بسم الله الرحمن الرحیم

فخر دوران

نكوداشت استاد اعظم و زعیم بزرگ جهان اسلام

مرحوم آیت الله العظمی بروجردی اعلی الله مقامه

ص: 2

دفاع از حق بدون مجامله و تعارف.. 19

مورد احترام دانشمند مسیحی.. 19

نمونه تعبد تام.. 20

لزوم تجلیل از شخصیت استاد. 20

سخن یکی از بزرگ ترین علمای مصر در ارتحال ایشان.. 20

دفتر خاطرات.. 21

شناخت رجال الهی از بهترین ابزار تهذیب نفس.... 23

صفات بارز آیت الله العظمی آقای بروجردی(قدس سره). 23

همراهی مؤلف و برادر بزرگوار ایشان در جلسات درس معظم له. 24

تصمیم بر نوشتن خاطراتی از استاد. 25

چند خاطره. 25

ابعاد اخلاقی معنوی.. 26

باور عمیق به خداوند و قیامت.. 26

شوق به شهادت.. 26

زهد و ساده زیستی.. 29

نگرانی از مسئولیت خطیر مرجعیت و تقسیم بیت المال. 30

عدم مجامله و تعارف با اشخاص در امر حق.. 31

ادب و احترام نسبت به بزرگان.. 32

ادب نسبت به شیخ طوسی(قدس سره). 33

تجلیل از مؤسّس حوزه 33

ص: 4

دلجویی از همراهان به هنگام ناراحتی.. 34

بوسیدن دَستِ یکی از سادات بعد از جلسه درس... 35

اقتدای ملائکه در نماز به سيّد بحرالعلوم. 36

مبارزه با غلوّ و عرفان های اصطلاحی.. 38

ناراحتي ايشان از ترجمه فارسی اسفار 38

مراقبت بر پرهیز از غلوّ در امور اعتقادی.. 39

احترام علمای ادیان و فِرق به ایشان.. 41

ماجرای جورج جرداق مسیحی و اهدای کتاب «الامام علی صوت العدالة الانسانیه» به معظم له 41

سادگی و هیبت معظم له و نمونه هایی از احترام علمای فِرَق به ایشان.. 46

اظهار استبصار یکی از رجال اهل سنت نزد ایشان.. 48

اهتمام به تقریب مذاهب.. 49

دیدار رئیس جمعیت جهانی مبارزه با الکل و سؤالات ایشان.. 51

دیدار نمایندگان پادشاه اردن و هدیه قرآن.. 52

عدم پذیرش ملک سعود پادشاه عربستان و ارسال نامه در جواب ایشان.. 55

مواضع سیاسی مذهبی.. 57

نگرانی از انحطاط اوضاع سیاسی و اقتصادی مسلمانان.. 57

اعتراض در به رسمیت شناختن اسرائیل توسط شاه ایران.. 59

نمونه هايي از واکنش معظم له در مقابل ضربه به مبانی اسلام. 60

نمونه اول: واکنش به ولایتعهدی اشرف.. 61

ص: 5

نمونه دوم: واکنش در برابر قانون اصلاحات ارضی.. 64

نمونه سوم: واکنش به رژه دختران در برابر شاه 68

نمونه چهارم: واکنش به اعدام یک مسلمان در برابر قتل شخص بهایی.. 68

نمونه پنجم: واکنش به شیفتگی یکی از سران به ملی گرایی.. 71

مبارزه با ملّی گرایی.. 72

مطالعه برخی از نشریات و دقت نسبت به مطالب آن.. 73

مصاحبه مجله حوزه. 75

خصوصیات شیوه اجتهاد. 77

اطمینان بخشی.. 77

مطالعه عمیق و تتبع وسیع.. 78

سبک استنباط.. 78

تسلط بر علم رجال. 80

تسلط بر علم انساب.. 80

تسلط بر اقوال و فتاوای عامّه. 81

تأثیر تسلط بر اقوال عامه در استنباط.. 81

تسلط بر علم اصول.. 82

استفاده کم از اصول عملیه. 82

تقرير خاص دلیل انسداد. 82

ابتکار در موضوع علم اصول. 83

پرداختن به مباحث مهم اصول. 83

ص: 6

تقریرات فقه و اصول استاد. 84

رساله ارث الزوجه. 84

روابط علمی با استاد. 85

دستور نوشتن منتخب الاثر. 85

مقاله ای در ردّ بودایی بودن اسلام. 85

رساله حول الاستسقام بالازلام.. 86

تأثیر سبک استنباط معظم له بر حوزه های علمیه. 87

مراجعه به احادیث و اصول اولیه. 87

بررسی سیر اقوال در مسائل.. 87

تتبع زیاد در رجال. 88

سخن امام خمینی(قدس سره) درباره درس فقه معظم له. 88

مطالعه و تحقیق بسیار. 89

ادب در برابر بزرگان و فقها 89

احترام به صاحب تأسیس الشیعه. 89

احترام به قرآن.. 91

دگرگون شدن در هنگام تلاوت قرآن.. 91

نحوه برخورد با قرآن هدیه یکی از سران عرب.. 91

احترام به کتب فقه و حدیث... 91

احترام به حکم فقها 92

پذیرفتن حکم آیت الله اصطهباناتی در تحریم امتحان.. 92

ص: 7

احترام بزرگان به حکم حاکم از زبان معظم له. 93

قبول حکم آیت الله کاشانی(رحمه الله) در قتل رزم آرا 93

عزت حوزه و مرجعیت... 94

احترام رئیس جامع الازهر به نامه معظم له. 95

ترجمه و چاپ کتاب جورج جرداق به دستور معظم له. 95

ابعاد والای معنوی... 97

عدم چاپ تألیفات در زمان حیات به سبب دوری از شهرت.. 97

نمونه ای از ارادت فوق العاده به ائمه(علیهم السلام).. 97

مقید به عبادات.. 98

نمونه ساده زیستی.. 98

جلوگیری از خشم. 99

دوری از مرجعیت... 99

اجتناب از خودپسندی.. 99

نمونه ای از احترام طبقات مختلف.. 100

عدم معرفی فعالیت ها و اقدامات ایشان.. 100

احتیاط در فتوا دادن.. 100

نمونه ای از هوشیاری سیاسی اجتماعی.. 101

عارف به عرفان حقیقی.. 102

عرفان برگرفته از قرآن و معارف اهل بیت(علیهم السلام).. 102

ریاضات شرعیه. 103

ص: 8

رد سیروسلوک متصوّفه و غلوّآمیز. 103

دوری از اصطلاحات عرفان های مصطلح.. 104

مبارزه با فرق ضاله. 104

تجسم تسلیم خالص به شرع. 104

نمونه ای از رد غلوّ و مطالب خلاف.. 105

ترک مطالعه مثنوی.. 105

اکتفا به مفاهیم شرعی در سیروسلوک.. 106

مصاحبه مجله نقد و نظر. 107

ریشه یابی دلیل انسداد. 109

خاستگاه اول بحث دلیل انسداد در جلسه درس.... 109

خاستگاه دوم بحث دلیل انسداد در جلسه درس.... 110

تقریر دلیل انسداد. 110

اطلاع بر اقوال علمای عامه. 113

چاپ کتاب خلاف شیخ طوسی(قدس سره) به امر معظم له. 113

تمسک کم به اصول عملیه. 114

تأکید بر نیاز فقیه به علم اصول. 114

اطمینان بیشتر با عمل به روش استنباطی معظم له. 115

رواج کتب قدمای شیعه به سبب سبک تدریس ایشان.. 115

نقش علم رجال در اجتهاد. 115

ابتکار معظم له در طبقه بندی رجال. 116

ص: 9

کتاب نامه. 117

آثار حضرت آيت الله العظمى صافى گلپايگانی مدظله الوارف در يک نگاه. 121

ص: 10

گذشته در نكوداشت استاد والامقام است، تقدیم خوانندگان عزیزمی گردد. امید است كه مورد قبول قطب عالم امكان حضرت بقیّة الله الاعظم - ارواح العالمین له الفداء - قرار گیرد.

دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیة الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله العالی

ص: 12

ص: 14

بسم الله الرّحمن الرّحیم

صاحب آن فتواي تاريخي هم برمي خاست و به احترام مي ايستاد، و نامه را دريافت مي كرد.

بي شك در عصر ايشان، در بين همه علماي فِرَق، كسي اعلم از ايشان در فقه فِرَق نبود.

ص: 22

بسم الله الرّحمن الرّحیم

او به حق، مسند مرجعيت را زينت افزا بود. همه، علم، فقه، تقوا، عدالت، زهد، ايمان، خداباوري و خداترسي او را مي ستودند.

بعد از تعارفات، آقا قريب به اين مضامين فرمودند كه: من هروقت اين آيه را مي خوانم از اينكه شهادت نصيبم نشده متأسف مي شوم:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذا قيلَ لَكُمُ انْفِرُوا في سَبيلِ اللّٰهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاْعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَليلٌ﴾.(1)

و علّت تأسفشان را اين طور بيان كردند که وقتي علماي اعلام به رياست مرحوم حاج آقا نورالله اصفهاني(قدس سره) در قم براي مخالفت با برنامه هاي ضد اسلامي رضاخان پهلوي- كه برخي را به صورت هاي فريبنده اظهار، و بخش هاي ديگری را اظهار نكرده بود- اجتماع كرده بودند، و در واقع يك حركت قوي و مصمم براي حذف پهلوي يا كنترل او ايجاد شده بود، و مرحوم آيت الله حاج آقا نورالله شجاعانه آن را پيگيري، رهبري و تعقيب مي فرمود، توقع اين بود كه مراجع نجف اشرف به اين نهضت بپيوندند و آن را تأييد و ياري نمايند.

مراجع نجف اشرف نيز چنان صلاح ديده بودند كه مرحوم آيت الله بروجردي - كه در آن وقت ظاهراً پس از مراجعت از سفر حج در نجف مشرف بودند و عازم ايران بوده اند- به عنوان حوزه نجف و سایر مراجع، به قم بروند و به آنها بپيوندند.

ص: 27

وقتی به ايشان پيشنهاد مي نمايند، آقا به قرآن كريم استخاره نموده بودند که اين آيه در جواب استخاره آمده بود و ایشان از اين آيه استفاده كرده بودند كه اين اقدام و حركت به اين عنوان، هم َنفْر و حركت في سبيل الله است، و هم في الجمله متضمن بشارت شهادت است.

به همین خاطر قبول كردند، ولي به جهاتي، آقايان از اين اقدام منصرف شده بودند و آقا شخصاً به عنوان مراجعت به ايران و بروجرد و بعد از خاتمه نهضت قم و شهادت مرحوم حاج آقا نورالله از نجف حركت مي كنند، ولي به دستور رضاخان و دولت وقت، ايشان را در مرز، دستگير و به تهران مي برند، و در آنجا تحت نظر نگاه مي دارند كه شرحی جداگانه دارد.

به همین خاطر آقا كه ظاهراً همان روز اين آيه را تلاوت كرده بودند، غمشان از عدم نيل به فوز شهادت تازه شده بود.

به راستي متأسف بودند و آرزوي شهادت داشتند. مرحوم آيت الله العظمی گلپايگاني(قدس سره) قدري ايشان را دلداري دادند و بشارت دادند.

حقير نيز مفصل خدمات بزرگ ايشان را در حفظ آثار، ترويج دين و احيای مكتب تشيع يكايك بر شمردم، و ثواب هريك از آنها را بيشتر از شهادت في سبيل الله تعالي دانستم، و خلاصه تا حدّي از تأسف ايشان كاسته شد، ولي رغبت و ميل ايشان در آن حال به شهادت، صادقانه و جدّي و صميمي بود.

ص: 28

خلاصه در معاش و لباس و غذا مثل معمول مردم و مصداقي از مصاديق زهد اسلام بودند.

هستند كه شهريه دريافت مي نمايند؛ و خلاصه، محل پرداختش شهريه است.

كتابي را كه در آن ايام از يكي از معاريف منتشر شده بود و در كنارشان بود برداشتند و فرمودند:

«اگر من شهريه بدهم و اين حوزه اقامه شود و مثل اين كتاب در آن تأليف شود من جواب خدا يا جواب آقا حضرت صاحب الأمر - ارواحنا له الفداء - را چه بدهم.

متأسفانه در اين كتاب در ارتباط با عقايد، بعضی نقاط ضعيف و از سوي بسياري مورد استقبال قرار گرفته بود كه متوجه اين نكات و انحرافاتي که بعض نوشته ها از معارف قرآن كريم و هدايت اهل بيت(علیهم السلام) نيستند و اكنون هم در دست ها هست».

ايشان نگران تأثير اين كتاب ها در حوزه و در جامعه بودند، و در مناسبت هايي نگراني خود را اظهار و خط و راه را ارائه مي دادند.

شايد براي اينكه آن واعظ نرنجد يا به هر جهت ديگری، در مقام این برآمده بودند كه پس از منبر به او تذكر مي دهيم.

آقا فرموده بودند:

«آن واعظ، اين مطلب را بر سر منبر علناً مي گويد، و بسا مردم از آن به اشتباه بيفتند، و شما مي گوييد بعد از منبر به خودش تذكر مي دهيد! نه، همين حالا بايد به او تذكر بدهيد كه خودش اشتباهش را تصحيح نمايد».

و همين كار هم انجام شد.

«تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لَا فَساداً وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقين».(1)

و او را مي توانم بگويم از كسانی بودند كه «لا يُرِيدُونَ عُلُواً وَ لا فَسَاداً» اعلی الله مقامه في الجنة.

مرحوم حاج احمد خادمي پيشكار مخصوص خود را فرستادند به اين بيان كه با آن همه سوابق كه با مرحوم والدتان دارم و با اين همه سوابق و به تعبير من حقوق بزرگي كه به شما دارم اين عكس العمل سزاوار نبود.

به هرحال امر فرموده بودند كه مرا به خدمتشان ببرد. وقتي شرفياب محضرشان شدم دو مرتبه فرمودند:

«من عذر مي خواهم».

حقير كه به شدت شرمنده شده بودم، دست مباركشان را بوسيدم، و عرض كردم كه اين اظهار لطف و عذرخواهي از مثل شما بيشتر مرا تحت تأثير قرار مي دهد (البته عين الفاظ نيست و مضمون آن است).

حقير، اكنون هم در برابر روح بزرگ آن مرحوم احساس شرمندگي مي كنم و الطاف او را سپاسگزارم. اللّهم اجره عن الإسلام والمسلمين خير جزاء المحسنين.

«گفتم كه بعد».

اخوي بزرگوار بنده آیت الله حاج آقا علی(رحمه الله)، به آقا عرض كردند كه ايشان اشكال دارد، و اشكال او را تقرير كردند.

آقا كه در برابر اين گونه منظره ها بسيار سريع التأثر و نسبت به طرف، متواضع و عذرخواه مي شد، و عزت و كرامت اشخاص را محترم مي شمرد، و از اينكه برخورد هرچه هم غير قابل توجه باشد با كسي بنمايد سخت نگران و در مقام عذرخواهي بر مي آمد- وقتي درس تمام شد و از منبر درس فرود آمدند، ناگهان دست سيد را گرفتند و بوسيدند و همه را شگفت زده كردند، درحالي كه چيزي جز اينکه «گفتم كه بعد» نفرموده بودند.

مرحوم دكتر مدرسي - طبيب مخصوص آقا كه شخصي لطيفه گو بود - در آنجا حاضر بود و عرض كرد:

«امام الاجنه هستند».

آقا، به مرحوم آقاي والد توجه كردند و از مرحوم استاد بزرگوار خود صاحب مقامات و بعضی كرامات مرحوم آقا ميرزا ابوالمعالي كلباسي فرزند مرحوم آيت الله العظمي حاج ملا محمدابراهيم حاجي كلباسي نقل كردند كه روزي مرحوم حاجي كلباسي شاید در شب چهارشنبه وارد مسجد سهله و يا مسجد كوفه (تردید از بنده است) شدند و ديده بودند كه سيد عظيم القدر و جليل المنزله سيد بحرالعلوم(قدس سره) به امامت جماعت ايستاده اند و پشت سر ايشان پر است از جمعيت مأمومين. حاجي هم در محلي به اقتدا ايستاده بود.

بعد كه نماز تمام شده بود، حاجي مسجد را خالي مي بيند و از آن جماعت بزرگ كسي را نمي بيند.

به سيد عرض مي كند كه معلوم مي شود برای اجنّه هم امامت مي كنيد.

ايشان جواب مي دهند كه مگر نمي شود ملائكه باشند.

حاصل اينكه اين وضع معنوي و شركت ملائكه در نماز، و اقتدا به مرحوم بحرالعلوم بر حاجي به مكاشفه رؤيت مي شود، و حقيقت «الْمُؤْمِنُ وَحْدَهُ جَمَاعَة»(1) را ادراكمي نمايد.

ص: 37

بسياري، در اين مواقع مي گذرند، و اگر تمجيد و تعريف نكنند سكوت مي نمايند كه مبادا طرف برنجد و از آنها آزرده خاطر شود؛ «وَاللّهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ».(1) ّ

هَذِهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ الأَسَدِ * اقبلت تحمل لاهُوت الأَبَد(1)

ايشان ناراحت شدند و در آن مجلس پرجمعيت، سيد را از خواندن قصيده منع فرمودند، و او را امر به جلوس كردند.

سيد فوراً امتثال امر كرد و نشست. مجلس را سكوت فرا گرفت و كسي نبود كه در اين موقف بتواند سخني بگويد.

حضرت آيت الله آقاي اخوي - كه مورد احترام خاص ايشان بودند، و در مطالب و مواقع لازم حتي نظر مخالف خود را صريحاً بيان مي كردند، و خود آقا هم ايشان را به اين روحيه می شناخت – از باب «عَونُ الضَّعِيفِ صَدَقَةٌ»(2) در مقام حمايت از سيد و توجيه اين شعر برآمدند و بحث مختصري بين ايشان و آقا در آن مجلس درگرفت، و آقا بر موضع خود پافشاري فرمودند و در مقام طعن بر اين اشعار جواب دادند كه اين شعر مثلاً چه معنايي دارد:

تو به این جمال و خوبي * چ--و به طور جلوه آیي

أرن--ي ب-گو ب-ه آن كس * كه بگفت ل--ن ت---راني

و خلاصه، مقصودشان اين بود كه حريم ولايت هرچند والا و بالا است، اما نبايد در احترام و تجليل از آن، حريم الوهيت و ربوبيت راناديده گرفت.

ص: 40

بالاخره با تقاضا و اصرار آقاي اخوي اجازه دادند سيد بقيه قصيده را كه متضمن شعر غلوّآميز نبود قرائت كرد، و از او دلجويي شد.

در اينجا لازم است اشاره كنم كه اين سيره، اقتدا به سيره رسول اكرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است كه حريم ها شكسته نشود:

فقد روي أن النابغة الجعديّ لما انشد قصيدته التي هذا البيت منها:

بلغنا السّماء مجدنا وسناؤنا * وإنّا لنرجو فوق ذلك مظهراً

بين يدي النبي صلی الله عليه وآله غضب وقال: «الی أين المظهر يا أبا ليلى؟».

فقال: الجنة. قال: «أجل إن شاء الله».(1)

نامه را مطالعه كردم، بسيار جالب بود. شخصي از دانشمندان مسيحي نوشته بود:

من در حالات و سيره و تاريخ زندگي امام علي مطالعه كرده ام، و در آن، به اصول و مباني و معاني بزرگي كه تازه بشريتِ امروز و مخصوصاً دنياي غرب ادعاي رسيدن به آن معاني و پيشنهاد آن مباني را دارد رسيده ام؛ اصولي كه اساسي و جهاني است، و همه اگرچه به ظاهر باشد همگان را به آن مي خوانند. اين اصول، همه در سيره و گفتار و كردار امام در حدّ اكمل وجود دارد.

اسلام شناسان و خاورشناسان غربي اگرچه كم وبيش اين معاني را در زندگي آن امام عظيم درك كرده اند اما نخواسته اند قبول كنند كه اين افتخار براي شرق است؛ و پيش از غربي ها و قرن ها پيش در شرق، كساني بوده اند كه همه اين اصول و حقايق را درك كرده و بيان نموده اند، و از اين جهت اين واقعيت را كتمان كرده اند. در شرق هم دانشمندان و علما، چنان كه بايد، اين اصول را از سيره و حال و مقال آن حضرت استفاده نكرده اند، و من دريغ دانستم كه چنين شخصيت بزرگي در شرق باشد و قدرش مخفي بماند، لذا اين كتاب را نوشتم، و چون مسيحي هستم كسي نمي تواند مرا نسبت به بيان مراتب بلند امام به تعصب نسبت دهد، و چون زبانم عربي است و اهل مطالعه هستم هم كسي نمي تواند بهعدم اطلاع و ناآگاهي متهم سازد. اين كتاب را نوشتم و شما

ص: 42

(حضرت آيت الله بروجردي) بعد از مطالعه تصديق مي نماييد كه (إنّي انصفت الامام بعض الانصاف).

ایشان در ادامه نوشته بود:

براي اهدای اين كتاب، شما را شايسته دیدم و انتخاب كردم.

حقير به آقا عرض كردم كه خود این نامه صرف نظر از كتاب، بسيار مهم و جالب است.

اين نامه، از جورج جرداق، دانشمند مسيحي لبناني بود و كتاب هم کتاب «الامام علي صوت العدالة الانسانيه» بود که در واقع در آغاز انتشار و خروج از طبع آن، خدمت آقا اهدا كرده بود.

فردا يا پس فردای آن روز، كتاب هم با پست رسيد.

آقا شخصاً به طور اختصار آن را مطالعه فرمودند و از آن استقبال كردند، مع ذلك آن را به حقير دادند كه تمام آن را دقيقاً مطالعه نمايم تا اگر در مواردي اشتباهات و اظهارنظرهايي كه محتاج به نقد و تذكر باشد يادداشت نمايم كه جواب نامه او را به نحوي كه در عين تقدير، تصديق آن اشتباهات نباشد بدهند.

حقير هم آن كتاب را مطالعه كردم و در نوزده مورد نظر او را صائب نيافتم كه البته چندان هم به او كه مسيحي و با برداشت هاي خود نوشته است اشكال وارد نمي شود.

سپس در جلسه اي كه آقاي بلاغي واعظ نيز حضور داشت، آقا اينكتاب را توصيف كردند، و ظاهراً ابراز ميل به ترجمه آن كرده بودند.

ص: 43

آقاي بلاغي هم اغتنام فرصت كرده زحمت ترجمه را متحمل شده بود و براي طبع و نشر آماده كرده بودند.(1)

در اين ميان چون در بخش هايي از اين كتاب از اوضاع ننگين دربار خلفا و كثرت ملاهي و مناهي و اسراف و تبذير و فسادهایي كه داشتند شرحي بيان داشته و آنها را محكوم و در نقطه مقابل سيره امام(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) را معرفي نموده است، و در آن زمان از اين بخش ها چنان برداشت مي شد كه خواننده خود را در دربار محمدرضا پهلوي و آن اوضاع زشت مي ديد، و خلاصه خواننده را به دستگاه عياشي وهرزگي اين دربار متوجه مي نمود.

ص: 44

از اين جهت دستگاه طاغوت از این موضوع اطلاع پیدا كرد و در مقام جلوگيري از نشر كتاب برآمد، ولي چون موضوع كتاب اميرالمؤمنين(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) بود توقيف آن را مستقيماً به صلاح خود نمي ديدند، لذا چند نفر را - كه نامعروف هم نبودند- وادار كردند كه به آقا نامه اي بنويسند و توقيف كتاب را به جهت پنج نقطه - به قول آنها- منفي و مخالف از ايشان بخواهند كه دستور بدهند كتاب توقيف شود.

آقا نامه را به حقير دادند. من در جواب نوشتم كه حقير، مواردي را كه لازم به نقد و توضيح است بيشتر از اينها يادداشت كرده و تقديم نموده بودم، و چنين اظهار كردم كتاب هایي كه مسيحي های به اصطلاح اسلام شناس يا خاورشناسان پيرامون اسلام و شرق مي نويسند دو دسته اند: يك نوع از اين كتاب ها به قصد اشتباه كاري، تحريف تاريخ و مقاصد و اغراض سوء تبشير و استعمار است كه اين كتاب ها به هيچ وجه اعتبار ندارند و بايد ازطرف اهل نظر اعلام و معرفي شوند؛ و قسم ديگر، كتاب هايي است كه به اين معني غرض آلود نيست؛ يا صرفاً به عنوان تحقيق و بررسي نوشته شده يا براي معرفي اسلام و شرق و تا حدي دفاع از اسلام و قرآن مجيد و رجال اسلام نوشته شده است. اين كتاب ها از نظر اقارير و اعترافاتي كه در آنها هست بسيار مهم است، و معرف عظمت اسلام و تمدن اسلام است.

مع ذلك اين كتاب ها هم چون نويسنده آنها غير مسلمان بوده و بابرداشت هاي ظاهري خودشان و بسا عدم احاطه به كل مسائل نگاشته شده

ص: 45

خالي از نقص نيست، و بايد به وسيله اشخاص فاضل و مطلع از منابع اسلامي ترجمه شود، و در هر كجا نقص و اشتباهي بود، توضيح لازم داده شود، و كتاب «الامام علي صوت العدالة الانسانيه» از همين قسم دوم است.

خلاصه، آقا جواب ردّ به آنها دادند، و درضمن نامه اي هم به نظر حقير اشاره نمودند. لذا ترجمه برخلاف ميل شاه و درباريان و ساواك منتشر شد ولي آنها باز هم از كار ننشستند، و خودشان يكي از متفلسفين مربوط با خودشان را وادار كردند كه كتاب را ترجمه نموده و در آن بخشي كه از مفاسد دربار خلفا و پادشاهان دربار پهلوي نشان داده مي شد حذف كند.

اين فيلسوف - كه نمي خواهم نه نام او و نه نام كتابش را ببرم و از معرفي او خودداري مي نمايم- نوشت:

چون مؤلف در اينجا چنين و چنان نوشته، ما يك فصل در سيرت پادشاهان بر اين كتاب اضافه مي نماييم.

آقا در اطاق خود كه غالباً اطاق كوچكي بود نشسته و جلوی ايشان يك منبر چوبي بسيار ساده - كه روي آن كتاب ها و نامه ها و نوشته ها بود- گذارده بودند.

در مثل اين اطاق بسيار ساده و بدون هيچ تجمل و پيرايه - كه از ظواهر و تجملات چيزي در آن نبود - معمولاً كسي براي صاحب آن در ذهن خود حسابي باز نمي كند و با آن بسيار عادي برخورد مي نمايد، اما به عكس اين اطاق و مهابت آن، همه دل ها را حتي ژنرال ها، سرلشكرها، نخست وزيران و شاه را پر مي كرد.

شيخ باقوري از علمای معروف مصر و وزير اوقاف آن كشور، در اين اطاق، قريب دو ساعت حضور يافته بود، و در اين مدت كوتاه، هرچه بايد بفهمد فهميده بود، و مجذوب روحانيت و معنويت و علم آقا شده بود.

واقع اين بود كه اين اشخاص برخلاف انتظار مي ديدند تسلط آقا بر مسائل مذهب آنها، آرای علما، فقها، اهل نظر و صحابه، از آنها بيشتر يا كمتر نيست. در هر مسأله اسلامي، نظر علمای عامه را فوراً بيان مي كرد؛ ابوحنيفه، احمد، شافعي، مالك، اوزاعي، ثوري، يا فلان صحابي حتي عايشه را. واقعاً عجيب بود، يا اینكه در رجال و طبقات اظهارنظر مي فرمود و همه را معرفي مي كرد.

آقاي باقوري تحت تأثير افكار و علميت آقا به مصر رفت، وهمان گونه كه وعده داده بود طبع كتاب «المختصر النافع» محقق(قدس سره) با

ص: 47

حكم او و سپس مقدمه مرحوم علامه قمي به طبع رسيد، و بعد هم كتاب تفسير «مجمع البيان» با مقدمه دو شيخ اكبر الازهر در قاهره چاپ و منتشر شد، كه هر دو عملي بود دارای ارزش فوق العاده و بسيار بااهميت.

در نامه اي كه همين آقاي شيخ احمد حسن باقوري به آقا نوشته بود و رونوشت آن نزد حقير بود اعلام كرد كه مطالب آقا را انجام خواهد داد، و اين جمله در آن راجع به انجام اين مطالب و تذكرات آقا بود كه:

لا يزال يخلد في كياني(1)

به حقيقت بايد بگوييم كه آيت الله بروجردي شخصيتي بسيار نادر و نابغه و مرد قرن و عصر بود. رحمة الله عليه.

آن شخص، خود را معرفي كرد. معلوم شد كه يكي از رجال اهل سنت است كه نمي خواست استبصار او علني شود. او شرحي از تحقيقات و مطالعات خود و اوضاع سياسي صدر اسلام اظهار داشت كه معلوم بود مطالعات او عميق است، و خلاصه اظهار داشت كه برحسب اين مطالعات، بر من معلوم شده كه سياست، موجب غصب حق اهل بيت(علیهم السلام)، و انحراف مسير خلافت و رهبري شده است، و بعد از توضيحاتي كه داد، گفت:

«خدمت شما آمده ام تا ايمان خود را به ولايت اهل بيت(علیهم السلام) اظهار كنم كه براي من شاهد باشيد».

این شخص هم به ولايت اميرالمؤمنين(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) شهادت داد، و هم عين اين كلامش را به ياد دارم كه گفت:

ِإِنّي أَتَبَرّءُ مِنْ أَبِي بَكْر وَعُمَر وَعُثْمَان.

آن جلسه با مطالبي كه آقا فرمودند و جواب هايي كه از سؤالات او در مورد تكاليف شرعيه بيان كردند خاتمه يافت. ایشان در پايان اجازه خواست كه افراد ملازم او - كه ظاهراً از خدّام وی، و از جريان استبصارش بي اطلاع بودند- خدمت آقا برسند.

او رابط بين آقا و علما و شيوخ الازهر بود. دو شيخ اكبر الازهر؛ یكی آنکه با علامه سيدشرف الدين طرف سؤال و جواب در «المراجعات» است و دیگری شيخ شلتوت در باطن وجود خود به آقا احترام عجيبي داشتند كه بعد از ارتحال آقا، آقاي قمي به خودم گفت كه نامه آقا را وقتي براي شيخ مي بردم برمي خاست، مي ايستاد، مي گرفت و مي بوسيد، و شيخ شلتوت هم به احترام برمي خاست.

خلاصه، نتيجه اين ارتباطات و مواضع آقا همان فتواي تاريخي شیخ شلتوت شد كه رسماً اعلام كرد:

يَجُوزُ التَّعَبُّدُ بِمَذْهَبِ الشِّيعَةِ الإِمَاميَّةِ كَسَائِرِ الْمَذَاهِبِ.

و بعد هم، صريحاً فتوا داد كه سایر مذاهب مي توانند با ترك مذهب خود، مذهب شيعه اماميه را اختيار كنند.

متن احاديث ثقلين كه همواره آقايان استناد مي جستند و آن را به عنوان حجت بزرگ بر حجيت فقه شيعه و بلكه حصر حجيت به اين فقه مطرح مي كردند چاپ شد.

ناگفته نماند كه اين حديث يا احاديث ثقلين و احاديث حوض حتي در حوزه هاي علميه كمتر مطرح مي شد و دلالت هر دو - كه بسيار جامع و فراگير است - چنان كه شايسته است مورد توجه نبود، و هر دو را آقا عنوان كرده و در مجالس خصوصي و در درس مكرر به آن اشاره نمودند كه استدلال به مثل اين دو بخش از احاديث و مفاد ومضمون جامع و مبسوط آنها تجديد شد، و باعث شد كه حقير نيز

ص: 50

رساله اي به نام «أمان الأمة من الضلال والاختلاف» نوشتم، و اين رساله مدتي در خدمت آقا و تحت نظر معظم له بود.(1)

مباح باشد، افراد به همان حدّ كم اكتفا نمي كنند، و با طبع فزوني طلب مصرف را زياد مي نمايند. از اين جهت، حرمت آن مطلق است كه انسان از ضررهاي آن مصون بماند.

در اينجا مناسب است حقير اضافه كنم كه برخي از شخصيت هاي بزرگ غربي و مسيحي از لحاظ حكم تحريم خمر در اسلام، حضرت رسول اكرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از بزرگ ترين مصلحان و كساني كه به جامعه بشريت خدمت داده اند شمرده اند كه در طول چهارده قرن، صدها ميليون انسان را از خطرات خانمان سوز جسمي، روحي، اجتماعي و اقتصادي شراب نجات داده، و كاري را كه دولتي مقتدر، مثل آمريكا خواست در آنجا انجام دهد، يعني شراب را ممنوع كند كه با صرف بودجه هنگفت و برنامه هاي مختلف تبليغي و اعمال زور و دستگيري متخلفان از آن عاجز شد، آن حضرت با يك حكم، تحريم آن را انجام داد كه در طول اين قرن ها، همواره اين حكم، استوار و برقرار مانده و همه قشرها را مصونيت داده است.

به ملاحظات سياسي و اينكه مهما امكن از عظمت اجتماعي و روحاني- كه روزافزون و بر سر زبآنها بود - بكاهد و مانع از گسترش و قوّت آن گردد با ترفند هايي كه خود داشت و حيله هاي سياسي مانع این دیدارها مي شد.

بااین حال اينها دوست مي داشتند كه مراوده و معارفه اي با آقا داشته باشند.

ازجمله این سران ملك حسين بود كه قرآني به طبع رسانده و آن را براي بزرگان اهدا مي كرد. در سفري كه به ايران آمده بود اظهار علاقه می كرد كه تعدادي از قرآن ها را به حضور حضرت آيت الله العظمي هديه نمايد.

لذا در مقام كسب اجازه برآمده و مرحوم آقانجفي شهرستاني را واسطه قرار داده بودند كه بلكه ايشان بتواند اجازه بگيرد. بالاخره آقاي آقانجفي موفق به كسب اجازه مي گردد و تعيين وقت مي شود، مثلاً رأس ساعت 10 نماينده ملك حسين در بيروني آقا حاضر باشد.

اتفاقاً در رأس ساعت مقرر نمي رسند و تأخير مي كنند.

وقتي مي رسند كه شايد يك ساعت بعد از وقت بوده است.

خادمین خدمت آقا عرض مي كنند، ولي ایشان اذن ديدار نمي دهند.

آقاي آقانجفي و سفير و فرستاده ملك حسين سرگردان مي شوند، و خود را با بازگشت موهن روبرو مي بينند.

مرحوم آقانجفي به هر نحو شده خدمت آقا مي رسد و معتذر مي شود

ص: 53

كه در بين راه ماشين آنها خراب شده و موجب تأخير هيئت شده است، و در نتيجه با كسب اجازه مجدد خدمت آقا مي رسند.

فرستادگان ملك حسین بعد از تعارفات و تقديم سلام پادشاه اردن، قرآن كريم را هديه مي نمايند.

در اين موقع، ملاحظه مي كنند كه آقا با آن كهولت سن و دشواري قيام و قعود، از جا برخاسته و به احترام قرآن كريم ايستادند.

سپس قرآن را با احترام كامل گرفتند، نشستند و پيش از آنكه با آنها سخني بگويند، همان قرآن را مي گشايند و مقداري از آن را با توجه و حضور قلب مي خوانند. (اصلاً يكي از جلوه هاي ايماني آقا همين بود كه هر وقت در بين درس و بحث و درضمن قرائت و مطالعه هر كتاب، قرآن را تلاوت مي كردند حال و وضع تكلمشان تغيير مي كرد، و قرآن را با حضوري خاص قرائت مي نمودند كه بسيار جالب و دل انگيز بود).

وضع قرائت قرآن ايشان و حال توجهشان به قرآن حضار را تحت تأثير قرار داده بود.

ایشان، پس از قرائت قرآن كريم، آن را مي بوسند و دستور مي دهند كه در جاي مناسب قرار دهند. سپس به آنها مي فرمايد: أنا حسين بن علي بن ... و شجره و نسب مبارك خود را يكي پس از ديگري از حفظ مي خوانند تا مي رسد به شخصيتي كه نسب حضرت آقا و نسبملك حسين به او منتهي مي شود، و مي فرمايد كه در اينجا، نسب ما

ص: 54

مشترك مي شود و آن را تا حضرت امام حسن مجتبي(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) بازگو مي فرمايند، و بعد از آن، گفت وگو شروع مي شود و مطالبي را كه در نظر بود بيان فرمودند.

در مجموع، اين ديدار و ملاقات، همه حضار مخصوصاً فرستادگان پادشاه اردن را در برابر عظمت روح و بزرگواري و شخصيت ارزشمند آن زعيم بزرگ، خاضع و متواضع ساخت.

رسم من نيست كه از ملوك و سران هديه قبول كنم، ولي چون هداياي شما متضمن دو چيز بزرگ (قرآن كريم و پرده خانه كعبه) بود آن دو را پذيرفتم، و اما عباها را فرستادم كه شما هنگام نماز در آنها به من هم دعا كنيد، و من هم به شما هديه مي كنم حديثي را كه در احكام حج، مسلم از حضرت امام جعفر صادق(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) روايت نموده است.

آنچه در اين نامه مهم بود، اولاً توجه و احاطه آقا به احاديث و روايات عامه است، و ثانياً اين حسن انتخاب، زيرا اين حكام عربستان به گمان خود، خود را خادم حرمين شريفين و مقامي مي دانند كه فريضه حج كه از شعائر بزرگ اسلام و اركان دين است زير نظر آنها همه ساله با آن تشريفات با شكوه و حضور ميليوني مسلمانان دنيا برگزار مي شود، اما برنامه اين فريضه و احكام آن مرهون علم امام شيعه امام جعفر صادق(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) است؛ امامي كه وهابي هاي جاهل - كه در حرمين، چشم دشمنان اسلام را از تخريب آثار تاريخي و مدارك تاريخ اسلام روشن كرده و اينهمه پشتوانه واقعي و ملموس را از تاريخ گرفته اند - مزار شريف و مرقد مباركش را ويران نموده اند.

آري! مضمون اين حديث مفصل است كه حدود چهارصد فرع از احكام مهمّه حج از اين حديث استنباط مي شود،(1) و به گفته ابوحنيفه:امت در احكام حج، عائله جعفر بن محمد‘ مي باشند.(2)

ص: 56

هديه اين حديث به سلطان وهابي عربستان، اخطارها و هشدارها داشت كه اهل فكر و نظر درك مي كنند.

كه باز در مسير ترقي و اصلاح امور به پيشرفت هاي بزرگ نايل شد، ولي اين كشور كه پل پيروزي ناميده شد با همه امكاناتي كه داشت قدمي به جلو برنداشت، و همچنان نيازمند به بيگانگان باقي ماند.

در اين موضوعات، ايشان به نقاط ضعف دقيقاً توجه داشتند و كل اوضاع عالم اسلام و عوامل سوء جريآنها و سوء اداره اين ممالك را زير نظر داشته و از سلطه استعمارگران بر اين دنياي بزرگ و وطن پهناور همه مسلمانان رنج مي بردند.

هم سیر تقدم و ترقي جوامع، و هم علت تنزل و سير قهقرایي ملت ها را تذكر مي دادند، و ازجمله خطر اشاعه فحشا و اختلاط زن و مرد، و ترغيب به موسيقي و ملاهي را مهم مي دانستند.

آن فقيد علم و اسلام، همواره نگران اوضاع مسلمين در سراسر جهان بود، و از ذلت جوامع اسلامي و تسلط استعمارگران و استضعاف آنها رنج مي برد، و تا مي توانست همگان را به بازگشت به مجد، عظمت، عزت، قوت و قدرت گذشته، و كسب علوم، فنون و صنايعي كه دستيابي به آن ها، ديگران را بر مسلمانان مسلط و چيره می نمود، تشويق و ترغيب مي كرد.

مكرر در مورد ايران به مسئولان امور و سايرين مي فرمود كه چراپس از جنگ جهاني دوم كه آلمان شكست خورد و به آن روزهاي فقر و فلاكت و درد و رنج گرفتار شد، با تلاش و كوشش و تحمل مصائب بزرگ، دوباره پاي در جاده ترقي گذارده و مي رود تا آن

ص: 58

خسارت هايي كه به ظاهر جبران ناپذير بود تدارك و جبران نمايد، و صنعت و علم و استقلال خود را احيا كند و همان موقعيت خود را كه داشت به دست بياورد، اما شما كه كشورتان پل پيروزي نام گذاري شده، همچنان وابسته مانده و اگر عقب نرفته باشيد در اين اوضاع و بحران كه مي توانستيد كسب حيثيت و قدرتي بنماييد يك قدم به جلو برنداشتيد بااينكه تمام امكانات مالي و مادي كلان را در اختيار داشتيد. غرامت هايي كه به عهده آلمان آمد به عهده شما نيامد. (البته چنان كه مكرر عرض كردم آنچه مي نويسم عين الفاظ ايشان نيست بلكه مضمون بيانات ايشان است).

ایشان غصه مي خورد كه دولتمردان ما به فكر چيزي که نيستند استفاده از فرصت ها و پيش بردن امور و جلو بردن مملكت است، و خلاصه او بر اوضاع عالم اسلام و سير تطورات جهان و علل تقدم بيگانگان و راه هاي اصلاح امور و دفع تأخر، تقهر و ضعف هاي موجود آگاه بود، و سير سياست و اجتماع را زير نظر داشت.

آقا درخواست نمودند، حقير در جريان قرار گرفتم و تلگرافات آنها را مطالعه نمودم.

آقا از اين واقعه سخت آزرده خاطر و متأسف شد، و فوراً موضوع را تعقيب و جداً خواستار شدند كه دولت شناسايي خود را پس بگيرد، و از مسلمانان به واسطه خطايي كه كرده عذرخواهي نمايد، و آنچه به ياد دارم اقداماتي شد و اينها ابتدا خواستند انكار نمايند، و به صورت هايي عذرخواهي نمودند.

به هرحال آقا با جواب هايي كه به طور شفاف و زنده به رئيس جمهوري مصر و ديگران دادند اين عمل را شديداً محكوم، و خودشان و شيعه را در كنار سایر مسلمين با صهيونيست ها درگير و در جهاد شمردند، و همواره فكر ايشان به مسأله فلسطين مشغول بود.

دست گرفتن ورزشكاران و امور ديگر، ايشان مواضع خود را اعلام مي نمودند، و خصوصاً به مسأله حجاب، چادر و عفت بانوان اهميت بسيار مي دادند، و پيغام هاي تند و سختی مي فرستادند، و مي توان گفت هم اوضاع را كنترل مي كردند، و هم وجود ايشان موجب كنترل اوضاع بود كه شاه وجود ايشان را از آنچه به گمان خود اصلاحات مي شمرد مانع مي دانست.

اينك با فشار بر حافظه، نمونه هايي از مواضع ايشان:

رضاخان، اين موضوع موجب تشويش افكار عامه مسلمانان متعهد و مخصوصاً علما و بزرگان حوزه و سياست شد، و فقط يگانه كسي كه مي توانست اين جريان را در نطفه خفه كند و آن مجلس مؤسسان را كه با هزار گونه تبليغات بي اثر و كأن لم يكن سازد، به اتفاق همه آيت الله بروجردي(قدس سره) بود.

از ايشان هم اعلام نظري مطرح نمي شد و سكوت ايشان را جمعي حمل بر مماشات مي كردند، از سوي ديگر هم شخصيتي كه بتواند اين موضوع را با آيت الله در ميان بگذارد و اگر فرضاً ايشان را ساكت بيابد رودررو با ايشان به بحث و مناظره و وجوب مخالفت با اين معني بپردازد جز مرحوم والد آیت الله آخوند ملا محمدجواد صافی(رحمه الله) كه مورد احترام آقا بود نبود، يا به هرحال كم بود.

در اين گير و دار، ايشان قم مشرف شدند و بزرگان حوزه مخصوصاً مرحوم آيت الله گلپايگاني(قدس سره) و مرحوم امام خميني(قدس سره) با ايشان ديدارها نموده و از ايشان خواستند كه در ملاقات هايي كه با آقا دارند علت سكوت ايشان را جويا شده و لزوم موضع گيري سلبي و منفي را گوشزد نمايند، و خلاصه، ايشان را براي مخالفت با اين نيت سوء شاه آماده نمايند.

ناگفته نماند كه حقير و حضرت آقاي اخوي نيز در اين جريان وارد بوديم و با آقايان علمای حوزه همكاري تنگاتنگ داشتيم.

مرحوم آقاي والد در ملاقاتي كه براي خصوص اين موضوع با آقا

ص: 62

داشتند، موضوع را مطرح و جوانب، اطراف و مفاسد سوء آن و لزوم يك واكنش علني و رسمي را تذكر دادند.

جلسه، بسيار پربار و نتيجه بخش شد. آقا اولاً از توهمي كه براي بعضي پيش آمده كه ايشان در مثل چنين امري - كه در جامعه اسلامي زن عهده دار اين گونه مسئوليت ها باشد - سكوت كنند تعجب كرده و فرمودند:

خود آقايان مي بايست آن را دفع و رد نمايند.

و فرمودند:

من اگر جانم را هم لازم باشد كه در راه ممانعت از اين اقدام بدهم مي دهم ولي از آن جلوگيري مي نمايم.

لذا بنا شد كه آقايان نامه ای به آقا بنويسند و موضوع را مطرح و كسب نظر نمايند.

بنابراين نامه اي كه نظرم نيست انشای بنده يا حضرت آقاي اخوي بود به امضای حضرات آقاي گلپايگاني وآقاي خميني و آقاي مرتضي حائري و دو نفر ديگر كه ظاهراً يكي از آنها آقاي سيدمحمد داماد بود خدمت آقا تقديم شد، و ايشان هم صريحاً موضع سلبي و منفي خود را اعلام نمودند؛ و نامه و جواب به خط بنده و حضرت آقاي اخوي نوشته شد.

به هرحال، اين نامه فوراً مثل توپ و بيشتر صدا كرد، و دستگاه دانست كه روحانيّت از اين موضوع و مخصوصاً وليعهدي زن به هر قيمتي باشد جلوگيري مي نمايد.

ص: 63

لذا به دست و پا افتادند كه بلكه نامه منتشر نشود و پيغام آوردند كه موضوع بدون اين نامه هم طبق نظر آقا مسكوت عنه شده است.

از اين جهت، بعضي آمدند كه نامه را از حضرت والد بگيرند.

ايشان با عصبانيت جواب دادند و خلاصه نامه در سطح كشور منتشر شد و موضوع منتفي شد، و زحمات تأسيس مجلس مؤسسان به هدر رفت، و ناچار مجلس را به طور صوري ادامه داده و ختم کردند.

و خلاصه، غائله ولايتعهدي اشرف و وارد كردن بانوان در مسئوليت هاي عمومي - كه در هر مرتبه اش با اسلام سازگار نيست - با توجه و غيرت ديني حضرات بزرگان حوزه و پادرمياني مرحوم آقاي والد و عزم و تصميم فداكارانه زعیم بزرگ مرحوم آيت الله العظمي بروجردي و همكاري اينجانب و حضرت آقاي اخوي به اين صورت با عقب نشيني مفتضحانه شاه پايان پذيرفت. والحمدلله رب العالمين.

در زیر عنوان موضوع اصلاحات ارضي مقاصد سياسي متعددی بود كه در اينجا مجال شرحش نيست. شاه هم مي خواست به صورت تشريفاتي و براي ارضای سياست آمريكايي ها و اينكه خود را اصلاح طلب و انقلابي معرفي كند آن را انجام دهد، و مسأله اصلاً مربوط به توسعه كشاورزي يا بهبود حال كشاورزان نبود.

به هرحال، شاه به گمان اينكه تا حدي در برابر قدرت روحانيت و شخص آيت الله بروجردي مي تواند عرض اندام كند و كشاورزان را هم بسيج كند، اصلاحات ارضي را عنوان كرد و قانون آن در مجلس عنوان شد و مواد آن طبق آنچه كه قبلاً تعيين و پيشنهاد مي شد به تصويب مي رسيد.

مسأله، اندك اندك اذهان را به خود متوجه كرد و خطر كشاورزي دولتي را - چنان كه در شوروي بود- متجلي كرد، يعني اين خطر خودنمايي كرد كه كشاورزي دولتي شود و مالكيت زمين ملغی گردد، يعني مطلب به اينجا منتهي نشود كه مالكيت هاي بزرگ تبديل به مالكيت هاي كوچك گردد، بلكه خطر اين بود كه مالكيت خصوصي اراضي كشاورزي ملغي شود، و همان برنامه هاي سوسياليستي و تعاوني ها برقرار شود.

اين احساس خطر، چندان هم بيجا نبود. ما ديديم بعد از انقلاب اسلامي نيز فرقه هاي كمونيسم گرا همين فكر را داشته و دارند، و متأسفانه عنوان تعاوني ها نيز از همين فكر نشأت مي گرفت؛ و بعد هم

ص: 65

كه قانون صادرات و واردات را به تصويب مجلس شوراي اسلامي رساندند، همين مطالب دنبال مي شد كه الحمدلله با مقاومت شوراي نگهبان در آن زمان، اين احكام با وجود اینکه در رژيم سوسياليستي شوروي طرف دار زيادی داشت پيش نرفت.

به هرحال، غرض اين است كه مسأله، مسأله اينكه مالك بزرگ مالك نباشد، و كشاورز مالك باشد نبود، بلكه خطرات بزرگی مطرح بود.

بر اين اساس، مرحوم آقا با دورانديشي كه داشتند نگران اوضاع شدند. از سوي ديگر، شاه هم به طور جدّي وارد عمل شده بود.

مجلس هم كه فرمايشي و زير نفوذ كاملش بود، و گمان مي كرد كشاورزان هم از عنواني كه او كرده فريب خورده و حمايت از او مي كنند، چنان كه بسياري هم همين عقيده را داشتند و می گفتند كه مخالفت با شاه در اين مورد اثری ندارد.

به هرحال، مرحوم آيت الله بروجردي از چند نفر از بزرگان حوزه براي مشورت در اين موضوع دعوت كردند.

جمعي خدمت آقا رسيدند. حقير و حضرت آقاي اخوي هم شركت داشتیم. آقا موضوع را مطرح كردند و در واقع براي لزوم اقدام، كسب نظر كردند.

بعضي ظاهراً به نظرشان مي رسيد كه چون به عنوان زمين دار شدن كشاورز اين موضوع مطرح شده مخالفت با آن موجب نارضايتي مردم از روحانيت مي شود. ظاهراً در بين آقایان كسي نبود كه با اصل عمل

ص: 66

شاه موافق باشد، ولي مخالفت را يا از جهت اينکه تأثير نمي كند و يا از جهت عكس العمل آن در روحيه كشاورزان، صلاح نمي ديدند.

در آن مجلس، مرحوم آيت الله گلپايگاني بي پرده و صريح به لزوم مخالفت با اين كار شاه تأكيد كرد، و دليل ايشان هم همان خطر الغای اصل مالكيت و دولتي شدن كشاورزي و مخالفت اين اقدام با احكام مسلم شرع بود.

و در نتيجه آقا با همين نظر موافقت كردند و تصميم بر اقدام گرفتند. مع ذلك اطرافيان مثل اينكه همه متفق الكلمة بودند بر اينکه اقدام مقتضي نيست چون مؤثر نمي شود.

روز بعد يا دو روز بعد بنده را خواستند تا خدمت ایشان برسم و ایشان به بنده فرمودند تا نامه اي در اين موضوع تنظيم كنم.

بنده آن نامه شديداللّحن را خطاب به آقاي بهبهاني با نظر آقا تنظيم كردم، و ایشان بعضی آيات را بر آن افزودند، مثل آيه:

﴿إِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا...﴾(1) و در آخر فرمودند كه اين آيه را هم اضافه كن: ﴿وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللّٰه فَأُولَئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ ﴾.(2)

بنده به آن مرجع بزرگ عرض كردم كه این آیه را فعلاً ننویسید. اگر اصل نامه اثر نكرد دوباره نامه ای تندتر باید نوشت و این آیه را آن وقت به عنوان (آخرین اسلحه) می نویسیم. ایشان قبول كردند و این آیه

ص: 67

را ننوشتند و عرض كردم که يقيناً اين نامه با اين لحن مؤثر مي شود و همان هم شد.

نامه ارسال شد وآقاي بهبهاني هم آن را براي سردار فاخر حكمت كه رئيس مجلس بود و قانون اصلاحات ارضي در آن مطرح بود ارسال كرد.

او هم چون خود و مجلس را در بن بست ديد، فوراً در آن موقع كه شاه در خوزستان بود به اهواز رفت، و نامه را به او ارائه داد، و او هم با ناراحتي گفته بود كه نبرديد، هر كاري مي خواهيد بكنيد.

خلاصه، قانون پا در هوا شد و موضوع منتفي گشت، و شاه بعد از آن همه رجزخواني ها، عقب نشيني كرد.

پس از مدتي چگونه و چرا با دسيسه بهايي ها يا غير آن به ايران برگشته بود، و ظاهراً بهايي ها كه در جريان وارد بودند و با مأمورين در ارتباط بودند اطلاع مي دهند و او را دستگير و به تهران اعزام مي کنند.

خلاصه، محاكمه او با اعمال نفوذ بهایي ها و فعاليت آنها، مراحل به اصطلاح قانوني را طي مي كند، و مثل اينكه به گونه اي اين مراحل سپري مي شود كه مسلمانان متعهد مطلع نمي شوند.

به هر نحو بوده، محاكمه در محكمه ابتدايي و استيناف، منتهي به محكوميت محمدحسين به اعدام مي شود، و فرمان اعدام او هم از دربار و طرف شاه علي المعمول صادر مي گردد.

با اعمال نفوذ بهايي ها برنامه چنان تنظيم مي شود كه صبح روز چهاردهم شعبان كه در يزد آيين چراغاني و جشن ولادت حضرت بقية الله مولانا المهدي - ارواح العالمين له الفداء - برقرار است محمدحسين را در برابر چشم بهايياني كه از سراسر ايران در يزد گرد مي آيند در ميدان ميرچخماق اعدام و به دار بياويزند، و چنان كه مي بينيد مسأله، مسأله يك اعدام و به دار آويختن يك شخص نبود بلكه مسأله توهين به اسلام، مذهب و اهانت به جشن بزرگ نيمه شعبان بود.

مسلمانان يزد از اين جريان و برنامه اهانت آميز مطلع شدند.

علمای بزرگ آنها مخصوصاً مرحوم آقاي حاج شيخ غلامرضا موضوع را در شرف وقوع و راه هرگونه اقدام قانوني را بسته مي بينند،

ص: 69

و درگيري با دولت و ممانعت فيزيكي را هم به اعتبار اينكه عوامل اين حركت پيش بيني هاي لازم را نموده و مسئولان امنيت را به قول خودشان براي حفظ نظم و جلوگيري از اغتشاش در موقع اجرا حكم اعدام آماده كرده بودند بي نتيجه يا منجر به قتل جمع بسياري مي دیدند، فقط يگانه راه را توسل به مقام مرجعيت و گزارش اين جريان به محضر آيت الله بروجردي(قدس سره) مي دانستند.

لذا دو نفر از اهل علم و روحانيون يزد را با نامه استنصار به قم اعزام مي نمايند تا بلكه به وسيله اقدامات ايشان اين برنامه متوقف شود.

فرستادگان به واسطه آنكه بين راه ماشينشان خراب مي شود، نتوانستند به موقع، خود را به قم برسانند و روز سيزدهم شعبان وارد مي شوند، و يكسر به منزل مرحوم آيت الله زاده حائري مي روند تا به معيت و همراهي ايشان خدمت آقا برسند.

حقير خود حضور داشتم كه عصر روز سيزدهم ايشان با هيئت اعزامي خدمت آقا رسيدند، و آقا را از وضعي كه پيش آمده مطلع ساختند.

معلوم بود كه همه از اين جريان نگران و ناراحت شدند، و خود آقا هم شايد از همه بيشتر خصوصاً چون وقت تنگ و فرصت براي اقدام كافي نبود.

با این حال، آقا، مرحوم حاج احمد خادمي را خواستند و امر كردند به هر شكل و هر طور است بايد بروي و شبانه با شاه ملاقات كني و

ص: 70

پيغام بسيار مؤكد مرا به او برسانی كه حتماً بايد شاه به عنوان خود در مجازات او تخفيف دهد، و از اعدام او جلوگيري نمايد.

حاج احمد با پيغام شديدالّلحن آقا فوراً به تهران حركت كرد، اما پيش بيني مي شد كه مخصوصاً با نفوذي كه بهايي ها در دربار دارند اقدام مؤثري صورت پذير نيست، زيرا اولاً ديدار با شاه در شب و ابلاغ پيام، كار آساني نيست، و به عذرهاي متعدد قابل ردّ بود، و ثانياً ممكن بود به ظاهر قبول كند كه اقدام نمايد ولي يا اقدام نكند و يا اگر اقدام كند به عذر اينكه دستور عفو بعد از اجرای حكم رسيده كار خود را بنمايد، ولي مسأله ازنظر آقا بسيار مهم شده بود.

حاج احمد رفت و همان شبانه پيغام را رساند و اهميتي را كه آقا به اين موضوع مي دهند ابلاغ كرد. شاه ناچار شد دستور دهد فوراً حكم تخفيف را به دادگستري يزد اعلام نمايند، و همين كار هم شد.

صبح روز چهاردهم كه مقدمات اجرای اعدام در ميدان ميرچخماق فراهم شده بود، و بهايي ها همه به عنوان تماشاچي از اطراف اجتماع كرده بودند، و در انتظار اجراي حكم ثانيه شماري مي كردند سرانجام مطلع شدند كه مجازات، مورد تخفيف واقع شده و اعدام اجرا نمي گردد، و پس از چندي هم این شخص از مجازات زندان، عفو شد. از اين نمونه ها متعدد است، مثل واقعه ابرقوی يزد و واقعه شاهرود.

ملي گرايي و شيفتگي به شاهنامه فردوسي و ايران باستان افراط عجيبي داشت، و تمدن ايران را بر اساس اسلام و يكتاپرستي كم مي شمرد، و خلاصه گرايش به زرتشتي گري و شعارهاي پوچ گذشته هاي دور را اظهار مي كرد، و در يك برنامه اي تظاهر زننده اي كرد كه موجب نگراني آقا و اعتراض شديد ايشان گرديد كه متأسفانه تفصيل آن را فراموش كرده ام.

فقط يادم هست كه جمعي از نمايندگان مجلس هم براي اعلام خدمتگزاري به قم آمدند.

در ايران نيز پس از مشروطه، اين معاني به وسیله نويسندگان، شعراي مزدور و افراد به اصطلاح روشنفكر تعقیب شد كه بالاخره به آنجا منتهي شد كه تاريخ عوض شد، و تاريخ اسلامي كه آن هم به صورت قسمتي از آن اگرچه رنگ تفرقه داشت و حركت به سوي همان جاهليت ها و افسانه هاي رستم، سياوش، هفت خوان و ضحاك مار بر دوش بود تبديل به تاريخ دو هزار و پانصد ساله شد.

بخشي از تاريخ اسلام پس از مشروطيت عوض شد و ماه هاي قمري را از رسميت انداختند و سال آن را شمسي كردند، و بعد هم آن را تبديل به تاريخ شاهنشاهي يا يهودي كردند.

خلاصه، با تمدن اسلامي همه جا معارضه شده بود و مي شود. مرحوم آيت الله بروجردي متوجه اين موج ضد اسلامي و مدنيت اسلام و حركت هايي كه براي گسترش آن مي شود بودند، لذا در موارد مختلف جداً با برنامه هاي اسلام زدايي كه به عنوان ملي گرايي طرح مي شد مخالفت مي كردند، و در موضوع اقدام سرتيپ بهارمست به شدت او را محكوم، و دولت را تحت سؤال قرار دادند.

درعين حالي كه نشر و طبع آثار اهل بيت(علیهم السلام) و بسط علم، معرفت و آگاهي جامعه، همواره نصب العين آن مرد بزرگ قرار داشت، نسبت به جرائد و مجلات، دغدغه خاصی داشتند، و از اينکه قلم هاي مسموم، مزدور و يا جاهلانه وارد معركه شوند بيمناك بودند.

وجود مجلات و روزنامه هاي اسلامي را اگرچه مفيد مي دانست و حتي به گونه اي كه روزنامه اي مثل پرچم اسلام نيز مورد عنايت ايشان قرار مي گرفت، با اين وصف وقتي جمعي از فضلا در مقام آن برآمدند تا مجله اي كه صادر از حوزه باشد منتشر نمايند، و از ايشان كسب اجازه نمودند، به لحاظ اينكه چنين مجله ای وابسته به حوزه و ناشر افكار و عقايد ناب و پاك تلقي مي شد، موافقت خودشان را موكول فرمودند به اينكه دو نفر از افراد مطلع از امور و خبره در مسائل اسلامي قبل از چاپ، مقالات را بررسي نمايند، و مرحوم آيت الله آقاي حاج آقا باقر سلطاني و حقير را در نظر گرفتند.

اين مجله، مجله مكتب اسلام بود كه اگرچه اين اشراف عملي نشد، ولي در همين حد، خط و روش این مجله را نشان دادند.

اكنون حدود پنجاه سال است كه ظاهراً بي وقفه منتشر مي شود، و مطالب متنوع و مفید آن براي خوانندگان جالب و مفيد است. ان شاء الله تعالي سال ها و سال هاي بسيار نشر آن ادامه يابد و موجب ترویج و نشر بیشتر معارف اهل بیت(علیهم السلام) گردد به شرط اينكه از طرح مسائل اسلامي به زبان و مباني فلسفي و به قول بعضي حكمت متعاليه خودداري نمايند.

ص: 74

ص: 76

بسم الله الرّحمن الرّحيم

حوزه: مشهور است كه آيت الله بروجردي در استنباط احكام شيوه نویي را ارائه دادند. خواهشمنديم در اين زمينه توضيح دهيد؟

كه در هر باب داريم رسيدگي مي كردند. با اين شيوه، چه بسا معلوم مي شد كه عدد روايات مورد بحث، مطابق با تعدادي كه محدث عالي قدري مثل صاحب وسائل شيخ حرّ عاملي(رحمه الله) معين كرده است نيست، يا چنانچه اگر بعضي آنها را در حد استفاضه مي شمارند مستفيض نمي باشد؛ مثلاً در باب ششم از ابواب ميراث ازواج، در وسايل الشيعه، عدد روايات 17 مشخص شده است،(1)

درصورتي كه طبق بررسي و دقت ايشان، شش يا هفت حديث بيشتر نيست. به عبارت بهتر در مجموع 17 روايت، بيش از هفت حديث ثابت نمي شود.

نكته اي كه بايد در اينجا يادآوري كرد، اين است كه از لحاظ اسناد و طرق متعدد، بعضي محدثين، روايات را، به لحاظ طريق، به عنوان حديث مستقل مي شمارند. خود بنده نيز، در برخي از آثارم، به روش محدثين عمل كرده ام، اما اهل نظر و استنباط مي دانند كه در فقه، عدم توجه به اين نكته و اينكه در هر باب، احاديث وارده از معصوم(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) واحد بوده يا متعدد، در مقام اعمال قواعد باب تعارض و عموم و خصوص، مطلق و مقيد و مجمل و مبين و حمل ظاهر بر اظهر، بسيار موجب نقص استنباط مي گردد، مثلاً اگر به چند طريق، لفظ يا مضموني را، روات متعدد، از زراره نقل كرده باشند، نمي شود اثبات كرد كه زراره آن حديث را مكرر از امام(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) شنيده و براي هريك از شاگردان خود روايت كرده است، يا اگر چند نفر، مثل فضلاي خمسه،

ص: 79

روايتي را به يك لفظ، از يك امام روايت كنند، اگر حكم به وحدت آنها نكنيم، حكم به تعدد آنها هم نمي شود كرد.

در اين صورت، در استفاده از دلالت آنها، اگر الفاظ آنها مختلف باشد، قواعدي ملاحظه مي شود كه تفصيلش، موجب اطاله سخن است.

در يك جريان عجيب ديگر نيز ايشان از حفظ، شجره انساب چند سلسله از سادات را تا آنجا كه به هم متصل مي شوند از حفظ خوانده بودند.

ناظر بر چه جرياني است؛ ولي وقتي همين حرف را، مجرد از جريان، در بيرون بگوييد، چه بسا افراد، معناي ديگري از آن بفهمند. بنابراين مجتهد نبايد غافل از اقوال و انظار محيط صدور روايت باشد.

البته اين جهت در همه اخبار محتمل نيست، ولي چون في الجمله علم اجمالي به آن است، در هر كجا محتمل باشد بايد از اين قرينه فحص نمود.

حوزه: علم اصول چه جايگاهي در شيوه استنباط ايشان داشت؟ آن مرحوم چگونه با مطالب اصولي برخورد مي كردند؟

اجماع، مبناي خاص داشتند. دليل انسداد را ازنظر تاريخي ريشه يابي كرده بودند و آن را برخلاف آنان كه دليل بر حجيت ظن مطلق مي دانند، با تقرير و بيان خاص به خود، دليل بر حجيت خبر واحد مي دانستند.

حوزه: حضرت عالي، از مباحث آيت الله بروجردي، چه مطالبي را تقرير كرده ايد؟

بنده هم به تبعيت از رأي استاد، همان نظر را برگزيدم و علاوه جریان را فقط در مورد زوجه غير ذات ولد دانستم، و ارث ذات ولد را از همه ترکه ارث عنوان كردم.

آيت الله بروجردي(قدس سره)، به من فرمودند: پاسخ اين ادعا را تهيه كن.

من در آن زمينه مطالعه و تحقيق كردم و آوردم:

زندگي بودا، مجهول است، علاوه، روح مكتب اسلام، با روح تعليمات بودا متضاد و مغاير است: مكتب اسلام، دين توحيد و اراده جمع و جامعه است، ولي بودا دعوت به انزوا، گوشه گيري و بريدن از مردم مي كند.

اين مقاله را فرستاديم به دفتر مجله و خوشبختانه، تحت عنوان «زندگي بودا» در همان مجله چاپ شد.

مي بينيد كه چقدر آن بزرگوار، به آنچه در دنياي اسلام مي گذشت، توجه داشتند و از كيان اسلام و معارف تشيع، حراست مي كردند.

حوزه: سبك استنباط آيت الله العظمي بروجردي، چه تأثيري در حوزه هاي علميه گذاشت؟

كتاب هاي متأخرين اكتفا مي كردند. با توجه آن مرحوم، موضوع مراجعه به كتاب هاي قدما، مطرح و احيا شد. جوامع الفقهيه و مفتاح الكرامه چون مجمع اقوال قدما بود، به بركت شيوه ايشان در حوزه هاي علميه رايج گرديد. آن بزرگوار به مصادر اوليه، رجوع نموده و شاگردان خود را به مراجعه به آنها، ترغيب مي كرد.

كتاب به نام ظريف بن ناصح مشهور شده است. من به دنبال بررسي اين مطلب رفتم. با فحصي در كتب شيعه و اهل سنت، به اين نتيجه رسيدم كه اين همان كتاب «ديات امیرالمؤمنين(عَلَيْهَ السَّلاَمُ)» است كه بخشنامه كرده اند.

بعد اين كتاب مورد تأييد امامان(علیهم السلام) قرار گرفته است. اين نوشته را كه تفصیل موضوع بود خدمت ايشان بردم. در آن نوشته، با احترام آورده بودم:

تعجب است كه مؤلف تأسيس الشيعه با اين عظمت، فقط به اين كتاب اشاره كرده است!

آيت الله العظمي بروجردي(قدس سره) نوشته را خواندند و فرمودند:

چنين است كه بررسي كرده ايد، ولي اين مطلب را كه درباره آقا سيدحسن صدر، مؤلف تأسيس الشيعه، نوشته ايد، درست نيست. سزاوار نيست كه آن همه زحمات آقاي صدر ناديده گرفته شود.

من عرض كردم:

اين مطلب را حذف مي كنم.

البته بعداً، به مناسبتي كه به كتاب تأسيس الشيعه مراجعه كردم، به كلامي از ايشان برخوردم كه مي توان از آن استفاده كرد كه آن مرحوم هم، اين جهت را يافته و لذا بايد گفت: الفضل للمتقدم.

حوزه: شنيده ايم آيت الله بروجردي، نسبت به قرآن و كتاب هاي فقه و حديث بسيار احترام مي گذاشت، يادآوري اين موضوع نيز سودمند خواهد بود.

ص: 90

كتاب هاي مورد نيازشان به گونه اي گذارده مي شد كه كسي در هنگام نشستن به آنها پشت نكند. اتفاقاً اگر كسي طوري نشسته بود كه پشتش به كتاب ها بود، گرچه زبان نمي آورد، امّا از حالشان معلوم بود كه سخت ناراحت هستند.

حوزه: آيت الله بروجردي در زماني كه حكومت اسلامي برپا نباشد براي انفاذ حكم ديگر فقها و مجتهدين جامع الشرايط اهميت زيادي قائل بودند، لطفاً در اين زمينه توضيح دهيد.

كرده اند، من از انتقاد نسبت به ايشان خوشم مي آيد. خودم پس از تحريم ايشان، جلوي امتحان را گرفتم.

رسيده است. فقيه مي تواند مطابق استنباط و اعتقادش حكم كند و نبايد براي اين حكمش محاكمه شود.

وقتی ایشان پافشاري كردند كه از محاكمه آيت الله كاشاني جلوگيري شود.

گفته بودند:

محاكمه مي كنيم، ولي مجازات نمي كنيم.

باز هم آيت الله بروجردي(قدس سره) قبول نكردند چون اصل محاكمه فقیه و موضوع آن را مشروع نمی دانستند، و حكم فقیه جامع الشرایط را نافذ می دانستند.

روي همين اقدام، هنگامي كه آيت الله كاشاني(رحمه الله) از حبس آزاد شد، تلگرافي به آيت الله بروجردي(قدس سره) زد و بسيار تشكر كرد.

حوزه: مشهور است كه در زمان آيت الله بروجردي، روحانيت شيعه عزت و احترام پيدا كرده بود. لطفاً در اين زمينه توضيح بدهيد.

من كتاب را خواندم و نوزده مورد آن را ضعيف يافتم. موارد را خدمت آقا عرض كردم.

بعدها ايشان ابراز علاقه به ترجمه آن به فارسي كردند. يكي از آقايان، اقدام به ترجمه آن كرد. چون يك قسمت از كتاب در مفاسد دربار امويان و عباسيان بود كه با شرح حال آنان، دربار خاندان پهلوي، براي خواننده مجسم مي شد؛ از اين روي ساواك به فكر افتاد كه از ترجمه آن جلوگيري كند.

ساواك مستقيم نمي توانست دخالت كند، لذا بعضي را واداشته بود كه نامه اي به آقا بنويسند و از نشر ترجمه اين كتاب، شكايت كنند.

پنج مورد از اشتباهات كتاب را نوشته بودند.

حضرت آيت الله از من خواستند كه جواب نامه را بنويسم. من عرض كردم:

قبلاً نوزده مورد از اشتباهات كتاب را خدمت حضرت عالي تقديم كردم كه شامل اين پنج مورد هم بود؛ ولي به طوركلي نشر و ترجمه اين كتاب، از نظر اقرارهايي كه در آن است اهميت دارد. بدين جهت، اشتباهات آن خللي را وارد نمي كند. از يك مسيحي، بيش از اين انتظار نيست. چاپ اين كتاب، با اشاره به موارد اشتباه و توضيح آنها، سودمند است.

از اين روي، اين كتاب ترجمه و چاپ شد.(1)

ص: 96

و دستگاه هم یكی از وابستگان درباری را به ترجمه ای دیگر مأمور نمود، و او هم به قول خودش (قریب به این مضمون) چون مؤلف نسبت به سلاطین و دربار خلفا پرسخنی نموده، یك فصل بر ترجمه در سیرت پادشاهان افزود.

حوزه: از ابعاد معنوي ايشان اگر خاطره اي داريد، بيان كنيد.

روز، در منزلشان مجلسي بود. در آن مجلس، شخصي با صداي بلند گفت:

براي سلامتي امام زمان و آيت الله بروجردي، صلوات.

در همان حال، ايشان در حياط قدم مي زد. با شتاب و ناراحتي به طرف در بيروني آمد و با عصا، محكم به در زد، به طوري كه آقاياني كه در بيرون بودند ترسيدند كه نكند، جرياني اتفاق افتاده باشد. چندين نفر به طرف در اندروني رفتند كه ببينند چه خبر است. آيت الله بروجردي(قدس سره) گفتند:

اين، كه بود كه اسم مرا در كنار نام مبارك امام زمان(عَلَيْهَ السَّلاَمُ) آورد؟ اين مرد را بيرون كنيد و دوباره به خانه راهش ندهيد.

كم قيمت بود. همين نوع زندگي هم از بيت المال نبود، بلكه از مال شخصي بود كه از بروجرد براي ايشان مي آوردند.

ارث و ميراث اينان سؤال شده بود كه چگونه است؟ در ميراث غرقا و مهدوم ٌعليهم، حكم روشن است. حال آيا اينجا هم مثل آنجا است يا نه؟ به من فرمودند كه روايات باب را براي ايشان بخوانم. پس از آن كه خواندم و بررسي شد، عرض كردم:

آقا! حكم اين افراد روشن است. اينان ملحق به همان غرقا و مهدومٌ عليهم مي باشند.

به من فرمودند:

چرا تسرّع در فتوا دادن مي كنيد؟

اسلامي را با يك غيرمسلمان، به صلاح جامعه اسلامي نمي دانستند و مفاسد و پيامدهاي ناگوار آن را به روشني مي ديدند، در پاسخ استفتاء آنان فتواي خود را ننوشتند، بلكه نوشتند:

مشهور بين اعاظم فقها، اماميه، حرمت ازدواج دائم، با كتابيه است.

حوزه: از مهمترين ابعاد شخصيت آيت الله بروجردي، مرتبه عرفاني و معرفتي ايشان است. لطفاً در اين مقوله صحبت بفرماييد.

عرفاني، معرفة الله، اسماءالحسني و مقامات و درجات انبيا و ائمه(علیهم السلام) نيز اين توفيقي بودن را بايد رعايت كرد.

ص: 108

بسم الله الرّحمن الرّحیم

نقد و نظر: اولین سؤال این است که می گویند آیت الله بروجردی، دلیل انسداد را ازنظر تاریخی ریشه یابی کرده بود، و آن را برخلاف آنان که آن را دلیل بر حجیت ظن مطلق می دانند، دلیل بر حجیت خبر واحد می دانست. خواهشمند است در این زمینه توضیحی بیان فرمایید.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

نقد و نظر: اولین سؤال این است که می گویند آیت الله بروجردی، دلیل انسداد را ازنظر تاریخی ریشه یابی کرده بود، و آن را برخلاف آنان که آن را دلیل بر حجیت ظن مطلق می دانند، دلیل بر حجیت خبر واحد می دانست. خواهشمند است در این زمینه توضیحی بیان فرمایید.

خصومات و حفظ نظامات و جهات دیگر باشد. لذا برای اینکه غرضش نقض نشود، و انزال کتاب و ارسال رسول به این شرایع بی فایده نگردد، و این فواید محفوظ بماند و در طول اعصار و مرور قرون به مردم برسد، تعلیم وتعلم آنها را واجب، و کتمان آن را حرام فرموده است.

پس اگر باب علم به این احکام و طرق یقینیه به آنها منسد باشد، یا باید قائل باشیم به اکتفاي به احکام معلومه مسلّمه که به صریح آیات و روایات که دلالت بر بقاي دین اسلام الی یوم القیامه دارند جایز نیست، زیرا اکتفاي به این مقدار قلیل اگر نگوییم منتهی به فوت فواید همه احکام می شود قطعاً موجب فوت فواید بیشتر احکام می گردد، یا اینکه بگوییم (و باید بگوییم) این احکام باید از طرق ظنیه متعارفه نه غیرمتعارف، مثل قیاس احراز شود؛ لدوران الامر بين الأخذ بالطريق الظني المتعارف ومتابعة الظن أو متابعة الوهم ولا شك في کون العقل قاطعاً بحجية الظن الحاصل من الطريق المتعارف وامضاء الشارع هذه الطريقة ولا يخفی عليك أن تعلم الأحکام وتعليمها بالطريق المتعارف والقول به والإفتاء به ليس قولاً بغير علم لأنّه هو العلم المأثور الّذي أطلق عليه العلم في الکتاب والسنة کقوله تعالی: او اثارة من علم.

ومع هذا البيان لا حاجة الی المقدمة الاولی والثالثة والرابعة والخامسة ويثبت به حجية الخبر والظن الحاصل منه لانه هو الطريق المتعارف في عصر النبي والائمة - صلوات الله عليهم - الی زماننا هذا ولا يشمل الدليل الا الطريق المتعارف فلا

ص: 111

حاجة فی اخراج مثل القياس عن شموله له الی الاستدلال لأنّه ليس من تلك الطرق.(1)

و بالجمله بین این بیان و بیان بزرگانی که بعد از محقق خوانساری دلیل انسداد را عنوان کرده اند، فوارق متعددی است که در تقریرات بحث استاد اعظم نوشته ام.

نقد و نظر: آیت الله بروجردی به اقوال ائمه عامه و نظریات صحابه احاطه داشت، چون معتقد بود که بدون اطلاع از فضا و محیط صدور روایت، بررسی و فهم کامل آن میسر نیست، و تنها یک معنای ظاهری از لفظ استفاده می شود. آیا این شیوه از ابتکارات ایشان بود؟

احاطه بر فقه عامه و شناخت محیط و فضای صدور روایت تا چه اندازه در اجتهاد تأثیر دارد؟

ص: 112

علم این است که در مقایسه فقه اهل بیت(علیهم السلام) با فقه دیگران، قوت فقه اهل بیت(علیهم السلام) و استقامت و ابتنای آن بر کتاب و سنت معلوم می شود.

نقد و نظر: ایشان با تسلطی که بر اصول داشتند و حتی صاحب ابتکاراتی نیز در آن بوده اند، در مقام استنباط، کمتر به اصول تمسک می کردند. چنین شیوه ای در بعضی از شاگردانشان مشاهده می شود، علت این موضوع چیست؟

سقم احادیث دخالت دارد. گاه حدیثی معنعن و یا سند به ظاهر متصل الاسناد دیده می شود که با استفاده از علم طبقات عدم اتصال بعض اسناد و ارسال آن معلوم می شود. علاوه براین، کل احادیث موصولة الاسناد اگرچه به ظاهر معنعن هستند، اما احتمال سقط و حذف بعضي اسانید و ارسال در آنها منتفی نیست، و با علم طبقات عدم ارسال آنها معلوم می شود و حاجتی به اعمال اصول ظنیه، مثل اصل عدم خطا و اشتباه و اصل عدم حذف، نیست.

ص: 118

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه، الامام علی بن ابی طالب(عَلَيْهَ السَّلاَمُ)، الشریف الرضی، تحقیق صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، 1414ق.

3. الاستیعاب في معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله قرطبی (م. 463ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

4. بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(علیهم السلام)، مجلسی، محمدباقر (م. 1111ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

5. تحف العقول عن آل الرسول(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (م. قرن4)، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

6. الخصال، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق.)، قم، نشر اسلامی، 1362ش.

7. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، فتال نیشابوری، محمد بن احمد (م.508ق.)، قم، الشریف الرضی، 1375ش.

8. شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار(علیهم السلام)، مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی (م. 363ق.)، قم، نشر اسلامی، 1409ق.

9. صحیح مسلم، مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر.

ص: 119

10. صفات الشیعه، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق.)، تهران، انتشارات اعلمی، 1362ش.

11. الغیبة، طوسی، محمد بن حسن (م. 460ق.)، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1411ق.

12. الفائق فی غریب الحدیث، زمخشری، محمود بن عمر (م. 583ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

13. الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب (م. 329ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

14. کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.

15. من لا یحضره الفقیه، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق.)، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

16. وسائل الشیعة، حر عاملی، محمد بن حسن (م. 1104ق.)، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1408ق.

ص: 120

تصویر

ص: 122

تصویر

ص: 123

تصویر

ص: 124

تصویر

ص: 125

تصویر

ص: 126

تصویر

ص: 127

تصویر

ص: 128