بهار طاعت : گلچین سخنرانی های حرم مطهر رضوی با موضوع ماه مبارک رمضان

فهرست

ص: 5

پیشگفتار

همان طور كه در روایت شریف پیامبر خاتم صلی الله علیه واله آمده است، ماه رمضان با برکت و رحمت و مغفرت همراه است و ارزش عمل انسان در این ماه شریف، نسبت به ماه های دیگر، صدها برابر بیشتر است. (1)البته میزان بهره گیری از آثار و بركات بیشمار این مهمانی بزرگ خداوندی نیز بستگی به نحوه رفتار ما در قبال این موهبت ویژه دارد؛ زیرا هستند کسانی که با وجود چنین فرصت عظیمی، لباس آمرزش به تن نپوشیده و جز تشنگی و گرسنگی، بهره ای از بركات روزه داری و درک ماه رمضان نخواهند برد!(2)

ویژگی ها و برکت های ماه رمضان و نیز نحوه رفتار ما در قبال این فرصت ویژه برای اوج گیری بهتر، چه در زمینه روحی و چه در زمینه جسمی، در كلام ائمه طاهرين علیهم السلام بیان شده و بارها و بارها از طریق منابرو تریبون های دینی به گوش مخاطبان رسیده است؛ از این رو، معاونت تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی افتخار دارد گلچین ناب سخنرانی هایی را که درباره ماه مبارک رمضان، در حرم مطهر رضوی ایراد شده است، به رشته تحریر در آورد تا نقشی هرچند کوچک در انتقال این مفاهیم ارزشمند به امت اسلام ایفا کند. امید آنکه در محضر حضرات معصومین علیهم السلام مقبول واقع شده و شما گرامیان نیز از آن بهره برید؟

معاونت تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی

ص: 8

فصل اول: آمادگی قبل از ماه رمضان

نقشۀ راه

[شیخ عباس قمی(رحمة الله علیه)] در کتاب شریف مفاتیح الجنان، در قسمت اعمال ماه مبارک رمضان ، خطبۀ پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه و اله) را در آورده است. این خطبه را امام رضا(علیه السلام) از اجدادشان نقل کرده اند.(1)

مهم ترین دستاورد مطالعۀ این خطبه در درجۀ اول این است که معرفت ما را به ماه مبارک رمضان تقویت می کند و می شناسیم که این ماه چه ظرفیتی دارد!

پیامبر عزیز ما(صلی الله علیه و اله) در مقدمۀ این خطبۀ نورانی، در قالب چند جملۀ بسیار کوتاه، اسرار ماه رمضان را افشا کرده اند. این خطبه نقشۀ راه ماه مبارک رمضان است و برای ما مشخص می کند که چه کارهایی باید انجام دهیم!

دو کار اصلی و ویژه در ماه مبارک رمضان داریم: 1. روزه گرفتن؛ 2. تلاوت قرآن.

با دل پاک و نیت صادق به درگاه خداوند متعال بروید و از او درخواست کنید که در این ماه، به ما توفیق روزه داری و تلاوت قرآن کرامت کند.

آمادگی روحی

ما باید از نظر روانی [هم] خودمان را برای روزه داری مهیا کنیم و هنگامی انسان می تواند از نظر روانی مهیا که تمرکز کند. وقتی که ذهن شما به مسئله ای متمرکز می شود و به آن توجّه می کند، شما را از نظر روانی دربارۀ آن موضوع آماده می کند.

یکی از راه ها برای اینکه به آمادگی روانی برسیم، این است که ذکر را در خودمان تقویت کنیم؛ مخصوصاً اگر این ذکر و یاد، همراه با شناخت و معرفت باشد، انسان آماده تر می شود.

مدام باید به خودتان بگویید ماه رمضان از راه رسیده است. این یادآوری، قوای درونی و روانی ما را تجمیع می کند که نتیجه اش شوق و انتظار است؛ به طوری که انسان برای آمدن ماه خدا لحظه شماری کرده و احساس کند هرلحظه عطشش بیشتر می شود.

بهترین روش آمادگی روحیِ مؤمن برای استقبال از ماه مبارک رمضان، توسط امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در مناجات شریف شعبانیه(1) در دسترس ما قرار گرفته است. این مناجات نورانی را که مجموعۀ عظیمی از معارف، گنج ها، عظمت و اسرار الهی است، با دقت و

ص: 11

آماده سازی خانواده

خیلی از شما عزیزان، پدر خانواده اید و مسئولیتتان چندبرابر است. عده ای از عزیزان هم، مادر خانواده اند و مسئولیتشان چندبرابر است؛ یعنی علاوه بر اینکه هرکدام [از اعضای خانواده باید] برای خودشان برنامه ریزی دارند، پدر خانواده هم باید آن ها را برای ورود به ماه مبارک رمضان آماده کند. [اما به راستی] چگونه از فضای ماه مبارک رمضان به صورت خانوادگی استفاده کنیم؟ برای تک تک بچه هایتان و برنامۀ آن ها در ماه مبارک رمضان چه فکری کرده اید؟ اگر خودتان مسلط نیستید، چقدر با اهلِ فن مشورت کرده اید؟ راجع به احکام آن ها، درک وضعیت، افزایش اشتیاق و تشویقشان به روزه داری و انجام وظایف در این ماه چقدر برنامه ریزی کرده ایم؟

فضای پاک اقتصادی در خانواده

فضای اقتصاد خانواده برای ورود به ماه مبارک رمضان باید پاک شود. مدیر اقتصادی خانواده باید بررسی کند [و مطمئن شود] که چیزی از اموال دیگران در خانه شان نباشد! نکند چیزی از حقوق شرعی دیگران در زندگی ما باشد: از حق سادات، حق امام، حق الناس و... . معمولاً مؤمنین وصیت نامه دارند. طبق روایات، مؤمن هر شب وصیت نامه اش زیر سرش است.(2) چقدر خوب است بنشینیم و وصیت بنویسیم. شما وقتی می خواهید وصیت کنید، می گویید: «من فلان قدر به فلانی بدهکارم!» شروع می کنید به فهرست بندی بدهی ها و مشکلاتتان را می نویسید. حقوق شرعی تان تعریف می شود. اینکه چقدر خمس یا زکات بدهکارید و...، همه را مشخص می کنید. ما می خواهیم مسافرِ آن طرف [یعنی آخرت] شویم و در آنجا دستمان کوتاه می شود. وقت خوبی است برای اینکه وضعیتمان را برای ورود به ماه مبارک رمضان اصلاح کنیم.

هر گناهی بین ما و خدای متعال، یک جور فاصله ایجاد می کند. بهترین کار برای ورود به ماه مبارک رمضان، توبه و استغفار است. اصل توبه هم اول، پشیمانی و بعد، جبران است. باید از آن هایی که لازم است، عذرخواهی

ص: 13

خلاصۀ فصل اول

* خطبۀ پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه و اله) [در جمعۀ آخر ماه شعبان] ...نقشۀ راه ماه مبارک رمضان است و برای ما مشخص می کند که چه کارهایی باید انجام دهیم!

برای روزه داری، انسان باید از نظر جسمی مهیّا باشد. خوب است برنامه ریزیِ مشخصی داشته باشد تا بتواند از عهدۀ روزه برآید.

ماه مبارک رمضان احکام و آیین و آدابی دارد. قاعده اش این است که انسان از قبل این ها را مرور کند.

* برای تک تک بچه هایتان و برنامۀ آن ها در ماه مبارک رمضان چه فکری کرده اید؟ اگر خودتان مسلط نیستید، چقدر با اهلِ فن مشورت کرده اید؟

* فضای اقتصاد خانواده برای ورود به ماه مبارک رمضان باید پاک شود. مدیر اقتصادی خانواده باید بررسی کند [و مطمئن شود] که چیزی از اموال دیگران در خانه شان چیزی نباشد!

* هر گناهی بین ما و خدای متعال، یک جور فاصله ایجاد می کند. بهترین کار برای ورود به ماه مبارک رمضان، توبه و استغفار است. اصل توبه هم اول، پشیمانی و بعد، جبران است.

ص: 14

فصل دوم:ویژگی های ماه رمضان

معنای رمضان

در بین ماه های قمری مانند شوال و ذی القعده و...، فقط اسم ماه رمضان در قرآن آمده است. عظمت ماه رمضان هم به قرآن است، نه به روزه؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ»(1) (ماهِ رمضان، ماهی [است] که قرآن در آن نازل شده است.)

رمضان یعنی چه؟ یعنی گناه سوزی! امام رضا(علیه السلام) به نقل از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) فرموده اند: «مَنْ اَدْرَکَ شَهْرَ رَمَضانَ فَلَمْ يُغْفَرْ لَهُ فَاَبْعَدَهُ اللهُ.» (2) (ھرکس ماه رمضان را دريابد و آمرزيده نشود، خداوند او را [از رحمت خود] دور می کند.)

بر اساس روایتی دیگر از پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله) اگر انسان بداند در ماه رمضان چه برکاتی هست، دوست دارد تمام سال، رمضان باشد.(3) امام زین العابدین(علیه السلام) نیز در بخشی از دعای خود در پایان ماه مبارک رمضان با این مضمون می فرمودند: «ماه رمضان خدانگهدار. نرفته، دل تنگت شدم!»(4)

[ولی بعضی از] ما می گوییم: «خوب شد که تمام شد!»

حجت الاسلام والمسلمین قرائتی، رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)، 9تیر1393

اقبال ماه رمضان به مسلمانان

رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله) در ابتدای خطبۀ معروف خود دربارۀ ماه مبارک رمضان فرموده اند: «اَیُّهَا النّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَيْكُمْ شَهْرُ اللّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ.»(2) (اى مردم! همانا ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روى آورده است.)

کلمۀ «قَد» در این مطلب، نشان دهندۀ قطعیّت و تأکید است. از همین تعبیرِ «ماه خدا به سوی شما روی آورده است»، ارزش انسان های روزه دار فهمیده می شود. شما وقتی به کسی محبت داشته باشید، به استقبال او می روید و به دیدارش می شتابید؛ بنابراین، گویا ماه رمضان به مسلمانان علاقه مند است که به سوی آن ها روی آورده است؛ آن هم با سه ویژگی: برکت و رحمت و مغفرت.

نکتۀ دیگر این خطبه، آن است که در تمام قرآن، کلمۀ «غَفُور» قبل از «رَحیم» آمده است؛(3) یعنی خدا اول باید گناه را بیامرزد، بعد انسان را مشمول رحمت و فیض خاصّ خودش کند؛ اما در این خطبه، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) رحمت را قبل از مغفرت بیان کرده اند و این به دلیل ارزش و عظمت ماه مبارک رمضان است که سراسر این ماه، رحمت خواهد بود.

ص: 18

امتیازات ویژۀ ماه رمضان

ماه رمضان سه امتیاز ویژه دارد که در هیچ ماه دیگری وجود ندارد:

1. نزول قرآن: به همین دلیل در این ماه به تلاوت قرآن تأکید بسیاری شده است. رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) فرموده اند: «وَ مَنْ تَلا فِيهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ كانَ لَهُ مِثْلُ اَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ.»(1) (و هر کس در آن [ماه] آیه اى از قرآن تلاوت کند، پاداش کسى را دارد که در ماه هاى دیگر قرآن را ختم کرده است.)

امام محمد باقر(علیه السلام) نیز فرموده اند: «لِكُلِّ شَیْ ءٍ رَبِيعٌ وَ رَبِيعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضانَ.»(2) (برای هر چیزی بهاری است و بهار قرآن، ماه رمضان است.)

2. وجوب روزه: آن روزه ای که خداوند واجب کرده، در این ماه است. در بقیۀ ماه ها روزه های داوطلبی و تطوّعی(3) داریم که فضیلت بسیاری هم دارد؛ اما همۀ این روزه ها مستحبی است. ظرف زمانِ روزۀ واجب به عنوان یکی از واجبات مهم اسلامی، در ماه رمضان قرار دارد.

3. شب قدر: قرآن می فرماید: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ»(4) (شب قدر بهتر از هزار ماه است!)

هزار ماه یعنی هشتاد سال! بنابراین، اگر کسی تمام عمرش را هم عبادت کند، به اندازۀ شب قدر نیست! خدا این شب باعظمت و پُربرکت را در این ماه قرار داده است.

حجت الاسلام والمسلمین دهقان، صحن جمهوری اسلامی، 8تیر1393

ابزارهای تقرب به خداوند

در خطبۀ 110 نهج البلاغه، امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) عواملی که می توانند انسان را به خدا نزدیک کنند، برشمرده اند. همۀ اعمالی که انجام می دهیم،

ص: 21

روزه؛ وسیلۀ تقرب و سپر در برابر آتش

طبق فرمودۀ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در خطبۀ110 نهج البلاغه، یکی از وسایل تقرّب به خداوند، روزۀ ماه رمضان است که همچون سپری در برابر عذاب الهی محسوب می شود. اگر کسی به عذاب الهی، حتی در حدّ نازل آن یقین کند، خودش را به چنین سپری، یعنی روزه محتاج می داند. این روایت می خواهد بگوید قدرتی که روزه در دفع عذاب دارد، [اعمالی مانند] نماز و زکات ندارند؛ بنابراین، از روزه به سپر تعبیر شده است.

در گذشته وقتی رزمنده ای در میدان جنگ می جنگید، وسیله ای داشت که باعث می شد شمشیر [یا سلاحِ] حریف به او برخورد نکند و در واقع، مانعی درجه یک در برابر ضربات دشمن بود. به آن وسیله سپر می گفتند.(1) باتوجه به این معنا، مانعی بین ما و عذاب الهی وجود دارد و آن هم روزه است.

درجۀ عِقاب هرکسی را گناه و معصیت او تعیین می کند؛ بنابراین جهنم درجات گوناگونی دارد(2) و هرچه انسان به گناه آلوده تر باشد، به شیطان نزدیک تر است؛ یعنی بین شیطان و گناه ارتباطی [مستقیم] وجود دارد: امکان ندارد من با شیطان فاصله داشته باشم و از گناه فاصله نداشته باشم! عذاب الهی جایی هست که گناه باشد و گناه کجاست؟ مطمئناً جایی که شیطان باشد پس به جرئت می توان گفت شیطان به کسی نزدیک تر است که بیشتر از دیگران، تابع امیال و شهواتش باشد.(3)

حجت الاسلام والمسلمین فرزانه، دارالزهد، 3مهر1385

روزه و کنترل شهوات

چرا روزه مانع از خشم پروردگار است؟ چون شکم را کنترل می کند. شکم که کنترل شد، امیال و شهوات کنترل می شود.(5)

شهوت که کنترل شود، شیطان انگیزه ندارد و هرگاه که شیطان جلو نیامد، گناه وجود ندارد و گناه

ص: 24

توفیق روزه داری

خداوند می فرماید: «يا اَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»(1) (ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما واجب شده است؛ همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند، واجب شد تا پرهیزکار شوید.)

اولین چیزی که در این ماه از خدا می خواهید، این است که به شما توفیق دهد تا روزه بگیرید. کسانی هم که برای فرار از روزه گرفتن به مسافرت بروند، گناهی نکرده اند؛(2) اما توفیق و فضیلتی بزرگ را از دست داده اند.

می خواهم حدیثی بگویم تا همه یاد بگیرند و بدانند روزه گرفتن چه بهره ها و روزه نگرفتن چه محرومیت هایی دارد: هم کسانی که روزه اولی هستند و در فصل گرما باید ساعاتی طولانی را روزه بگیرند، هم آنانی که در روزه گرفتن، کوتاهی و اِهمال می کنند و هم پدر و مادرانی که نگران سلامتِ جسمی بچه هایشان درحالِ روزه هستند. من زیباتر از این حدیث که پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله)فرموده اند، سراغ ندارم: «مَنْ صامَ يَوْماً تَطَوُّعاً فَلَوْ اُعْطِیَ مِلْ ءَ الْاَرْضِ ذَهَباً ما وُفِّیَ اَجْرَهُ دُونَ يَوْمِ الْحِسابِ.»(3)

(هركس يک روز، داوطلبانه [مستحبی] روزه بگيرد، پس اگر به اندازۀ زمين، طلا به او داده شود، اجر خود را كامل دريافت نكرده است و فقط در روز حساب (قيامت) اجر كاملش را دريافت می كند.)

مرحوم علامه طباطبایی(رحمة الله علیه)می فرمایند: «سنجش های دنیا و آخرت متفاوت

ص: 25

اهداف روزه

در اینکه هدف از روزه چیست، از ائمۀ اطهار(علیهم السلام) روایات فراوانی به ما رسیده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

امام صادق(علیه السلام) فرموده اند: «اَلْعِلَّةُ فِی الصِّيامِ لِيَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِيرُ.»(3) (دلیل وجوب روزه این است که به وسيلۀ آن، دارا و ندار مساوى شوند.)

در این روایت، کمترین سطح و درجۀ روزه بیان شده است که در آن، اغنیا متوجه درد مستمندان می شوند. در روایتی دیگر، رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله)

ص: 26

درک حقیقت روزه

با چه بیان و زبانی می شود حقیقت روزه و ورود به ماه مبارک رمضان را تبیین کرد؟ در قرآن کریم گاهی سخن از خودِ روزه است و گاهی سخن از فضیلت ماه مبارک رمضان که در هر دو جنبه، هم آیات و هم روایات معصومین کلمات بی شماری دارند.

شاید [درک] حقیقت، واقعیت، آثار و پیامدهای روزه، آن چنان در حدّ فهم ما انسان ها نباشد؛ بنابراین خداوند

ص: 28

آثار و نتایج روزه گرفتن

1. تمرین مدیریت زمان.

2. تقویتِ قدرت بر ایجاد رفتارهای مثبت و اخلاق حسنه و ماندگاری آن.

3. کم کردن جرم و جنایت و مفاسد اجتماعی و فحشا و منکرات در جامعه، حتی در کوچک ترین واحد اجتماعی یعنی خانواده.

4. تقویت قدرت خوب و بجا سخن گفتن.

5. [تقویت] حس نوع دوستی، همزیستی مسالمت آمیز، روابط عمومی سالم، تقویت روحیۀ انفاق و ایثارطلبی در افراد جامعه و توجه ویژه به اقشار آسیب پذیر اجتماع، مثلاً ایتام، فقرا، مساکین، زنان بی سرپرست یا سرپرستِ خانوار؛ چراکه افراد جامعه در انجام خوبی ها و پایبندی به اصول ارزشیِ انسانی و ایمانی بازوی هم هستند.

6. پیشگیری و درمان بیماری های غیرواگیر، نظیرِ قند خون و چربی خون و اضافه وزن و فشارخون و بیماری های قلبی عروقی که بر اثر زندگی ماشینی، پرخوری، کم تحرکی و نیز مصرف غذاهای فست فودی ایجاد می شود.

7. ایجاد حالت توکل بر خداوند و استمراربخشی به آن.

9. ایجاد و تقویت حس اعتمادبه نفس.

10. توسل به واسطه های فیض الهی، یعنی چهارده معصوم(علیهم السلام) و تلاش برای استمرار به این مهم.

11. توان انجام حلال و افزایش توان ترک حرام.

12. اهتمام بر امر به خوبی ها و نهی از بدی ها.

13. افزایش هماهنگی و وحدت [میانِ] مسلمانان.

14. پیشگیری از خشونت های بیجا و کمک به درمان آن و حفظ تعادل روانی.

15. جلوگیری از بلوغ جنسی زودرس در دختران و پسران.

16. ازبین بردن شهوت اضافی و جلوگیری از خودآزاری یا دگرآزاری جنسی.

17. پیشگیری از بیماری های تصلّب شرایین، انواع میگرن، سکته های

ص: 30

احکام روزه در قرآن

در قرآن کریم واجب شدن روزه به عنوان تکلیفی الهی بر مؤمنین، با مقدمات و لطایفی بیان شده است:

يا اَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ* اَيّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً اَوْ عَلىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيّامٍ اُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ اَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید. چند روز معدودی را [باید روزه بدارید!] و هرکس از شما بیمار یا مسافر باشد، [به تعداد روزه های فوت شده] تعدادی از روزهای دیگر را [غیر از ماه رمضان روزه بدارد] و بر کسانی که روزه برای آن ها [همچون بیماران و افراد مُسِن] طاقت فرساست، لازم است به عوان کفّاره، مسکینی را اطعام کنند و [البته] کسی که به میل و رغبت، کارِ

ص: 31

هفت خصلت برای روزه دار

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله)فرموده اند:«ما مِنْ مُؤْمِنٍ يَصُومُ شَهْرَ رَمَضانَ احْتِساباً اِلّا اَوْجَبَ اللّهُ تَبارَک وَ تَعالَى لَهُ سَبْعَ خِصالٍ.» (هر مؤمنی كه ماه رمضان را فقط برای رضای خدا روزه بگيرد، خدای تبارک وتعالی هفت خصلت را برای او واجب و لازم می کند.)

* «اَوَّلُها يَذُوبَ الْحَرامُ مِنْ جَسَدِهِ.» (اول اینکه هرچه حرام در تنش باشد، محو و ذوب می شود.)

روزه یک پالایشگاه است: آدم را (از حرام) پاک و تطهیر می کند و نمی گذارد حرام وارد سلول های مغز من و شما شود.

* «وَ الثَّانِيةُ يُقَرِّبُ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ.» (دوم، به رحمت خداوند نزديک می شود.)

* «وَ الثّالِثَةُ قَدْ كَفَرَ خَطِيئَةُ اَبِيهِ آدَمَ.» (سوم، [با روزه گرفتن] خطای پدرش حضرت آدم(علیه السلام) را می پوشاند.)

* «وَ الرّابِعَةُ يُهَوِّنُ اللّهُ عَلَيْهِ سَكَراتُ الْمَوْتِ.» (چهارم، خداوند لحظات جان كندن را بر او آسان می کند.)

حتماً انسان هایی را دیده اید که رو به مرگ بوده اند. مرگ فرجامی است که در انتظار همۀ ماست. این روزه ها سکرات موت [یعنی سختی های مرگ] را برای ما آسان می کند.

* «وَ الْخامِسَةُ اَمانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ يَوْمَ الْقِيامَةِ.» (پنجم، از گرسنگی و تشنگی روز قيامت در امان خواهد بود.)

* «وَ السّادِسَةُ يَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ طَيِّباتِ الْجَنَّةِ.» (ششم، خداوند از خوراكی های [لذيذ و] پاکیزۀ بهشتی او را طعام دهد.)

* «وَ السّابِعَةُ يُعْطِيهُ اللّهُ بَرائَةً مِنَ النّارِ.»(1) (و هفتم، خداوند دوری از آتش دوزخ را به او عطا فرمايد.)

بااین حال، اگر کسی گناه سنگینی هم مرتکب شده باشد و توبه و استغفار کند، چرا بخشیده نشود؟!

حجت الاسلام والمسلمین کازرونی، رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)، 8تیر1393

ص: 33

اقسام روزه

از برخی احادیث چنین استفاده می شود که روزه بر سه قسم است: 1. روزۀ بدن؛ 2. روزۀ زبان؛ 3. روزۀ قلب.

بر این اساس ضعیف ترین درجه اش، روزۀ بدن خواهد بود که انسان خود را از خوردن و آشامیدن و سایر کارهایی که دستور داده اند، دور کرده و [نفس خویش را] کنترل کند. درجۀ بالاترش روزۀ زبان است؛ یعنی زبانش را از غیبت، تهمت، دروغ و امثال آن کنترل و حفاظت کند و سرانجام بالاترین و بهترین درجۀ روزه، روزۀ قلب و فکر است، امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرموده اند: «صَوْمُ الْقَلْبِ خَيْرٌ مِنْ صِيامِ اللِّسانِ وَ صَوْمُ اللِّسانِ خَيْرٌ مِنْ صِيامِ الْبَطْنِ.»(1) (روزۀ قلب بهتر از روزۀ زبان و روزۀ زبان بهتر از روزۀ بدن است!)

[اما اینکه طبق روایت باید] قلب انسان روزه باشد، یعنی چه؟ یعنی مِهر و محبت غیرخدا را در دلش جا ندهد. فکر انسان روزه باشد، یعنی چه؟ یعنی انسان فکر گناه نکند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِی جَوْفِهِ.»(2) (خداوند برای هیچ مردی دو قلب در درونش قرار نداده است .)

در یکی از مناجات های امام سجاد(علیه السلام) به نام «مناجات المحبّین»، آن حضرت به خدا چنین عرضه می دارند: «اَسْاَلُکَ حُبَّکَ وَ حُبَّ مَنْ يُحِبُّکَ وَ حُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُوصِلُنِی اِلَى قُرْبِک.»(3)

(از تو درخواست می كنم دوستى خودت را و دوستى آنانی كه تو را دوست دارند و دوستى هركارى كه مرا به مقام قرب تو می رساند.)

بر این اساس، اگر قلب انسان روزه دار شد، از حقد و حسد و کبر و غرور، پاک و پاکیزه می شود. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در روایتی، با اشاره به این موضوع فرموده اند: «طَهِّرُوا اَنْفُسَكُمْ مِنْ دَنَسِ الشَّهَواتِ تُدْرِكُوا رَفِيعَ الدَّرَجاتِ. » (4) (جان هایتان را از آلودگی شهوت ها پاک کنید تا به درجات والا نائل شوید.)

بنابراین اگر انسان می خواهد به مقام و مرتبۀ عالی

ص: 34

بایدها و نبایدهای ماه رمضان در دعای امام زین العابدین(علیه السلام)

دعایی در صحیفۀ سجادیه هست که امام زین العابدین(علیه السلام)هنگامی که وارد ماه رمضان می شدند، آن را تلاوت می کردند. بخشی از دعا این است: «اَلْهِمْنا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ اِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمّا حَظَرْتَ فِيهِ.» ([خدایا] شناخت برترى این ماه را و بزرگداشت احترامش و خوددارى از آنچه در این ماه ممنوع کردى، به ما الهام فرما.) نه روزه ای که فقط دهانم را ببندم؛ نه روزه ای که فقط سحری و افطاری در آن دیده شود؛ نه روزه ای که فقط از نوشیدن و خوردن اجتناب کنم. در ادامه، امام سجاد(علیه السلام) نکته هایی را بیان می کنند: «وَ اَعِنّا عَلى صِيامِهِ بِكَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصِيکَ وَ اسْتِعْمالِها فِيهِ بِما يُرْضِيکَ.» (و ما را به روزه داشتن آن با حفظ اعضا از گناهانت و به کارگیری آن ها در آنچه تو را خشنود می سازد، یاری مان کن.)

...در ادامۀ دعا امام سجاد(علیه السلام) از خداوند چنین درخواست می کنند: «حَتَّى لا نُصْغِیَ بِاَسْماعِنا اِلَى لَغْوٍ وَ لا نُسْرِعَ بِاَبْصارِنا اِلَى لَهْوٍ وَ حَتَّى لا نَبْسُطَ اَيْدِيَنا اِلَى مَحْظُورٍ وَ لَا نَخْطُوَ بِاَقْدامِنا اِلَى مَحْجُورٍ وَ حَتَّى لا تَعِیَ بُطُونُنا اِلّا ما اَحْلَلْتَ وَ لا تَنْطِقَ اَلْسِنَتُنَا اِلّا بِما مَثَّلْتَ وَ لا نَتَكَلَّفَ اِلّا ما يُدْنِی مِنْ ثَوابِک وَ لا نَتَعاطَى اِلّا الَّذِی يَقِی مِنْ عِقابِکَ... .» (1) (تا با گوش هایمان سخن لغوی را نشنویم و با چشمانمان به تماشای لهو نشتابیم و دست هایمان را به حرامی نگشاییم و گام هایمان را در

ص: 35

شرط آمرزش گناهان در حدیث نبوی

پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه و اله) فرموده اند: «اِنَّ مَنْ تَمَسَّکَ فِی شَهْرِ رَمَضانَ بِسِتِّ خِصالٍ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ... .»(1) بر اساس فرمودۀ این بزرگوار، هرکس در ماه رمضان، شش کار را با قوّت انجام دهد، خداوند گناهانش را مى آمرزد:

1. «اَنْ يَحْفَظَ دِينَهُ.» ([کسی که] دینش را حفظ کند.)

فلسفۀ روزه دین نگهداری است. ما دربارۀ دین سه وظیفه داریم: دین دانی و دین داری و دین بانی.

دین دانی، یعنی اینکه دین و احکام شریعت را بفهمیم. دین داری، یعنی به آنچه از دین فهمیده ایم، عمل کنیم و دین بانی هم که وظیفۀ ماست، یعنی نگهبان دین باشیم.

2. «يَصُونَ نَفْسَهُ.» (خودش را حفظ کند.)

انسان مؤمن نفس اماره اش را کنترل می کند؛ یعنی اینکه اراده اش را قوی می کند. به عنوان مثال شما تشنه اید، هوا هم گرم است و درون منزل هم کسی نیست. می توانید بروید کنار یخچال، لیوان آب سرد را بردارید و نوش جان کنید؛ ولی می گویید: «من مهمان خدا هستم و روزه بر من واجب است.» اراده می کنید که گناه نکنید؛ حالا اگر این ارادۀ قوی، در سایر اوقات و در مواجهه با دیگر معصیت ها هم در

ص: 36

خلاصۀ فصل دوم

* ماه رمضان [ماهی] است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است.

* شما وقتی به کسی محبت داشته باشید، به استقبال او می روید و به دیدارش می شتابید؛ بنابراین، گویا ماه رمضان به مسلمانان علاقه مند است که به سوی آن ها روی آورده است؛ آن هم با سه ویژگی: برکت و رحمت و مغفرت.

* ماه رمضان سه امتیاز ویژه دارد که در هیچ ماه دیگری وجود ندارد: 1. نزول قرآن؛ 2. وجوب روزه؛ 3. شب قدر.

* این ماه، ماه ریاضت است: ماهی است که باید نَفْسمان را به تلاش وادار کنیم.

* اگر روزیِ بهتر و زندگی واسع تر و آسایش و رفاه بیشتر می خواهید، این ماه، ماهِ درخواست از خداست.

* طبق فرمودۀ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)در خطبۀ 110 نهج البلاغه، یکی از وسایل تقرب به خداوند، روزۀ ماه رمضان است که سپری [برای

ص: 37

فصل سوم: تغذیۀ صحیح در ماه رمضان

اهمیت سلامت جسم و جان در ماه رمضان

روزه صرفاً انجام یک عمل عبادی نیست؛ بلکه در جایگاه خودش باتوجه به آثار معنوی و روحی روانی و بُعد اخروی اش، برای ما آثار بسیار پربرکت دنیوی و جسمانی هم دارد. اصولاً دستورات دین شریف اسلام این چنین است که فقط یک چراغ در وجود ما روشن کند، بلکه چراغ های متعددی را از حیث ظاهری و باطنی و دنیوی و اخروی در برابر ما روشن می کند و روزه هم جزوِ همین دستورات است. در روایات نورانی اهل بیت(علیهم السلام) از روزه به عنوان یکی از درمانگرهای دردهای روحی و حتی بیماری های جسمانی ما صحبت شده است. روایتی مشهور از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) است که می فرمایند:«صُومُوا تَصِحُّوا»(1) (روزه بگیرید تا سالم بمانید.)

سالم ماندن یعنی دوربودن جسم از هرگونه بیماری و عیب و این نشان دهندۀ آثار درمانگر و داروییِ روزه است که می تواند جسم انسان، به خصوص کبد و کلیه و خون را از بیماری ها و آلودگی ها پاک کند. این امر سبب می شود که انسان از بیماری های احتمالی برحذر بماند؛ چراکه بخش زیادی از بیماری های جسمانی، معمولاً ناشی از آلودگی هایی است که ممکن است در خون و کبد وجود داشته باشد و روزه مانع این اتفاق هاست.

انواع تشنگی در دنیا و راهکار رفع آن

تشنگی در دنیا سه نوع است:

1. تشنگیِ ناشی از بیماری های متابولیکی مثل قندِخون و فشارخون و چربیِ خون که باید درمان شود.

2. تشنگیِ ناشی از بدخوری که باید ترک شود، مثل خوردن قندهای شیمیایی و مصرف بیش ازحد زولبیا و بامیه و ترشی ها و شوری هایی مانند خیارشور.

3. تشنگیِ هنگام مرگ به علت سبک شمردن نماز.(1)

حجت الاسلام والمسلمین ضیایی، صحن جمهوری اسلامی، 7تیر1393

راهکار رفع تشنگی در طول روز

در ماه رمضان ]به ویژه[ در ایامی که گرما شدید است، خیلی از خانواده ها نگران تشنگیِ فرزندانشان هستند. مثلاً می خواهند بدانند دختربچه هایی که تازه به سن تکلیف رسیده اند، از افطار تا سحر چه بخورند تا برای روزه گرفتن، توان داشته باشند؟ چه بخورند که این خلأ جبران شود؟ اصلاً چه کنیم که [گرسنگی و] تشنگی مان در طول روز کم شود؟

راهکارهای جبران تشنگی در طول روز عبارت اند از:

1. مصرف سبزیجات تازۀ سالم و متنوع در وعدۀ افطار و سحر، به شرطی که سموم شیمیایی کشاورزی نداشته باشد و آب فاضلاب شهری و غیرشهری به آن نداده باشند.

2. مصرف برگ های تازۀ کاهو به تعداد چهار یا پنج عدد، همراه با وعدۀ غذاییِ افطار و سحر.

3. پرهیز از خوردن انواع سُس ها در سحر و افطار؛ چراکه ضررهای مختلف ازجمله تشنگی دارد.

4. پرهیز از مصرف چربی های اشباع نشده با میزان ترانس زیاد؛ وعدۀ

ص: 41

شروع افطار

اول افطار با آب جوش ولرم یا آب آشامیدنی سالم یا شیر تازۀ گاو(1) شروع کنید. همچنین می توانید از شربت عسلی که در آبِ جوش ولرم یا در شیر تازۀ گاو رقیق شده است، استفاده کنید. فرنی یا خرما نیز غذای مناسبی برای افطار است تا دچار شقاق معده [زخم سطحی یا ترک خوردگی] نشوید.(2)

اگر قندِخون شما شدیداً کاهش پیدا کرده است یا ضعف عمومی شدید دارید، خرمای تازه یا خشک بخورید. خوردن آش هم در اول افطار مناسب نیست. با غذای سبک و نوشیدنی خوب شروع کنید.

کسی که کمبود کلسیم و کم خونی دارد، مخلوط شیرعسل یا شیرخرما را آرام آرام بخورد؛ سپس با غذای سبک مثل پنیر و سبزی تازه یا پنیر و گردو ادامه دهد. کسی که تشنگی یا ضعف عمومی دارد، یا اینکه معده اش غذا را خوب هضم نمی کند و لاغری مفرط هم دارد، غذای سبکی مانند پنیر تازه به همراه خربزۀ رسیدۀ شیرین بخورد که موجب فربهی [و چاقی] در کودکان و نوجوانان می شود.

اگر برایتان مقدور است، سوپ رقیقِ افطارتان را با گوشت سپید بوقلمون درست کنید. اگر کسی یبوست دارد، می تواند در سوپ خود از ران مرغ بدونِ پوست استفاده کند.

حجت الاسلام والمسلمین ضیایی، صحن جمهوری اسلامی، 7تیر1393

ص: 42

افطار مناسب

طبق آنچه در روایات معصومین(علیهم السلام)بیان شده است، افطار را با نوشیدنی گرم مثل آبِ جوش ولرم یا چای خیلی کم رنگ یا شیر گرم باز کنید که بسیار مطلوب است.(1)

در کنار آن می توانید از شیرینی های طبیعی هم استفاده کنید؛ چنان که رسول خدا(صلی الله علیه و اله) تأکید فرموده اند افطار خود را با شیرینی آغاز کنیم(2) که برای این کار، می توانید از خرما(3)

یا عسل استفاده کنید. اگر به این ها دسترسی نداشتید، نهایتاً از نبات استفاده کنید که طبع گرم دارد و آسیبش از قند و شکر به مراتب کمتر است.

وعده های افطاری مان از نظر غذایی بهتر است وعده های ملیّن باشد، مانند سوپ ها و آش های سریع الهضم. بعضی از آش ها دیرهضم است و خوردنش در افطار خوب نیست؛ مثل آش رشته که هضمش در معده سخت تر می شود.

حجت الاسلام والمسلمین مهدوی نیا، صحن جمهوری اسلامی، 31خرداد1394

مصرف نوشیدنی حین غذاخوردن؛ خوب یا بد؟

وجود نازنین امام هشتم، حضرت رضا(علیه السلام) فرموده اند:

كسى كه می خواهد به آزار شكم مبتلا نشود، در هنگام غذاخوردن، آب ننوشد؛ چون آب خوردن در بين غذا رطوبت بدن را زياد و معده را ضعيف می کند و رگ هاى بدن، از غذا قوّت و بهره ای نمی برند و غذا در معده تحليل نمی رود.(1)

[حال تصور کنید] وقتی انسان بعد از یک روز پُرحرارت، کنار سفرۀ افطاری می نشیند و نوشیدنی های مناسبی را هم می بیند، [چقدر ممکن] است دچار آسیب و بیماری شود؛ پس چه خوب است که از مصرف هرنوع نوشیدنی در حین غذاخوردن پرهیز کنید.

بنابر آنچه گفته شد، آب ضرر می زند، چه برسد به نوشابه و چیزهای دیگر! پس سعی کنید نه در وعدۀ افطار و سحر و نه در هیچ وعدۀ غذایی دیگری، آب و نوشیدنی همراه با غذا نخورید؛ چه بسا این بیماری های گوارشی، انسان را از روزه گرفتن محروم کنند.

بعد از افطار

در فاصلۀ زمانیِ یک یا دو ساعت بعد از افطار، یا یکی دو ساعت مانده به سحری، یک لیوان آب جوش ولرم و یک لیوان آب آشامیدنی سالم بخورید. اگر [فرد یکی از علائم] غلظت خون، پوست کدر، تشنگی کاذب، عطش شدید یا ضعف عمومی دارد، یکی از این لیوان های آب را با یک قاشق غذاخوری رب انار شیرین و آن لیوان دیگر را با یک قاشق غذاخوری عسل طبیعی مخلوط کند تا خوب شود. همچنین اگر دو عدد سیب رسیدۀ شیرین را آب بگیرد و با مخلوط عسل بین افطار و سحر بخورد، برای [رفع] ضعف عمومی مناسب است.

آن هایی که دیابت دارند یا قندِخونشان زیر 90 است و نیز نوجوانان و جوانانی که قندِخونشان زیر 70 است، برای اینکه در بعدازظهرهای ماه مبارک رمضان، به ضعف شدید و اُفت شدید قندِخون دچار نشوند، بعد از سحری و تا قبل از اذان صبح، هفت عدد خرما بخورند: هم به هضم غذا کمک می کند، هم سرشار از املاح است و هم از پوکی استخوان و اُفت شدید قندِخون پیشگیری می کند.

ص: 45

داروی ضدّعطش

اگر می خواهید بین افطار تا سحر تشنه نشوید و خونتان رقیق شود و یبوست هم نگیرید، در یک پارچ که اندازۀ 8 لیوان آب داشته باشد، چهارده عدد آلوبخارا به همراه یک قاشق غذاخوری خاکشیرِ شسته شده و نصفِ آبِ لیموترش تازه اضافه کرده و میل کنید. این قوی ترین داروی طبیعی ضدّعطش و رقیق کنندۀ خون و ضدّ یبوست حاد و مزمن است.

همۀ اعضای خانواده می توانند از این شربت در فاصلۀ بین افطار تا سحر استفاده کنند؛ حتی عزیزانی که به حج تشریف می برید، این شربت را درست کنید و قبل از رفتن به سعی صفا و مروه، طواف خانۀ خدا، منا، عرفات و رمی جمرات بخورید تا گرمازده نشوید، یبوست نگیرید، خونتان غلیظ نشود و عطش کاذب هم به سراغتان نیاید که در صورت ابتلا به این مشکل، پشتِ سرهم آب می خورید؛ ولی تشنگی تان برطرف نمی شود!

نوشیدن آب

در خوردن آب و نوشیدنی ها زیاده روی نکنیم. تحمل و صبرمان را کمی بیشتر کنیم و شکممان را مشک آب نکنیم؛ چراکه همین زیاده روی در نوشیدن آب، آب ذخیره شده در بدنمان را می گیرد ]و دفع می کند[.

حجت الاسلام والمسلمین مهدوی نیا، صحن جمهوری اسلامی، 31خرداد1394

دستورات تغذیه ای افطار تا سحر

برای رفع عطش، مقداری که از افطار گذشت، می توانید از نوشیدنی های مطلوبی همچون: شربت سکنجبین، خاکشیر، تخم شربتی و... استفاده کنید که قوت شما را در برابر عطش افزایش داده و می تواند [تشنگی و عطش را] مهار کند؛ البته به شرط اینکه آن ها را هم خیلی سرد نخورید؛ چون یخ آسیب زاست.

بعد از افطار از نوشیدنی های گرم و خشک استفاده نکنید که صفرا را در بدن شما تشدید می کند. هندوانه خنک است، خیار خنک است و بعد از افطار با فاصلۀ یکی دو ساعت می توانید از آن ها استفاده کنید. سعی کنید نوشیدنی هایتان بعد افطار از طبع سرد باشد؛ چون طبیعت روزه گرم و خشک است.

ص: 48

مزاج ها و وعدۀ افطار و سحر

ما چهار مزاج داریم:(1)

1. مزاج گرم و تر (دَمَوی مزاج)؛ 2. گرم و خشک (صفرا)؛ 3. سرد و تر (بلغم)؛ 4. سرد و خشک (سودا).

اگر در وعدۀ سحری، غذایی با طبیعت سرد بخورید، در طول روز، بلغم معده و حالت تهوع زیاد می شود.

در وعدۀ افطار، غذایی با طبیعت گرم استفاده نشود و در وعدۀ سحر هم از غذای با طبیعت سرد پرهیز شود. مثلاً خورشت فسنجان طبیعت گرم دارد. اگر [هم] در وعدۀ سحر، هندوانه و نوشیدنی هایی با طبیعت سرد زیاد بخورید، معده تان سرد شده و باعث افزایش بلغم می شود. بلغم بالا هم سبب حالت تهوع یا دل پیچه یا نفخ شدید در طول روز می شود.

حجت الاسلام والمسلمین مهدوی نیا، صحن جمهوری اسلامی، 31خرداد1394

مصرف میوه ها وعدۀ سحری و میوه ها

یکی از [راه های] مقاوم سازی بدن برای رفع تشنگی و حتی گرسنگی در طول روز، این است که بعد از [خوردن] سحری [و قبل از اذان صبح] چهار تا پنج تکۀ خربزه بخورید. این کار، برای رفع تشنگی در طول روزه داری بسیار اثرگذار است؛ [البته] عموماً خوردن میوه بعد از غذا مضر است. بر اساس فرمودۀ امام هشتم+در کتاب شریف رسالۀ ذهبیه باید اولویت استفاده از غذاها را براساس زودهضمی و دیرهضمی تنظیم کرده و زودهضم ها را بر دیرهضم ها مقدم کنیم؛(1) بنابراین میوه و سالاد نسبت به غذایی که می خورید، زودهضم تر است و باید بر غذای اصلی مقدم باشد؛ [البته این قاعده دربارۀ همۀ میوه ها یکسان نیست و] اجازه داریم بعضی از میوه ها را بعد از غذا بخوریم و حتی چه بسا در این صورت، آثار درمانی بیشتری هم داشته باشند. یکی از این میوه ها خربزه است و دیگری انار و بعد هم سیب و خرما که در روایات به اینکه هرکدامشان بعد از غذا چه آثاری ایجاد می کنند، اشاره شده است.

مصرف از خربزه بعد از وعدۀ سحری، مقاومت شما را در برابر تشنگی افزایش می دهد. اگر احیاناً خربزه نبود، از دوغ بی نمکی که خودتان

ص: 50

خوابیدن بعد از غذا

چه در ماه مبارک رمضان و چه در خارج از آن، اگر بلافاصله بعد از وعده های غذایی مان بخوابیم، دچار اختلال در سیستم گوارشی می شویم؛ ازاین رو در روایات هم داریم که شب ها بعد از غذاخوردن، زود نخوابیم و مقداری قدم بزنیم و کمی فعالیت جزئی داشته باشیم.(1)

خوابیدن، بلافاصله بعد از خوردن وعدۀ سحری [از دو جهت] بسیار مذموم است: 1. از جهت به خطرافتادنِ سلامت جسمی و ایجاد اختلال گوارشی و به اصطلاح ترش کردن برای افرادی که در وعدۀ سحری زیاد خورده اند و معده شان پر شده است؛ به خصوص که غذایشان دیرهضم هم باشد. 2. از جهت [انجام ندادنِ برخی امور] معنوی؛ چراکه توصیه شده است قبل از خواب، تعقیبات نماز را به جا آوریم و حدود یک ساعتِ بعد، مهیای خواب شویم تا هم به [دستگاهِ] گوارشمان آسیب نرسد و هم از مذمت خواب بین الطلوعین(2) فاصله بگیریم.

روزه داری و بوی بد دهان

بوی بد دهان عوامل گوناگون دارد: از پوسیدگی دندان و عفونت لثه ها شروع می شود تا عفونت لوزه ها و سیستم گوارش، همچون معده و کبد و... که هرکدام می توانند موجب ایجاد بوی بد دهان شوند. به طورکلی برای برطرف کردن بوی بد دهان، باید معالجه را از همان عضوی که دچار بیماری شده است، شروع کرد؛ ولی در ماه مبارک رمضان بارها این اتفاق می افتد که بوی بد دهان به سبب روزه داری و خالی بودن معده است که این، امری است طبیعی و برای کنترل آن می توان این دو راهکار را به کار برد:

1. از مصرف نوشیدنی های یخ پرهیز کنید؛ چون یکی از مضراتش این است که موجب ایجاد بوی بد دهان در طول روز می شود.

2. در وعدۀ افطار از لیموترش استفاده کنید و سعی کنید به آب هایی که می نوشید، کمی لیموترش تازه اضافه کنید؛ زیرا این کار، مانعِ تشدید بوی بد دهان در زمان روزه داری خواهد شد.

روزه و دیابت

کسانی که قندخونشان نوسان دارد و به مرز 350 یا بیشتر می رسد، به علت احتمال ضرر، برای روزه گرفتن مشکل دارند. کسانی هم که قند خونشان بین 500 تا 700 بوده و ممکن است برایشان خطرساز باشد، روزه برایشان حرام است!

اما کسانی که قندِخونشان به اصطلاح لب مرز است و در معرض خطرند، مثلاً نوجوانان و جوانان که قند خونشان بین 70 تا 90 است که البته این دیابت است و نیز میانسالانی که قند خونشان بین 90 تا 110 است یا کهنسالانی که قند خونشان بین 110 تا 120 است، باید

ص: 53

خلاصۀ فصل سوم

• در روایات نورانی اهل بیت(علیهم السلام) از روزه به عنوان یکی از درمانگرهای دردهای روحی و حتی بیماری های جسمانی ما صحبت شده است.

• سالم ماندن یعنی دوربودن جسم از هرگونه بیماری و عیب و این نشان دهندۀ آثار درمانگر و داروییِ روزه است که می تواند جسم انسان، به خصوص کبد و کلیه و خون را از بیماری ها و آلودگی ها پاک کند. این امر سبب می شود که انسان از بیماری های احتمالی برحذر بماند؛ چراکه بخش زیادی از بیماری های جسمانی، معمولاً ناشی از آلودگی هایی است که ممکن است در خون و کبد وجود داشته باشد و روزه مانع این اتفاق هاست.

• یکی از آثار مطلوب کم خوردن، بحث مقاوم سازی بدن است؛ بنابراین با کم خوردن، به قوای جسمانی خودمان استراحت داده و میزان هوش و حافظه مان را افزایش می دهیم.

• مصرف لیموترش تازه و برگ های تازۀ کاهو و سبزیجات و نخوردن غذاهای پُرچرب و شور، از تشنگی در طول روزه داری جلوگیری می کند.

• وعده های افطاری مان از لحاظ غذایی بهتر است وعده های ملیّن باشد، مانند سوپ ها و آش های سریع الهضم.

• کسانی که روزۀ خود را با نوشیدنی های سرد و یخ باز می کنند، خیلی به خودشان ظلم کرده و ضرر می زنند؛ چون [با این کار] سیستم گوارشی و کبد و خون درگیر می شود.

• سعی شود از غذاهای خشک، مثل کتلت و کوکو، در وعدۀ افطار استفاده نشود؛ چون عطش بعد از افطار را زیاد می کند.

• امام هشتم، حضرت رضا(علیه السلام) فرموده اند: «كسى كه می خواهد به آزار شكم مبتلا نشود، در هنگام غذاخوردن، آب ننوشد؛ چون آب خوردن در بين غذا رطوبت بدن را زياد و معده را ضعيف می کند... .»

ص: 55

فصل چهارم: فرصت ها و برکت های ماه رمضان

پنج فرصتِ ویژه در ماه رمضان

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)در روایتی فرموده اند: «اِنْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ فَاِنَّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ .»(1) (فرصت هاى نيک را دريابيد كه همچون ابر مى گذرند.)

در اینجا می خواهم به پنج فرصت ویژۀ ماه مبارک رمضان اشاره کنم تا از این فرصت طلایی بهرۀ بیشتری ببریم ان شاءالله.

1. فرصت اُنس با خدا: از این فرصت می توان در قالبِ اهتمام به نماز شب یا نماز جماعتِ اول وقت یا ارتباط با خداوند از طریق دعا و مناجات استفاده کرد. بیست دقیقه، نیم ساعت قبل از اذان صبح برای مناجات شبانه با خدای متعال وقت بگذارید و خودتان را در فهرست نمازِشب خوان ها قرار دهید. در مفاتیح الجنان برای روزها و شب های ماه مبارک و وقت افطار و سحر، دعاهای فراوانی آمده است. یکی از آن ها «دعای ابوحمزۀ ثمالی»(2) است که هدیۀ امام سجاد(علیه السلام) به ابوحمزه است. آن پیرمرد و غلام اهل بیت(علیهم السلام) و پدر شهید، نزد امام زین العابدین(علیه السلام)جایگاهی ویژه دارد. [ابوحمزه] این دعا را که سرمایه ای است گران بها، یاد گرفته و به شیعیان و شاگردانش یاد داده تا به دست من و شما رسیده است.

2. فرصت انس با قرآن و اهل بیت(علیهم السلام): ما پیرو رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) هستیم. ایشان فرموده اند: «اِنِّی تارِکٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتابَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِی اَهْلَ بَيْتِی اَلا وَ هُمَا الْخَلِيفَتانِ مِنْ بَعْدِی وَ لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَیَّ الْحَوْضِ .»(3)و(4)

(من در میان شما دو وزنۀ گران بها به یادگار می گذارم: کتاب خدای عزّوجلّ

ص: 58

ماه پاکی

ماه رمضان، ماه پاکی است. خوش به حال آن هایی که در این ماه، دل هایشان را پاک می کنند! در این یک ماه، باید خودمان را برای یازده ماه دیگر قوی کنیم تا وجودمان، رنگ وبوی خدا را بدهد.

در منابع دینی و روایی ما به این موضوع تصریح شده است که وقتی روزه می گیرید، نه فقط دهانتان از خوردن غذا بسته باشد، ]بلکه[ همۀ وجودتان روزه باشد.(1)

[چون] ماه رمضان ماه پاکی است، اهل بیت(علیهم السلام) هم از ما پاکی می خواهند.

خیلی ها به سبب [استفادۀ نادرست و نابجا از] زبانشان، اهل جهنم شده و بدبخت می شوند. باید آن را در [ماه] رمضان درست می کردند! آدم باید در این ماه عهدوپیمانی دوباره با خدا ببندد تا زبانش حساب شده عمل کند و [درست و بجا و به اندازه] حرف بزند.

گناهانی هستند که گاهی اوقات به چشم ما نمی آیند[؛ یعنی ما آن ها را گناه نمی دانیم]، مثل گناهان زبان یا نگاه های حرام. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) فرموده اند: «غُضُّوا اَبْصارَكُمْ تَرَوُا الْعَجائِبَ.» (2) (چشم هايتان را [از محرمات] بپوشانيد تا عجايب و شگفتی ها را ببينيد!)

اگر یک عمر بگذرد و من ]فقط[ جلوی پایم و در و دیوار را ببینم که هنر نکرده ام!

چشم دل باز کن که جان بینی آنچه نادیدنی ست، آن بینی(3)

بعضی از آدم ها چیزهایی در این عالم می دیدند! از کجا به این مقام رسیدند؟! [براساس روایت که بیان شد،] اگر چشم هایتان را پاک کنید، چیزهایی به شما نشان می دهند که دیگران نمی بینند. خیلی از هوس ها و گناهانی که آدم گرفتارش می شود، به سبب همین نگاه های حرام است.

ص: 61

غیبت؛ مبطل روزه؟!

امام جعفر صادق(علیه السلام)در روایتی فرموده اند: «فَاحْفَظُوا اَلْسِنَتَكُمْ... .»(1) (زبانتان را حفظ کنید... .) امام محمد باقر(علیه السلام) [نیز در تعبیری زیبا به ارتباط غیبت و روزه اشاره کرده و] فرموده اند: «وَ الْغِيبَةُ تُفَطِّرُ الصّائِمَ وَ عَلَيْهِ الْقَضاءُ.»(2)

این حدیث را با کلام فقیه و رجالی و عالمی بزرگ کامل می کنم: شیخ طوسی(رحمة الله علیه) از محدثین بزرگ شیعه است و تفسیر تبیان که یکی از دوسه تفسیر مهم قرآن به شمار می رود، از شیخ طوسی(رحمة الله علیه) است. مهم ترین کتاب های رجالی ما نیز از شیخ طوسی(رحمة الله علیه) است. بر اساس فتوای این بزرگوار اگر کسی درحالِ روزه غیبت کرد، روزه اش باطل است! البته نه به این معنا که چون ما غیبت کسی را گفتیم، پس برویم غذا هم بخوریم!(3) ظاهراً این جملۀ زیبا ]و دارای تأمل[ را فیض کاشانی(رحمة الله علیه)فرموده است که:«مگر ممکن است یک قطرۀ آب روزۀ ما را باطل کند، ولی غیبت روزه مان را باطل نکند؟!»(4)

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)هنگام عبور از جایی، به فردی رسیدند که زیاد حرف می زد. حضرت(علیه السلام) به او فرمودند: «يا هَذا اِنَّکَ تُمْلِی عَلى حافِظَيْکَ كِتاباً اِلى رَبِّکَ فَتَكَلَّمْ بِما يَعْنِيکَ وَ دَعْ ما لا يَعْنِيکَ.»(5)

(ای مرد! تو هرچه

ص: 62

ورع؛ برترین اعمالِ ماه رمضان

چه کار کنیم که از توفیقات ماه رمضان استفاده کنیم؟ چه اعمال خاصی باید انجام دهیم؟

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) وقتی در خطبۀ جمعۀ آخر ماه شعبان، اعمال و فضائل ماه رمضان را بیان فرمودند، امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) سؤال کردند که: «ما اَفْضَلُ الْاعْمالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؟» (برترین اعمال در این ماه چیست؟)

پیامبر(صلی الله علیه و اله)فرمودند: «ای علی جان! اَفْضَلُ الْاَعْمالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ عَزَّ وَ جَل.»(1) (برترین اعمال در این ماه پرهیز از مُحرّمات الهی است.)

ما گاهی مستحبات را خیلی خوب انجام می دهیم؛ اما در واجبات و محرمات کم می آوریم. تا فرصت هست، کمی برنامه ریزی کنیم. این طور نباشد که مستحبات را خوب انجام دهیم و نماز شب بخوانیم و در نماز جماعت مستحب شرکت کنیم و زیارت را که مستحب است، انجام دهیم؛ اما زبانمان در غیبت کردن آزاد باشد یا بداخلاقی کنیم!

حجت الاسلام والمسلمین حسینی قمی، صحن جمهوری اسلامی، 22تیر1392

ص: 63

گناهان و ازبین رفتن فضایل

همان طور که روزه گرفتن [در روزهای ابتدایی ماه رمضان] که انسان خودش را از خوردن و آشامیدن و برخی دیگر از اعمال مُباح منع و کنترل می کند، سخت است و به تدریج آسان می شود، باید تا می خواهد دروغ بگوید یا غیبت کند، به خودش تلقین کند که روزه است و این دروغ گفتن، غیبت کردن، تهمت زدن و... باعث می شود ارزش و فضیلت روزه اش از بین برود. البته بعضی از دروغ ها هم باعث باطل شدن روزه می شود(1)

و آن این است که انسان معاذالله حدیثی را نقل کند و به امام معصوم(علیه السلام) نسبت دهد،(2) بااینکه آن سخن از امام معصوم(علیه السلام) صادر نشده است! همچنین اگر آیه ای از قرآن را عالمانه یا عامدانه به اشتباه بخواند، مشکل خواهد داشت.

رعایت این امور، هم تمرین می خواهد و هم برای توفیق در آن، باید از خداوند مسئلت کنیم. بهترین راهش هم خواندن ادعیۀ ماه مبارک رمضان است.

حجت الاسلام والمسلمین دهقان، صحن جمهوری اسلامی، 8تیر1393

صدقه به خویشاوندان یا بیگانگان؟

در ماه مبارک رمضان، گاهی چیزهایی زائد [و غیرضروری] در سفره های ما وجود دارد که موجب افزایش هزینه ها می شود. آیا نیازمندان و فقرا مشکل ندارند؟!

من در شهرهای فراوانی دیده ام که اول ماه مبارک رمضان، سبد خانواده درست می کنند و هرکس به اندازۀ توانایی خودش، مقداری برنج، روغن، خرما و... به فقرا می دهد. چه سنّت پسندیده ای است! ماه رمضان، ماه رسیدگی به فقراست. فقط این نیست که روزه بگیریم. دربارۀ توجه و کمک به نیازمندان حدیثی از پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله)نقل شده است که فرموده اند: «لا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتاج .»(1) (درحالى كه یكى از بستگان، فقیر و محتاج باشد، صدقه پذیرفته نیست.)

جامعۀ ما به این مسئلۀ مهم توجه [کافی] ندارد. هستند کسانی که اهل کار خیرند، اهل صدقات و احسان هستند و در ماه رمضان، سفرۀ افطاری دارند و به نیازمندان کمک می کنند؛ ولی یادشان رفته است که براساس فرمودۀ پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله) اگر در میان خویشاوندان ما نیازمندی هست، صدقه به بیگانه نمی رسد!(2)

حجت الاسلام والمسلمین حسینی قمی، رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)، 2مرداد1391

استفاده از مواهب ماه رمضان

چه کنیم که از مواهب ماه رمضان بهتر بهره مند شویم؟ یک راهش خواندن همین ادعیه ای است که در ماه رمضان وارد شده است. دعاهایی که بین الصلاتین (وسط نمازها) خوانده می شوند، مانند: دعای «يا عَلِیُ يا عَظِيمُ يا غَفُورُ يا رَحِيمُ...» یا دعاهای سفارش شده ازجمله: دعای افتتاح و مهم تر از آن، دعای ابوحمزۀ ثمالی.(2) البته به دلیل طولانی بودن برخی از این دعاها، لازم نیست هر شب خوانده شوند؛ بلکه شبی دو یا سه صفحه هم بخوانید، خوب است. این دعاهای بافضیلت و ارزشمند، مملو از معارف دین و خداشناسی و خودشناسی است.

ص: 67

علوِّ همت در دعا

آنچه ]در دعا از خدا[ می خواهید، فقط برای خودتان نخواهید. اتفاقاً این دعای ماه رمضان، دعای خودسازی و انسان سازی است. هیچ زمانی نیست که همۀ گرسنه ها سیر باشند و هیچ زمانی نیست که همه آزاد باشند. اما چرا گفته اند این دعا را بخوانید؟ چون این دعا از علو همّت برخوردار است. شاید بخواهند به من و شما یاد بدهند که اگر می خواهی دعایت مستجاب شود، حداقل دلت به حال مردم مسلمان بسوزد. شما دوست داری پولدار شوی؟ دعا کن همه پولدار شوند! دوست داری سرِ سفره ات انواع غذاها باشد؟ همین خواسته را برای همه ]به خصوص فقرا[ داشته باش؛ یعنی دلت ]برای بقیه هم[ بسوزد.

متن دعا این است:

اَللَّهُمَّ اَدْخِلْ عَلى اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ اَللَّهُمَّ اَغْنِ كُلَّ فَقِیرٍ اللَّهُمَّ اَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍ اَللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْیانٍ اَللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ كُلِّ مَدْيُونٍ [مَدِينٍ ] اَللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ اَللَّهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ اَللَّهُمَّ فُکَّ كُلَّ اَسِيرٍ اَللَّهُمَّ اَصْلِحْ كُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ الْمُسْلِمِينَ اَللَّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ اَللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناکَ اَللَّهُمَّ غَيِّرْ سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِکَ اَللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَ اَغْنِنا مِنَ الْفَقْرِ اِنَّکَ عَلى كُلِّ شَیْ ءٍ قَدِيرٌ.(1)

خدایا، تو بر اهل قبور نشاط و سُرور عطا كن! خدايا، هر فقيری را بى نياز گردان! خدايا، هر گرسنه ای را سير کن! خدايا، هر برهنه ای را لباس بپوشان! خدايا، دِيْن هر مديونى را ادا فرما! خدايا، هر غمگينى را دل شاد ساز! خدايا هر غريبى را به وطن بازگردان! خدايا هر اسيرى

ص: 68

انواع استجابت دعا

پیامبر عزیزمان(صلی الله علیه و اله) [درخطبۀ جمعۀ آخر ماه شعبان] می فرمایند: «در این ماه اعمال ما قبول و دعاهایمان مستجاب است.»(1)

پس چرا بعضی دعاها اثری از اجابت ندارد؟! ما چند نوع استجابت دعا داریم:

1. به صورت نقد جواب می دهند؛

2. بعضی اوقات نیمی از دعاها را جواب می دهند و نیمی از آن را پای خطاها و اشتباه های انسان می گذارند؛ ازاین رو [به جای استجابت کامل دعا] خطا و اشتباه را از بین می بَرند و روی معصیت های انسان قلم عفو و بخشش می کِشند.

3. قرار است بلا و مصیبتی به انسان برسد که از آن بی خبر است؛ بنابراین به جای اجابت دعا، آن بلا و مصیبت از بین می رود.(2)

4. گاهی وقت ها دعا را [در دنیا] مستجاب نمی کنند و ]اجابتش را[ به حساب قیامت انسان می گذارند؛ یعنی درجات و مقامات انسان را در بهشت ترفیع می بخشند.(3) از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که در روز قیامت بعضی ها می بینند دعاهایشان مستجاب نشده، اما خداوند به آن ها مقام و منزلتی بهتر عنایت کرده است.(4) آنجاست که آرزو می کنند ای کاش در

ص: 69

دعاکردن در وقت سحر

رسول خدا(صلی الله علیه و اله) دربارۀ فضیلت زمان سحر فرموده اند: «خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْاَسْحارِ... .»(1) (بهترین وقتی که در آن خدای عزّ و جل را می خوانید [و به درگاهش دعا می کنید]، سَحرهاست.)

در طول شبانه روز، زمانی وجود دارد که در آن، نسیم ویژۀ الهی وزیدن می گیرد و هرکس آن زمان به درِ خانۀ خدا برود، بی جواب برنمی گردد و آن، زمان سحر است. نزدیک اذان صبح، وقت وزیدن نسیم ویژۀ الهی است. حضرت یعقوب(علیه السلام)در پاسخِ برادران حسود حضرت یوسف(علیه السلام) که از پدرشان طلب استغفار کردند، فرمودند: «به زودی برایتان طلب مغفرت می کنم.»(2) بر اساس فرمودۀ امام صادق(علیه السلام) حضرت یعقوب وقت سحر دعا کردند.(3)

این نسیم ویژۀ الهی را باید احساس کرد؛ ازاین رو [در منابع روایی و سیرۀ بزرگان دین] سفارش بسیاری به خواندن نماز شب شده است. می گویند اهل سیروسُلوک هرچه از خدا گرفته اند، از دولت سحر بوده است. خداوند در قرآن کریم به این مهم اشاره کرده است: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ»(4) (و پاسى از شب را شب زنده داری کن تا براى تو [به منزلۀ ] نافله اى باشد!)

حجت الاسلام والمسلمین خاتمی، صحن جامع رضوی، 5مرداد1392

شروط توبه و استغفار

براساس فرمایش امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، توبه شروطی دارد

ص: 72

شیطان در غل و زنجیر

در روایات مربوط به برکات ماه مبارک رمضان، از محضر مبارک پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه و اله) این گونه نقل شده است که فرمودند: «اِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ فُتِّحَتْ اَبْوابُ الرَّحْمَةِ وَ غُلِّقَتْ اَبْوابُ جَهَنَّمَ وَ سُلْسِلَتِ الشَّياطِينُ.»(1) (هنگامی که هلال ماه رمضان سر برآورد، درهای رحمت الهی باز و درهای جهنم بسته شده و شیطان ها به زنجیر کشیده می شوند.)

در واقع، شیطان خیلی نمی تواند مردم و به خصوص روزه داران را وسوسه کند؛ ازاین رو در ماه رمضان نباید گناه انجام داد؛ چون نمی توانیم گناهمان را به گردنِ شیطان یا همان ابلیس یعنی دشمن قسم خوردۀ انسان ها بیندازیم! او فقط چراغ سبز گناه را به ما نشان می دهد و این شیطان درونی خود ماست [که از او فرمان می پذیرد و مرتکب گناه می شود].

[ممکن است این سؤال پیش آید:] پس چرا با اینکه شیطان در غل و زنجیر قرار دارد، بعضی ها بهره ای نمی برند و بازهم گناه می کنند؟ [در پاسخ باید گفت:] شیطان به تنهایی زمینه ساز گناهان نیست. دو عامل دیگر [در ارتکاب گناه] دخالت دارد: 1. نفس امّارۀ خودمان؛ 2. زنگارهای متراکمی که از گناهان گذشته باقی مانده است.

کسی که به چشم چرانی عادت کرده است، ماه رمضان هم که برسد،

ص: 74

دعای آخر ماه رمضان

امام زین العابدین(علیه السلام)در صحیفۀ سجادیّه دعایی دارند به نام وداع با ماه مبارک رمضان. بزرگی می فرمود: «حال درونی ات را نگاه کن. اگر در این ماه کاری کردی، حتی یک گناه کمتر مرتکب شدی، دلت را پاک کردی و...، بعد این دعای حضرت را بخوان.»

ولی اگر این گونه نبود، یعنی این ماه گذشت و خیلی کاری نکردی، فقط دهان از خوردن بستی، ولی دلت را پاک نکردی و فراق ماه رمضان خیلی برایت سخت نبود، آن بزرگ می گوید: «این دعا را نخوان!» حضرت زین العابدین(علیه السلام) در این دعا [شبیه این مضمون] چنین عرضه می دارند: «خدایا! ماه رمضان تمام شد، عده ای سود بردند و بندگی خدا را کردند. خوشا به حال آن هایی که نیمه شب ها بلند شدند و با خدایشان راز و نیاز داشتند؛ ولی من همان بندۀ گنهکارم که ماه رمضان تغییرم نداد.(2)

ص: 75

خلاصۀ فصل چهارم

* برای مناجات شبانه با خدای متعال وقت بگذارید و خودتان را در فهرست نمازِشب خوان ها قرار دهید.

* ماه رمضان بهار قرآن است؛ پس بیایید در محضر قرآن زانو بزنیم؛ اما حتماً آن را با ذکر توسل به ساحت مقدس اولیای الهی کامل کنیم و حتی همین قرآن را که می خوانیم، ثوابش را به چهارده معصوم(علیهم السلام)هدیه کنیم.

* [پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)]... می فرمایند: «در ماه مبارک رمضان صلۀ رحم را تقویت کنید.» بنابراین، مهروَرزی را تمرین کنید.

* در مسیر بندگی برنامه داشته باشید و هر روز، به طرف کمال حرکت کنید.

* ماه رمضان، ماه پاکی است. خوش به حال آن هایی که در این ماه، دل هایشان را پاک می کنند!

* دروغ گفتن، غیبت کردن، تهمت زدن و... باعث می شود ارزش و فضیلت روزه از بین برود.

* با همۀ [اجر و پاداش و] عظمتی که روزه دارد، ]اما[ از آن برتر هم وجود دارد که امام رضا(علیه السلام) به آن اشاره فرموده اند: «افطاری دادن تو به برادر روزه دارت، برتر از روزۀ خودِ توست!»

* در ماه مبارک رمضان، گاهی چیزهای زائد [و غیرضروری] در سفره های ما وجود دارد که موجب افزایش هزینه ها می شود. آیا نیازمندان و فقرا مشکل ندارند؟!

* در ماه ضیافةالله، حلال مصرف کردن است. خدا نکند سرِ سفرۀ حرام بنشینیم!

* شخصی که حاضر نیست برای خدمت به مسلمانان حرکتی از خود نشان دهد، چگونه توقع دارد ]از آن طرف[ مشکلات و مهمّاتش حل شود؟!

ص: 77

فصل پنجم: لیلةالقدر

نسیم های ویژۀ الهی

در طول شبانه روز، زمانی وجود دارد که در آن، نسیم ویژۀ الهی وزیدن می گیرد و هرکس آن زمان به درِ خانۀ خدا برود، بی جواب برنمی گردد و آن، زمان سحر است. در طول هفته هم خداوند زمانی خاص برای وزیدن نسیم ویژه اش درنظر گرفته و آن، شب جمعه است. طبق روایتی که در تهذیب الاحکام آمده است، امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

خداوند شب جمعه ندا می دهد: «اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَدْعُونِی لآِخِرَتِهِ وَ دُنْياهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ لِاُجِيبَهُ اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ اِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاَتُوبَ عَلَيْهِ... .»(1)

آيا بندۀ مؤمنى نيست كه پيش از طلوع صبح، از من خواهشى براى آخرت و دنياى خويش داشته باشد تا دعای او را اجابت کنم؟ آيا بندۀ مؤمنى نيست كه پيش از طلوع صبح [برخيزد و] به سوی من از گناهان خويش توبه کند تا توبه اش را اجابت كنم و گناهانش را بيامرزم؟

در طول سال قمری هم نسیم ویژۀ الهی به مدت یک ماه وزیدن می گیرد. چنان که در خطبۀ پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله) آمده است: «اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَیْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ.»(2)

آری، ماه رمضان همان فرصت ویژۀ الهی است، خداوند لطف کرده و این نسیم را بر مؤمنان می وزاند و قلب ماه رمضان، شب مبارک «قدر» است(3)

که نسیم ذات مقدس ربوبی، وزیدن می گیرد.(4)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در عظمت این شب فرمودند: «يُفَتَّحُ اَبْوابُ السَّماواتِ فِی لَيْلَةِ الْقَدْرِ.»(5) (درهای آسمان ها در شب قدر باز می شود.)

بنابراین درهای آسمان باز و [خداوند] منتظر

ص: 80

بازگشت به سوی خدا

چون می خواهیم امشب را بیدار بمانیم و محضر قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) برسیم، مستحب است [ابتدا] غسل احیا کنیم؛ یعنی ظاهر جسم را بشوییم و پاک کنیم. در واقع این [غسل برای پاکی] جسم ماست؛ اما پاکی روح و روانمان حتماً با توبه است.

توبه به معنای دست کشیدن از گناه و پشیمانی از آن است. توبه یعنی بازگشت: بازگشت به راه حق.(1) اگر خطایی از ما سر زده و چشم ما، گوش ما ، زبان ما. شکم و شهوت ما گناه کرده است، به احترام شب قدر، به احترام امیرالمومنین(علیه السلام) دیگر بس است. بیایید توبه و بازگشت را در دستور کارمان قرار دهیم.

خداوند متعال بارها در قرآن فرموده است: «یا اَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَى اللَّهِ»(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید، به سوی خدا توبه کنید.» بنا بر این آیه، ممکن است انسان، مؤمن هم باشد و درعینِ حال خطا کرده و احتیاج به توبه داشته باشد.

ممکن است بعضی ها بگویند ما نمی توانیم توبه کنیم؛ چون به بعضی گناهان عادت کرده ایم! این، توجیه درستی نیست. اگر تصمیم جدی بگیریم و با خدا عهد ببندیم یک گناهی را که بیشتر انجام می دهیم، مثل: دروغ گفتن، غیبت کردن، چشم چرانی، بدحجابی، کینه جویی، حسد و...) ترک کنیم و دیگر به سراغش نرویم، مطمئن باشید که در لیست توّابین قرار گرفته و از محبت و رحمت خدا بهره مند می شویم. چنانکه قرآن نیز دراین باره می فرماید: «اِنَّ اللَّهَ كانَ تَوّاباً رَحِیماً»(3) (به درستی که خداوند، توبه پذیر مهربان است.) و

ص: 81

توبۀ نصوح

خداوند در قرآن کریم دربارۀ توبه حقیقی چنین می فرماید: «یا اَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسَى رَبُّكُمْ اَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ»(2) (اى كسانى كه ایمان آورده اید، به سوى خدا توبه كنید، توبه ای خالص؛ باشد که پروردگارتان گناهانتان را بپوشاند.)

[اما منظور از] توبۀ نصوح، چه توبه ای است [که خداوند در قبال آن، وعدۀ مغفرت و پوشاندن گناه را داده است]؟

به توبۀ بدونِ بازگشت به گناه [توبۀ نصوح گویند]؛ یعنی اگر تصمیم گرفتید، بی خودی تصمیم نگیرید. از خدا و ائمۀ اطهار(علیهم السلام) کمک بخواهید. از امام رضا(علیه السلام) درخواست کنید و [ان شاءالله] عنایت می کنند.

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرموده اند: «تَرکُ الْخَطِيئَةِ اَيْسَرُ مِن طَلَبِ التَّوبَةِ.»(3) (ترک خطا آسان تر از طلب توبه است.) اما اگر خطا کردید، از شما خواسته ای دارند و آن این است که: «وَ اِنْ قارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَها بِالتَّوبَةِ.»(4)

(اگر مرتكب گناهی شدی، آن را به وسيلۀ توبه، هرچه زودتر محو كن)؛ چراکه «اَلتّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ.»(5) (توبه كننده از گناه، همانند كسى است كه گناهی ندارد.)

حجت الاسلام والمسلمین فرازی، صحن جمهوری اسلامی، 4تیر1394

اعمال شب قدر

مستحب است در ابتدای شب های قدر، انسان غسلِ احیا کند. پاک و پاکیزه وارد این شب بشود. وضو بگیرد، نماز مغرب و عشا را که خواند و افطار کرد،

ص: 83

مراد از احیای شب قدر چیست؟

از اعمال مشترک لیالیِ قدر، احیای این شب هاست. این احیا برای چیست؟ در سبک زندگی دینی، مدیریت ذات مقدّس ربوبی، شب و روز را قرار داده است. از نگاه قرآن، شب، زمان استراحت و خوابیدن است و به شب زنده داری در تمام طول شب سفارش نشده است؛ چنان که می فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً»(1) (و او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد.) [خداوند شب را به لباس تشبیه کرده است؛ زیرا همان طورکه] لباس، بدن را از آسیب حفظ می کند، شب هم همین نقش را دارد [و انسان با خواب شبانه، بدن خود را سلامت نگه می دارد]. در سبک زندگی غربی، مردم گاهی تا صبح بیدار هستند و در روز که وقت کار و نشاط است،

می خوابند! این سبک زندگی، سبک قرآنی نیست! قرآن کریم دراین باره می فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهارَ مُبْصِراً»(2) (او كسى است كه شب را براى شما آفرید، تا در آن آرامش یابید و روز را روشن قرار داد [تا به کار و تلاش در زندگى پردازید].)

پزشک ها هم به این نکته اعتراف کرده و سفارش می کنند که مناسب ترین

ص: 87

احیای مطلق یا هدفمند؟

هر بیداربودنی در شب قدر ارزشمند نیست! آنچه اهل بیت(علیهم السلام) خواسته اند در این سه چهارساعت بیداری، در ظرف وجودی ما ریخته شود، دو چیز است: عزیزانی که با کتاب مفاتیح الجنان و دعا انس دارند، باید این دو را به دست آورند: 1. انس با خدا؛ 2. تولّا و تبرّا.

حجت الاسلام والمسلمین خاتمی، صحن جامع رضوی، 5مرداد1392

تبرّا

تبرّا یعنی از دشمنان ائمه نفرت داشته باشیم و آن را ابراز کنیم. در روایات معتبر توصیه شده است که در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان، صد مرتبه بگوییم: «اَللّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ اَمِیرَالْمُوْمِنِینَ.»(1) (خدایا، قاتلان امیرالمؤمنین را لعنت کن!)

نکتۀ مهم این است که قاتل امیرالمؤمنین(علیه السلام)، یک نفر [آن هم] ابن ملجم مرادی (لعنةالله علیه) بود؛ اما واژۀ «قَتَلَ» در این روایت، به صورت جمع آمده است. [به عبارت دیگر، قاتل حضرت، یک نفر نبود؛ بلکه همۀ کسانی که با ابن ملجم، همفکر و همدست بودند، قاتل امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند.] در تاریخ اسلام عنصری خبیث به نام اشعث بن قیس وجود دارد که در لشکر امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) حضور داشت و فتنۀ خوارج را درست کرد. ابن ملجم در شب 18رمضان، مهمان اشعث بود! دخترش جُعده قاتل امام حسن(علیه السلام) شد پسرش محمدبن اشعث نیز رئیس شهربانیِ ابن زیاد(لعنةالله علیه) بود. [بنابر اصل تبرّا، باید از همۀ این افراد بیزاری بجوییم.]

در زیارت وارث هم می خوانیم: «وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ.»(2)

ص: 89

حقیقت شب قدر

خداوند لیلة القدر را در اختیار شما قرار داده است که با آن، ره صدساله را یک شبه طی کنید؛ اما شرط دارد. شرطش آن است که به حقیقت شب قدر برسید. حقیقت شب قدر چیست؟ کسی که می خواهد شب قدر را درک کند، باید وجود مقدس نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و اله) [که قرآن بر او نازل شد] و فاطمۀ اطهر(علیها السلام) را به عنوان حلقۀ وصل رسالت رسول و ولایت ولیّ بشناسد؛ آن هم حق معرفتش را. در تفسیر فرات کوفی، ذیل سورۀ مبارکه قدر به نقل از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «حقیقت شب قدر، فاطمۀ اطهر(علیها السلام) است.»(1) بنابراین، پیوند با قرآن و پیوند با ولیِّ خدا و معرفت آنان، شرط [درک وعده ها و ثواب های] شب قدر است. باید به وجود مقدس ولیّ خدا، معرفت پیدا کنیم؛ اما این چه معرفتی است؟

مثلاً اینکه وجود مقدس پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و اله) کِی متولد شده و کِی رحلت فرمودند؟ چند تا فرزند داشتند؟ یا حضرت فاطمه(علیها السلام) چه موقع به شهادت رسیدند؟ و ...، کافی است؟! این ها خوب است؛ [اما] دانستن این ها معرفت شناسنامه ایست! معرفتی که امشب نیاز است، شناختن مقام فاطمۀ اطهر(علیها السلام) است که می توانیم با شناخت و معرفت به آن مقام، گام های خوبی برداریم.

حجت الاسلام والمسلمین رئیسی، صحن جامع رضوی، 25خرداد1396

ص: 90

زیارت امام حسین(علیه السلام) در شب قدر

ان شاءالله در شب های قدر، همان اندازه که به خواندن دعای جوشن کبیر حساس هستید، به زیارت امام حسین(علیه السلام) هم عنایت داشته باشید. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «اِذا كانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ اَمْرٍ حَكِيمٍ نادىٰ مُنادٍ تِلْکَ اللَّيْلَةَ مِنْ بُطْنانِ الْعَرْشِ اِنَّ اللّهَ قَدْ غَفَرَ لِمَنْ زارَ قَبْرَ الْحُسَيْنِ(علیه السلام) فِی هَذِهِ اللَّيْلَةِ.»(1) (هنگامى که شب قدر فرا برسد، در آن [شب] هر امری، براساس حکمت (الهی) تدبیر و جدا مى شود، منادى آن شب، از طرف عرش ندا مى دهد که همانا خداوند [گناهان] هرکسى که امام حسین(علیه السلام) رادر این شب زیارت کند، مى آمرزد.)

اگر توفیق نداریم [شب های قدر] کنار تربت سیدالشهدا(علیه السلام) [و در حرم باصفایش] باشیم، اصل زیارت را داشته باشیم. مفاتیح الجنان را بردارید. در آنجا بیان شده که چگونه باید سیدالشهدا(علیه السلام) را ]در شب قدر[ زیارت کنیم.(2) فکر می کنید این توصیه ها یعنی چه؟ می خواهند به ما بگویند حسین(علیه السلام) را یادتان نرود. دین شما مدیون امام حسین(علیه السلام) است. اگر آن حضرت نبود از شب قدر هم خبری نبود، از فطر و قربان خبری نبود؛ حتی از دین شما هم خبری نبود!

حجت الاسلام والمسلمین خاتمی، صحن جامع رضوی، 5مرداد1392

ص: 91

خلاصۀ فصل پنجم

* در شب قدر، درهای آسمان باز و [خداوند] منتظر بنده های «یا الله گو» است: بندگانی که جانشان را با [گفتن] استغفار جلا می دهند.

* توبه یعنی بازگشت: بازگشت به راه حق. بیایید توبه و بازگشت را در دستور کارمان قرار دهیم.

* مهم ترین نقش دعا در زندگی این است که می تواند سرنوشت انسان را عوض کند [؛ حتی اگر قطعی و حتمی شده باشد].

* نفْس بیداریِ شب قدر موضوعیت دارد.

* پیوند با قرآن و پیوند با ولیِّ خدا و معرفت آنان، شرط [درک وعده ها و ثواب های] شب قدر است.

ص: 92

فصل ششم: دستاوردهای ما از ماه رمضان و حفظ آن

لزوم حفظ دستاوردهای ماه رمضان

از دستاوردهای ماه رمضان، بوی بهشت گرفتن، بوی امام(علیه السلام) گرفتن است، بوی قرآن گرفتن، ترک معصیت کردن و سبک بال شدن، سحرخیزشدن، اهل نماز اول وقت شدن و... است.

این دستاوردها می تواند همیشه برای انسان باقی بماند. انسان می تواند طوری ماه رمضان را پشت سر بگذارد که همیشه در بهشت باشد. مثل زائرینی که به حرم امام معصوم(علیه السلام) می آیند و هنگامی که از حرم به سوی شهر و دیار خویش باز می گردند، بدنشان در خانه، اداره، زمین کشاورزی، مدرسه یا دانشگاه است، ولی قلبشان در حرم امام(علیه السلام).

اگر انسان از خدا بخواهد که قلبش همیشه در فضای نورانی ماه رمضان بماند، باید این دستاوردها را حفظ کند. محضر نبی اکرم(صلی الله علیه و اله) عرض کردند:«ما تا پیش شما می آییم، حالاتمان خوب می شود، به دنیا بی رغبت می شویم، از پیش شما که می رویم، از شما و خدا در زندگی غافل می شویم! آیا ما منافق هستیم؟» حضرت فرمودند: «این نفاق نیست؛ ولی ردپای شیطان است، آرام آرام می آید و همۀ دارایی هایتان را می گیرد.» سپس فرمودند: «اگر این حالاتی که نزد من دارید، حفظ می کردید: ‘لَصَافَحَتْكُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ مَشَيْتُمْ عَلَى الْمَاءِ’ (با فرشتگان مصافحه کرده و روی آب راه می رفتید) .»(1)

طبق منابع دینی، نماز، معراج مؤمن است؛(2) اما چرا ما چهل سال نماز خواندیم و جلو نرفتیم؟ چون جیب ما سوراخ است! این انبار موش دارد! وگرنه چرا آدم چهل سال در این انبار ذخیره می کند، ولی چیزی در آن نیست؟! شیطان هم که در ماه رمضان قفل زده و محبوس هست. بیرونِ ماه رمضان ایستاده تا راه را بر آدم ببندد، قسم خورده از چهار طرف به انسان حمله می کنم: «ثُمَّ لِآتِیَنَّهُمْمِنْ بَيْنِ اَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ اَيْمانِهِمْ

ص: 94

تداوم بخشی به زیبایی های ماه رمضان

تداوم بخشیدن به زیبایی های ماه مبارک رمضان، چهار اصل دارد:

1. خواستن: اراده کنیم و بخواهیم. در روایتی رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله)

َ

فرمود ه اند: «ِاذا ارادَ اللّهُ بِالِانْسانِ خَيْرًا حَبِّبْ اَليْهِ اْلخَيْرِ وَ هَيَّأ لهُ اسْبابُهُ. »(3)

هرگاه خدا برای انسان خیری بخواهد، [انجام امور] خیر را برایش محبوب م یگرداند و اسبابش را برای او فراهم می کند.( پس قبل از هرچیز، باید ارادۀ ترک گناه داشته باشم و حداقل یکی از گناهانم را کنار بگذارم.

2. دانستن: قرآن کریم دربارۀ یکسان نبودن عالمان و جاهلان می فرماید:« هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ (9)»(4))آیا كسانی که میدانند و كسانی که نمی دانند، یكسان هستند؟!)

ص: 95

چهار گروهی که آمرزیده نمی شوند!

در روایت های مربوط به ماه مبارک رمضان، روایتی داریم که هم امیددهنده هست و هم بیم دهنده. وجود نازنین رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) فرموده اند: «وقتی شب اول ماه رمضان می شود... در هر شب [از شب های ماه رمضان] هفتاد هزار نفر آمرزیده می شوند؛ پس هنگامی که شب قدر می رسد، خدا به همان اندازه که در ماه های رجب و شعبان و رمضان تا آن روز آمرزیده است، بندگان را می آمرزد.» (1)تا اینجا خیلی امید دهنده است و مثل برگ درختان در پاییز، گناهان ما می ریزد؛ اما [قسمت بیم دهنده اش اینجاست که] خدا چهار طائفه را نمی آمرزد:

1. «...رَجُلٌ مَاتَ مُدْمِنَ خَمْرٍ» (...کسی که عادت به شراب خواری دارد)، کسی که عادت به چیزی دارد که او را از عقل خارج می کند.

2. «...وَ عَاقَّ وَالِدَيْهِ» (...و آن هایی که عاق والدین هستند.) آن هایی که احترام پدر و مادر را نگه نداشته و رضایتشان را جلب نکرده اند.

3. «...وَ قاطِعَ رَحِمٍ.» (...و کسانی که قطع رحم کردند.) آن هایی که نه برای رضای خدا، به سبب اینکه به خودشان و منافع و کارشان مشغول بوده اند، ارتباطشان را با اقوام و خویشان قطع کرده اند.

4. «...وَ مَشاحن.» پرسیدند:«ای رسول خدا، مشاهن چیست؟» فرمودند: «هُوَ الْمُصَارِم.»(2)

[یعنی] کسی که با برادر دینیِ خود یا با همسرش قهر کرده است. دراین باره روایت مشابه دیگری از حضرت محمد(صلی الله علیه و اله) نقل شده است که بر اساس آن، اگر مسلمانان بیشتر از سه روز باهم قهر باشند، خدا عبادت آن ها را نمی پذیرد.(3) پس بیایید در ماه رمضان، کدورت ها را پاک کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین حسینی اراکی، رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)، 19مرداد1394

ص: 97

خلاصۀ فصل ششم

* انسان مؤمن نفس اماره اش را کنترل می کند.

* سعی کنیم کم حرف بزنیم یا اگر هم می خواهیم حرفی بزنیم، گزیده باشد. هر حرفی که می گوییم، باید یا برای دنیای ما مفید باشد یا برای آخرتمان یا برای هردو.

* اگر هزینۀ دین داری را پرداخت کنی، خدا برایت مدد می فرستد. قرآن می فرماید: «به یقین كسانى كه گفتند: ‘پروردگار ما خداست’، سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند [و می گویند]: ‘نترسید و غمگین نباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه وعده داده شده است.’»

* از دستاوردهای ماه رمضان، بوی بهشت گرفتن، بوی امام(علیه السلام) گرفتن، بوی قرآن گرفتن، ترک معصیت کردن و سبک بال شدن است و... است.

* اگر احساس کردید حال مناجاتتان، اُنستان با قرآن، حال نماز اول وقتتان و... کم شد، بفهمید که شیطان دستبرد زده است. در روایات هست که بلافاصله توبه و استغفار کنید تا این حالات مطلوبتان برگردد.

ص: 98

کتابنامه

1. قرآن کریم

2. ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمیدبن هبة الله بن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید، به تحقیق و تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ج20، چ1، قم: کتابخانۀ عمومی آیةالله مرعشی نجفی، 1404ق.

3. ابن قولویه، جعفربن محمدبن قولویه قمی، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، چ1، نجف: دار المرتضویة، 1356ش.

4. ابن حَیُّون، نعمان بن محمدبن حيّون تميمى مغربی، دعائم الاسلام و ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الاحكام ، به تحقیق و تصحیح آصف فیضی، ج1، چ2، قم: مؤسسۀآل البیت(علیهم السلام)، 1385ق.

5. ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی بن شعبه، تُحَفُ العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و اله)، به تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، چ2، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1404ق.

6. ابن طاووس (سیدبن طاووس)، علی بن موسی بن جعفر، ادب حضور (ترجمۀ فلاح السائل و نجاح المسائل)، ترجمۀ محمد روحی، چ1، قم:انصاری، 1380ش.

7. ابن طاووس (سیدبن طاووس)، علی بن موسی بن جعفر، اقبال الاعمال الحسنة فيما يعمل مرة فی السنة، ج1، چ2، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1409ق.

8. ابن طاووس (سیدبن طاووس)، علی بن موسی بن جعفر، فلاح السائل، چ1، قم: بوستان کتاب، 1406ق.

9. ابن عقدۀ کوفی، احمدبن محمدبن سعید بن عقده کوفی، فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام)، به تحقیق و تصحیح عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، چ1، قم: دلیل ما، 1424ق.

ص: 99