بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

استفتائات پزشکی

مرجع عالیقدر

حضرت آیه الله العضمی صافی گلپایگانی مضله شریف

ص: 4

فهرست

مطالب

سخن ناشر. 19

بیمارستان مکان تقرب الی الله.. 22

نقل خاطره ای از استاد نسبت به جایگاه پزشک... 22

اهمیت شغل پرستاری.. 23

پرستاری افتخاری.. 23

صبر و فداکاری پرستاران.. 24

وجوب کفایی پرستاری.. 24

تبسم بر روی بیمار 25

تشخیص و درمان.. 27

تشخیص پزشک و پیامدها 29

تجویز دارو توسط پزشک در حال بارداری.. 40

تجویز دارو به درخواست بیمار 42

ص: 5

ایجاد سیاهی در بدن بر اثر مصرف دارو 42

تحولات در علوم پزشکی و تجویز روش های درمانی جدید. 43

أخذ اجرت طبیب... 47

حق ویزیت... 48

تجویز عمل جراحی.. 50

تزاحم در معالجه. 51

مماثل و غیر مماثل.. 53

معاینه غیر مماثل.. 53

معالجه غیر مماثل با وجود مماثل.. 57

معالجه غیر مماثل عالم تر با وجود مماثل.. 59

معالجه غیر مماثل به دلیل عدم مماثل.. 59

مراجعه به غیر مماثل پس از تحقیق.. 60

معاینه غیر مماثل در حال ضرورت.... 60

معاینه غیر مماثل جهت آموزش.... 61

پزشک خانواده غیر مماثل.. 61

پرستاری غیر مماثل از بیمار. 63

سزارین غیر مماثل.. 63

دندان پزشک غیر مماثل.. 64

تزریق غیر مماثل.. 64

ماساژ درمانی غیر مماثل.. 64

نگاه غیر مماثل برای آموزش.... 65

کمک غیر مماثل.. 66

نگاه به تصاویر غریبه جهت آموزش.... 66

نگاه غیر مماثل به عورت برای آموزش.... 67

تحقیقات پزشکی مستلزم نگاه به عورت محارم. 67

ص: 6

نگاه مماثل به عورت جهت معاینه.. 68

تعیین محدوده عورت، لیزر کردن موی عورت.... 68

لمس و نظر در معاینات.... 69

نگاه یا لمس عورتین در برخی از معاینات.... 69

معاینه اندام تناسلی از روی آینه.. 70

معالجه توسط افراد غیر صالح.. 70

مراجعه به پزشک غیر مسلمان.. 70

استفاده آموزشی از بیمار. 71

معاینه به وسیله مراجعه کننده پزشکی.. 73

درمان جهت جلوگیری از تلف.... 74

حجامت... 75

حکم شرعی حجامت.... 75

حجامت غیر مماثل.. 75

معاینه ها و معالجات مخصوص بانوان.. 77

معاینه دهانه رحم. 79

معاینه سلامت بکارت.. 80

ازاله بکارت سهواً 81

ترمیم پرده بکارت.. 81

وحشت از ازاله بکارت همسر. 83

بارداری زیر 20 سال.. 83

سزارین یا وضع حمل طبیعی.. 84

رضایت و عدم رضایت در عمل سزارین.. 84

تشویق به سزارین با هدف سودجویی.. 85

ص: 7

استفاده از دستگاه ریپکس به منظور جلوگیری از تجاوز جنسی.. 85

ضمان یا عدم ضمان در پزشکی.. 87

ضمان یا عدم ضمان طبیب... 89

استیذان طبیب برای عدم ضمان.. 97

کشتن بیمار به درخواست خود او 99

آتانازی، بیمارکشی از باب ترحّم. 99

تزریق منجر به فوت.. 100

أخذ اجرت بر قتل طفل حین تولد. 100

ختنه و ضمان ختّان.. 101

ضمان تزریق خون آلوده 101

دریافت خون بدون رضایت صاحب آن.. 103

پیوند، اهدا و خریدوفروش اعضای بدن.. 105

پیوند اعضا 107

دریافت عضو از بهایی.. 113

پیوند اعضای حیوان به انسان.. 113

پیوند اعضای انسان به حیوان.. 114

پیوند اعضای جنین تشکیل شده از انسان و حیوان به انسان.. 114

پیوند اعضای نوزادان آنانسفال.. 115

پیوند به غیر همجنس.... 116

پیوند و خریدوفروش مو. 117

پیوند عضو قطع شده در قصاص.... 117

فروش عضو قطع شده در قصاص.... 117

میزان مالکیّت انسان بر خودش... 117

اهدای عضو. 118

ص: 8

اهدای اعضا به دلیل پیری.. 119

وصیت به اهدای عضو. 119

اهدای کلیه با وصیت... 121

تأخیر اجرای حکم جهت اهدای عضو. 121

خریدوفروش اعضای انسان زنده 121

خریدوفروش اعضای بدن شیعه. 122

اجاره اعضای بدن.. 122

مرگ مغزی.. 123

ضامن مرگ مغزی.. 127

تشریح و کالبدشکافی.. 129

تشریح جسد فاقد هویت... 131

وصیت به تشریح.. 133

ناظر تشریح بودن برای آموزش... 134

دیه تشریح.. 134

مومیایی کردن جسد. 134

کالبدشکافی جهت تشخیص علت مرگ... 135

کالبدشکافی برای اثبات جرم. 136

کالبدشکافی برای یافتن علت بیماری.. 137

نگاه و لمس عورتین در کالبدشکافی.. 137

کالبدشکافی برای آموزش... 138

کالبدشکافی میت شیعه. 139

کالبدشکافی جسد میت برای خارج کردن اشیای قیمتی.. 139

محل مصرف دیه کالبدشکافی.. 140

ص: 9

تجهیزات پزشکی خارج شده از بدن.. 141

آزمایش های پزشکی.. 143

اماره و عدم اماره بودن آزمایشات.. 145

آزمایشات پزشکی جهت کسب اطلاعات بیشتر. 145

انجام آزمایشات غیر مماثل.. 148

آزمایشات پزشکی جهت کشف داروها و روش های درمان جدید. 149

آزمایش اعتیاد و نگاه به عورت.. 149

آزمایش تالاسمی قبل از ازدواج. 150

آزمایش (تست) پاپ اسمیر. 150

استفاده از استخوان انسان در آزمایشگاه جهت آموزش... 154

استفاده از حیوانات در آزمایشگاه 154

ناباروری (تلقیح مصنوعی). 155

تلقیح مصنوعی بین زوجین.. 157

تلقیح پس از طلاق.. 189

تلقیح در عّده طلاق و وفات.. 190

تلقیح زنی که شوهر نکرده و تعیین نسب فرزند. 190

تلقیح نطفه زوج با تخمک زوجه اول و غرس آن در رحم زوجه دوم. 192

تزریق اسپرم شوهر به رحم زن به دلیل بیماری واژینیسموس... 193

تزریق منی حیوان به حیوان و انسان.. 194

پیوند رحم. 194

انتقال جنین به رحم زن دیگر. 195

انتقال حمل از مادر به دختر. 195

انتقال نطفه برادر و زن برادر به خواهر. 196

ص: 10

رحم اجاره ای و عاریه ای.. 196

نفقه زنی که رحم خود را اجاره داده 198

اهدای جنین.. 199

نسب فرزندان حاصل از تلقیح مصنوعی.. 199

نسب کودکان پرورش یافته به وسیله دستگاه مصنوعی.. 200

نسب جنین حاصل از تلقیح اشتباه در آزمایشگاه 200

جلوگیری از حاملگی و عقیم کردن.. 201

جلوگیری طبیعی.. 201

جلوگیری به وسیله دستگاه (آی یو دی) 201

جلوگیری از طریق بستن لوله ها 201

باز کردن لوله ها 204

ارش بستن لوله ها بدون رضایت فرد 204

جریمه عقیم نمودن.. 204

خارج ساختن تخمدان.. 205

قرص های ضد حاملگی، کپسول ها و... 205

جلوگیری از حاملگی با استفاده از داروی گیاهی.. 211

ایجاد مانع از حاملگی به منظور عدم عدّه 212

پیشگیری از باروری به منظور کنترل جمعیت... 213

سقط جنین.. 215

سقط جنین به دلیل مشکلات زندگی.. 217

سقط جنین به دلیل اشعه. 223

سقط جنین زنای به عنف... 224

فروشنده قرص سقط جنین.. 225

سقط جنین و عمل IUD... 225

ص: 11

سقط جنین اضافه. 225

دیه سقط جنین در مراحل مختلف... 226

مقدار دیه سقط نطفه. 226

سقط جنین و کفاره 226

سقط نطفه رشدیافته آزمایشگاهی.. 227

از بین بردن جنین دستگاهی 4 تا 8 سلولی.. 228

ضمان دیه سقط جنین.. 229

سقط درمانی.. 230

نگهداری جنین سقط شده 231

خروج زودهنگام جنین از شکم مادر 232

تغییر جنسیت... 235

حکم تغییر جنسیت... 237

تغییر جنسیت دوجنسیتی ها 240

تغییر جنسیت، خنثای روانی.. 242

ازدواج دوجنسی های کاذب.. 243

ارث دوجنسی کاذب.. 244

مشخص کردن جنسیت خنثای مشکل.. 244

تغییر جنسیت با تزریق هورمون.. 245

ژننتیک و شبیه سازی.. 247

فناوری های ژنتیک... 249

تحقیقات ژنتیک... 250

مهندسی ژنتیک... 251

دستکاری ژن.. 252

225

انتخاب جنسیت با کمک ژنتیک... 253

علم ژنتیک و الحاق ولد. 253

تشخیص نسب با آزمایش (دی ان ای) 254

تلقیح مصنوعی جهت جلوگیری از انتقال بیماری های ژنتیک... 254

سلول درمانی و ژن درمانی.. 255

پژوهش سلول های بنیادی.. 256

شبیه سازی.. 257

شبیه سازی انسان در خانم باکره 257

ازدواج انسان های شبیه سازی شده 258

پیوند سلولی انسان به انسان و حیوان به انسان.. 258

انجماد انسان.. 259

مشروعیت انجماد بیمار لا علاج. 260

انجماد تخمک... 262

عمل زیبایی.. 263

انجام عمل زیبایی.. 265

عمل زیبایی صورت و بدن.. 265

استفاده از لنز چشمی برای زیبایی.. 268

عمل زیبایی پستان.. 268

عمل زیبایی توسط غیر مماثل.. 269

درمان های غیر متعارف.. 271

خوردن حرام و نجس به منظور درمان.. 273

درمان با داروهای خاص.... 276

استفاده از داروها و قرص های نیروزا 276

ص: 12

دوپینگ... 277

انرژی درمانی.. 277

کلاس های انرژی درمانی.. 277

شراب درمانی.. 279

موسیقی درمانی.. 280

مخدردرمانی.. 282

داروسازی و داروخانه. 283

مکمل های دارویی و غذایی.. 285

مکمل دارویی و غذایی تهیه شده از حیوان حرام گوشت.... 285

داروی تهیه شده از حیوان حرام گوشت.... 288

مکمل های دارویی حاوی مواد نجس و حرام. 288

استفاده از دهان شویه حاوی الکل.. 299

استفاده از داروی حاوی ترشحات خوک..... 299

واکسن های ساخته شده از خوکچه.. 300

دریافت وجه در داروخانه ها بابت حق فنی و حق زیر پیشخوان.. 300

اخلاق پزشکی.. 303

اطلاع رسانی به مسئولین از بیماری خاص.... 305

اطلاع رسانی پزشک درباره بیماری شخص به او و نزدیکانش.... 305

گفتن دروغ مصلحتی به بیمار 310

افشای اسرار و اسناد پزشکی بیمار 313

خودداری پزشک از درمان به دلیل فقر بیمار 314

تهیه دارو توسط پزشک و دیگران برای بیمار در صورت ضرورت.. 314

تغذیه اجباری اعتصاب کننده توسط پزشک... 315

ص: 13

استفاده از دفترچه بیمه درمانی دیگران.. 316

زیرمیزی.. 317

زیرمیزی و سکوت کارشناس ناظر.. 320

اضافه دستمزد کادر پزشکی.. 320

هدایت بیمار به بخش خصوصی با هدف سودجویی.. 321

خرج تراشی برای بیمار. 322

دادن پورسانت برای معرفی بیمار. 323

متفرقات... 325

قرآن درمانی.. 327

نسبت دادن داروهای گیاهی به ائمه 327

تربت امام حسین. 328

منظور از آیه: {یعْلَمُ ما فِی الأَرْحامِ}. 329

همسان درمانی.. 330

نوشیدن آب زیاد 330

خوردن مأکولاتی که ضرر بالقوّه دارند. 331

مصرف سیگار و مخدرها 332

استعمال دخانیات در مراکز عمومی.. 332

منع پزشک از خوردن.. 332

الکل طبی.. 333

استنکاف از مصرف دارو 333

بیهوشی مراجع تقلید. 333

اجرت بر بیهوشی غیر ضروری.. 333

نحوه خوابانیدن بیمار بدحال.. 334

مشاوره در امور مختلف... 335

ص: 14

نظر کارشناسی پزشک... 339

شهادت پزشک در امور غیر محسوس... 340

استناد به تشخیص پزشک قانونی.. 340

آموزش مسائل جنسی.. 341

ایجاد رغبت جنسی به وسیله دارو 341

دیدن فیلم های مبتذل برای درمان سردمزاجی.. 342

نیاز به استمناء 342

معالجه زودانزالی.. 343

نیاز به همسر دوم. 344

اذن شوهر. 344

کنترل جمعیت... 345

حضور بیمار مسری در مجامع عمومی.. 346

انتقال بیماری مسری کشنده به فرد دیگر و فوت وی.. 348

سوزاندن جسد میت مسلمان به دلیل مبتلا بودن به بیماری مسری.. 349

بیماری ایدز و فسخ عقد ازدواج. 349

مشاجره و سکته قلبی منجر به فوت.. 350

تعامل با گروه های امدادی در جنگ... 351

درمان سلفی ها و ظالمین.. 352

پیوند سر. 352

عضو جداشده از بدن زنده 354

درمان نقص عضو و ناسپاسی.. 354

ساییدگی ترمیم یافته و نیافته. 354

قطع قسمتی از انگشتان جهت معافیت... 355

ختنه مضِرّ. 355

ص: 15

دیه حمل در صورت قتل مادر 355

تکلیف نوزادان معلول.. 356

نگهداری جنین در الکل.. 357

اطلاع رسانی به مسئولین جهت عدم رعایت بهداشت... 357

راه اندازی مطب در کوچه بن بست... 358

نانوتکنولوژی.. 359

ساخت سلاح بیولوژیک... 359

زباله های عفونی.. 360

ملحقات (احکام شرعی بیماران). 361

نجاسات.. 363

معامله خون، وثیقه گذاشتن و به ارث بردن آن.. 363

برچسب مانع باروری و وضو و غسل.. 366

درمان با رنگ و وضو و غسل.. 367

غسل مسّ میت... 367

حجامت و نماز 368

حجامت و روزه 369

حجامت و مُحرِم. 369

حجامت و اجرت.. 369

حجامت و ضمان.. 370

احکام روزه 371

روزه داری و ضرر جسمی.. 371

منع پزشک از روزه گرفتن.. 372

روزه و بیماری های تنفسی و آسم.. 374

روزه و نارسایی کلیوی.. 374

ص: 16

تزریق آمپول در حال روزه 375

استفاده از داروی خوراکی در حال روزه 375

بردن وسایل غیر خوراکی به دهان در حال روزه 375

اندوسکپی از روزه دار. 376

استفاده از قرص جلوگیری از عادت در ماه رمضان.. 376

تزریق واکسن هپاتیت در زمان روزه دادری.. 376

کفّاره افطار روزه 376

ص: 17

ص: 18

انسان، وقتی که جایگاه انسان در جهان هستی دانسته شود که اشرف مخلوقات عالم است و خداوند به خود فخر می ورزد که چنین موجودی را آفریده است آنجا که فرمود: {فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ}(1) و برای انسان کرامت و برتری قائل است که فرمود: {وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ ... وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً}،(2) و باز فرمود: {لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ}،(3) یعنی که انسان گل سر سبد مخلوقات است و از فرشته هم برتر است، ملک مقرب خداوند می گوید اگر بالاتر بیایم پر و بالم می سوزد.

رسد آدمی به جایی، که به جز خدا نبیند * بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

حال اگر کسی به این آدم با این نگاه بخواهد خدمت کند چه جایگاهی خواهد داشت؟ این است که طبیب دارای جایگاه مخصوص به خود می شود.

طبیب باید درد و دارو را به خوبی تشخیص دهد و بیمار را با توجه به بعد ملکوتی او در نظر داشته باشد. یک طبیب، انسانی را معالجه می کند که یک بعدش فرشته است و باید متوجه آن جهتش نیز باشد که در حین معالجه آسیب

ص: 20

نبیند و اگر آسیب دیده است به گونه ای درمان را آغاز کند که همراه درمان جسم او، روح او نیز درمان شود و این همان طبابتی است که مورد سفارش بزرگان دین قرار گرفته است.

و از آنجا که بیمار برای معالجه و درمان صحیح ناچار است برخی از اطلاعات نهان خویش را در اختیار پزشک قرار دهد تا بتواند به درستی نسبت به درمان او اقدام نماید، بر پزشک متعهد متدین است که محرم اسرار و حافظ آبرو و عِرض بیماران نیز باشد، بدیهی است که بعضاً با فاش کردن اسرار بیماران حیثیت آنها در مخاطره قرار گیرد و چه بسا زندگی هایی که از هم پاشیده شود و نزاع و درگیری هایی که رخ دهد و تفرقه هایی که بین فامیل ها ایجاد شود که صد البته پزشک متدین و مسئول قطعاً این جایگاه را حفظ خواهد کرد و نسبت به نعمت بزرگی که خداوند متعال به او عطا فرموده شاکر او خواهد بود و به پاس شکر این نعمت به مداوای بیماران با نگاه دین مداری خواهد پرداخت.

توجه شما خواننده محترم را به فرازهایی از بیانات بسیار شیوا و مهم مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی صافی دام ظله الوارف نسبت به اهمیت و جایگاه بیمارستان و پزشکان و پرستاران در ملاقات با این قشر محترم جلب می کنم:

ص: 21

پرستار وظیفه ای را انجام می دهد که تکلیف از همه ساقط می شود، باید همه از اینها تشکر کنیم و اظهار امتنان داشته باشیم که اینها این کار بزرگ را در جامعه انجام می دهند، این شغل مقدس است.

مردم جامعۀ ما باید مسائلی که اسلام به آن خیلی اهمیت داده بشناسند، بدانند که این دین چه دین جامع الاطرافی است، دینی است که همۀ جهات را در نظر دارد ولی ما آن گونه که باید نه قدر دین خودمان را می دانیم و نه احکام خدا را رعایت می کنیم.

اینها همه بیمار امام زمانند، مثل این است که دختر امام زمان را پرستاری می کنید، اینها همه اولاد امام زمانند، اولاد روحانی پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله ) هستند».

نظر به اینکه مسلمان متشرع در تمام اعمال و رویکردهای خودش باید از قوانین و ضوابط خاصی که مورد تأیید شارع مقدس در آن حوزه است پیروی و اطاعت نماید و امور مربوط به طبابت هم از این قاعده مستثنا نیست، بر آن شدیم که از بین هزاران استفتای رسیده در موضوعات مختلف پزشکی، مسائل کاربردی مورد نیاز را گردآوری نموده به جامعه بزرگ پزشکی و پرستاری تقدیم نماییم بدان امید که مورد استفاده تمام این عزیزان و عامه مردم ولایتمدار متعهد به انجام وظایف شرعی، قرار گیرد.

در پایان بر خود فرض می دانم از زحمات کلیه عزیزانی که در گردآوری این مجموعه صمیمانه همکاری نمودند، تقدیر و تشکر نمایم.

اللّهم وَفّقنا لِما تحبّ وترضی

ولا تجعلنا من الذین یَحسبون أنّهم یُحسنِون صُنعاً

واهْدِنا الی السِّداد فَإنّک خیر موفّق وهاد

ربیع الاول 1439

دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی دام ظله الشریف

ص: 26

ص: 28

س 2. اگر با توجه به علوم امروزی، امکان تعیین حساسیت یک دارو وجود نداشته باشد، آیا پزشک، در صورت ایجاد عارضه مسئول است؟

ج) اگر مرض خطر جانی نداشته باشد و تجویز دارو احتمالاً خطر جانی داشته باشد تجویز آن جایز نیست و اگر پزشک به بیمار جریان را بگوید و بیمار خودش از داروها - با وجود خطر استفاده کند پزشک مسئول نیست هرچند خود بیمار مسئول است و اگر بیماری خطر جانی یقینی فوری داشته باشد و خطر آن در دارو احتمالی باشد با وجود اینکه احتمال تأثیر دارو در علاج معتنابه باشد و دارو منحصر به آن باشد ظاهراً عقلاء اقدام می کنند و از مصادیق القای در تهلکه شمرده نمی شود ولی پزشک باید به بیمار بگوید و او با اراده خودش اقدام کند. والله العالم

س 3. با توجه به علوم امروزی اگر بدانیم یا احتمال بدهیم که نجات جان بیمار وابسته به مصرف داروهای خاصی می باشد که مضرّند و این مضرّات به احتمال قوی برای همگان رخ خواهد داد و با تجویز پزشک، شخص دچار یک یا چند مورد از این عوارض شود، آیا پزشک مسئول است؟

ج) اگر بیمار هم آگاه از این جریان و راضی به اقدام باشد و در معالجه بیمار الاهمّ فالاهمّ و دفع افسد به فاسد رعایت شود ظاهراً اشکالی ندارد. والله العالم

س 4. با توجه به گستردگی بسیار زیاد علوم پزشکی که واقعاً امکان فراگیری و همراه با آن به خاطر سپردن تمامی بیماری ها و تمامی داروهایی که بر همه بیماری ها مؤثرند و نیز عوارض آنها، وجود ندارد، اگر پزشک به خاطر فراموشی، بنابه حدس خود، چه در موارد اورژانس، و چه در موارد غیر آن، جهت نجات

ص: 30

جان و یا تسکین آلام بیمار، سهواً اقدام به تجویز دارویی غیر مؤثر بر بیماری کند که بیمار را متحمّل هزینه بیهوده و یا عوارض جانبی کند، در این صورت آیا پزشک مسئول و مدیون است؟ (درصورتی که امکان ارجاع به متخصص دیگری هم نباشد).

ج) در این صورت پزشک مسئول است مگر اینکه قبلاً از بیمار نسبت به عوارض غیر مستند به تقصیر برائت گرفته باشد ولی با احتمال تأثیر دارو اگر احتمال خطر جانی در استفاده از آن نیست درصورتی که به پزشک دیگر هم دسترسی نداشته باشد تجویز دارو و نیز عمل به دستور پزشک لازم است. والله العالم

س 5. اگر پزشک به خاطر فراموشی انواع و علائم بیماری ها - به خاطر گستردگی موضوع - بیماری شخص را تشخیص ندهد و لذا نداند داروی مناسب چیست و در نتیجه اصلاً دارویی تجویز نکند درصورتی که بیماری تشدید و یا منجر به مرگ گردد، این پزشک در چه حدی مسئول است؟ (درصورتی که امکان ارجاع به متخصص دیگری هم نباشد).

ج) در فرض سؤال که پزشک بیماری را تشخیص نمی دهد تکلیفی نسبت به تجویز دارو ندارد هرچند منجر به مرگ بیمار گردد. والله العالم

س 6. اگر فرصت و امکان آزمایش، وجود داشته باشد اما به دلایل دیگری همانند هزینه ای که به بیمار تحمیل می شود (و احیاناً وی حاضر نیست) و یا وقتی که از بیمار می گیرد آزمایشات لازم صورت نگیرد و شخص دچار عارضه نیز گردد، در این صورت آیا پزشک مسئول است؟

ص: 31

ج) با وجود فرصت و امکان آزمایش لازم اقدام به معالجه بدون آزمایش و نوشتن نسخه جایز نیست. والله العالم

س 7. اگر دارویی یا داروهایی، نه برای نجات جان بیمار بلکه جهت تسکین و مداوای درد که باعث آزار بیمار می شوند همانند تب، خارش، درد، زخم و... مصرف شوند و بدانیم یا احتمال دهیم که این داروها مؤثّرند و با توجه به اینکه اکثر داروهای مؤثّر، در کوتاه یا دراز مدت دارای عوارض زیادی می باشند، در صورت تجویز پزشک و ایجاد عارضه که گاهی بدتر از بیماری اولیه می باشد، آیا پزشک مسئولیتی به عهده خواهد داشت؟ (لازم به ذکر است شایع ترین و بیشترین تجویز دارو در چنین مواردی صورت می گیرد و لذا اهمیت فراوانی دارد).

ج) اگر معالجه بر آن صدق کند و ضرر أهمّ و بیشتر به ضرر مهم و کمتر دفع شود جایز است ولی باید بیمار از این وضعیت یا سابقه قبلی داشته باشد یا به او اعلام شود و اگر درمان به وسیله خود پزشک انجام می گیرد باید از بیمار نسبت به عوارض احتمالی یا یقینی برائت بگیرد. والله العالم

س 8. درصورتی که داروهای کاملاً مؤثر به هر علتی در دسترس نباشند، آیا پزشک می تواند داروهایی را که احتمال می دهد مؤثر باشند تجویز کند؟ در صورت عدم موفقیت، آیا پزشک در قبال عوارض احتمالی این داروها و یا هزینه بیهوده ای که بر بیمار تحمیل شده مسئول و مدیون است؟

ج) با اعلام به بیمار پزشک مسئولیتی ندارد. والله العالم

ص: 32

س 9. اگر بدانیم یا احتمال بدهیم یک بیمار در اثر بیماری مثل برخی سرطان ها به زودی خواهد مُرد، آیا مجازیم فقط برای افزایش طول عمر وی هرچند به مدت کوتاه روش های درمانی خطرناک و بسیار پرعارضه مثل شیمی درمانی که گاهی عوارض آن شدیدتر از بیماری اولیه است را برای وی تجویز کنیم؟

ج) اگر با وجود عوارض شدیدتر موجب نجات او از مرگ زودرس می شود معالجه لازم است و ظاهراً معالجه عرفی او همین روش است. والله العالم

س 10. اگر به خاطر کمبود امکانات کافی برای تشخیص بیماری، تشخیص ممکن نگردد و مداوای لازم صورت نگیرد و بیماری تشدید یا منجر به مرگ شود، آیا پزشک معالج مسئول است؟

ج) با فرض اینکه پزشک عاجز از تشخیص مرض و علاج لازم است مانند دیگران مسئولیتی ندارد بلی اگر احتمال می دهد درمانی مفید باشد و یقین به عدم ضرر آن داشته باشد جایز است، و در این صورت به خود بیمار اعلام کند که مغرور نشود. والله العالم

س 11. گاهی اوقات مثل برخی عفونت های نه چندان مهم، پزشک جهت تسریع بهبودی بیماری یا اطمینان از اینکه داروی تجویزی وی بسیار قوی است و در مورد خیلی از عفونت ها می تواند مؤثر باشد و یا به خاطر اینکه از هزینه درمان بیمار و مراجعات مکرر وی بکاهد، اقدام به تجویز داروهایی می کند که ضررهای آنها کاملاً شدید بوده و به اثبات رسیده است و این در حالی است که

ص: 33

شاید بتوان از طریق داروهای دیگری که ضرر بسیار کمتری دارند ولی ممکن است با عدم اطمینان کامل و هزینه زیادتر همراه باشند بیمار را معالجه نمود، با چنین فرضی، بهترین کار چیست؟ انتخاب راه سریع و پرخطر یا راه کم خطر و احیاناً غیرمؤثر؟

ج) در فرض سؤال جهت انتخاب یکی از دو راه، باید با خود بیمار مشورت نماید و طبق نظر بیمار، عمل نماید و همان طور که مکرّر بیان شد در هر کجا که لازم باشد شخصاً اقدام کند از بیمار برائت از مسئولیت بگیرد. والله العالم

س 12. در برخی بیماری ها همانند فشار خون بالا، به علت عوامل ناشناخته ایجادکننده آن، طبق روش معمول که اجرای آن طبق علوم روز ضروری است، یک یا چند دارو به کار برده می شود و در صورت عدم تأثیر، داروهای دیگری به کار برده می شود، الی آخر. با توجه به اینکه این داروها از یک طرف در افراد مختلف همگی مؤثر نیستند و ممکن است در شخصی، درمان های اولیه و در شخص دیگری درمان های آخر مؤثر باشند و از طرف دیگر، هریک از داروها دارای عوارض خاصی هستند، آیا پزشک معالج که درحقیقت داروهای مختلف را به ترتیب در مورد بیمار آزمایش می کند در قبال هزینه اضافه یا عوارض داروها مسئول است؟

ج) اگر معالجه به غیر این صورت امکان پذیر نیست و علاج علمی و عرفی آن همین روش است پزشک مسئول نیست به شرط اینکه چگونگی را به خود بیمار اعلام کند تا خود او با علم و اطّلاع از داروی تجویزشده استفاده کند. والله العالم

ص: 34

س 13. اگر تشخیص بیماری به درستی صورت گیرد ولی داروی مؤثر در دسترس نباشد و یا بسیار گران باشد و بیمار قادر به تهیه آن نباشد، آیا پزشک معالج ملزم به تهیه آن دارو به هر طریق ممکن برای بیمار می باشد؟

ج) اگر جان بیمار در معرض تلف باشد بر هرکس که متمکّن باشد به طور واجب کفایی تهیه دارو برای او واجب است. والله العالم

س 14. گاهی اوقات مطمئن هستیم که یک بیماری، بیمار را نهایتاً به زودی خواهد کشت، از طرفی می دانیم که با یک عمل درمانی مثل جراحی ممکن است یا بیمار بهبودی نسبی و احتمالی پیدا کند و یا حتی زودتر از موعد از دنیا برود، وظیفه ما در چنین حالتی چیست؟ اگر با این کار به تسریع مرگ بیمار کمک کنیم، آیا مدیون نیستیم؟ همچنین اگر اقدام به درمان نکنیم، مسئول نیستیم؟ با توجه به اینکه گاهی نتیجه کار کاملاً نامشخص است.

ج) اگر احتمال خطر آن معتنابه نباشد و عرفاً روشی که به کار گرفته می شود معالجه شمرده شود و بیمار با سلب مسئولیت از پزشک موافقت کند در صورت عمل جراحی و وقوع هرگونه عارضه پزشک مسئولیتی نخواهد داشت و درصورتی که بیمار با جرّاحی موافقت کرده است و برائت داده، خودداری از معالجه جایز نیست. والله العالم

س 15. گاهی اوقات، پزشک تنها جهت احتیاط و مطمئن شدن در جهت تشخیص و یا ردّ یک بیماری احتمالی مثل سل در هر بیمار مشکوکی با هر علامت غیر اختصاصی دستور رادیوگرافی می دهد، تا یک بیماری مخفی احتمالی

ص: 35

را کشف کند، در صورت وجود یا عدم وجود هرگونه بیماری (که احتیاج به رادیوگرافی دارد)، آیا پزشک در ایجاد عوارض احتمالی و هزینه بیهوده درمان مسئول است؟

ج) اگر روش درمان معالجه منحصر به این کیفیت باشد به خود بیمار اعلام کند تا او خود اقدام نموده و تصمیم بگیرد و برائت دهد. الله العالم

س 16. با توجه به اینکه تشخیص بسیاری از بیماری ها یا اختلالات به وسیله آزمایش امکان پذیر است و از طرفی امکان اشتباه در آزمایشگاه و تفسیر آزمایش ها، همیشه وجود دارد، در صورت اشتباه آزمایشگاه و در نتیجه معالجه اشتباه پزشک، مسئول خسارات و عوارض احتمالی کیست؟

ج) این مسأله دو فرض دارد؛ یکی بر اساس اینکه آزمایشگاه ها چنان کامل نیستند که همیشه نتیجه واقعی را بدهند بلکه گاه در اثر بعضی عوامل و اختلالات غیر قابل کنترل و به عبارت دیگر به جهت کامل نبودن این صنعت نتیجه صحیح از آنها گرفته نمی شود در این صورت چون در عرف پزشکی و معالجه بر آن اعتماد می شود و پزشک راه مطمئن تری در اختیار ندارد دادن نسخه به بیمار با اعلام این روش درمانی خالی از اشکال است ولی اگر پزشک شخصاً درمان را انجام می دهد از بیمار برائت از مسئولیت بگیرد، و فرض دوّم؛ بر اساس اشتباه مسئول آزمایشگاه یا پزشک معالج است که در این فرض مسئول آزمایشگاه است اگر اشتباه مستند به او باشد والّا پزشک ضامن خواهد بود، مگر اینکه از بیمار نسبت به عوارض غیر مستند به مسامحه و تقصیر برائت گرفته باشند. والله العالم

ص: 36

س 17. اگر پزشک روش یا دارویی را تعریف کند و بگوید این دارو برای فلان بیماری مفید است و یا بگوید درمان، مترتّب به فلان دارو است بدون آنکه بیمار را وادار به مصرف آن دارو کند، در این حالت آیا در صورت عدم تأثیر یا عوارض دارو، پزشک مسئول یا مدیون است؟

ج) پزشک در این صورت مسئول و مدیون نیست. والله العالم

س 18. در بسیاری از بیماری ها و اختلالات جسمانی، پزشک دستور انجام رادیوگرافی، سی تی اسکن و... می دهد که مطمئناً به خصوص برای برخی افراد مضرّ می باشند، ضمناً در خیلی از موارد، گرچه گاهی ممکن است این آزمایشات باعث تشخیص قطعی نشوند اما می توانند همیشه کمک کننده باشند، به هرحال در فرض فوق، مسئولیت پزشک در ایجاد عوارض آزمایش ها تا چه حدّی است؟

ج) درصورتی که روش معالجه بیماری به غیر از این طریق نباشد و بیمار هم آگاه از این وضع باشد و خود را برای رادیوگرافی و سی تی اسکن در اختیار پزشک قرار دهد و در معالجه روش الاهمّ فالاهمّ و دفع افسد به فاسد ملاحظه می شود اشکال ندارد. والله العالم

س 19. با توجه به روش های تشخیصی و درمانی مختلف سؤالی مهم و اساسی مطرح است، خواهشمند است بفرمایید:

1. به طورکلی و در تمامی روش های تشخیصی و درمانی، اگر پزشک قبل از انجام هر عملی، به خود بیمار و یا ولیِّ او اگر بیمار بالغ یا عاقل نباشد متذکر شود که این روش ها از یک طرف ممکن است بی فایده باشند و وقت و مال او را

ص: 37

به هدر دهند و از طرف دیگر ممکن است عوارض متفاوتی برای او داشته باشند، و بدین ترتیب با ذکر این مطلب پزشک، قبل از هرگونه معاینه و دستور روش های تشخیصی و درمانی و تجویز دارو از خود کاملاً در قبال خسارات و عوارض احتمالی سلب مسئولیت کند و بیمار چه از روی ناچاری و چه از روی تمایل و یا به ظاهر از روی تمایل، این شرط را قبول نماید، آنگاه در صورت وقوع اشتباه سهوی پزشک، هزینه های بیهوده، بی فایده بودن و یا عوارض ناشی از روش های تشخیصی و درمانی، آیا پزشک مسئول است؟ درصورتی که وی حداکثر تلاش خود را نیز بکند.

2. در فرض مسأله فوق (1) آیا باید با تک تک بیماران شرط نمود و با امضای پرسشنامه مربوطه و یا گذاشتن اطلاعیه در مراکز درمانی مبنی بر اینکه مراجعه بیماران نشانگر قبول این شرایط است و یا به اطلاع رساندن حتی از طریق رسانه های گروهی که مراجعه شما نزد پزشک به این شرایط، مترتّب است، از پزشک رفع مسئولیت شرعی می نماید؟ به طور مثال اگر قبل از عمل جراحی، بیمار مجبور به امضای شرایطی باشد که در صورت ناموفق بودن جراحی، وی هیچ گونه حق و حقوقی بر جراح و بیمارستان ندارد، آیا در صورت هرگونه اختلال در جراحی، می توان مدعی شد با توجه به امضای قبلی بیمار، کادر درمانی هیچ مسئولیت شرعی بر عهده ندارند؟

3. در فرض مسأله (1) اگر بیمار، کاملاً بیهوش باشد و در حال حاضر هیچ شخص بالغ یا نابالغ که خویشاوند وی باشد نیز در دسترس نباشد و از طرفی

ص: 38

جان بیمار در خطر فوری باشد، جهت اجازه و شرط چه باید کرد؟ آیا می توان طبق وظیفه پزشکی هرگونه اقدام ممکن را بدون اجازه انجام داد؟ اگر سهواً با اقدامات غیر مؤثر به مرگ بیمار تسریع بخشیده شود مسئولیتی بر گردن پزشک معالج خواهد بود؟ و اگر به خاطر خوف از عدم تأثیر درمان و کمک به تسریع مرگ و مدیون شدن، پزشک هیچ کاری انجام ندهد آیا در این صورت پزشک مسئول خواهد بود؟ زیرا مشاهده شده است گاهی اجل شخصی فرا رسیده ولی علت مرگ را به غلط به پزشک معالج وی نسبت می دهند؟

4. در فرض مسأله (1) اگر بیمار یا ولیّ او، شرط را قبول نکردند، آیا پزشک می تواند بیمار را رها نماید؟

5. در فرض مسأله (1) اگر بیمار، کاملاً بیهوش باشد آیا می توان از خویشان بالغ وی اجازه گرفته و یا با آنها شروط فوق را انعقاد نمود؟

ج) 1. اگر بی فایده شدن درمان ها مستند به روش درمان معمول باشد و همچنین عوارضی که پیدا شده است مستند به آن باشد که علی الفرض پزشک احتمال آن را به بیمار تذکر داده است پزشک مسئولیتی ندارد ولی اگر در اثر اشتباه پزشک عوارضی ناشی شده باشد پزشک طبق ضوابط شرعی مسئول است مثلاً اگر نسخه را عوضی نوشته باشد مسئول خسارت بیمار است مگر آنکه پزشک قبلاً برائت خود را از عوارضی که مستند به تقصیر نیست گرفته باشد. والله العالم

2. معیار در انجام معالجه اطلاع هر یک از بیماران است به هر کیفیت که مطّلع شوند. والله العالم

ص: 39

3. در این صورت پزشک باید آنچه در توان دارد برای نجات جان بیمار انجام دهد و اگر بدون تقصیر پزشک عارضه ای برای بیمار پیش آمد به حکم قاعده احسان ضمانی بر پزشک نیست و به طورکلی در هر مورد استناد عارضه یا مرگ بیمار به پزشک مشکوک باشد و اثبات نشود حکم به ضمان پزشک نمی شود. والله العالم

4. پزشک غیر از اعلام نظر خود و بیان راه درمان که در این دو فرض انجام داده وظیفه ای ندارد. والله العالم

5. احتیاط این است که مدیر داخلی بیمارستان ها از حاکم شرع اجازه داشته باشند که در مورد این بیمارها به مصلحت آنها عمل کنند و بهتر این است که از خویشاوندان همراه بیمار هم اذن بگیرند علاوه براین خود پزشک هم ممکن است به طورکلی از حاکم شرع برای این موارد اذن بگیرد. والله العالم

س 21. اگر پزشک با توجه به گستردگی موضوع نداند و یا فراموش کرده باشد که دارو و یا روش تشخیصی وی برای خانم های باردار یا شیرده مضرّ است، مسئولیت پزشک در صورت ایجاد عارضه در جنین یا مادر در چه حدّ است؟

ج) نسبت به عوارضی که بدون تقصیر پزشک برای بیمار پیش می آید گرفتن برائت از بیمار یا ولیّ او کافی است ولی نسبت به عوارضی که ممکن است برای جنین پیش بیاید قبول ضمان آن از طرف ولیّ محلّ تأمل است. والله العالم

س 22. به طورکلی آیا جواب منفی خانم بیمار در مورد پرسش پزشک از حاملگی وی چه خود بداند باردار است و به هر علتی نگوید و چه نداند که باردار است از پزشک معالج در قبال عوارض احتمالی، رفع مسئولیت می کند؟

ج) ظاهراً جواب منفی او کافی است و اگر سؤال هم نکند ولی به بیمار اعلام کند که دارو برای بارداری مضرّ است کافی است. والله العالم

س 23. اگر پزشک از بارداری بیمار سؤال نکند و وی هم متذکر نشود، مسئولیت عوارض احتمالی به عهده کیست؟

ج) اگر معمول است که دکتر سؤال کند و غفلت کرده ظاهراً دیه بر عهده پزشک است. والله العالم

س 24. با توجه به اینکه بارداری، در هفته های اول، از روی ظواهر و گاه با روش های ساده چندان قابل تشخیص نیست و از طرفی بیشترین عوارض خطرناک روش های درمانی - تشخیص مضرّ - در همین زمان آن هم به صورت اختلالات شدید در جنین رخ می دهد و بدین ترتیب چون یا به خاطر کمبود امکانات یا عدم فرصت کافی یا عدم تمایل بیمار به صرف هزینه های تشخیص

ص: 41

بارداری، یا عدم اطّلاع وی از بارداری خود و در نتیجه جواب منفی دادن وی در مورد پرسش پزشک از بارداری وی و حتی گاهی عدم امکان تشخیص به وسیله روش های مدرن به خاطر جواب های منفی کاذب آزمایشات، پزشک نمی تواند تشخیص دهد و یا نمی داند که بیمار باردار است، روش های تشخیصی - درمانی مختلف را برای وی به کار می گیرد حال در صورت ایجاد عارضه در مادر یا جنین، آیا پزشک معالج مسئول است؟

ج) باید پزشک در موارد احتمال بارداری احتیاط کند و داروهای مضرّ را تجویز نکند و یا اینکه بیمار را از عوارض سوء آن برای خودش یا جنین مطّلع سازد و در این صورت وظیفه بیمار است که با احتمال عقلائی بارداری رعایت احتیاط نماید و از آن دارو استفاده ننماید و اگر استفاده کرد خودش ضامن دیه است. والله العالم

ج) در فرض سؤال، شخص مذکور ضامن ارش است و چون در این زمان تعیین ارش ممکن نیست باید با مصالحه و مراضاة طرفین حلّ شود. والله العالم

می دهد به فراگیری آنها بپردازد؟ در این صورت اگر متوجه مسائل مهم جدید نشود آیا مسئولیتی بر عهده اوست؟

4. اگر به خاطر عدم وجود امکانات کافی اطّلاع رسانی، اطّلاعات جدید به پزشک نرسد و وی هیچ گاه مطّلع نگردد آنگاه مسئولیت بی فایده بودن روش های قبلی بر عهده کیست؟

ج) 1. ظاهراً مسئولیتی ندارد چون بیمار به او مراجعه کرده که با روش متداول او را درمان نماید ولی اگر پزشک شخصاً و بالمباشره عمل می کند مثل اینکه بیمار را تحت عمل جراحی قرار می دهد باید برائت خود را از هر عارضه که مستند به تقصیر او نباشد از بیمار یا ولیّ او بگیرد. والله العالم

2. ظاهراً پزشک مسئول نیست مگر اینکه در کسب اطلاع لازم از کشفیات جدید مسامحه کرده باشد. والله العالم

3. پزشک باید به طور متعارف و معمول بین اطبّا در جریان تحوّلات علمی و درمانی قرار داشته باشد. والله العالم

4. همین قدر که پزشک طبق روش های درمانی رایج و رسمی عمل کند ظاهراً مسئولیتی ندارد. والله العالم

س 28. با توجه به اینکه گروه های بسیار زیادی در جهان مشغول تحقیق هستند و نتایج کار خود را دائماً اعلام می نمایند و از طرفی افراد این گروه ها ممکن است برخی از لحاظ علمی، برخی از لحاظ اخلاقی و صداقت و برخی از هر دو جهت کاملاً قابل تأیید نباشند به عبارت بهتر هیچ تضمینی نیست که نتیجه

ص: 44

اعلام شده تحقیق با واقعیات کاملاً منطبق باشد و از طرف دیگر هیچ مرجع واحدی در مورد تأیید یا ردّ تحقیقات وجود ندارد و یا اگر موجود هم باشد، مدت زیادی طول می کشد که نتیجه صحیح کار ارائه شود، در چنین شرایطی اگر نتیجه تحقیقاتی که در رسانه ها و مجلات حتی معتبر اعلام می شود با روش های قبلی ما که به فایده کامل و قطعی آنها اطمینان نداریم مغایر باشد و یا مکمّل آنها باشد در این صورت وظیفه ما چیست؟ عمل به روش های قبلی یا جدید؟

ج) به هرکدام که عرف پزشکی بیشتر اعتماد می نماید ظاهراً باید به آن عمل کرد. والله العالم

س 29. با توجه به اینکه اگر بخواهیم طبابت پزشک را با توجه به مشکلات فوق و در صورت مواجهه با این مشکلات، تنها در صورتی مجاز بدانیم که وی در این زمینه ها دارای تخصص و تجربه کافی باشد عملاً مسائل درمان با اختلال کامل روبرو خواهد شد زیرا اولاً هر پزشکی تا رسیدن به این تخصص و تجربه کافی باید همان مراحل اولیه را طی کند که همان دوران بدون تجربه و تخصص است و ثانیاً به علت جمعیت زیاد، امکانات کم، فرصت های ناکافی و ده ها علل دیگر حداقل در کشور ایران نمی توان انتظار داشت پزشکانی که از ابتدا کاملاً مسلط باشند به طبابت بپردازند.

با توجه به مقدمه فوق و موضوعات مطرح شده در کلیه سؤال های فوق، مسائل مهمی مطرح می شود که:

ص: 45

الف) در مواردی که پزشکی داروی مؤثر بر بیماری یا عوارض خطرناک آن را فراموش نموده و فرصت و امکانات کافی جهت دسترسی به اطلاعات کافی یا پزشک متخصص دیگری نیز ندارد.

ب) مطمئن است که داروی خاصی برای بیماری مفید است اما همچنین مطمئن است و یا احتمال می دهد که در صورت تجویز آن دارو عوارضی خفیف و یا شدیدتر از خود بیماری و حتی مرگ در اثر این دارو، گریبان گیر این بیمار خواهد شد - که البته موارد (الف و ب) شامل مسائل تشخیصی نیز می باشد - آیا پزشک در این حالات می تواند مریض را به حال خود بگذارد و چنین فرض کند که گویا پزشکی موجود نبوده و قضاوقدر الهی هرچه باشد بر او جاری خواهد شد و بدین ترتیب خود را در معرض خطر مؤاخذه مادی و معنوی حاصل از عوارض احتمالی و هزینه های نابجای آن قرار ندهد و کار وی را به خداوند واگذارد که یا خود بهبودی نسبی یابد و فرصت تحقیقات بعدی فراهم گردد و یا به تدریج دچار عوارض شدید و مرگ گردد؟

اصولاً در چنین مواردی که پزشک واقعاً نمی داند که برای نجات جان یا رفع و تسکین آلام یک بیمار چه کاری انجام دهد وظیفه او چیست؟ درمان های بدون اطمینان و غیر قابل اعتماد که ممکن است خود آنها باعث مرگ یا عوارض شدیدتر شوند؟ و یا عدم هرگونه اقدام درمانی؟ آیا اگر پزشک با اقدام به درمان نامطمئن، موجب خسارت و مرگ مریض گردد مسئول است؟ آیا اگر اقدام به هیچ درمانی نکند با توجه به علل و توضیحات فوق، مسئولیتی متوجه اوست؟

ص: 46

این موضوع با توجه به این نکته باید در نظر گرفته شود که گاهی، فرصت هیچ مشورت و ارجاع بیمار به پزشکان متخصص و آگاه دیگری وجود ندارد.

در خاتمه جهت روشن شدن موضوع مثالی ذکر می شود گاهی پزشکی که دارای تجربه کافی نباشد با بیماری در حالت بیهوشی مواجه می شود که نمی داند به طور مثال این بیمار در اثر کمبود یا ازدیاد قند بدنش دچار بیهوشی شده و دو حالت، طبیعی است که درمان کاملاً متناقض است و باعث اشتباه پزشک می شود.

ج) اگر پزشک واقعاً از تشخیص بیماری بیمار و شناختن راه درمان آن عاجز است و نمی تواند طبق اصول فنی دارویی را تجویز نماید وظیفه ای ندارد؛ ولی اگر راه هایی برای درمان به نظر او می رسد که می داند مضرّ نیست و احتمال مفید بودن می دهد باید از آن راه ها به درمان بیمار اقدام کند و او را به حال خود وانگذارد والّا او و دیگران در تکلیف علی السواء هستند. والله العالم

س 34. آیا دریافت حق طبابت، قبل از بهبود بیماری طبق روش مرسوم صحیح است؟

ج) اگر بیمار با پزشک قرارداد کند که مبلغی را در مقابل معالجه و بهبودی اش به او بدهد تا بهبود نیافته آن مبلغ را بدهکار نیست و همچنین اگر برای عمل جرّاحی مبلغی را معلوم کنند تا آن عمل انجام نشده بیمار چیزی بدهکار نیست و همچنین پزشک برای معاینه و دادن نسخه بعد از انجام آن مستحق اجرت است مگر اینکه در هر یک از این سه مورد ترتیب دیگری را معین کنند؛ ولی اگر بیمار پزشک را برای انجام یکی از این کارها اجیر کند ظاهر این است که به مجرد وقوع معامله (عقد اجاره) ذمّه پزشک مدیون عمل و ذمّه بیمار مدیون اجرت می شود. والله العالم

س 35. خواهشمند است بفرمایید:

الف. حکم گرفتن ویزیت توسط پزشکی که نسخه نداده و یا تشخیص و طبابت را به زمان دیگری موکول کرده، چیست؟

ب. اگر بیمار ویزیت این پزشک را ندهد، آیا مدیون است؟

ج) الف وب. موارد مختلف است؛ اگر پزشک هیچ معاینه و وقتی صرف نکرده، ویزیت گرفتن معنی ندارد و اگر معاینه کرده و وقتی صرف کرده ولی نسخه دادن را به جهت امور مربوط به طبابت موکول به بعد نموده، ویزیت گرفتن برای معاینه و غیره اشکال ندارد.

ص: 49

مغز این بیمار از بین برود و برای همیشه بیمار فلج و یا به حال اغما درآمده آیا در این صورت طبیب می تواند دست به عمل جراحی بزند، تکلیف چیست؟

ج) به طورکلی ملاک در جواز و عدم جواز عمل، عرفیت معالجه و عقلائی بودن عمل و قابل اعتنا نبودن احتمال خطر است ولی بیمار روانی اگر مجنون باشد باید با اجازه قیّم و ولیّ امر شرعی اقدام شود. والله العالم

ج) 1. اگر هر دو مسلمان باشند مانند دو غریق است که شخص بر نجات هر دو قادر نیست از این جهت اختیار با خود اوست و اگر شخصی را که طبیب خانوادگی آنهاست مقدم بدارد اشکال ندارد.

2. در این صورت لازم است به تعهّد خود عمل نماید.

3. در این صورت باید معالجه بیماری را که برای او خطر مرگ بیشتر است مقدّم بدارد. والله العالم

س 40. مبلغی پول در اختیار است که آن را می توان یا صرف مداوای یک بیمار قلبی نمود و یا صرف 10 بیمار دیگر که به امراض دیگری مبتلا هستند حال اگر بیمار قلبی را مداوا ننماییم خواهد مرد و اگر مداوای بیماران دیگر را رها سازیم دچار رنج های شدید و موجب پیشرفته تر شدن بیماری آنان می گردد و راهی هم برای مداوای هیچ یک از بیماران فوق الذکر جز از طریق خرج کردن این مبلغ پول وجود ندارد، در این صورت تکلیف طبیب انتخاب کدام طرف می باشد؟

ج) واضح است پزشک و هر شخص دیگری باید طرفی را که موجب نجات نفس محترمه از هلاکت می شود انتخاب نماید. والله العالم

س 41. اگر زنی حامله باشد و خودش مرضی دارد، دکتر گفته است اگر عمل شود امکان تلف شدن بچه وجود دارد از این طرف اگر مادر عمل نکند مرض به جاهای دیگر بدن سرایت می کند حکم چیست؟

ج) با وجود خطر تلف شدن بچه، عمل جایز نیست.

ص: 52

س 42. در دوقلوی به هم چسبیده ای که بقای آن دو در این حالت موجب مرگ آنها می شود ولی مرگ یکی و جداسازی وی با جراحی موجب حیات دیگری است، آیا این کار جایز است؟ و طریقه انتخاب چگونه است؟ (آنکه از نظر جسمی سالم تر است یا آنکه والدین به حیات وی راضی ترند یا استفاده از قرعه و یا...؟).

ج) در فرض مذکور قتل یکی از آن دو برای حفظ دیگری هرچند به صورت قرعه باشد جایز نیست. والله العالم

معرض خطر قرار می گیرد و نظر به اینکه در فتاوای مراجع بزرگوار آمده است که اگر پزشک خانم در دسترس باشد، جایز نیست بیمار خانم به پزشک مرد مراجعه نماید، خواهشمند است در موارد زیر، بفرمایید:

1. اگر به طور مثال بیمار خانمی که جانش در خطر است به تنها پزشک یک روستای دورافتاده که مرد است مراجعه کند آیا این پزشک مجاز است هرگونه معاینه ضروری را در مورد بیمار انجام دهد؟

2. در فرض سؤال فوق اگر جان بیمار در خطر نباشد بلکه یک بیماری خفیف یا متوسط وجود داشته باشد آیا بیمار خانم حتماً باید به پزشک خانم در شهر مراجعه کند و یا در همانجا پزشک مرد مجاز است با انجام معاینات ضروری، اقدام به تشخیص و درمان نماید؟

ج) 1. بلی با اینکه پزشک زن به طور عادی در دسترس نیست مرد می تواند هرگونه معاینه را که ضرورت داشته باشد انجام دهد. والله العالم

2. اگر به طور عادی و بدون حرج و مشقت رفتن به شهر میسر است باید در شهر به پزشک زن مراجعه نماید. والله العالم

س 44. در صورت لزوم، به طورکلی چه پزشک خانم در دسترس باشد و چه نباشد لمس بدن خانم بیمار از روی لباس، چه صورت دارد؟

ج) اگر موجب فتنه و تهییج غریزه جنسی نباشد اشکال ندارد. والله العالم

س 45. ذکر نکته مهمی در اینجا ضروری به نظر می رسد که اگر هم با یک سری تمهیدات لازم بتوانیم در سطح کشور، موفق به جداسازی مراکز درمانی

ص: 54

خواهران از برادران بشویم، با توجه به اینکه هر پزشکی در طول دوران دانشجویی خود باید هرچند مختصر از انواع و اقسام اختلالات و بیماری ها چه در مورد آقایان و چه خانم ها آگاهی یافته و آموزش ببیند اعم از انجام معاینات کامل، آگاهی از بیماری های زنان و چگونگی انجام زایمان سالم و... و با توجه به اینکه در مورد دانشجویان، این موارد بیشتر آموزشی هستند تا درمانی، یعنی ممکن است نجات جان بیمار در همان زمان وابسته به این زمان نباشد اما به وسیله این آموزش که در بیمارستان های آموزشی صورت می گیرد دانشجو برای مراحلی که در آینده زندگی بیماران وابسته به وجود او خواهد بود، آماده می شود و ازاین رو هر یک از دانشجویان در دروه های مختلف، ملزم و مجبور به گذراندن واحدهای درسی در تمامی بیمارستان اعم از زنان و مردان، فراگیری تمامی مسائل و امتحان دادن در پایان دوره می باشند تا بتوانند در نهایت فارغ التحصیل موفق باشند.

با در نظر گرفتن تمامی این شرایط، بفرمایید تکلیف و وظیفه دانشجو چیست؟ آیا می تواند به خاطر رعایت مسائل شرعی از فراگیری کامل بسیاری مسائل بگذرد و در نتیجه در گذراندن واحدهای درسی هم ناموفق باشد؟ و یا در هر شرایطی و با هر وسیله ای باید به فراگیری صحیح کارش بپردازد تا در آینده کمتر دچار مشکل شود؟ و به طورکلی چگونه می توان بین وظیفه پزشکی و دانشجویی که در کتب پزشکی، بر انجام آنها تأکید شده و وظیفه شرعی و اسلامی که طبیعتاً نباید با وظیفه پزشکی تناقض داشته باشد جمع کرد؟

ص: 55

ج) با توجه به ضرورت و نیاز مبرم عامه و توقف حفظ نفوس محترمه بر فراگیری بسیاری از امور مذکوره، می توان فراگرفتن این اطلاعات علمی پزشکی را از واجبات کفاییه دانست علی هذا هرچند مستلزم ارتکاب بعضی از اعمالی که فی حدّ نفسه و قطع نظر از تزاحم آن با تکلیف اهمّ، محرم است باشد بر اساس قاعده تزاحم، دفع مفسده اهمّ به ارتکاب مفسده مهم یا جلب مصلحت اهمّ به ترک مصلحت مهم، در همه این موارد که تکالیف شرعیه با یکدیگر تزاحم پیدا می کنند ارتکاب اقلّ المحذورین جایز است ولی باید کمال احتیاط ملاحظه شود که از حدّ ضرورت خارج نشود. والله العالم

س 46. همان طور که مستحضر می باشید تخصص های علوم پزشکی بسیار زیاد است و متخصصین خانم در هر رشته معمولاً در حال حاضر در ایران به جز در برخی رشته ها یا نادر یا کم می باشند فلذا در شهرهای کوچک و بزرگ نیز باید به خاطر تعداد زیاد بیماران و تعداد کم پزشک و یا تحمیل هزینه گزاف، همان طور که بسیار شایع است خانم های بیمار به پزشک مرد مراجعه کنند، در این صورت وظیفه پزشک مورد مراجعه چیست؟ آیا اگر بتواند و یا احتمال دهد که می تواند با معاینات مختلف و ضروری بیماری را تشخیص و درمان کند مکلّف است چنین کاری را انجام دهد و یا باید وی را به یک پزشک خانم ارجاع دهد؟ در شرایطی که خیلی از بیماران، به دلایل فوق قادر به این کار نیستند، آیا در صورت ارجاع و تأخیر در تشخیص و درمان بیماری وی، این پزشک مسئول نیست؟

ص: 56

ج) اگر ارجاع بیمار زن به پزشک زن موجب تأخیر در معالجه و در نتیجه معرض خطر برای بیمار است ارجاع او به پزشک زن در محلّ دیگر جایز نیست و اگر خطری ندارد او را به پزشک زن ارجاع دهد. ولی اگر بتواند به وسیله دستیار زن معاینات لازم را انجام دهد ارجاع لازم نیست. والله العالم

س 47. در صورت لزوم، مشاهده و لمس موهای خانم بیمار، جهت معاینه توسط پزشک مرد چه صورت دارد؟

ج) در مثل این مورد باید ضرورت هایی که به آن اشاره شد وجود داشته باشد والّا جایز نیست. والله العالم

س 48. چگونه است حکم خانمی که برای گرفتن نوار قلب به متخصص مرد مراجعه کند (به فرض عدم وجود و یا در دسترس نبودن متخصص زن).

ج) اگر دسترسی به متخصص زن نیست و مراجعه برای گرفتن نوار قلب، ضرورت دارد اشکال ندارد. والله العالم

س 49. آیا خانم ها می توانند آستین خود را برای آمپول زدن یا فشار خون گرفتن یا نبض گرفتن و غیره در مقابل نامحرم بالا بزنند؟

ج) حرام است. والله العالم

بودن مراجعین از پزشکان مرد استفاده می کنند درصورتی که می توان به گونه ای هماهنگ کرد که با مقداری تأخیر جراحی توسط پزشک زن انجام گیرد آیا وجود آن عذر و بهانه مجوّز انجام عمل برای مردان می باشد یا خیر؟

ج) در فرض سؤال که امکان عمل جراحی لازم به وسیله بانوان وجود دارد برای طبیب مرد، عمل جراحی اجنبیه جایز نیست و با این امکان زن بیمار نیز نباید به پزشک مرد مراجعه کند؛ و عقیم کردن جایز نیست و اعمال دیگر نیز برای جلوگیری در انعقاد نطفه در صورتی جایز است که مستلزم فعل حرامی نشود.

س 51. با وجود متخصصین و پرسنل زن در اغلب بیمارستان ها معمولاً در کارهای مربوط به زایمان پزشکان مرد دخالت می کنند، آیا از این نظر اشکالی هست یا خیر؟

ج) جایز نیست.

س 52. لمس اعضای بدن بیمار توسط پزشک غیر مماثل درصورتی که با مماثل از نظر معاینه و درمان تفاوتی نکند، آیا پزشک را ملزم به رعایت می کند یا بلااشکال است؟

ج) پزشک ملزم به رعایت است.

س 53. اگر خانم پزشکی به امر شوهرش برای معاینه و معالجه وارد منزل دوست شوهرش که نامحرم است گردد و او را مورد معاینه (از قبیل گرفتن نبض و فشار خون) قرار دهد و داروهای مورد نیاز او را تجویز نموده و پس از آن از منزل خارج شود آیا فعل حرام مرتکب شده است یا خیر؟ و با توجه به سوره

ص: 58

مبارکه نور آیات 11 الی 25 آیا کسی یا کسانی می توانند به این زن محصنه مؤمنه اتهام و بهتان وارد کنند؟

ج) با وجود دکتر مرد برای معاینه مرد بیمار معاینه پزشک زن جایز نیست و نظر و تماس او با بدن مرد حرام است لکن تهمت زدن و هرگونه نسبت نامشروع به پزشک زن نیز حرام است. والله العالم

ج) اگر پزشک زن به طور عادی در دسترس نباشد مرد می تواند هرگونه معاینه و یا عمل جراحی را که ضرورت داشته باشد انجام دهد.

رعایت کامل مسائل شرعی و اخلاقی در معاینه کامل خانم ها شاید بتوان گفت بیش از 90% معاینات که در کتب پزشکی به انجام آنها تأکید شده است انجام نمی گیرد، اگر با این گونه معاینه سطحی و غیر کامل، بیماری وی تشخیص صحیح داده نشد و درمان کامل صورت نگرفت آیا پزشک مسئول است؟ اگر مسئول است چاره چیست؟ آیا باید برخلاف مسائل شرعی عمل کند؟

تذکر این نکته ضروری است که پزشکان متخصص و مجرب بدون احتیاج به معاینات کامل ممکن است بتوانند تشخیص و درمان انجام دهند اما برای افراد نامجرب و دانشجویان، تا رسیدن به این مرحله، زمان زیادی لازم است.

ج) اگر پزشکی که در دسترس است منحصر باشد به پزشکی که بدون معاینه کامل نمی تواند بیماری را تشخیص دهد طبعاً معاینه کامل ضرروت دارد و جایز است و بدون معاینه لازم اقدام به معالجه جایز نیست. والله العالم

توسط یک پزشک مشخص معاینه شود. در طرح پزشک خانواده، هر خانواده باید یک پزشک را به عنوان پزشک مورد قبول خود معرفی کند و تمام اعضای خانواده پس از آن، توسط همان پزشک معاینه شوند. حال سؤالی که برای بنده و بسیاری از متشرعین و افراد عادی در این شهرستان ها پیش آمده آن است که با توجه به نهی شدید در ارتباط بین دو فرد نامحرم، افرادی شبیه دوستان بنده که همسر و دختران جوان دارند، چه باید بکنند؟ اگر پزشک خانواده انتخابی زن باشد، برای اعضای مرد مشکل دار است و اگر پزشک انتخابی مرد باشد، برای خانم ها و دخترانمان معذوریت وجود دارد. مگر نه اینکه از سیره و احادیث مسلم معصومین چیزی جز ممانعت از چنین مواردی (حتی کوتاه و اندک و موردی) برداشت می شود؟ مگر نه اینکه پدر این خانواده را نباید مجبور به در معرض تیر شیطان قرار گرفتن، نمود؟ مگر نه اینکه اگر منصفانه و حقیقتاً هم به این مسأله نگاه کنیم، نه قابل توجیه با اضطرار است و نه قابل توجیه با احکام ثانویه و نه با...؟

البته بنده قصد نادیده گرفتن برخی فواید دیگر این طرح را ندارم، اما قطعاً به شیوه ای بهتر هم می توان این کار را انجام داد. حال سؤال نهایی بنده این است که بنده و امثال بنده برای حفظ زندگی سالم، زندگی به دور از گناه و مطلوب امام زمان چه باید بکنیم؟ به چه کسی پناه ببریم؟ وظیفه وزارت بهداشت و مسئولانی که این اجبار در انتخاب یک پزشک برای هر خانواده را قرار داده اند، چیست؟ آیا بهتر نیست هر خانواده به جای مجبور بودن در انتخاب

ص: 62

یک پزشک، آزاد باشند که دو پزشک با جنسیت مختلف برای اعضای خانواده خود انتخاب کنند؟

ج) واضح است که با وجود پزشک مماثل، مراجعه به غیر مماثل جایز نیست و مسئولان محترم سیستم درمانی کشور موظفند شرایط درمان را طوری فراهم نمایند که با وجود پزشک مماثل، افراد، مجبور به مراجعه پزشک غیر مماثل نشوند.

مذکری نیز مراجعه می کنند، درحالی که دستکش در دست دارم در حضور همراه یا همراهان فرد مذکر بدن وی را لمس نموده و با فشارهایی (ماساژهایی) که بر ناحیه مربوطه وارد می آورم گاهی منجر به بهبود کامل و یا نسبی فرد مراجعه کننده می شود.

با توجه به نیت بنده و بیمار مذکر که صرفاً درمان می باشد تقاضا دارم اعلام فرمایید لمس بدن فرد نامحرم با نیت درمان درحالی که دستکش در دست دارم چه حکمی دارد؟

ج) فرض انحصار درمان به عمل شما نادر است. لهذا از اجازه معالجه نسبت به غیر مماثل معذورم.

2. درصورتی که مورد ضرورت بلااشکال باشد آیا رضایت بیماری که از وی معاینه به عمل می آید شرط است که چنانچه به این کار راضی نباشد اقدام به آن، حرام می باشد؟

ج) 1. به مقداری که به حسب عرف حفظ نفوس توقف بر این امور دارد جایز است و بر بیمار هم جایز است که خود را در صورت توقف مذکور در معرض انجام این برنامه قرار دهد. والله العالم

2. با توقف، رضایت او شرط نیست ولی اگر بر او واجب باشد که در معرض این برنامه قرار گیرد وجوب کفایی است. اجبار او فقط به عنوان شروط معالجه جایز است. والله العالم

بدون اشکال شرعی معاینه نماید؟ اگر با عدم انجام این معاینه، متوجه بیماری نشود و بیماری مثلاً سرطان پیشرفت کند، آیا پزشک مسئول است؟

با توجه به اینکه استفاده از آینه، همیشه امکان پذیر نیست و در ضمن عمل لمس را نیز باید با دید کامل با دست انجام داد و ازاین رو در حال حاضر در تمامی مراکز درمانی این معاینه مستقیماً انجام می شود.

ج) جواز و عدم جواز همه این امور دائر مدار ضرورت و عدم ضرورت و امکان اکتفا به ارتکاب محذور أخفّ و عدم آن است. والله العالم

6. همچنین درصورتی که سؤالات فوق در خصوص جسد گرم انسان مسلمان (منظور از جسد گرم، جسد فردی است که به تازگی فوت شده است و بدنش هنوز گرم است) مطرح شود پاسخ چیست؟

توضیحاً: به استحضار می رساند اینجانب پزشک و دانشجوی دکترای تخصصی اخلاق پزشکی بوده و در حال حاضر به منظور تأمین حقوق بیماران و انواع سوژه های آموزشی در امر آموزش پزشکی در حال تدوین «راهنمای اخلاق در آموزش پزشکی مبتنی بر باورهای دینی و فرهنگی کشور» می باشم. موجب نهایت امتنان خواهد بود با صرف وقت گرانقدر خود و پاسخ به سؤالات فوق مرا در این مهم یاری فرمایید.

ج) به طورکلی استفاده آموزشی از بیمار معمولی و یا محتضر و حتی جنازه آنکه موجب ضرر برای اوست و یا موجب دیه می گردد حرام است تنها در صورتی این امور می تواند از نظر شرعی قابل توجیه باشد که نفس آموزش برای حفظ جان مسلمانان لازم و ضروری باشد و غیر مسلمان در اختیار نباشد که در این صورت در بیمار معمولی با اجازه خود او و ملاحظه دیه و در محتضر با اجازه از مجتهد و یا وکیل او با ملاحظه دیه و در میت با اجازه از ورثه او با لحاظ دیه انجام شود که در دو صورت اول دیه به خود میت می رسد و در صورت سوم دیه باید صرف امور خیر برای میت با اجازه از مجتهد شود. ضمناً ملاحظه جنسیت در مورد بیمار و دانشجویان ضروری است. وصیت بیمار در خصوص جسد اثری ندارد بلکه تابع شرایط مذکور است. والله العالم

ص: 72

2. اگر تعلیم و تعلّمی که حفظ نفوس به طور مسلّم بر آن توقف داشته باشد متوقف بر معاینه باشد بر بیمار و دانشجو هر دو واجب است؛ بر بیمار واجب است چون وجوب کفایی دارد خود را در معرض انجام این برنامه قرار دهد چنانچه بر دانشجو نیز تعلّم واجب است، امّا توقف این تعلیم و تعلّم در همه موارد بر معاینه یا ارتکاب حرام لااقلّ به طور مطلق وجود ندارد، لذا باید به مواردی که به طور مسلّم موقوف بر آن است اکتفا شود. والله العالم

ص: 76

ص: 78

تنگ شدن دهانه رحم در نتیجه نازایی، انتشار عفونت به داخل لگن (PID)، درد مزمن شکم، نازایی، حاملگی خارج رحمی، احتمال مرگ، تغییر بافتی به طرف سرطان دهانه رحم.

خواهشمندم توضیح بفرمایید با توجه به این توضیحات آیا این معاینات زنان ضرورت پزشکی است و نگاه به عورت جایز است؟

ج) در فرض سؤال چنانچه تشیخص عفونت دهانه رحم و علاج آن جز از طریق معاینات مذکور امکان نداشته باشد، ضرورت محسوب می شود و نگاه مانعی ندارد.

ج) در این مورد نیز به مجرد احتمال، ضرورتی به نظر نمی رسد و اگر یقین باشد به خاطر اینکه اطمینان حاصل شود در صورت وجود صدمه و احتیاج به معالجه اقدام به علاج شود تا بعدها مورد اتهام قرار نگیرند، معاینه اشکال ندارد.

3. اگر پرده بکارت دختری به دلیل تجاوز آسیب دیده باشد و تقاضای ترمیم پرده بکارت را داشته باشد حکم چیست؟

4. اگر پرده بکارت دختری در اثر ضربه و تصادف آسیب دیده باشد و تقاضای ترمیم کند حکم چیست؟

5. اگر خانمی مطلّقه با آسیب پرده بکارت تقاضای ترمیم داشته باشد حکم چیست؟

ج) 1. در فرض سؤال درخواست مشروع نیست و لمس و نگاه به عورت غیر همسر حرام است و معاینه بکارت تنها در موارد اختلاف و حکم قاضی جامع الشرایط توسط پزشک زن جایز است.

2. درصورتی که بدانید گزارش صحیح موجب قتل دختر می شود دروغ گفتن جایز بلکه واجب است.

3و4و5. ترمیم بکارت فی نفسه حرام نیست اما باید از مقدمات حرام (نگاه و لمس غیر همسر) اجتناب شود و اگر در موقع عقد شوهر سؤال از بکارت کند و دختر دروغ بگوید تدلیس است و برای شوهر حق فسخ می آورد. والله العالم

س 89. اینجانب مشاور هستم. در بین مراجعاتم بعضاً دخترخانم هایی هستند که متأسفانه در اثر ارتباط نامشروع، بکارت آنان زائل گردیده و اکنون که می خواهند ازدواج کنند حقیقتاً پشیمان هستند و واقعاً توبه کرده اند. اکنون آیا به صرف توبه می توانند چیزی در مورد ازاله بکارت به خواستگارشان نگویند؟ اگر از روش های نوین درمانی جهت ترمیم بکارت استفاده کنند آیا در این صورت نیز باید خواستگار خود را در جریان قرار دهند یا لازم نیست؟

ص: 82

ج) در فرض سؤال اگر خواستگار سؤال نکند لازم نیست که به کسی این مطلب را بازگو کند و چنانچه از طرف خواستگار شرط بکارت در عقد نشود و یا عقد مبنیاً بر آن واقع نگردد بعداً هم حق فسخ ندارد و عمل ترمیم هم چنانچه مستلزم نگاه و لمس حرام نباشد فی نفسه مانعی ندارد، ولی دختر مذکور باکره محسوب نمی شود. والله العالم

توجه به این موارد یکی از وظایف ماما این است که در بین دانش آموزان دختر دوره راهنمایی و دبیرستان و نیز مزدوجین زیر 20 سال آموزش و تبلیغ بر این کند که حاملگی در سنین زیر 20 سال خطرناک بوده و از نظر بهداشتی توصیه نمی شود و در صورت ازدواج بهتر است با استفاده از وسایل جلوگیری از بارداری، از بارداری جلوگیری شود. آیا در این مورد از نظر شرعی مشکلی وجود ندارد؟

ج) هیچ یک از این محتملات، قابل اعتماد به طوری که منشأ اثر شرعی باشد نیست و ترویج این فرهنگ صحیح نیست.

می کنند. این دستگاه لوله ای شکل از ماده ای لاستیکی و انعطاف پذیر ساخته شده است که صدمه ای به بدن زن وارد نکرده و استفاده از آن برای زنان ناخوشایند نخواهد بود. ریپکس در صورت تجاوز مرد به زن به آلت تناسلی چسبیده و قلاب های میکروسکوپی درنده آن وارد عمل می شود و متجاوز با آلت تناسلی تکه تکه و پوست کنده مجبور به مراجعه به مراکز درمانی شده و در نهایت پلیس در جریان کار قرار خواهد گرفت. ریپکس تنها با عمل جراحی قابل جدا شدن از آلت تناسلی خواهد بود که در این وضعیت کارمندان مراکز درمانی به راحتی متوجه می شوند که شخص مراجعه کننده متجاوزی است که باید او را تحویل پلیس بدهند.

1. اگر زنی از این دستگاه در جهت حمایت از خویش استفاده کند آیا استفاده از این دستگاه مجاز خواهد بود؟

2. اگر در اثر استفاده، جنایت هایی بر مرد متجاوز وارد شود آیا زن استفاده کننده مسئولیتی از این باب خواهد داشت؟

3. اگر زن و مرد متجاوز هر دو راضی به عمل زنا باشند آیا مسئولیتی از این باب برای زن وجود دارد؟

4. اگر در اثر استفاده، شوهرش متحمل چنین صدماتی شود حکم قضیه به چه نحوی خواهد بود؟

ج) فقط در مواردی که حفظ عِرض زن، منحصر در استفاده از وسیله مذکور بوده و راه دفع متجاوز در این امر خلاصه شده باشد صدمات وارده بر مرد متجاوز بر عهده زن نخواهد بود و این عدم ضمان در غیر موارد نزدیکی شوهر و زنا با رضایت خود زن است. والله العالم

ص: 86

ص: 88

ج) 1. بدون اذن دیه دارد به شرحی که در باب دیات مذکور است. والله العالم

2. غفلت از اذن گرفتن نیز در حکم عدم اذن است. والله العالم

3. در این صورت اگر آسیبی که به او رسیده به طور متعارف با عمل انجام شده توأم باشد چیزی بر پزشک نیست. والله العالم

4. در این صورت طبیب ضامن نیست ولی به جهت عدم اقدام به معالجه معصیت کرده است. والله العالم

5. در این موارد دیه با خود پزشک است. والله العالم

س 98. اگر به واسطه تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبی به بیمار وارد شود، بفرمایید:

1. آیا باید دیه پرداخت شود، اگر باید دیه داده شود به عهده کیست؟

2. چنانچه در تشخیص سهل انگاری نموده باشد حکم چگونه است؟

ج) 1. اگر آسیبی که به بیمار وارد شده مستند به پزشک شمرده شود و پزشک از بیمار برائت خود را نگرفته باشد دیه به آن تعلّق می گیرد. والله العالم

2. با سهل انگاری و استناد آسیب به پزشک، پزشک مسئول است. والله العالم

س 99. سهل انگاری طبیب در عمل جراحی موجب آسیب وارد شدن به بیمار گشته بفرمایید:

1. آیا طبیب ضامن پرداخت دیه است؟

2. اگر نیاز به عمل جراحی و درمان بعدی برای بیمار پیدا شود به واسطه سهل انگاری در عمل جراحی قبلی آیا طبیب سهل انگار باید هزینه آنها را بپردازد یا همان دیه کافی می باشد؟

ص: 90

3. اگر سهل انگاری طبیب منجر به فوت بیمار شود قتل، چگونه قتلی خواهد بود؟

ج) 1. در فرض سؤال طبیب ضامن است. والله العالم

2. بیشتر از دیه چیزی تعلق نمی گیرد و هزینه بعدی به عهده طبیب نیست. والله العالم

3. ظاهراً قتل شبه عمد است. والله العالم

س 100. اگر طبیب حاذق نسخه را غلط نوشت با توجه به اینکه شیوه معالجه و درمان همین گونه می باشد و نسخه را نوشته و به بیمار می دهند و او دارو را تهیه و استفاده می کند و در نتیجه صدمه ای به بیمار وارد شد بفرمایید:

1. آیا باید دیه ای پرداخت شود؟

2. دیه به عهده کیست که بپردازد؟

3. در صورت حاذق نبودن طبیب حکم چیست و دیه به عهده کیست؟

4. در صورت سهل انگاری چه تکلیفی متوجه طبیب می باشد؟

ج) در صورت حاذق نبودن طبیب و یا سهل انگاری وی دیه دارد و بر عهده طبیب است بلی اگر سهل انگاری نکرده و حاذق هم بوده و قبلاً هم از بیمار برائت خود را از مسئولیت گرفته باشد ضامن نیست. والله العالم

س 101. درصورتی که امکان تعیین حساسیت یک دارو وجود نداشته باشد، آیا پزشک، در به وجود آمدن عارضه مسئول است؟

ج) اگر مرض خطر جانی نداشته باشد و تجویز دارو احتمالاً خطر جانی داشته باشد تجویز آن جایز نیست و اگر پزشک به بیمار جریان را بگوید و بیمار خودش

ص: 91

از داروها در این صورت استفاده کند پزشک مسئول نیست هرچند خود بیمار مسئول است و اگر بیماری خطر جانی یقینی فوری داشته باشد و خطر آن در دارو احتمالی باشد با وجود اینکه احتمال تأثیر دارو در علاج معتنابه باشد و دارو منحصر به آن باشد ظاهراً عقلاء اقدام می کنند و از مصادیق القای در تهلکه شمرده نمی شود، ولی پزشک باید به بیمار بگوید که خودش اقدام کند.

س 102. به طورکلی - با توجه به علوم امروزی - اگر بدانیم یا احتمال بدهیم که نجات جان بیمار وابسته به مصرف داروهای خاصی می باشد که مضرّند - و این مضرّات به احتمال قوی برای همگان رخ خواهد داد - و با تجویز پزشک، شخص دچار یک یا چند مورد از این عوارض شود، آیا پزشک مسئول است؟(1)

ج) اگر بیمار هم آگاه از این جریان و راضی به اقدام باشد و در معالجه بیمار الأهمّ فالاهمّ و دفع افسد به فاسد رعایت شود ظاهراً اشکالی نیست.

س 103. اگر عده ای تصادفی را که در حال بیهوشی هستند برای معالجه پیش پزشک بیاورند درحالی که ولیّ شرعی همراه تصادفی نباشد و معالجه پزشک منجر به نقص عضو و یا تلف شخص مصدوم شود آیا پزشک ضامن دیه خواهد بود یا خیر و در صورت ضمان دیه اگر پزشک از معالجه اشخاص خودداری

ص: 92

نماید شاید در همین کشور خودمان ایران هر روزه صدها نفر تلف شوند لطفاً با توجه به فرض سؤال نظر مبارک را بیان فرمایید؟

ج) اگر معالجه و نجات تصادفی از تلف متوقف بر نقص عضو باشد در این صورت دیه بر پزشک نیست و اما اگر معالجه منجر به تلف تصادفی یا بیمار شده باشد که موت مستند به معالجه طبیب باشد درصورتی که پزشک از اولیای او برائت از دیه نگرفته باشد ضامن دیه است. در این موارد که دسترسی به ولیّ بیمار نیست بیمار در معرض تلف است ممکن است مدیر بیمارستان یا شخص پزشک از حاکم شرعی قبلاً به طورکلی تحصیل اجازه کند که با برائت پزشک از دیه اقدام به معالجه نماید.

س 104. خانمی 43 ساله که ماما هستند و تجربه کاری و تعهد اخلاقی لازم را نیز دارا می باشند، با تزریق آمپولی که به زائوهای دیگر می زدند، برای تسریع زایمان مشکلی پیش نمی آید، وقتی به بانویی که اهل افغانستان بود تزریق می کند ایشان به اتفاق بچه فوت می کنند. تکلیف شرعی این خانم چیست؟

ج) در فرض سؤال چنانچه معلوم باشد که فوت آن زن و بچه اش مستند به تزریق آن آمپول بوده، خانم ماما ضامن دیه آنها است و باید به ورثه آنها بدهد مگر اینکه آنها حلال کنند بلی اگر در بین ورثه صغیر باشد باید سهمش از دیه پرداخته شود این در صورتی است که بیمارستان یا زایشگاه یا تزریق کننده آمپول از بیمار عدم مسئولیت در این گونه اتفاقات را نگرفته باشند ولی اگر عدم مسئولیت گرفته باشند ضامن نیستند.

ص: 93

س 105. تنها آمپول مسکن در بازار دارویی، آمپول دیکلو فناک است که در درمان بسیاری از بیماری ها استفاده می شود و علی رغم اثر درمانی بسیار خوب، طبق گزارش وزارت بهداشت مواردی از فلج پاها ناشی از تزریق این آمپول مشاهده شده است که همانند هر داروی دیگر این آمپول نیز عوارض خاص خود را داراست. طبق فتوای علمای بزرگوار درصورتی که دارویی عارضه ای داشته باشد باید به بیمار اطلاع داده شود که ذکر این عارضه به بیماران تقریباً غیر ممکن است و اگر بیماری بداند و بفهمد که این دارو چنین عارضه ای دارد علی رغم اثر درمانی آن رضایت به تزریق آن نخواهد داد. اگرچه احتمال فلج پا به دنبال تزریق این آمپول نادر است ولی به هرحال ممکن است رخ دهد. پس تکلیف در این مورد چیست و چه باید کرد. اگر عارضه به بیمار گفته نشود و بیمار دچار فلج یا سایر عوارض گردد مقصر کیست؟ و آیا پزشک باید دیه بپردازد و آیا پزشک ضامن است؟

ج) چنان که گفته می شود بیشتر یا همه داروها و معالجات دارای عوارض سوء و ضرر بوده و درصد نادری موجب تلف بیمار است که با توجه به فایده مهم درمانی آن محققاً اقدام می نمایند و به آن ضررهای جنبی و خطر احتمالی اعتنا نمی کنند. اگر بیمار با این علم و اطّلاع کلّی و اینکه طریق معالجه به همین گونه است در مقام معالجه و مراجعه به پزشک برمی آید و خود اقدام می نماید در این صورت عدم ضمان طبیب بعید نیست بلکه در صورت اولی جزماً ضامن نیست، بلی اگر وضع به نحوی باشد که اگر مریض مطّلع شود یا به او بگویند امتناع از معالجه می نماید در این صورت اگر ضرر و خطری متوجه او شود پزشک ضامن است.

ص: 94

س 106. پزشکی در حین عمل هیستروکتومی (در آوردن رحم)، مثانه که به رحم چسبیده است در حین جداسازی نسوج سوراخ می شود (فیستول) و بیمار دچار عفونت و یا عوارض شدیدتر می شود و گاهی ممکن است منجر به فوت شود، بفرمایید؛ با توجه به اینکه رحم و مثانه دو عضو جدا از هم هستند، قصوری متوجه پزشک شده است یا خیر؟

ج) در مورد سؤال طبیب نسبت به جراحت وارده بر مثانه ضامن است و فرقی بین صورت قصور و تقصیر در این مورد نیست.

س) 107. پزشکی ماهر و مأذون تلاش برای درمان بیمار کرده است و احتیاط کامل را رعایت کرده است اما متأسفانه بیمار به دلایلی مجهول یا خارج از اراده پزشک مانند بیماری نهفته یا عدم پیشرفت علم پزشکی یا وضع خاص بیمار یا... فوت می کند یا به نقص عضو یا تلف عضو دچار می گردد آیا این پزشک ضامن است؟ و در فرض فوق آیا می توان پزشک را جزء العلّة یا علت ناقصه دانست یا اصلاً تحت عنوان علت ناقصه یا تامّه قرار نمی گیرد؟

ج) صورت و وضع عمل پزشک مختلف انجام می شود اگر به صورتی عمل انجام شده که متعارف معالجه در حال حاضر آن صورت بوده و نقص علم پزشکی موجب می شود که درمان در بعضی موارد عوارضی را که نوشته اید در پی دارد ولی الزاماً درمان باید انجام شود به این معنی که مثلاً با این درمان اگر انجام نشود چه بسا صددرصد بیماران تلف می شوند ولی اگر انجام شود خطر فوریت مرگ بیمار تا ده درصد وجود دارد در این صورت چون عقلا این خطر احتمالی را برای رفع آن خطر قطعی می پذیرند

ص: 95

اگر پزشک بیمار را مسبوق و مطّلع سازد و با درخواست او عمل کند و اتفاقاً حادثه ای پیش بیاید ظاهراً ضامن نیست و عمل بر مسامحه او نمی شود والّا اگر عوارضی که پیش آمده مستند به عدم مهارت پزشک یا مسامحه او باشد حسب موارد موجب ضمان دیه است.

س 108. زنی در حین زایمان طبیعی در اثر خروج جنین دچار پارگی مقعد و در نتیجه بی اختیاری مدفوع شده است و به علت عدم تشخیص عامل زایمان و در نتیجه ترمیم نشدن به موقع، بی اختیاری در مدفوع نامبرده به خوبی ترمیم نشده و در حال حاضر چهل تا پنجاه درصد بی اختیاری دارد، حال بفرمایید آیا عامل زایمان ضامن است و بایستی دیه بی اختیاری ایجاد شده در اثر خروج جنین را بپردازد و یا فقط به علت عدم تشخیص و اطّلاع ندادن به پزشک مسئول شیفت، بایستی تعزیر شود؟

ج) در فرض سؤال، اگر استناد جراحت به عامل زایمان معلوم نباشد، حکم به ضمانت او نمی شود. والله العالم

س 109. اگر مریض قبل از عمل جراحی رضایت نامه امضا نماید تا پزشک و بیمارستان را در صورت فوت مورد شکایت قرار ندهند، پزشک و بیمارستان ضامن در مرگ مریض نمی باشند؟ در صورت اشتباه پزشک چطور؟

ج) در فرض مذکور چنانچه دقت کامل نموده باشند و مسامحه نشده باشد دکتر و بیمارستان ضامن نیستند و اگر اشتباه کنند ضامنند. والله العالم

ص: 96

س 110. مردی در نزاع با چاقو به قفسه طرف مقابل ضربه ای وارد کرده (سمت راست با فاصله از قلب) مصدوم را به بیمارستان انتقال داده، لیکن پزشک معالج در درمان وی تقصیر ورزیده و نهایتاً شخص فوت می نماید چنانچه کمیسیون رسیدگی به تخلفات نظام پزشکی میزان 45درصد تقصیر پزشک را احراز نماید و مشخص گردد علاوه بر ضارب چاقو، پزشک نیز در فوت مقصر است. اولاً آیا اتهام قتل عمد متوجه شخص ضارب می باشد؟ ثانیاً میزان مسئولیت هر یک از پزشک و ضارب چه میزان است؟ آیا در صورت قصاص، پزشک یا اولیای دم مکلف به پرداخت میزان 45درصد دیه قبل از قصاص به حساب ضارب بابت 45درصد تقصیر پزشک می باشند یا خیر؟

ج) کوتاهی پزشک در درمان گناه است و تعزیر دارد اما موجب دیه نمی گردد، بلی اگر در حین درمان کاری کند که فوت مستند به او شود ضامن است و اگر ضربه ضارب به طور معمول کشنده نبوده اما با کوتاهی در معالجه شخص فوت شود ضارب بیش از دیه ضربه بدهکار نیست و قصاص نمی شود و در نزاع موضوعی مرافعه شرعیه لازم است. والله العالم

1. آیا اذن از ولیّ طفل ممیز کافی است یا باید از طفل هم اذن گرفته شود؟

2. در مورد عمل جراحی روی بیمار مغمی علیه از کدام یک از کسان بیمار باید اذن گرفت، آیا ترتیب یا اولویتی در کار است؟

3. در مورد بیمار مغمی علیه یا طفل صغیر مصدوم که مشخص نیست، آیا ولیّ دارند یا ندارند و دسترسی به حاکم شرع هم برای اذن نیست و عدول مؤمنین هم حاضر نیستند و معالجه هم فوری باید انجام شود تکلیف چیست؟

4. آیا طبیب می تواند از حاکم شرع اسلام برای کل موارد مشابه فوق قبلاً اذن بگیرد؟

ج) 1. اذن از ولیّ کافی است.

2. اگر بیمار کبیر باشد از حاکم شرعی اذن بگیرد.

3و4. بلی از حاکم شرع و مجتهد جامع الشرایط می تواند اذن بگیرد و به نظر می رسد باید متصدّی امور داخلی بیمارستان ها از مجتهد جامع الشرایط اذن بگیرند که در مواردی که ولیّ حضور ندارد و تأخیر معالجه تا کسب اجازه از او موجب تلف بیمار است رأساً عمل نمایند. والله العالم

س 112. آیا طبیب می تواند قبل از اقدام به معالجه و درمان بیمار نسبت به کل اقدامات لازم در جهت معالجه وی بنابر تشخیص خود اجازه کلی بگیرد؟

ج) بلی هم طبیب و هم متصدی بیمارستان می تواند اجازه بگیرد. والله العالم

س 113. آیا طبیب می تواند ضمن انعقاد قرار معالجه با بیمار سلب هرگونه مسئولیت شرعی از خود نسبت به آسیب های احتمالی که درضمن معالجه ممکن است پیش بیاید بنماید تا هیچ گونه ضمانی به عهده وی یا عاقله وی نباشد؟

ص: 98

ج) بلی طبیب می تواند سلب مسئولیت از خود نماید و با قبول بیمار مسئولیت نخواهد داشت مگر آنکه دقت لازم در معالجه ننماید. والله العالم

دانش پزشکی هیچ امیدی به شفا یا بهبود او وجود ندارد. اقدام به این کار چه حکمی دارد؟

ج) حرام و موجب قصاص برای اولیای مقتول نسبت به مرتکب مباشر این قتل می شود.

الف) در صورت امکان شناسایی فرد مبتلای دهنده در دو فرض آگاهی وی از بیماری خود و جهل وی، آیا وی ضامن است؟ تکلیف دیه فرد خون گیرنده که فوت شده چیست؟

ب) آیا متخصصان و آزمایشگاه یا بیمارستانی که این خون را انتقال داده اند در این باره مسئولیتی دارند و ضامن می باشند؟

ج) الف و ب. به طورکلی اگر مباشر تزریق خون به بیمار اطّلاع از جریان نداشته درحالی که خود صاحب خون یا متخصص یا آزمایشگاه یا بیمارستان آگاه بوده چنانچه یکی از آنان مطّلع بوده همان شخص قاتل محسوب می شود نه مباشر تزریق چون سبب در این گونه موارد اقوی از مباشر است و اگر صاحب خون و مثلاً آزمایشگاه و بیمارستان همه مطّلع بوده اند و مباشر بی اطّلاع بوده در بین اینها کسی که خون را به مباشر داده که تزریق کند قاتل محسوب می شود و ظاهراً قتل شبه عمد است.

و در فرض اگر وظیفه گیرنده خون با امکان شناسایی بررسی و تشخیص مورد باشد و انجام ندهد و افرادی که خون را به بیمار تزریق می نمایند معمولاً به صحت عمل او مغرور و مطمئن باشند مسئول قتل گیرنده خون است ولی تزریق کننده اگر عالم باشد و مع ذلک تزریق کند مسئول او است و اگر امکان شناسایی بیماری نباشد ولی بیمار (یعنی اهداکننده خون) خود به آن عالم باشد اهدای خون بر او حرام است و قبول چنین خونی که شناسایی آن ممکن نباشد و تزریق آن به دیگری جایز نیست.

ص: 102

لازم به تذکر است که این مسأله از نظر فقهی و جزایی شقوق و فروع متعدد دیگر دارد که بیان تفصیل آنها محتاج به شرح و اطاله کلام است.

ص: 104

ص: 106

2. در صورت توقف حفظ نفس محترمه بر آن، اگر آن را قابل توجیه دانستیم عدم رضایت ولیّ مضرّ نیست. والله العالم

س 123. اگر احتمال بدهیم با برداشتن یک یا چند عضو از شخصی که زنده است، در آینده نزدیک یا دور وی دچار عوارض خفیف یا شدید خواهد شد و از طرفی نجات جان بیمار دیگری وابسته به همین کار باشد و مورد دیگری نیز در دسترس نباشد، آیا مجازیم بدون آگاهی دادن شخص پیونددهنده، چنین کاری را انجام دهیم؟ اگر به وی اطلاع بدهیم و با تمایل وی عضو پیوندی را از بدنش خارج کنیم، در صورت ایجاد عارضه در وی، آیا پزشک مسئول است؟

ج) بدون آگاهی او مسلّماً جایز نیست و با آگاهی و اذن او و توقف حفظ جان بیمار جواز قابل توجیه است ولی با احتمال خطر جانی حرام و با عارضه شدید برای خود شخص حکم به جواز مشکل است. والله العالم

س 124. آیا برداشتن عضو از بدن فرد زنده جهت پیوند، مستلزم پرداخت دیه می باشد؟

ج) بدون درخواست او دیه دارد و با درخواست خودش اثبات دیه محلّ تأمّل است و اما حکم تکلیفی از جواب سایر مسائل معلوم می شود. والله العالم

س 125. اگر مطمئن باشیم و یا احتمال دهیم که این پیوند رد خواهد شد و نهایتاً مفید نخواهد بود آیا مجازیم با خوش بینی و به عنوان کمک به بیمار، از بدن فرد زنده یا مرده دیگری عضوی را جدا و به آن بیمار پیوند بزنیم؟

ج) با اطمینان به عدم فایده جایز نیست و با احتمال عقلائی در صورت توقف حفظ نفس محترمه بر آن قابل توجیه و بررسی است. والله العالم

ص: 108

س 126. آیا برای شخص جایز است که اجازه دهد در حال حیات یا پس از مرگ، بعضی از اعضای او که حفظ نفس بیماری بر آن متوقف نیست از قبیل انگشت، دست، قرنیه چشم و... را در مقابل وجه یا مجاناً به دیگری پیوند زنند؟

ج) جایز نیست. والله العالم

س 127. با توجه به اینکه بعد از پیوند، شیمی درمانی ضروری به نظر می رسد و همین عمل باعث عوارض خفیف تا شدید در بیمار می گردد، آیا پزشکی که مجبور به انجام این کار جهت عدم ردّ پیوند می باشد در ایجاد عوارض آن، مسئول است؟

ج) اگر عنوان درمان و معالجه دارد اشکال ندارد. والله العالم

س 128. استفاده از باقیمانده های زایمانی «جفت، پرده جنین» برای اعمال جراحی دیگران چه حکمی دارد؟

ج) اشکال ندارد.

س 129. پیوند عضو مسلمان به غیر مسلمان جایز است یا خیر؟

ج) جایز نیست.

س 130. اهدا یا فروش عضوی از اعضای بدن درصورتی که بدانیم در طول عمر بشر معمولاً مؤثر است و درصورتی که خدای بزرگ بخواهد و بر اثر سوانح عمر خاتمه پیدا نکند اهدای آن عضو موجب کوتاه تر شدن عمر می شود آیا جایز است؟

ج) در فرض سؤال جایز نیست.

ص: 109

س 131. در مورد بانوی عقیمی سؤال می شود که طبیبی گفته ممکن است تخمدان بانوی دیگری را که وَلُود است به جای عضو مذکور تعویض شود آیا مجاز است یا خیر؟

ج) اگر تخمدان بانوی دیگر که وَلود است با مجوز شرعی برداشته شده باشد مثل اینکه برای علاج بیماری او برداشتن آن ضرورت پیدا کرده باشد پیوند آن به بدن بانوی دیگر که عقیم است اشکال ندارد و فرزندی که از او متولد شود چون متکوّن از نطفه همان بانوی عقیم است به او و شوهرش ملحق می شود، والّا جواز برداشتن عضو سالم اشخاص برای پیوند به بدن دیگران هرچند با رضایت آنها باشد و مستلزم فعل حرام دیگر مثل نظر و لمس حرام نشود محل اشکال است و درصورتی که مستلزم فعل حرام باشد حرام است.

س 132. آیا انسان می تواند یک چشم خود را به یکی از جانبازان عزیز که بینایی خود را در راه خدا داده تقدیم نماید؟

ج) مشکل است.

س 133. با توجه به نیاز بیماران، نظر معظّم له راجع به پیوند اعضا مخصوصاً کلیه چیست؟

ج) پیوند اشکال ندارد ولی جواز اعطا تبرّعاً یا با پول موقوف بر این است که حیات مؤمن متوقف بر آن باشد و اعطاکننده در معرض خطر نباشد.

س 134. اگر شخصی وصیت نکند اما وراث یا اولیای میت بخواهند جنازه میت مسلمان را به دانشکده پزشکی جهت تعلیم علم طب هدیه نمایند آیا صحیح

ص: 110

است؟ اگر جنازه را بفروشند آیا جایز است؟ آیا ولیّ فقیه یا حاکم شرع بدون رضایت صاحب میت می توانند حکم به آن بکنند؟

ج) برای اولیای میت چنین عملی جایز نیست و معامله باطل است و حاکم شرع نیز چنین ولایتی ندارد.

س 135. آیا از میت مسلمان می توان عضوی را برداشت و به دیگری پیوند زد؟

ج) برای حفظ جان غیر مسلمان جایز نیست و نسبت به جسد مسلم درصورتی که جسد کافر در دسترس نباشد و حفظ نفس مسلمانی دیگر متوقف بر آن باشد حکم به جواز خصوصاً به اذن مجتهد جامع الشرایط قابل توجیه است ولی دیه آن ساقط نمی شود.

س 136. امروزه علم پزشکی بسیار پیشرفت نموده است و پزشکان می توانند برخی از اعضای فردی را که به طور طبیعی فوت کرده و ضربان قلب نیز از کار افتاده است به بیمارانی که در خطر مرگ هستند و یا زندگانی پرمشقت و رنج آوری دارند پیوند زنند (مانند کلیه، استخوان، کبد، چشم و غیره) آیا این عمل جایز است؟

ج) در فرض سؤال، که شخص قطعاً و عرفاً فوت نموده چنانچه حفظ نفس محترمه به پیوند عضوی از آن میت باشد با ادای دیه آن قابل توجیه است.

س 137. آیا بر پزشکی که می تواند با پیوند زدن اعضای میت فردی را از مرگ نجات دهد، واجب است که این عمل را انجام دهد؟

ج) مجرد اینکه پزشک می تواند پیوند بزند این عمل را بر او واجب عینی نمی کند؛ بلی اگر حفظ نفس محترمه متوقف بر این پیوند باشد و ولیّ شرعی میت اجازه پیوند

ص: 111

دهد و پزشک پیوندزننده هم منحصر به این پزشک باشد وجوب آن به پزشک مجاز قابل توجیه است.

س 138. خواهشمند است به سؤالات ذیل پاسخ مرقوم فرمایید:

1. در مواردی که عضو پیوندی برای نجات جان مسلمانی ضروری باشد و یا عدم استفاده از آن سلامت مسلمان دیگری را به خطر اندازد، آیا موافقت فرد فوت شده (نه مرگ مغزی) پیش از مرگ و داشتن کارت اهدای عضو برای استفاده از عضو او الزامی است؟

2. آیا در مورد اعضای پیوندی که بر روی آن عملیات آماده سازی انجام می گیرد، دریافت هزینه آماده سازی آن از بیمار، جایز است؟

3. خریدوفروش موادی که از اعضای پیوندی انسانی استخراج می گردد نظیر پروتئین، فاکتور تحریک کننده استخوان سازی و نظایر آن چه حکمی دارد؟

4. در مواردی مانند پیوند پوست که عضوی از فرد زنده برای نجات و یا حفظ سلامت مسلمان دیگری قابل استفاده باشد آیا می توان در ازای عضو اهدایی، بهایی برای او در نظر گرفت؟ حکم این مسأله در مورد عضو اهداشده از فرد فوت شده چیست؟

5. آیا استفاده از اعضای پیوندی تهیه شده، برای مسلمانان دیگر کشورهای اسلامی جایز است؟

ج) 1. در مواردی که جواز آن را قابل توجیه دانستیم باید موافقت صاحب عضو جلب شده باشد.

ص: 112

2. دریافت هزینه آماده سازی عضو، از بیمار، اشکال ندارد. یادآوری می شود در مواردی که جواز، قابل توجیه است کسی که بالمباشره عضوی از میت را برای پیوند برمی دارد ضامن دیه آن عضو است و باید دیه را به به وصیّ میت و یا مجتهد جامع الشرایط بدهد که صرف امور خیریه برای خود میت شود و به وارث نمی رسد.

3. چون مواد مذکوره از عضو مفروض که میته محسوب می شود گرفته می شود خریدوفروش آن جایز نیست.

4. بدون درخواست خود فرد زنده برداشتن عضو، دیه دارد و با درخواست خودش دیه محلّ تأمّل است، ولی اهدای بها مانع ندارد؛ ولی برداشتن عضو از شخص زنده ولو با درخواست خودش نمی تواند به تنهایی مجوز برداشتن عضو باشد بلکه منحصراً درصورتی که جان مسلمانی در خطر باشد جایز است.

5. در مواردی که جایز باشد اختصاص به هیچ کشوری ندارد.

س 141. بعضی از اعضای حیوانات حرام گوشت برای درمان بیماران استفاده می شود مثل استفاده از انسولین خوکی و استفاده از دریچه های قلب خوک (به علت مشابهت زیاد) با انسان که الآن به طور رایج در بیمارستان ها پیوندزده می شود و در حال حاضر علم پزشکی کوشش زیادی دارد که بتواند اعضای حیوانات مثل قلب و کلیه و... را به انسان پیوند بزنند؟

ج) اگر استفاده از اجزای حیوان حرام گوشت جهت پیوند زدن باشد نه خوردن مانعی ندارد.

1. امکان استفاده از اندام حیوانات به جای اندام انسان ها در پیوند.

2. کاهش چشمگیر در میزان تجویز داروی سرکوب کننده سیستم ایمنی و مشکلاتی که در این خصوص برای بیماران به وجود می آید.

3. میزان دسترسی به این اندام برای بیماران و نجات زندگی خیلی از بیمارانی با اندام معلول که به این دلیل نمی توانند جفت اندام مدّنظرشان را برای پیوند پیدا کنند یا بیمارانی که از روند دیالیز زجر می کشند.

4. افزایش کیفیت زندگی برای بیمارانی که نیاز به پیوند دارند.

5. کاهش چشمگیر در مبالغ معالجه چه برای کشور و چه برای بیماران.

ج) ساخت و استفاده از اندام جنین های حیوانی مذکور برای پیوند به بدن انسان های نیازمند مانعی ندارد. والله العالم

برای استفاده از اعضای این نوزادان لازم است با استفاده از تجهیزات پزشکی، تنفس و جریان خون را در آنها برقرار نگه داشت و پس از قطع فعالیت ساقه مغز (بروز مرگ مغزی) اعضای نوزاد را جدا ساخت. هرچند عده ای معتقدند که اساساً نوزاد آنانسفال، به دلیلِ نداشتن مغز، مُرده است و می توان قبل از توقف فعالیت ساقه مغز نیز از اعضای او استفاده کرد. برخی دیگر معتقدند که نوزادان آنانسفال، شعور و درک ندارند، لذا برداشت عضو از آنها از نظر اخلاقی بلااشکال است. نظر شما چیست؟

ج) به طورکلی جدا کردن اعضای انسان زنده و یا مرگ مغزی اعم از نوزاد و یا غیر آن اگر موجب مرگ او شود موجب قصاص خواهد بود. والله العالم

س 151. سلب حیات از خود (خودکشی) به این دلیل که من مالک خود هستم چه حکمی دارد؟

ج) جایز نیست و کسی چنین مالکیتی بر خود ندارد. والله العالم

2. خریدوفروش آن چون ملک فروشنده نیست صحیح نیست. والله العالم

3. محلّ اشکال است و به هرحال واجب نیست. والله العالم

نیازمند و محتاج استفاده نمایند. بدین وسیله خواهشمند است در این خصوص نظر شریف خود و حکم شرعی آن را بیان فرمایید.

ج) در مورد سؤال، وصیت اثری ندارد و مجوز تجزیه بدن میت نمی شود؛ بلی چنانچه حیات مریضی موقوف به پیوند عضوی از بدن میت به او باشد تجزیه و پیوند مانعی ندارد، البته باید تجزیه کننده دیه عضو مذکور را بدهد و آن صرف در امور خیریه جهت میت صاحب عضو می شود. لازم به توضیح است که تجزیه بدن میت برای نگهداری اعضای او جهت ضرورت هایی که در آینده پیش می آید و بالفعل نیست جایز نیست.

س 157. اگر شخصی وصیت کند بعد از وفاتش، اعضای قابل پیوندش را به بیماران پیوند زنند آیا مجاز به این کار هستیم؟

ج) در صورت توقف حفظ نفس محترمه بر آن، جواز قابل توجیه است والّا وصیت شخص مجوز نیست. والله العالم

س 158. اگر شخصی وصیت کند بعد از وفاتش، اعضایش را به دیگران پیوند زنند امّا ولیّ وی پس از مرگش از این کار ناراضی باشد آیا مجازیم این کار را بدون اجازه ولیّ انجام دهیم؟

ج) جواز فقط در صورت توقف حفظ نفس محترمه بر آن قابل توجیه است. والله العالم

ص: 120

س 162. خواهشمند است بفرمایید:

1. خریدوفروش عضو بدن انسان زنده جهت پیوند به بیماران چه حکمی دارد؟

2. اعمال جراحی که برای برداشتن عضو از بدن اهداکننده آن انجام می شود مشروعیت دارد یا خیر؟

ج) 1. درصورتی که حفظ جان بیمار معینی فعلاً موقوف به آن عضو باشد و برای صاحب عضو هیچ گونه ضرری نداشته باشد، بعید نیست واگذاری عضو اشکال نداشته باشد ولی درهرحال جواز خریدوفروش آن مشکل است و می توانند به صورت مصالحه عمل نمایند.

2. درصورتی که واگذاری عضو شرعاً جایز باشد عمل جراحی برای برداشتن آن اشکال ندارد. البته لازم است جراح دیه آن را بپردازد.

6. درصورتی که اموال این بیمار برای چنین هزینه ای کافی نباشد چه باید نمود؟

7. آیا می توان این بیمار را به همان حال باقی نهاد تا قلب او هم از کار بیفتد؟

ج) به طورکلی میزان در حکم به مرگ و ترتّب احکام موت و میت بر شخص دائر مدار زهاق (خارج شدن) روح و حکم عرف به زهاق روح و مرگ او است و مادام که عرف حکم نمی کند و او را زنده می گویند تمام احکامی که بر آن مترتب بود شرعاً مترتب است حتی دیه و قصاص، بلی اگر برحسب عرف موت ثابت و مسلّم باشد ولی پزشک احتمال حیات او را بدهد هر عملی که موجب قتل بشود نسبت به او جایز نیست ولی اگر کسی در این فرض مرتکب قتل شود حکم به قصاص نمی شود و وجوب صرف مال یا عدم وجوب آن نیز دائر مدار حکم عرف به حیات یا موت او است و در مسأله تفاصیل دیگری نیز هست که در اینجا به همین مقدار اکتفا می شود. والله العالم

س 167. اگر شخصی مرگ مغزی نموده و علم پزشکی او را در این حال مرده بداند و تنها با استفاده از دستگاه به زندگی موقت نباتی ادامه می دهد آیا می توان عضوی از بدن وی را برداشته و به شخص نیازمند پیوند زد یا نه؟ آیا رضایت او قبل از مرگ مغزی شرط است؟ اگر وصیت نکرده باشد آیا حاکم شرع یا اولیای میت می توانند چنین اجازه ای را بدهند؟

ج) در هیچ­یک از موارد مذکوره جایز نیست عضو او برداشته شود.

س 168. از یک سو فردی دچار مرگ مغزی شده است و ضربان قلب و نیز نفس او به کمک دستگاه کار می کند، لکن مغز به کلی از کار افتاده است و از نظر

ص: 124

پزشکان همچون فردی است که سرش را از بدن جدا کرده باشند (که در این صورت نیز تا چند دقیقه قلب به کار خود ادامه می دهد)، بنابراین از نظر پزشکان، مرده تلقی می شود لذا پس از مدتی دستگاه­ها را از او جدا می نمایند.

از سوی دیگر فرد یا افرادی داریم که جانشان در معرض خطر است و اگر عضو مورد نیاز به آنها پیوند نشود، از دنیا خواهند رفت.

آیا برای حفظ بیماران زنده، جایز است که اعضای فرد دچار مرگ مغزی را قطع و به بیماران پیوند زنند؟

الف) توضیح اینکه قطع عضو از مرده مغزی برای پیوند به بیمار نیازمند نه تنها صدق اهانت و بی­حرمتی نمی کند بلکه امری بسیار پسندیده شمرده می شود و اعضایی که باید به خاک سپرده شود، جان چند نفر را از مرگ نجات می دهد. چنانچه اگر فردی ظالمانه یا جاهلانه به دست کسی چاقو بزند، مسأله قصاص و دیه مطرح است اما اگر فرد باید عمل جراحی نماید، خود نزد پزشک جراح می رود و عقل و شرع او را ملزم می کند که عمل جراحی را انجام دهد، آیا نحوه قطع عضو در حکم تأثیر ندارد (ظالمانه باشد یا عاقلانه)؟

ب) مسأله حفظ جان بیماران درجات مختلف دارد، در مواردی به طور یقین بیمار تا مدتی دیگر از دنیا می رود (مانند سرطان کبد، نارسایی قلبی و غیره) و با پیوند می توانند به طور طبیعی زندگانی کنند و مواردی بیمار با مشقت زیاد و پرداخت هزینه فوق­العاده زندگی می کند مانند بیماران کلیوی و مواردی هم مانند

ص: 125

فرد نابینا است که با چشم بینا می تواند به طور طبیعی زندگانی کند؛ کدام درجه از حفظ جان بیمار سبب می شود که عمل پیوند بر پزشک واجب شود؟ (ملاک نظر پزشکان متخصص است یا عرف؟).

ج) الف و ب. جایز نیست و فرقی بین درجات مختلف مذکوره در سؤال در این جهت که مجوز قطع عضو کسی که هنوز فوت نکرده ولو مرگ او حتمی باشد نیست.

س 169. اگر کسی به بیماری مبتلا شود و پزشکان از معالجه او قطع امید نموده و غیر قابل علاج شود و به گفته پزشکان به­زودی مرگ وی حتمی گردد (مثل مواردی که با مرگ مغزی مواجه می شود) آیا می توان قبل از مرگ او اعضای حیاتی بدنش را (مانند قلب، کلیه و...) جدا نمود و به دیگری پیوند زد؟

ج) قبل از مرگ او جایز نیست و در بعضی موارد که سبب تسریع مرگ بیمار شود و مرگ او مستند به آن شود تبعات خاص خود را دارد بلکه اگر موجب سرعت مرگ نشود باز هم تبعات خاص خود را دارد؛ بلی بعد از مرگ او درصورتی که حیات نفس محترمه موقوف به پیوند باشد اشکال ندارد.

س 170. کسی را که به علل تصادف یا غیره به سکته مغزی مبتلا می شود دکتر متخصص با تشخیص عدم بهبودی مورد عمل جراحی قرار داده کلیه و یا قلب او را از بدن او خارج کرده به محتاجین پیوند می زند آیا کار پزشک ایراد شرعی دارد یا نه؟

ج) تا موقعی که نمرده خارج کردن کلیه یا قلب او جایز نیست.

ص: 126

س 171. اگر دکترها مرگ مغزی را تأیید کنند (احتمال برگشت صفر باشد) فردی که دچار این حالت شده است آیا می تواند با تأیید قبلی خودش اعضای خود را ببخشد.

ج) جایز نیست.

ص: 128

ص: 130

ج) مرتد حکم کافر را دارد ولی مسلمان محکوم به اعدام جسدش حکم جسد مسلمان را دارد. والله العالم

س 176. خواهشمند است بفرمایید:

1. آیا می توان برای تشریح، جهت آموزش، به علت کمبود جسد و استخوان که بدون آنها آموزش امکان پذیر نیست اقدام به نبش قبر غیر مسلمانان نمود؟

2. در فرض مسأله فوق (1) اگر ندانیم این قبر متعلق به مسلمان یا غیر مسلمان است، آیا مجازیم نبش قبر انجام دهیم؟

ج) 1. اگر در ذمّه اسلام نبوده جایز است و اگر در ذمّه اسلام بوده درصورتی که طبق آیین خودشان جایز باشد اشکالی ندارد. والله العالم

2. اگر در بلاد مسلمین است جایز نیست. والله العالم

س 177. در صورت کمبود جسد و استخوان، آیا می توانیم استخوان هایی را که در بیابان و قبرستان ها می یابیم و یا به وسیله عملیات حفاری شهرداری ها در سطح خاک ظاهر می شوند چه متعلق به مسلمانان و چه غیر مسلمانان مدتی جهت آموزش استفاده کرده و بعد از اتمام کار، به یک مرکز آموزشی هدیه نماییم و یا دفن کنیم؟

ج) استخوان مرده مسلمان باید فوراً دفن شود. والله العالم

س 178. درصورتی که ضرورت داشته باشد علت مرگ یک شخص به طور مثال جهت تعیین قاتل وی مشخص شود، آیا مجازیم جسد وی را در پزشکی

ص: 132

قانونی، تشریح نماییم؟ و یا اگر مدفون باشد، نبش قبر کرده جسد وی را بررسی نماییم؟

ج) در مورد سؤال حکم به جواز تشریح مشکل است ولی نبش قبر برای دیدن بدن و اثبات حق اشکالی ندارد. والله العالم

س 179. با وجود امکان تهیه جسد کافر از خارج چناچه در بعضی ممالک اسلامی عمل می شود آیا واجب است مسئولین مربوطه اقدام نمایند؟ و با وجود امکان تهیه، ضرورت جواز تشریح میت مسلمان پیدا می شود یا خیر؟

ج) با امکان تهیه جسد کافر هرچند به خرید آن باشد تشریح میت مسلمان به عنوان ضرورت جایز نیست. والله العالم

یا مجتهد جامع الشرایط یا وکیل مجتهد و در صورت توقف حفظ حیات او بر شکافتن شریان و فوریت آن و عدم دسترسی به ولیّ وجوب دیه معلوم نیست. والله العالم

س 187. شخص مریضی مبتلا به نارسایی قلبی شدید است و خریدن قلب مصنوعی که محتاج به هزینه فراوان است برای او ممکن نیست شخص خیّری این دستگاه باارزش را به عنوان امانت در اختیار مریض قرار می دهد به شرط اینکه بعد از فوت دستگاه مزبور مسترد شود اولاً بفرمایید: این شرط صحیح است یا خیر، ثانیاً؛ بعد از فوت شخص مذکور کالبدشکافی جایز می شود یا نه؟

ج) این شرط صحیح است و کالبدشکافی جایز است.

2. درصورتی که قاضی پرونده تشخیص دهد تشریح جهت کشف حقیقت لازم و ضروری است ولی اولیای دم راضی به تشریح نباشند یا بعضی راضی باشند و بعضی دیگر راضی نباشند و یا میت بر عدم تشریح وصیت کرده باشد تکلیف چیست؟

ج) 1و2. کالبدشکافی در موازین قضایی شرعی به منظور شناختن مجرم و غیره جایز نیست و علاوه موجب تعلّق دیه است و اگر جرم متّهم از راه های شرعی ثابت نشود آزاد می شود. والله العالم

ج) در تشریح بدن کافر فرقی بین عورت و قسمت دیگر بدن او معلوم نیست ولی جواز نظر به عورت او محلّ تأمل است و هر جسدی که غسل میت داده نشده مس آن موجب غسل است ولو بدن کافر باشد.(1)

ج) در هیچ یک از موارد مذکوره جایز نیست و فرض یافت نشدن میت غیر مسلمان ظاهراً مجرد فرض است.

س 197. در فرض سؤال قبلی اگر شخص بعد از بلع شیء قیمتی سکته نماید در این فرض حکم شرعی را بیان فرمایید.

ج) در این صورت نیز حکم به جواز بعید نیست.

س 198. اگر کسی به شخصی بگوید اگر این 20 سکه را بلع نمایید و در فلان محل به من تحویل بدهید این مبلغ (مثلاً دو هزار تومان) به تو خواهم داد سؤال این است که آیا اصل این عمل صحیح است یا خیر؟ و در صورت صحت عمل مزبور اگر شیء بلع شده به وسیله ای خارج نشود و یا شخص بعد از بلع سکه ها به عللی فوت نماید عمل کالبدشکافی را برای خارج نمودن سکه ها جایز می دانید یا خیر؟

ج) نفس این عمل اگر معرض خطر نباشد جایز است و کالبدشکافی در مورد سؤال که بلع کننده فوت نموده مشکل است.

ص: 142

ص: 144

1. اگر بیماری قطع داشته که چنانچه خود را در معرض چنین آزمایشاتی قرار دهد به استقبال خطرات جانی برای خود رفته است ولی از طرفی هم به پیشرفت علم پزشکی و به معالجه و مداوای جامعه مسلمانان در آینده کمک نموده است، آیا خود را در معرض چنین آزمایشاتی قرار دادن جایز است؟

2. اگر ضرر جانی محتمل باشد، ولی کمک به علم پزشکی فوق الذکر قطعی، آیا در این صورت می تواند خود را در معرض آزمایش قرار دهد؟

3. اگر هیچ گونه علم به ضرر جانی برای خود نداشته باشد و فایده آزمایش هم برای کمک فوق الذکر محتمل باشد، چه حکمی دارد؟

4. اگر فایده آزمایشات فوق الذکر به سود تمامی افراد بشر تمام گردد بفرمایید حکم خود را در معرض قرار دادن در صورت علم به ضرر و یا احتمال ضرر و یا عدم علم به ضرر چه خواهد بود؟

5. درصورتی که آزمایشات فوق برای اهداف فوق الذکر هیچ گونه ضرری برای انسان بیمار نداشته باشد آیا طبیب بدون اطّلاع دادن به بیمار و بدون کسب اجازه از او می تواند چنین اقدامی نماید؟

6. اگر در صورت ضرورت انجام چنین آزمایشاتی جایز باشد چگونه بودن آن ضرورت را بیان نمایید؟

ج) 1. جایز نیست. والله العالم

2. اگر احتمال ضرر معتنابه و عقلائی باشد جایز نیست. والله العالم

ص: 146

3. جایز نیست چون احتمال ضرر جانی منتفی نیست. والله العالم

4. جواب همان است که از سه مسأله قبل دانسته شد. والله العالم

5. نمی تواند. والله العالم

6. ضرورت، توقف حفظ نفس شخص بیمار برای عملی است که فایده آزمایشی دارد. والله العالم

س 203. معمولاً برای کسب اطلاعات بیشتر پزشکی در جهت تشخیص امراض و درمان آنها روی انسان ها آزمایش های طبی گوناگونی که گاه خطرناک است انجام می دهند؛ بفرمایید:

1. اگر در صورت ضرورت انجام چنین آزمایش هایی جایز باشد، چگونه بودن ضرورت را بیان فرمایید.

2. امروزه درمان های آزمایشی زیادی برای پیشرفت علم پزشکی انجام می شود که برای بیمار خطرناک می باشند آیا چنین آزمایش هایی در هنگام ضرورت و برای حفظ جان شخص بیمار یا بیماران دیگر جایز است؟

ج) 1و2. اگر درمان بیماری همان شخص متوقف بر آن باشد به مقدار ضرورت برای او مانعی ندارد. والله العالم

س 204. اگر آزمایشات فوق روی حیوانات انجام شود که در پایان آنها حیوانات از بین خواهند رفت بفرمایید صرف نظر از ضمان آیا چنین کاری برای پیشرفت کارهای پزشکی جایز است؟

ص: 147

ج) جایز است ولی رحم انسانی و اسلامی اقتضاء دارد که به صورتی انجام شود که بی رحمی نسبت به حیوان زبان بسته شمرده نشود و موجب زجر و شکنجه زیاد او نشود. والله العالم

1. آیا نگاه به عورت غیر در این هنگام جایز است؟

2. آیا مسأله فوق از موارد اضطرار است تا اینکه مشمول حکم جواز شود یا خیر؟

ج1و2) اگر راه های دیگری وجود دارد از آنها استفاده شود مثلاً ممکن است مسئول ذی ربط دستمالی به داوطلب بدهد که روی آلت را بپوشاند و ادرار کند و مورد سؤال از مصادیق اضطرار مجوز نظر به عورت غیر نیست. والله العالم

در بین سرطان های منجر به مرگ در زنان، سرطان گردن رحم اولویت نهم را به خود اختصاص داده است.

بر اساس بررسی سیمای مرگ در چهار استان کشور در سال 1378 میزان مرگ ناشی از سرطان گردن رحم 2/1درصد هزار زن در کلیه گروه های سنی می باشد. این سرطان دارای مرحله پیش سرطانی طولانی بوده لذا قابلیت تشخیص زودرس را دارا می باشد و تشخیص زودرس با تست پاپ اسمیر در سطح جهانی مورد تأیید می باشد. بدین ترتیب که اگر از سلول های گردن رحم روی لام آزمایشگاهی گذاشته و سلول های بدشکل پیش سرطانی دیده شوند، احتمال ابتلا به سرطان مهاجم و پیشرفت مطرح می باشد که با تکرار نمونه گیری در چند ماه آینده و مشاهده سیر پیشرفت قبل از اینکه سرطان به اندام های اطراف تهاجم یابد و غیر قابل درمان شود با عمل جراحی، رحم خارج می شود و بیمار بهبودی می یابد. البته عمل جراحی فقط در مورد احتمال سیر پیشرفت و احتمال خطر انجام می شود چراکه گاهی با اینکه سلول های پیش سرطانی در آزمایشگاه مشاهده می شود ولی 40 تا 60 درصد این موارد پسرفت کرده و خودبه خود بهبودی می یابد.

تست پاپ اسمیر یعنی قرار دادن سلول های گردن رحم روی لام آزمایشگاه مستلزم این است که زن مورد معاینه زنانگی قرار گیرد و با یک چوب مخصوص مقداری از ترشحات و در نتیجه سلول های گردن رحم (قسمت بن بست مهبل زنان) روی لام آزمایشگاهی گذاشته شود.

ص: 151

لازم به ذکر است که این تست علاوه بر اینکه جهت تشخیص سرطان به کار می رود (یعنی جهت تشخیص سرطان در افرادی با علامت هایی که احتمال وجود سرطان را مطرح می کنند)، بلکه امروزه یک تست غربالگری محسوب می شود؛ یعنی پرسنل واحد بهداشت خانواده و مامایی در مراکز بهداشتی دولتی موظف اند که به هر بهانهﺍﻱ که خانم های سنین 20 تا 65 سال به آن مراکز مراجعه می کنند در مورد این تست به آنها آموزش دهند و آنها را تشویق به انجام آن کنند. حتی اگر آنها از نظر ظاهری سالم و بدون علامت باشند، آنها اگر مورد معاینه زنانه قرار گیرند، به علت شیوع 2/1درصد هزار زن در مورد این سرطان، در هر صدهزار زن که تست پاپ اسمیر را انجام دهند 2/1 نفر از آنها به عنوان سرطان کشف (یا غربال) می شوند و از مرگ آنها جلوگیری می شود.

به این ترتیب زنان را تشویق می کنیم که هرچند سال یکبار (مثلاً هر 3 سال یکبار) جهت انجام تست پاپ اسمیر حتی اگر هیچ مشکل زنانگی خاصی ندارند مراجعه کنند تا در صورت ایجاد سلول های پیش سرطانی در گردن رحم آنها هرچه سریع تر پی گیری و درمان شوند و مرگ در اثر سرطان گردن رحم ان شاءالله پیش نیاید.

امّا با این وصف تعداد معایناتی که یک زن در طول عمرش باید انجام دهد و نگاه به عورت نیز پیش می آید خیلی زیاد می شود ولی از مرگ تعدادی از افراد جلوگیری می شود.

ص: 152

در شبکه های بهداشت و درمان هر شهرستان به انجام تست پاپ اسمیر خیلی اهمیت می دهند و هرچند وقت یکبار جلسه هایی در این مورد برگزار می شود و از کلیه ماماهای شهر دعوت به عمل می آورند و در آن جلسه آمار تعداد پاپ اسمیرهای انجام شده توسط هر مرکز بهداشتی داده می شود و از مرکز بهداشتی و مامای مربوطه آنکه بیشترین پاپ اسمیر را انجام دادهﺍند قدردانی می شود و نیز تعداد بیمارانی که با این تست، سرطان آنها کشف شده و تحت درمان قرار گرفتهﺍند و از مرگ نجات یافتهﺍند، نیز عنوان می شوند و در این حال چهرة ماماها دیدنی است. همه ماماها از این نظر که وسیلهﺍی برای نجات زنان شدهﺍند به خود می بالند و افتخار می کنند. در پایان جلسه بر اهمیت این تست تأکید می شود و به ماماها توصیه می شود که اهمیت این تست را جدّی بگیرند و تلاش کنند زنان مراجعه کننده به درمانگاه را آموزش دهند و آنها را تشویق کنند که معاینه زنانه شود و این تست را انجام دهند. چراکه همان طور که گفته شد این سرطان به نسبت 2/1 مورد در هر صدهزار زن وجود دارد پس اگر یک میلیون زن را بتوانیم تشویق کنیم که این تست را انجام دهند از این تعداد 12 زن سرطانی را کشف و درمان می کنیم.

امّا می دانیم که نگاه به عورت و معاینه زنان فقط در ضرورت درمان جایز است و نیز ضرورت یک امر عرفی و عقلائی است که تشخیص آن به عهده خود مکلفین است امّا باز نمی توانم تصمیم بگیرم که آیا انجام تست پاپ اسمیر و توصیه به زنان برای این معاینه ضرورت است یا نه؟

ص: 153

پس همه آنچه را که در مورد این تست لازم است توضیح دادهﺍم و تقاضا دارم که دستور بفرمایید که آیا تکلیف من چیست؟ آیا این عمل از نظر شرع ضروری است و نگاه حرام محسوب می شود یا نه؟

ج) در مورد سؤال معاینه عورت درصورتی که احتمال عقلایی ابتلا به مرض در مورد خاص در بین باشد، نظر جایز است.

ص: 156

عمل دارد و در صورت مشروع نبودن فعل دکتر، حکم شرعی را در خصوص پزشک بیان فرمایید؟

ج) عمل مذکور حرام است و پزشکی که آن را انجام داده طبق نظر حاکم شرعی محکوم به تعزیر می شود.

س 214. تزریق نطفه مرد بیگانه به زنی که از شوهرش بچه دار نمی شود چه صورت دارد؟

ج) جایز نیست. والله العالم

س 215. آیا می توان نطفه زن و شوهری را که بچه دار نمی شوند با هم ترکیب نموده و به صورت یک نطفه واحد و آماده (یعنی نطفه ای که در نهایت تبدیل به انسان می شود) در رَحِمِ زن دیگری پرورش داد؟

آیا این مورد فوق، در مورد زنی است که رحم او استعداد پرورش انسان را ندارد یا شامل زنانی که استعداد پرورش انسان را دارند نیز می شود؟

آیا مورد فوق را می توان در قالب عقد اجاره قرارداد؟

ج) در مورد زنی که رحم او استعداد پرورش انسان را ندارد فتوا به جواز ترکیب نطفه شوهر او با نطفه او و قرار دادن آن در رحم زن دیگر به شرط اینکه متوقف بر ارتکاب فعل حرام یا مستلزم آن نباشد وجه واضح و قوی دارد و اگر استعداد مذکور را دارا باشد چون این عمل با مصالح و نظامات تکوینی و تشریعی که مورد عنایت شارع مقدس است معارض و موجب تفویت و تضییع آنها است احوط ترک این عمل است. والله العالم

ص: 158

س 216. اخیراً در علم پزشکی برای افراد نازا و آنان که صاحب فرزند نمی شوند عمل «IWJ» را تجویز می نمایند به این صورت که اسپرم زوج را گرفته پس از عملیات پزشکی در رَحِم زوجه لقاح از خارج می نمایند، در صورت عدم موفقیت اقدام به عمل «IWF» می نمایند که این عمل هم همچون عمل گذشته است اما با این تفاوت که اسپرم مرد را گرفته پس از عملیات پزشکی و پس از گذشت دو یا سه روز و بازپروری اسپرم در دستگاه مخصوص و بدون حضور زوج لقاح از خارج به رَحِم زوجه می نمایند، لذا خواهشمندیم نظر مبارک را بفرمایید.

ج) اگر اسپرم زوج را به رَحِم زوجه وارد کنند چه به صورت اول و چه صورت دوم و در خلال این عملیات هیچ گونه خلاف شرعی مانند نگاه یا مسّ نامحرم و یا امور دیگر واقع نشود - که البته بسیار بعید است - اشکال ندارد و اگر مستلزم حتی یک فعل حرام باشد جایز نیست.

س 217. مستدعی است بفرمایید:

1. انتقال نطفه زوج پس از مرگ به رحم زوجه چه حکمی دارد؟

2. احکام مربوط به فرزندی که از طریق لقاح مصنوعی متولد شود را از نظر طهارت و ارث و... را بیان فرمایید؟

ج) 1و2. اگر مستلزم فعل حرامی نگردد حکم جواز بعید نیست. و در فرض سؤال ولد با مسلمان بودن احد والدین محکوم به طهارت است و بعضی احکام مثل حرمت

ص: 159

نکاح با محارم بر آن مرتب است، ولی ارث بردن ولد از صاحب نطفه محل اشکال بلکه ظاهراً محکوم به عدم است. والله العالم

س 218. یکی از مشکلات مزدوجین نازا فقدان اسپرم در شوهر است که در کشورهای غربی این نقص با تلقیح اسپرم از مردان دیگر به زن مرتفع می شود. ضمناً در این رابطه بانک اسپرم وجود دارد و مشخصات مرد دهنده اسپرم با شوهر بیمار مقایسه شده و سعی می شود فرد از نظر ژنتیک شباهت با شوهر بیمار داشته باشد و فاقد بیماری های ارثی باشد و از آنجایی که روش فوق تنها راه حاملگی در زنانی است که شوهرشان اصلاً اسپرم ندارند؛ حکم شرعی مسأله چیست؟

ج) این عمل به نظر اینجانب اشکال دارد.

س 219. خواهشمند است به موارد ذیل در زمینه تلقیح مصنوعی پاسخ فرمایید:

1. آیا بارور کردن مصنوعی زن یا وارد کردن منی مرد نامحرم به داخل رحم زنی که همسرش مرد نازا است، به طریق تزریق یا طرق دیگر جایز است؟

2. بر فرض اینکه تلقیح مصنوعی انجام شد و زن آبستن گردید و بچه دار شد آیا این بچه مال شوهر این زن است؟

3. نوزادی که به واسطه تلقیح به وجود می آید از لحاظ نسبت چه حکمی خواهد داشت؟ و آیا احکام ارث بر آنها جاری خواهد شد؟

4. در جایی که این عمل به طور شبهه صورت گرفته باشد مثل جایی که زن گمان کرده نطفه از شوهر خودش بوده و مرد گمان می کرد که زنی که نطفه وارد

ص: 160

رحم او شده همسر واقعی او می باشد درحالی که این طور نبوده در این فرض آیا احکام اولاد بر فرزندی که به دنیا خواهد آمد، جاری می شود؟

5. اگر فرض شود علم در آینده آن قدر پیشرفت کند که اسپرم مرد را بگیرند و در رحم مصنوعی (دستگاه تولید نوزاد) پرورش دهند در این صورت حکم آن چه صورتی خواهد داشت؟

6. اگر علم تا آنجا پیشرفت کند که اسپرم و نطفه را از دانه ها و محصولات نباتی و مانند آن بگیرند و به زن تلقیح کنند و نوزاد مصنوعی به عمل آورند در این صورت کودک به چه کسی متعلق می شود؟

7. اگر نطفه و اسپرم را از فرآورده های نباتی تهیه کنند و آن را در رحم مصنوعی پرورش دهند و از آن کودکی به عمل آورند چنانچه فرض شود بشر موفق به چنین تولیدی گردد نوزاد به چه کسی ملحق می شود؟

ج) 1. جایز نیست.

2. بچه مذکور ربطی به شوهر آن زن ندارد.

3. ظاهراً ملحق به صاحب نطفه است و احکام ارث مرتب است.

4. احکام ولد شبهه مرتب می شود.

5. ولد ملحق به صاحب نطفه است.

6. در این صورت بچه ملحق به مادر است.

7. در این صورت بچه ملحق به کسی نیست.

ص: 161

س 220. از محضر حضرتعالی استدعا دارم بفرمایید:

1. گرفتن ژن یا اسپرم مرد اجنبی و قرار دادن آن در رحم زن اجنبیه نازا که علت نازایی وی از شوهرش بوده است (در هر صورت) چه حکمی دارد؟ و آیا فرزند وی حلال زاده است؟ و اگر اشکالی ندارد فرزند از آن کیست؟

2. فرضیه ای در دست بررسی است که طیّ آن دانشمندان در آینده قادر خواهند شد که زن را از طریق تکثیر سلولی، بدون وجود یا استفاده از همسر خود باردار نمایند. بر فرض امکان، اولاً آیا شرع مقدس چنین عملی را مجاز دانسته است (آیا از نظر شرع مجاز است؟)؛ ثانیاً در صورت اباحه آیا فرزند این زن از شوهر وی ارث می برد؟ و در یک کلام، آیا فرزند از حقوق انسانی برخوردار می شود یا خیر؟

ج) 1. جایز نیست.

2. جواز تکثیر سلولی که زن از خودش باردار شود محل تأمّل است و با فرض جواز اگر مستلزم فعل حرامی مثل لمس و نظر اجنبی شود عمل حرام است و به فرض امکان آن و اقدام به این کار فرزند فقط به خود مادر ملحق می شود.

س 221. مقدمه؛ نازایی به عدم حاملگی زن پس از یک سال نزدیکی مستمر زوجین بدون استفاده از روش های پیش گیری از حاملگی اطلاق می گردد که حدود 15 تا 20٪ زوجین به آن مبتلا هستند. با توجه به مشکلات روحی و روانی حاصل از آن در بین زوجین این بیماری یکی از مشکلات عمده خانواده ها محسوب می شود.

ص: 162

علل نازایی شامل عوامل مختلفی ازجمله نقص در تولید نطفه (اسپرم) توسط مرد، اشکال در کیفیت و تعداد اسپرم، اشکال در خروج اسپرم و انزال (مجروحین جنگی و قطع نخاعی)، ناتوانی اسپرم در رسیدن به لوله های رحم، عدم تولید تخمک توسط زن، اشکال در لقاح تخمک با اسپرم، اشکال در انتقال جنین از لوله رحم به رحم، اشکال در رحم برای لانه گزینی جنین و اشکال در نگهداری جنین توسط رحم (سقط های مکرر) می باشند. بر اساس نوع علل درمان های مختلفی ازجمله (IUI، IVF، ZIFT، GIFT و ICSI) انجام می شود. معمولاً در تمام موارد فوق به منظور تولید تخمک بیشتر توسط زن از داروهای محرک تخمک گذاری استفاده می شود. منی گرفته شده از مرد نیز پس از شستشو و آماده سازی در تکنیک های فوق مورد استفاده قرار می گیرد. ذیلاً تکنیک های معمول به اختصار توضیح داده می شود.

توصیف تکنیک های معمول:

1. در روش ((IUI)Insemination Uterine Intra)، منی مرد را پس از گرفتن و شستشو و آماده سازی، در هنگام تخمک گذاری وارد دستگاه تناسلی زن (معمولاً داخل حفره رحم) می نمایند. به این روش در صورت استفاده از منی شوهر (Insemination Aritificial (AIH) sperm husband"s with) و در صورت استفاده از منی مرد بیگانه (sperm donor using Insemination Aritificial (AID)) گفته می شود.

ص: 163

2. در روش (Fertilization Vitro In (IVF))، اسپرم مرد و تخمک زن را گرفته و در محیط آزمایشگاه در مجاورت یکدیگر قرار می دهند تا لقاح انجام شود و بعد از 2 روز، جنین حاصله را (در مرحله 4 تا 8 سلولی) وارد حفره رحم می نمایند.

3. در روش (transfer Fallopian intra Zygote (ZIFT))، اسپرم مرد و تخمک زن را گرفته و در محیط آزمایشگاه، لقاح انجام می شود و سپس جنین تشکیل شده را درحالی که هنوز تکثیر سلولی شروع نشده است به داخل لوله رحم منتقل می کنند تا رشد جنین به طور طبیعی در داخل لوله رحم انجام شود.

4. در روش (Transfer Fallopian intra Gamete (GIFT))، اسپرم مرد و تخمک زن را گرفته و سپس آنها را همراه با هم وارد لوله رحم می کنند تا هم لقاح و هم رشد جنین به طور طبیعی در داخل لوله رحم انجام شود.

5. و بالاخره در روش (Injection sperm Intracytoplasmic (ICSI)) به دلیل اینکه اسپرم قادر به نفوذ و ورود به تخمک نمی باشد به وسیله دستگاه ویژه ای یک اسپرم را وارد تخمک کرده و لقاح به طور مصنوعی در محیط آزمایشگاه رخ می دهد و 2 روز بعد از رشد جنین آن را به داخل رحم منتقل می نمایند. لازم به ذکر است مراحل أخذ تخمک و اسپرم از طریق حلال انجام می گیرد.

ص: 164

پرسش ها:

الف) حکم تکلیفی

1. آیا به کارگیری تکنیک (IUI) به نحوی که فوقاً توصیف شد مجاز است؟ لازم به ذکر است این تکنیک هم برای تزریق اسپرم شوهر به همسر قانونی اش استفاده می شود و هم برای تزریق اسپرم مرد اجنبی به زنی که با او رابطه زوجیت قانونی ندارد.

2. آیا به کارگیری تکنیک (IVF) به نحوی که فوقاً بیان گردید جایز است؟ لازم به ذکر است این تکنیک گاهی به منظور انتقال جنین متشکل از اسپرم و تخمک زن و شوهر قانونی به خود زن و یا زنی دیگر به کار می رود و گاهی هم به منظور انتقال جنین متکوّن از اسپرم و تخمک زن و مرد بیگانه.

3. آیا به کارگیری تکنیک (ZIFT) آن گونه که فوقاً توصیف شده مجاز است؟ همانند دو روش فوق در این روش هم گاهی نطفه لقاح شده از آنِ زن و شوهر قانونی است و گاهی از آنِ مرد و زن بیگانه است.

4. استفاده از تکنیک (GIFT) به نحوی که فوقاً توصیف شده چه وضعیتی دارد؟ در این فرض هم اسپرم و تخمک ممکن است از آنِ زن و شوهر قانونی باشد و یا از آنِ زن و مرد بیگانه.

5. به کارگیری تکنیک (ICSI) به نحوی که در بالا توصیف شده چه وضعیتی دارد؟ آیا شرعاً پزشکان مجاز هستند با به کارگیری تکنیک های پزشکی اسپرم

ص: 165

مردی را به داخل تخمک زنی که با او رابطه زوجیت ندارد وارد ساخته و بدین وسیله لقاح صورت پذیرد؟

ب) حکم وضعی

صرف نظر از جواز یا حرمت به کارگیری تکنیک های فوق الذکر، وضعیت حقوقی اطفال متولد چگونه خواهد بود؟

1. طفل متولد به لحاظ نسب به کدام یک ملحق خواهد شد؟ به زن و مردی که صاحب اسپرم و تخمکند یا می توان طفل را به زن صاحب رحم (زنی که فقط او را به دنیا آورده) و زوج او درحالی که هیچ نقشی به لحاظ ژنتیکی و بیولوژیکی در تکوّن کودک نداشته ملحق دانست؟

2. در فرض اهدای اسپرم، تخمک و یا جنین، آیا می توان با تنقیح مناط قاعده «الولد للفراش و للعاهر الحجر» و این ادعا که جعل رابطه نسبی بین پدر و مادر و فرزند به لحاظ مصلحت کودک است، زن صاحب رحم و زوجش را پدر و مادر قانونی دانست؟ لازم به ذکر است که در خصوص اهدای اسپرم، تخمک و یا جنین، صاحبان آنها هیچ انگیزه ای در نگهداری و الحاق کودک به خود ندارند، بلکه این زن و مرد نابارورند که به عشق داشتن کودک تن به خطر و تحمل هزینه سنگین می دهند، بلکه چه بسا اگر بدانند که در نتیجه موافقت با استفاده از جنین، اسپرم یا تخمک آنها صاحب اولاد خواهند شد هرگز موافقت نخواهند کرد.

ص: 166

3. آیا حاکم نمی تواند به منظور رعایت حال کودک و مصلحت او زنی را که طفل را به دنیا آورده و همسرش را پدر و مادر قانونی اعلام کند؟

4. امر تربیت و حضانت کودک با کیست؟ با اینکه صاحبان نطفه و جنین صرفاً با انگیزه خیرخواهی به زن و شوهر بیمار اهدا می کنند آیا با الحاق کودک به آنها امر حضانت هم علی رغم میل و انگیزه آنان در بچه دار شدن باید بر عهده آنان قرار گیرد؟

ج) در مورد سؤال چنانچه منی از شوهر و زوجه باشد یعنی به اصطلاح اسپرم شوهر و تخمک زوجه از طریق حلال أخذ شود و در مرحله قرار گرفتن جنین در رحم هم طبیب اجنبی مباشر عمل نباشد یعنی عمل توسط زوج و زوجه انجام بگیرد اشکال ندارد و در غیر این صورت جایز نیست.

س 222. از محضر حضرتعالی تقاضا دارم به پرسش های ذیل پاسخ فرمایید؟

1. آیا اصولاً تلقیح مصنوعی شرعاً عملی مباح و مجاز است یا اقدامی حرام خواهد بود؟

2. تلقیح نطفه یا اسپرم زوج در رحم زوجه از طریق شوهر یا پزشک معالج جایز است یا خیر؟

3. تلقیح نطفه یا اسپرم بیگانه (غیر از زوج) در رحم زن شوهردار شرعاً مجاز است یا خیر؟

4. کودکانی که در دستگاه مصنوعی یا دستگاه آزمایشگاهی به وجود آیند، از نظر شرعی چه رابطه ای با صاحبان نطفه و تخمک دارند (صاحب نطفه و صاحب تخمک زن و شوهر باشند یا نباشند).

ص: 167

5. اگر نطفه مردی (زوج) با تخمک زوجه بعد از ترکیب در رحم اجاره یا عاریه ای (زن دیگری غیر از صاحب تخمک) پیوند شود و جنینی در رحم اجاره ای یا عاریه ای رشد کند و متولد شود شرعاً جایز است یا خیر؟ و چه رابطه ای از نظر نسب و آثار حقوقی و شرعی با صاحب اسپرم و تخمک و صاحب رحم اجاره ای یا عاریه ای و فرزندان وی و یا شوهرش دارند؟

1. به طورکلی محکوم به اباحه یا حرمت نیست، بعضی مصادیق آن مباح و بعضی مصادیق آن حرام است.

2. از طریق شوهر جایز است ولی از طریق غیر شوهر اگر مستلزم فعل حرامی مثل نظر و لمس حرام شود جایز نیست.

3. جواز آن هرچند مسلتزم فعل حرامی نشود مثل اینکه به وسیله شوهر انجام شود محل اشکال بلکه حرمت آن موجه است.

4. از حیث نسب به صاحبان نطفه ملحق می باشند ولی از حیث ارث اگر صاحبان دو نطفه با هم اجنبی باشند محل اشکال است.

5. عمل مذکور اگر مستلزم حرام از قبیل لمس و نظر غیر محرم نباشد فی نفسه اشکال ندارد و بچه ای که به این نحو متکوّن شود به صاحب اسپرم و تخمک ملحق می باشد و با صاحب رحم عاریه ای و شوهر و فرزندان او نسبتی ندارد.

س 223. زوج جوانی صاحب فرزند نمی شوند و علت نازایی آنها بیماری خانم است که تخمک ندارد و یا تخمک هایش قابلیت بارور شدن ندارند. امروزه

ص: 168

از نظر پزشکی این امکان وجود دارد که از بدن زن غریبه ای که شوهر داشته یا نداشته باشد در اطاق عمل زیر بیهوشی و یا بدون بیهوشی سلول تخمک را جدا کنند و در آزمایشگاه با اسپرم شوهر خانمی که تخمک ندارد لقاح بدهند و حاصل را در رحم خانم او (یعنی خانمی که خودش تخمک نداشته ولی قابلیت پرورش جنین را در رحمش دارد) بگذارند.

1. آیا از نظر شرعی این کار جایز است؟

2. در صورت جایز بودن آیا اجازه گرفتن از شوهر زن غریبه با توجه به اینکه تخمک سلول وراثتی فرد است لازم است یا خیر؟

3. اگر زن غریبه شوهر داشته باشد صیغه کردن یا محرم شدن او با شوهر خانم بیمار لازم است یا خیر؟ (لازم به ذکر است که در تمام موارد بالا امکان اینکه تخمک از طریق شکم گرفته شود و کشف عورت صورت نگیرد وجود دارد و درضمن همه پزشکان حاضر خانم هستند).

4. در صورت جواز در هر یک از موارد بالا فرزند یا فرزندان حاصل از این کار با فرزندان خانم صاحب تخمک چه نسبتی خواهند داشت؟

5. مادر مولود حاصل چه کسی خواهد بود؟ خانم صاحب تخمک و یا خانمی که او را در رحم خود پرورش داده و به دنیا آورده است؟

6. زوج جوانی صاحب فرزند نمی شوند و علت نازایی آنها بیماری شوهر است که فاقد اسپرم بوده و یا دارای اسپرمی است که قابلیت بارور کردن تخمک

ص: 169

را ندارد آیا استفاده از اسپرم غیر همسر برای بارور کردن تخمک این خانم از طریق آزمایشگاه جایز است؟

7. در صورت جواز مولود حاصل فرزند چه کسی است؟

ج) 1و2و4و5. این عمل بر فرض اینکه مستلزم ارتکاب محرّم در انجام مقدّمات آن نباشد مورد اشکال است.

3. صحیح نیست.

6و7. حکم آن حکم صورت اولی است و در هر حال ظاهر این است که اگر این کار انجام شد فرزند به زنی که تخمک ندارد یا تخمک او بارور نمی شود و به مردی که اسپرم ندارد یا اسپرم آن قابلیت بارور شدن ندارد ملحق نمی شود.

س 224. با توجه به اینکه علم ژنتیک بیان می کند که هر شخص زاییده از دو بخش ژنتیک می باشد که یک بخش آن را از پدر و از طریق اسپرم و بخش دیگر آن را از طریق تخمک از مادر به ارث می برد و پس از ادغام این اسپرم و تخمک جنین حاصله در رحم پرورش می یابد و نهایتاً منجر به تولد نوزاد می گردد در مواردی که یکی از زوجین فاقد اسپرم و تخمک باشند و همچنین امکان عدم وجود یا کارآیی رحم هم مطرح باشد این مشکلات برای زوجین وجود دارد:

الف) فقدان اسپرم؛ ب) فقدان تخمک؛ ج) عدم کارآیی یا فقدان رحم

الف) در جوامع خارجی با نداشتن قوانین مدوّن شرعی مانند اسلام علی الخصوص شیعه در مورد الف از اسپرم افراد دیگری که در بانک های اسپرم ذخیره شد به

ص: 170

صورت ناشناس استفاده می کنند اگرچه در آن بانک ها مشخصات کامل اسپرم دهندگان وجود دارد هیچ گاه زوجین حق قانونی استفاده از اطّلاعات محرمانه شخص دهنده اسپرم را ندارند و بالعکس دهنده اسپرم هم نمی داند که اسپرم او را به چه کسی تزریق نمودند و ضمناً هیچ گاه همدیگر را نیز ملاقات نمی نمایند.

متأسفانه در جامعه ما نیز تعدادی از پزشکان غیر متعهد نیز این کار را انجام می دهند یعنی بدون اینکه شخص دهنده اسپرم متوجه باشد اسپرم او را جهت آزمایش که به یک آزمایشگاهی تحویل شده از آن استفاده نموده و بدون اینکه خود شخص متوجه و آگاه باشد به اشخاص دیگری تزریق می نمایند خواهشمند است نظر خود را در مورد چنین روشی یا روش های خارج از کشور که بیان شد یا هرگونه صلاح می دانید بیان فرمایید.

روش دومی که می توان به این زوج ها که شوهر آنها فاقد اسپرم هستند کمک نمود، اهدای جنین می باشد بدین صورت که زوجی که هم دارای اسپرم و تخمک می باشند ولی به عللی نابارور بوده به مرکز نازایی مراجعه می نمایند و طیّ روند درمانی خود پس از استفاده از داروها چندین جنین از آنها تشکیل می گردد (که این جنین ها در حد 2 الی 8 سلولی بوده و اندازه آنها برابر یک دهم میلی متر و عمر آنها پس از لقاح 3 الی 5 روز می باشد) تعدادی از این جنین ها به رحم زوجه منتقل و تعداد اضافه آنها یا منجمد یا دور ریخته می شود با رضایت

ص: 171

این زوجین می توان اجازه گرفت که یک یا دو جنین اضافه آنها به صورت اهدایی به زوجین دیگری داده شود، که این جنین مدت نه ماه در رحم شخص گیرنده رشد و تکامل یافته، شناسنامه ای که برای این نوزاد صادر می شود به نام زوجین گیرنده می باشد.

مثال شبیه این وضعیت بچه هایی هستند که معمولاً پس از تولد والدین آنها را به صورتی از خود طرد می نمایند و زوج های نابارور به صورت قانونی یا غیر قانونی صاحب این گونه نوزادان طردشده و بدون هویت می شوند و به هر صورت ممکن برای آنها شناسنامه غیر متعارف گرفته و به نام او صادر شده و فرزند در خانواده او پرورش می یابد.

با توجه به اینکه اگرچه در شرایط امروز می توان به روش های دارویی، شیر دادن زوجه را القاء نموده که تا حدی محرمیت حلّ شود ولی گاهاً این کار هم انجام نشده و نوزاد پرورش یافته در این خانواده حتی بدون رعایت مسائل شرعی (از نظر حجاب) در آن خانواده رشد یافته و خانواده ای را که به او محرمیت ندارد پدر یا مادر خودش می داند از این نظر این دو مسأله تا حدی به هم شبیه هستند با این تفاوت که در مورد اول به علت رشد جنین در رحم و تغذیه از مادر ایجاد محرمیت بیشتر و وراثت مطمئن تری را دارد.

حال، نظرات آیات محترم عظام اگر این باشد که اولاً این کار اصلاً انجام نپذیرد ما را در حلّ این معضل اجتماعی چگونه یاری خواهید داد؟

ص: 172

ثانیاً؛ چنانچه حضرات آیات عظام موافق باشند می توان جنین مورد اشاره را به رحم زوجه نابارور منتقل و در پیدایش فرزند کمک مؤثری داشته باشند با توجه به اینکه شناسنامه فرزند هم به نام زوجین گیرنده می باشد و ضمناً زوجین گیرنده نیز از اصل و نسب دهنده قبلاً آشنایی کامل داشته که بعداً در ازدواج های بعدی فرزند به وجود آمده ایراد قانونی نداشته باشد و امکان ازدواج با فامیل یا برادر با خواهر ژنتیکی خود را نداشته باشد.

ب) در مورد زوجه ای که فاقد تخمک می باشد به این صورت عمل می شود که ابتدا زوج زن دیگری را به عقد موقت خود درمی آورد که مدت آن ذکر شده (48 ساعت) و سپس زوجه دوم با استفاده از روش سونوگرافی تخمک گیری می شود سپس اسپرم زوج با تخمک زوجه دوم در دستگاه مخصوص نگهداری می شود و بعد از دو روز جنین تشکیل شده را به زوجه اول انتقال می دهند.

ج) در مورد اشخاصی که فاقد رحم می باشند یا رحم آنها گیرایی جنین را ندارد در این موارد جنین تشکیل شده از اسپرم و تخمک زوجین را به رحم خانم دیگری که کارآیی بیشتری دارد منتقل کرده و پس از تولد نوزاد به زوجین اصلی تحویل داده می شود و شناسنامه به نام آنها صادر می شود.

آیا در موارد (الف، ب و ج) مسائل مطرح شده در مورد مذاهب دیگر چگونه باید رعایت شود؟ با توجه به اینکه پزشکان تیم اجرایی همه متعهد و مسلمان هستند.

ص: 173

ج) در فرض سؤال مورد (الف) روش اول اشکال دارد و روش دوم بنفسه با آگاهی زوجینی که به آنها اهدا می شود مانعی ندارد؛ ولی چه بسا مستلزم ارتکاب حرام و مفاسدی است و مورد (ب) و (ج) اگر مستلزم ارتکاب محرم از قبیل مباشرت غیر زوجین در انجام عمل در بین نباشد نفس عمل اشکال ندارد.

س 225. به طورکلی نظر حضرتعالی درباره تلقیح مصنوعی بین زوجین (غیر اجنبی و غیر اجنبیه) چیست؟

ج) اگر منظور این است که منی زوج را بگیرند و به زوجه تلقیح کنند درصورتی که در انجام این عمل مرتکب هیچ خلاف شرعی نشوند اشکال ندارد؛ و اگر منظور مطلب دیگر است توضیح دهید.

س 226. لطفاً بفرمایید:

1. آیا زنی که به تازگی بیوه شده است و هنوز ازدواج نکرده است می تواند اسپرم شوهر مرحوم خود را در رحمش کشت دهد تا از وی فرزندی داشته باشد؟

2. نظر جنابعالی در مورد تکنیک نگهداری سلولی (فناوری ویژه ای که سلول ها را سال های متمادی بدون آسیب نگهداری می کند) برای حفظ نطفه (اسپرم و تخمک بارورشده) در آزمایشگاه یک خانواده که دارای نقص ژنتیکی می باشند جهت امور تحقیقاتی چیست؟

3. نظر جنابعالی در مورد تکنیک نگهداری سلولی اسپرم یا تخمک یک خانواده با نقص ژنتیکی جهت تحقیقات آتی چیست؟

ص: 174

4. آیا زنی که یائسه است می تواند از تخمک خویش (که با اسپرم همسرش بارور شده است) برای کاشت آن در رحم و بچه دار شدن استفاده نماید؟

5. آیا عمل پیوند رحمی مجاز می باشد؟ اگر جواب مثبت است آیا زنی که رحمی پیوندی دارد می تواند از شوهر خود فرزندی داشته باشد؟

6. آیا می توان جهت مقاصد تحقیقاتی سلول های اصلی را از نطفه جدا کرد و جهت تحقیقات و مطالعه بر روی بیماری های ژنتیکی به کار برد؟ آیا اجازه والدین برای استفاده از جنین در مقاصد تحقیقاتی لازم می باشد؟

7. آیا می توان سلول های اصلی بند ناف کودک (نوزاد) را بدون اجازه پدر و مادر جدا کرد؟

8. دیدگاه جنابعالی در مورد درمان ژنی سلول تخمک به منظور درمان بیماری های ژنتیکی چیست؟ انجام این امر به معنای دستکاری ژن های یک جنین جهت نابود کردن ژن های ناقص و ایجاد ژن های سالم می باشد. چنین دستکاری ای نسل های آتی را که به این فرد یا خانواده مرتبط هستند تحت تأثیر قرار خواهد داد. آیا می توان یک جنین را بدون اجازه والدین نگهداری یا دستکاری نمود؟

ج) 1. اگر اسپرم شوهر در بیرون وجود داشته باشد و قابل کشت هم باشد فی نفسه مانع ندارد ولی تمام احکام ولدیت برای متوفّی بر آن مترتب نمی شود مثلاً ارث بردن او محل تأمل است.

ص: 175

2. اگر منظور این باشد که نطفه منعقدشده را فقط برای امور تحقیقاتی سال ها در آزمایشگاه نگه دارد جواز آن محل تأمل بلکه اشکال است.

3. اگر اسپرم را از منی جدا کرده باشند یا تخمک را از منی جدا کرده باشند که درحقیقت تجزیه منی است اشکال ندارد.

4. فی نفسه مانع ندارد.

5. اگر منظور این است که رحم زن دیگر را بیرون بیاورند و به جای رحم این زن قرار دهند گرچه اصل این عمل جایز نیست و ضمان دارد لکن بر فرض انجام آن چنانچه با این رحم از شوهر خود باردار شوند فرزندشان محسوب می شود و اشکال ندارد.

6. اگر منظور جداکردن از نطفه منعقده است جایز نیست.

7 و 8. جایز نیست.

در آخر یادآوری می شود مواردی که گفته شد جایز است یا مانع ندارد منظور عدم مانع فی نفسه است؛ یعنی اگر موانع دیگری مانند نظر نامحرم یا لمس و غیره وجود داشته باشد جایز نیست.

س 227. نظر مبارک حضرتعالی:

1. درصورتی که انجام اعمال لقاح مصنوعی نظیر (IUI) و (IVF) مستلزم نگاه پزشک همجنس به عورت باشد حکم آن چگونه است؟

2. در صورت حرمت اگر بچه دار شدن متوقف بر انجام این اعمال باشد و بدون بچه علاوه بر اینکه دوام و قوام زندگی به خطر می افتد سبب ایجاد مشکلات روحی و روانی می گردد آیا از باب ضرورت جایز است؟

ص: 176

ج) 1. جایز نیست.

2. اگر عنوان علاج و درمان بر آن صادق باشد حکم به جواز موجّه است.

س 228. ناباروری مشکل حدود 10 الی 15 درصد زوجین ایرانی است نیمی از این زوج ها با روش های درمان معمولی معالجه می شوند و برای نیمی دیگر روش های نوین درمان ناباروری در دنیا رایج است و طرح اهدای جنین برای کمک به زوجین نابارور هم اکنون در دستور کار بررسی مجلس شورای اسلامی است مستدعی است در موارد زیر نظر مبارک را مشروحاً بیان فرمایید.

صور مختلف درمان به شرح زیر است:

1. زوج بیمار ولی زوجه سالم است.

درمان؛ اسپرم مرد بیگانه با تخمک زوجه لقاح داده می شود (اسپرم یا داخل رحم تلقیح می شود و یا اسپرم و تخمک در خارج رحم مجاور می شوند) و جنین تشکیل شده به رحم زوجه منتقل می شود.

الف) رابطه دهنده اسپرم با فرزند از نظر محرمیت و ارث چگونه است؟

آیا لازم است فرزند صاحب اسپرم را بشناسد یا خیر؟

اگر صاحب اسپرم را نشناسد و بین فرزندان این مرد و این فرزند در آینده ازدواجی صورت بگیرد چه صورت دارد؟

2. ناباروری زن

الف) زن تخمک سالم ندارد ولی رحم سالم است.

ص: 177

درمان؛ اسپرم زوج را با تخمک زن دیگر (که ممکن است این زن شوهر داشته باشد یا نداشته باشد) در داخل رحم و یا خارج رحم لقاح می دهند و جنین را در رحم زوجه مستقر می کنند. در این حالت زوجه رابطه ژنتیکی با فرزند ندارد رابطه زوجه با فرزند از نظر محرمیت و ارث چگونه است؟

لزوم شناسایی فرزند، دهنده تخمک را؟ رابطه فرزند با دهنده تخمک از نظر

محرمیت و ارث چگونه است؟

ازدواج با فرزندان صاحب تخمک؟

ب) تخمک زوجه سالم ولی رحم قابلیت نگهداری جنین را ندارد.

درمان؛ اسپرم زوج را با تخمک همسر در خارج از رحم لقاح می دهند. جنین تشکیل شده را در رحم اجاره ای (مادر جانشین) مستقر می کنند.

دو صورت دارد؛

الف) لقاح داخل رحمی؛ اسپرم زوج و تخمک زوجه را می گیرند و هر دو را به داخل رحم اجاره ای تلقیح می کنند و جنین در رحم اجاره ای تشکیل می شود.

سؤالات:

آیا این کار جایز است یا خیر؟

در صورت جواز اگر مادر جانشین بچه را شیر ندهد آیا احکام رضاع بر او جاری است یا خیر؟

ب) لقاح خارج رحمی؛ اسپرم زوج و تخمک زوجه را در محیط آزمایشگاه لقاح می دهند و جنین تشکیل شده را در داخل رحم اجاره ای مستقر می کنند.

ص: 178

سؤالات فوق را در این مورد نیز پاسخ فرمایید:

ناباروری زوج و زوجه؛ زوج اسپرم ندارد و زوجه تخمک ندارد ولی رحم سالم دارد.

درمان؛ تنها راه درمان جنین اهدایی است.

در این مورد از جنین های اضافی که از همسران نابارور در محیط آزمایشگاه به وجود آمده اند استفاده می شود. دو صورت دارد:

الف) زن و مرد صاحب جنین رابطه زوجیت دارند.

ب) زن و مرد صاحب جنین رابطه زوجیت ندارند.

در هر دو صورت هیچ رابطه ژنتیکی بین زوج نابارور و جنین وجود ندارد و اسپرم و تخمک بیگانه در رحم زوجه وارد می شود.

سؤالات:

آیا این کار جایز است یا خیر؟

در صورت جواز رابطه زوج با فرزند از نظر محرمیت و ارث چگونه است؟

آیا لازم است فرزند پدر و مادر واقعی (صاحبان نطفه) را بشناسد؟

اگر بشناسد و خواست نزد آنها برود تکلیف ناپدری و نامادری چه می شود که دوران حمل و حضانت را تحمل کرده است؟

اگر فرزند پدر و مادر واقعی را نشناسد ازدواج احتمالی او با فرزندان آنها چه حکمی دارد؟

و اگر نشناسد آیا در مورد ارث حقی از فرزند ضایع نمی شود؟

ص: 179

اگر فرزند صاحب اسپرم را نشناسد آیا حقی از او ضایع نمی شود (مثل ارث و...)؟

آیا مرد صاحب اسپرم می تواند حضانت بچه را به عهده بگیرد؟

ج) 1. در فرض سؤال اگر اسپرم مرد بیگانه با تخمک زوجه مرد بیمار لقاح داده شود و سپس منتقل به رحم او شود یا مستقیماً در رحم او جنین متکوّن شود جواز آن به نظر حقیر محلّ تأمّل است و اشکال دارد و بر فرض وقوع ازدواج آن فرزند با فرزندان صاحب اسپرم و تخمک جایز نیست و فروع دیگری نیز در بین می آید.

2. عمل مذکور فی نفسه اشکال ندارد و در صورت عدم تحقق رضاع شرعی بین مادر جانشین و طفل مثل اینکه شیر از حمل همین طفل باشد ترتب حکم رضاع شرعی بر آن جاری نیست؛ ولی اگر مادر جانشین بعد از وضع حمل از شوهر خودش حمل پیدا کند و پیش از تمامیت حولین کاملین بین او و آن طفل رضاع شرعی محقق شود رضاع شرعی است و ظاهراً حکم لقاح داخل با خارج رحمی یکسان است.

3. فرض الف) فی نفسه اشکال ندارد. و فرض (ب) محل اشکال است؛ و در فرض اول همه احکام (ابوّت و امومیت و بنوّت) بین زوج و زوجه صاحب اسپرم و تخمک مترتب است و در فرض دوم ترتب بعضی آثار مشکل است ولی محرمیت ظاهراً مترتب است؛ بنابراین ازدواج این فرزند صاحب اسپرم یا تخمک با فرزندان آنها اشکال دارد و ترتب احکام ارث نیز بر آن مشکل است و درهرحال فرزند به زوج و زوجه فاقد اسپرم و تخمک ارتباط شرعی ندارد.

4. در فرض سؤال اگر اسپرم مرد با زوجه خودش تلقیح شود و سپس جنین ایجاد شده به رحم زوجه عقیم منتقل شود ظاهراً فی نفسه اشکال ندارد؛ ولی اگر انجام این

ص: 180

کار مستلزم فعل حرام باشد از قبیل لمس و نظر حرام ارتکاب آن نیز حرام است و اما رابطه دهنده اسپرم اگر به صورتی باشد که بیان شد با صاحب اسپرم جنین متکوّن از اسپرم او به زوجه اش با هر دوی آنها محرم است و به زنی که جنین به رحمش منتقل شده و به شوهرش محرمیت ندارد، و ارث و حضانت هم بر همین اساس است یعنی ابوّت و امومیت و بنوّت بین مرد صاحب اسپرم و زوجه اش و جنین پرورش یافته در رحم زن و مرد عقیم، می باشد و اگر صاحب اسپرم و زوجه اش شناخته نشوند جنین که فرزند آنهاست از زن مرد عقیم و شوهرش ارث نمی برد و ازدواج جنین مذکور با فرزندان زن و مرد عقیم ظاهراً اشکال ندارد و اگر اتفاقاً در اثر جهالت با فرزندان صاحب اسپرم و زوجه او واقع شود واقعاً باطل است ولی ظاهراً معذورند و مسأله تفاصیل و فروعی پیدا می کند.

س 229. آیا بر مادر جانشین حکم مادر رضایی صادق است؟

ج) در مورد سؤال، مادر جانشین حکم مادر رضاعی را ندارد.

س 230. خواهشمند است بفرمایید:

1. آیا زوجین صاحب تخمک و اسپرم می توانند مالی به زن حامل تملیک کنند؟

2. آیا زن حامل یا همسر وی، علی رغم توافق قبلی با زوجین صاحب نطفه، می توانند از استرداد نوزاد به آنان خودداری نمایند؟

ج) 1. اشکال ندارد.

2. نمی توانند.

ص: 181

س 231. لطفاً به پرسش های ذیل پاسخ مرقوم فرمایید:

1. حکم بچه ای که به صورت مشروع (امتزاج اوول و اسپرم زن و شوهر) در آزمایشگاه رشد می کند چیست؟

2. درصورتی که نطفه حاصله از اسپرم و اوول زن و مرد بیگانه گرفته شود و آن نطفه در آزمایشگاه تبدیل به جنین شود درصورتی که جنین سقط شود چه حکمی دارد؟

ج) 1. بچه موصوف حکم بچه ای را دارد که در رحم مادر خودش رشد کرده باشد.

2. اگر مقصود از سقط شدن این است که کسی آن را از بین ببرد، فردی که از بین برده ضامن است.

س 232. در رساله ها آمده است که برای مردی که به طور طبیعی بچه دار نمی شود از طریق تلقیح مصنوعی با اسپرم خودش عیبی ندارد، ولی نحوه گرفتن اسپرم را اشاره نکرده اند، فرضاً من که قطع نخاع هستم برای گرفتن اسپرم (منی) از من پزشک یک ابزار مثل باطوم کوچک را داخل مقعد می کند و به این وسیله شُک وارد می شود و باعث خروج اسپرم می شود و آن را داخل رحم زن می کنند منظور روش (IVF) است. آیا این روش اسپرم گیری دور از شرم و حیا و یا گناه و حرام نیست؟ و آیا روی نطفه اثر بد معنوی نمی گذارد؟ آیا شرعی است که انسان برای رسیدن به فرزند به این روش عمل کند البته من راضی به رضای خدا هستم و از اینکه از طریق طبیعی و غیر آن بچه ام نشود راضی هستم و به نداشتن بچه صددرصد راضی هستم، ولی همسرم از این بابت

ص: 182

خیلی ناراحت است و نمی دانم به او چه بگویم. او وقتی می خواست با من ازدواج کند همه خانواده اش مخالف بودند گرچه به خاطر خواسته دخترشان رضایت دادند و او هم ایثار کرد تا زن من شد و پل های پشت سرش را خراب کرد. چند بار به او گفته ام من از تو ممنونم از این بیشتر خود را به پای من مسوزان و از من دوستانه جدا شو و بعد شوهر کن بلکه خدا به تو جای دیگر که صلاح بداند فرزند عطا فرماید. ولی او می گوید طلاق نمی خواهم من دوستت دارم ولی این روش (IVF) را انجام بده اگر نشد دیگر حرفی ندارم؛ حالا گیر کرده ام نمی دانم چه کنم اگر به آن روش عمل کنم آیا پیش خدا مسئول نیستم؟ با توجه به اینکه من ذرّه ای به این کار راضی نیستم و حتی متنفرم و خجالت می کشم و از خدا هم سخت می ترسم، به حکم الهی مرا راهنمایی کنید، من بچه ای را که برای آن یک مرد غریبه آن کار یعنی آن چیز شبیه باطوم را داخل مقعد من فرو کند و فکر می کنم با من نوعی لواط می شود و این نوع خروج اسپرم را نوعی استمناء می انگارم و همین ها مرا اذیّت می کند؛ درضمن تا به حال متأسفانه به اجبار چهار بار این عمل اسپرم گیری را انجام داده ام و بچه دار نشده ام. بعد از این فکرش آزارم می دهد تا چه رسد به خود عمل برای بار دیگر، حاضرم با همسرم متارکه کنم ولی این عمل را نکنم (عمل IVF در بیمارستان...، ... و بیمارستان های دیگر انجام می گیرد و می توانید با متخصصین مربوطه تبادل نظر کنید). لطفاً با فتوایی ما را راهنمایی کنید و

ص: 183

توصیه ای هم به همسرم بکنید به هرحال حتی اگر بعد از عمل مربوطه بچه دار نشویم باز همسرم از درون دق می خورد و این را می دانم هر زنی به طور غریزی و ذاتی بچه را بسیار دوست می دارد.

ج) با توجه به عدم وجوب بچه دار شدن، روش مذکور جایز نیست و همسر شما باید بداند که ارتکاب معصیت به منظور بچه دار شدن تبعات سوء دارد و بهتر است امر را به خدای متعال، واگذار کنید که صلاح و خیر بندگان خود را می داند و می خواهد، و خود را با این نوع اعمال آلوده و گرفتار نکنید. خداوند شما و همسرتان را موفق به آنچه مرضیّ او است بفرماید. ضمناً متذکر باشید که محرومیت هایی که مؤمن زن باشد یا مرد، در دنیا می بیند و برای خدا تحمل می کند و صبر می نماید موجب برخورداری های بیشتر و بسیار در آخرت خواهد شد حتی درباره مردم مبتلا که بر بلاها و کمبودها صبر کرده اند وارد شده است که وقتی به آن ثواب ها و نعمت های بهشتی می رسند آرزو می کنند کاش در دنیا بدن هایشان با مقراض قطعه قطعه شده بود و آنها صبر کرده بودند تا این ثواب ها را بیشتر وکلان تر درک می نمودند. شما هر دو از این وضعی که دارید عوض می گیرید، فقط متوجه باشید وظایف شرعی خود را انجام دهید و شاکر و صابر باشید {إِنَّما یوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسابٍ}.(1) والله العالم

ص: 184

س 233. زنی 30ساله هستم که مدت 8 سال است ازدواج کرده ام. شوهرم فاقد نطفه است و پزشکان در مورد روش های درمانی که بتوانند از او نطفه بگیرند قطع امید کرده اند و البته راهی به ما پیشنهاد کرده اند که از شما خواهش می کنم در مورد مسائل شرعی آن ما را راهنمایی کنید؟

این راه استفاده از جنین است و جنین عبارت است از اینکه از زن و شوهری شرعی تخمک و نطفه بگیرند و بعد آن را در آزمایشگاه لقاح بدهند و بعد این جنین ایجاد شده را به رحم من منتقل کرده و کشت می دهند که در این صورت برای من حاملگی ایجاد خواهد شد.

آیا اصل این عمل شرعاً جایز است یا خیر؟

و آیا شیری که به این بچه می دهم احکام رضاع را دارد و محرمیت از نظر رضاع هست یا نه؟

3. مسائل ارث چه از طرف من و شوهرم و چه از طرف پدر و مادر واقعی او چگونه خواهد بود؟

ج) 1. عمل مذکور درصورتی که مباشر قرار دادن جنین در رحم غیر شوهر باشد مستلزم محرّم است و جایز نیست و اگر مباشر عمل خود شما و شوهرتان باشید اشکال ندارد.

2. چنین رضاعی موجب نشر حرمت نمی شود. والله العالم

3. نسبت به شما و شوهرتان احکام ارث مرتب نیست چون که آن جنین فرزند شما محسوب نمی شود بلکه فرزند صاحبان نطفه است. والله العالم

ص: 185

س 234. وارد نمودن اسپرم مرد بیگانه؛ چه آشنا برای زوجین و چه غیر آشنا برای زوجین، از طریق تلقیح مصنوعی در رحم زنی که شوهرش عقیم است با رضایت و خواست شوهرش، چه حکمی دارد؟

ج) اشکال دارد.

س 235. اینجانب (خانم) دارای تحصیلات سطح دو حوزوی و دانشجوی کارشناسی ارشد رشته فقه و اصول در حال انجام پایان نامه خود با عنوان «بررسی اخلاقی، فقهی و حقوقی باروری پس از مرگ» می باشم. ازاین رو از آن فقیه عالم و صاحب نظر استدعا دارم تا حدالامکان با پاسخگویی جامع و کامل به سؤالات مطروحه در این زمینه (با نقد مبانی و فتاوی) در صورت صلاحدید حامی اینجانب باشند. سؤالات در فایل پیوست به حضور ایفاد می گردد.

شرح کلی مسأله: در باروری پس از مرگ از گامت یا جنین منجمدشده افراد بعد از مرگ آنها لقاح مصنوعی تشکیل می دهند و فرزندی متولد می شود. لذا ضروری است که فقه اسلامی پاسخگوی سؤالات شرعی در این زمینه باشد. عمده مسائل مطروحه در قالب شش مسأله کلی به شرح ذیل بیان شده اند که نیازمند پاسخ فقهی و شرعی می باشند.

1. مسأله اول: زوج جهت درمان ناباروی به مراکز مربوطه مراجعه می کند و اسپرم خود را منجمد می کند و پس از مدتی فوت می کند. زوجه جهت باردار شدن و داشتن فرزندی از زوج خود درخواست لقاح را به صورت مصنوعی در مراکز ناباروری دارد. حال این سؤالات مطرح است:

ص: 186

الف) آیا عمل لقاح با اسپرم منجمدشده فرد متوفّی جایز است؟

ب) در صورت قبول بقای زوجیت پس از مرگ، عمل لقاح با اسپرم منجمد جایز است؟

ج) در صورت عدم قبول بقای زوجیت پس از مرگ، عمل لقاح با اسپرم منجمد جایز است؟

2. مسأله دوم: زوجه جهت درمان، تخمک خود را منجمد کرده و قبل از باردارشدن فوت می کند. زوج برای تشکیل جنین، درخواست ترکیب اسپرم خود با تخمک منجمدشده زوجه را دارد و تقاضای انتقال جنین به رحم جایگزین می کند. حال این سؤالات مطرح است:

الف) آیا عمل لقاح با تخمک فرد متوفّی جایز است؟

ب) آیا رحم جایگزین در این مسأله شرعی و جایز است؟

ج) کودک متولدشده می تواند متعلق به صاحب رحم باشد؟

د) کودک متولدشده از صاحب رحم ارث می برد؟

ه) کودک متولدشده از صاحب اسپرم ارث می برد؟

و) صاحب اسپرم را می توان پدر کودک تلقی کرد؟

3. مسأله سوم: زوج در حالت مرگ مغزی به سر می برد و زوجه در همان حالت درخواست گرفتن اسپرم از همسر و ایجاد لقاح مصنوعی با تخمک خود و ایجاد فرزندی ازاین روش را دارد. حال این سؤالات مطرح است:

ص: 187

الف) آیا این عمل جایز است؟

ب) آیا رضایت زوج (که در مرگ مغزی به سر می برد) لازم است؟

ج) آیا فرزند از پدری که در زندگی نباتی (مرگ مغزی) به سر می برد، ارث می برد؟

4 . مسأله چهارم: این سؤال برعکس سؤال سوم می باشد. اگر زوجه ای در حالت مرگ مغزی باشد و زوج درخواست تخمک را از پزشک بخواهد و با اسپرم خود ترکیب کند و در رحم جایگرین قرار دهد، مسأله شرعی و فقهی آن چگونه است؟

5. مسأله پنجم: زوج و زوجه جهت درمان ناباروی به مراکز درمانی مراجعه می کنند و چندین جنین از آنها تشکیل و منجمد می کنند، در حین درمان زوج می میرد و زوجه پس از مدتی درخواست انتقال جنین منجمدشده را به رحم خود می کند (در اینجا به جای گامت (اسپرم و تخمک)، جنین منجمد داریم). حال این سؤالات مطرح است:

الف) آیا این عمل شرعی است؟

ب) آیا کودک متولدشده از صاحب اسپرم تلقی می شود؟

ج) آیا کودک متولدشده از صاحب اسپرم ارث می برد؟

6. مسأله ششم: فردی مبتلا به سرطان اسپرم خود را منجمد می کند و سپس فوت می شود. پدر متوفّی تقاضای گرفتن رحم جایگزین و اهداکننده تخمک را با اسپرم منجمدشده فرزندش دارد تا بتواند صاحب نوه شود.

لطفاً مسائل شرعی و فقهی این مسأله را نیز تبیین نمایید.

ص: 188

ج) 1. در هر دو صورت حکم به جواز مشکل است.

2. حکم به جواز مشکل است ولی در صورت وقوع لقاح، فرزند متعلق به صاحب اسپرم بوده و در ارث بردن از پدر باید با بقیه ورثه مصالحه نماید و ربطی به زن صاحب رحم ندارد.

3. با رضایت زوج (چنانچه از قبل حاصل شده باشد) و عدم استلزام حرامی از قبیل لمس و نظر به عورت فی نفسه مانعی ندارد و فرزند هم به هر دو ملحق بوده و از آنها ارث می برد.

4. فی نفسه مانعی ندارد و فرزند در همه احکام به هر دو ملحق است.

5. چنانچه مستلزم حرامی نباشد انتقال جنین به رحم زوجه مانعی ندارد ولی اگر حمل بعد از فوت پدر باشد از پدر ارث نمی برد ولی از مادر با بقیه ورثه باید مصالحه کنند.

6. جایز نیست. والله العالم

میل به مادری با مرد اهداکننده اسپرم ازدواج موقت داشته باشد؟ آیا بعد از ازدواج موقت اهدای اسپرم جایز است؟ زن هیچ گونه تمایل جنسی به مرد ندارد تنها به دلیل اهدای اسپرم و داشتن فرزند ازدواج موقت خواهد کرد.

2. آیا اهدای تخمک مجاز است؟ اهداکننده تخمک چه شرایطی را باید داشته باشد؟ آیا اهداکننده تخمک می تواند خواهر زن باشد؟ آیا اهداکننده باید حتماً در زمان اهدا مطلّقه یا بیوه یعنی بی شوهر باشد؟

3. طبق قاعده «اماره فراش» طفلی که از یک زن شوهردار به دنیا آمده باشد فرزند شوهر فرض می شود و ملحق به اوست. آیا طبق این قاعده می توانند زن و شوهر ناباروری که شوهر فاقد اسپرم است از اهدای اسپرم استفاده کنند؟ در این صورت نسب کودک به که می رسد؟ شما معیار پدری را در چه می دانید؟

4. قانون اهدای جنین در زوجین نابارور (مصوب 29 تیر 1382) به تصویب رسیده است. آیا مجاز است که زوجین اهداکننده جنین از بستگان نزدیک زوجین گیرنده جنین مثل خواهر یا برادر باشند؟ چه ارتباطی بین کودک متولدشده از اهدای جنین و زوجین اهداکننده جنین و زوجین گیرنده جنین وجود دارد؟

ج) 1. تلقیح نطفه مرد اجنبی به زن اجنبیه جایز نیست و نسب او مربوط به صاحب اسپرم است و هیچ نسبتی با زنی که در رحم او قرار داده شده ندارد و اگر ازدواج موقت نمایند و اهداکننده اسپرم خودش دکتر باشد و بتواند این عمل را بدون مباشرت هیچ نامحرمی اعمّ از زن و یا مرد انجام دهد، اشکال ندارد و در غیر این

ص: 191

صورت جایز نیست و اینکه زن تمایل جنسی به مرد ندارد و فقط به خاطر داشتن فرزند ازدواج موقّت می کند مانع محسوب نمی شود.

2. ظاهراً از آنچه در جواب سؤالات قبلی گفته شد حکم مسأله روشن شد به اینکه خواهر زن بودن یا بیوه یا مطلّقه بودن اثری ندارد باید نفس عمل به وسیله محرم باشد و هیچ نامحرمی چه زن و چه مرد ناظر یا مباشر نباشد.

3. جایز نیست و نسب کودک با آنچه در پاسخ سؤال 2 گفته شد محقق می شود و پدر همان صاحب اسپرم است و قاعده فراش در اینجا جاری نیست.

4. جایز نیست و از مسائل سابقه حکم این سؤال معلوم شد و تحقق نسبت به همان است که در پاسخ سؤال دوم بیان شد؛ یعنی فرزند ملحق به زوجین صاحب جنین می باشد.

ج) به نظر اینجانب ناباوری بیماری محسوب نمی شود تا در معالجه آن رجوع به پزشک و لمس و رؤیت آلت تناسلی جایز باشد. می توانید در این مسأله به مجتهد دیگری رجوع نمایید. والله العالم

است در صورت انتقال به رحم دختر در رحمش بپروراند و طفل سالمی بدون خطر به دنیا آورد آیا شرعاً جایز است؟

ج) در فرض سؤال اگر عمل مذکور مستلزم ارتکاب خلاف شرع مانند مباشرت غیر شوهر دختر در قرار دادن جنین در رحم دختر نباشد فی نفسه مانعی ندارد. والله العالم

س 247. زن و شوهری که بچه دار نمی شوند به مراکز استیجار رحم مراجعه و پزشک با أخذ منی مرد و تخمک زن قول پرورش آن را در رحم استیجاری داده است. پس از ولادت طفل و تحویل به پدر و مادر مشخّص می شود چون تخمک زن قابلیت باروری نداشته، پزشک از تخمک زن اجنبیه استفاده کرده و پدر و مادر را از این مطلب آگاه نکرده است. پس از روشن شدن قضیه، آنان از پزشک شکایت دارند، آیا شرعاً پزشک مرتکب حرام شده و چه مسئولیتی متوجه وی است؟

ج) در فرض سؤال، ولد ملحق به پدر است که صاحب نطفه است و توارث هم بین پدر و آن بچه ظاهراً ثابت است ولی مباشرت طبیب برای قرار دادن نطفه در رحم استیجاری اگر صاحب رحم معقوده طبیب نباشد جایز نیست و تعزیر دارد و نسبت مادری نیز بین طفل و صاحب رحم ثابت نیست. والله العالم

س 248. بعضی از خانم ها به دلیل مشکلات رحمی قادر به نگهداری جنین در رحم خود نیستند و یا به دلیل نداشتن رحم نمی توانند صاحب فرزند شوند، اما این امکان وجود دارد که تخمک زن و اسپرم شوهر را در محیط خارج از رحم امتزاج نمایند و بعد جنین حاصل را به رحم زن دیگری منتقل نمایند تا در آنجا پرورش یابد و پس از زایمان طفل را به صاحبان جنین تحویل دهند. برای انجام این عمل، توافق یا قراردادی فیمابین زوجین و زن صاحب رحم صورت می گیرد که در خصوص اعتبار قرارداد و

ص: 197

آثار آن سؤالات زیر مطرح است. خواهشمند است نظر شریف را در مورد آنها مرقوم بفرمایید:

1. آیا قرارداد انتقال و نگهداری جنین فیمابین صاحبان جنین و زن صاحب رحم از نظر شرعی معتبر است؟

2. در صورت صحت چه حقوقی برای زن صاحب رحم ایجاد می شود؟

3. زن صاحب رحم نسبت به طفل متولدشده چه حقوق و تکالیفی خواهد داشت؟

ج) 1. در مورد سؤال چنانچه قراردادن جنین مذکور در رحم زن توسط خودش یا همسرش بدون مباشرت دیگری انجام شود اشکال ندارد.

2و3. فرزند ملحق به صاحبان نطفه است و به زن صاحب رحم ربطی ندارد. والله العالم

عهده خود زوجه است و مخارج حمل بعد از تولد بر عهده صاحب نطفه است. والله العالم

2. در جایی که این عمل به طور شبهه صورت گرفته باشد مثل جایی که زن گمان کرده نطفه از شوهر خودش بوده و مرد گمان می کرد که زنی که نطفه وارد رحم او شده، همسر واقعی او می باشد درحالی که این طور نبوده در این فرض آیا احکام اولادی بر فرزندی که به دنیا خواهد آمد، جاری می شود؟

ج) 1. ظاهراً ملحق به صاحب نطفه است و احکام ارث مرتب است.

2. احکام ولد شبهه مرتب می شود.

مورد شوهر باشد که مستلزم فعل حرامی مثل لمس بدن اجنبی یا اجنبیه یا نظر به عورت غیر شوهر و غیر زوجه نباشد اشکال ندارد و با استلزام ارتکاب حرام در صورتی جایز است که ضرورتی و رفع خطری از شخص در بین باشد.

س 257. خانمی هستم که خداوند متعال سه فرزند به من عطا نموده است (الحمد لله کما هو اهله)، از نظر روحی و عصبی توان باردار شدن مجدد و اضافه نمودن فرزند را ندارم، آیا می توانم با توافق شوهرم لوله رحم را مسدود نمایم با توجه به اینکه هر موقع لازم باشد با یک عمل جراحی ساده امکان باز کردن لوله و باردار شدن هست؟

ج) بستن لوله رحم نوعاً باعث نازایی می شود ولو با اجازه همسر باشد جایز نیست و جلوگیری از انعقاد نطفه به وسیله دیگر که مستلزم ارتکاب حرام نباشد اشکال ندارد.

س 258. من زنی هستم 33 ساله و در حال حاضر دوران بارداری را برای سومین فرزندم سپری می کنم از نظر جسمی فردی فوق العاده ضعیف می باشم به طوری که اکنون که سومین حاملگی را می گذرانم تحت فشار شدید مشکلات قلب و فشار خون قرار دارم با توجه به شرایط جسمی کنونی من همه اطرافیانم که ناظر حالم هستند معتقدند که بدنم به هیچ عنوان طاقت و توان تحمّل چهارمین حاملگی را ندارد با توجه به اینکه همسرم سید می باشند و خودم را مانع شرع می دانم و با توجه به اینکه گروهی از پزشکان معتقدند که عمل بستن

ص: 202

لوله های رحم قابل برگشت و باز کردن هست و گروهی می گویند قابل باز کردن مجدّد نیست آیا اجازه می فرمایید که من با توجه به این شرایط پس از به دنیا آمدن این نوزاد اقدام به بستن لوله هایم بنمایم یا خیر؟

ج) در مورد سؤال، بستن لوله رحم که باعث عقیم شدن می شود جایز نیست. می توانید جهت جلوگیری از حمل از وسائل دیگر که سبب عقیم شدن نباشد استفاده نمایید.

س 259. آیا بستن لوله برای خانم ها اشکال دارد یا نه؟

ج) عقیم کردن زن و یا مرد جایز نیست، ولی جلوگیری موقت از انعقاد نطفه اشکال ندارد.

س 260. بستن لوله های مردان با رضایت زن و شوهر از نظر شما چه حکمی دارد؟

ج) عقیم کردن جایز نیست و رضایت زن و شوهر مجوز نیست.

س 261. بستن لوله چه برای زن ها و چه برای مردها با توجه به دستور دولت و کنترل موالید جایز است یا نه؟

ج) به طور موقت که باز کردن آن ممکن باشد به شرط اینکه مستلزم فعل حرامی مثل نظر و لمس اجنبی یا نظر غیر شوهر بر عورت نباشد جایز است و به طور دائم عقیم کردن جایز نیست.

ص: 203

ج) عمل مذکور کفّاره و حدّ ندارد و تعزیر، موکول به نظر حاکم شرع جامع الشرایط است. والله العالم

4. منظور از لمس آیا لمس مستقیم پوست با بدن بیمار است یا درصورتی که دست پزشک با پوشش هایی چون دستکش طبی پوشیده باشد لمس محسوب نمی شود؟

5. برای قراردادن IUD با شرایط لازم آیا رضایت همسر شرط است؟

6. درصورتی که پزشکان با توجه به شرایط یک فرد خاص بهترین و مناسب ترین روش را برای او گذاردن IUD بدانند چه حکمی دارد؟

7. پیشگیری از حاملگی و کنترل جمعیت راه های مختلف دارد آیا افراد با اطلاع از روش ها و عوارض آنها می توانند به صورت داوطلبانه هر کدام از آنها را انتخاب کنند؟ (روش های علمی و معتبر).

8. آیا مصرف قرص های ضد حاملگی جهت پیشگیری از بارداری بلامانع است؟

9. آیا زن می تواند بدون اجازه شوهر اقدام به استفاده از قرص های ضد بارداری نماید؟

10. داروهای تزریقی وجود دارد که از طریق عضلانی تزریق می شود و برای مدت معینی اثرات ضد حاملگی دارد. حکم استفاده از این مواد جهت جلوگیری از بارداری چگونه است؟

11. کپسول هایی وجود دارد به نام نورپلانت که در زیر پوست کاشته می شود. بیشتر پوست قسمت خارجی فوقانی بازو و این یکی از روش های جلوگیری از بارداری است. آیا شرعاً این عمل جایز است؟

12. قراردادن نورپلانت توسط پزشک زن که فقط سطح خارجی بازو را مشاهده می کند چه حکمی دارد؟ و آیا در صورت پوشیدن دستکش و پوشش

ص: 206

کامل زن به جز محل عمل حدود چند سانتی متر روی بازو، پزشک مرد می تواند به این کار اقدام کند؟

13. آیا برای کاشت نورپلانت نظر همسر شرط است؟

14. حکم عزل همان روش منقطع که هنگام آمیزش، مرد منی خود را خارج از رحم بریزد چیست؟

15. در روش منقطع آیا رضایت همسر شرط است یا خیر؟

16. درصورتی که در یک زوج بنا به ادله ای همچون خلق فرزندان ناقص الخلقه، داشتن بیماری های زمینه ای که باعث خطر جانی برای زوجه گردد، به تشخیص اطبا بالاجبار باید از حاملگی پیشگیری کند و از طرف دیگر بهترین روش پیشنهادی اطبا نیز مستلزم لمس یا نظر است آیا این مورد از مصادیق اضطرار است؟

17. در صورت ضرورت اجتماعی کنترل رشد جمیعیت و پایین بودن سطح فرهنگی یک خانواده برای استفاده از سایر روش های کنترل جمعیت، بستن لوله های رحمی در زن یا لوله های منی برای مرد چه صورت دارد؟

18. در صورت ضرورت کنترل بارداری در زوج خاص و عدم موفقیت آنها در رعایت مناسب سایر روش ها بستن لوله ها چه حکمی دارد؟ آیا از موارد اضطرار است؟

19. درصورتی که ضرورت پیش آید یا مواردی که شرعاً اجازه بستن لوله های زن و مرد داده شده است حق تقدم به کدام یک است؟

ص: 207

20. با توجه به منابع علمی معتبر پزشکی شرایطی اعلام شده است مبنی بر اینکه زن حامله نشود و در صورت حامله شدن در معرض خطرات جمسی قرار دارد یا مشکلاتی برای جنین پیش می آید. آیا در این موارد مجاز به بستن لوله های رحمی هستند؟

21. در تعیین موارد اضطرار درصورتی که پزشکان متخصص زنان و زایمان در مورد حاملگی به خانمی اعلام خطر کنند از خطرات جانی و جسمی و مشکلات احتمالی برای جنین آیا کفایت می کند؟

22. جهت جلوگیری از بارداری عمل وازکتومی روی مردان صورت می گیرد که لوله های منی را می بندند یا قطع می کنند حکم شرعی این عمل فی نفسه چیست؟

23. در عمل وازکتومی رضایت همسر چگونه است؟

24. بیمار به علت بیماری دیگری تحت عمل جراحی قرار می گیرد و محیط عمل جهت وازکتومی مناسب است آیا در اینجا می توان بیمار را وازکتومی کرد؟

25. در موارد اضطرار عمل وازکتومی چه حکمی دارد؟

26. بستن لوله های رحمی باعث قطع دائم حاملگی در خانم ها می شود و در شرایط ایده آل شانس برگشت با عمل جراحی مجدد حدوداً 50% است این عمل فی نفسه چه حکمی دارد؟

27. جهت بستن لوله های رحمی (TL) حین عمل هیچ الزامی بر مشاهده عورت خانم ها وجود ندارد و عمل از طریق شکم صورت می گیرد آیا انجام عمل توسط پزشک زن مانعی ندارد؟ (با توجه به اینکه لمس و نظر در ناحیه شکم صورت می گیرد).

ص: 208

28. خانمی است که به علت دیگری تحت عمل جراحی قرار گرفته است و شکم بیمار باز شده است با توجه به باز بودن شکم حکم بستن لوله ها چگونه است. آیا باز مسأله لمس و نظر مطرح می شود یا خیر؟ درصورتی که پزشک مرد مسئول جراحی مشکل اولیه بیمار باشد؟

29. در بستن لوله ها آیا نظر همسر شرط است؟

30. درصورتی که شکم بیمار توسط دستیار زن باز شود آیا پزشک مرد می تواند با دستکش به عمل بستن لوله ها بپردازد با توجه به اینکه نظر به پوست ظاهر شکم صورت نمی گیرد و بیشتر داخل شکم مشاهده می گردد؟

31. اگر پزشکان به خانمی بگویند که حامله شدن برایش خطر جانی دارد. آیا زن می تواند لوله های خود را ببندد؟ آیا این از مصادیق اضطرار است؟

32. در مواردی که محصول حاملگی جنین های ناقص الخلقه یا بیماری ژنتیکی غیر قابل علاج دیگر می شود، آیا می توان به بستن لوله های زن یا مرد اقدام کرد؟

33. جهت بستن لوله های رحمی (TL) روش لاپاراسکوپی می تواند مورد استفاده قرار گیرد؛ یعنی با برش های حدود نیم تا یک سانتی متر از روی شکم؛ این عمل فی نفسه چه حکمی دارد؟

34. در سؤال فوق با توجه به پوشیده بودن بدن بیمار و فرستادن وسایل لاپاراسکوپی از منفذهای نیم تا یک سانتی متری به داخل شکم بیمار و عدم ایجاد لمس و نظر آیا پزشک مرد می تواند به این عمل اقدام کند (با توجه به آماده کردن محیط عمل تا پوشش کامل توسط خانم ها).

ص: 209

35. در کل با توجه به سؤالات مطروحه درصورتی که حضرتعالی ارشاد و نظر خاصی دارید لطفاً جهت استفاده پزشکان بفرمایید.

ج) به طورکلی جلوگیری از حاملگی چنانچه مستلزم خلاف شرع مانند لمس و نگاه حرام نباشد، اشکال ندارد لکن عقیم کردن و یا کاری که معرض عقیم کردن زن یا مرد باشد جایز نیست و چنانچه حمل برای زن ضرر داشته باشد با وجود راه های جلوگیری موقت اضطرار صدق نمی کند و مجوز عقیم کردن زن یا مرد نیست، و جلوگیری زوجه از حمل بدون رضایت زوج جایز نیست لکن جلوگیری توسط زوج نیاز به اذن زوجه ندارد، و لمس بدن غیر مماثل با دستکش در موارد نیاز به معالجه اشکال ندارد و لکن لمس آلت تناسلی اگرچه با دستکش باشد جهت انجام عمل جلوگیری، برای مماثل و غیر مماثل جایز نیست. لازم است یادآوری شود که:

1. آنچه از بررسی آیات و روایات استفاده می شود تأکید بر تناکح و تناسل است و ترس از گرسنگی که فعلاً به عنوان مسأله مورد نظر موافقین جلوگیری از ازدیاد جمعیت است در زمان نزول قرآن هم مطرح بوده و قرآن مجید می فرماید: ولا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْیةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیاكُمْ؛(1) فرزندان خود را از ترس گرسنگی نکشید ما آنها و شما را روزی می دهیم؛ و نیز می فرماید: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرْضِ وَلكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ

ص: 210

بِما كانُوا یكْسِبُونَ،(1) که یکی از عوامل ضیق و تنگناها را عدم ایمان به حساب می آورد و وعده می دهد که اگر جامعه ای ایمان آورند ما درهای آسمان ها را به روی آنها خواهیم گشود و برکت را بر آنها نازل می کنیم.

2. به هرحال با وجود مشکلات اقتصادی و اخلاقی در خانواده ها اگرچه توصیه به کثرت فرزند نمی نمایم لکن با مخارج سنگین برای عقیم کردن مرد و زن مسلمان و تبلیغ فراوان برای کم شدن جمعیت مسلمین موافق نیستم و این گونه تبلیغات را که توسط بعضی مراکز بین­المللی هدایت و ساماندهی می شود خیرخواهانه نمی دانم. خداوند همه مسلمانان را از شرور و فتن آخرالزمان محفوظ بدارد.

زن یا مرد باشد جایز نیست و جلوگیری زوجه از حمل بدون رضایت زوج هم جایز نیست.

5. عقد موقت یکی از سنت های شرعیه است و عمل به آن برای بعضی واجب و برای بعضی مستحب است.

ص: 214

ص: 216

سقط آن افتاده است موجب وسعت رزق و رفع مشکلات زندگی و سعادت دنیا و آخرت پدر و مادر شود. امر رزق و روزی با خداوند متعال است وَفِی السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَما تُوعَدُونَ * فَوَرَبِّ السَّماءِ وَالأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ.(1)

س 271. هرگاه دکتر تشخیص دهد که حمل برای مادر زیان دارد و اگر در شکم بماند یا هر دو می میرند یا یکی از آن دو، آیا سقط جنین جایز است؟

ج) در مثل دو غریقی که هر دو در معرض هلاکت باشند و انسان نتواند هر دو را نجات دهد مخیر است که یکی از آنها را نجات دهد اما اگر هر دو در معرض غرق شدن باشند و نجات یکی از آنها توقف بر هلاک کردن دیگری داشته باشد مثل همین فرض مورد سؤال، جایز نیست.

س 272. در مراکز درمانی تخصصی بیماری های زنان و زایمان می توان توسط آزمایشات تشخیص داد که جنین بعد از تولد دچار عقب ماندگی ذهنی خواهد بود و این بعداً به طور قطع منجر به مرگ وی خواهد شد. آیا کادر پزشکی در این موارد مجاز به سقط جنین می باشند یا خیر؟

ج) عمل مذکور، جایز نیست هرچند قطع داشته باشید که جنین عقب مانده و بعداً هم منجر به مرگ او می شود، و دیه هم دارد که بر عهده مباشر است. والله العالم

ص: 218

س 273. آیا سقط عمدی جنینی که مطمئنیم یا احتمال می دهیم معیوب و نارسا می باشد، در هر ماهی از بارداری اگر دیه لازمه هم پرداخت شود، مجاز است؟

ج) جایز نیست. والله العالم

س 274. اگر طبیب تشخیص قطعی داد که ماندن جنین در شکم مادر موجب مرگ مادر می گردد بفرمایید:

1. آیا جایز است جنین را در شکم مادر از بین ببرند تا مادر سالم بماند؟

2. آیا می توان مادر را به همان حال باقی نهاد تا بچه سالم بماند و مادر بمیرد؟

3. اگر در باقی گزاردن مادر به همان حال احتمال مرگ هم مادر و هم بچه در کار باشد تکلیف چیست و احتمال مرگ و سلامت برای هر دو مساوی باشد؟

4. اگر حکم فوق نسبت به جنین قبل از ولوج روح و بعد از ولوج روح فرق پیدا می کند حکم هر دو حال را توضیح فرمایید؟

ج) بعد از ولوج روح جایز نیست و قبل از ولوج روح درصورتی که حفظ جان مادر متوقف بر سقط باشد جواز قابل توجیه است.

س 275. با عکس برداری از جنین درون شکم مادری معلوم شده که جنین ناقص الخلقه می باشد که پس از تولد بمانند تکه گوشتی به کناری خواهد افتاد و هیچ گونه فعالیتی نمی تواند داشته باشد و فاقد هرگونه درک و شعور انسانی خواهد بود بفرمایید:

1. آیا جایز است در همان حال جنین بودن (قبل از ولوج روح یا بعد از ولوج روح) وی را از بین برد و جنین را ساقط نمود؟

ص: 219

2. اگر این طفل به دنیا آمد و سپس مریض شد، آیا جایز است که هیچ گونه اقدامی در مورد درمان وی انجام نداد تا زودتر بمیرد و چه بسا از درد و رنج هم راحت شود؟

ج) 1و2. جایز نیست. والله العالم

س 276. برطبق تشخیص پزشکان جنینی هست که اگر در شکم مادر بماند خواهد مرد ولی اگر آن را از شکم مادر خارج نمایند و در دستگاه مخصوص (انکوباتور) بگذارند زنده می ماند و به رشد و حیات خود ادامه می دهد بفرمایید:

1. تکلیف در این مورد چیست؟ آیا می توان بچه را از شکم مادر خارج نمود؟

2. آیا قبل از ولوج روح و یا بعد از ولوج حکم فرق می کند؟ آن را هم بیان فرمایید.

ج) 1و2. در صورت مذکور که علم به تلف شدن جنین حاصل شود اخراج آن از شکم مادر و حفظ و نگهداری آن به نحو مذکور جایز است و فرقی بین قبل از ولوج روح و بعد از آن نیست؛ بلی بعد از ولوج روح خارج کردن آن از شکم مادر واجب است و وجوب آن قبل از ولوج روح معلوم نیست ولی موافق احتیاط است. والله العالم

س 277. اگر طبیبی متوجه شد که جنینی درون شکم مادری دارای نقص عضو می باشد که در صورت اطلاع دادن به والدین او احتمال زیاد می دهد آنان اقدام برای سقط جنین بنمایند و شاید هم در مقام معالجه نقص عضو از جنین برآیند که احتمال بهبودی بسیار کمی را دارد، و درضمن اگر اطلاع دهد در معرض شکایت والدین نسبت به عدم اطّلاع به آنان از وضعیت جنین قرار نخواهد گرفت بفرمایید وظیفه طبیب در اینجا چیست؟

ص: 220

ج) درصورتی که علم نداشته باشد که آنها اقدام به سقط جنین می نمایند چون محتمل است در مقام معالجه بر آیند، مطّلع ساختن آنها جایز است.

و اگر آنها مرتکب سقط جنین شوند مسئول خود عامل است. والله العالم

س 278. زن و شوهر توافق نمودند بر سقط جنین 3 یا 4 ماهه، آیا دیه و کفّاره تعلق می گیرد؟ به چه کسی باید داده شود؟

ج) توافق برای سقط جنین جایز نیست و دیه سقط به عهده کسی است که مباشر سقط جنین است مثل اینکه مادر قرص بخورد و جنین ساقط شود، دیه به عهده مادر است و اگر دکتر مباشر سقط مثل اینکه آمپول بزند و موجب سقط شود دیه به عهده دکتر است.

س 279. خانمی شوهردار مرتکب زنا شده و از این طریق باردار گردیده است و حمل او الآن پنج ماهه می باشد با عنایت به اینکه سقط جنین حرام است و از طرفی آشکار شدن این مطلب موجبات فساد را در خانواده ها فراهم می آورد، شما چه دستوری می فرمایید؟ ضمناً شوهر این خانم این حمل را انکار نکرده است ولی خانم مطمئن است که حمل از شوهرش نیست چراکه شوهر او در خارج از کشور کار می کرده و قبل از اینکه از خارج برگردد آزمایشگاه باردار بودن این خانم را تأیید کرده است. اکنون با توجه به عدم انکار شوهر و یقین خانم به اینکه حمل از آن شوهرش نیست آیا می شود روی این کار سرپوش گذاشت، یعنی به شوهر اعلام نشود که این حمل مربوط به او نیست تا بچه متولد شود و فرزند او محسوب شود؟

ص: 221

ج) در فرض سؤال سقط جنین همان طور که توجه دارید حرام است و نباید جنین را سقط کنند و آزمایشگاه دلیل شرعی نیست و با احتمال الحاق ولد به زوج ملحق به زوج است.

س 280. حکم اسقاط جنینی که نموّ آن برای مادر خطرناک است چیست؟

ج) اگر روح در جنین دمیده شده جایز نیست و اگر روح دمیده نشده درصورتی که علم حاصل شود که خطر مرگ مادر حتمی است سقط جایز است. والله العالم

س 281. به نظر مبارک در موارد زیر سقط جنین جایز است؟

1. اگر طبق تشخیص پزشک متخصّص و مورد اطمینان بقای جنین موجب مرگ جنین و مادر هر دو می شود و یا اگر جنین سقط شود مادر زنده می ماند؟

2. اگر ولوج روح نشده است و طبق تشخیص پزشک متخصّص و مورد اطمینان بقای حمل برای مادر خطر جانی دارد یا مستلزم ضرر و درد غیر قابل تحمّلی باشد؟

3. اگر ولوج روح نشده و زن حامل اطمینان دارد که بدون اسقاط حمل مورد اذیت و آزار روحی یا جسمی غیر قابل تحمّلی قرار می گیرد و در عسر و حرج شدید واقع می شود؟

4. آیا در مورد سؤال بالا، دادن دیه نیز لازم است؟

ج) 1و2و3. در هیچ یک از موارد سؤال، اسقاط جنین جایز نیست. والله العالم

4. بلی، دیه لازم است؛ پس اگر خود مادر مباشر سقط شود مثل اینکه قرص یا دوایی که موجب سقط می شود بخورد، مادر باید دیه را بدهد و از گناه خود توبه کند

ص: 222

و در این صورت اگر بی رضایت شوهر این عمل را انجام دهد، باید دیه را به شوهر بدهد و اگر با موافقت شوهر بوده، احتیاط این است که پدر جنین و کسانی که بعد از پدر وارث او هستند، در دیه با هم مصالحه کنند و اگر طبیب با علم و عمد مرتکب سقط شده، دیه بر ذمّه طبیب است و در این صورت هم، در دیه، پدر و مادر جنین و کسانی که بعد از آنان وارث او هستند مصالحه نمایند. والله العالم

س 292. سؤالات متداولی که برای جامعه پزشکی در خصوص شبیه سازی مطرح می باشد تقدیم معظّم له می گردد. در شبیه سازی درمانی سن جنین معمولاً از یک هفته تجاوز نمی کند و این جنین از ترکیب سلول تخمک و یک سلول غیر جنسی در محیط آزمایشگاه به وجود می آید. در این نوع شبیه سازی معمولاً حیات جنین مزبور به عمد به مرگ منتهی می شود و به قصد درمان دیگران با دست کاری ژنتیکی از سلول ها یا اندام خاص وی به هدف درمان استفاده می شود، در این زمینه دو سؤال مطرح است:

1. آیا اطلاق نام نطفه انحصاراً به نطفه ای است که در رحم مادر تشکیل می شود یا نه (می توان نام نطفه را به ترکیب تخمک و سلول غیر جنسی که در محیط آزمایشگاه تشکیل می شود نیز نهاد)؟ تا در نتیجه از بین بردن آن اشکال نداشته باشد؟

2. آیا شرعاً می توان از حیات نطفه 7 روزه شبیه سازی شده در محیط آزمایشگاه به بهانه درمان یک انسان بالغ گذشت و از بالغ شدن این نطفه به یک انسان جلوگیری کرد و حق حیات وی را گرفت؟

ج) از بین بردن جنینی که قابلیت بقا و حیات دارد اشکال دارد. والله العالم

عهده وی نیست و آیا این شرط، جهت رفع دین از وی کافی است؟ اگر با وجود قبول این شرط، فردی که دیه براو واجب است، آن را پرداخت نکند، آیا در این صورت پزشک مدیون خواهد بود؟

ج) اگر پزشک مباشر سقط جنین می شود دیه بر او است و شرط پزشک در برائت از دیه اثری ندارد. والله العالم

در صورت جواز چند درصد احتمال به ایجاد ناهنجاری در مصرف داروی اشعه درمانی و شیمی درمانی موجب تجویز سقط جنین می باشد؟

ج) در این مورد نیز اسقاط جنین جایز نیست.

س 297. سقط جنین قانونی از مواردی است که با اظهار نظر پزشک، مراجعه به دادگستری و دریافت مجوز پزشکی قانونی انجام می شود، آن هم در شرایطی که جنین کمتر از چهار ماه داشته باشد و ادامه حیات جنین، زندگی مادر را به خطر بیندازد. در این ارتباط دو ناهنجاری شدید جنینی به نام آنانسفالی (نوزاد به علت نداشتن مغز بلافاصله بعد از تولد می میرد) وجود دارد که قبل از چهار ماهگی از طریق سونوگرافی تشخیص داده می شود. با این وصف مادر، 9 ماه باید جنین را در بطن خود داشته باشد، درحالی که می داند بعد از تولد خواهد مرد و پزشکان با علم به این موضوع به دلیل نداشتن حکم و فتوای شرعی نمی توانند سقط جنین را انجام بدهند.

از معظّم له تقاضا می شود چنانچه در این خصوص فتوایی دارند جهت آگاهی مردم و جامعه پزشکی و همین طور درج در مجله اطّلاعات هفتگی مرقوم فرمایند.

ج) در فرض سؤال، اسقاط جنین جایز نیست و مباشر سقط، ضامن دیه است و در جهت عدم جواز هم فرقی بین قبل از ولوج روح یا بعد از آن نیست.

1. حکم نگهداری جنین سقط شده در محیط های آموزشی، برای استفاده دانش پژوهان چیست؟

2. آیا حکم فوق در حالت های زیر تفاوتی دارد یا یکسان است؟

الف) جنین بدون روح یا جنین دارای روح

ب) جنین مسلمان یا جنین غیر مسلمان

ج) با رضایت اولیا یا بدون رضایت اولیا

د) وجود مصلحت مهم تر بر نگهداری و عدم آن

ج) 1. در فرض سؤال اگر جنین مسلمان باشد نگهداری از او جایز نیست، مگر آنکه حفظ نفس محترمه موقوف بر آن باشد. والله العالم

ج2) الف. اگر دارای روح باشد و قابلیت ادامه حیات نیز داشته باشد با اجازه ولیّ نگه داشتن و تغذیه او مانع ندارد.

ب. جنین کافر که روح ندارد نگه داشتن او اشکال ندارد و نسبت به مسلمان حکمش بیان شد. والله العالم

ج و د. جوابشان از جواب های قبلی معلوم می شود. والله العالم

1. تکلیف در این مورد چیست؟ آیا می توان بچه را از شکم مادر خارج نمود؟

2. آیا قبل از ولوج روح و یا بعد از ولوج حکم فرق می کند؟ آن را هم بیان فرمایید؟

ج) 1و2. در صورت مذکور که علم به تلف شدن جنین حاصل شود اخراج آن از شکم مادر و حفظ و نگهداری آن به نحو مذکور جایز است و فرقی بین قبل از ولوج روح و بعد از آن نیست؛ بلی بعد از ولوج روح خارج کردن آن از شکم مادر واجب است و وجوب آن قبل از ولوج روح معلوم نیست ولی موافق احتیاط است.

ص: 233

ص: 234

ص: 236

مقصود این است که واقعاً شخص جنسیت مرد دارد و آن بخش از اعضای او که مرد از زن به آن شناخته می شود همه مردانه است تغییر این جنسیت عملی نیست و اگر فرضاً عملی باشد جایز نیست.

س 302. تغییر جنسیت دو نوع است:

یک نوع طبیعی؛ مثلاً فرد باطناً پسر بوده ولی وقتی به دنیا آمده ظاهراً دختر بوده و تا 18 سالگی دارای ظاهری دخترانه بوده بعد شاید دلش درد گرفته و به پزشک مراجعه کرده بعد معلوم شده که اصلاً از روز اول این فرد پسر بوده نه دختر یا برعکس این موضوع.

نوع دوم غیر طبیعی؛ مثلاً فرد به خاطر بعضی مسائل دوست دارد با رضایت خودش و موافقت پزشکی عملی را رویش انجام دهند و جنسیتش عوض شود؛ مثلا پسر است و پزشکی او را با اعمال مخصوص مانند جراحی پلاستیک و غیره... به دختر تبدیل کند و یا برعکس این موضوع.

حالا بر فرض بودن اینچنین افرادی به دو صورت طبیعی و غیر طبیعی سؤالاتی مطرح می شود:

1. آیا پزشک در صورت طبیعی مجاز به عمل است یا نه؟

2. آیا پزشک در صورت غیر طبیعی مجاز به عمل است؟

3. منبع استنادی شما برای دادن فتوا در این زمینه چه مطلبی بوده است؟

4. کارهایی که فرد مثلاً زمانی که دختر بوده انجام داده و حال که پسر شده یا پسر بوده، حالا دختر شده در صورت طبیعی چه حکمی دارد؟

ص: 238

5. کارهایی که فرد مثلاً زمانی که دختر بوده انجام داده و حال که پسر شده و یا پسر بوده، حالا دختر شده در صورت غیر طبیعی چه حکمی دارد؟

6. تغییر جنسیت طبیعی چون معمولاً در زمان بلوغ فرد ظاهر می شود که آیا جنسیتش همین است یا نه بر فرض برای پسری نابالغ دختری را عقد کنند بر فرض عقد دائم هم باشد ولی بعد از جاری شدن عقد و مدتی که گذشت معلوم شد که جنس مؤنث هم در اصل پسر بوده نه دختر در این صورت چه حکمی دارد از نظر شما؟ (فتوای شما در این مورد چیست؟). البته منظور از این سؤال این است که به فرض ازدواجی صورت بگیرد، آیا مثلاً باید مهریه را بپردازد؟

ج) 1. در این فرض، انجام عمل برای پزشک و اقدام شخصی که عمل روی او انجام می شود هیچ یک اشکال ندارد و این تقریباً نوعی معالجه محسوب می شود.

2. جایز نیست و در این مورد عنوان معالجه صدق نمی کند.

3. دلیل بر جواز آن صدق عنوان معالجه بر آن است و در غیر طبیعی این عنوان صادق نیست.

4و5. اگر واقعاً پسر بوده و حالا واقعاً دختر شده آنچه در زمان پسر بودن وظیفه شرعی او بوده و انجام داده مجزی است و فعلاً هم که دختر شده وظایف مربوط به دختران را انجام بدهد و همچنین عکس مسأله و در این جهت فرقی بین مورد طبیعی و غیر طبیعی نیست. و اگر واقعاً پسر بوده و ظاهراً دختر محسوب می شده بعید نیست که عبادات او محکوم به صحّت باشد و کارهایی که بر او واقعاً حرام بوده مثل نظر به بدن غیر همجنس چون جاهل بوده مسئولیت ندارد.

ص: 239

6. در فرض سؤال عقد واقع شده باطل است و مهریه تعلق نمی گیرد.

س 303. من در ظاهر پسری بودم با اخلاق زنانه که عمل تغییر جنسیت کرده ام. البته مرحله اول آن (یعنی برداشتن آلت و بیضه). ولی هنوز مرحله دوم آن را انجام نداده ام (گذاشتن فرج و مهبل). اینک با مردی آشنا شده که قصد ازدواج دارد. تکلیف و احکام ازدواج و پوشاندن و نگاه کردن به بدن من چیست؟ لطفاً کامل توضیح دهید.

ج) در فرض سؤال حتی با گذاشتن فرج، تغییر جنسیت حاصل نمی شود و جایز نیست که با مرد دیگری ازدواج نمایید. والله العالم

تخمدان) هستند و ممکن است هر دو فعال باشند. چه اینکه تخمدان ها در یک طرف و بیضه ها در طرف دیگر باشند و یا مخلوطی از بافت بیضه و تخمدان در یک طرف یا هر دو طرف باشد. خلاصه دارای اندام تناسلی به اشکال گوناگونی هستند. اکنون پاسخ فرمایید که:

1. در دوجنسی کاذب مؤنث آیا پزشک از دیدگاه شرع مجاز است در صورت تمایل فرد، علی رغم ماهیت زنانه، اقدامی کند که ظاهر مردانه وی حفظ شود؟

2. اگر دوجنسی کاذب مؤنث - که ماهیتش زنانه است - با زن سالم ازدواج کرده باشد، تکلیف شرعی پزشک در اقدام به عمل جراحی برای حفظ ظاهر مردانه وی چیست؟

3. اگر دو جنسی کاذب مؤنث هنوز ازدواج نکرده باشد، با توجه به اینکه اگر ازدواج کند - هرچند ظاهرش بر اثر عمل جراحی باقی می ماند - دو زن با هم ازدواج کرده اند، تکلیف پزشک در انجام عمل جراحی برای حفظ ظاهر مردانه چیست؟

ج) 1. در فرض سؤال که عمل پزشک متضمن علاج نیست و حفظ ظاهر مردان است جواز آن محل اشکال و تأمّل است.

2. ازدواج مذکور صحیح نیست و پزشک هم مجاز به عمل مذکور نیست.

3. در فرض سؤال ازدواج او و عمل پزشک هیچ یک جایز نیست.

ص: 241

ج) به طورکلی کسی که جنسیتش محرز است، تغییر جنسیت برای او جایز نیست و تمایلات روانی و ژنتیکی مجوز عمل مزبور نیست و اگر با عدم جواز، کسی این کار را با اینکه تحقق آن بعید است انجام دهد و حقیقتاً جنسیت او، چه در اعضای ظاهری بدن و چه اعضای باطنی تغییر کند، به طوری که واقعاً مرد، زن شود و با زنان دیگر فرق نداشته باشد و یا بالعکس، در این صورت حکم روابط بر اساس جنسیت جدید است ولی تا زمان تحقق تغییر جنسیت، احکام شرعی بر اساس جنسیت فعلی است و باید آنها را رعایت نماید. والله العالم

ج) بر پزشک لازم است که بطلان ازدواج آنها با یکدیگر را به خود آنها بگوید. والله العالم

س 307. اگر خنثی (دوجنسی) ازدواج کرده باشد اعم از اینکه وضعیت واقعی او چه بوده است، و سپس وضعیتش مشخص و یا تبدیل شود، تکلیف عقد ازدواج چه می شود؟

ج) اگر مشخص شود که مرد بوده و ازدواج او هم با زن بوده و همچنین اگر مشخص شود که زن بوده و ازدواجش با مرد بوده عقد نکاح صحیح واقع شده است؛ ولی اگر در صورت اول معلوم شود که زن بوده و در صورت دوم معلوم شود که مرد بوده عقد نکاح باطل بوده است و در صورت تبدیل (تعیین وضعیت) عقد باطل می شود. والله العالم

شخص جایز است؟

ج) اگر پزشک بتواند با معالجه ولو به صورت عمل، جنس را به طور قطع مشخص نماید و او را مرد یا زن نماید جواز بعید نیست. والله العالم

س 310. آیا پزشک یا جامعه پزشکی به عنوان متصدی در امور پزشکی مسئول و مکلف است ماهیت شخص را مشخص کند؟ آیا درخواست بیمار در چنین موردی مجوز تبدیل وضعیت (مشخص کردن وضعیت) به حساب می آید یا باید علاوه برآن، مراجع ذی صلاح نیز اجازه دهند؟

ج) در این مورد پزشک وظیفه ای ندارد و اجازه مراجع ذی صلاح (اگر منظور مقامات اداری و قضایی باشد) اثری در حکم مسأله ندارد و درخواست بیمار چنانچه با معالجه ولو عمل پزشک جنس او کاملاً مشخص و معلوم گردد که زن یا مرد است اشکال ندارد.

س 311. اگر پزشک فقط به درخواست بیمار، وضعیت وی را از لحاظ جنسیت مشخص کند، از لحاظ شرعی فعل وی تحت چه عنوانی قرار می گیرد؟

ج) اگر عمل او منتهی به مرد شدن یا زن شدن شود و از حالت ابهام بیرون بیاید عمل پزشک عنوان معالجه بیمار را دارد و بی اشکال است.

می شوند؛ از طرفی با عمل جراحی پزشکان می توانند جنین همراه جفت را داخل شکم چنین مردی قرار دهند تا جنین رشد کند و با عمل سزارین متولد شود. شرعاً چنین عملی چه حکمی دارد؟

ج) چنین عملی اگر امکان داشته باشد و مستلزم ارتکاب خلاف شرع بدون نظر حرام نباشد بنفسه اشکال ندارد. والله العالم

ص: 246

ص: 248

درصورتی که موجب تغییر نوعی او بشود جایز نیست و در تغییر شخصی و شخصیات اگر موجب کمال بیشتر جسمی یا روحی او شود جایز است. و همچنین اگر موجب عیب و نقص روحی و جسمی نشود جایز است.

3. از جواب قبل، جواب معلوم می شود و مع ذلک به طورکلی باید در این گونه موارد رعایت احتیاط کامل بشود.

س 314. آیا دستکاری ژن حیوانات برای به دست آوردن حیوانی که بتوان از اجزای آن برای پیوند به انسان استفاده کرد جایز است؟

ج) اشکال ندارد. والله العالم

س 315. بعد از انجام عملیات خاصی روی ژن خوک آن را به حالتی درآورده اند که شیر او کاملاً فرمول شیر طبیعی مادر را دارد، آیا می توان از این شیر به صورت طبیعی یا خشک شده برای کودکان استفاده کرد؟

ج) حکم آن شیر، حکم شیر قبل از عملیات مذکوره است. والله العالم

س 316. ترکیب نطفه مرد با تخمک شامپانزه یا نطفه شامپانزه با تخمک زن و به دنیا آمدن انسانی میمون نما چه حکمی دارد؟ (ترکیب نطفه انسان و حیوان).

ج) این عمل اشکال دارد بلکه جایز نیست. والله العالم

بیماری ها) و انحصار نسل آینده بشری در این ژن برای داشتن جامعه ای با انسان هایی ممتاز از نظر جسمی و فکری و... جایز است؟

ج) هر نوع تحقیقی که مستلزم انجام فعل حرام نباشد بی اشکال است. والله العالم

صورت با تقسیم بندی شهروندان با ژن های بد، شهروندان با ژن های خوب که پدید می آید چه باید کرد؟

ج) به جهت توسعه فعالیت فناوری زیستی و مهندس ژنتیک نمی شود جواب کلی داد ولی کارهایی که در درمان انواع بیماری ها انجام شده و یا اصلاحاتی که در تولیدات کشاورزی و دامی به وقوع پیوسته است، می تواند مفید باشد؛ ولی بعضی امور مانند امور تلقیح و فناوری راجع به جنین نیاز به تأمّل دارد و لذا جواب مقتضی در صورت تعیین مصادیق خواهد بود.

چنانچه مستلزم بعضی مفاسد از قبیل لمس و نظر غیر شوهر نباشد و یا موجب از بین بردن نطفه منعقدشده در رحم نشود و یا موجب اضرار به مادر نشود فی نفسه مانعی ندارد و این تقسیم بندی ها قهری بوده و مانع جواز عمل نیست کما اینکه می شود این تقسیم بندی ها در اثر تنوع آب و هوایی برای حمل حاصل شود با اینکه این امر برای همگان میسر نیست. والله العالم

3. آیا این عمل جهت تولید و تربیت نیروهای نظامی با ویژگی های خاص جسمی و رفتاری، جایز است؟

ج) به طورکلی چنانچه اصلاحات مذکور منافاتی با شریعت مقدسه نداشته و یا مستلزم محرماتی از قبیل لمس و نظر نامحرم نباشد مانعی ندارد، ولی برای جواب تفصیلی لازم است مصادیق اصلاح ژنتیکی بیان شود. والله العالم

ده ماه نگذشته باشد. سؤال، اگر شرایط فوق موجود باشد، اما پزشکان با استفاده از پیشرفت های دانش ژنتیک مشخص و گواهی کنند که نسب فرزند به مرد دیگری غیر از این شوهر اختصاص دارد، آیا می توان به این تشخیص و گواهی پزشکان استناد کرد و برخلاف قاعده فراش، نسب فرزند را به غیر از شوهر اختصاص داد؟

ج) حکم برطبق قول پزشکان نمی شود. بلی اگر کسی یقین پیدا کند در آنچه مربوط به حق خودش است می تواند طبق آن عمل نماید. والله العالم

قاعده یکسان هستند که شامل انتقال مواد ژنتیکی هسته از مادر به تخمک یا جنین از یک اهداکننده مؤنث با میتوکندری سالم می باشد. اگرچه تفاوت های نهفته در این انتقال وجود دارد. در روش اول که انتقال اسپیندل مادر نام دارد، مواد هسته ای از تخمک مادر جدا شده و در تخمک اهدایی حاوی میتوکندری سالم و فاقد هسته سلول که با اسپرم پدر لقاح داده می شود، قرار می گیرد. تکنیک دوم، انتقال هسته ای نام دارد که شامل ایجاد دو جنین آزمایشگاهی، یکی با اسپرم پدر و تخمک مادر، و دیگری با تخمک اهدایی است؛ سپس مواد ژنتیکی مرکزی تخمک اهدایی جدا شده و با مواد ژنتیکی گرفته شده از تخمک مادر جایگزین می شود جنین در این دو روش دارای ژن هایی از پدر، مادر و دی ان ای میتوکندری تخمک اهدایی است، اما کودک متولدشده از لحاظ ژنتیکی کاملاً شبیه پدر و مادر اصلی خود است؛ بنابراین من با تمنا از شما در مورد پاسخ به سؤال زیر کمک خواستارم. آیا فکر می کنید هر یک از تکنیک های ارائه شده می تواند در قوانین اسلامی مجاز در نظر گرفته شود؟ اگر مجاز می باشد، آیا لازم است شخص اهداکننده مسلمان باشد؟

ج) چنانچه تلقیح مذکور بین تخمک زن و شوهر باشد مانعی ندارد ولی اگر موجب تولد هسته مرکزی تخمک اجنبیه و شوهر زن باشد جایز نیست. والله العالم

1. آیا در صورت حکم به جواز سلول درمانی و ژن درمانی، آن را تنها در مواردی که توأم با خطر مرگ برای بیماری باشد جایز می دانید و یا حکم این مسأله را در مواردی که مشتمل بر عسر و حرج در درازمدت یا کوتاه مدت برای کسی باشد نیز جاری می دانید؟ آیا دلیل جواز این مسأله می تواند قاعده تسلیط باشد؟

2. همچنین آیا درصورتی که این گونه انتقال و پیوند (ژن و سلول بنیادی) از شخص مرده ای انجام گیرد، آن را منافی با ادله کرامت انسانی می دانید یا خیر؟ و اینکه آیا درصورتی که ورثه خود اقدام به این گونه انتقالی از مورث نمایند و در مقابل آن نیز پولی دریافت کنند، خود مالک آن می شوند و یا آن مبلغ برای خود متوفّی خواهد بود؟ آیا برای پیوند متعلقی از بدن شخص زنده اعمّ از ژن یا سلول بنیادی و یا عضو دیه ثابت می شود؟

ج) 1. به طورکلی سلول درمانی اگر ملازم امر حرامی نباشد فی نفسه جایز است.

2. گرفتن سلول از میت جایز نیست و چنانچه موجب جراحتی بر میت شود ضامن دیه است. والله العالم

می گردد، از حضور آن مرجع عظیم الشأن راجع به شرعی بودن تهیه کپسول های حاوی سلول های زنده خوک و کاشت آن توسط عمل جراحی در بدن و همچنین خرید و واردات خوک زنده توسط این واحد دانشگاهی جهت استحصال لوزالمعده زنده و کبد آن به این منظور محل سؤال بوده که خواهشمند است راهنمایی لازم را مبذول دارید.

ج) خریدوفروش خوک چه زنده چه مرده جایز نیست و واردات خوک زنده نیز به لحاظ تبعات سوئی که دارد از قبیل معرضیت برای سایر مصارف مانند خوردن و غیره نیز جایز نیست ولی استفاده از لوزالمعده و کبد آن برای معالجه در مورد انسان اشکال ندارد. والله العالم

ج) الف. جواز بعید نیست. والله العالم

ب. اگر برای معالجه در آینده باشد حکم صورت قبل (اول) را دارد.

ج. اشکال ندارد. والله العالم

د. احیای بعد از موت با پیشرفت علم مقطوع العدم است. والله العالم

مدت زمان زیادی است که کرایونیک، به عنوان درمان آزمایشی پزشکی، شناخته شده است. هدف از منجمد کردن بیمار، درمان و افزایش طول عمر وی، می باشد و بیمار هم، به همین هدف خود را به دستگاه های انجماد می سپارد نه اینکه قصد خودکشی داشته باشد.

روش کار: انجماد بیمار لاعلاج، بعد از ایست قلبی (زمانی که از دست پزشکان، دیگر کاری برنمی آید) و قبل از مرگ مغزی می باشد. چند دقیقه بعد از ایست قلبی، اگر خون و اکسیژن به مغز بیمار نرسد، وی مرگ مغزی شده و می میرد. پزشکان کرایونیک، با وصل کردن ماشینی به مغز بیمار که خون و اکسیژن را به مغز می رساند، از مغز بیمار محافظت می کنند. بیمار در چنین حالتی، زنده به حساب می آید چراکه در پزشکی معاصر، ایست قلبی، معیار مرگ قطعی انسان به حساب نمی آید بلکه تنها معیار و ملاک برای مرگ قطعی انسان، مرگ مغزی عنوان شده است.

از اینجاست که دانشمندان کرایونیک می گویند: ما فرد منجمد شده را زنده می دانیم و قصدمان از به کار بردن کرایونیک، زنده کردن مرده و خلق یک معجزه نیست. اساساً کرایونیک نمی تواند زندگی پس از مرگ را فراهم کند. کرایونیک، فقط نوع دیگری از تکنولوژی های نجات بخش زندگی به حساب می آید مثل (CPR) احیای قلبی ریوی.

ج) در فرض سؤال چنانچه انجماد شخص عرفاً مرگ نباشد و در هر زمان بخواهند طرف بر خواهد گشت و این کار ضرر معتدّبه هم برای شخص نداشته باشد فی نفسه مانعی ندارد. والله العالم

ص: 261

ص: 264

2. عمل کردن بینی نه برای رفع عیب بلکه صرفاً جهت زیبا شدن یا زیباتر شدن چهره (چه برای زن و چه مرد) از نظر جنابعالی چه حکمی دارد؟

3. برداشتن خال ها و جوش ها و موهای زاید صورت که عاری از خطر هستند تنها به عنوان زیبایی (چه برای مرد و چه برای زن) از نظر جنابعالی چگونه است؟

4. حکم جراحی پوست که فقط برای زیبایی انجام می شود و از نظر طبّی لزومی ندارد (چه برای زن و چه برای مرد) از نظر جنابعالی چیست؟

ج) این اعمال فی نفسها اشکال ندارند، لکن مشروط به این است که فعل حرامی مثلاً جراحی مرد توسط زن یا به عکس واقع نشود و نیز در مواردی که ضروری نیست موجب اخلال به تکلیف شرعی نظیر انجام نشدن نماز بر وجه صحیح و کامل یا تیمم به جای وضو و غسل نباشد.

س 337. خواهشمند است بفرمایید:

1. کوچک یا بزرگ کردن شکم و ران و باسن، جهت زیبایی و موزون شدن اندازه این اعضا، که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد (چه برای مردان و چه برای زنان) چه حکمی دارد؟

2. هزینه ای را که شخص صرف موارد مذکور در سؤال می کند مشمول خمس می شود یا خیر؟

ج) 1. اگر مشتمل برخلاف شرعی از قبیل نظر و لمس حرام نباشد اشکال ندارد. والله العالم

ص: 266

2. این هزینه ها عرفاً مؤونه نیست و مشمول خمس است، مگر اندام زنی به گونه ای باشد که برای شوهرش نفرت آور باشد، در این صورت اگر از درآمد همان سال هزینه کند خمس ندارد. والله العالم

س 338. حکم اعمال زیر چیست:

1. چسباندن (کاشت) نگین روی دندان، جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

2. کشیدن پوست صورت و پیشانی برای رفع چین و چروک های آن جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

3. رفع تیرگی و پف دور چشم و نیز تیرگی و چروک دور لب جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

4. رفع تیرگی ها و لکه های موجود در پوست و نیز رفع فرورفتگی های صورت جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

5. رفع افتادگی پلک، رفع خطوط اخم و خنده و رفع غبغب جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

6. بالا کشیدن ابرو، برجسته سازی گونه و چانه، بزرگ کردن لب ها یا کوچک کردن آنها و چاق کردن صورت جهت زیبایی که از نظر طبّی نیز لزومی ندارد؛ چه برای مردان و چه برای زنان؟

ص: 267

و آیا هزینه ای که صرف امور مذکور می گردد، مشمول خمس می شود یا خیر؟

ج) اگر اعمال مذکور موجب لمس و نظر حرام نباشد و برای شخص ضرر نداشته باشد و مفسده دیگری نیز مترتّب نشود، مانع ندارد و اما پولی که مصرف می شود اگر عرفاً مؤونه زندگی محسوب نشود، باید تخمیس شود. والله العالم

ص: 270

ص: 272

ج) این گونه تداوی در صورتی جایز است که علاج منحصر به آن باشد و راه دیگری برای معالجه ممکن نباشد. والله العالم

س 344. مدت 5 سال است مبتلا به بیماری تنگی عروق می باشم به دکترهای عمومی و متخصص جراحی مراجعه نمودم و چهار مرتبه تحت عمل جراحی قرار گرفتم و دو انگشت پا و یک انگشت دستم قطع شده و مدت دو سال در بستر بیماری به سر بردم و تمام زندگیم از نظر مالی فلج شده است اکنون دو انگشت دستم در معرض خطر قرار گرفته با مراجعه به پزشکان داروهای متعددی را تزریق نموده اند و هنوز هم زیر نظر پزشک هستم لذا چند پزشک نظر داده اند که ضمن تزریق دارو و آمپول باید از مشروب الکل استفاده کنی تا اینکه خون غلیظ مانع گردش خود در بدن را از بین ببرد در غیر این صورت علاج دیگری نداری، حالا نظر مبارک حضرتعالی در این مورد منفی و یا مثبت زیر همین ورقه مرقوم فرمایید.

ج) در مورد سؤال چنانچه مداوا به تشخیص پزشک متدیّن حاذق، منحصر به آن باشد و دوای دیگری نداشته باشد اشکال ندارد و اگر با داروی دیگر بشود معالجه نمود با شرب مسکر جایز نیست.

س 345. آیا استفاده از الکل (و به طورکلی خوردنی های حرام) با اهداف درمانی جایز است؟ استفاده از شربت هایی که در فرمول آنها الکل به کار رفته است چه حکمی دارد؟

ص: 274

ج درصورتی که علاج درد، منحصر به استفاده از حرام باشد جایز است و به نحو مطلق جایز نیست و تشخیص انحصار هم بسیار مشکل است.

س 346. در اکثر مناطق محروم گروه کثیری از مردم معتقدند که ادرار بعضی از حیوانات و یا حتی ادرار انسان در صورت تماس با زخم و یا خوردن آن باعث بهبود آن جراحت می شود. آیا به گفته آنها چنین مسائلی در احادیث ذکر شده است؟

ج) شرب بول انسان و هر حیوان که حرام گوشت باشد حرام است و جواز شرب بول حیوانات حلال گوشت نیز محلّ اشکال است و احتیاط اجتناب از آن است، فقط بول شتر برای معالجه - خواه منحصر باشد علاج به آن یا منحصر نباشد - حلال است و شرب بول انسان و حیوانات حرام گوشت درصورتی که معالجه مرض به تصدیق پزشک متدیّن حاذق منحصر به آن باشد به مقدار ضرورت جایز است.

س 347. لطفاً بفرمایید:

1. خوردن دمبلان گوسفند و یا گاو از لحاظ شرعی چه حکمی دارد؟

2. برای شخصی که مریض هست و احتیاج دارد اگر مصرف کند چه حکمی دارد؟

ج) 1. خوردن دمبلان حرام است.

2. اگر دوای مرضی به تشخیص طبیب متدیّن حاذق منحصر به خوردن آن باشد، یعنی داروی دیگری که دوای آن مرض باشد در بین نباشد (که فرض بسیار بعیدی است) در این صورت به مقدار ضرورت اشکال ندارد ولی چنان که گفته شد فرض بعید است.

ص: 275

چند نکته درباره روش این افراد:

1. در جوّ حاکم بر این اجتماعات و کلاس ها، مروّجین آن ظاهراً اعتقادی به حجاب و بحث محرم و نامحرمی اسلامی ندارند.

2. در تمرینات تمرکز یا مدیتیشن می گویند، استاد «دَنگ» از شما می خواهم که در کنار من قرار بگیری و به من کمک کنی و این انرژی های سنگین یا ارواح سرگردان را از من دور کنی یا مثلاً فلان مشکل یا بیماری مرا برطرف نمایی! یعنی عملاً استادشان را جای خدا قرار داده و خیلی راحت این افکار را بین عوام و افراد ضعیف الایمان رواج داده و تلقین می کنند.

3. گاهی می گویند ما که در تمرکز انرژی می گیریم، دیگر چه لزومی دارد که نماز بخوانیم!

4. همین خانم استاد انرژی می گفت: استاد دنگ پیامبری از سوی خدا هستند!

5. در مورد زیارت عاشورا به یک دختر که افسردگی داشت گفتند زیارت عاشورا پر از لعنت و نفرین است و تمام اینها سنگینی است چون این لعنت ها به خود آدم برمی گردد و افسردگی می آورد.

6. اینها علی الظاهر خیلی خیرخواه و مهربان و صبورند و مخصوصاً «صبر و محبت» را در تعالیم خود، رمز موفقیت در جذب انرژی های بالا و کمک به دیگران می دانند و معتقدند در قبال انرژی دادن هیچ پول یا هدیهﺍی نباید بگیرند.

7. بعضی از آنها نماز می خوانند و عدهﺍی از مؤمنین هم به دلیل اثرات معجزه آسای انرژی درمانی در درمان بیشتر بیماری ها جذب آنها می شوند.

ص: 278

8. در تعالیم اینها هست که در انرژی های بالا، مثلاً اگر چاکرای دو کاملاً فعّال شود، روح می تواند با سرعت نور حرکت کند و در مورد چاکرای سه، شخص قادر می شود که گذشته و آینده را بداند، و در مورد چاکرای چهار، قادر است فکر دیگران و حیوانات را بخواند. مثلاً اگر کسی به آنها دروغ بگوید قسمت بالای سرشان (ملاج سر) حالت ضربان پیدا می کند و می فهمند و... .

9. ظاهراً این افراد مغرضانه یا از روی جهل، انرژی الکترومغناطیسی موجود در طبیعت مادّی را به عنوان انرژی الهی و ماوراء طبیعی معرفی کرده و با ترویج آن همراه با افکار «بودایی و شرک آمیز و کفرآمیز»، یک روش مؤثر اسلام زدایی را در پیش گرفتهﺍند؛ که مروجّین اصلی آن در جهان (بیش از 87 کشور) صهونیست ها هستند.

ج) از وضعیت کلاس های مذکوره و متصدّیان آنها اطلاّعی نداریم، به طورکلی انجام این برنامهﻫﺎ و ترویج آن و شرکت در آنها همه حرام و متضمّن خطر ضلالت و کفر و خروج از اسلام است. جدّاً باید از آن پرهیز شود و مجامع و مراکز آنها تعطیل و ممنوع گردد.

نیست چنانچه می گویند پدرش نیز که این کسالت را داشته است با تجویز دکتر به این دارو امتناع ورزید و به رحمت خدا رفت. حال تکلیف شرعی برای چنین فردی که شراب برای او حکم دارو پیدا کرده، چیست؟ نخوردن آن شایسته است یا خوردن آن؟

ج) باید مریض مذکور اگر مرض او قابل معالجه است، با غیر شراب خود را معالجه کند. مسأله انحصار یقینی معالجه حکم خاص خود را دارد.

3. انواع اختلالات و بیماری های روانی و رفتاری

4. کودکان استثنایی

اگرچه استفاده از برنامهﻫﺎی موسیقی درمانی به عنوان روش اصلی در درمان موارد فوق الذکر محسوب نمی شود اما به دلیل انعطاف قابل توجه و کابردپذیری گسترده آن طرفداران بسیاری پیدا کرده است.

باتوجه به گسترش روزافزون کاربرد این رشته تخصصی و نیاز متخصصان متعهد و متدین به آگاهی از احکام شرعی در این زمینه خواهشمند است به سؤالات زیر پاسخ فرماید:

آیا کابرد موسیقی برای درمان و توانبخشی اختلالات جسمی و روانی از نظر شرعی جایز است؟

آیا به کارگیری موسیقی به اصطلاح غنائی به منظور موسیقی درمانی از نظر شرعی جایز است؟

اشتغال به موسیقی درمانی از نظر شرعی چه حکمی دارد؟

آموزش موسیقی به کودکان برای موسیقی درمانی آنها از نظر شرعی چه حکمی دارد؟

ج) هیچ یک از موارد مذکوره در سؤالات چهارگانه جایز نیست و تشخیص اینکه موسیقی اثر مثبتی در بهبود و آرامش بیمار داشته باشد بسیار مشکل است بلکه احتمال ضرر برای اعصاب مغز نیز وجود دارد.

ص: 281

ص: 284

کاربرد دیگر این روغن در کاهش التهاب و درد است و در بیماران روماتویید آرتزیت که از درد مفاصل شکایت دارند؛ کاربرد دیگر این مکمل خوراکی در کاهش تمام علایم در خانم هایی که از درد دوران قاعدگی خانه نشین می شوند؛ کاربرد چهارم آن در کاهش علایم بیماری اوتیسم یا عقب ماندگی کودکان، کاهش بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان و حتی کاهش علایم بیماری آلزایمر است؛ کاربرد دیگر آن در کاهش التهاب و خستگی چشم. محافظت پوست در برابر اشعّه فرابنفش خورشید است. همچنین کاهش استرس یکی دیگر از ویژگی های این مکمل است. در پایان نام این موجود میگومانند کریل نام دارد که یک واژه نروژی است و به نام بچه ماهی کوچک می باشد که به زبان انگلیسی و فارسی آمده است و نهنگ روزانه 36000 کیلوگرم از کریل را می خورد و تنها خوراک نهنگ است و با خوردن این کریل می تواند قلبش این موجود عظیم الجثه را پوشش دهد که این از معجزه های خالق است که نهنگ فقط از کریل غذا می خورد و انسان از طریق نهنگ به ویژگی های کریل پی برده است. نکته قابل توجه جالبی وجود دارد که در کریل رنگدانه ای از خانواده کاروتنیویدها که خاصیت آنتی اکسیدانی آن حدود 400 برابر ویتامین (E) است وجود دارد. کریل آستازانتین را از گیاهان می گیرد ولی آستازانتین در دستگاه گوارش دیگر موجودات و حتی انسان از بین می رود ولی کریل فرم فضایی آن را تغییر داده به صورتی که آنزیم های گوارشی موجودات دیگر از بین نمی رود و از تمام ویژگی های آستازانتین استفاده می کند. تمام این اطلاعاتی که به حضرتعالی ارائه

ص: 286

گردید به خاطر اهمیتی است که این موجود در زندگی دیگر موجودات کره خاکی دارد و در آینده در فهرست داروها درخواهد آمد ولی هم اکنون به صورت مکمل خوراکی از روغن تغییر ماهیت داده آن استفاده می گردد و در کره خاکی بسیار جزئی مصرف خوراکی دارد زیرا یک گرم وزن و حدود 6 سانتی متر طول دارد و محل زندگی آن در اقیانوس های شمال مانند نروژ و فنلاند و کانادا و اقیانوس های جنوب در استرالیا و نیوزلند است و بیشترین مصرف آن در خوراک آبزیان است و بعد در مکمل های غذایی بنام کریل اویل یا روغن کریل است؛ خلاصه آنکه نظر جنابعالی فقط در مورد روغن کریل که در مکمل های غذایی کاربرد دارد چیست؟ چراکه این روغن هیچ گونه عوارض داروهای استاتین ها در کاهش کلسترول - روتالین در کودکان - مسکن ها در درمان سندروم پیش از قاعدگی زنان - کورتون در بیماری های اتوایمون مانند روماتویید آرتریت ندارد، تنها عارضه آن رقیق کردن خون است که نباید با مسکن هایی مانند ایبوپروفن و خانواده آنها و بیماران هموفیلی و قبل از عمل جراحی است که نباید مصرف گردد ولی تمام این داروها عوارض دارند.

لازم به ذکر است مطلبی که باید اضافه کنم این است که کریل از لحاظ آلودگی از میگوهای خوراکی و تمام ماهیان پاک ترین موجود کره زمین است چراکه در ابتدای زنجیره غذایی قرار دارد و فتوپلانکتون خوار یا گیاه خوار است و تمام موجودات از این موجود شگفت انگیز تغذیه می کنند. میزان آلودگی از لحاظ فلزات سنگین مانند جیوه و ارسنیک و سرب است.

ص: 287

در خاتمه امیدوارم این نامه به دست خود حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی برسد که عالم هستند و خود نظر نهایی را بدهند.

ج) از حیوانات دریایی به موجب روایات وارده از ائمه فقط ماهی های فلس دار و خود میگو حلال است و سایر حیوانات حتی اگر از تیره میگو باشند مثل شاه میگو و خرچنگ ها و... حرام می باشند و خوردن روغن حیوانات حرام گوشت جایز نیست. بلی دارویی که از حرام درست شده اگر در معالجه بیماری خاصی داروی انحصاری حساب شود، مصرف آن فقط به مقدار ضرورت اشکال ندارد و اما به عنوان مکمل غذایی جایز نیست. والله العالم

به صورت علمی و مدون جمع آوری شده و به حضورتان ارائه می گردد. لطفاً حکم شرعی هر یک از این مسائل را به تفکیک بیان فرمایید.

1. در برخی از اشکال محصولات دارویی مانند شربت (الگزیر)ها و اسپری (افشانه)های تنفسی، یکی از مواد جانبی، الکل اتیلیک بوده که بالاصاله مایع و مست کننده است. در مواردی این ماده به عنوان جزئی از فرآورده مثلاً حلّال مواد جانبی مثل اسانس های معطر یا حلّال ماده اصلی دارویی، ایفای نقش می کند و البته نقش درمانی ندارد و مقدار آن نیز به قدری نیست که با مصرف مقدار درمانی از دارو، فرد مصرف کننده را مست کند. در مواردی دیگر حتی همین نقش جانبی غیر دارویی نیز برای آن مطرح نیست. بلکه در روند تولید ماده اولیه دارویی (مثلاً استخراج عصاره یک گیاه دارویی) مورد کاربرد بوده اما برخی شرکت ها به علت هزینه بر بودن فرآیند حذف آن، اقدام به این کار ننموده و این الکل در فرآورده باقی مانده و توسط داروسازان از محصول نهایی حذف نمی شود تا در هزینه های تولید دارو، صرفه جویی گردد. لازم به ذکر است که در برخی موارد، حلال یا کمک حلّال جایگزین برای الکل اتیلیک موجود بوده و در مواردی موجود نیست و از طرفی ساختن اشکال دارویی مورد نظر ضروری است.

الف) اگر امکان کاربرد ماده ای غیر از الکل بالاصاله مایع مست کننده، به عنوان ماده جانبی داروها وجود داشته باشد؛ و از نظر علمی کاربرد ماده ای غیر از این الکل ممکن باشد؛ حکم استفاده از این الکل در تولید اشکال دارویی توسط ما داروسازان چیست؟

ص: 289

ب) آیا اعلام وجود الکل در این اشکال دارویی به مصرف کنندگان آن، لازم است؟ (اطلاع رسانی گفتاری یا درج روی جلد دارو).

ج) در صورت وجود اشکال دارویی دیگر از همان داروها که حاوی الکل نیستند (مانند قرص ها)؛ تجویز داروهای حاوی الکل بالاصاله مایع توسط پزشک چه حکمی دارد؟

د) وظیفه شرعی ما داروسازان چیست؟ آیا می شود به علت توجیه اقتصادی، از الکل بالاصاله مایع و مست کننده در تولید این نوع داروها استفاده کرد یا باید از جایگزین های موجود بهره گرفت؟

2. در سراسر دنیا ازجمله در کشور ما برخی از نوزادان درست بعد از تولد دچار مشکلات تنفسی می شوند که جان آنها را به خطر انداخته و در صورت عدم رسیدگی به موقع گروه درمان، احتمال مرگ نوزاد بسیار بالاست. در نوع خاصی از این مشکلات تنفسی، دارویی به نام «سورفکتانت» تجویز می گردد که انواع مختلفی از آن در بازار دارویی دنیا موجود است. با توجه به عدم تولید این دارو در کشور ما، واردات آن در خارج از کشور در حال حاضر اجتناب ناپذیر است. شرکت های مختلف خارجی از منابع مختلفی این دارو را تولید می کنند. برخی از ریه گاو و برخی از خوک.

الف) در مورد داروهایی اینچنین ضروری و حیاتی و مهم، در صورت وجود دو نوع دارو با منابع گاوی و خوکی، واردات داروی با منبع خوکی چه حکمی دارد؟

ص: 290

ب) واردات داروی با منشأ گاو، توسط داروساز مسلمان، با وجود اطمینان کامل یا شک او از عدم ذبح شرعی گاو مورد استفاده (مانند شرایط حال حاضر) چه حکمی دارد؟

ج) درصورتی که ممکن باشد به شرکت خارجی به گونه ای سفارش داد که داروی کشور مسلمان را از گاو ذبح شده به روش شرعی تولید کنند؛ اما این کار برای مملکت اسلامی هزینه مضاعف داشته باشد؛ وظیفه داروساز مسلمان در این قبال چیست؟

د) به علل مختلفی ازجمله کمبود دارویی و تحریم ها در کشور؛ امکان تهیه داروهای با منشأ گاو، ممکن نیست. تا چه رسد به سفارش ذبح شرعی! در چنین شرایطی در مورد چنین داروهای حیاتی و مهم، تهیه داروهای با منشأ حرام برای داروساز مسلمان چه حکمی دارد؟

ه) در مورد انواع با منشأ خوک، آیا اعلام این موضوع که منشأ دارو خوک بوده و دارو از نجاست به دست آمده؛ توسط داروسازان به بیماران یا خانواده های آنها، از نظر شرعی واجب و ضروری است؟ درحالی که ممکن است خانواده بیمار با اطّلاع از این موضوع از مصرف دارو منصرف شده و خطر جانی برای بیمار جدی تر شود.

3. برای برخی بیماران با مشکلات مغزی، دارویی خارجی با منشأ خوک وجود دارد به نام «سربرولایزین». مطالعات انجام شده توسط مجامع علمی، روش اثر این دارو را مشخص نکرده اند. اما درهرحال، حدودی از بهبودی در بیماران مصرف کننده این دارو دیده می شود.

ص: 291

الف) با توجه به اینکه طبق نص صریح قرآن کریم، خوک از نجاسات محسوب می گردد؛ واردات این دارو به کشور و تجویز آن توسط پزشکان چه حکمی دارد؟

ب) آیا اعلام این موضوع که منشأ دارو خوک بوده و دارو از نجاست با دست تهیه شده؛ توسط داروسازان به بیماران یا خانواده های آنها، از نظر شرعی واجب و ضروری است؟ درحالی که ممکن است بیمار یا خانواده او با اطّلاع از این موضوع از مصرف دارو منصرف شوند.

4. برای درمان ناباروری آقایان و بانوان، از داروهایی استفاده می شود که مانند هورمون های درون ریز بدن اثر کرده یا بر روی غدد درون ریز بدن مؤثر هستند. برخی از این داروها، حاصل از خالص سازی ادرار بانوان یائسه یا باردار است.

الف) با توجه به اینکه داروهای حاصل از خالص سازی ادرار بانوان یائسه و باردار (که جزء نجاسات است)، به صورت تزریق عضلانی یا زیرجلدی هستند؛ نظر به اینکه در صورت عدم تجویز این داروها جان بیمار به خطر نمی افتد؛ اما بیمار نابارور باقی می ماند؛ حکم تجویز و تولید و توزیع و مصرف این داروها برای بیماران نابارور چیست؟

ب) در مواردی برخی از همین داروهای یادشده، در درمان بیماری های دیگری (نهان بیضگی) مؤثر هستند، که اگر این بیماران درمان نشوند؛ خطرات جدی تهدیدکننده سلامت متوجه ایشان است. در این صورت حکم تجویز و تولید و توزیع و مصرف این داروها چیست؟

ص: 292

5. ماده ای به عنوان مکمل غذایی به نام «گلوکزامین» از استخوان دام های بزرگ استخراج می گردد که شرکت های تولیدکننده آن مدعی اثربخشی این ماده در بهبود التهاب مفاصل هستند. (مکمل های غذایی با داروها متفاوت بوده و برای تشخیص یا درمان بیماری ها استفاده نمی شوند و تنها مکمل رژیم غذایی هستند). اگر از مطالعات علمی ضد و نقیض در این مورد بگذریم؛ که برخی اثربخشی آن را پذیرفته و برخی رد می کنند، موردی مهم باقی می ماند:

نخست آنکه این مواد به طور عمده از کشورهای خارجی وارد می شوند و هیچ نوع گواهی نامه داخلی یا بین المللی برای حلال بودن آنها صادر نشده است.

دوم آنکه در برخی موارد، شرکت های سازنده به طور دقیق مشخص نمی کنند که این مواد از چه نوع دامی تهیه شده است. برای مثال در سال های اخیر مشاهده شد که روی بسته بندی یکی از انواع گلوکزامین ها توسط شرکت سازنده درج شده بود که این محصول حاوی گلوکزامین به دست آمده از گاو یا خوک است!

الف) با فرض اینکه شرکت سازنده چنین عبارتی را در مورد محصولاتش ذکر کرده باشد؛ تکلیف چیست؟ این محصول حاوی گلوکزامین به دست آمده از گاو یا خوک است.

ب) واردات این محصولات اگر حاصل از دام های حلال گوشت مانند گاو باشد؛ با فرض اطمینان بر عدم ذبح شرعی یا شک بر آن چه حکمی دارد؟

ج) آیا تجویز این محصولات توسط پزشکان جایز است؟

ص: 293

د) آیا اعلام این موضوع که «منشأ این مکمل، خوک بوده یا گاوی بوده که به عدم ذبح شرعی آن اطمینان یا شک وجود دارد»؛ توسط داروسازان به بیماران یا خانواده های آنها، از نظر شرعی واجب و ضروری است؟

6. به علل مختلفی بسیاری از داروها امروزه به صورت کپسول های نرم ژلاتینی تولید می شوند. برای مثال می توان به کپسول های نرم ژلاتینی ویتامین (ای) و ویتامین (دی) اشاره کرد. ازجمله علل فنی تولید کپسول های نرم ژلاتینی می توان به این موارد اشاره کرد:

پوشش طعم بد ماده دارویی، جذب آسان تر و سریع تر دارو (در مورد داروهایی که قبلاً به صورت قرص جویدنی تولید می شده اند). ماده اولیه این ژلاتین ها وارداتی است و از دام های بزرگ مانند گاو و خوک به دست می آید. این ماده ژلاتینی به طور طبیعی در استخوان این دام ها موجود است. همچنین مؤسساتی وجود دارد که صحّت ذبح شرعی این دام ها را بررسی و تأیید می کند. اما بر اساس بررسی های به عمل آمده در مراکز داروپزشکی، نکته ای مهم به نظر می رسد: صحّت قوانین و پیمان نامه های شرعی این مؤسسات مورد تأیید نهادی شرعی نیست که شناخته شده در جهان اسلام و به صورت بین المللی باشد. به عبارتی مسلمین تنها از روی اعتمادی یک طرفه، به این شرکت ها اطمینان می کنند. برای مثال می توان به این نکته اشاره کرد که برخی از این شرکت ها ذبح دام توسط یک فرد مسلمان را لازمه تأیید حلال شدن گوشت دام نمی دانند. یعنی ممکن است دام ها توسط یک فرد غیر مسلمان و بدون ذکر نام خدا ذبح شوند و مرکز ذبح کننده با همین شرایط،

ص: 294

گواهی نامه بین المللی ذبح حلال را از یکی از مؤسسات مذکور گرفته باشد. از سویی با توجه به تفاوت های موجود بین فقه شیعه و فرق اهل تسنن این موضوع قابل توجه است که بسیاری از مسلمین جهان سنی هستند.

تا اینجای مباحث داروهای داخلی است که منشأ ژلاتین آنها مشخص است. اما منبع ژلاتین بسیاری از مکمل های غذایی و داروهای خارجی ژلاتینی، برای ما مشخص نیست. یعنی اطلاعات ارائه شده توسط شرکت سازنده محدود است. و ممکن است ماده اولیه ژلاتین آنها از خوک باشد و درهرحال حتی اگر از گاو هم باشد؛ تقریباً اطمینان وجود دارد که از نوع ژلاتین حلال نیست. یا دست کم به حلال بودن آن مشکوک هستیم. چون در مواردی همان گواهی نامه حلال - که در بالا ذکر شد - را نیز ندارد.

الف) با توجه به شرایط فوق، تکلیف شرعی داروسازان نسبت به تولید دارو با ژلاتین های وارداتی چیست؟ آیا اطمینان به این گواهی نامه ها کافی است؟ یا باید با نظارت نمایندگان شرعی مراجع، و نمایندگان فنی و علمی داروسازی نسبت به حلال بودن ماده اولیه مورد استفاده اطمینان حاصل کرد؟

ب) در مورد داروها و مکمل های غذایی چطور؟ با توجه به شک قریب به یقین حاصل شده از شواهد و قرائن ذکر شده، واردات محصولات غذایی (مثل ژله خوراکی و پاستیل) و محصولات دارویی ژلاتین دار، که حاصل از ژلاتین خارجی است؛ و توزیع و تجویز و مصرف آنها چه حکمی دارد؟

ص: 295

7. جلوگیری اورژانسی از بارداری به این معنی است که زوجین، نزدیکی مشکوک به باروری داشته اند؛ اما تمایلی به باروری از آن نزدیکی را ندارند. دارویی که برای این موارد ساخته شده است؛ «لوونورژسترل» نام دارد. لوونورژسترل یک داروی پروژسترونی است و بخشی از داروهای معمول جلوگیری از بارداری («ال دی» و «اچ دی») است.

در موارد معمول و غیر فوری، خانمی که قصد جلوگیری از بارداری دارد؛ قرص های 21 عددی خود (ال دی یا اچ دی) را هر روز سر ساعت مشخص مصرف می کند. اما در موارد فوری و اورژانسی، داروی مورد نظر (قرص دوعددی لوونورژسترل) درست بعد از نزدیکی استفاده می شود. سازوکار هر دو نوع دارو (لوونورژسترل و قرص های ال دی و اچ دی) شبیه به هم بوده و از یک، دو یا هر سه روش زیر عمل می کنند:

1. غلیظ و ضخیم کردن مخاط رحم که باعث کاهش بقای اسپرم و مانع حرکت اسپرم (نامناسب شدن محیط جهت لقاح) در طول رحم شده و به این ترتیب از لقاح اسپرم و تخمک جلوگیری می کند.

2. مانع تخمک گذاری در زن شده؛ در نتیجه تخمک را از معرض اسپرم خارج می کند.

3. از لانه گزینی نطفه لقاح یافته در رحم جلوگیری می کند.

تفاوت «لوونورژسترل» با قرص های «ال دی» و «اچ دی» این است که قدرت لوونورژسترل که داروی مورد کاربرد در جلوگیری اورژانسی است؛ بیشتر بوده و

ص: 296

به علاوه، به علت اینکه «لوونورژسترل» حاوی سایر اجزای دارویی موجود در «ال دی» و «اچ دی» نیست؛ عوارض کمتری دارد. درحقیقت به دلیل همین قدرت (اثربخشی) بیشتر و عوارض کمتر است که می توان آن را برای موارد فوری و اورژانسی به کار برد؛ یعنی اگر خانمی بخواهد از قرص های «ال دی» یا «اچ دی» که مقدار «لوونوژسترل» موجود در آنها خیلی کمتر از قرص «لوونورژسترل» به تنهایی است، برای موارد اورژانسی استفاده کند؛ باید تعداد بیشتری (به ترتیب 8 و 4 قرص) از آنها را استفاده کند و به علت سایر اجزای موجود در آنها، متحمل برخی عوارض گردد و احتمال بارداری با آنها بیشتر است. با توجه به موارد فوق، لطفاً حکم شرعی مرتبط با استفاده از این داروها، به ویژه «لوونورژسترل» را در موارد پیشگیری فوری و اورژانسی از بارداری، بیان فرمایید.

ج) 1. اگر الکل خالص را از تبخیر مشروبات الکلی (مایع مست کننده) تهیه کنند الکل مذکور نجس و خوردن آن حرام است هرچند چند قطره آن در دارو استفاده شود و مست کننده هم نباشد و اما اگر با ترکیبات شیمیایی الکل با خلوص بالا تهیه شود (که به نظر برخی از پزشکان کشنده است نه مست کننده) پاک است و استفاده از آن در تهیه دارو مانعی ندارد و بنابر تهیه به نحو اول پاسخ سؤالات به قرار زیر است:

الف) در صورت امکان استفاده از داروی غیر مسکر نباید از دارو ی مسکر استفاده کرد.

ب) اعلام لازم است.

ج) جایز نیست.

د) وظیفه داروساز ساخت داروی خوراکی حلال است و توجیه اقتصادی مجوز انتخاب غیر حلال نیست.

ص: 297

2. الف. جایز نیست.

ب) اگر دارو از گاوی که ذبح شرعی نشده باشد تهیه شود (در صورت عدم استحاله) نجس و حرام است لکن با انحصار دارو به مورد یادشده استفاده از آن اشکال ندارد.

ج) باید داروی حلال وارد کنند هرچند مستلزم هزینه مضاعف باشد.

د) اگر تهیه داروی حلال ممکن نباشد و نیاز به این داروها حیاتی باشد به مقدار رفع ضرورت وارد کردن مانعی ندارد.

ه) گفتن لازم نیست.

3. الف) ملاک در جواز تجویز پزشک و استفاده از داروی نجس و حرام، انحصار معالجه به آن است و در غیر مورد انحصار جایز نیست و اگر برای برخی بیماران داروی انحصاری باشد واردات آن مانعی ندارد.

ب) با فرض انحصار معالجه به داروی مذکور گفتن لازم نیست.

4. به صورت تزریق مانعی ندارد.

5. وارد کردن داروی مذکور و استفاده و تجویز از آن اگر ضرورت حفظ نفس نباشد جایز نیست و اعلام به بیمار هم لازم است.

6. چنانچه ندانید از استخوان حیوان حلال گوشت گرفته شده استفاده از آن در موارد ضرورت بلامانع است.

7. بعد از انزال منی در رحم زن خوردن قرص در فرض سؤال محلّ اشکال است. والله العالم

س 363. حکم شرعی در مورد دادن دارو برطبق دستور کتبی پزشک به بیمار با علم به اینکه این دارو مقداری ترکیبات الکلی دارد چیست؟

ص: 298

ج) اگر علاج منحصر به آن باشد اشکال ندارد. والله العالم

نسخه حداقل 2500 ریال و حداکثر 3500 ریال می باشد و به عنوان مثال اگر در نسخهﺍﻱ یک قلم دارو به قیمت 1500 ریال تجویز شده باشد باز هم مبلغ 2500 ریال به آن افزوده و مبلغ 4000 ریال از بیمار دریافت می گردد؛ ضمناً سازمان های بیمه گر (تأمین اجتماعی، خدمات درمانی، نیروهای مسلح و.....) از قبول این وجه به علت غیر قانونی بودن آن خودداری و شخص بیمه شده بایستی خود این مبلغ را نقداً به داروخانه بپردازد.

2. در موقع مراجعه مردم به داروخانه و تقاضای هر نوع دارو بدون نیاز به نسخه پزشک، در این حالت نیز به قیمت مصرف کننده تعیین شده که اغلب روی بسته بندی دارو درج گردیده است مبلغی معادل 15% اضافه گردیده و از مردم دریافت می گردد این مبلغ به نام حق OTC یا (حق زیر پیشخوان) نامیده می شود.

لازم به یادآوری می باشد باتوجه به اینکه کارمندان داروساز (تنها اداره نظارتی بر این سیستم و اداره نظارت بر امور دارو) اعم از بازرسین، معاونین و رئیسان همگی یا داروخانه دارند یا در نوبت دریافت پروانه تأسیس داروخانه هستند، نمی تواند نظرشان برای ما پرسنل شاغل در داروخانهﻫﺎ بی غرض فرض شود.

حال با توجه به اینکه در موقع قیمت دارو سودی معادل 17 تا 25 درصد (غیر از جوایز خرید) برای داروخانه در نظر گرفته شده، دریافت این دو نوع

ص: 301

وجه (حق فنی و حق زیر پیشخوان) از بیماران که عموماً در زمان مراجعه به داروخانه در وضعیت استیصال بوده و از این پرداخت ها بی اطّلاع می باشند، لطفاً بفرمایید حکم شرعی آن چیست؟

در خاتمه ضمن تشکر از توجه و قرائت موارد فوق چنانچه مواردی را مبهم تشخیص دادید دستور فرمایید تا نمایندگانی از سؤال کنندگان حضوراً خدمت رسیده و توضیحات لازم را ارائه نمایند.

ج) گرفتن پول به وجه مذکور در سؤال اگر با رضایت خریدار باشد اشکال ندارد و اگر در واگذاری داروها به داروخانهﻫﺎ آنچه که معین شده شرط شده باشد تخلف از آن جایز نیست.

ص: 302

ص: 304

او بی فایده است که اگر به بیمار و کسان وی اطّلاع دهد گرچه ضربه روحی و صدمات روانی به آنان وارد می شود اما هزینه فراوانی هم برای معالجه صرف نمی کنند و طبیب هم مورد شکایت نسبت به کتمان بیماری قرار نمی گیرد و اگر اطّلاع ندهد اموال فراوانی خرج معالجه می کنند که بی فایده خواهد بود و طبیب هم مورد اعتراض واقع می شود بفرمایید:

با توجه به اصراری که بیمار و کسانش در مورد دانستن واقعیت دارند تکلیف طبیب چیست؟

ج) در این صورت گفتن واقعیت جایز است. والله العالم

س 370. جوانی جهت ازدواج برای آزمایش به پزشک مراجعه می کند که پزشک وی را دچار بیماری مُسری می یابد و یا متوجه می شود که او معتاد است و در اینجا اگر پزشک واقعیت را برای دیگران که منتظر نتیجه آزمایش می باشند بگوید، پرده از روی راز پنهان بیمار برداشته که قطعاً طبیب می داند برای بیمار تبعات سوئی به دنبال خواهد داشت و اگر نگوید همسر آینده وی دچار بیماری مُسری می شود و گرفتاری هایی پیدا می نماید و برای طبیب هم دچار دردسر ممکن است بشود بفرمایید تکلیف طبیب چیست؟

ج) اگر زن یا کسان زنی که می خواهد با او ازدواج نماید به پزشک مراجعه و با او مشورت می نماید باید به آنها بگوید و امانت در مشورت را رعایت نماید والّا اطلاع ابتدایی به آنها لازم نمی باشد، ولی دادن گواهی صحّت مزاج (برخلاف واقع) جایز نیست. والله العالم

ص: 306

س 371. اگر پزشکی خطرناک بودن بیماری بیمار و ناامید بودنش را از حیات بیمار، به وی بگوید موجب نگرانی شدید روحی بیمار و کسان وی را فراهم می نماید، ولی از طرف دیگر برای گرفتن اذن از بیمار و کسان وی در صورت نیاز به عمل جراحی گفتن آن لازم است و چه بسا موجب می شود بیمار وصیت نماید و یا امانات مردم را به آنان رد نماید و کسب حلالیت کند و همچنین پزشک هم مورد اعتراض بعدی بازماندگان بیمار نسبت به عدم اخبار به آنان در مورد خطرناک بودن بیماری قرار نمی گیرد و چنانچه خطرناک بودن بیماری را اطّلاع ندهد، صدمه روحی و فکری به بیمار وارد نمی شود هرچند تأثیری هم در جهت بهبودی مریض ندارد ولی از طرف دیگر ممکن است به خاطر وصیت نکردن حقوق افرادی از بین برود و پزشک هم مورد اعتراض گروهی از جهت عدم اطلاع واقع گردد، بفرمایید اگر راه منحصر به گفتن صریح خطرناک بودن بیماری و یا نگفتن باشد طبیب چه باید بکند؟

ج) اگر سبب شدت عارضه بیمار و توجه خطر جانی به بیمار نمی شود جایز است. والله العالم

س 372. اگر پزشک به طور قطع تشخیص داد که فرزندان بعدی زن و شوهری، ناقص العضو خواهند شد بفرمایید:

1. آیا بر طبیب واجب است در صورت سؤال والدین، واقعیت را به آنان اطّلاع دهد؟

2. آیا در صورت عدم سؤال آنان، بر طبیب واجب است به آنان بگوید تا آنان از پیدا کردن چنین فرزندانی جلوگیری نمایند، اگر واجب نیست آیا گفتنش حرام می باشد؟

ص: 307

3. اگر طبیب احتمال دهد که آنان در صورت اطلاع از این جهت هر باری که فرزند پیدا کنند اقدام به سقط وی خواهند نمود، در اینجا وظیفه طبیب چیست گفتن یا نگفتن؟

ج) 1. در صورت سؤال والدین، نباید خلاف واقع بگوید. والله العالم

2و3. در سایر موارد بر طبیب واجب نیست هرچند مطّلع کردن آنها حرام نیست. والله العالم

س 373. پیشرفت روزافزون علم پزشکی امکان تشخیص زودهنگام و صحیح تر بیماری ها و تخمین طول عمر احتمالی در بیماری های بدخیم (ازجمله سرطان ها و...) را فراهم نموده است.

چگونگی ارتباط با بیماران یادشده و به ویژه کتمان یا بیان سیر بیماری و طول عمر احتمالی به شخص بیمار و شیوه پاسخگویی به پرسش ها در این رابطه، می تواند تأثیر متفاوتی بر وضعیت روحی و تصمیم گیری و عملکردهای درمانی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی او داشته باشد.

لذا با توجه به اهمیت دیدگاه دینی و آرای دانشمندان اسلامی در این راستا از حضرتعالی تقاضا می شود با پاسخگویی به سؤالات ذیل پزشکان، کادر تشخیص و درمان و خانواده های بیمار آن را در حل این مشکل راهنمایی فرمایید.

1. آیا باید خبر ابتلای به بیماری مهلک و طول عمر احتمالی را به بیمار مواجه با مرگ گفت یا نه؟

2. آیا تمایل یا عدم تمایل نسبی بیمار به دانستن وضعیتش یا عقیده خانواده او در این رابطه تأثیری در موضوع دارد (بعضی از بیماران نسبت به دانستن پیش آگهی و نتیجه نهایی بیماریشان مصرّند و بعضی اصراری بر آن ندارند).

ص: 308

3. سن بیمار چه تأثیری در موضوع دارد (مثلاً زیر سن تکلیف یا بالای آن و جوان یا پیر بودن بیمار)؟ آیا مدت طول عمر احتمالی (مثلاً زیر 7 ماه، 3 تا 5 سال، 10 سال یا بیشتر) در موضوع مؤثر است؟

4. اگر پزشک شک کند یا تشخیص دهد که گفتن مسأله به بیمار باعث می شود که او درمان دارویی یا جراحی را نپذیرد چه فرقی در موضوع پیدا می شود؟ (با این فرض که درمان دارویی یا جراحی در بهبود وضعیت بیمار و افزایش طول عمر او مؤثر باشد).

5. اگر پزشک شک کند یا تشخیص دهد که با گفتن مسأله وضعیت جسمی بیمار بدتر شده طول عمر احتمالی کاهش می یابد چه فرقی در موضوع پیدا می شود؟

6. اگر پزشک شک کند یا تشخیص دهد که با گفتن مسأله به بیمار، مشکلات بسیار شدید روحی برای او ایجاد می شود چه فرقی در موضوع پیدا می شود؟

ج) 1. واجب نیست مگر آنکه ضرورت های درمانی آن را ایجاب نماید و با عدم ضرورت درصورتی که گفتن آن به بیماری موجب شدت بیماری یا نگرانی روحی و رنج و آزار او شود جایز نیست. ضمناً لازم به تذکر است که مسأله طول عمر از مسائلی است که مجهول ماندن آن بر انسان حکمت های بسیار دارد و اطلاع انسان ها بر مقدار حیات و زندگی و پیش بینی های اعم از طبیعی و غیر طبیعی نظام امور را چنان که هست مختل می نماید و مصالح و فواید بسیار را تفویت می کند. امید به بقای حیات و دوام عمر و عدم تعیین پایان آن حتی در دوران کهولت و پیری که به طور طبیعی و علمی انسان ها خود را به پایان زندگی و... نزدیک می بینند انسان را با نشاط و شایق به انجام وظایف نگاه می دارد.

ص: 309

2. اگر احتمال عکس العمل روحی و جسمی به خصوص خطر مرگ زودرس در بین باشد جایز نیست.

3. تفاوت مذکور در جواز و عدم جواز تأثیر ندارد.

4. گفتن به او در این صورت جایز نیست.

5. گفتن به او در این صورت گرچه بیمار هم اصرار کند جایز نیست.

6. نباید به او بگوید.

این امری است که به تجربه ثابت شده و شکی در آن نیست، علاوه براین برای او ثواب صبر و شکیبایی و فواید و منافع روحی و دینی او... و دردها را یادآور می شویم که بداند دردی که می کشد بی عوض نیست و اجر و مزد آن فراوان و در کمال نفس و شخصیت واقعی مؤثر است، و همان درد و ناله و گفتن یا شافی و یا ارحم الراحمین و هرگونه تضرع و دعایی که می کند موجب قرب و نزدیکی او به خدا و آرامش روح است.

س 376. توصیه و نصایح شما به خانواده چنین بیمارانی چیست؟

ج) توصیه و نصایح به این خانواده ها اولاً این است که تا می توانند به حسن خدمت و پرستاری از بیمار اهتمام نمایند و بیماری او هرچه طولانی شود اگر هم خستگی پیدا کرده باشند نباید بیمار خستگی آنها را از نحوه پرستاری او ملتفت شود و هرچه بیشتر ممکن است به او مهربانی کنند و تظاهر به مهربانی نمایند و خلاصه بیمار را که گرفتار بیماری و درد است و بسیاری از آنان حوصله و صبرشان تمام می شود و چه بسا بیمار بهانه گیری یا تندی بنمایند، تحمل کنند و نگذارند که دل شکسته شود بلکه خود را بین آنها عزیز و گرامی ببیند.

و ثانیاً خودشان نیز صبر کنند و بدانند که زحمات آنها در نزد خدا محفوظ است و اجر فراوان دارد و شکر خدا را بر نعمت سلامتی خود بنمایید.

س377. توصیه و نصایح شما به پزشکان و پرستارانی که از این بیماران مراقبت می کنند چیست؟

ص: 311

ج) به پزشکان گرامی و پرستاران عزیزی که از این بیماران پرستاری می نمایند توصیه این است که قدر این شغل شریفی را که عهده دار هستند و این توفیقات بزرگی که نصیب آنها شده است را بدانند یک ساعت و یک لحظه رسیدگی به حال بیمار و گوش دادن به شکایت او از درد و مرض و پرستاری از او، از عبادات بسیار بزرگ است که نمی توان با این اموال قیمت و بهایی برای آن معین کرد یا آن را با بسیاری از مناصب رسمی دیگر مقایسه کرد. کار بسیار بزرگ و شریف است، شاد کردن بیمار و خندیدن بر روی او، شاد کردن پیغمبر و خدا است. عناوین حسنه ای که این شغل دارد متعدد است، ظهور انسانیت و رحم و عواطف با حسن برخورد پزشک و پرستار با بیمار و تحمل آنها از رفتار او تجلی پیدا می کند. کاش به این بنده هم سهمی از این سعادت ها نصیب کرده بودند و به خدمت بیماران موظف شده بودم. خلاصه همه در رحمت خدا غوطه ور هستند. مراقبت های شما از بیماران بی خوابی ها و انواع زحمات و تحمل کج خلقی هایی که می نمایند همه در مقابل چشم و علم و آگاهی خداوند متعال است. خداوند به آنها جزای خیر آن چنان که سزا است عطا نماید و خلوص نیت را که روح عمل مقدس آنها است کامل سازد.

س 378. توصیه و نصایح شما به والدین کودکی که مبتلا به بیماری مهلک شده است چیست؟

ج) توصیه این است که راضی به قضای الهی باشند و اگر مبتلا به مصیبت فقدان آن فرزند شدند با بینش و بصیرت کلمه پرمعنی و پرنکته و تسلیت بخش استرجاع (إنّا لله وإنّا إلیه راجعون) را بخوانند تا مشمول صلوات و رحمت خداوند متعال گردند. همه

ص: 312

باید بفهمیم که دنیا دار بقا و قرار نیست و همان طور که از عالم رَحِم و آن محیط تاریک و محقر به این جهان وسیع وارد شده ایم، عالمی وسیع تر از این عالم که شاید نسبت وسعت آن به این عالم به مراتب از نسبت وسعت این جهان به عالم رَحِم بیشتر باشد در پیش داریم و مرگ عدم و نابودی نیست و باید به اولیای خدا تأسّی نمایند که از مرگ هراس و وحشت نداشتند. مرگ حقیقتش انتقال از این جهان به جهان دیگر است و سنت الهی است که حتی انبیا و شخص اول عالم امکان حضرت رسول اکرم نیز از آن مستثنی نشده اند چون استثنای از آن و توقف جاودان در این دنیا مانع از رسیدن به مدارج و مقامات عالی است همه باید این راه را بروند و وحشت از آن اگر وحشت از عواقب بر سوء اعمال است البته بجا است و باید جبران و تدارک شود. مرگ به قول آن مرد بزرگ که کتاب خود را به نام «لماذا أخاف الموت» (برای چه از مرگ بترسم؟) نامیده است ترسی ندارد، والدین باید به کتاب هایی مثل «مسکّن الفؤاد» و حکایاتی که از أجر و ثواب این صبر و رضا و تسلیم نگاشته شده رجوع نمایند حتماً آلام آنها تخفیف می یابد و جریان را برای آنها سهل می نماید.

ج) افشای اسرار بیماران جایز نیست مگر به واسطه قوانین و مقررات مشروعه و رعایت ضرورت أهمّ.

و در فرض سؤال چنانچه خطر ابتلا برای مربوطین با بیمار مذکور قطعی باشد بر خود بیمار لازم است از ارتباطی که موجب سرایت می شود خودداری کند و پزشک می تواند به مربوطین با بیمار اطّلاع دهد تا از سرایت بیماری به آنها جلوگیری شود.

3. اگر ضرب با اذن مجتهد جامع الشرایط باشد دیه ندارد.

4. اگر اعتصاب برای او خطر مرگ دارد فرق نمی کند که خودش بداند یا نداند.

5. نباید اطاعت کند.

3. تکلیف کسی که سهواً و بدون اطّلاع از حکم شرعی از بیمه دیگران استفاده کرده باشد چیست؟

ج1. تابع قرارداد و مقررات بیمه است.

2. استفاده از بیمه دیگری جایز نیست و موجب ضمان است.

3. موجب ضمان است. والله العالم

جدا از هزینه عمل بیمار در بیمارستان دولتی در مطب أخذ می نمایند که عمدتاً نیز با توافق گرفته می شود و در صورت عدم پرداخت از طرف بیمار، جرّاحان مذکور به خصوص در موارد غیر اورژانسی از پذیرش خودداری می ورزند و بعضاً این مسأله می تواند باعث مشکلات درمانی برای بیماران شود. حضرتعالی در مورد أخذ این دستمزد اضافی از بیمار با توافق بیمار چه حکمی می فرمایید؟

ج) در فرض سؤال، چنانچه جرّاحان با توجه به مقررات بیمارستان ها در رابطه با میزان وجهی که بابت عمل به آنها پرداخت می شود با رضایت خود استخدام شده اند، شرعاً حق زائد بر آن را ولو از خود بیمار ندارند. بلی، اگر بیمار با رضایت کامل وجهی بدهد، گرفتنش اشکال ندارد و اگر با رضایت نباشد و پزشک جرّاح از انجام عمل خودداری نماید، پزشک مسئولیت شرعی و ضمان نسبت به حقوقی که از بیمارستان می گیرد، دارد. والله العالم

س 387. برای معالجه همسرم به هر دکتر جرّاحی که مراجعه نموده ام، مبالغ هنگفتی را قبل از عمل تحت عنوان حق الزحمه که در هیچ فاکتور و رسیدی نیز درج نمی شود، می خواهند که آن را برابر عرف جامعه "زیرمیزی" می نامند. شایان ذکر است که عدم انجام عمل جراحی، مخاطرات جدی برای سلامتی همسرم به وجود می آورد، آیا این عمل همان پرداخت رشوه نمی باشد؟ آیا پرداخت زیرمیزی گناه محسوب می شود؟ آیا با پرداخت زیرمیزی موجبات ترویج فساد فراهم نمی شود؟ تکلیف شرعی اینجانب چیست؟

ج) در فرض سؤال که جهت معالجه همسرتان نیاز به این عمل جراحی می باشد و غیر از پرداخت چاره ای ندارید، دادن مبلغ مذکور برای شما اشکالی ندارد.

ص: 318

س 388. اینجانب پزشک جرّاح، در یکی از مراکز سازمان تأمین اجتماعی مشغول به طبابت می باشم. با توجه به پایین بودن حق العمل های جرّاحی ابلاغی توسط هیئت وزیران (که به اذعان کلیه مسئولین امور درمانی کشور تعرفه های مصوّبه، غیرواقعی می باشند)؛ به طور مثال بابت عمل جرّاحی سرطان معده که 4 تا 6 ساعت جراحی طاقت فرسا و پرمخاطره دارد، بین 50 تا 70 هزار تومان به جرّاح پرداخت می شود؛ و یا بابت جرّاحی فتق که حدود 5/1 تا 2 ساعت زمان بری دارد، 25 تا 27 هزار تومان دستمزد می دهند، درحالی که به اعتقاد و اجماع متخصصین امور پزشکی، نرخ واقعی آن (که در مراکز خصوصی اعمال می شود حداقل بین 250 تا 300 هزار تومان می باشد). اینجانب در ویزیت بیمارانم، با اطّلاع رسانی کامل به بیمارم و توضیح مفاد فوق، بر ناعادلانه بودن حق العمل های پرداختی از طرف بیمارستان به جرّاح؛ از بیمارم خواهش می کنم که در صورت تمایل و رضایت مندی، هر مقدار که برایش مقدور است نیز به عنوان کمک دستمزد به اینجانب بپردازند. لذا بعضی از بیماران مبالغی را بنابر میل و توان خود، قبل و یا بعد از عمل به اینجانب داده اند و البته تأکید بنده در هنگام دریافت آن نیز جلب رضایت قلبی و کامل بیمارم بوده است. حال با توجه به ملاحظات اینجانب با بیمارانم سؤال دارم:

1. آیا دریافت مبالغی را که این بیماران (با کسب رضایت) به من پرداخت کرده اند حلال است و یا حرام می باشد؟

2. اگر یکی از بیماران بعد از گذشت مدت زمانی، تقاضای استرداد حق الزحمه پرداختی به اینجانب را بنماید؛ چه تکلیفی بر اینجانب و آن شخص می باشد؟

ص: 319

ج) چنانچه پزشک جهت جراحی اجیر بیمارستان باشد، نه اجیر مریض، باید همان اجرت را که بیمارستان معین نموده بگیرد، مگر اینکه خود بیمار با رضایت کامل پرداخت کند که در این صورت هبه است و تا بقای عین حق رجوع هم دارد. والله العالم

مخارج، مبلغ اضافه تری پرداخت می کند بابت زایمان. ماما و پزشک متخصص هر دو حقوق ماهانه دریافت می کنند اما مبلغ اضافه تر بابت زایمان انجام شده فقط به پزشک متخصص تعلق می گیرد.

1. پرداخت این مبلغ به پزشک بیمارستان درست است یا خیر؟

2. آیا این مبلغ فقط به ماما تعلق می گیرد یا اینکه باید بین ماما و پزشک تقسیم شود؟

3. آیا پولی که پزشک می گیرد حلال است؟

ج) 1و2و3. اگر برخلاف مقررات، پزشک بیشتر بگیرد جایز نیست.

غیر ضروری برای بیمار گردد، آیا می توانم برای ادامه کارم با توجه به اینکه اعتراضم به جایی نمی رسد و ممکن است کارم را در بیمارستان تأمین اجتماعی هم از دست بدهم و شرمنده فرزند و همسر گردم به طور محدود اقدام به پرداخت مبلغ مزبور نمایم؟

ج) از اهتمام شما به رعایت مسائل شرعی تقدیر و تشکر می شود. اگر منظور این است که مبلغی به پزشکان مذکور داده شود که بیماران خود را به شما ارجاع دهند تا شما آنها را معالجه نمایید فی نفسه مانعی ندارد ولی معالجه باید در حدّ نیاز باشد نه مازاد بر نیاز و غیرضروری.

ص: 324

ص: 326

(که البته با استقبال پرشور طلاب و عموم مردم روبرو است)، مدرک پایان دوره اعطا شده و عملاً خروجی این جلسات به عنوان «کارشناس طب اسلامی» معرفی می شوند. نکته قابل تأمّل آن است که یک سری داروهای گیاهی با ضرس قاطع مستقیماً به خود اهل بیت (علیهم السلام) نسبت داده می شود. به طور مثال گفته می شود «داروی امام کاظم (علیه السلام) هر ده روز یک قاشق مرباخوری» و یا «جامع امام رضا (علیه السلام) همواره دم کنند و میل شود» و از همین قبیل موارد متعدد که وقتی از سند و منبع روایی آن سؤال می شود جواب مستدلّی شنیده نمی شود. آیا چنین دستوراتی با این شیوه و عناوین در شریعت وجود دارد؟ و اگر وجود دارد طالبین آن باید به چه افرادی در این امور رجوع کنند؟

ج) از خصوص مورد سؤال و جلسه مذکور اطلاعی نداریم ولی به طورکلی روایات متعددی راجع به خواص بعضی میوه ها و سبزی ها در مجامع روایی ما آمده به اشخاصی که به معانی و تفسیر روایات آگاهی دارند مراجعه شود. والله العالم

البلاغه خطبه 128 نقل شده آمده است که حضرت امیر (علیه السلام) به شخصی بعد از ذکر این آیه فرمود: «خداوند سبحان از آنچه در رحم ها قرار دارد آگاه است که پسر است یا دختر؛ زشت است یا زیبا؛ سخاوتمند است یا بخیل؛ سعادتمند است یا شقی؛ آتش گیره دوزخ است یا بهشتی و دوست پیامبران». اینها را غیر از خدا کسی نمی داند. ازاین روایت به خوبی برمی آید که منظور از عدم آگاهی مردم از این امر آگاهی به تمام خصوصیات آن است مثلاً اگر روزی وسائلی در اختیار بشر قرار گیرد که مردم از پسر یا دختر بودن جنین به طور قطع آگاه شوند باز این امر، مسأله ایجاد نمی کند زیرا آگاهی از جنین به آن است که تمام خصوصیات جسمانی، زشتی و زیبایی، سلامت و بیماری، استعدادهای درونی، ذوق علمی و ادبی و سایر صفات و کیفیات روحی را بدانیم و این امر برای غیر خدا امکان پذیر نیست. والله العالم

الف) آیا این حکم شامل افراد بیماری که مثلاً سنگ کلیه می شوند نیز می شود و بهتر است اینکه به جای آب از دمجوش ها استفاده نمایند.

ب) آیا این توصیه دین آب درمانی (نوشیدن 8 یا 9 لیوان در روز) توصیه نمی شود؟

ج) به طورکلی کراهت زیاد آشامیدن آب در صورتی است که به جهت مرض بدن نیاز به آن نداشته باشد و شخصی که مشکل کلیه دارد زیاد نوشیدن حتی با عدم میل کراهت ندارد. والله العالم

می گیرند و از طرفی در جامعه پزشکی درآمد جرّاحان بیشتر از بقیه شبهه ناک است؛ یعنی گاهی بیماری را که نیاز قطعی به عمل جرّاحی ندارد را عمل می کنند و متخصص بیهوشی در این زمینه دخالتی ندارد و تشخیص هم نمی تواند بدهد با این توصیف آیا درآمد متخصص بیهوشی که وابسته به جرّاح است با توجه به احتمال فراوان اعمال جرّاحی بدون مورد جرّاحان، شبهه ناک نیست؟ و چه حکمی دارد؟

ج) چنانچه بداند عمل ضرورتی ندارد و دخالت کند گرفتن اجرت اشکال دارد و در غیر این صورت مانعی ندارد مگر صورتی که جراح متّهم به کذب باشد که باید متخصص بیهوشی تحقیق کند. والله العالم

ج) با توجه به اینکه واجب است محتضر رو به قبله باشد لازم است مسؤلین محترم بیمارستان ها اهمیت این حکم را منظور داشته و تخت ها را طوری قرار دهند که محتضر رو به قبله باشد و اگر تخت ها به این طریق قرار داده نشده اند در مواقعی که بیماری در شرف موت و محتضر می شود همان موقع به هر طریقی او را رو به قبله بخوابانند، ان شاءالله مأجور خواهند بود.

در سؤال فوق با فرض بر اینکه مراجع، حدّ پوشش شرعی را رعایت می کند، نگاه کردن به صورت او درضمن گفتگو چه حکمی دارد؟

4. مشاور برای طیّ روال درمان، تا چه حدی می تواند در حریم خصوصی مراجِع وارد شود و با سؤالاتش از او واکاوی نماید؟ (با فرض اینکه مراجع رضایت داشته و همکاری می نماید).

5. در برخی موارد شرح حال گذشته توسط مراجع منوط به اقرار به گناه است. مثلاً برای درمان «خودارضایی» لازم باشد که میزان دفعات و مدت زمان و از شرایط قبل و بعد آن صحبت کند. اگر این شرح حال لازمه درمان باشد، آیا این اقرار به گناه، مجاز است؟

6. آیا مشاور می تواند برای درمان مراجع، بدون اطلاع وی، از والدین یا همسرش یا یکی از نزدیکان وی، شرح حال بگیرد؟ (درحالی که می داند این کار، موجب ناراحتی مراجع می گردد).

7. آیا مشاور می تواند برای درمان مراجع، اطّلاعات خصوصی وی را که در جلسه مشاوره مطرح شده، به ضرورت، در اختیار شخص ثالثی مثل والدین او بگذارد؟ اگر متعهد به عدم این کار شده باشد چه؟ اگر هنگام تعهد، نیت بر نقض عهد و آگاه سازی برای درمان مراجع داشته باشد، چه؟

8. دروغ گفتن در فرایند مشاوره در فرض اینکه برای درمان مراجع گریزی از آن نباشد، چه حکمی دارد؟

ص: 336

9. یکی از تکنیک های رایج در فرایند مشاوره «توجه مثبت نامشروط»، است. یعنی: کاری نداشته باشیم که مراجع کیست و چه کاره است و چه مذهبی دارد و به چه چیز معتقد است. به صرف مراجعه درهرحالی باید او را پذیرفت. این تکنیک از نظر شرع مقدس چه حکمی دارد؟

10. آیا ضبط کردن صدای مراجع بدون اطّلاع وی جایز است؟

11. آیا نوشتن صحبت های مراجع بدون اجازه از وی جایز است؟

12. آیا مشاور برای تأکید بیشتر بر صحّت یک نظریه یا روش که برخاسته از پژوهش های غربی است، اجازه دارد از آیه یا حدیث استفاده کند؟ آیا این روش با منطق صحیح نشر احادیث سازگار است؟ گاهی در تألیف کتاب های روانشناسی نیز برای تأکید بر صحّت پژوهش های غربی از احادیث استفاده می شود. آیا چنین کاری جایز است؟

13. آیا مشاور اجازه دارد برای همخوانی با مراجع و تفهیم بهتر مطلب، امری غیر واقعی را از پیش خود بسازد و برای وی نقل کند؟ مانند اینکه برای طیّ روال «روان درمانی» به دروغ، واقعه ای مشابه با واقعه مراجع را درباره خود بسازد و برای وی نقل نماید؟

14. روان شناسان و روان پزشکان به جهت تفاوت در رویکرد درمانی، از روش های مختلفی استفاده می کنند. روان شناسان عمدتاً از روش های روان درمانی که با تمرکز بر اصلاح نوع تفکر و رفتار مراجع، صورت می گیرد، عمل می کنند و روان پزشکان عمدتاً با دارو به مداخله می پردازند. البته در هر دو دیدگاه، دارو

ص: 337

جهت تخفیف علائم و در صورت احساس وخامت بیماری، تجویز می شود. اما با توجه به عوارض دارو، همواره این اختلاف نظر میان روانشناسان و روانپزشکان وجود دارد که آیا دارو را فقط به هنگام ضرورت باید تجویز کرد یا برای هر مسأله ای می توان به دارودرمانی پرداخت؟ مثلاً برای افزایش توجه و تمرکز، داروی «ریتالین» تجویز می شود که برخی عوارض آن عبارتند از: ایجاد وابستگی روانی در برخی بیماران، مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری و بی خوابی، حالت تهوّع و استفراغ، احساس سرگیجه و سردرد، تغییرات ضربان قلب و فشار خون، خارش و جوش های پوستی، دردهای شکمی، کاهش وزن و مشکلات معده، احتمال بروز نشانه های روان پریشی مانند توهم و هذیان، احتمال بروز افسردگی پس از قطع مصرف.

1. حال با توجه به عوارض جانبی این دارو، تجویز آن برای بالا بردن تمرکز و بهبود وضعیت تحصیلی، چه حکمی دارد؟

2. به طورکلی با وجود عوارض قطعی حدّاقلّی یا حدّاکثری برای داروهای روان پزشکی مانند عوارض مذکور، با فرض بر اینکه روان درمانی (درمان بدون دارو) در مقایسه با دارودرمانی برای مشکلات روان شناختی، همان میزان بهبودی را در مدت زمان بیشتری حاصل می کند، آیا مصرف دارو قابل توصیه است؟

ج) 1. به نحوی که خلوت با اجنبیه صدق نکند مانعی ندارد.

2. اگر ضرورت شرعی باشد با فقدان همجنس و مراعات جوانب شرعی از قبیل عدم نظر و عدم لمس اشکال ندارد.

ص: 338

3. جایز نیست.

4. اطّلاع گرفتن از زندگی خصوصی فرد مراجعه کننده فقط در حدّ ضرورت و عدم مفسده جایز است.

5و6و7و8. فی نفسه جایز نیست مگر اینکه ضرورت شرعی اقتضا کند.

9. دادن هرگونه خدمت به بهائی ها جایز نیست، اما خدمت به یهود و نصاری که ضرر برای مسلمین نداشته باشد اشکال ندارد.

10و11. اگر ضرورت شرعی درمان اقتضا کند اشکال ندارد.

12.چنانچه عالم به مفاهیم و تطبیق آیات و اخبار بر مصادیق باشد مانعی ندارد.

13. جایز نیست مگر مواردی که مستلزم حفظ نفس محترمه باشد.

14. چنانچه موجب ضرر معتدّبه برای شخص بیمار باشد تجویز جایز نیست؛ مگر آنکه مصلحت تجویز دارو اقوی از مفسده و ضرر آن باشد. والله العالم

اقوام وی خواهند کشت و اگر خلاف گزارش کند بچه ملحق به شوهر این زن می گردد و مسائل حقوقی وارث و محرمیّت و سایر مشکلات دیگر پیش خواهد آمد بفرمایید طبیب که راهی جز انتخاب یکی از این دو را ندارد چه سازد؟

ج) این گونه بررسی اعتبار شرعی ندارد و ارجاع قاضی صحیح نیست و اگرچه قطع طبیب برای خودش و هرکس از قول او قطع پیدا کند حجّت است لکن موجب جواز استناد زنا به شخص مذکور نمی شود. والله العالم

2. برخی از خانم ها مبتلا به اختلال عملکرد واژن هستند (واژینیسموس) که در شرایط عادی دخول آلت مرد به واژن، برایشان مشقت آور و طاقت فرساست که بعضاً قابل تحمل نیست. آیا چنین کسانی می توانند ممانعت از انجام دخول کنند؟ در فرض سؤال قبل، مرد مجاز هست که با زور و اجبار اقدام به این کار نماید؟

3. یکی از وسایلی که برای رفع ناتوانی جنسی در مردان اختراع شده، دستگاه وکیوم است که موجب تحریک و ایجاد نعوظ آلت تناسلی می شود. استفاده کردن از آن چه حکمی دارد؟

ج) 1. اگر بدون رضایت زن باشد و یا مضرّ به بدنش باشد جایز نیست.

2. چنانچه برای زن حرجی باشد اطاعت زن لازم نبوده و اجبار هم جایز نیست و در چنین موردی زوج می تواند عقد را فسخ کند.

3. اگر موجب ضرر معتدّبه نباشد و استمناء نشود مانعی ندارد. والله العالم

و مجاری مربوطه تشخیص داده و راه حلّ درمان را تخلیه منی از راه طبیعی تشخیص داده است. حال با توجه به اینکه امکان تخلیه منی از طریق تماس جنسی و یا حتی ملاعبت با همسر به خاطر دانشجو بودن و دوری از همدیگر ممکن نیست و امکان اینکه همسرش را نیز با خود به محل ببرد نیز وجود ندارد و همچنین امکان گرفتن صیغه موقت نیز برای ایشان نه میسر است و نه از نظر اخلاقی و تعهد به خانواده به صلاح است. حال با توجه به شرایط فوق و با توجه به حرام بودن عمل استمناء این شخص چگونه باید این مشکل خود را بدون به وجود آمدن اشکال شرعی حل نماید؟

ج) مطالب مذکوره در سؤال مجوّز استمناء نیست.

ج) استمناء حرام است. می توانید به طریق مشروع ولو قدری زحمت داشته باشد خود را معالجه کنید. ان شاءالله خداوند شفا عطا فرماید.

1. عمل های جراحی عمومی

2. سزارین

3. کورتاژ

4. بستن لوله رحم

5. تغییر جنسیت زنی که اندام تناسلی مردانه هم دارد

6. موارد بیماری ساده از قبیل سرماخوردگی و...

ج) به طورکلی چنانچه درمان مربوط به مشکلات جسمی باشد که عادتاً قابل تحمل نبوده و یا مشقت دارد اذن شوهر لازم نیست. بعضی از موارد ذکر شده در سؤال هم فی نفسه جایز نیست.

اگر عارضی از قبیل فقدان آب با وجود ضرر برای بدن پیدا شد حکمش تیمم است، مع ذلک در این مورد به طور مطلق و با نظرات موافق و مخالفی که اظهار شده نمی توان وجوب آن را حکم ثانوی دانست خصوصاً که در بعضی نقاط معایبی دارد از قبیل کثرت جمعیت دیگران برای عدم رعایت تقلیل توالد و قلّت مسلمین برای رعایت آن.

ج) در مورد سؤال مردم موظفند خود را از سرایت بیماری مسری حفظ کنند و حقی برای بیمار ثانوی وجود ندارد ولی اگر مردم مطّلع نباشند و بیماری مسری معتدّبه و خطرناک باشد باید از سرایت آن به دیگران تحفظ نماید.

س 426. با توجه به اینکه عامل بیماری ایدز به صورت ویروس در بدن سال ها بدون علامت می ماند و حتی آزمایشات دقیق هم در مراحل ابتدایی ممکن است روشنگر وضعیت آلودگی نباشد، برای جلوگیری از ابتلای مردم مسلمان به بیماری غیر قابل علاج ایدز، استفاده از وسایل پیشگیرانه با تأثیر ثابت شده (مانند کاندوم) در صیغه چه حکمی دارد؟

ج) اشکال ندارد.

س 427. درصورتی که گروهی یا افرادی مبتلا به بیماری های لاعلاج باشند (مانند بیماری ایدز) و قصد مبتلا کردن جامعه را داشته باشند، به گونه ای که جامعه از این کار آنها دچار رعب و وحشت شود و امنیت مردم به خطر افتد، الف. وظیفه حاکم اسلامی در برابر این افراد چیست؟

ب. درصورتی که مبتلایان به این نوع بیماری ها مسلمان یا محترم الدم باشند آیا حکم فرض فوق متفاوت است؟

ج) در فرض مذکور هرکس را حاکم شرعی جامع الشرایط احراز کند که مبتلا به این بیماری است و تحفظ لازم از ابتلای دیگران به آن را ندارد می تواند به نحو مقتضی اگرچه حبس باشد، تحت مراقبت قرار دهد.

س 428. در خصوص بیماری های خطرناک نظیر ایدز که قابل انتقال به فرد دیگری است.

ص: 347

1. وظیفه پزشک معالج در قبال خانواده و افراد دیگری که با وی ارتباط دارند چیست؟ با توجه به قانون مجازات اسلامی ماده 648 که اگر پزشک اسرار مردم را فاش کند مشمول جرائم مقرر در قانون خواهد بود، آیا سکوت کند و یا خانواده و وابستگان را در جریان امر قرار دهد؟ تکلیف چیست؟

2. اگر در مشاوره ژنتیک که برای ازدواج صورت می گیرد، اعلام شود که در صورت ازدواج فرزندان دچار مشکل خواهند شد در این گونه موارد دستور اسلام برای این گونه ازدواج ها چیست؟

ج) 1. در فرض سؤال چنانچه خطر ابتلا برای مربوطین با بیمار مذکور قطعی باشد بر خود بیمار لازم است از ارتباطی که موجب سرایت می شود خودداری کند و بر پزشک هم در جریان قرار دادن وابستگان لازم است و قانون مذکور از شمول نسبت به این قبیل موارد انصراف دارد.

2. نظر مشاور ژنتیک موجب عدم جواز شرعی ازدواج نیست.

ج) در فرض مسأله اگر عالم باشد که عادتاً موجب قتل می شود حکم قتل عمد را دارد. والله العالم

این مطلب او را عصبانی نماید استناد قتل به او بعید نیست و ملاحظه درصد توسط پزشک و غیره اثر شرعی ندارد. والله العالم

است، چنانچه در ذیل جواب ذکر خواهد شد. به هرصورت این عمل چون قتل نفس هر دو بیمار است جایز نیست و قصاص دارد، و اگر مقصود این است که بیماری که سکته قلبی کرده مرده است ولی با پیوند سر او به بدن بیمار سکته مغزی که هنوز نمرده است درواقع بیمار سکته قلبی احیا می شود یا به تعبیر دیگر بیمار سکته مغزی که سر مرده قلبی را به او پیوند می زنند نجات پیدا می کند این عمل نیز مشروع نیست چون متوقف بر قطع سر بیمار سکته مغزی و قتل او است و قصاص دارد؛ به علاوه جواز قطع سر میت هم در این صورت اگرچه درواقع احیای او می شود محلّ اشکال است. این در صورتی است که هر دو بیمار مسلمان باشند ولی اگر در فرض سؤال بیماری که سکته مغزی کرده کافر باشد و با پیوند سر بیماری که سکته قلبی کرده و مسلمان است به بدن او، مسلمان از مرگ نجات پیدا می کند مثل اینکه قسمتی از اعضای او را برای حفظ جان او قطع نمایند در این صورت حکم به جواز قطع سر بیمار قلبی مسلمان و پیوند زدن به بدن کافر قابل توجیه است و ظاهراً در این فرض حکم به قتل بیمار مسلمان که سکته قلبی کرده نمی شود بلکه در فرض اول نیز حکم به قتل بیمار سکته قلبی که حسب الفرض نجات پیدا کرده نمی شود. این بعضی فروع نسبت به جنبه علمی این فرض است امّا چنانچه این فرض نادر به صورت جایز یا غیر جایز عملی شد ظاهر این است که شخص نجات یافته صاحب سر است که شخصیت او را دارد و احکام صاحب سر بر او مرتب می شود، مع ذلک چون اصل مسأله ظاهراً مجرد فرض است اظهار نظر قطعی در فروع آن با تأمّل بیشتر اولی و احوط است.

ص: 353

2. در صورت عدم ترمیم ساییدگی حکم آن چه می باشد؟

ج) 1. حکم آن، ارش است هرچند ترمیم یافته باشد که در حال حاضر با نظر مجتهد جامع الشرایط تعیین می شود.

2. حکم این مورد هم ارش است. والله العالم

است که نصف دیه دختر و نصف دیه پسر باید پرداخت شود. با عنایت به این نکته مستدعی است بفرمایید:

1. با توجه به پیشرفت تجهیزات پزشکی و امکان اطّلاع از جنسیت جنین از طریق سونوگرافی، آیا لازم است از این طریق نسبت به جنسیت جنین کسب اطّلاع شود؟

2. چنانچه از طریق سونوگرافی این امر میسور نگردید، آیا تشخیص جنین از طریق کالبدشکافی جایز است؟

ج) 1. ظاهراً برای تعیین جنسیت جنین، اگر احتمال اشتباه در بین نباشد اعتماد می شود. والله العالم

2. جایز نیست. والله العالم

یک میلیون تومان هزینه بگیرند که این میزان برای خانواده بسیار سخت و حتی غیر ممکن باشد حکم در این خصوص چیست؟

ج) 1. رها کردن او جایز نیست بلکه باید در بخش مراقبت های ویژه از او نگهداری شود.

2. حفظ او حتی بر بیمارستان های دولتی لازم است البته والدین این فرزند بیش از تمکّن و قدرت، وظیفه ای در قبال او ندارند. والله العالم

اکنون وظیفه بنده چیست؟ و اگر که وظیفه دارم به مسئولین اطّلاع دهم، آیا به هر فردی که به نحوی می تواند به سبب مسئولیتش کمک کننده باشد باید اطّلاع دهم؟ آیا اگر اطّلاع ندهم، مرتکب گناهی شده ام؟

ج) اگر می توانید که اطّلاع دهید وظیفه شرعی شما ایجاب می کند که حتماً اطّلاع دهید.

ج) 1. ساخت آنها به قصد استعمال صحیح و مجاز شرعی اشکال ندارد؛ البته استفاده از آنها خاص به موردی است که به جز آن از طریق دیگر امکان از بین بردن کافر ممکن نباشد و از بین بردن کافر هم ضرورت داشته باشد و تشخیص این امر با مجتهد جامع الشرایط است. والله العالم

2. بلی تفاوت دارد. والله العالم

ص: 362

خریدوفروش است و یا صرفاً برای نجات جان دیگری می توان آن را اهدا کرد؟ اگر قابل خریدوفروش است چه نوع قراردادی است؟ آیا از عقود معین است یا غیر معین؟

2. قابلیت ارث بری: آیا خون به ارث می رسد؟ آیا ورّاث در صورت عدم تعیین تکلیف مورّث برای خون گرفته شده از وی، می توانند بر آن اعمال نظر کنند و یا آن را داخل در ترکه قلمداد نمایند؟

3. قابلیت توقیف: آیا طلبکاران می توانند در قبال طلب خود، خون بدهکار را توقیف کنند و وی را مجبور نمایند که در بازه های زمانی که از لحاظ پزشکی مجاز است خون داده و در قبال فروش خون خود طلب آنها را بدهد؟

4. قابلیت توثیق: آیا خون را می توان وثیقه انجام تعهدات قرار دارد؟

5. تأثیر انتقال خون بر تابعیت در سیستم خون در حقوق بین الملل خصوصی: اینکه یکی از ملاک های تعیین تابعیت، خون است بر چه اساس و ملاکی است؟ چه ویژگی ای در خون وجود دارد که آن را یک ملاک و شاخص تعیین تابعیت می دانند؟ اگر فردی کاملاً خون خود را عوض نموده به نحوی که همچنان سالم و زنده بماند و از خون افراد خارجی که دارای تابعیت دیگری هستند به او تزریق نمایند به طوری که کاملاً خون آنها در رگ وی جاری گردد آیا می توان این فرد را تابع کشور متبوع دهندگان خون دانست؟

6. مسئولیت اجبار یا اکراه کنندگان افراد به خون دادن:

ص: 364

الف) در حالت اضطرار

ب) در غیر حالت اضطرار

7. وقف خون: آیا فرد می تواند خون خود را برای نجات جان گروه خاصی از افراد وقف نماید؟

حکم حقوقی و فقهی وقف خون برای افراد خاص و انتقال آن به سایر افراد در حالت اضطرار و غیر اضطرار چه حکمی دارد؟

8. مسئولیت ناشی از بروز بیماری های نوظهور و نوپدید احتمالی در اثر انتقال خون، به دهنده و یا انتقال گیرنده خون، با عنایت به پیچیدگی عناصر تشکیل دهنده ماده خون و همچنین در اثر تغییرات محیط زیست و یا پیدایش ویروس های جدید ممکن است با انتقال خون، بیماری های جدید و نوپدید به وجود آمده و سرایت نماید پیداش (HIV) در دهه 80 و (HIV) در دهه 90، آیا اساساً در این امر کسی مسئولیت دارد؟ مقصر چه کسی است؟ تهیه کننده یا تجویزکننده خون یا فردآورده های خونی و یا...؟

ج) 1. چنانچه فایده و منافع حلال داشته باشد خریدوفروش آن مانعی ندارد گرچه بنابر احتیاط مستحب ترک شود.

2. خون گرفته شده، به ارث نمی رسد و داخل در ترکه متوفّی هم نیست.

3. توقیف خون به نحوی که در سؤال آمده وجه شرعی ندارد.

4. وجه شرعی ندارد.

5. تعیین تابعیت از راه خون مطلبی بدون دلیل است.

ص: 365

6. الف) اگر اضطرار شرعی به فرد خاصی باشد یعنی خون او بالخصوص، مورد اضطرار است اکراه جایز می باشد.

ب) در غیر حالت اضطرار، اجبار و اکراه جایز نیست.

7. خون، قابلیت برای وقف کردن ندارد.

8. در مورد سؤال، اگر بیماری های نوظهور مذکوره، احتمال عقلائی، مثلاً هشتاد درصد و نود درصد باشد، مقصر تجویزکننده خون یا تهیه کننده خون است ولی اگر احتمال عقلائی نباشد مانند پنج درصد یا ده درصد، کسی مسئول نیست. والله العالم

س 451. نظر به اینکه خون از اعیان نجسه می باشد آیا بیع و داد و ستد آن صحیح می باشد؟ علت حلّیت و جواز معامله در صورت مثبت بودن پاسخ چیست؟ گرفتن وجه در قبال آن چه حکمی دارد؟

ج) در فرضی که دارای منفعت محلّله است گرفتن مبلغی در قبال خون دادن فی نفسه مانعی ندارد. والله العالم

وظیفه چیست؟ آیا ضروری است که این وسیله برداشته شود یا می توان با وجود این مانع روی بدن غسل جنابت نمود؟

ج) اگر برداشتن این وسیله برای غسل ممکن نباشد و یا موجب ضرر باشد چسباندن آن به ظاهر بدن جایز نیست و به فرض آنکه چسبانده باشد در صورت امکان و عدم ضرر، باید برای غسل، از بدن جدا شود و اگر ممکن نباشد و یا موجب حرج و یا ضرر قابل ملاحظه باشد باید غسل جبیره انجام شود و احتیاطاً تیمم بدل از غسل نمود.

ب) قطعه جدا شده از بدن زنده اعم از دارا بودن یا نبودن استخوان، گوشت و... (مثلاً به وسیله جراحی جدا شده باشد).

ج) عضو خشک و بی روح انسان زنده قبل و بعد از جدا شدن.

د) عضو بریده شده از بدن زنده که هنوز قدری متصل است (ولو با پوست).

ج) الف: اگر مرده غسل داده شده باشد مسّ قطعه جداشده از آن غسل ندارد.

ب) اگر قطعه جداشده از بدن شخص زنده استخوان یا گوشت مشتمل بر استخوان باشد با مسّ آن غسل واجب می شود و اگر تنها گوشت باشد مسّ آن غسل ندارد.

ج) مسّ عضو خشک شده که روح در آن نیست قبل از جدا شدن غسل ندارد، و بعد از جدا شدن موجب غسل است.

د) اگر هنوز جدا نشده ولو اتصال به بدن فقط به وسیله پوست باشد مسّ آن غسل ندارد.

ج) در مورد سؤال، شخص مذکور باید سیگار را ترک کند و روزه خود را بگیرد.

س 458. با عنایت به اینکه در بعضی از تحقیقات کشورها (ترکیه و مصر) اعلام شده که روزه گرفتن باعث بدتر شدن زخم معده می شود و در ایران هم تا به حال نتیجه خاص قابل اجرا به دست نیامده است لطفاً بفرمایید حکم روزه بیمارانی که خوف بدتر شدن از بیماریشان در آینده دارند چیست؟

ج) بیماری که خوف ضرری دارد که معتدّبه است و عرفاً از آن پرهیز می شود نباید روزه بگیرد.

س 459. بیماری که به یک نوع بیماری گوارشی مبتلا است که با مصرف قرص ضدّ درد می تواند درد ناشی از آن بیماری فوق را کاهش دهد ولی اگر روزه بگیرد و حتی اگر قرص ضد درد در سحری هم بخورد باز دردش از نیمه ظهر شروع می شود لطفاً مرقوم بفرمایید حکم روزه وی چگونه است؟

ج) در فرض سؤال اگر روزه ضرری به او نمی زند ولی تحمل درد برای حرجی است روزه بر او واجب نیست.

س 460. در بیماری که فرد اگر روزه نگیرد زودتر خوب می شود ولی اگر روزه بگیرد ممکن است چند ماه دیرتر خوب شود آیا صواب است که روزه بگیرد؟

ج) نباید روزه بگیرد.

پزشکی است که تحقیقات انجام نگرفته یا محدود بوده و یا تحقیقات ضدّ و نقیضی است. لطفاً بفرمایید در این گونه موارد کلاً عملکرد پزشک باید چگونه باشد و آیا می تواند بر اساس یافته های خود فرد را از روزه منع کند و یا به روزه گرفتن وا دارد؟

ج) درصورتی که پزشک ضرر داشتن و نداشتن روزه را برای شخص نمی داند نباید در این جهت اظهار نظر کند.

س 462. به نظر بعضی از پزشکان روزه داری باعث عود بعضی از علائم بیماری اثبات شده گوارشی مانند عفونت ها و یا حتی سرطان ها می شوند آیا پزشک می تواند بدین وسیله بیمار را از روزه داری منع کند؟ با این فرض که می تواند منع نماید، اگر مریض روزه بگیرد حکم روزه وی چگونه است؟

ج) دکتر می تواند نظر خود را به مریض بگوید و اما وظیفه خود مریض این است که اگر خوف ضرر دارد نباید روزه بگیرد.

س 463. همان طور که می دانیم و پزشکان گفته اند وزن گیری جنین وابسته به تغذیه و اضافه وزن مادر در دوران بارداری دارد. حال اگر خانم حامله ای خواست روزه بگیرد ممکن است روی روند رشد و تکامل جنین تأثیر منفی بگذارد لطفاً بفرمایید آیا با این حال اگر خانم حامله ای روزه بگیرد حکم روزه اش چگونه است؟

ج) اگر روزه برای جنین ضرر دارد خانم حامله می تواند روزه نگیرد و بنابر احتیاط برای هر روز یک مدّ طعام کفاره بدهد البته باید روزه ها را قضا کند، به مسأله شماره 1737 توضیح المسائل مراجعه نمایید.

ص: 373

س 464. در احکام مسائل فردی همانند توانایی روزه گرفتن، نماز ایستاده خواندن و... نظر پزشک تا چه حد برای فرد حجیت شرعی دارد؟

ج) در شرع مقدس اسلام، در این امور، ملاک حکم، یا تشخیص خود مکلف است و یا احتمال عقلائی ضرر، به طوری که برایش خوف ضرر حاصل شود.

ج) پزشک اگر احتمال ضرر می دهد می تواند به بیمار بگوید روزه احتمالاً برای او ضرر دارد اگرچه واقعاً برای او ضرر نداشته باشد؛ اما جواز افطار روزه و عدم آن برای بیمار دائر مدار این است که بیمار خودش خوف عقلائی از ضرر داشته باشد یا نداشته باشد و به پزشک ارتباطی پیدا نمی کند و در مقام معالجه بیان این احتمال مانعی ندارد.