ص :2

امامت در پرتو کتاب و سنت

مهدی سماوی

ترجمه رضا آژیر، حسین صابری

ص :3

ص :4

فصل 3-مواضع شايستۀ بررسى 83

1-فعاليّت يهود 83

2-حركت ردّه 84

3-فاش كردن اسرار نبوى 85

4-تعصّب قبيله اى 86

5-سرباز زدن از سپاه اسامه 87

6-موضعگيريهاى مشكوك 89

7-روز سقيفه 94

فصل 4-برخى از آثار و نتايج 96

فصل 5-عوامل جعل و برانگيختن شبهات 104

1-عامل تعصّب 104

2-اهداف سياسى 105

3-عامل مبالغه 106

4-قبيله گرايى 106

5-علاقه به خودنمايى 106

6-عامل رزق و روزى 107

7-اجتهادات عجيب و غريب 107

8-كينه توزى 108

9-فراهم بودن زمينه براى اسرائيليات 109

10-بى دينى 109

بخش دوم:پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسألۀ امامت

فصل 1-نصّ اوّل از سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله 121

فصل 2-نصّ دوّم از سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله 130

1-صحيح بخارى 132

2-صحيح مسلم 137

3-ينابيع المودّة 139

4-صحيح ترمذى 140

5-مستدرك صحيحين 140

6-مسند امام احمد 141

فصل 3-نصّ سوم(حديث سفينه)145

حديث سفينه 145

ص:6

فصل 4-نصّ چهارم(حديث ثقلين)154

دلالت قطعى اين حديث بر امامت 165

منابع حديث ثقلين به روايت زيد بن ارقم 175

اسامى برخى از علمايى كه اين حديث را روايت كرده اند 176

فصل 5-نصّ پنجم(حديث منزلت)195

فصل 6-نصّ ششم(در بيان وصاياى پيامبر به على عليه السّلام)218

بخش سوم:قرآن و مسألۀ امامت

فصل 1-نخستين نصّ قرآنى 246

مقصود از اهل بيت 259

افترايى بر ابن عباس 265

منابع ديگر 268

چكيدۀ بحث 273

فصل 2-دوّمين نصّ قرآنى 279

پرسشها 282

اظهار بى اطّلاعى عجيب 284

خلاصۀ بحث دربارۀ آيۀ مباهله 301

فصل 3-سوّمين نصّ قرآنى 307

پيرامون دلالت و مضمون 317

غرض ورزى بدون دليل 327

چكيدۀ بحث 344

فصل 4-چهارمين نصّ قرآنى 347

شبهات صاحب المنار

شبهۀ امام فخر رازى

ملاحظاتى گذرا 364

سخنى پيرامون شبهه ها 364

شبهۀ مفرد و جمع 371

منابع ديگر 391

ص:7

فصل 5-پنجمين نصّ قرآنى 400

نتايج 427

چند يادآورى گذرا 436

چند پرسش و چند پاسخ 438

منابعى ديگر در اين زمينه 444

فصل 6-ششمين نصّ قرآنى 450

غدير خم 451

زمينه سازيهايى براى روز غدير 452

داستان غدير 456

شبهه هايى دربارۀ آيۀ تبليغ 458

بحثى با المنار پيرامون مسألۀ غدير 479

اعتراف صاحب المنار به احاديث غدير 488

منابعى ديگر 494

نمونۀ نخست 496

نمونۀ دوم 499

چند يادآورى 510

نتيجه گيرى 519

خلاصۀ حديث غدير به نقل از كتاب احتجاج 520

متن خطبۀ غدير 522

«وصىّ»در ادبيات عرب 537

سخن پايانى 562

ص:8

نسبت بدان روشن سازد و با سير در آيات كريم قرآنى و احاديث پيامبر صلّى اللّه عليه و آله،اين مفهوم خدشه ناپذير الهى را در سويداى دل موحّدان بنشاند و بر وجدان انسانى نهيب زند كه هر كس از امامت روى برتابد به تشنه اى ماند كه از چشمۀ گواراى هدايت و رهيابى روى برتافته است و ديگر نخواهد توانست جگر تفتيدۀ خود را با خنكاى كوثر سيراب سازد.

اگرچه شايد شهيد سماوى خود از جرگۀ كسانى باشد كه دلباختۀ اين آيين است و پاى استدلاليان را چوبين مى داند ولى به هر حال از آنجا كه قلم برداشته ناگزير راه استدلال و اقناع اذهان را در پيش گرفته تا حقانيت اين آيين را به پيروان انديشه و برهان نيز ثابت كند و اين پيام را فراپيش نهد كه امامت نه تنها جان و دل پيروان اهل بيت را تسخير كرده كه انديشه و استدلال استدلاليان را نيز در گرو خود دارد و به هر روى كسى كه به اين عرصه درآيد خواه با دل خواه با برهان جذب اين آيين مى شود.

چكيدۀ سخن اينكه خواندن كتاب حاضر را براى پيروان اهل بيت و ديگران توصيه مى كنيم،چه،پيروان اهل بيت با مطالعۀ دقيق آن بر راه خويش استوارتر خواهند گشت و ديگران نيز به باورداران امامت در اين باور كه دارند حق خواهند داد و اين اصل را به عنوان اصلى استوار بر منطق و استدلال و به دور از نقش آفرينى احساس و عاطفه خواهند شناخت تا همين گامى باشد در مسير آشنايى هرچه افزونتر با اصول و مبانى يكديگر و مقدّمه اى گردد بر همدلى و درك متقابل كه ما را به سوى وحدت مطلوب پيش مى برد.

و السّلام على من اتّبع الهدى

1373/7/30

ص:10

اسلام غيبت و بهتان را حرام كرده است و سخن چينى،ستم،دروغ،نسبت ناروا دادن و دشنام بناحق را ممنوع ساخته است و اجازه نداده سخنانى را به خدا ببنديم كه اطّلاعى از آن نداريم.

از جمله تعاليم اسلام در اين زمينه اين است:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ؛ 2يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحِيمٌ. (1)

به علاوۀ توصيه هاى حكيمانۀ ديگر.اسلام بويژه از وارد آوردن شكاف به اخوّت اسلامى و درهم ريختن وحدت و ايجاد فروپاشى موكّدا نهى كرده است و اين در حالى است كه با قاطعيت از مسلمان مى خواهد كه سخن حق را بگويد و هنگام يارى رساندن به حق و سركوب باطل در گرفتن موضعى مثبت و ثمربخش كوتاهى نورزد.كسى كه در ابراز حق سكوت كند شيطانى گنگ است و امر به معروف و نهى از منكر و دعوت به سوى خدا از بزرگترين و مهمترين واجبات در شريعت اسلامى است: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ. (2)موضع يك مسلمان در هر

ص:12

آنچه مى گيرد و يا پس مى زند بايد موضعى همراه با هشيارى و پرهيز باشد: ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ. (1)

دارندۀ يك روح بزرگ حتّى اگر متديّن هم نباشد،راضى نخواهد شد سخن خود را آن قدر پايين آورد و به مراتب پست نزول دهد كه شرافت را مخدوش كند و كرامت و آبرو را از ميان ببرد و جوانمردى را نابود سازد.اين در صورتى است كه مسؤوليتى اخلاقى يا عرف اجتماعى نافذى وجود نداشته باشد كه اين امور را ارزيابى كند و دروغگو را مورد انتقاد قرار دهد تا در نتيجه چنين كسى در نظر ديگران شخصيّتى متزلزل يابد و مقامش در جامعه خرد شود.

با الهام از چنين مسؤوليتى است كه سخن پيرامون موضع پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نسبت به خلافت در دين يك مسلمان اهميّتى بسزا مى يابد؛ولى كندوكاو مسلمانان دربارۀ اين مسأله به گونه اى كه بى هيچ انسجام و پيوند مطلوبى در هميارى و ارتباط ميان ايشان همداستانى آنها را مخدوش سازد و به دوستى محتوم آنها آسيب رساند همان چيزى است كه اسلام با آن مبارزه مى كند و به شديدترين شكل آن را ممنوع مى دارد.

در سخن گفتن پيرامون خلافت،اگر سخن پاك باشد و بيان،نيكو و عبارت،راستين و نقل قول،صحيح ديگر جاى هيچ گونه خدشه اى نخواهد بود.مادامى كه منبع مسلمانان يعنى كتاب و سنّت مورد تقديس همۀ مسلمانان است،بازگشت و التزام به آن دو با مقتضيات قولى و عملى آنها همان حقّى خواهد بود كه نمى توان از آن كناره گرفت و سيراب شدن از اين دو منبع مظهرى از مظاهر احترام و دليل وجود آشكارترين نشانه هاى ايمان است.همۀ مسلمانان بر اين نكته اتّفاق نظر دارند و از اين چشمه مى نوشند و از آن سيراب مى شوند و وحدتشان بر همين اساس استوار مى شود و اجتماعشان شكل مى گيرد و الفت و مودّتشان بر همين شالودۀ مستحكم قرار دارد.

نويسندگان مسائل مذهبى بتدريج در موضوعات مورد اختلاف مذاهب گوناگون وارد شده اند.اگر آن گونه كه بايد،نظر شود به آسانى مى توان دريافت كه مسائل مورد اختلاف سنّت و تشيّع تا آنجا محدود است كه اگر تلاشى به عمل آيد و نيّتى پاك در

ص:13

ميان باشد مى توان به آسان ترين طريق ميان آنها سازگارى برقرار كرد و اى كاش اين نويسندگان،در مسائل مورد اتّفاق مى نوشتند،مسائلى كه از نظر مقدار،مسائل مورد اختلاف را به جزئياتى تبديل مى كند كه هرگز مقتضى جدايى و اختلاف نيست،زيرا شمار اين مسائل بسيار اندك است و از قديم گفته شده است كه اندك در حكم عدم است.

برخى از خوانندگانى كه سخنانى اين چنين را خوش نمى دارند و آن را تلاشى در جهت سازگارى با جهل و اغفال ميان دو مذهب با تفاوتهاى ريشه اى آن مى دانند ممكن است گمان كنند كه اين نوع سخنان مشوّش كردن حقيقت و تجاهل نسبت به واقعيّت اختلاف موجود ميان اين دو مذهب است.

اين همان چيزى است كه تلاشهاى تفرقه برانگيز و غرض برانگيز و پليد به هدف پراكندن و شكافتن اجتماع و شكستن وحدت مسلمانان كه داراى يك دين و يك عقيده اند بر آن تأكيد دارند.در اين مسأله آن قدر بحثهاى پيچيده صورت گرفته كه موجب شده افراد ساده و كسانى كه از روى بحث و كاوش و آگاهى در اين مسأله وارد نشده اند آن را به آسانى درك نكنند.

من كتب بسيارى از علما را خوانده ام و با بسيارى از دانشمندان فاضل با در نظر گرفتن اختلاف مذاهبشان ديدار داشته ام.آنها جز در موارد اندك با ما اختلافى ندارند و بسيارى اوقات در محبّتشان نسبت به اهل بيت عليهم السّلام اتّفاق نظر داشتند و اين محبّت را جزء امور حتمى مى دانستند و آن را بخشى جدانشدنى از ايمان به شمار مى آوردند.در ميان ما سخنان محبّت آميز و گرمى در اين باره جريان يافته است تا آنجا كه يكى از ايشان بر محبت عميق خود نسبت به اهل بيت عليهم السّلام و ايمان راسخ به لزوم بزرگداشت ايشان تأكيد مى كرد و اظهار مى داشت كه براى نزديكى به خدا و در طلب خشنودى پروردگار به زيارت مرقد شريف اهل بيت عليهم السّلام رفته است.

چون سخن بدين جا رسيد گفتم كه ما در اين زمينه اختلافى با يكديگر نداريم و شيعه آن را ركنى از اسلام مى داند و شيعيان نخستين پس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دين و تعاليم خود را از اهل بيت پيامبر مى گرفتند.اين امر بعدا به نوادگان ايشان و كسانى منتقل شد كه به سبب در پيش گرفتن روش اهل بيت عليهم السّلام مورد احترام بودند و عملشان از آنجا كه اطاعت از خدا و اجراى دستورات اهل بيت عليهم السّلام در امورى بود كه ايشان از خداوند

ص:14

تبارك و تعالى و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله تبليغ مى كردند اقتضاى محبّتشان را داشت و به شكر خدا هيچ اختلافى در اين باره نبود.

براستى اتّفاق نظر در محبت نسبت به اهل بيت عليهم السّلام و لزوم بزرگداشت ايشان(كه در دين يك مسلمان جزء بديهيات و ضروريات است و قرآن نيز بدان تصريح كرده و سنّت آن را ضرورى شمرده است)خود عاملى برانگيزاننده و تشويق كننده در ادامه يافتن موضوعى اين چنين و آشكار ساختن حقانيت آن و كاوش در جهت كشف و روشن كردن آن است.در اينجا بايد به تلاش برخى از ترويج دهندگان باطل و دروغ پردازانى كه از جعل و وارد كردن اتهامات نادرست به برادران دينى خود پروايى ندارند نيز اشاره كنيم؛ كسانى كه در محافل مسلمانان جنجال به پا مى كنند و از راه گل آلود كردن آب حتّى الامكان در صدد برمى آيند تا با حيله گرى و ايجاد شبهات و گمراهيها در ميان برادران به هدف خود دست يابند و زمانى نيز از طريق كناره گيرى مقاصد خود را عملى مى سازند.اگر اين نكته به عنوان حقيقت پابرجاى امروز و ديروز اضافه گردد لازم خواهد بود كه حقيقت بيان شود و نقطه نظر مخالف اظهار گردد تا حق تحقّق يابد و باطل از ميان برود و شبهات و اباطيل افشا شود و مرزها و موانع ميان برادران و صاحبان يك عقيده و يك دين از بين برود.

و اين يا به طريق نقل از معصوم خواهد بود و يا از راه تطابق تفسير اهل تسنّن و تشيّعى كه گواه صحّت اين تفسير باشد و يا براساس مشخّص بودن اين تفسير در مقام مقايسه و عمل به يكى از دو شيوه خواهد بود كه يكى از آن دو همان است كه مورد اتّفاق دو مذهب مى باشد.

اين از نظر ارزش سند و صدور،امّا از نظر دلالت چنان كه خواهيم ديد در رسيدن به هدف مورد نظر رأيى واضح مى يابيم.شايد نخستين امرى كه خواننده هنگام خواندن يا شنيدن با آن روبروست همان ادّعاى وضوح در دلالت و قطعيّت صدور با در نظر گرفتن اختلافات امّت باشد.در اينجا پرسش زير پيش مى آيد:از آنجا كه سيد الحكما و امام البلغا پيامبر اكرم مى خواست امر خلافت و كسى را كه خلافت به او بازمى گردد بيان دارد، پس چرا در اين مسأله بصراحت كلامى نگفت و به گونه اى سخن گفت كه ظاهرا مدلولى بعيد داشت يا دست كم مى شد آن را تأويل يا با الفاظ آن بازى كرد؟

پاسخ به اين سؤال همان است كه كتاب حاضر آن را برعهده گرفته است،بنابراين روشن خواهد شد كه مقتضاى حكمت پيمودن همين راه است،زيرا امّت در آن روزگار هنوز در آغاز تشكّل فرهنگى و ابتداى فعاليتهاى سازنده و رشد خود بود و اگر عوامل متعدّدى مشاهده شود كه ضرورت احتياط در چنين امر مهمّى را مى طلبد تا آنجا كه خداوند سبحان با قاطعيت از معصوم مى خواهد كه: وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ، (1)را به اجرا درآورد و اگر تمامى اين عوامل در بحثى مستقل مورد نظر قرار گيرد،به آسانى ضرورت چنين تعبير محتاطانه اى روشن مى شود،هرچند هنگام روشن شدن مسأله،ادّعاى عدم وضوح و صراحت در نظر كسى كه بحق تأمّل كند و در كتاب و سنّت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بنگرد بسيار كم رنگ مى شود.براساس احاديثى كه از پيامبر رسيده سخن حضرت هرگز فاقد صراحت نيست،بل همان گونه كه-به خواست خدا-خواهيد ديد در زبان عربى صريحتر از اين تعبير وجود ندارد.در اينجا پيش از آن كه از پاسخ به سؤالى كه بدان اشاره رفت خارج شويم-اگرچه همۀ اين كتاب پاسخ به همين سؤال است-براى آگاهى از اين نكته كه بيان پيامبر واضح ترين و صريحترين بيان ممكن در ميان تعابير بليغ عربى است شايسته است هرچند مختصر به ضرورت اين

ص:16

آگاهى تأكيد شود كه:وحى فرودآمده و اخبار رسيده در بيان موضع پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نسبت به خلافت همان گونه كه روشن است با تعابير متفاوتى بيان شده است.يك بار فضيلت اهل بيت بطور كلى آورده مى شود و بار ديگر با كتاب ارجمند پروردگار همراه مى گردد و حضرتش اعلان مى دارد كه دو چيز گرانبها در ميان امّت باقى گذاشته كه عبارتند از كتاب خدا و عترتش يا نظير اين سخن كه مى فرمايد:اهل بيت من همچون كشتى نوح است؛كسى كه بدان سوار شود نجات يابد و كسى كه از آن عقب ماند غرق گردد.يا اهل بيت خود را همچون باب«حطّه» (1)معرفى مى كند كه هر كس از آن درآيد در امن خواهد بود.پيامبر اكرم در اين مورد مثالهايى مى آورد و سفارشهاى فراوانى دارد كه براساس آن عترت مطهّرش پس از حضرت آمادگى و شايستگى رهبرى امّت و پذيرش مسؤوليت جانشينى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ادارۀ امور را دارد.

بار ديگر پيامبر را مى بينيم كه بخصوص از فضيلت على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و حسين عليه السّلام سخن مى گويد،نظير تصريحات متواتر ايشان دربارۀ على عليه السّلام:«تو نسبت به من همچون هارون هستى نسبت به موسى،جز آن كه پس از من پيامبرى نيست»؛و تنها نبوّت را از حضرت استثنا مى كند.پيامبر دربارۀ امامت على عليه السّلام تصريحات روشنى دارد نظير اينكه:

«على عليه السّلام سرور نكوسيرتان بهشت و بهترين مردم و پيشواى مؤمنان و مولاى متّقيان و ساقى حوض كوثر در روز واپسين است»و نظير اعتراف گرفتن پيامبر از مسلمانان در روز غدير كه:«آيا من بر شما از خود شما ولايت بيشترى ندارم؟»يا در روايات ديگرى همان گونه كه در قرآن مجيد نيز آمده پيامبر اولى بر مؤمنان معرفى شده است و مسلمانان تصديق مى كنند كه حضرت ولايت بيشترى بر ايشان دارد و به دنبال آن پيامبر اين سخن تابناك خود را مى فرمايد كه:«كسى كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست»و دست على عليه السّلام را مى گيرد و بالا مى برد تا آنجا كه سفيدى زير بغل هر يك پديدار مى شود،به علاوۀ تصريحات ديگرى كه در بيان مقصود كمال وضوح را دارند.

از همين نوع است تصريحات حضرت در حق فاطمۀ زهرا:«فاطمه عليها السّلام پارۀ تن من است،كسى كه به او آزار رساند،به من آزار رسانده و كسى كه او را خشمگين كند،مرا خشمگين كرده است و كسى كه مرا به خشم آورد،خداوند را به خشم آورده است»؛و

ص:17

نيز امام حسن عليه السّلام و امام حسين عليه السّلام را سروران جوانان بهشتى معرفى كرده است و آن دو را امام دانسته خواه قيام كنند يا سكوت در پيش گيرند،و امثال اين گونه سخنان بزرگى كه پرده از مقام اهل بيت برمى دارد؛اهل بيتى كه خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانده است و دوستى آنها را بر امّت لازم دانسته و دربارۀ آنها سفارشهاى مؤكد كرده است و آنها را همسنگ قرآن معرفى كرده و اينكه آن دو هيچ گاه از يكديگر جدا نخواهند شد تا وقتى كه كنار حوض كوثر بر حضرتش وارد شوند.

بار ديگر حضرت بصراحت چنين مى فرمايد:«گروهى از امّت من هستند كه همچنان حق را يارى مى كنند»؛يا آن كه«امّت بزودى گروه گروه خواهند شد و يك گروه نجات خواهد يافت.»ديگر بار پيامبر تصريح مى كند كه پس از ايشان دوازده جانشين يا امير خواهد بود.

اگر در اين اخبار فراوان به رغم اختلاف تعابير آن كاوش كنيم آنها را بغايت واضح و هدف آنها را آشكار و مغز و محتواى آنها را روشن و مقصود از آنها را بدون ابهام خواهيم يافت.اگر ما بدور از عاطفه و زمينه هاى قبلى-اگرچه اين از دشوارترين امورى است كه يك پژوهشگر آزاد با آن روبروست-به اين مسأله بنگريم و ما باشيم و دليل هدايتگر كلام خدا و رسول صادق و امين او،گمان مى كنم كه ذوق و عقل مدرك و قلب ديده در ما شكوفا مى شود و اين گونه اخبار رسيده را با در نظر گرفتن كثرت آن از دلالت برخوردار خواهيم دانست.كسى كه غير از ارادۀ خدا و رسول او بطلبد در پى تأويلات و توجيهاتى برمى آيد كه به برهان و دليلى تكيه ندارد.

پژوهشگرى كه مى خواهد تنها به حقيقت آن هم بدور از هالۀ گمراه كننده و فريبنده آگاهى يابد،بايد اين دو مسأله را كه در آغاز شيوۀ بحث يادآور شديم مورد توجه قرار دهد:

1-قطعيّت صدور

2-قطعيّت دلالت

براستى كه قطعيّت صدور از پيامبر اكرم تا چه رسد به كتابى كه به هيچ روى ترديدى در آن نيست در خبر واحدى از اين نوع به تنهايى ضامن تحقّق بخشيدن به هدف در بيان موضع پيامبر نسبت به خلافت خواهد بود و دلايل آن به شرح زير است:

1-تواتر اين خبر

ص:18

2-و يا به سبب انضمام برخى اخبار به برخى ديگر به گونه اى كه هيچ كتابى(در ميان كتبى كه به اين نوع احاديث توجه دارند)از اين احاديث بسيار و متواتر خالى نيست؛حال اين اخبار در برخى مضامين،واحد باشد يا مستفيضه ولى به هرحال موجب ايمان ترديدناپذير نسبت به صدور آن از سوى پيامبر اكرم است.اما قطعيّت دلالت با وجود يكى از دو امر حاصل مى شود:

1-يا به سبب آن كه هر خبرى خود در مضمون اعتقادى و هدف دارش صراحتى منطوقى يا مفهومى دارد؛

2-و يا به لحاظ مجموع اخبار وارده در اين باب كه موجب مى شود قلب به اين حقيقت ايمان يابد كه پيامبر اكرم از اين مسألۀ مهم غفلت نورزيده است-هرگز-بلكه توجه لازم را نسبت به آن مبذول داشته و با زبانى آشكار و استوار مرادش را بيان فرموده است.

يك پژوهشگر بايد در نقل،اين نكته را مورد توجّه قرار دهد،بنابراين اگر دلالت عقلى را به دلالت نقلى افزود بدون ترديد به نتيجۀ قاطع و اكيد دست خواهد يافت.ما از طريق«امير المؤمنين از خلال سيرۀ نبوى»به مرحلۀ نخستين زندگى سيد الاوصياء امير المؤمنين آگاهى يافتيم و از اين راه پى برديم كه امامت پس از پيامبر خدا مستقيما تنها به على عليه السّلام اختصاص دارد و نه كس ديگر.

بار ديگر در اين مقدّمه اشاره به اين نكته را تكرار مى كنيم،زيرا اين نكته با احاديثى كه خواهد آمد ارتباط مى يابد؛احاديثى كه براساس آن اين سخن به هيچ روى گزاف و پيروى كوركورانه از عاطفه يا قرار گرفتن تحت تأثير امرى اعتقادى يا فشارى اجتماعى نخواهد بود،زيرا لوازم قطعيت آن فراهم است كه عبارتند از:

1-از نظر نقل كه روشن است.

زيرا منابع قطعى تعيين مناصب عالى مسلمانان همان گونه كه گذشت عبارتند از:

الف:قرآن كريم

ب:سنّت نبوى

1-على عليه السّلام از اين دو چشمۀ فيّاض بى نيازترين مردم و بهترين ايشان بود و از عطا و بخشش بيدريغ اين دو منبع بهرۀ بيشتر داشت تا آنجا كه هيچ كس به خود اجازه نمى داد در هيچ يك از فضايلى كه خداوند به او اختصاص داده و پيامبر اكرم نيز بدان گواهى داده

ص:19

با حضرتش به رقابت برخيزد.

2-به علاوۀ لياقت منحصر به فرد حضرت در همۀ زمينه هايى كه رهبرى عالى مسلمانان و پاسدارى اساسى از قواعد اسلام و احكام استوارش ناگزير از آن است.

3-اعترافات صريح و الزام آور در حق حضرت به گونه اى است كه هيچ كس در آنچه در مضامين اين اعترافات آمده نظير ايشان به شمار نمى آيد.حضرت على عليه السّلام در سطحى قرار دارد كه هيچ كس همسنگ ايشان محسوب نمى شود و نمى تواند در حق آن حضرت منازعه كند و رقيب حضرت تلقّى نمى گردد و هيچ كس در سابقه اى از سوابق ايشان به مقام بزرگش نزديكى نمى يابد؛سوابقى كه از سوى دوستان و دشمنان و كينه توزان و كسانى كه عليه ايشان بسيج شده بودند مورد اعتراف است.

4-اثر جاودانه و موجود حضرت كه ثابت شده از ايشان است و در طول تاريخ و طى نسلها هر آن كس را كه گمان مى كند نظير ايشان است در دقّت و اعجاز به رقابت مى طلبد.

5-براساس رهنمودهاى عقلى كه هوا و هوس آن را گمراه نساخته و خرافه و اباطيل آن را نپوشانده است.برترين مخلوقات خدا در علم و زمينه هاى مختلفى كه مردم بدان نيازمندند،و نيز برترين خلايق در آفرينش معتدل و در فضيلت بااستوارترين مبانى آن،و نيز فرد برخوردار از شناخت و تطبيق دقيق و حرف به حرف قرآن و بهره مند از تعاليم اسلام در بالاترين سطح آن،همان كسى است كه شايستگى رهبرى را دارد و هر كس جز او اگر بينش داشته باشد دنباله رو اوست و به او اقتدا مى كند و اگر راه يافته باشد فعل او را در پيش مى گيرد و هيچ كس نبايد او را به تمسخر گيرد و هيچ كينه توزى راه طعن زدن بر او را ندارد.

كسى كه برترين خلايق خدا باشد،خدا نيز به او مقامى مى دهد كه در شأن اوست و در به دوش كشيدن رسالتش كسى را بر او مقدّم نمى دارد: اَللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ. (1)

موضع مسلمانى كه به كار خود اهميّت مى دهد و ناگزير بايد خدايش را ديدار كند و مسؤوليتى را كه بر دوش او نهاده شده ادا كند و كارنامۀ او هر گناه كوچك و بزرگى را منعكس مى سازد،جز التزام و پيروى آگاهانه نخواهد بود: قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ

ص:20

عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي. (1)اهل بيت كسانى هستند كه نسبت به آنچه در اين خاندان مى گذرد آگاهترند.ايشان حاملان نور الهى هستند،كسانى كه خداوند به فضلش اختصاصشان داده و براى دين خود برگزيده است.آن كه بر آنها پيشى گيرد خارج از دين است و كسى كه از ايشان عقب ماند هلاك مى شود و ملتزم ركاب ايشان به مطلوب دست مى يابد،و برائت ذمّه حاصل نمى شود،مگر به پيروى از ايشان.قرآن كريم،كلام خدا و صادقترين سخنهاست كه از حضرتش مى گويد و او را در هر فضيلت و مجد و شرفى كه به پيامبر ارزانى داشته در كنار پيامبر قرار مى دهد،حتّى در آيۀ مباهله همان گونه كه همۀ منابع تصريح دارند حضرت را نفس رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله معرفى مى كند.

در ميان سخنان پيامبر كافى است تنها به يكى از نصوص صريح و واضح ايشان در معرفى مقام والاى مولايمان اشاره كنيم.آيا پيامبر دربارۀ ضربه اى از ضربات على عليه السّلام در برابر دشمنانش نفرمود كه اين ضربه همسنگ عبادت جن و انس است؟ديگر از اين بالاتر چه مى توان گفت؟آيا حضرت به على عليه السّلام نفرمود:«اى على!هيچ كس جز من و تو خدا را نشناخته و هيچ كس جز خدا و من تو را نشناخته و هيچ كس جز تو و خدا مرا نشناخته است؟»به اين ترتيب آيا ممكن است فرد ديگرى جز على عليه السّلام اين رسالت را به دوش گيرد؟

در اين سخنان عاملى آرامش بخش وجود دارد كه ما را به اين يقين مى رساند كه اين گونه احاديث يا از نظر نص و يا از نظر مضمون از پيامبر اكرم صادر شده و عقل را در اين كه احاديث مذكور دلالت بر مقصود دارند كاملا قانع مى سازد.

حال اى خوانندۀ عزيز اگر مايلى با ما در اين بحث همراه شوى بيا تا با يكديگر به جايى راهى شويم كه در وضوح مضمون و قوّت دلالت گواهى قاطع به دست آورى و ايمانى عميق يابى كه به هيچ روى شكّى بدان راه ندارد و اگر چنين تمايلى ندارى مرا همين بس كه از خلال اين بحث نه تنها خود ايمان آوردم بلكه تو را نيز به آنچه خود آگاهى داشتم آگاه گرداندم و به كفايت اين بحث از نظر دلالت اطمينان دارم.از خداوند اميد آن دارم كه قلبت را بگشايد تا با بى طرفى بدان بنگرى و پس از آن بر تو است كه آن گونه كه مى خواهى داورى كنى و به هرحال در نظر من بسيار گرامى هستى و بهترين

ص:21

سپاسهاى من نثار تو باد.

پيش از پايان بحث شايسته است از دوست عزيزم كه در اين پژوهش بر من منّت نهاده سپاسگزارى كنم.او سيد محمد رضى رضوى صاحب كتاب چرا اسلام را برگزيديم است كه نامه اى براى من فرستاد و در آن تصميم خود را در تأليف كتابى با عنوان چرا شيعه هستم،به اطلاع من رساند.تكيۀ وى در اين كتاب به پاسخ گزيده اى از فضلاى اهل انصاف است كه منابع مورد استفاده در مباحثشان كتب مورد اعتماد اهل سنّت مى باشد،و از طرفى قصد دارد پاسخهايى به دور از اختلاف انگيزى يا نيرنگ كارى يا طعن به برادران مسلمان بدهد.همين نامه انگيزۀ دست يازيدن به اين تلاش شد و طرح اين بحث را در من برانگيخت.بهترين سپاس و ثناى من نثارش باد.

عامل ديگرى كه مرا در اين تلاش تشويق مى كرد،امورى بود كه در حال آماده كردن اين بحث با فراهم آوردن مادّۀ لازم آن در اثناى مراجعه به كتابهاى اسلامى و ارزشمند، لمس مى كردم؛به گونه اى كه براى آگاهان اين كتب بوضوح روشن مى شود كه تسنّن و تشيّع در بسيارى امور با يكديگر نزديكى و همسويى دارند.

حتى مى توان گفت يك فرد آگاه به كتابهاى مسلمانان تفاوتهاى ميان تسنن و تشيع را بيش از تفاوتهايى كه ميان خود سنيهاست نمى يابد.اما دربارۀ منابع،بسيارى اوقات به كتابهاى جامعى در تحقيق در اين زمينه تكيه كرده ام و بر اين تكيه اشاره نموده ام،اگرچه گاهى خودم به منبع يا منابعى آگاهى يافته ام كه در اين كتب جامع گاهى از بعضى از آنها نقل قول شده است،زيرا مقصود رسيدن به هدف واحد يعنى همان دستيابى به كثرت منابع و ثبوت واقعى آن است.بحث و پژوهش از كثرت پيش كسوتهاى اين عرصه نمى كاهد،البتّه با اعتراف به اهميّت خدمات ارزشمند و شكيبايى بر تلاش و رنج كاوش و پژوهش جلوداران و پيشگامان معرفت در اين زمينه كه به طور خاص مى توانم به اين كتابها اشاره كنم:غاية المرام اثر سيّد بحرانى و كتابهاى نجم الدين عسكرى و كتابهاى سيد عبد الحسين شرف الدين بويژه كتاب المراجعات او و الغدير اثر علاّمه امينى و فضائل الخمسة من الصحاح السّتة.

شايد در ذكر تكيه بر امثال اين منابع سودهايى آشكار وجود داشته باشد كه از جملۀ آن است اعتراف ضمنى در برابر طرفداران حق و ثناى مستحقّان آن كه تلاش بسيار به كار بسته اند و از ارزشى برخوردارند كه مقتضى نهايت احترام براى ايشان است،ارزشى كه

ص:22

دلالت بر فضيلت آنها دارد و گواه سختيهايى است كه آن را در راه آگاهى دادن به مسلمانان و روشن كردن راه آنها تحمّل كرده اند.خداوند به آنها جزاى خير عطا كند و كوشش آنها را سپاس گزارد و اين خود مشوّق پژوهشگران است در تلاش خستگى ناپذير آنها گرچه قصد ايشان دستيابى به اين نوع ستايشهاى رايج در ميان مردم نبوده است و ستايش مردم نمى تواند تلاش آنها را جبران و حقوق آنها را استيفا كند،ولى اينكه مردم آنها را روشنگران راه رهروان مى دانند خود مشوّق ادامۀ راه آنها در تلاششان براى آشكار كردن حق است به سبب وجود كسانى كه به نشر و شناخت حقيقت گرايش دارند و ايشان به بزرگداشت شايسته ترند.

مسألۀ ديگرى كه شايد مقتضى ذكر اين منابع است آن است كه اين كار مى تواند موجب شود خوانندۀ عزيز به مطالعه و بهره برى از فوائد اين كتابها تمايل يابد.از خداوند متعال مى خواهيم دست همگان را در آنچه مورد پسند و رضايت اوست بگيرد و اين كار را خالص در راه خود قرار دهد كه او ما را بسنده است و خوب مولا و نيكو ياورى است.

مهدى سماوى

ص:23

ص:24

ص:26

خداى بزرگ از هر چيز بزرگتر و برتر است.

نامۀ شما مرا به جهان تابناكى برد و از آنجا كه پاسخ آن واجب بود مرا به تلاش واداشت و بنابراين در تصديق گمان و تحقق بخشيدن به اعتماد شما نسبت به اين عاجز قاصر از خداوند يارى طلبيدم و بهتر ديدم كتابهاى عقيدتى ما را كه مكتبة الامام الحسين عليه السّلام العامّة در سماوه چاپ كرده در اختيار شما بگذارم،كتابهايى نظير لمحات خاطفة حول الحديث عن شخصيّة امير المؤمنين الفذة و امير المؤمنين من خلال السيرة النبوية.در اين كتابها به گونه اى مفصّل و ترديدناپذير گفته ام كه شخصيّت حضرت على عليه السّلام معجزۀ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله بوده و هيچ شخصيّت ديگرى با هر وزنى در سطوح مختلف مانندى براى حضرتش به شمار نمى آيد.خداوند براى اين امّت اراده فرموده كه على عليه السّلام در ميان ايشان كتاب ناطق و حجّت قائم او باشد؛به علاوۀ اينكه در كتاب جاودان خود و نيز به زبان رسول صادق و امينش بر اين حقيقت تصريح كرده است.

بدين ترتيب شيعه از فرق ديگر اسلامى جدا مى شود.ما شيعه هستيم زيرا مسلمانيم.

اين سخن به منزلۀ تعريض و كنايه براى مسلمانان غير شيعى نيست-پناه بر خدا-بلكه مراد اين است كه شيعه در پيروى و دوستى عترت طاهره و گرفتن احكام و تعاليم از اهل بيت(و اهل بيت نسبت به آنچه در اين خاندان است آگاهترند)منحرف نشده اند و اسلام را دين خود و كتاب و سنّت را شيوه و شريعت و عترت را هدايتگران و سروران خويش گرفته اند و به خدا و رسول و كتاب آسمانى او ايمان آورده اند.ما به راه و رسمى ملتزم هستيم كه خداوند براى ما ترسيم كرده: رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ. (1)شايد بهتر باشد پيش از بررسى كامل اين سخن پيرامون ضرورت جدّى تعيين جانشين براى پيامبر اكرم توضيح دهيم؛امرى كه پايه و اساس تشيّع و چيزى است كه واقعيّت زندگى مردم آن را اقتضا مى كند و فطرت آدمى آن را ضرورى مى سازد و دين اسلام در كتاب خود و نيز از زبان پيامبر صادق و امين خود آن را به عنوان دين فطرت امرى محتوم مى گرداند.

ص:28

تَنْصُرُوا اللّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ (1)؛ وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. (2)

وعدۀ چه كسى راست تر از خدايى است كه بر بندگان خود چيره است و به آنها اين گونه وعده مى دهد: وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ. (3)

ممكن نيست امّتى و يا حتّى شهرى بدون اميرى كه امور آن را بگرداند بتواند به حيات خود ادامه دهد و بر همين انديشه اند تمامى مسلمانان و بلكه همۀ عقلا بجز شمارى از خوارج كه معتقدند هيچ حكمى جز حكم خدا نيست و مقصود آنها اين است كه در زمين نه حكومتى بايد باشد و نه امارتى.«سخن حقّى است كه از آن باطل قصد شده است؛آرى حكمى جز حكم خدا نيست ولى اينها مى گويند هيچ حكومتى جز براى خدا نيست،در حالى كه مردم بايد اميرى خواه برّ،خواه فاجر داشته باشند كه در حكومت او مؤمنان كار كنند و كافران بهره مند گردند و به سبب وجود او غنيمت جمع و با دشمن جنگ شود و راهها ايمن گردد و حقّ ضعيف از قوى ستانده شود تا نيكوكار راحت باشد و از شرّ بدكار راحتى حاصل آيد.» (4)

بديهى است مسألۀ امام حاكم پس از رحلت پيامبر اكرم از روشنترين امور است:«بنى بشر جز در پرتو اجتماع و هميارى در كسب خوراك و ضرورياتشان نمى توانند زندگى و موجوديت داشته باشند و هرگاه در كنار يكديگر گرد آيند ضرورت،تماس طرفينى و برآوردن نيازها را اقتضا خواهد كرد و هر يك دست نياز به سوى ديگرى دراز مى كند تا از همنشين خود آن را برآورده سازد ولى به سبب طبيعت حيوانى يعنى ظلم و تجاوز نسبت به يكديگر،برخى به مقتضاى خشم و غرور و قدرت بشرى از برآوردن اين نيازها خوددارى مى ورزند و بدين ترتيب كشمكشى حاصل مى شود كه به جنگ مى انجامد و اين خود به هرج ومرج و ريختن خون و حتّى منقرض شدن نوع بشر منجر مى شود و اين

ص:30

همان امرى است كه خداوند سبحان جلوگيرى از آن را به امير اختصاص داده است و بدون وجود يك حاكم كه جلوى آنها را بگيرد بقاى بنى بشر با وجود هرج ومرج محال خواهد بود و از همين رو به عامل جلوگيرنده اى نياز است كه همان حاكم مى باشد. (1)»

طبيعت انسانى كه سرشتش آكنده از تناقضات و خودمحورى و انانيتى است كه غالبا او را در برابر التزاماتش به فراموشى وامى دارد و او را از حدود اعتدال خارج مى سازد وجود يك حاكم عادل را به عنوان يك ضرورت اجتناب ناپذير در نظام زندگى الزامى مى شمارد و حتّى شريعت اسلامى كه در قوانين خود،مقام عادل را بزرگ مى دارد و گواهى او را مى پذيرد گواهى او را براى خودش نمى پذيرد،زيرا چه بسيارند افراد عادلى كه در سطح عالى ايمان و صداقت و التزام دينى قرار دارند و باز با يكديگر ستيز مى كنند و چه بسيار است كشمكشها و دشمنيهايى كه در جامعۀ انسانى ظهور مى يابد و اگر در جامعه يا ميان قومى از اقوام اميرى نباشد كه سرپرستى و حفظ ايشان را برعهده گيرد چگونه بقاى وحدت و نظم امور آنها تأمين مى شود؟متفكّران و مردم اين داورى كمونيستى و آرمان انديشى ايشان را در اينكه مى شود جامعه اى بدون حكومت باشد سبك مى شمارند و تاريخ گواهى مى دهد كه چگونه اصحاب سقيفه به امر خلافت پرداختند و چگونه پيش از كفن و دفن پيامبر به نصب جانشين او اقدام كردند.آيا اين عمل براساس احساس ضرورت و احساس نياز شركت كنندگان در اين نشست به كسى نبود كه امور ايشان را بگرداند و نظامشان را حفظ كند؟حتى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همۀ مسلمانان را در همياريشان نسبت به يكديگر به پيكره اى واحد تشبيه كرده اند كه اگر عضوى از آن به درد آيد ساير اعضا را به بيخوابى و سوز و گداز دچار مى كند.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:(آگاه باشيد كه)در بدن ماهيچه اى است كه اگر به صلاح آيد همۀ پيكر آدمى به صلاح مى آيد.آگاه باشيد كه اين ماهيچه همان قلب است.قلب به مثابه سرور اعضاست و بدن نمى تواند بدون شايستگى آن به شايستگى دست يابد و اگر اين عضو به فساد كشيده شود همۀ بدن به فساد كشيده مى شود.

آيا يك جامعه شبيه به يك پيكره نيست،پيكره اى دامنه دار كه خواستهاى پراكنده و تمايلات و اهداف متناقض دارد؟آيا اين جامعه بيش از بدنى كه اعضايى به هم پيوسته و

ص:31

بنيه اى استوار دارد و صلاح و فسادش به قلب يعنى رهبر و رئيس اعضا مربوط است، نياز به رهبرى ندارد؟

از محدودۀ نظام خارج مى شدند و بايد اميرى مى داشتند كه كارهايشان را اداره مى كرد، اگرچه شمار ايشان اندك بود.اگر مسلمانان رهبرى را رها كنند و هر كس به كار خويش، مشغول شود همانند گوسفندانى سركش و پراكنده طعمۀ استعمارگران مى شوند. (1)

در مهاجرت دوم جعفر بن ابى طالب امير و رئيس ايشان بود(او رهبر مهاجران در اين مهاجرت بود...و از اين نكته فهميده مى شود كه دين اسلام در جهت اتّفاق نظر به رهبرى و امارت توجه داشته است). (2)

شيوۀ نصب والى در شهرها خود گواه آن است كه در تعاليم دينى ممكن نيست جامعه اى بدون والى برگزيدۀ پيامبر يا امام باشد،زيرا مقتضاى ترك اين عمل اخلال در مسؤوليت عمومى است و ثمرۀ آن تحليل رفتن جامعه و خروج از محدودۀ اسلام و حيات دوبارۀ جاهليت و تباه شدن ارزشها و سقوط مفاهيمى است كه حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و پيروان مجاهد او برپا كردند.

حال سؤالى مطرح مى شود كه در اين سخن موقعيت خود را دارد:

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چگونه براى امّت جانشين تعيين مى كرد؟

آيا وصيّت كرده بود كه پس از ايشان كسى جانشينى را برعهده گيرد و شؤون امّت را اداره كند؟

يا در قانونگذارى خود نظامى را قرار داده كه دقيقا بر همين نكته تصريح دارد يا آن كه اين امر را واگذاشته است؟

دربارۀ احتمال نخست آنچه در نگاه اول به نظر مى رسد اين است كه مسلمانان در نپذيرفتن آن اتّفاق نظر دارند و مسلمانان نه به شكل گروهى بدان اعتقادى دارند نه به شكل فردى؛و فقط برخى از خاورشناسان كوشيده اند از اختلافات ميان مسلمانان بهره بردارى كنند و براساس هدف خود آنچه مى خواهند بگويند.

دكتر محمّد غلاب عين سخن خاورشناس(پل كازانوا)را نقل مى كند.كازانوا اين سخن شيعه را رد مى كند كه پيامبر نسبت به جانشينى كه پس از او امام باشد اغماض نكرده است،زيرا شيعه در اقليت است و اقليت از نظر او نمايانگر حق نيست.

وى بر اين نظر جمهور كه امامت از مصالح عمومى است كه رسيدگى به آن به مردم واگذار شده حاشيه مى زند و چنين گمان مى كند كه قرآن دربارۀ اين مسألۀ مهم سكوت كرده و پيامبر نيز صراحتا دربارۀ آن چيزى نفرموده و بدين ترتيب اين خاورشناس چنين مى گويد:«اگر قرآن به عنوان وحى الهى در برابر اين مسأله سكوت كرده،چرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از طرح آن به شيوه اى شخصى سرباز زده؟و چرا در جهت تثبيت انتقال حكومت كه نبوّتش را مديون آن است نكوشيد؛حكومتى كه پس از او عقلا كسى جز خود او نمى توانست آن را دريافت كند؟زيرا پيشوا بودن محمّد صلّى اللّه عليه و آله بدين جهت نبود كه به قبيلۀ قريش و به خاندان كذا و كذا تعلّق داشت بل ازاين رو پيشوا بود كه پيامبرى را به عهده داشت و به همين سبب بايد به رسميت شناختن جانشين او نيز تابع همين نظام مى بود و از آنجا كه نبوّت پس از او تجديد نمى شد پس دست كم مى بايست تعيين جانشين از منبعى نبوى برمى خاست...»،«پاسخ شيعه به اين سؤال همان اصل مذهب ايشان است و آن اينكه پيامبر اين مسأله را وانگذاشته است و توجّه كامل به آن داشته و امام جانشين خود را تعيين كرده است. (1)»

وى پاسخ شيعه به اين پرسش را نمى پذيرد،زيرا آنها را در اقليت مى داند و خلافت جز از منبعى الهى يا نبوى حاصل نمى شود و عقلا ممكن نيست كسى جز از اين راه به خلافت دست يابد.از آنجا كه براساس رأى جمهور خلافت از امورى است كه به مردم موكول شده،بنابراين خاورشناس مذكور،دليل ايشان را ناكافى مى شمارد و مى گويد:

«تنها چيزى كه باقى مى ماند اين است كه ما به عنوان غير مسلمانانى كه حق داريم به

ص:34

محمد صلّى اللّه عليه و آله همچون يك نابغه(عادى)بنگريم اين توضيح را بدهيم كه چرا پيامبر مسأله اى اين چنين مهم را مسكوت گذاشته؟دليل مسكوت گذاشتن امر خلافت روشن است،زيرا محمّد صلّى اللّه عليه و آله فكر نمى كرد بزودى خواهد مرد و جانشينانى را پس از خود باقى خواهد گذاشت و معتقد بود كه پايان جهان نزديك است و او شاهد اين پايان خواهد بود. (1)»

او چنان در خيال بافيها و اشتباهات و خطاهاى خود غرق مى شود كه گويى هيچ توجيهى جز كينۀ كوركورانه و اغراض پليد ندارد وگرنه از كجا اين علم را يافته كه پيامبر معتقد بوده پايان جهان نزديك است و پس از پيوستن او به ملكوت اعلى بشرى وجود نخواهد داشت و ديگر نيازى به جانشينى نيست ولى او مرد و فرياد وا محمدا بلند شد و جهان همچنان باقى ماند و مسلمانان با جدايى و چندپارگى به زندگى ادامه دادند و همچنان نيازمند امامى بودند كه كلمۀ اسلام را در ميانشان برقرار سازد و قلبهايشان را به دين خدا يكى كند و در همين جاست كه هدف پشت پردۀ نويسنده آشكار مى شود و نيّت خاورشناسان از خلال تخيّلاتى كه جز هوى و هوس و اهداف پليد سند و توجيهى ندارد رخ مى نمايد.

اين نظر كازانوا دربارۀ اينكه پيامبر مسأله اى به اين مهمّى را واگذاشته است از سخن افرادى همانند ابن خلدون پيرامون خلافت برمى خيزد كه خلافت را از مصالح عمومى مى داند كه اختيار آن به دست مردم است.

دكتر محمد غلاب در ادامۀ سخن خود مى گويد:«آراى اجماع مسلمانان نمايانگر اين سخن است.اگر چنين بوده باشد پس ناديده گرفتن اين امر مهم بر اين اساس استوار است كه خلافت از امورى است كه مسلمانان خود بايد آن را تعيين كنند و پيامبر حق دخالت در آن را ندارد. (2)»نقطۀ اتّكايى كه پاسخ اين پرسش آن را مى طلبد در دو مسأله خلاصه مى شود:

1-دخالت پيامبر به عنوان نبى در تعيين امام،امرى طبيعى است،زيرا او خواهان بقاى دين خود در جامعه مى باشد و دين او همان دين جاودان است،زيرا پس از او ديگر

ص:35

پيامبرى نخواهد بود.وقتى ادّعاى استاد«غلاب»اين باشد كه پيامبر حق دخالت ندارد و سخن مذكور نمايانگر آراى اجماع مسلمانان است ديگر به شهبۀ اين خاورشناس و طرفداران او چگونه پاسخ دهيم؟

2-دليل ادّعاى غلاب يا ابن خلدون در اين سخن چيست؟حال ببينيم خود غلاب به اين دو نكته چگونه پاسخ مى دهد و حال آنكه خود او معتقد است در دين پيامبر چيزى هست كه او را از تعيين امام بازمى دارد:«آنچه پيامبر را از تعيين امام بازداشت روحيۀ قانونگراى برخاسته از اصل شورا و احترام او نسبت به عدالت و يقين او به اين حقيقت بود كه وظيفۀ اصلى او دينى است و نيز آگاهى او از اين بود كه زمانها در حال تغييرند و شرايط،ايجاد مانع مى كنند و به همين سبب بايد امور دنيوى مردم پس از روشن كردن مسؤوليتهاى ايشان به دست خود آنها باشد و اينكه بايد به آنها هشدار داد كه اعمالشان به حسابشان گذاشته خواهد شد و دليل عدم تعيين وصى از سوى آن حضرت اعتقاد ايشان به نابودى جهان پيش از مرگ نبود-چنان كه استاد كازانوا گمان كرده است-».

استاد غلاب اين تخيل كازانوا را كه صرفا فرضى خيالى است به انتقاد مى گيرد و مى گويد:«آيا صرف يك فرض خيالى از ديدگاه علم صحيح مى تواند دليل باشد؟».

آيا اين استاد نمى داند كه ممكن است دليل ديگرى غير از عقيده به نابودى جهان مانع تعيين امام سياسى از سوى حضرت باشد با در نظر گرفتن اينكه از اوّليّات منطق ارسطو و فرفوريوس است كه:«آنچه احتمال بدان راه يابد استدلال از آن ساقط مى شود.»ما در اينجا به استاد و طرفداران او تأكيد مى كنيم كه تنها يك دليل جز عقيده به نابودى جهان حضرت را از اين تعيين بازداشت و اين دليل هم در حدّ احتمال نيست بل چنان دليل متيقّنى است كه به هيچ روى باطل بدان راه ندارد و شاهدهاى منطقى و رخدادهاى آشكار و تاريخ صحيح كه هيچ يك از طرفداران كازانوا توان مجادله در آن را ندارند مؤيّد آن است.

«دليل آن اين بود كه پيامبر از نخستين لحظۀ بعثتش تا لحظات پايانى عمر خود پيوسته اعلام مى كرد كه پيامبرى دينى است و بزرگترين وظيفۀ او در اين دنيا راهنمايى مردم به سوى توحيد و راه راست است.امّا رياست سياسى و فرماندهى نظامى دو ضرورت از ضرورتهاى زندگى بودند كه پيامبر خود آنها را برعهده داشت،زيرا گريزى از آن دو نبود و او نه گردنكش بود و نه ديكتاتور و سلطان مطلق العنان تا پس از خود وليعهدى براى

ص:36

خويش برگزيند و آن را بر امّت تحميل كند،چنان كه در حكومتهاى ديگر و دوران بعدى اسلام چنين عمل مى شد.

بنابراين پيامبر در امر دينيى كه در اختيار او بود دخالت مى كرد و اين همان وظيفۀ اصلى پيامبر بود كه براى آن ظهور كرده بود و امامت سياسى را براى كسانى باقى گذاشت كه به امور دنيوى توجّه داشتند،اگرچه من نمى دانم چگونه تعيين امام براى امّت با اصل شورا همخوانى دارد،اصلى كه قرآن بصراحت پيامبر را به آن امر مى كند و مى فرمايد:

وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ (1)؛ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ (2)و به هرحال پيامبر نتوانست جز خضوع و فرمانبرى در برابر اين آيات موضعى داشته باشد.» (3)

آنچه از اين بحث بوضوح پيداست،اين است كه استاد غلاب نديده گرفته شدن مسألۀ امامت از سوى پيامبر را امرى ضرورى مى شمارد و اينكه پيامبر عملا اين مسأله را ناديده گرفته،زيرا اين موضوع براى او اهميّتى نداشته است و پيامبر از لحظۀ نخست تا لحظۀ پايانى حياتش پيوسته اعلام مى كرده كه پيامبرى دينى است و به نظر استاد غلاب پيامبر براى احترام به عدالت اين امر را ناديده گرفته است.

الف:آيا اين عدالت است كه پيامبر دين و موقعيت حياتى و حساس آن را دستخوش تمايلات عاطفى و لرزشهاى پى درپى اجتماعى كند؟

من در اينجا نمى خواهم در جدا كردن مسائل دينى از زندگى دنيوى و اينكه چنين تفكّرى چگونه به ميان مسلمانان راه يافته با استاد غلاب به بحث بپردازم و اينكه آيا دين چيزى جز سازماندهى روابط مردم در دنيا و انتقال آنها به اهداف آخرت است تا كرامت دنيا و آخرت ايشان تحقّق يابد؟چنان كه نمى خواهم دربارۀ وظيفۀ پيامبر كه وى آن را در اين حدود تنگ محدود مى كند با او به بحث بپردازم با آگاهى از اينكه پيامبر در مسائلى كه به او وحى مى شد نظرى نداشت: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى؛ (4)و حكم تنها حكم خدا است.آرى،من در اين صدد نيستم،زيرا هنگام گفتگو دربارۀ آنچه

ص:37

با اين بحث ارتباط داديم نظاير اين سخن را ارزشيابى خواهيم كرد.

ب:دليل اين ادّعا چيست؟حال ببينيم خود استاد غلاب به اين پرسش چگونه پاسخ مى دهد:«شايد برخى از طرفداران كازانوا اين چشم پوشى پيامبر را مورد انتقاد قرار دهند و مدّعى شوند كه حضرت به مسائلى همچون تدبيرخانه كه در مصالح امّت اهميّتى كمتر از خلافت دارند پرداخته است و طبيعى نيست كه فردى به مسائل كم اهميّت تر بپردازد و مسائل مهمّتر را ناديده بگيرد.پاسخ ما به اين اعتراض مضحك آنها اين است كه توجه قرآن و پيامبر به خانواده منحصر به وضع قوانينى است كه به نظم و سعادت خانواده منجر مى شود و سياست حكومت نيز در قرآن و سنّت از اين توجّه محروم نشده است و بلكه اين سياست نيز در قرآن مورد توجّه بسيار قرار گرفته است،زيرا قرآن و سنّت به وضع قوانين شورا و عدالت و اعتدال و پاكدامنى و خوش رويى و نرمخويى و خوش اخلاقى براى سلاطين و حاكمان توجّه كرده است: وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ (1)؛ وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ (2)؛ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى (3)؛ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ (4)؛ وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ. (5)

بدين ترتيب سنت بروشنى مسؤوليت حاكم را دوچندان مى داند حتى اگر رعاياى او حيوانات باشند:«همۀ شما چوپانيد و همگى مسؤول رعيّت خود»؛«زنى به سبب گربه اى كه آن را بسته و بدو غذا نمى دهد و نمى گذارد از گياهان زمين بخورد وارد آتش شده است».

بنابراين قرآن و سنت اساسنامۀ حكومت را وضع كرده اند،ولى اين دو به سيطره و حكومتى كه امّت ملزم به پيروى مطلق از آن باشند توجّهى ندارند،بلكه اين گزينش را به عهدۀ مسؤولانى از امّت گذاشته اند كه اين مسأله براى آنها اهميّت دارد.گويى كه قرآن و سنّت اعلان داشته اند كه امّت در گزينش نظام مورد پسند خود و حكومتى كه خواهان

ص:38

آنند آزاد مى باشند.البتّه به شرط آن كه هوى و هوس و اغراض و منافع شخصى عواملى نباشند كه رهبران را به گزينش نظامى وادارند يا موجب نگردند كه متنفّذان براى رسيدن به حكومت بسيج شوند و يا ميان ايشان و عدالت و پاكدامنى و ايثار در منافع شخصى در راه منافع عمومى مانع نشوند.اگر مسلمانان اين شرايط را در هر نظام حكومتى تحقّق يافته ديدند در صورت اخذ اين نظام حكومتى هيچ گناهى بر آنها نخواهد بود زيرا اسلام اجازۀ اعمال زور و فشار را جز در مواردى كه گريزى از آن نيست نمى دهد؛مواردى همچون فتنه و فساد نظامهاى اجتماعى و فقدان امنيّت و حاكميّت وحشت.اين اصول نه تنها از ارزش اسلام نمى كاهند بلكه موجب درخشش آن و بالا بردن منزلت آن در نظر سياستمداران و جامعه شناسان مى شوند.» (1)

اسلامى كه به مسائل كم اهميّت تر توجّه دارد چگونه به مسائل مهمتر و بزرگتر اهميّت نمى دهد.اين مسألۀ بزرگتر و مهمتر همان مسألۀ خلافت يعنى دقيقترين مسأله اى است كه اديان بطور كلّى بدان توجه دارند،چه رسد به اسلام كه دين بزرگ خداست.آيا مى شود اسلام از مسائل مهمتر و بزرگتر چشم بپوشد و به مسائل ساده بپردازد؟

از اين سخنان چنين به دست مى آيد كه پيامبر اين مسأله را فرونگذاشته است و بر اين اساس اعتراض كازانوا در اينكه پيامبر و قرآن از اين مسأله چشم پوشيده اند مضحك است.اگر قانون به احكام خانواده عنايت دارد،توجه قرآن و پيامبر به وضع قوانينى منحصر است كه به نظم و سعادت خانواده منجر مى شود و سياست حكومت نيز در قرآن و سنّت از اين توجه محروم نشده است و اين سياست نيز در قرآن و سنّت مورد توجه بسيار قرار گرفته است.آنچه از اين نكته پيداست آن است كه پيامبر اين مسأله را ناديده نگرفته بلكه قوانين و نظامى دقيق و عادلانه بدان بخشيده است.از اينجا استاد غلاب به ذكر اين قواعد مى پردازد و از آنجا كه وى اعتراف دارد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله امر خلافت را ناديده نگرفته و توجه لازم را بدان مبذول كرده است،بنابراين بحث را به احتمال دوم منتقل مى كنيم و از اينجا وارد احتمال دوّم مى شويم كه چنين است:

پيامبر نظام معيّنى را وضع كرده است كه امّت را به سوى پيروى و لزوم اجراى آن راهنمايى مى كند.در اين سخن تناقض آشكارى نهفته است،زيرا يك بار ادّعا مى كند،

ص:39

پيامبر به انگيزۀ پايبندى به عدالت مسألۀ تعيين جانشينى را ناديده مى گيرد و در اين مسأله عاملى است كه پيامبر را از دخالت در آن بازمى دارد،زيرا دخالت در آنچه مربوط به ايشان نبوده صحيح نيست و وظيفۀ پيامبر نمى باشد و بار ديگر ادّعا مى كند كه پيامبر و كلام خدا اين مسأله را ناديده نگرفته اند و توجه بسيارى بدان مبذول داشته اند.پس از ارائه دلايل استاد محمد غلاب به ادّعاى نخست بازخواهيم گشت و از آن سخن خواهيم گفت.گرچه به نظر مى رسد استاد چنان تلاشى در آن به كار بسته كه بايد بگوييم شايستۀ تكريم و بزرگداشت است.گرچه ما با او در اين مسأله اختلاف نظر داريم.او به اينجا مى رسد كه قرآن كريم و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به وضع احكام شورا و عدالت و ميانه روى و پاكدامنى و خوش رويى و نرمخويى و خوش اخلاقى براى سلاطين و حاكمان توجّه بسيارى داشته اند و سپس آيات و دو حديث سابق الذكر را مى آورد ولى به نظر مى رسد كه برخى از آيات به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اختصاص دارد: وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ، وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ، و آن در مقام ستايش از رسول اكرم و اخلاق والايى است كه بدان آراسته مى باشد.اگر شرط كرديم كه حاكم چنان باشد كه آيات قرآنى توصيف كرده اند-كه حق نيز چنين است-شخصى كه امور امّت و حفظ شريعت را به عهده مى گيرد نيز بايد در اخلاق فاضله و تطابق كلمه به كلمه با آيات قرآن به پيامبر اكرم نزديكى داشته باشد: وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ». اين سخن پيامبر:

كلّكم راع و كلّكم مسؤول عن رعيّته،به معناى عام و نهادن مسؤوليت عمومى بر دوش تمامى امّت است كه ابهامى ندارد و نيز حديث منقول از ابو هريره:«زنى به سبب گربه اى به آتش در آمد...»اگر حديث صحيح باشد مهربانى و نيكى را نسبت به هر روح دارى تشويق مى كند و درشتى را در رفتار بيرحمانه كه به هيچ روى با مهربانى دمسازى ندارد ردّ مى كند.گفتگو پيرامون اين ادلّه بسيار آسان است.

اول:اينكه دلايل مذكور دربارۀ مسألۀ جانشينى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كه اهميّت بسيار دارد و موضوع سخن است وارد نشده است و دربارۀ آن حكم خاصّى را ثابت نمى كند و شايد به همين سبب برادر محمد غلاب از اينكه شريعت به خلافت اهتمام ورزيده باشد عدول مى كند و مى گويد:«قرآن و سنّت اساسنامۀ حكومت را وضع كرده اند ولى حكومت يا نظامى حكومتى را معين نكرده اند كه امّت ملزم به پيروى از آن باشد،بلكه اين گزينش را به مسؤولانى كه اين مسأله برايشان اهميّت دارد واگذارده اند.»اين خود

ص:40

عدول از نظر اول و به شمار آوردن خلافت از امورى است كه قرآن و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آن را واگذاشته اند.

دوم:آياتى كه استاد آورده است: وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ؛ ... أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ؛ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ، به فرض آن كه در مقام خليفه و امام حاكم باشد در مقام كيفيّت انتخاب خليفه نيست يا در اين باره نيست كه چه كسى را امّت بايد برگزيند بلكه تنها در بيان مقام اخلاقيى است كه بطور عموم يا خصوص بايد بدان آراسته شد و اگر فرض شود كه در خصوص امام است يا آيات به سوى امام راهنمايى مى كنند،در اين هنگام شيوه اى را تبيين كرده است كه امّت را ملزم مى كند آن را در پيش گيرند و معناى اين سخن آن است كه وجود اين شيوه را به عنوان شاخص استوارى كه اين توصيه ها بدان مربوط مى شوند تبيين كرده است: وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ؛ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ.

در آياتى كه ذكر شده دلالت روشنى در اينكه امام كيست وجود ندارد،بلكه در آن رهنمودهايى است نسبت به امورى كه بايد در رفتار و نيز در برخورد با امّت آن را در پيش گرفت و اگر چنين فرض شود كه آن متوجّه حاكم و خليفه است پس در صورتى است كه تعيين حاكم انجام گرفته باشد و بدين جهت سفارشهايى كه تقيّد بدان لازم است در شناخت امام،دليل تلقّى نمى شوند.

سوّم:منظور اين سخن استاد غلاب كه«افراد مسؤولى به اين امر مى پردازند كه اين مسأله به آنها مربوط است»چه كسانى هستند؟آيا فردى شايسته تر از پيامبر وجود دارد كه به اين امر اهتمام داشته باشد؟و آيا كسانى هستند كه اين امر براى آنها مهمّ است؟تا بتوانند نظام و شخص حاكمى را براساس شرايطى كه در پيش مورد استفادۀ استاد غلاب قرار گرفته براى مسلمانان برگزينند،آن هم اگر بشود برحسب موازين علمى از آنها استفاده كرد.

چهارم:سؤالى كه در اينجا مطرح مى شود آن است كه كدام حاكم عادل به زور يا تحميل نظام اصلح و بازگرداندن زندگى طبيعى به شريانهاى جامعۀ اسلامى به هنگام بروز فتنه يا فساد نظامهاى اجتماعى و فقدان امنيت و حاكميّت وحشت،اقدام و وجود خود را تحميل مى كند و در سخت ترين شرايط و دشوارترين موقعيّتها اين نقش بزرگ را برعهده مى گيرد؟آيا اين نيرو همان امّت خواهد بود-در صورتى كه فرض ما آن است كه فساد در نظامهاى اجتماعى آن رخنه كرده و فتنه و فقدان امنيّت و حاكميّت وحشت

ص:41

انتشار يافته-يا شخص حاكمى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله او را واجب الطاعة دانسته و خداوند متعال او را براى حفظ امّت و شريعت برتر ايشان نصب كرده است؟اين شخص كيست؟ آيا در هر حال بايد تعيينى در كار باشد؟

پنجم:«هرگاه مردم اين شرايط را در هر نظامى تحقّق يافته ديدند گناهى بر ايشان نخواهد بود اگر پيرو آن شوند...».

آيا نتيجۀ اين سخن آن نخواهد بود كه مسلمانان منتظر و چشم به راه چنين شخص آرمانيى باشند كه مى تواند از خودخواهى و خودمحورى و شهوات دورى گزيند و در رفتار و علم از سطح عادى مردم فراتر رود تا او كه فردى برتر است(و مصداق اين شروط سخت است)بتواند اين نظام برتر را تحقق بخشد؟و مادامى كه عرصه كاملا براى عاقلان و زيركان و نيز حادثه جويان و سفيهان باز باشد امّت مرحومه اى كه پيامبر خود و برگزيدگان پاك خاندان خويش و اصحاب مجاهد و نيكوكارش را براى آن قربانى كرد همچنان با ستيزها و غرض ورزيهاى شديد و شهوتها و خودمحوريها در اقيانوس تجربيات تلخ نظامها و سازمان دهندگان آن كه گاه موفق مى شوند و گاه ناكام درگير خواهد بود.

ششم:ضمانت وحدت امّت به هنگام چندپارگى آن و اختلاف خواستها و خودمحورى حاكم چه خواهد بود؟و ضمانت سلامت جهت گيرى امّت به هنگام تاريكى آفاق و انتشار هرج ومرج و شيوع فساد چه خواهد بود؟فسادى كه كار را به آن جا كشاند كه امثال معاويۀ مكّار و خونريز و يزيد بدكار و وليد بى دين و مروان كه راندۀ پيامبر بود و نيز مروان حمار و ديگرانى كه پرده درى مى كردند و سرنوشت امّت را به بازى مى گرفتند و بر منابع امّت استيلا مى يافتند و بى هيچ ابا و احساس گناهى خون ايشان را مى ريختند بر منبر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله بالا روند.

دهشتناكتر و مصيبت بارتر،توجيهى است كه براى تسلّط اين عدّه بر امّت مى خوانيم تا آنجا كه برخى از علماى محترم براى توجيه اين مسأله شروط مذكور را براى خليفه لازم نمى دانند و خروج بر حاكم فاسق را جايز نمى شمارند،چنان كه غزالى و ديگرانى كه اين فتاوا از ايشان نقل شده چنين كرده اند،و حتى به همين سبب عصمت را براى پيامبران شرط نمى دانند و فسق و عصيان و تمرّد و حتى كفر را براى ايشان جايز مى دانند.

ابن فورك به پيامبرى برگزيده شدن كافر را جايز مى شمارد و غزالى در

ص:42

المنحول فى الاصول مى گويد:«وجه مختار آن است كه قاضى آورده و آن عبارت از اين است كه عقلا عصمت پيامبران واجب نيست،زيرا بنا به ضرورت و ديدگاه عقلى عدم امكان پيامبرى در انسان غير معصوم روشن نيست و نقض كنندۀ مدلول معجزه هم به شمار نمى آيد،زيرا مدلول آن صدق گفتار و نگفتن دروغ چه عمدى و چه سهوى در سخنانى است كه از خداوند نقل مى كند و معناى تنفير باطل است. (1)بنابراين ما جايز مى دانيم كه كافرى از خدا خبر دهد و معجزه نيز او را تأييد كند. (2)

برخى از حشويه گفته اند:

«پيامبر ما نيز چنين بوده است،زيرا خداوند مى فرمايد: وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى» (3).و از نتايج آن چنين است كه در برخى از كتب مسلمانان مى خوانيم:«سخن او را مى شنوى و امرش را فرمان مى برى حتى اگر بر پشت و شكمت زند و مالت را بگيرد».

به نظر اين عدّه خلافت مى تواند با زور و استيلا برقرار شود حتى اگر امير فاسق و جاهل و غير عرب باشد.بر اين پيشوا حدّ شرب خمر جارى نمى شود و به سبب فسق و فجور عزل نمى گردد. (4)

نتيجه اين شد كه در كتب عمومى نصيحت و راهنمايى آدابى را مى خوانيم كه بايد در حق خليفه يا سلطان به جاى آورده شود،نظير آنچه مى آيد.

«يكى از خلفا به مردى دستورى داد و آن مرد در پاسخ گفت:فرمانبرى من در برابر تو از يك جامه بيشتر است و در برابر تو از كفش خوارترم.»و ديگرى مى گويد:«من از دو دست تو در برابرت فرمانبرترم و از كفشت ذليلترم.»اين سخن را حسن بن وهب به محمّد بن عبد الملك زيّات گفته است.

ص:43

منصور به مسلم بن قتيبه گفت:نظرت دربارۀ قتل ابو مسلم چيست؟وى پاسخ داد:

لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا (1).منصور گفت:كافى است ابو اميه (2)؛و توصيه هاى ديگرى از اين دست.آخوندهاى دربارى و خدمتكاران و نيازمندان به سلاطين تنها فرمانبرى از ايشان را ضرورى مى شمارند-نه مى توان اعتراضى به آنها كرد و نه حسابى در كار آنهاست-.

ابن خلدون كه عدالت را در امام شرط مى داند در مقدّمۀ خود چنين مى گويد:

«اختلافى در اين نيست كه با فسق اعضا و ارتكاب اعمال ممنوع و نظاير آن عدالت وى منتفى مى شود و در از بين رفتن عدالت با بدعت گذاريهاى اعتقادى اختلاف است.» (3)

بنابراين شروطى كه قبلا ذكر شد كجا رفت و آيا عملا مى توان آنها را به اجرا درآورد؟ و آيا نتيجۀ آن جز فروگذاشته شدن خلافت از سوى پيامبر اكرم است؟و هرگز نشايد كه پيامبر نسبت به اين امر حياتى و حسّاس چنين كند.

بنابراين نتيجه آن خواهد شد كه دكتر احمد امين چنين گويد:

«پيامبر اكرم وفات يافت و جانشينى براى خود برنگزيد و روشن نكرد كه چگونه بايد جانشين او انتخاب شود،بنابراين مسلمانان با سخت ترين و مهمترين مسأله روبرو شدند و شكست و پيروزى زندگى سياسيشان بسته به پيمودن همين راه بود (4)».حتى مى توان گفت شكست و پيروزى زمينه هاى گوناگون حياتى ايشان در زندگى و نه تنها حيات سياسى به خلافت بستگى دارد.دكتر احمد امين در اينجا تصريح مى كند كه مسألۀ خلافت از سوى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله ناديده گرفته شده است،اگرچه وى به اهميّت موقعيّت خلافت و وابسته بودن شكست و پيروزى زندگى سياسى مسلمانان بدان،اعتراف دارد، ولى بااين حال پيامبر وفات يافت و جانشينى براى خود برنگزيد و روشن نكرد كه چگونه بايد جانشين او انتخاب شود!!

ص:44

درست نيست،بلكه اين امر همچنان كه از راه تعيين امام صورت مى گيرد ممكن است به وجود رؤسايى از خداوندان قدرت نيز جامۀ عمل پوشد يا اينكه مردم خود از زد و خورد و ستمگرى به يكديگر امتناع ورزند.پس دليل عقلى ايشان كه بر چنين مقدّمه اى استوار است مدعا را ثابت نمى كند.بنابراين مدرك وجوب نصب امام فقط همان شرع است كه به وسيلۀ اجماع اثبات مى شود همان اجماعى كه قبلا گذشت و برخى از مردم بكلّى به عدم وجوب تعيين امام خواه به استناد عقل يا شرع قائل شده اند كه از آن جمله است،اصمّ از معتزله و برخى از خوارج و ديگران پيرو اين عقيده مى باشند.اين گروه برآنند كه واجب فقط اجراى احكام شرعى است،چنان كه هرگاه امّت بر عدالت و اجراى احكام خداى تعالى توافق حاصل كنند نيازى به امام نخواهند داشت و تعيين وى واجب نخواهد بود.و سخن ايشان به دليل اجماع محكوم است.» (1)

چنان كه بعدا خواهيم گفت حكم عقل به ضرورت تعيين خليفه براى كسى كه بحقّ نظر كند پوشيده نيست و مناقشات وى پس از بيان وجوه ضرورت همان گونه كه ديديد استوارى ندارد.از همين جا ضرورت مبرم حكم عقلى در تعيين امام روشن مى شود،و از همين روست كه اصحاب به تعيين خليفه اقدام كردند.انصار مى گفتند خليفه از ميان ما خواهد بود و مهاجران به نزديكى خود با پيامبر احتجاج مى كردند،بنابراين گروهى پيشدستى كردند و گفتند:اميرى از ما و اميرى از شما.بنى هاشم و گروه بسيارى از مسلمانان گفتند:تنها على عليه السّلام كه صاحب وصيت است براى خلافت مناسب مى باشد.

تمامى اين سخنها مبيّن انگيزۀ عقلى ايشان در تعيين خليفه است.

اجتماع مسلمانان در بيعت با ابو بكر امرى ثابت نشده است زيرا آراى امّت در گردهمايى سقيفه و جز آن با يكديگر اختلاف داشت،او نيز همچون ديگرانى كه در اين موضوع قلم زده اند به اين نكته اعتراف دارد.هيچ يك از اين نويسندگان در ضرورت تعيين امام شكّ نكرده اند،زيرا نياز مبرمى بدان احساس مى شود و در حقيقت ضرورتى است كه عقل ميزان نياز شديد به آن را درك مى كند،و با وجود اين اختلافات بر بيعت با ابو بكر اجماع حاصل نشد و مبادرت برخى از صحابه به بيعت با او اجماع به شمار نمى آيد و نمى توان بدان استدلال كرد.

ص:46

ابن خلدون عمل صحابه را حجّت نمى داند،بلكه در مسألۀ خلافت مستند را اجماع مى داند نه حكم عقلى،زيرا اگر در اين مسأله قائل به حكم عقلى باشد در نتيجه به رأى اماميه خواهد رسيد كه امامت را جزء اصول دين به شمار مى آورند و همچون نبوّت تعيين آن را از سوى خداوند سبحان ضرورى مى شمارند زيرا نياز به اين هر دو يكسان است،بنابراين در دفع آن مجبور شده به امورى تن دردهد كه بدان عقيده اى ندارد و موجب آشفتگى عبارات و تناقض سخنان او همچون ادّعاى بى نيازى از امام در صورت توافق امّت در التزام دقيق به دين شده است ولى چنين امرى كى و چگونه حاصل مى شود؟مگر جز اين است كه تنها راه آن چيرگى حاكمى ستمگر از ملوك و سلاطين است چنان كه-همان گونه كه گفتيم-در ميان اقوام مجوس چنين شد.

ناديده گرفتن اهميّت خلافت در چنين ادّعاهايى پوشيده نيست به علاوۀ آن كه واقعيّت زندگى امروز و ديروز مردم چنين چيزى را تكذيب مى كند و علوم جديد روانشناسى و جامعه شناسى چنين ادّعاهايى را صحيح نمى داند.ضمانت حفظ شريعت در صورتى كه عقلا بتوان آن را وانهاد چيست؟اين با آنچه در مقدّمه آن را مورد تأكيد قرار مى دهد تناقض دارد.

حال سخنان او را در ضرورت تعيين حاكم در جامعه و محال بودن بى نيازى از او را كه در پايان كلامش مى آورد مى خوانيم:

«محال است آنها بدون حاكمى كه ايشان را از دست اندازى به حقوق يكديگر بازدارد بتوانند با هرج ومرج به زندگى خود ادامه دهند و به همين سبب به بازدارنده اى نياز دارند كه همان حاكم است. (1)»

آيا اين سخن با امكان بى نيازى مردم از امام در صورت توافق امّت در عمل به دين خود تناقض ندارد و اينكه مسألۀ امامت اگر اجماعى بر آن نباشد دليلى عقلى بر آن نخواهد بود؟بار ديگر سخنانى از او را مى خوانيم كه با امكان عقلى بى نيازى از امام به سبب سامان گرفتن زندگى با چيرگى ملوك و سلاطين كه در ميان اقوام مجوس بوده تناقض دارد.ابن خلدون در معناى خلافت و امامت سخن مى گويد و سپس چنين مى افزايد:

ص:47

«و هرگاه از سوى خدا به وسيلۀ شارعى بر مردم فرض و واجب گردد آن را سياست دينى مى خوانند و چنين سياستى در زندگى دنيا و آخرت مردم سودمند خواهد بود،زيرا مقصود از آفرينش بشر فقط زندگى دنيوى آنان نبوده كه يكسره باطل و بى فايده است، زيرا غايت آن مرگ و نابودى است و خدا سبحانه و تعالى مى فرمايد: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً (1)،بلكه منظور امور دينى آنان بوده كه به سعادت ايشان در آن منجر مى شود و آن راه خداست،خدايى كه مر او راست آنچه در آسمانها و زمين است.اين است كه شرايع پديد آمد تا در كليۀ احوال از عبادات گرفته تا معاملات و حتى در كشوردارى كه در اجتماع بشرى امرى طبيعى است ايشان را بدان راه وادار و رهبرى كنند.چنان كه امر مملكت دارى را در راه و روش دين جريان دادند تا كارهاى دينى و دنيايى همه زير نظر شرع باشد.پس هر حكومتى كه بر مقتضاى قهر و غلبه و لگام گسيختگى و به كار بردن تعصّبات بدون دليل عمل كند،در نظر شارع ستمگر و متجاوز به شمار مى رود و ناستوده مى باشد،چنان كه حكمت سياسى نيز اين نظر را تأييد مى كند.

آنچه از پادشاه به مقتضاى احكام سياست(بدون مراعات اصول شرع)پديد آيد نيز مذموم است،زيرا در نگريستن به غير از نور خداست: وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (2)،زيرا شارع به مصالح عموم در امور آخرت كه از نظر ايشان نهان است داناتر مى باشد.تمامى كردارهاى بشر از كشوردارى گرفته تا اعمال ديگر در معاد يكسره به خود ايشان بازمى گردد،چنان كه پيامبر فرموده است:اين كردارهاى شماست كه به شما بازمى گردد،در صورتى كه احكام سياست تنها ناظر به مصالح اين جهان است كه ظاهرى از زندگى دنيا را مى دانند ليكن مقصود شارع صلاح و مصلحت آخرت مردم است.از اين رو برحسب اقتضاى شرايع وادار كردن عموم به پيروى از احكام شرعى در احوال دنيا و آخرت ايشان فرض و واجب است و اين فرمانروايى مخصوص بنيانگذاران و خداوندان شريعت مى باشد و آنها پيامبرانند و كسانى كه جانشين ايشان مى شوند يعنى خلفا.پس از آنچه ياد كرديم معناى خلافت روشن شد و هم معلوم گرديد كه كشوردارى و حكومت طبيعى واداشتن مردم به امور زندگى به مقتضاى غرض و شهوت است و مملكت دارى

ص:48

سياسى واداشتن همگان به مقتضاى نظر عقلى در جلب مصالح دنيوى و دفع مضار آن مى باشد ولى خلافت واداشتن عموم به مقتضاى نظر شرعى در مصالح آن جهان و اين جهان مردم است كه باز به مصالح آن جهان بازمى گردد،زيرا كليۀ احوال دنيا در نظر شارع به اعتبار مصالح آخرت سنجيده مى شود.بنابراين خلافت در حقيقت جانشينى صاحب شريعت به منظور نگهبانى دين و سياست امور دنيوى وابسته به دين است.پس اين معنا را بايد نيك دريافت و آن را در موضوعاتى كه در آينده مى آوريم در نظر گرفت و خدا حكيم داناست.» (1)

آيا مى بينيد چگونه در ضرورت تعيين امام حاكم از سوى خداوند سبحان و پيامبر او دليل شرعى و عقلى اقامه مى كند و گريزى هم از آن نيست!؟

مردم از تعيين و نصب امام و فرمانبرى از او بى نياز نيستند تا اين امام دست ايشان را بگيرد و با ترسيم راه راست و آنچه خداوند از شريعت آسان و محبوب براى ايشان نازل كرده مردم را به سعادت دنيا و آخرت كه خواست خداست برساند.پس وجود امامى كه به عدالت حكم كند ضرورى است تا وحدت مسلمانان را حفظ و به آنچه خداوند نازل كرده حكم كند و اسلام اين دين خدا را بر همۀ اديان غالب كند حتى اگر مشركان را خوش نيايد.

آنچه در پى كلام ابن خلدون مى آيد پيرامون موقعيّت خلافت داراى اين تناقض صريح است.

چكيدۀ سخن آن كه فروگذاشته شدن امر خلافت از سوى پيامبر اكرم به سبب لوازم فاسد مترتّب بر آن بنا به بداهت عقول امر نشدنى است،چنان كه احتمال دوم نيز در نتيجه به همان احتمال نخست بازمى گردد،زيرا معانيى كه قبلا گفته شد از آن اراده شده است.از همين رو بسيارى اوقات در امور مسلمانان توجيه اين هرج ومرج را مى خوانيم و بعد در همين وقت شاهد محكوم كردن آنيم و اين موجب آشفتگى كلام و تناقض سخنان مى شود.در يكى از كتابهاى دكتر صبحى صالح مى خوانيم كه وى خلافت را در فردى كه شرايط مقرر در او جمع باشد صحيح مى داند:«هر كسى را كه مسلمانان گمان به خير او داشته باشند زيانى ندارد كه امور ايشان را به عهده گيرد و زندگى دنيايى آنها را هدايت

ص:49

كند». (1)ولى بعدا در ادامۀ سخن اين استثنا را مى آورد و مى گويد:«جز آن كه وقتى به تاريخ برمى گرديم و در فلسفۀ حوادث مطالعه مى كنيم مى بينيم شيوه اى كه خلفا با آن انتخاب شده اند ناخواسته به دلايل شخصى يا قبيله اى كه همچنان رنگ جاهلى داشت سبب استمرار اختلافات مى شد».

«همگان بر ضرورت وجود امام اتّفاق نظر دارند ولى در مورد فردى كه اين صفات عمومى و احكام اسلامى كه در قرآن و حديث آمده اند،در او جمع باشد،با يكديگر اختلاف رأى دارند.انصار مى خواستند كه اين فرد از ميان آنها باشد و دليل آن هم روشن بود،زيرا ايشان ياران و پناه دهندگان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بودند ولى مهاجران عقيده اى جز اين داشتند،زيرا سابقۀ آنها در اسلام بيشتر بود و اما بنى هاشم نيز خود را به خلافت شايسته تر از ديگران مى دانستند.آنها در خلافت حقّى آشكار داشتند،زيرا اگر على عليه السّلام خود پيش مى افتاد و با ابو بكر و عمر رقابت مى كرد،ديگر معقول نبود كسى بر او پيشى گيرد،زيرا او دست پروردۀ رسول خدا و شوهر دختر او يعنى فاطمه عليها السّلام بود.

اين اختلافات در سقيفۀ بنى ساعده تجسّم يافت و حقيقتا شگفت آور بود،در حالى كه هنوز پيامبر به خاك سپرده نشده و على عليه السّلام مشغول تدفين ايشان بود،مسلمانان اختلاف نظر پيدا كنند. (2)»

اين سخنان و امثال آن را از نويسندگان مسلمان بخوان و از خلال آن نظر خود را انتخاب كن.

آيا اين همان هرج ومرج نيست؟حال مثال ديگرى را بخوان كه شهرستانى در ملل و نحل پيرامون اختلافات پى درپى در تاريخ مسلمانان روزگار رسول اكرم و پس از آن مى آورد:

«اختلاف خاص دربارۀ امامت است و بزرگترين اختلاف امت اختلاف پيرامون امامت است،زيرا در اسلام و در همۀ دورانها جز بر سر امامت شمشيرى براساس دين كشيده نشد.خداوند اين امر را در صدر اول اسلام آسان كرد،زيرا مهاجران و انصار اختلاف كردند و انصار چنين گفتند:اميرى از ما و اميرى از شما؛و بر رئيس خود سعد بن

ص:50

عبادۀ انصارى اتّفاق كردند تا آن كه در همان حال ابو بكر و عمر به سقيفۀ بنى ساعده در رسيدند.عمر گفت:در راه با خود حديث نفس مى كردم و حال كه به سقيفه رسيديم مى خواستم آن را بگويم.ابو بكر گفت:خاموش باش اى عمر!سپس ابو بكر برخاست و خداى را حمد و ثنا گفت و آن گفت كه من با خود آن را مى گفتم،گويى كه از غيب خبر داشت و پذيرفت كه انصار به مشورت بپردازند.من دست خود را دراز كردم و با او بيعت نمودم و مردم نيز با او بيعت كردند و فتنه خاموش شد،جز آن كه بيعت با ابو بكر خطايى بود كه خداوند مسلمانان را از شرّ آن حفظ كرد و بكشيد كسى را كه نظير اين كار را انجام دهد و هر مسلمانى كه بدون مشورت با كسى بيعت كند موجب گمراهى و فريب است و هر دو بايد كشته شوند.» (1)

براساس ملاكهاى عقلى هيچ چيز آشكارتر از نياز امّت به امامى نيست كه دين ايشان را حفظ و سخنشان را بر تقوا وحدت بخشد و آنها را بر هدايت گرد آورد و به جايى كه خداوند سبحان در شريعت استوار و بزرگ خود براى آنها خواسته است،هدايت و رهبرى كند.

ص:51

واگذاشتند.» (1)

بماند و شايد به همين دليل يا دلايل ديگر خليفۀ دوم چنين مى گويد:

«مى خواستم سخنى بگويم،زيرا با خود حديث نفس داشتم.ابو بكر گفت:رها كن اى عمر!پس هر آنچه را من حديث نفس مى كردم كلمه به كلمه گفت.» (1)

چنان كه گفتيم شهرستانى بيعت با ابو بكر را خطا مى داند و در صورتى كه امّت نظير آن عمل كند دستور به قتل بيعت شونده و بيعت دهنده صادر مى كند.اخبار بسيارى در دست است كه دو خليفۀ اول به مناسبتهاى فراوان استعفا داده اند.

فرزندان على عليه السّلام در مواضعى كه قهرمانان عقب مى نشستند و قدمها مى لرزيد و خواب بزرگان پريشان مى شد بيش از همه پايدارى ورزيدند و اخلاص نشان دادند و بارزترين آنها در شجاعت و علم و حكمت و برخوردار از مزاياى منحصر به فرد بودند و به همين سبب خداوند براى حفظ دين و حمل رسالت خود ايشان را برگزيد و گزينش خدا-كه بزرگ است خواست خدا-از روى ترس و گزاف نبوده بلكه از روى علم او به اصلح و افضل بوده همان گونه كه در جاى خود اين مطلب به اثبات رسيده است.چنان كه از اهل بيت نصوص بسيارى بدين مضمون رسيده:«ميان ما و خدا خويشاونديى نيست»و چنان كه در حديث مشهور قدسى آمده است كه:«كسى كه مرا اطاعت كند به بهشتش وارد كنم حتى اگر برده اى حبشى باشد و كسى كه از من سرپيچد به دوزخش افكنم حتى اگر سيدى قرشى باشد.»

نكتۀ مهم اينكه ملاك در امامت وراثت نيست،چرا كه على بن الحسين عليه السّلام پس از پدر خود،امام شد در حالى كه عمويش محمّد،حيات داشت.و نيز ساير ائمّه از ميان فرزندان خود كسى را به امامت برمى گزيدند كه خداوند او را برگزيده و پيامبر اكرم او را تعيين كرده باشد؛زيرا براى حمل رسالت و بر دوش گرفتن بار امامت شايسته بود.

اين پيمان الهى است كه پروردگار امامت را از ميان بندگانش به هر كس كه صدقش را آزموده و به اخلاصش آگاهى يافته و عصمت و درستى بدو بخشيده باشد مى دهد.پس شيعه آن چنان كه عمر ابو نصر گفته قائل به وراثت نيست. (1)

از امانتدارى است كه اين عدّه ميان اين نص كه شيعه بدان معتقد است:«هنگامى كه خداوند و رسول او امرى را براى زن يا مرد مؤمنى بخواهند ديگر آنها در امر خود اختيارى نخواهند داشت»و وراثت و نيز اينكه اهل عصمت يكى پس از ديگرى خلافت را به ارث مى برند تفاوت بگذارند.

تفاوت روشنى است ميان اينكه گفته شود تو و سپس وارث تو سرپرست هستيد يا اينكه گفته شود سرپرست،همان فرد صالحتر است و آن فرد،تو و فلان فرزند توست.

شيعه همان طور كه قائل به وراثت نيست به خويشاوندى نيز به عنوان عامل امامت اعتقادى ندارد حتى اگر تنها يك فرد خويشاوند پيامبر باشد.

ص:55

باشد،اگرچه در عصر رسالت نباشد.حمل اين آيات به خصوص مشورت امّت در تعيين امام براى خود وجهى ندارد و تعميم آن براى شامل شدن اين مورد نيز دليل و حجّتى ندارد زيرا اگر فرض شود امامت از سوى رسول خدا واگذاشته شود در اين صورت امام با بيعت و عقد ميان او و امّت تعيين مى شود ولى چنين چيزى مقدور نيست زيرا چگونه امّت اتّفاق نظر حاصل مى كند در حالى كه در مورد يك شخص نظر واحدى ندارند و فاقد عصمت اند.

اختصاص دادن بخشى از مردم به انجام اين فهم نيز فاقد هرگونه دليلى است و بحث آن را در پيش آورديم.حتى مى توان گفت رأى مردم يك شهر هم به آسانى بر يك نفر از اهل آن شهر يا جز آن تعلّق نمى گيرد.چه رسد به آن كه مردم سرزمينهاى اسلامى بر يك شخص اتّفاق نظر يابند تا برايشان امير باشد و امر خود را در ميان آنان به اجرا درآورد و ايشان در هر حال از او فرمان برند.چنين چيزى جز با زور و فشار تحقّق نمى يابد.

مفهوم چنين امرى آن است كه امّت امور خود را به كسى واگذارد كه از خطا و لغزش او در امان نباشد،بويژه آن كه عصمت در ميان مدّعيان شورا شرط نيست؛بنابراين دليلى بر آن نيست كه شورا به عنوان نظامى مطرح باشد كه شيوۀ گزينش خليفه در قانون اسلامى به شمار آيد گرچه تنها وجود شك در عدم صحّت استدلال بدان كافى است، زيرا اگر شك به دليلى راه يافت ديگر نمى توان بدان استدلال كرد و آنچه قطعى است محال بودن اتّفاق نظر مردم در مشورت پيرامون مسألۀ خلافت است:«به جان خودم سوگند اگر امامت منعقد نمى شد،مگر با حضور همۀ مردم ديگر راهى براى آن نبود.»

محدود كردن مشورت به تعداد معيّنى نه تنها موجب كينه و حسادت است بلكه سندى ندارد كه آن را توجيه كند.بعلاوه آنچه از مراجعه به كتب تفسير پيداست بيش از اين نيست كه مشورت ميان مسلمانان از امورى است كه خداوند اهل آن را ستوده زيرا اين،اخلاق نيكى است تا بدين ترتيب رئيس با زيردستان خود مشورت كند و در برابر نظر آنها استبداد رأى نداشته باشد؛اين معنا در امورى است كه به رفتار امير اختصاص دارد و ربطى به شيوۀ گزينش و انتخاب او به عنوان رئيس يا امام ندارد.

مفسّران براى: وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ، چهار وجه ذكر كرده اند،با آگاهى از اينكه پيامبر در همۀ امورش مشورت نمى كرد بلكه تنها در امورى مشورت مى كرد كه نه وحيى در خصوص آن نازل شده و نه نصّى در مورد آن وجود دارد.برخى از كتب تفسير،اين را

ص:57

دليل اخلاق والاى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نسبت به مردم خود دانسته اند.مختصر اين وجوه حاكى از آن است كه اين رفتار پيامبر بدين دلايل بوده است:

1-براى خشنود كردن مردم و تأليف قلوب آنها،بويژه آن كه براى برخى از رؤساى عرب گران بود كه بدون نظر آنها در موردى تصميم قطعى گرفته شود لذا براى برآوردن خواست آنها و جذب آنها با التزام به عدم منافات با وحى الهى پيامبر چنين رفتار مى كرد.

2-در اين كار الگويى بود كه رؤساى اقوام از آن پيروى مى كردند و ديگر در اين كار خوارى و نقصى نمى ديدند و در اين كار الگويى والا بود تا از زياده روى فرمانروايان بكاهد و از نخوتشان دست بكشند،زيرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كه سيد كاينات و حامى شرع شريف بود با مردم خود اين چنين رفتار مى كرد.

3-هر دو وجه با هم.

4-اين كار به سبب جدا كردن خيرخواه از بدخواه در اظهارنظر و آشكار كردن نيّت او صورت مى گرفت.مانعى ندارد كه همۀ اين دلايل مورد نظر بوده است ولى اين بدان معنا نيست كه امّت براى گزينش امام و خليفۀ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله از ميان خود اجتماع كنند بلكه شباهت بيشتر آن به قاعده اى تربيتى از تعاليم اسلامى و نظير آن است اين سخن:«قومى با يكديگر مشورت نكردند مگر آن كه به بهترين چيزى كه در ميانشان است دست يافتند» (1)و نيز آنچه در نهج البلاغه از پيشواى معلّمان رسيده است كه:«هر كس با عاقلان مشورت كند در عقل ايشان شريك شده است...».اين از نظر كبرا امّا از نظر صغرا بسيارى اوقات مى خوانيم كه مسلمانان بر بيعت اجماع كردند يا سخن از شورا و انتخاب و نظاير آن مى شنويم،ولى اگر به كتب تاريخ اسلام از صدر اول آن بنگريم و سپس مسير طولانى آن را پى گيريم آيا در ميان همۀ خلفا حتى يك خليفه را مى بينيم كه شرايط در او كامل شده باشد؟

گزينش ابو بكر-خليفۀ اوّل-در سقيفه صورت گرفت و اگر در نشست سقيفه،انصار را كه به اتّفاق شيعه و سنى حقى ندارند استثنا كنيم جز سه شيخ از مهاجران حضور نداشتند(ابو بكر،عمر و ابو عبيدة بن جراح).آيا اساسا انتخاب و نظرخواهى يا شيوه هاى ديگرى كه در كتب استدلالى يا كتبى كه خلافت خلفا را توجيه مى كنند صورت گرفت و

ص:58

اگر چنين است چه مفهومى دارد انتقال خلافت از سوى ابو بكر به عمر و آيا اين نيز به همان شيوه صورت پذيرفت؟

«بيعت با ابو بكر براى خلافت،نخستين فتنه يا خطايى بود كه خداوند مسلمانان را از شرّ آن حفظ كرد و مقدّمات نخستين آن همچون نتايجش ويژگيى سياسى داشت كه در گزينش شخصى در برابر شخصى براى خلافت خلاصه مى شد ولى آنچه پس از سقيفۀ بنى ساعده در دوران خود ابو بكر رخ داد همگى داراى اين ويژگى سياسى يا تعصّب موروثى نبود.» (1)

اگر چنين است پس مفهوم انتقال خلافت از سوى ابو بكر به عمر چيست؟و آيا اين نيز با همان شيوه صورت پذيرفت،با در نظر گرفتن اينكه خليفۀ دوم بيعت با ابو بكر را خطا مى دانست و خود ابو بكر در زمان حياتش مى خواست از خلافت كناره بگيرد؟پس چگونه عمر اين را براى خود مى پسندد در حالى كه به عدم صحّت روشى كه بدان انتخاب شده تصريح دارد؟و آن را رخنه و شكافى مى داند كه مسؤوليتش با خليفه و بيعت كنندگان با اوست و اگر چنين چيزى بعدا رخ داد بيعت دهنده و بيعت شونده«بايد كشته شوند.»در اينجا پرسش كننده مى تواند از اين حكم سؤال كند كه اگر اين سخن بيان حكم شرعى يا نظرى شخصى است كه قانون مى باشد،چه از نزد خود دستور به قتل مى دهد و اگر آن،حكمى شرعى يا قانونى از نزد خود است او را نيز همچون ديگران ملزم خواهد كرد.در روش تعيين خليفه پس از او كه شورا ناميده مى شود ترجيح كفّۀ مخالفت از سوى عبد الرحمان بن عوف در صورت پيش آمدن نزاع،تعيين كننده بود زيرا عثمان به خلافت عشق مى ورزيد و سعد از كسانى بود كه به عدم تمايل نسبت به على عليه السّلام،قاتل پدر و گروهى از برادرانش در جنگ بدر شهرت داشت و عبد الرحمان داماد عثمان بود،زيرا با خواهر عثمان ازدواج كرده بود و او به تنهايى به همراه اين دو نفر كافى بودند كه مانع از رسيدن خلافت به على عليه السّلام باشند-چنان كه در عمل نيز چنين شد-.

«عمر هم راه خود را پيمود و امر خلافت را در جماعتى قرار داد كه مرا هم يكى از آنها گمان كرد،پس بارخدايا از تو يارى مى طلبم براى شورايى كه تشكيل شد و مشورتى

ص:59

كه كردند.مرا با ابو بكر مساوى دانسته دربارۀ من شك و ترديد روا داشتند تا جايى كه امروز با اين اشخاص هم رديف شده ام و ليكن در فراز و نشيب از آنها پيروى كردم،پس مردى از آنها از حسد و كينه اى كه داشت دست از حق شسته به راه باطل قدم نهاد و مرد ديگرى براى دامادى و خويشى با عثمان از من اعراض كرد و همچنين دو نفر ديگر كه زشت و ناپسند است نام ايشان برده شود.» (1)

از اين گذشته آيا گمان مى كنيد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله امّت و دين خود را در معرض نابودى و تباهى قرار مى دهد.«به تحقيق مشكلات جديدى ظهور كرده كه بزرگترين عامل آن همان شورايى است كه خداوند آن را از اوصاف مؤمنان دانسته است و بديشان آموخته كه خود را بدان بيارايند و بدانند كه مى تواند بزرگترين ضربه براى آنها و امّتشان باشد.

شورا همچون سلاحى دو لبه نظير سرنيزه است كه اگر بد به كار گرفته شود اخلاق و وجدان را به تباهى مى كشد.

«فتنۀ بزرگ دوران عثمان به شيوۀ گزينش او باز مى گردد.شيوۀ شورايى در را به روى صاحبان آراى آزاد گشود حتى اگر مى خواستند با شورا كشمكش و جدايى پديد آورند.

اگر دقت كنيم مى بينيم كه ابو بكر با شبه اجماع انتخاب شد و عمر با نص و گرفتن بيعت ابو بكر به خلافت رسيد ولى عثمان نه با اجماع و نه شبه اجماع و نه انتخاب خليفه به خلافت دست يافت.او نه همچون على عليه السّلام در ميان مردم به علم شهرت داشت و نه همچون عمر به دورانديشى و نه همچون ابو بكر به سياستمدارى بلكه تنها عاملى كه او را در رسيدن به خلافت يارى رساند اموى و قريشى بودن او بود.» (2)

مهمّ ارائۀ امورى نيست كه از ميان رفته چه،شايد موجب برانگيختن پاره اى مسائل گردد،بلكه طبيعت استدلال بدين جا منجر شد چنان كه برخى از برادران اهل سنّت كه در اين باره تحقيق كرده اند به صحّت اين نكات و جز آن اعتراف دارند،همان گونه كه تصريحات دكتر صالح و ديگران را خوانديم ولى مجالى براى طرح همۀ آنها نيست و طرح دوبارۀ آن اهميّتى هم ندارد،زيرا تنها چيزى كه در اين بحث مورد نظر است آوردن دليل پيرامون مسائلى است كه مقصود ما مى باشد.

ص:60

اين بوده است وضع ما در بهترين دوران چه رسد به هنگامى كه به دوران امويان و عباسيان و پس از آن برسيم،دورانى كه موجب شده بسيارى از خاورشناسان در ترسيم سيماى واقعى مسلمانان راه مبارزه و بى ادبى را در پيش بگيرند و در بدنام كردن اسلام و مسلمانان بكوشند.

فروگذاشتن بحث در اين موضوع موجب شده بسيارى از خاورشناسان نظير مكدونالد قائل به اين سخن باشند كه:«اساسا ممكن نيست امامى حاكم قانونى به مفهومى كه امروز مى شناسيم باشد»؛و نيز توماس آرنولد كه مى گويد:«خلافتى كه به رسميت شناخته مى شود در حقيقت گونه اى حكومت خودكامه و ستمكار است كه حاكم آن از قدرتى مطلق و نامحدود برخوردار است و از رعيّت مى خواهد كه بدون هيچ گونه ترديدى از او فرمان برند.»

اين عدّه اين سخن پيامبرى را كه سيد مخلوقات است و وحى بدو مى رسد و از روى هوى و هوس سخن نمى گويد فراموش كرده اند يا خود را به فراموشى مى زنند:«اى مردم!مرا راهنمايى كنيد»و نيز اين سخن عمر خطاب به يكى از واليان خود يعنى ابو موسى اشعرى:«اى ابو موسى!تو نيز يكى از مردمى جز آن كه خداوند بار تو را سنگين تر قرار داده است»،و اين سخن او به مردم:«به خدا سوگند من سلطان يا جبّارى نيستم كه شما را به بردگى بگيرم و من همانند يكى از شما هستم و به مثابه همان سرپرست يتيمى هستم كه مسؤوليت او و مالش با وى است.»

اگر در پاره اى دورانها به اين اصول رفتار نمى شده تقصير آن متوجّه شريعت اسلامى نيست،بل گناه حاكمانى است كه امّت اسلامى به سبب آنها مصيبتها ديد و هم ايشان عامل عقب ماندگى و اساس فتنۀ امّت بودند و همچون موريانه اى بودند كه به پيكرۀ امّت راه يافت تا آن را به فساد كشاند و مسلمانان را به خوارى كشيد و چنان تلخيى را از پستى و عقب ماندگى بدانها چشاند كه هنوز هم از آن رنج مى برند؛«امّا اسلام با اصول والا و احكام حكيمانه و جاودان خود از اين گونه امور مبرّاست.» (1)

ص:61

ابن حزم مى گويد:اين سخن فاسدى است كه حجّتى براى گويندگان آن نيست.هر سخنى در دين كه دليلى از قرآن و سنّت پيامبر اكرم يا اجماع يقينى امّت نداشته باشد،اين سخن بيقين باطل است.خداوند سبحان مى فرمايد»: قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (1).اين صحيح است كه هر كس برهانى بر صحّت سخنش نداشته باشد صادق نيست و سخنش از اعتبار ساقط است...سپس ابن حزم در همان صفحه شورايى را كه عمر قرار داد باطل مى كند و مى گويد:«عمل عمر بدون موافقت با قرآن يا سنّت امّت را ملزم نمى كند و عمر همچون ساير صحابه است و نبايد پيروى از او را در برابر ديگر صحابه واجب و لازم بدانيم. (2)»

آنچه ابن حزم در اين سخن آورده ضرورت نصب امام براى سامان يافتن امور مسلمانان و دورى آنان از مهلكه هايى است كه وحدت كلمۀ آنها و اجتماعشان را بر هدايت و صلاح از ميان مى برد.

بدين ترتيب ابن حزم با شيعه در پذيرش احتمال سوم همداستان است،احتمالى كه بحث آن را به اينجا احاله كرديم و آن عبارت است از اينكه:«پيامبر كسى را تعيين فرموده كه پس از او امور را اداره كند»و اين همان احتمال سوّمى است كه بايد بدان ملتزم بود.هرچند نظر ابن حزم نيز در نتيجه به فروگذاشتن امام مى رسد،زيرا او عصمت را در امام شرط نمى داند و همچون شيعه از عنايت خاص پيامبر به اين امر سخنى به ميان نمى آورد و اينكه پيامبر چيزى در ميان آنها باقى گذاشته كه اگر به آن دو چنگ زنند هرگز پس از حضرتش گمراه نمى شوند و اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا آن كه بر سر حوض كوثر بر حضرتش وارد شوند،زيرا صحيح نيست حضرت امّتى را كه با او پيمان بسته و در راهش ايثار كرده بدون والى و سرپرست رها كند؛سرپرستى كه دين بزرگ او را پاس دارد و امّت را نگاهبان باشد و آن را در برابر دشمنان در كمين نشسته حفظ كند و آن را به جايى رهنمون شود كه آنچه را خدا براى وى ترسيم كرده تحقّق بخشد؛امورى همچون شيوه و نظامى كه آنها را به سعادت دنيا و آخرت برساند و نيز فراهم آوردن كرامتى كه خدا براى اين امّت مى خواهد و به حفظ آن كرامت به سبب زنده نگاه داشتن

ص:63

امرش و بزرگداشت ياد باعظمت خود دستور داده است.

سوى خداوند سبحان تعيين شود.اما در پيروى يا خروج مردم بر اين امام،اين بندگان هستند كه مسؤول آن بوده و بر آن مؤاخذه مى شوند.

اگرچه وجود امام لطف و تصرّف او نيز لطف ديگرى است ولى غيبت او نيز همچون پنهان شدن پيامبران به هنگام ضرورت است،همانند مخفى شدن موسى از مردم خود و پنهان شدن حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله در شعب ابو طالب و كوه ثور كه مانع از آن نيست وجود او لطفى براى بشر باشد اگرچه آدميان از اطاعت او سرباز زنند و مرتكب گناه شوند.به هر حال خداوند تبارك و تعالى لطف را براى بشر ارزانى داشته اگرچه با او مخالفت ورزند و با سوء انتخابشان از او سركشى كنند: لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ،فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (1)

شايد در اينجا شايان ذكر باشد كه روشن كنيم مقصود معتقدان به وجوب لطف در خداوند سبحان بيان حقيقت چيزى است كه از لطف و رحمت و احسان او نسبت به بندگان فهميده مى شود،زيرا خداوند رحمت را بر خود واجب گردانيده و بدون ترديد نقض غرض رسالت است اگر آنچه بقاى رسالت بدان تكيه دارد ترك شود.

هر آنچه به هدف اصلى تعلّق داشته باشد بايد به كاملترين شكل تحقّق يابد و از همين رو از اشكالاتى كه پيرامون اين نكته مطرح مى باشد آن است كه بى ادبى است اگر گفته شود:بر خداوند جلّ و علا واجب است.كسى كه در سخنان معتقدان به اين وجوب تدبّر كند در كمال ادب و بزرگداشت خداوند سبحان آن را مى بيند،زيرا آنها امرى را به خداوند نسبت مى دهند كه مقتضى رأفت و رحمت نسبت به بندگان است كه آن را بر خود ضرورى دانسته: كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ (2).

اين سخن جز تنزيه ذات مقدّس مفهومى ندارد و وصف او با عباراتى است كه مناسب عظمت اوست-بزرگ است عظمت او-.آنها از وجوب بر خدا مقصودى ندارند

ص:65

جز ستايش خود خداوند سبحان از خود و ذكر آنچه شايستۀ اوست،اعمّ از الطاف كامل و نعمتهاى تامّ و احسان فراوان و فضيلت و اعمال نيكى كه نسبت به بندگان نيازمندش تا ابد انقطاعى نخواهد داشت.

كلمات محدودند و در حدّى به پايان مى رسند ولى لطف و كرم و احسان خداوندى را حدّ و مرزى نيست: وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً (1)؛ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها. (2)

بروشنى بر ايمان هويدا شد كه امامت همچون نبوّت ضرورتى است كه بشر بدان نياز مبرم دارد و شيوه هاى مورد ادّعا براى نصب خلافت توجيهى ندارد.بزودى روشن خواهد شد دليلى كه بر نياز به نبوّت و لطف الهى نسبت به تعيين خليفه دلالت دارد از نظر موقعيت و شروط بر امامت نيز نظير نبوّت دلالت مى كند و از همين رو«ما اعتقاد داريم كه امامت همچون نبوّت تنها با نصّ خداوند تبارك و تعالى و به زبان پيامبر او يا به زبان امام منصوب به نص تحقّق مى يابد.هرگاه امامى بخواهد براى امام بعد از خود نصّى بنهد بدون هيچ تفاوتى همان حكم نبوّت را خواهد داشت و مردم نبايد در كسى كه خداوند او را به عنوان هدايتگر و راهنما براى همگان برگزيده به ميل خود رفتار كنند چنان كه حق ندارند اين فرد را تعيين يا نامزد يا انتخاب كنند،زيرا كسى كه در پرتو نفس قدسى خود آمادگى تحمّل بار پيشوايى عمومى و هدايت همۀ بنى بشر را دارد نبايد جز با تصديق الهى شناخته شود و جز با تعيين او نصب گردد.» (3)

اين نكته روشن شد كه برانگيختن پيامبران به مقتضاى رحمت و اكمال احسان به بندگان و لطف نسبت به ايشان صورت پذيرفته تا در تحقّق بخشيدن به خواست خدا در سعادت و كرامت زندگى بندگان و رستاخيز ايشان به آنها مژده و بيم دهند؛بنابراين نياز مردم به پيامبران از دو روست:

اوّل:ابلاغ وصايا و تعاليم الهى در جهت منافع دنيا و آخرت بندگان كه نيازشان را برمى آورد.

دوّم:حفظ آنچه از نزد پروردگار آورده اند كه عبارت است از رهبرى و تبليغ و حلّ و فصل تنازع بقا و دشمنيها و جلوگيرى از رواج اباطيل و شبهاتى كه انتظار مى رود ميان مردم ظهور كند و مسائل ديگرى كه موجب تمام شدن نعمت به بندگان و احسان نسبت به ايشان مى گردد،زيرا تعاليم اگر با حفظ و مراقبت از احكام و اجرا همراه نباشد بى فايده خواهد بود،و از آن گذشته مرحلۀ نخست يعنى صرف تبليغ و تعليم-به رغم بزرگى اين نعمت از سوى پروردگار-با تبليغ تنها براى يك قوم و سپس رها كردن مردم اعمّ از كسانى كه برايشان تبليغ شده و كسانى كه در عصر خود يا نسلهاى آينده تبليغى نداشته اند انجام نمى پذيرد بويژه با آگاهى از انقطاع نبوّت.پس بايد براى كمال يافتن دين و تمام شدن نعمت كسى پس از پيامبر باشد كه همان نقش را به عهده گيرد،كه پيامبر به آن قيام مى كرد،يعنى تبليغ و حفظ و رهبرى و حلّ دشمنيها و برپا كردن حدود و آموزش سنن و شيوه هاى شريعت با اعتماد و اطمينان كامل از صداقت و مخدوش نبودن آنان؛ كسى كه سستى و ضعف اخلاقى نداشته باشد و در حكم خود و تبليغ دين خدا دچار سهو و خطا و اشتباه نشود و چنين كسى نيست مگر امامى كه از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و به دستور خدا و انتخاب او منصوب شده باشد.تعيين اين امام براى مردم به سبب آگاهى خداوند تبارك و تعالى از كسى است كه او را به سوى عصمت هدايت كرده و نيز به سبب احاطۀ كامل خداوند نسبت به بندگان و گزينش شايسته ترين و بهترين از ميان آنهاست:

أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى. (1)

و به دليل ناتوانى مردم و اختلاف آراى ايشان و كشمكشهاى هواهاى نفسانى و

ص:67

تمايلات ناگزير بايد قدرتى الهى باشد كه دين الهى را حفظ كند.

كسى كه اين نكته را در قرآن كريم و سنّت نبوى و اخبار به جامانده از عترت پاك و اهل بيتى كه خداوند پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانيده بجويد، مجموعۀ بزرگى از ادلّه اى را مى يابد كه شخص مكلّف بايد به محض آگاهى از يكى از اين نصوص در برابر مولا سر تسليم فرود آورد و از او فرمان برد و اين در صورتى است كه عقل او ضرورت چنين امرى را درك نكند.شايد خداوند با تكرار بسيار اين نكته در كتاب آسمانى خود و نيز بر زبان پيامبر صادق و امينش بر حجّت تأكيد مى ورزد و اشتباهات و خطاهايى را كه ممكن است براى مردم پيش آيد دفع مى كند و اين از باب لطف نسبت به بندگان و رحمت ربّانى به آنهاست و كتابهاى كلامى و عقايد كه در اين باب به بحث مى نشينند انسان خردمند را بى نياز مى كنند.چه بسيار مى نمايد تعداد اين كتابهايى كه از شمار بيرون است.

از همين جا درك مى كنيم كه مقام امامت از نظر عظمت و اهميت كمتر از مقام نبوّت نيست و نمى توان آن را دستخوش هوا و هوس قرار داد.در قرآن مجيد آمده است:

وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ (1)؛و نيز آمده است: وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (2)؛و: اَللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ 30؛ و: أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ (3).ولىّ امر يا صاحب عهد الهى نمى تواند جز معصومى باشد كه براى ولايت او نصّى وجود داشته باشد،زيرا خداوند مى فرمايد:«عهد من به ستمگران نخواهد رسيد.»صحيح نخواهد بود اگر مؤمن به اطاعت از ولىّ امرى دستور داده شود كه معصوم،عالم،بدور از اشتباه و سهو و فراموشى نبوده از بالاترين درجۀ ايمان و فضيلت بهره مند نباشد؛زيرا اگر اين شرايط در او به چشم نخورد نتيجۀ امر به فرمانبرى،تشويق به جهل و به گناه درانداختن افراد خواهد بود.پس لازم است كه او عالمترين فرد زمان خود به شمار آيد تا صحيح باشد امام واجب الطاعۀ آنها باشد،زيرا ولىّ امر ايشان است: أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى (4).اگر او عالمترين مردم نباشد نيازمند به داناتر از خود خواهد بود و بنابراين شايسته ترين مردم براى پيروى نخواهد بود: وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ (5)؛و شرايط ديگرى كه مى توان از آيات قرآنى اهميّت زيادى براى ولىّ امر قايل شد كه هنگام بيان نصّ الهى براى ولىّ و امام مسلمانان برخى از آنها را خواهيم آورد.حال به احاديث مقدّسى گوش مى سپاريم كه در اين باب رسيده است.در ميان

ص:70

اخبار فراوان اهل سنّت و اخبار متواتره شيعه از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است كه فرمود:

«كسى كه بميرد و امام زمان خود را نشناسد به گونۀ جاهلى يا كفر مرده است.»

اين روايت،روشن است،زيرا جاهل به امام زمان خود،مرگش همچون مرگ جاهلى و كفر است.تعبير«امام زمان»دليل آن است كه براى هر زمانى امامى است همان گونه كه در قاعدۀ لطف الهى بيان شد.اين روايت از نظر مضمون و در بيان مقصود كاملا روشن است و از نظر سند اگر نزد اهل سنت و تشيّع متواتر نباشد روايت مستفيضه اى است كه در رسيدن آن از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله جايى براى ترديد نمى گذارد و اگرچه با كلمات نزديك به هم نقل شده است ولى تقريبا يك مضمون را مى رساند و همين خود گواه اعتبار سند عالى آن است.اين حديث در ميان برادران اهل سنّت ما در بيشتر كتب معتبر و با سندهاى متعدّد آمده است،نظير صحيح مسلم،جلد 6،صص 21 و 22 كه از ابن عمر آمده است كه گفت:از پيامبر اكرم شنيدم كه مى فرمود:«كسى كه بدون امام بميرد مرگش همچون مرگ زمان جاهليت است»؛همان گونه كه در همين حديث در مسند امام احمد، ج 2،ص 83 و در حلية الاولياء ابو نعيم،ج 3،ص 224 و در الكنى،ج 2،ص 3 از پيامبر اكرم آمده است كه:«كسى كه بميرد و امامى جامع الشرايط نداشته باشد...»،چنان كه در كنز العمال و مستدرك حاكم و تلخيص ذهبى و منهاج ابن تيميه نيز آمده است،اگرچه وى در تأويل آن به راهى رفته كه به دليل عدم وضوح پذيرفتنى نيست.منابع ديگرى نيز در ميان منابع برادران اهل سنّت يافت مى شود كه اين حديث شريف را آورده اند و آن را با تحقيقات مهمّى در كتاب:الامامة الكبرى و الخلافة العظمى،آورده اند و نيز آنچه سيوطى در الدّر المنثور خود در تفسير اين سخن پروردگار در سورۀ اسرا آورده كه مى فرمايد: يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ. وى مى گويد كه ابن مردويه از على عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:«روزى كه همۀ مردم را با امامشان بخوانيم،هر قومى به امام زمانش و كتاب پروردگارش و سنّت پيامبرش خوانده مى شود.»اين سخن صراحت دارد كه امام زمان همراه قرآن مجيد آمده است و اينكه براى هر زمانى امامى است كه مردم به اين امام خود خوانده مى شوند. (1)

حديث«كسى كه بميرد و امام زمان خود را نشناسد...»در صحاح ستّه و جز آن نيز

ص:71

آمده،چنان كه در شرح ابن ابى الحديد مفصّل بيان شده است.وى در آنجا خوددارى عبد اللّه بن عمر از بيعت با على عليه السّلام و بيعت او با عبد الملك از طريق والى او حجاج را بيان داشته مى گويد:«او با گذشت سالها و كثرت تجربيات ميان خير و شر تفاوتى ننهاد و نيز ميان امام هدايت و امام گمراهى فرقى نگذاشت.او از بيعت با على عليه السّلام سر برتافت و شبانگاه در خانۀ حجاج را بزد براى آن كه آن شب را بدون امام سر نكند و با عبد الملك بيعت كند،زيرا به خيال خود به اين فرمودۀ پيامبر رفتار مى كرد كه:«كسى كه بميرد و امام نداشته باشد مرگش همچون مرگ دورۀ جاهلى است».حجاج نيز چنان او را پست و حقير دانست كه پاى خود را از بستر بيرون آورد و گفت:«براى بيعت پايم را بفشار.»

از روايات مهم در اين موضوع روايتى است از ابن هشام در اين باره كه چگونه پيامبر خود را به قبايل معرّفى مى كرد.«حضرت خود را به قبيلۀ بنى عامر بن صعصعه عرضه داشت.مردى از ايشان گفت:اگر من اين جوان قرشى را در اختيار مى داشتم به وسيلۀ او همۀ عرب را مى بلعيدم.سپس گفت:اگر ما با تو بيعت كنيم و خداوند تو را بر مخالفانت پيروز گرداند،آيا پس از تو در حكومت براى ما هم جايى خواهد بود؟حضرت فرمود:

حكومت به دست خداست و آن را به هر كه خواهد مى دهد.راوى مى گويد كه آن مرد در پاسخ چنين گفت:آيا ما سينه هاى خود را در راه تو آماج عرب كنيم و اگر خداوند تو را پيروز گرداند حكومت از آن ديگران باشد!خير،ما نيازى به تو نداريم.و بدين ترتيب از يارى و بيعت با او خوددارى كردند.» (1)

كتابهاى سيره و حديث اين گفتگو را نقل مى كنند ولى مهم توجه اين مرد عرب به اين نكته و پاسخ پيامبر اكرم به اوست:«حكومت به دست خداست و آن را به هر كه خواهد مى دهد».پس مسأله به انتخاب بازنمى گردد،بلكه آن از امورى است كه به خداوند تبارك و تعالى مربوط است و آن را به هر كه خواهد مى دهد و انسان نمى تواند در آن اختيارى داشته باشد.

شايد مسأله در زمان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله روشنى بيشترى داشته است.طبرى گفتگوى ميان عمر،و ابن عبّاس را براى ما نقل مى كند كه دلالت آشكار دارد بر آن كه اين مسأله در ميان آنها مفهوم و روشن بوده است.عمر پس از ستايش اين تيره از بنى هاشم به ابن عبّاس

ص:72

گفت:اى ابن عبّاس!مى دانى چرا پس از پيامبر قوم تو از قوم او دفاع نكرد؟ابن عباس از پاسخ دادن به اين سؤال كراهت داشت و گفت:اگر من ندانم امير مؤمنان مرا آگاه خواهد كرد.عمر گفت:زيرا آنها نمى خواستند نبوّت و خلافت را براى شما گرد آورند و بر شما بسيار فخر فروختند و قريش نبوّت و خلافت را براى خود برگزيد و به هدف رسيد و موفق شد.ابن عبّاس به عمر مى گويد:آيا به من اجازۀ سخن مى دهى و خشم از من دور مى دارى تا سخن بگويم؟عمر گفت:سخن بگو اى ابن عبّاس.ابن عبّاس گفت:امّا اين سخن تو كه قريش خلافت و نبوّت را براى خود برگزيد پس به هدف رسيد و موفق شد اگر خدا آن را برگزيده است درستى و صحت از آن ايشان خواهد بود و بازگردانده نمى شود و مورد حسد واقع نمى گردد و اين سخن تو كه خلافت و نبوّت را براى ايشان نمى خواستند همانا كه خدا قومى را به داشتن كراهت توصيف كرده است: ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ. (1)عمر گفت:هيهات،اى ابن عبّاس!به خدا سوگند سخنانى از تو به من مى رسد كه خوش نمى دارم آن را به آگاهى تو برسانم پس منزلت تو نزد من از ميان مى رود.ابن عبّاس گفت:آن سخنان چيست اى امير مؤمنان؟اگر حق بوده نبايد منزلت من نزد تو از ميان برود و اگر باطل باشد پس همچو منى باطل را از خود دور مى سازد. (2)

مى بينيم كه گفتگوى ميان آن دو بر مسلّم بودن اين امر استوار است كه خلافت از امور مربوط به خداست نه خلق،و از مركز و موقعيت خود كه خدا آن را مى خواست،از روى بغض و نفرت دور شده و اين همان چيزى است كه عمر گفت و ابن عباس بدان پاسخ داد.

مفهوم اين سخن ابن عباس كه«از پاسخ به آن كراهت داشتم»روشن است،زيرا سخن وى صريح و دليل او مقنع بود و شايد ابن عبّاس از عاقبت اين صراحت مى هراسيد چرا كه عمر را به قاطعيت و سختگيرى مى شناخت.

ص:73

«در ينابيع المودّه اثر شيخ سليمان حنفى در تفسير اين كلام پروردگار: أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ (1)،به نقل از مناقب شافعى آمده است كه على عليه السّلام فرمود:كمترين حدّ ايمان بنده آن است كه خداوند خود او و پيامبر و امام و حجّت و شاهد او بر خلقش را به وى بشناساند.اين سخن صراحت دارد كه شناخت امام همراه با شناخت خدا و رسول همراه است و اينكه فرد مؤمن نمى شود مگر با اين شناخت.» (2)

امير مؤمنان،على عليه السّلام در نهج البلاغۀ خود تأكيد بسيارى بر اين نكته دارد و در يكى از سخنان خود دربارۀ ائمّه مى فرمايد:«ائمّه،قيّمان خدا بر خلق اويند و خلفاى بندگان او مى باشند.به بهشت وارد نمى شود مگر كسى كه آنها را بشناسد و آنها نيز او را بشناسند و به جهنّم نمى رود مگر كسى كه آنها را انكار كند و آنها نيز او را انكار كنند.» (3)

اگر نه اين بود كه اساس موضوع را بر اختصار نهاده ايم هر آينه به سبب كثرت دلايل و بيّنات و شعبه هاى مختلف سخن،احاديث به پايان نمى رسيد و از همين رو موضوع را با روايتى از امام صادق عليه السّلام به پايان مى بريم و تنها مقدار مورد نياز خود را از اين حديث كه ابن شعبه در كتاب ارزشمند خود،تحف العقول،آورده برمى گيريم:«از حضرت سؤال شد راه رسيدن به توحيد چگونه است؟حضرت فرمود:راه كاوش باز است و راه چاره جويى فراهم است.راستى چيزى كه در عيان است نخست خودش را شناسد و سپس صفتش را،ولى معرفت صفت غايب بر ذات او مقدّم است.به او گفته شد:چگونه شناخت عين حاضر در ديده پيش از صفت آن است؟فرمود:آن را مى شناسى و آن را مى دانى و خود را هم به وسيلۀ او مى شناسى و خود را به وسيلۀ خود و از پيش خود نمى شناسى.تو مى دانى كه هرچه دارى از اوست و به وسيلۀ اوست چنانچه برادران يوسف به يوسف گفتند:راستى تو يوسفى؟گفت منم يوسف و اين است برادرم و يوسف را به خود او شناختند و به وسيلۀ ديگرى او را نشناختند و از پيش خود آن را توهّم نكردند.آيا نمى بينى كه خدا مى فرمايد:شما را نرسد كه درخت آن را برويانيد.

ص:74

مى فرمايد:شما حق نداريد از پيش خود امامى نصب كنيد و او را به هواى دل و خواست خود بر حقّ بخوانيد.» (1)

به حكم عقل و نقل صريح روشن شد كه امامت از اركان توحيد است،پس از امور عقيدتى است،زيرا تفاوتى ميان آن و نبوّت نيست مگر به وحى بى واسطه.بنابراين بايد تعيين امام از سوى خداوند تبارك و تعالى باشد تا جاهل آن را به خود اختصاص ندهد و طاغوت با آن،استبداد به كار نبندد تا بدين ترتيب مسلمانان را در عذاب فتنه بيندازد و بيگناهان قربانى آن شوند و شيوۀ شريعت در امواج متلاطم آن تباه شود و چراغ دين به خاموشى گرايد و نشانه هاى آن از ميان برود.امير مؤمنان على عليه السّلام مى فرمايد:«و شما دانستيد كه سزاوار نيست حاكم و فرمانده بر ناموس و خونهاى مردم و غنيمتها و احكام اسلام و امامت بر مسلمانان بخيل باشد تا براى جمع مال ايشان حرص بزند و نبايد جاهل باشد تا بر اثر نادانى خود آنها را گمراه كند و نبايد ستمگر باشد تا به ظلم و جور آنان را مستأصل و پريشان گرداند و نبايد از دولتها بهراسد تا با گروهى همراهى كرده ديگرى را خوار سازد و نبايد رشوه گير در حكم باشد تا حقوق مردم را از بين برده حكم شرع را بيان نكند و نبايد تعطيل كننده سنّت و طريقۀ پيغمبر اكرم باشد تا امّت او را تباه و هلاك سازد.» (2)

امام با اين بيان والا موقعيت برجستۀ خلافت را روشن مى كند و از ضرورت پرداختن به آن پرده برمى دارد و در غير اين صورت امور امّت متزلزل مى شود و به همين سبب هنگامى كه امام تزلزل امور پس از وفات خود را ارزيابى مى كند و نتايج حتمى وقايع را مى سنجد آن را اعلام مى دارد تا براى او حجت و براى ديده وران چراغ هدايت باشد.

حضرت مى فرمايد:«هيچ كس پيش از من به دعوت حق و پيوند با خويشان و به احسان و بخشش نشتافته است،پس سخنم را شنيده گفتارم را در نظر داشته باشيد.بزودى بعد از امروز امر خلافت را مى بينيد كه شمشيرها در آن كشيده و عهد و پيمانها شكسته خواهد شد تا جايى كه بعضى از شما پيشوا براى اهل گمراهى شده و برخى پيرو نادانان

ص:75

مى شوند.» (1)

چه بزرگ است مقام خلافت!آيا بهترين دليل بر نتايجى كه امام آنها را در صورت فرض ناديده گرفتن خلافت از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آورده همين اوضاع مسلمانان امروز و ديروز و تسلّط خلفايى كه نمى توانند خويشتن دار باشند نيست؟كسانى كه نمى توانند خويشتن دار باشند چه رسد به كشوردارى و مراقبت بر نظام مردم.

حال كه سخن ما به اينجا رسيد طبيعى است اين سؤال مطرح شود كه:امام منصوب از سوى خداوند سبحان پس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كيست؟

وضوح حق ديگر شكّى براى او باقى نمى ماند و اين نص اگرچه پنهان شده ولى از چشم بينا و عقل ديده ور و بصيرت نافذ پنهان نمى ماند.

اگر آماده ايد با هم به راه افتيم تا بر محلّ رخدادهاى تاريخى آگاهى يابيم و برخى از اين عوامل را مختصرا ارائه كنيم تا از آنها برحذر بوده و نسبت به آيندۀ آن آينده نگر باشيم.

آنچه از ابو سعيد خدرى نقل مى كند كه مى گويد از پيامبر شنيدم كه چنين افزود:آنها از من هستند،پس گفته مى شود كه نمى دانى پس از تو چقدر تبديل و تغيير ايجاد كردند،و من نيز مى گويم:نابودى،نابودى براى كسى كه پس از من در شريعت من دست برد.» (1)

مى بينيم كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بر آنچه منافقان در ميان اصحابش نفوذ مى دهند و نيز از اينكه در صفوف آنها رخنه مى كنند و با همۀ قدرت و توان به فتنه انگيزى مى پردازند تأكيد مى كند و از فتنه هاى ايشان و تبديل و انحرافى كه پس از او ايجاد خواهند كرد برحذر مى دارد.قرآن نيز موضعگيريهاى پليد و پست آنها را صراحتا محكوم مى كند و مى فرمايد: وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذابٍ عَظِيمٍ (2)؛و مى دانيم كه دشمن دور و خطرناك تر است از دشمن آشكارى كه بالعيان سلاح مى كشد.

2-حسادت قريش نسبت به على عليه السّلام و كينۀ كينه توزان به ايشان به سبب مزاياى منحصر به فردى كه حضرتش از آن برخوردار بودند و نيز به سبب سوابق و فضايلى كه هيچ كس در آن رقيبى براى ايشان به شمار نمى آمد.امام شافعى مى گويد-اين سخن به ديگران نيز منتسب است-:چه بگويم دربارۀ مردى كه دوستانش از ترس بر جان خود فضايل او را پوشاندند و دشمنانش از حسادت بر اين فضايل پرده گذاشتند و باز هم در اين ميان آن قدر فضايلش آشكار شد كه شرق و غرب را پر كرد.

در تصريحات پيامبر صادق و امين بهرۀ بيشتر و سهم فراوانتر از آن على عليه السّلام است،اگر چه دشمنان مى كوشيدند فضايل حضرتش را بپوشانند و پنهان بدارند و زبانها را از سخن گفتن پيرامون فضايل حضرتش كوتاه كنند.

اگر يادآور شويم كه على عليه السّلام از بيشتر مردم قريش انتقام كشيده بود و راهزنان و سردمداران كفر را كشته بود تا آنجا كه از روى كراهت گفتند:لا اله الاّ اللّه،محمّد رسول

ص:78

اللّه،چرا كه على عليه السّلام قاتل پدر،برادر و پسرعموى ايشان بود،و آنها تعداد شناخته شده اى بودند كه كينۀ او را در دل داشتند و دشمنى اش را فراموش نمى كردند و او پس از جنگ با كفّار بر سر تنزيل قرآن با پيمان شكنان و قاسطين و مارقين بر سر تأويل قرآن به جنگ پرداخت،اگر همۀ اين عوامل را اضافه كنيم،ميزان تأثير فراوان آن در حسادت حسادت ورزان و كينه و دشمنى مدفون آنها نسبت به آن حضرت آشكار خواهد شد.

علامه ابن ابى الحديد از كوششهايى كه در خاموش كردن نور على عليه السّلام انجام مى شد و نيز پوشانيدن فضايل او و اجماع قريش بر آن تعجّب مى كند.او جنگ صفّين و وحشت اهل شام از مرگ عمار بن ياسر(رضوان اللّه عليه)را ذكر مى كند،زيرا از پيامبر شنيده بودند كه خطاب به عمّار مى فرمود:«اى عمّار!تو را گروهى سركش مى كشند»،و اين نص صريحى است در محكوم كردن مردم شام و خروج آنها از دين.

ابن ابى الحديد مى گويد:سپس با خود گفتم:شگفتا از مردمى كه براى عمّار شك به دل آنها راه مى يابد و براى على عليه السّلام شكّى به دل خود راه نمى دهند و چنين استدلال مى كردند كه حق با مردم عراق است،زيرا عمّار در ميان آنهاست ولى به منزلت على عليه السّلام اعتنايى نمى كنند.آنها از اين سخن پيامبر كه«تو را گروهى سركش مى كشند»پرهيز مى كنند و مى هراسند ولى از اين سخن پيامبر در مورد على عليه السّلام ترسى به دل راه نمى دهند كه:«خدايا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار»و نه از اين سخن پيامبر هراسى دارند كه:«جز مؤمن تو را دوست نمى دارد و جز منافق تو را دشمن نمى پندارد.» اين خود دليل آن است كه همۀ قريش از آغاز در ناديده گرفتن ياد على عليه السّلام و پوشاندن فضايل او و پنهان داشتن ويژگيهاى حضرتش مى كوشيدند تا آنجا كه فضل و منزلت او از سينۀ تمامى مردم-جز اندكى-محو شد. (1)

چه فراوان بود تلاشى كه به كار مى بستند و چه ميسّر بود وسايلى كه در اين جهت به كار گرفته مى شد و هر آنچه را در توانشان بود با مهارت به كار مى بردند و در اين راه هر كار سخت و آسانى را مرتكب مى شدند.

3-به سبب پرداختن مسلمانان به لذايذ زندگى دنيوى و شكوفايى زندگى مرفّه، ضعف و سستى به صفوف مسلمانان راه يافت و بر غنايمى دست يافتند كه قبلا با آن

ص:79

ناآشنا بودند.ما مى توانيم دليل آن را از قرآن مجيد جويا شويم كه مى فرمايد: يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ (1).و چون سستى در عزم و دغل به ايمان آنها راه يافت خداوند تكليف آنان را تخفيف داد: اَلْآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرِينَ. (2)

شايد آيه اى كه بعدا مى آيد قدرى از دليلى را كه موجب شد مسلمانان تا بدين حدّ گرفتار ضعف شوند توضيح دهد،به طورى كه يك نفر ايشان مى توانست در مقابل ده نفر مقاومت كند و صد نفر از ايشان مى توانست بر هزار نفر غلبه كند.پس وضع طورى شد كه يك نفر بر دو نفر و صد نفر بر دويست نفر فايق آيند.

براستى كه آن ضعف بود و داناى به نهان و پنهان آن را ارزيابى مى كند و شايد آيۀ بعد رمز اين ضعف را روشن كند: ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ، تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيا وَ اللّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَ اللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لَوْ لا كِتابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ. (3)

روشن است كه هرگاه مانع دينى رو به ضعف نهد زمينه براى تجاهر منكر فراهم مى آيد.

4-نفوذ اختلاف ميان مسلمانان در روزگار پيامبر و اختلاف دربارۀ خود پيامبر.در

ص:80

پيوند برخى از اين عوامل با برخى ديگر در تقويت يا سبب سازى براى يكديگر ترديدى نيست و پنهان نيست كه اختلاف بزرگترين نقطۀ ضعفى است كه به فرمانبرى خلل وارد مى كند و اتحاد مسلمانان را بر هم مى زند و شكوه آنها را از بين مى برد و زمينه را براى منافق فراهم مى آورد تا در محدودۀ نقشه هايى حركت كند كه دعوتگر را از ميان ببرد و دين قوى و استوار او را ريشه كن سازد،و گواهى گوياى تاريخ در اين باره در پيش روى ماست. (1)

از قويترين عوامل و مهمترين رخدادها از نظر تأثير وقايعى بود كه در دوران پيامبر اكرم و كمى پس از ايشان رخ داد.اين حوادث هر روز كه مى گذشت نتايج خود را به گونه اى روشن بر مردم آشكار مى ساخت و به همين سبب حضرت فاطمۀ زهرا عليها السّلام دربارۀ آنچه از اين ناشى مى شد تعبيرى دقيق دارند:«براستى كه فتنه آبستن است،پس صبر كنيد شايد كه نتيجۀ آن خون تازه تا زهرى كشنده باشد»،و نيز حضرتش مى فرمايد:

«هرچه زندگى كنى روزگار به تو امورى عجيب نشان مى دهد.»امير مؤمنان هنگامى كه خلافت را به عهده گرفت و حق به جاى خود بازگشت چنين مى فرمايد:«من پيوسته از حقّم دور داشته مى شدم و از زمانى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله رحلت فرمود تا به امروز هميشه قربانى انحصارطلبيها بوده ام.»

چرا حضرت از حقّش دور داشته مى شد و قربانى انحصارطلبى مى گرديد و حال آن كه طومار خلفاى پيشين درنورديده شده بود و حضرت عملا به خلافت نشسته بود؟آيا چيزى جز آگاهى حضرت نسبت به آثار اين انحصارطلبى در حق غصب شدۀ او و دور داشتن حضرتش از منصبى بود كه خداوند او را براى آن تعيين كرده بود تا عدالت را برپا كند و دينش را انتشار دهد و احكامش را آشكار سازد و متجاوز به محرّمات الهى

ص:81

مقدّسات او را سركوب كند؟ (1)پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دربارۀ تأثيرى كه پس از وفاتش انتظار مى رفت صادقترين تعبير را دارند و مى فرمايند:«فتنه ها همچون قطعه هاى شب روى آورده اند كه اول آن در پى آخر آن است.» (2)

ما مى توانيم از خلال آنچه مى آيد برداشت كنيم.برخى از نتايج را صرفا براى مثال -و نه انحصار-مى آوريم.نفاق پراكنده شده بود و حوادث بزرگى به ظهور پيوست كه دليل نقشه اى منظّم و از پيش طرّاحى شده بود و آنچه وظيفۀ ماست آن است كه موضعى بى طرف داشته باشيم تا بتوانيم اين حوادث را تفسير كنيم چنان كه مطالعۀ در اين مطلب همين را به ما نشان مى دهد و حقّ را بر ما ضرورى مى سازد،حقّى كه بايد بصراحت از آن پشتيبانى كنيم.

ص:82

خواندند و يكديگر را از نو به جنگ دعوت كردند ولى خداوند به بركت وجود پيامبر اكرم آتش اين فتنه را خاموش كرد و پيامبر با لطف هميشگى خود و اخلاق جذّابش اوضاع را آرام ساخت.اين حادثه اثر بزرگى از خود برجاى نهاد و كتابهاى تاريخ و سيره و تفسير از ثبت آن آكنده است. (1)

تأثير عميق دايگان يهودى بر بسيارى از زنان و مردان مسلمان پوشيده نيست.روشن است كه بسيارى از يهود،اگرچه تحت عنوان اسلام مخفى شده بودند،ولى پيشينه هاى خصمانه و ارتباط آنها با برادران يهودشان در نقاط دور ادامه داشت،و پرداختن آنها به كينه توزى و خيانت و دسيسه چينى از مشخّصه هاى يهود در طول سالهاى متمادى است، به نحوى كه اين امر در رفتارشان نيز آشكار بود،و اين همان چيزى است كه وجود اسرائيليات و خرافات يهود را كه در تفاسير مسلمانان و كتب حديث و قصۀ ايشان راه يافته توجيه مى كند و ترديدى نيست كه فعاليتهاى يهود در حوادث بزرگ مسلمانان تأثيرى شگرفت داشته است.

شيطانى شان را در تشويش افكار مسلمانان و قالب ريزى حوادث بيان خواهيم كرد.

هرگاه همۀ اين امور را مورد توجّه قرار دهيم بوضوح اثر اين افشاگرى در مسير حوادث اسلامى و پيوند مستقيم آن با موضوع سخن ما آشكار مى شود،بويژه آن كه برخى از مفسّران همچون امام فخر رازى و ديگران تصريح دارند كه مسأله تنها به خلافت مربوط است.شما مى توانيد براى تعقيب اين مسأله به ص 47،ج 30،تفسير امام فخر رازى مراجعه كنيد.

دعاوى جاهلى داريد...».از خلال اين مواضع و مواضع بسيار ديگر روشن مى شود كه اسلام توانست تنها اندكى از رقابت انصار و حسادت آنها به يكديگر را تلطيف كند، همچنان كه از عبارت پيامبر اكرم-كه ذكرش گذشت-روشن مى شود كه حضرت انتظار بازگشت جاهليت را داشت،زيرا موجبات و اسباب قطعى تحقّق و دليل مؤثر آن را كه در محافل مسلمانان با لاف زنى و دشمنى همراه بود مى ديد. (1)

بدون ترديد بازگشت جاهليتى كه پيامبر را مى آزرد و آثارش-در حالى كه پيامبر حضور داشت-در ميان ايشان ديده مى شد،نشانه هايى داشت كه از خلال اين موضعگيريها و امثال آن هويداست و موجب شد بسيارى از حقايق از ميان برود و مسائلى را به وجود آورد كه اسلام با آن سر جنگ داشت و در عملكردها و برخوردهاى اجتماعى ايشان بر دورى كردن از آنها تأكيد مى ورزيد.اينها حقايقى بودند كه خواب را از چشم پيامبر و حاميان خاندان و پيروان ايشان ربوده بودند،كسانى كه مى خواستند در پرتو قرآن و تعاليم ارزندۀ آن و نيت پاكشان اين حقايق را بنيان نهند.

مسلمانان پيرامون فرماندهى اسامه،فرماندهى اين جوان نورس بر شيوخ مهاجران و انصار،آتش فتنه را شعله ور ساخت و در اجراى اين امر اختلاف صحابه را دامن زد،تا آن كه حضرت با خشم فرمود:«اگر فرماندهى او را مخدوش كنيد فرماندهى پدر او را نيز مخدوش كرده ايد،به خدا سوگند اگر پدر او شايستۀ فرماندهى بوده پسر او نيز شايستۀ فرماندهى است».

در شرح نهج البلاغۀ ابن ابى الحديد،در موارد بسيارى جريان اعزام اسامه و لعن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله براى كسى كه از آن تخلّف كند آمده است،زيرا اين،جريانى است كه ميان مسلمانان شيوع داشته و در اخبار ايشان معتبر به شمار مى رود.

ابن ابى الحديد مى گويد:«پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در بستر بيمارى و مرگ به اسامة بن زيد كه در رأس لشگرى قرار داشت كه بزرگان مهاجران و انصار از جمله ابو بكر،عمر،ابو عبيدة بن جراح،عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبير در آن بودند،دستور داد تا بر مؤته،جايى كه پدر زيد كشته شد،حمله برند و وادى فلسطين را تصرّف كنند.اسامه تعلّل كرد و لشگريان هم با ديدن تعلّل او تعلّل ورزيدند و همين امر موجب شد تا پيامبر در بيمارى خود كه گاه اوج مى گرفت و گاه كاهش مى يافت بر اجراى اين اعزام تأكيد كند تا آن كه اسامه به حضرت گفت:پدر و مادرم فدايت باد آيا به من اجازه مى دهى چند روزى بمانم تا خداوند تو را شفا بخشد؟پيامبر فرمود:به بركت خدا خارج شو و برو.اسامه گفت:يا رسول اللّه!اگر من با اين حال تو بروم در حالى رفته ام كه قلبم از تو نگران است.حضرت فرمود:با پيروزى و تندرستى برو.اسامه عرض كرد:يا رسول اللّه!من نمى خواهم حال تو را از قافله ها بپرسم.حضرت فرمود:دستور مرا به اجرا در آور.پيامبر سپس بيهوش شد و اسامه برخاست و آمادۀ رفتن شد.هنگامى كه پيامبر به هوش آمد از اسامه و رفتن او سؤال كرد،به ايشان گفتند كه لشگر اسامه آمادۀ رفتن است.حضرت فرمود:با اسامه همكارى كنيد،لعنت كند خداوند كسى را كه از دستور او سرپيچى كند،و اين جمله را تكرار كرد.» (1)

تعلّل و كوتاهى اسامه را در اجراى فرمان پيامبر اكرم مشاهده مى كنيم و مى بينيم كه چگونه پيامبر دستور خود را تكرار مى كند و اسامه از قبول آن معذرت مى خواهد.اين

ص:88

بدان سبب بود كه وى آنچه را در ميان لشگريان بود احساس مى كرد و مى ديد.

اسامه در حالى كه تجهيز لشگريان را آغاز كرده بود از نشانه هاى نامطلوبى كه در ميان لشگريان ديده مى شد مى هراسيد.

طبرى در اين باره بتفصيل سخن مى گويد:«منافقان در فرماندهى اسامه آن قدر سخن گفتند كه خبر به خود او نيز رسيد و پيامبر در حالى كه به سبب اين مسأله و انتشارى كه يافته بود سردرد گرفته و پارچه اى به سر بسته بود خارج شد». (1)

روشن است كه اين موضعگيرى بر امور زير صراحت دارد:

الف-خالى كردن شهر از بزرگان مهاجر و انصار و نگاه داشتن على عليه السّلام در كنار خود تا پس از پيامبر امور خلافت را به عهده گيرد.

ب-عدم ارتباط خلافت و رهبرى به سالمندى و ارتباط آن به لياقت و شايستگى، زيرا حضرت اسامه را كه جوانى نورس بود بر بزرگان مهاجر و انصار فرماندهى داد.

ج-اختلاف صحابه در اجراى دستور پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و تعلّل آنها در خروج با اسامه به رغم تأكيد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و لعن متخلّف.اين خود دليل آن است كه برخى رؤياى خلافت در سر داشتند و منتظر حوادث بودند تا از خلال آن بهره برند.

گمراه نشويد.»گفتند معناى اين سخن چيست؟درد بر حضرت غلبه كرده است و بدين ترتيب ميان كسانى كه-در حالى كه اتاق پيامبر از وجود اصحاب پر بود-مى گفتند براى او دوات و قلم فراهم آوريد و كسانى كه كتاب خدا را براى خود كافى مى دانستند كشمكش درگرفت و ميان مسلمانان درگيرى به وجود آمد و اين در حالى بود كه پيامبر در ميان آنها بود و با مرضى دست و پنجه نرم مى كرد كه موجب رحلت ايشان شد تا آن كه حضرت مجبور شد چنين بفرمايد:«از من دور شويد،شايسته نيست نزد من كشمكش شود.»

در اين مورد جا دارد به كتاب ملل و نحل شهرستانى دربارۀ آنچه اختصاص به اين موضعگيرى و نيز هر آنچه دربارۀ همه اختلافات ذكر كرده مراجعه شود چنان كه شايسته است به كتاب شرح نهج البلاغۀ ابن ابى الحديد در بسيارى از جلدهاى آن بويژه ج 6، ص 51 مراجعه شود،زيرا او اين حديث را چنين ادامه مى دهد:گفتم اين حديث را دو شيخ يعنى محمد بن اسماعيل بخارى و مسلم بن حجاج قشيرى در صحيح خود آورده اند و همۀ محقّقان در روايت آن اتّفاق نظر دارند. (1)و اين سخن را پس ازآن كه صورت حادثه را به شرح زير مى آورد،اظهار مى دارد:

«هنگامى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در آستانۀ وفات بود و در خانه افرادى از جمله عمر بن خطّاب حضور داشتند حضرتش فرمود:دوات و كاغذى براى من بياوريد تا نوشته اى براى شما بنويسم كه پس از من گمراه نشويد.عمر گفت مفهوم اين سخن آن است كه درد بر حضرت غلبه كرده است.سپس گفت:ما قرآن داريم و كتاب خدا ما را بس است.

بنابراين كسانى كه در خانه بودند با يكديگر كشمكش و نزاع كردند.گروهى سخن پيامبر را صواب مى دانستند و گروهى سخن عمر را.پس چون هياهو و بيهوده گويى و اختلاف اوج گرفت،حضرت خشمگين شد و فرمود:برخيزيد كه براى هيچ پيامبرى شايسته نيست اين چنين نزد او درگيرى شود.آنها نيز برخاستند.پيامبر در همين روز رحلت كرد و ابن عبّاس چنين مى گفت:بزرگترين مصيبت همان بود كه ميان ما و نوشتن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله مانع شد.» (2)

دنبال كردن اين واقعه از سوى ابن عبّاس كه گواه دردمندى و حزن اوست به

ص:90

صورتهاى مختلفى نقل شده است كه از جملۀ آن همان بود كه نقل شد و گونۀ ديگر آن چنين است:«بزرگترين مصيبت همان است كه مانع از آن شد تا پيامبر اين نوشته را براى آنها بنويسد.»ابن عباس هنگام بيان اين واقعه آن قدر گريه مى كرد كه اشكش ريگهاى زير پايش را تر مى كرد.

اين،ارزيابى دقيق ابن عبّاس دانشمند امت است از اهميّت اين واقعه و آثار فاحش و فجيعى كه برجاى نهاد.در برخى از كتب حديث سخن پيامبر در توصيف اين نامه چنين آمده است:«اگر از آن پيروى كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد.» (1)

اگرچه اين اختلاف بازتابهايى داشت كه مانع از آن شد تا پيامبر اكرم نامه اى را بنويسد كه آن را چنين توصيف مى كند:«هرگز پس از من گمراه نخواهيد شد»و روايت بخارى كه چنين است:«پس از من گمراه نخواهيد شد»ولى به هرحال عذرخواهى در اين موضعگيرى،كار را سامان نخواهد داد.آنچه موجب بزرگداشت است اين است كه در اختلافات شارحان در عذرخواهى ايشان پيرامون موضعگيرى عمر و كسانى كه در مخالفت با رسول اللّه به او پاسخ مثبت دادند همان چيزى است كه در ميان برخى از تصريح كنندگان در عدم صحّت اين عذرخواهى به چشم مى خورد،اگرچه تلاشهايى نيز در دفاع از آن مبذول شده است.

از جملۀ اين مباحثات بى پرده نكته اى است كه در حاشيۀ بخارى با ارزيابيى جسورانه در توجيه عمر آمده است كه ما در اينجا عين اين سخنان را مى آوريم:«اين مسألۀ پيامبر آزمون خدا از اصحاب ايشان بود،لذا خدا عمر را به سوى مقصود خويش هدايت كرد و از همين رو مانع از آن شد كه نامه اى نوشته شود ولى اين امر براى ابن عباس پنهان ماند و بر همين اساس شايسته است اين موضعگيرى عمر را از جملۀ موافقتهاى او با خدايش به شمار آورد.»

به نظر من عمر از اين سخن پيامبر:«پس از او گمراه نمى شويد»دريغ ورزيد،زيرا آن به مثابه پاسخ دومى بود و معناى آن اين است كه پس از اين نامه و در صورت نوشته شدن آن گمراه نمى شوند.

پوشيده نماند تلقى چنين خبرى به اين گونه كه فرمان آن حضرت صرفا آزمونى بوده و

ص:91

يا آن كه حاضر نكردن كاغذ[براى نوشتن نامه]بر حاضر كردن آن،اولى بوده از آن دروغهاى آشكارى است كه سخن حضرتش از آن منزّه است.پس ناگزير بايد توجيهى ديگر آورد كه حاصل آن چنين خواهد بود:

در توجيه آن چنين آمده است كه امر«بياوريد»امرى جدّى و الزامى نبوده تا نتوان از آن بازگشت و بازگشت كننده گناهكار به شمار آيد بلكه امرى مشورتى بوده و گاهى- بويژه عمر-اين گونه اوامر را مورد دقّت نظر قرار مى دادند.از احوال عمر چنين پيداست كه وى در درك مصالح،موافق صواب بوده است و از سوى خداوند تبارك و تعالى صاحب الهام بوده است.مقصود عمر از اين جمله كه:«درد بر او غلبه كرده»اين توهّم نبوده است كه حضرت اشتباه مى كند بلكه مقصود او اين بود كه با اين كار خستگى شديدى كه در اثر نوشتن براى حضرت بوجود مى آيد برطرف كرده و درد حضرت را كاهش دهد و شايسته نبود مردم در اين شرايط به كارى بپردازند كه نهايت سختى به حضرتش برسد،بنابراين چنين تصوّر كرد كه نياوردن كاغذ بهتر است،به علاوۀ آن كه مى ترسيد حضرت مسائلى را بنويسد كه مردم از انجام آن عاجز باشند و به همين سبب مستوجب عقوبت گردند،زيرا اين نوشته ناگزير،نصّ خواهد بود و اجتهادى در آن راه نخواهد داشت،يا آن كه عمر ترسيده برخى از منافقان پيرامون اين نوشته در جستجوى آن باشند كه به حضرت تهمتى بزنند،زيرا حضرت در حالت بيمارى بود و اين خود سبب فتنه شود و از همين رو گفت:كتاب خدا ما را بس است زيرا در قرآن كريم آمده است كه: ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ، (1)و اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ (2)، و دانسته بود كه خداوند دين او را كامل گردانيده و امّت را از گمراهى ايمن داشته است.

اين بود فشردۀ سخن آنها كه مورد تأمّل است،زيرا اين سخن پيامبر كه«گمراه نمى شويد»به معناى امر ايجابى است،چرا كه تلاش در آنچه موجب امنيّت در برابر گمراهى مى شود بر مردم واجب است.

در پاسخ به كسى كه بگويد اگر بر او واجب بوده به سبب اختلاف ديگران آن را ترك

ص:92

نمى كرد چنان كه تبليغ را به سبب مخالفت مخالفان ترك نكرد مى گوييم:نوشتن اين نامه بر حضرت واجب نبوده است و اين منافاتى با وجوب آن بر آنها هنگامى كه حضرت به آنها دستور داد ندارد،بويژه آن كه حضرت روشن كرد كه فايدۀ اين كار امنيّت در برابر گمراهى و دوام هدايت است.اصل در امر وجوب بر مأمور است نه بر آمر بويژه آن كه اگر فايده اى چنان كه ذكر شد داشته باشد و وجوب بر آنها مورد نظر است نه وجوب بر حضرت.

اگرچه ممكن است كه بر حضرت واجب بوده باشد امّا به سبب عدم فرمانبرى آنها از پيامبر اين وجوب ساقط شده باشد،چنان كه به دليل خصومت دو مرد با يكديگر آگاهى نسبت به تعيين شب قدر از قلب حضرت برداشته شد و اين وجوب نيز ممكن است از حضرتش ساقط شده باشد.به علاوۀ آن كه نكتۀ مورد نظر تحقيق،پيرامون اين است كه چگونه با وجود قيد«گمراه نمى شويد»اين سخن براى وجوب نباشد.اين اختلاف در زمينۀ اين تحقيق سودى ندارد.اما اينكه عمر ترسيده باشد كه حضرت نكاتى را بنويسد كه موجب كيفر مسلمانان يا سبب عيب جويى منافقان شود كه به فتنه منجر گردد با وجود قيد«گمراه نمى شويد»امرى تصوّرنشدنى است،زيرا اين سخن حضرت بيان آن است كه نامه،موجب امنيّت در برابر گمراهى و دوام هدايت است،پس چگونه ممكن است چنين توهّم شود كه آن موجب كيفر مسلمانان يا به سبب عيب جويى منافقان موجب فتنه گردد.چنين پندارى موجب اين وهم مى شود كه خبر مذكور دروغ است.

امّا پيرامون اين سخن آنها در توجيه«كتاب خدا ما را بس است»با توسّل به اين دو آيه: ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ، (1)و اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ (2)بايد گفت كه هيچ يك از آن دو مفيد امنيت در برابر گمراهى و دوام هدايت براى مردم نيست تا با تكيه به اين دو آيه از تلاش در نوشته شدن اين نامه دست شست.

اگر چنين مى بود ديگر هيچ گونه گمراهى ديده نمى شود و حال آنكه گمراهى و پراكندگى امّت تا بدان جا رسيده كه اميدى براى از ميان رفتن آن نيست.از اين گذشته

ص:93

پيامبر نفرمود كه مى خواهد احكام را بنويسد تا در جواب گفته شود كتاب خدا براى فهم احكام كافى است. (1)

حال كه اين توجيهات غير مفيد است،پس پيامبر مى خواست در اين نامه چه بنويسد؟ پاسخ آن است كه پيامبر مى خواست در نامه اى كه در پرتو آن مردم گمراه نمى شدند بر شخص جانشين خود تأكيد كند و اين همان تفسير امام قسطانى در شرح ارشاد سارى بر صحيح بخارى است:

«اين سخن پيامبر كه كاغذى بياوريد...تصريح بر جانشينان پس از او دارد. (2)»و اگر اين نامه را مى نوشت ديگر،روز سقيفه و پراكندگى امت در توحيد كلمه و همداستانى در خلافت وجود نمى داشت و به همين سبب ابن عباس مى گفت:«بزرگترين مصيبت همان بود كه ميان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و نامه نوشتن او مانع شد.» (3)

روزها مى گذشت و مردم در زنجيره اى از وقايع به سر مى بردند كه ايشان را در مقطعى از زمان در برگرفته بود و تاريخ،اين وقايع را كه گاه در آن ظلم مى شد و گاه به انصاف حكم مى شد با حرارت ثبت كرده است.در آنچه تاريخ در مقاطع مختلف خود نقل مى كند،توقّع برخى از مسلمانانى است كه در سقيفه حضور يافتند و در انجمن سقيفه در ساعت انعقاد آن،ثمراتش به ظهور رسيد و آن سخن«حباب بن منذر»است كه به حاضران اين انجمن در سقيفه گفت:«ولى ما مى ترسيم ازآن كه پس از شما كسانى سركار بيايند كه ما پسران،پدران و برادران آنها را كشته ايم» (1)؛و عملا نيز چنين شد و ذكاوت او جامۀ حقيقت پوشيد،زيرا بنى اميه سركار آمدند،كسانى كه در جريان شرم آور حرّه آن كردند كه بر پيشانى شرف و انسانيت عرق شرم مى نشيند و اسلام و مسلمانان از آن بدورند، (2)زيرا مدينه سه روز آزاد گذاشته شد و پيش آمد آنچه پيش آمد از انتقامجويى و كينه ورزى بر اسلام و مسلمانان كه طلقا و فرزندان ايشان مسبّب آن بودند.

ص:95

بنى هاشم با حكومت بازى كردند

در حالى كه نه خبرى در كار است و نه وحيى.

و نيز موضعگيريهاى ننگين او در مدينه و مكه معروف است چرا كه ابيات مشهور خود را پس ازآن كه سپاهى به سردمدارى مسلم بن عقبه مرى به مدينه فرستاد سرود.

مسلم بن عقبه مرى همان كسى بود كه مردم مدينه را ترساند و آنجا را غارت كرد و در ميان اهالى به كشت و كشتار پرداخت و از آنها بيعت گرفت كه همگى بندگان يزيد باشند و مدينه را«گنديده»ناميد در حالى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آن را«طيّبه»ناميده بود. (1)

او سه روز مدينه را مباح شمرد و كرد آنچه كرد.مسعودى مى گويد:«او به ابن زبير نوشت»

خداى خود را در آسمان رها كن كه من

مردان عك و اشعر را بر تو بسيج مى كنم.

اى ابا خبيب!چگونه از آنها رهايى خواهى يافت؟

پس پيش از آمدن سپاهيان،چاره اى براى خود بينديش.

حصين با همراهان شامى خود در كوهها و دره ها منجنيقها و عرّاده ها را برپا كرده بود و سنگهاى منجنيقها و عرّاده ها خانه ها را همچون باران مى پوشاند و سنگها با آتش و نفت و ليفهاى كتان و سوزاننده هاى ديگر شليك مى شد و بدين ترتيب مكه منهدم شد و ساختمان آن آتش گرفت و ناگاه صاعقه اى شد و يازده نفر(و گفته شده بيش از آن)از صاحبان منجنيق را سوزاند.

دربارۀ يزيد و جر او اخبار عجيب و عيوب بسيارى بيان شده كه از آن جمله است:

ميگسارى،كشتن نوۀ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و لعن وصىّ او و ويران كردن خانۀ خدا و سوزاندن آن و خونريزى و فسق و فجور و اعمال ديگرى كه نسبت به آنها تهديد شده است و بايد از آمرزش مرتكب شونده همچون منكر توحيد و مخالف پيامبران الهى نااميد بود. (2)»

مسعودى آمارى را ذكر مى كند كه در آن هزاران نفر شناسايى شده اند كه در معركۀ حرّه به دست مسلم بن عقبه-فرستادۀ يزيد-كشته شده اند،چه رسد به كسانى كه

ص:97

شناسايى نشده اند.او از آنها بيعت مى گرفت كه همگى بردۀ يزيد باشند و كسى كه از آن سر برمى تافت مسرف او را به شمشير مى سپرد. (1)

با مردم با اين شيوه هاى غير انسانى رفتار مى شد و خلق خدا به اين گروه فاسد اقتدا مى كردند.

يزيد شرابخوار بود و اهل لهو و لعب و باز و سگ شكارى داشت و همنشين شراب بود و در روزگار او بود كه غنا به مكّه و مدينه وارد شد و عشرتكده ها افتتاح شد و مردم آشكارا ميگسارى مى كردند و آنچه او مى كرد به اطرافيان و عمّالش نيز سرايت كرده بود (2)و ناگزير بايد آنچه او مى كرد به اطرافيان و عمّال و جامعه اش سرايت كند.

اگر بخواهيد مى توانيد سيرۀ وليد بن عقبۀ اموى-برادر مادرى عثمان-را بخوانيد.وى والى كوفه شد ولى در دوران او اسلام نفوذ زيادى نداشت.او بى پروا شراب مى نوشيد و خانۀ خود را محل بى دينى مردم عراق و كرامتهاى جاهلانه و تعصّب جاهلى كرده بود. (3)

آن قدر حوادث ناگوار براى مردم روى مى دهد كه مروان بن حكم را-كسى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از نزد خويش رانده بود-امير بر مؤمنان و جانشين فرماندهى و ادارۀ امور مسلمانان مى بينيم.پس از او آل مروان بر سر كار مى آيند كه در پرده درى و زير پا گذاشتن حرمات و اهانت به مقدّسات مسلمانان و سرنوشت ايشان راه افراط را در پيش گيرند و مصيبت آن كه همۀ اينها به نام اسلام و فرماندهى عالى مسلمانان صورت مى پذيرد.

حال نمونه اى از رفتار وليد بن يزيد را كه يكى از جانشينان آل مروان بود مى آوريم تا به تأثير فراوان او بر مردم به عنوان خليفه پى ببريم.

مسعودى مى گويد:«وليد بن يزيد اهل ميگسارى و لهو و لعب و عيّاشى و غنا بود.او نخستين كسى بود كه آوازه خوانها را از شهرهاى ديگر بدان جا آورد.او با افرادى

ص:98

همنشينى مى كرد كه اهل لهو و لعب بودند و آشكارا به ميگسارى و عيش و عشرت و نوازندگى مى پرداخت.ابن سريج آوازه خوان و معبد و غريض و ابن عائشه و ابن محرز و طويس و دهمان در زمان او بودند.شهوت غنا در دوران او در ميان خاص و عام اوج گرفت.هر كس كنيزكى مى گرفت و بى پروا به پرده درى و لهو و لعب و هرزگى مى پرداخت.وليد در دومين شب حكومتش به هرزگى و شب نشينى پرداخت در حالى كه چنين مى سرود:

شبم طولانى شد و با آشاميدن مى ناب شب را سحر كردم؛

در حالى كه مرگ مردم رصافه را به من خبر مى دادند.

براى من برده اى آوردند و نى...

و براى من انگشترى خلافت را آوردند.

از هرزه گوييهاى اوست هنگامى كه خبر مرگ هشام را براى او آوردند و بشارت آن را به او دادند و به عنوان خليفه به او درود فرستادند:

از دوست خود شنيدم

كه در رصافه شيون است؛

پس روى آوردم در حالى كه دامن خود را مى كشيدم

و مى گويم حال آن زنان چگونه است؟

هرگاه دختران هشام

براى پدرشان زارى مى كنند

و با شيون و گريه دعا مى كنند

بدمصيبتى بديشان رسيده است

و من مخنّث باشم

اگر...»

وليد با چنين كلمات پستى،بدخواهانه مرگ عمويش را به آواز مى گيرد و در به كار بردن كلمات ركيك دربارۀ دختران عمويش پرده درى مى كند.

اين مفاهيم در جامعه نيز انعكاس مى يابد و اطرافيان خليفه و كسانى كه امور امّت به آنها وابسته بود و آرزوهاى اين چنينى ايشان به آنها ارتباط داشت در بالاترين سطح مى زيستند.

ص:99

اينك نمونه اى ديگر به نقل از مسعودى:

«به وليد خبر رسيد كه شراعة بن زيد كه فردى خوش بزم و محفل آرا بود وارد شهر شده است،بنابراين پيكى فرستاد تا او را بياورند.چون بر او وارد شد وليد گفت:من در پى تو نفرستادم تا از تو پيرامون كتاب و سنّت بپرسم.شراعه گفت:اهل آن هم نيستم.

وليد گفت:بلكه مى خواهم دربارۀ شراب از تو سؤال كنم.شراعه گفت:از هرچه مى خواهى بپرس يا امير المؤمنين!وليد گفت:دربارۀ نوشيدنى چه مى گويى؟شراعه گفت:كدام نوع آن؟وليد گفت:نظرت دربارۀ آب چيست؟شراعت گفت:استروخر در آن با من شريكند.وليد گفت:شراب كشمش چه؟شراعه گفت:خمارى دارد و آزار.وليد گفت:شراب خرما چه؟شراعه گفت:تمامى آن باد معده است.وليد گفت:شراب انگور چه؟شراعه گفت:دوست روح و مونس روان من است.وليد گفت:دربارۀ غنا چه مى گويى؟گفت:اگر آرام خوانده شود حزن آور است و هرگاه انسان غمگين است دوباره او را سرحال مى آورد.مونس انسان خلوت گزين و تنهاست و عاشق تنها را شاد مى كند و عطش قلبها را فرومى نشاند و خاطره هاى ضمير را برمى انگيزد.آن چنان كه در هيچ يك ديگر از آلات لهو و لعب يافت نمى شود.بسرعت در جسم نفوذ مى كند و روح را به هيجان مى آورد و اعضا را تقويت مى كند.» (1)

او به زشت ترين صورت اظهار كفر مى كرد،همچون اين سخن او:

روزى قرآن مى خواند و به اين آيه رسيد: وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنِيدٍ مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ. (2)پس دستور داد قرآنى آوردند و آن را هدف تير خود قرار داد و به سوى آن تير پرتاب مى كرد در حالى كه مى گفت:

آيا مرا به سبب سركشى و دشمنى وعيد مى دهى؟

پس بدان كه من همان سركش دشمنم؛

پس هرگاه خدايت در روز رستاخيز آمد؛

به او بگو كه خدايا وليد مرا از هم دريد.

ص:100

محمد بن يزيد مبرّد مى گويد:وليد در شعرش كفر ورزيد.او در اين شعر پيامبر را ياد كرده و گفته است كه او از خدايش وحيى نياورده-او دروغ گفت،خداوند ذليلش كند-از اين گونه اشعار است:

يك هاشمى به خلافت ملقّب شد؛

بدون وحى و كتابى كه به او برسد.

پس به خدا بگو خوراك مرا از من بازدارد

و به خدا بگو شراب مرا از من بازدارد.

پس از اين سخنان چند روزى بيشتر طول نكشيد كه كشته شد. (1)

در اغانى آمده است كه:«عبد الملك بن مروان،حارث بن خالد مخزونى را به ولايت مكه برگزيد.حارث عاشق عايشه دختر طلحه بود.عايشه براى او پيغام فرستاد كه نماز را به تأخير بينداز تا من از طواف فارغ شوم.حارث نيز به مؤذّنها دستور داد تا نماز را به تأخير اندازند تا عايشه از طوافش فارغ شود.حاجيان اين كار او را سخت زشت شمردند.» (2)

هرگاه رفتار اين حاكمان بنى اميه و واليان ايشان و نقشى را كه بعدا بنى عباس ايفا كردند عرضه كنيم و موضعگيريهاى برخاسته از دشمنى ايشان نسبت به اهل بيت را از نظر بگذرانيم و چنين اشعارى را مشاهده كنيم كه:

به خدا سوگند بى دينان بنى اميه نكردند.به اندازۀ يك دهم آنچه بنى عباس كردند، پس اعمال و سخنانى را مى بينيم كه جگر آدمى را مى سوزاند.

حال به نمونه اى از اعمال هارون الرشيد كه به عبادت و اصلاح طلبى شهرت داشت بسنده مى كنيم.من نمى دانم او چگونه عبادت پيشه و اصلاح طلب بود در حالى كه فرمان زهر دادن امام موسى بن جعفر عليه السّلام را صادر كرد و آن كارها را انجام داد.اينك حادثه اى را نقل مى كنيم كه سيوطى در كتاب خود تاريخ الخلفا آورده است:«سلفى در طيوريات به سند خود از ابن مبارك نقل كرده كه گفته است:چون كار خلافت به رشيد رسيد،وى عاشق يكى از كنيزكان پدرش مهدى شد و از او تمنّاى وصال كرد.كنيزك گفت:من براى

ص:101

اين كار شايسته نيستم زيرا پدرت از من كام جسته است.رشيد كه به او دل باخته بود كسى را نزد ابو يوسف فرستاد و از او چنين پرسيد:آيا دربارۀ اين مسأله نظرى دارى؟وى در پاسخ گفت:اى امير المؤمنين!آيا هرچه كنيزى ادّعا كرد بايد آن را تصديق كرد؟اين سخن را تصديق نكن و اين كنيزك حريمى ندارد.

ابن مبارك مى گويد نمى دانم از كه به شگفت آيم،از اين فرد كه دستش به خون و مال مسلمانان آلوده است و از شكستن حرمت پدرش ابايى ندارد يا از امّتى كه به چنين امير المؤمنينى تمايل يافته بود يا از اين فقيه و قاضى كه به هارون الرشيد مجوّز داد تا به عهدۀ اين قاضى حرمت پدرش را بشكند و شهوتش را فروبنشاند؟

او همچنين از عبد اللّه بن يوسف نقل مى كند كه گفته است:رشيد به ابو يوسف گفت كه من كنيزى خريده ام و مى خواهم هم اكنون پيش از خارج كردن از شبهه با وى هم بستر شوم،آيا تو مجوّزى براى اين كار دارى؟وى پاسخ داد:آرى،آن را به يكى از فرزندانت ببخش و سپس با او ازدواج كن.

سپس از اسحاق بن راهويه نقل مى كند كه شبى رشيد ابو يوسف را احضار كرد و از او خواست تا فتوايى صادر كند و دستور داد صد هزار درهم به او بدهند.ابو يوسف گفت:

رأى امير المؤمنين آن است كه در اين امر تعجيل كنند به گونه اى كه به صبح نرسد؟رشيد دستور به تعجيل آن داد.يكى از كسانى كه حضور داشت گفت:خزانه دار در خانه است و درها بسته.ابو يوسف مى گويد:هنگامى كه رشيد مرا خواند درها بسته بود ولى به دستور او باز شد.» (1)

اين شيوۀ كسانى بود كه در جامعۀ يكتاپرست اسلامى به اوج رسيده بودند.بايد به آنچه گذشته اكتفا كنيم و مظالم و خونريزيهاى بسيار آنها را در برابر ديدگان خود قرار دهيم.پديده ها در طول زمان اين چنين تحوّل مى يابند.

هدف از اين بحث آن است كه بدانيم چه دستهايى اخبار مسلمانان را به بازى گرفتند و جعل و تحريف كردند.آنچه فضا را براى اين كار مهيّا و زمينه را براى اين دستان بازيگر كه هرچه را مى خواستند به بازى مى گرفتند فراهم مى كرد بيان شد.عوامل جعل و تحريف و تشويه در ترسيم رخدادهاى تاريخى و ارزيابى افراد زورگو را مى توان در

ص:102

هيأت حاكمه خلاصه كرد.اخبار و روايات نقل شده در طول تاريخ امانت مورّخان و راويان هستند و مورّخان و محدّثان و داستان پردازان همچون عدسى گيرنده هستند و بديهى است كه امانتدارى در نقل در ميان مورّخان ما،جز در حدودى محفوظ نمانده است و به همين سبب جز با احتياط نبايد هرچه را براى ما نقل مى كنند بپذيريم.

ص:103

روم و ترك جعل كنند. (1)»

مى بينيم كه اينان جعل حديث از پيامبر را نقيصه اى اخلاقى و عيبى دينى نمى دانند.

مسلم از محمد بن يحيى بن سعيد قطان از پدرش نقل مى كند كه گفته:در ميان صالحان نديدم در هيچ چيز بمانند حديث دروغپردازى كنند.مسلم آن را چنين تفسير مى كند كه:

«دروغ بر زبانشان جارى مى شود ولى تعمّد بر دروغ ندارند.»برخى از آنها نيّتى پاك داشته اند و هر آنچه را به آنها مى رسيده به اعتبار آن كه صحيح است جمع مى كرده اند.

چنين كسى در حقيقت صادق است و از آنچه شنيده سخن مى گويد و مردم فريب خورده به سبب صداقت چنين كسى آن را از او مى پذيرند،همان طور كه دربارۀ عبد اللّه بن مبارك گفته شده است كه وى فردى ثقه و راستگو بود،ولى از هر كسى حديث مى گرفت. (1)

برخى مى خواهند كه كلام فقط در حدّ خود،حق باشد و جايز مى شمارند كه آن به پيامبر اكرم نسبت داده شود.خالد بن يزيد مى گويد:از محمد بن سعيد دمشقى شنيدم كه مى گفت:هرگاه كلامى را نيكو ببينم اشكالى نمى بينم كه براى آن اسنادى قرار دهم. (2)

ابو جعفر هاشمى مدينى احاديث حقّ را جعل مى كرد (3)و گروهى جايز مى دانستند كه در تشويق و ترساندن مردم حديث جعل شود.نووى مى گويد:«برخى از نادانانى كه نشانۀ زهد هم دارند براى تشويق به خير در گمان باطلشان راه آنها را در پيش گرفته اند.» (4)

يك عامل از عوامل يادشده به دست هم مى داده است.

حلال را حرام كرده است. (1)

از ابن جوزى در كتابش الموضوعات نقل شده است كه وى از مهدى خليفۀ عبّاسى نقل كرده كه گفته است:فردى از زنادقه نزد من اعتراف كرد كه چهارصد حديث جعل كرده است و اين احاديث در ميان مردم متداول است.يكى از اين زنادقه شيخى را اغفال كرد و در كتاب او احاديثى را جا داد كه از اين شيخ نبود و شيخ به گمان اينكه اين احاديث از اوست آنها را روايت مى كرد.وى مى گويد:رجاء بن زيد گفته است كه زنادقه چهار هزار حديث جعل كرده اند. (2)داستان به خلافت رسيدن مهدى گواه زيركى زنادقه در جعل حديث و موقع شناسى دقيق آنهاست در همسو كردن خليفه با خود با دادن ملك يا هديه اى به خليفه،تا با اين عمل در لحظۀ مناسب در اهداف جهنّمى و خبيثشان يار و ياور ايشان باشد.ما مى توانيم از اين روايت به بسيارى از حقايق آگاهى يابيم.نقل شده است هنگامى كه منصور مى خواست براى فرزندش مهدى بيعت بگيرد يكى از نامداران زندقه به نام مطيع در مراسم تبريك ولايتعهدى حضور داشت.وى پس ازآن كه نقش خود را در خواندن شعر ايفا كرد به منصور گفت:يا امير المؤمنين!فلانى از فلانى نقل كرده كه پيامبر اكرم فرمود:مهدى همان محمد بن عبد اللّه است و مادر او از غير ماست و خداوند زمين را همچنان كه آكنده از ستم بود آكنده از عدالت مى كند.اين برادر تو عباس بن محمد است كه به اين حديث گواهى مى دهد.سپس رو به عباس كرد و گفت:تو را به خدا سوگند اين حديث را شنيده اى؟عباس از ترس منصور جواب مثبت داد و منصور به مردم دستور داد با مهدى بيعت كنند.چون مجلسيان برفتند عباس گفت:ديديد اين زنديق چگونه بر خدا و رسول خدا دروغ بست و به اين هم بسنده نكرد و مرا در دروغ خود به شهادت طلبيد و من هم از ترس شهادت دادم و همۀ حاضران شهادت دادن كه من فردى دروغگويم. (3)

محقّق بزرگ سيد عسكرى از سيف سخن مى گويد كه به زندقه متّهم بود:«او هزاران حديث جعل كرده و شمار دقيق آن مشخص نيست و در طول صدها سال به منابع

ص:110

اسلامى راه يافته است.سيف از خلال آنها توانسته تاريخ اسلام را تحريف كند و آن را برخلاف حقيقت جلوه دهد.اگر ابن ابى العوجاء چهار هزار حديث جعل كرد و در آن حلال را حرام و حرام را حلال كرد سيف هزاران حديث جعل كرده كه در آن پاكترين اصحاب پيامبر را افرادى سبك مغز و جنايتكار معرفى كرده است و منافقان و دروغگويانى كه اسلام را به خود بسته بودند به عنوان مردمى انديشمند،باتقوا و ديندار معرفى كرده است.او توانسته است با ساختن افسانه هاى خرافى در تاريخ اسلام حقايق را وارونه نشان دهد و از اين راه بر عقايد مسلمانان و نيز غير مسلمانان نسبت به اسلام تأثير بگذارد.»و در اين موضوع يعنى تأثير گذاشتن بر عقايد اسلامى سيف با ديگر كسانى از زنادقه كه از ايشان ياد كرديم راه مشتركى را پيموده اند. (1)«اگرچه سند مطيع در اعمالش حديثى بود كه در بيعت با مهدى جعل و از اين راه حمايت مهدى را براى خود جلب كرد ولى بايد گفت كه سيف بيشتر احاديثش را در تأييد هيأت حاكمه و كاستن مخالفان ايشان جعل مى كرد و بدين ترتيب هم حمايت حكومت را در احاديث جعلى خود كسب مى نمود و هم موجبات رواج آنها را تا به امروز فراهم مى كرد.» (2)

براستى زمان گذشت و تاريخ دوره هاى مهمّى را ثبت كرد كه در آن جعل و دروغ رواج داشت،تا آنجا كه ابن معين،رجالى معروف مى گويد:«از دروغگويان نوشته ايم و از ايشان تنورى روشن كرده ايم و نان تازه اى خورده ايم.» (3)

ابن عذاقرى اعتراف مى كند كه چهل هزار حديث جعل كرده است.آيا اين عدد هنگفت شما را به شگفت نمى آورد؟كافى است تحقيق علاّمۀ جليل و محقّق كبير سيد مرتضى عسكرى را در كتابش ابن سبأ بخوانيد آيا مى دانيد ابن سبأ كيست؟

تحقيقات علمى ثابت كرده است كه او شخصيّتى خرافى و جعلى است،شخصيّتى خيالى كه در بازى گرفتن اخبار مسلمانان و تاريخ ايشان نقشى بسزا ايفا كرده است تا آن جا كه تنها يكى از دستاوردهاى چنين شخصيّتى تأثير بر آبروى درخشانترين شخصيّتهاى اسلامى و متزلزل كردن چهرۀ ايشان بود.چنين جعل مفتضحى هيچ بهره اى

ص:111

از واقعيت ندارد.براى اين پژوهشگر بزرگ«صد و پنجاه صحابى ساختگى» (1)به ظهور رسيده است.و از همين جاست كه دستان بازيگر و دشمنى آشكار دينى و كينه هاى به ارث رسيده و تعصّبهاى اختلاف برانگيز بالعيان آشكار مى شود.بنابراين در تفسير مسلمانان از بزرگترين مقدّساتشان و در اخبار و تاريخشان،اسرائيليات و خرافات و تجاوزات ظالمانه به چشم مى خورد.

از همين جا لبّ كلام ابن عباس در حالى كه بشير عدوى با او سخن مى گويد و او به سخنان بشير گوش نمى دهد براى ما آشكار مى شود.بشير از او مى پرسد كه چرا به او گوش نمى دهد و ابن عبّاس در پاسخ مى گويد:«هرگاه مى شنيديم مردى مى گفت:

رسول اللّه فرموده است،چشمانمان به سوى او پيشى مى گرفت و به او گوش فرامى داديم ولى از وقتى كه مردم دچار آشوب و بلوا شده اند ديگر جز آنچه مى دانيم از مردم مطلبى نمى گيريم.» (2)

اين در حالى بود كه آنها با دوران پيامبر فاصلۀ چندانى نداشتند چه رسد به زمانهاى بعد و عواملى كه بعدا ظهور كرد؛عواملى كه هر روز چند برابر مى شد.«چون فتوحات پيش آمد اقوام بسيارى از سرزمينهاى فتح شده اعمّ از ايرانى،رومى،بربرى،مصرى و هورى به اسلام درآمدند كه از شماره خارج مى نمودند.از ايشان كسانى بودند كه ايمانشان از حنجره هاشان تجاوز نمى كرد و در اين هنگام جعل به طرز عجيبى به چشم مى خورد و از شمار بيرون بود.ابن عدى مى گويد هنگامى كه عبد الكريم بن ابى العوجاء جاعل گرفته شد تا گردنش زده شود گفت:من براى شما چهار هزار حديث جعل كرده ام و در آن حلال را حرام و حرام را حلال نموده ام. (3)»

اين عبد الكريم دايى معن بن زائده بود كه او به داشتن آيين مانويه متّهم بود و احاديث بسيارى با اسانيد جعل كرده است تا آنجا كه اگر كسى به جرح و تعديل آگاهى نداشته باشد فريب اين احاديث را مى خورد.احاديثى كه او جعل كرده همگى در تشبيه و تعطيل

ص:112

است كه موجب گمراهى است و در برخى از آنها احكام شريعت تغيير داده شده است. (1)

دليل ما در ميزان جعل همين بس كه احاديث تفسيرى كه از احمد بن حنبل آورده شده بنا به اظهار خود او از هزاران حديثى كه گردآورى شده حتى يك حديث نزد او صحيح نيست.كتاب بخارى شامل تقريبا هفت هزار حديث است كه از اين تعداد حدود سه هزار حديث تكرارى دارد و گفته اند وى اين احاديث را برگزيده و صحيح دانسته و اين تعداد از مجموع ششصد هزار حديثى بوده كه در روزگار او رواج داشته است.روى جلد بخارى نوشته شده است:من كتاب صحيح را از ميان حدود ششصد هزار حديث در طول شانزده سال جمع آورى كرده ام.شمار احاديث صحيح او با حذف احاديث مكرّر كه در حدود چهار هزارتاست هفت هزار و دويست و هفتاد و پنج حديث است.

«سفيان مى گويد:شنيدم كه جابر در حدود سى هزار حديث نقل مى كند و من روا نمى دانم چيزى از آنها نقل كنم اگرچه براى من منافعى در برداشته باشد. (2)»

در ساير مذاهب نيز مسأله به همين منوال است.احمد امين مى گويد:

«تقريبا هر فرع فقهى مورد اختلافى را كه ببينيد حديثى اين را تأييد مى كند و حديثى آن را حتى مذهب ابو حنيفه كه علما مى گويند كه جز احاديث اندكى نزد او صحيح نبوده است.ابن خلدون مى گويد:تعداد آن احاديث هفده تاست.كتابهاى ابو حنيفه آكنده از احاديثى است كه گاهى تنها نصوصى است كه به متون فقهى شباهت بيشترى دارد.اگر بخواهيم نمونه هايى براى اين گونه جعل ذكر كنيم سخن به درازا مى كشد.» (3)

در پايان اميدوارم به گروههايى از دروغ پردازان كه در تفسير منسوب به امام حسن عسكرى آمده توجه كنيد:

«گروهى از آنها عمدا دروغ مى گويند تا كالاى دنيا را به سوى خود بكشند؛كالايى كه توشۀ آنها به آتش جهنّم خواهد بود.گروه ديگر قومى دشمن پيشه هستند كه نمى توانند به ما خدشه اى وارد كنند.اين عدّه بخشى از علوم صحيح ما را فرامى گيرند و به وسيلۀ آن به شيعيان ما روى مى آورند و نزد دشمنان ما از ارزش ما مى كاهند و سپس آن را چند

ص:113

برابر مى كنند و باز چندين برابر آن دروغهايى بر ما مى بندند كه ما از آن بركناريم ولى شيعيان تسليم طلب ما آنها را به اعتبار آن كه از علوم ماست مى پذيرند و از همين رو گمراه مى شوند و گمراه مى كنند.

اين عدّه بر شيعيان ضعيف ما در لشگر يزيد كه عليه حسين بن على مى جنگيدند زيان وارد مى كنند (1)»و بدين ترتيب آن را با دروغ،چندين چند برابر مى كنند.اينان در شيعيان ما در لشگر يزيد كه عليه حسين بن على عليه السّلام مى جنگيدند زيان وارد مى كنند،آيا ديده اى كه...؟از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه فرمود:«مردم بر دروغ بستن به ما حريصند گويى كه اين كار را خدا به آنها واجب كرده و چيزى جز آن از ايشان نمى خواهد.» (2)

اين نهايت چيزى است كه مى توان در پرداختن به دروغ گفت،زيرا مردم بدان حريصند تا آنجا كه گويى واجبى است از سوى خداوند تبارك و تعالى و خداوند جز آن چيزى از آنها نمى خواهد،بنابراين اهتمام خود را تنها در آن به كار مى برند و اين نهايت درجۀ تصوّر انسانى در پرداختن آنها به دروغ و جعل و تزوير و تقلّب است.گمان نمى كنم خوانندۀ عزيزى كه بحث را تا اين لحظه دنبال كرده كوچكترين شكّ و شبهه اى براى او باقى مانده باشد كه به بازى گرفتن مقدّرات امّت به نهايت درجۀ خود رسيده بود و در همين جا خواننده حق دارد از عوامل اين نتايج كه در اختيار او نهاده شده استنتاج كند.

تصوّر كنيد حكومت معاويه و آل اميّه را كه بيش از هشتاد سال بر امّت سيطره داشت و تا آنجا كه مى توانست اعمال فشار مى كرد و بدين وسيله زبانهاى جسور را مى بست و بدون هيچ قيدوبندى آنچه در توان داشت به كار مى گرفت و نيروهاى فعّال را گرد مى آورد تا هم حكومت بقا يابد و هم تمايلات و نيازهاى دارودستۀ هيأت حاكمه برآورده شود.چه چيز در انتظار كسانى بود كه در اين راه تلاش مى كردند و قصدشان تحريف حقايق و جعل حديث بود؟دينار ارزشمند،جاه و مقام فراوان،زندگى مرفّه و مناصب فريبنده در انتظار كسى بود كه فضيلتى از فضائل حضرت على عليه السّلام را ذكر كند و آن را نه تنها به عثمان كه به ديگران نيز منسوب كند تا آنجا كه اين فضائل تباه شود و در

ص:114

اين هنگام ديگر حضرت نه برتريى خواهد داشت و نه فضيلتى،ما سخن ابن عرفه را يادآور شديم كه مى گفت:«بيشترين احاديث جعلى در حق صحابه در زمان بنى اميه جعل شد تا بدين وسيله به آنها نزديك شوند،زيرا گمان مى كردند كه بنى اميه خواهان خوارى بنى هاشم هستند.» (1)

احمد امين رويارويى با شيعه را از سوى بكريه با طعنهاى بسيار در حق على و دو پسرش بيان مى كند.اين عدّه گاهى او را به ضعف عقل و گاه ديگر به ضعف سياست و ديگر بار به حبّ دنيا و حرص بر آن نسبت مى دادند. (2)

خداوندا تو خود مى دانى كه اين بهتانى عظيم و جسارت بزرگى است به ساحت خدا، رسول و مبحوب رسول با شيوه اى بدور از حيا و شرم،و اين براى كسى كه اوضاع را با استوارى بررسى كند و با دقّت بدان بنگرد مبهم نيست.اين در دوران نخست اسلام بود و چه رسد به دورانهاى بعد و فتنه هاى پس از آن و تاريكيهايى كه در پى هم مى آمدند يا اول آن در پى پايان آن بود،پايانى كه نهايت ندارد.آيا باز هم انتظار داريد فضائل حضرت على عليه السّلام كه به ظاهر فاقد قدرت بود به شما برسد،آن كسى كه سلطه هاى گونه گون و متعدّدى پى درپى مى كوشيدند كه اگر بتوانند نام او را محو كنند و آوازه اش را كه از آغاز تا پايان با اسلام و پيامبر اسلام عجين شده بود از ميان ببرند.

به رغم تلاشهاى ازپيش طرّاحى شده كه با همۀ امكانات متعارف تبليغاتى حمايت مى شد يك انسان ديده ور مى تواند آن را تلاشهايى مذبوحانه ببيند كه با شكست روبرو شده است و در اين هنگام نور براى بيننده همچون حجّتى قائم و بيانى روشن ظهور مى كند كه چنين ندا مى دهد:«على عليه السّلام با حق است و حق با على عليه السّلام و هر كجا كه او باشد،حق هم در كنار اوست.»گفته شده است:«چه بگويم دربارۀ مردى كه دشمنانش از روى حسادت فضائل او را پوشاندند و دوستانش از ترس خود بر فضائل او سرپوش گذاشتند و با وجود اين دو گروه فضائل او شرق و غرب را پر كرد.»جاحظ در البيان و التبيين مى گويد:«پسر عبد اللّه بن عروة بن زبير از ارزش على-رحمه اللّه-مى كاست.

پدرش به او گفت:به خدا سوگند هرچه مردم ساختند دين آن را منهدم كرد و دين

ص:115

چيزى را نساخت مگر آن كه دنيا-اگر توانست-آن را از ميان برد.آيا على عليه السّلام را نمى بينى كه چگونه بنى مروان عيب و سرزنش او را اظهار مى دارند؟«به خدا سوگند گويى كه ناصيۀ او را مى گيرند و به آسمان مى برند.»آيا نمى بينى كه چگونه براى مردگانشان سوگوارى مى كنند از آنها ستايش به عمل مى آورند»،«به خدا گويى پرده از روى مردار برمى دارند...» (1)

حال به طور گسترده به اين موضوع مى پردازيم تا بدانيم خلافت چه كسى منصوص است،زيرا دانستيم كه ممكن نيست پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از اين موضوع براى امّت مرحومۀ خود چشم بپوشد: لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ. (2)اين احتمال اوّلى بود كه دربارۀ آن بحث كرديم و احتمال دوم تمام نمى شود مگر اينكه قاعده يا نظامى وجود داشته باشد كه به موجب آن خليفه معيّن گردد.ناگزير بايد جانشينى براى حضرت معيّن شود كه دين او را حفظ كند و سرپرستى امّتش را به عهده گيرد.بزودى با بيشترين دلايل درخواهيم يافت كه اين فرد همان على بن ابى طالب عليه السّلام است كه پيامبر اكرم او را به عنوان مهتر امّت و حافظ شريعت برگزيده است،و كسى را كه پيامبر به عنوان امام پس از خود تعيين كرده على بن ابى طالب عليه السّلام سرور يكتاپرستان و نشانۀ راه يافتگان و پيشواى پرهيزكاران است.تحقيقا رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله در اين مورد مسيرهايى را پيموده كه در آن عذر هر بهانه جويى مردود است و كينه توزى هر معاندى به خود او بازمى گردد و بايد همۀ عواملى كه قبلا ذكر شد دربارۀ ايشان در نظر گرفته شود،زيرا او پيامبرى است كه بدو وحى مى رسد و براى امّت خود خير مى خواهد و بر كسانى كه از راهش منحرف شده اند اقامۀ حجّت مى كند.فرض كنيم اين مسأله وجود نمى داشت و پيامبر همچنان ادارۀ امور مسلمانان را عهده دار بود و او هم اكنون مى خواهد اين امور را به كسى پس از خود بسپرد و فرض كنيم كه عواملى كه گذشت وجود نمى داشت پس چه چيزى نيرومندتر و پاينده تر از اين عوامل پرتحرّك است كه در عملكرد خود اثرى بسزا و بيانى آشكار دارد.به خود جمعيت خاطر بدهيد و

ص:116

سخنان عربى در اين خصوص را زير و رو كنيد و در هر آنچه شايستگى اين مطلب را دارد نظر خود را به كار اندازيد،در اين هنگام خواهيد ديد كه پيامبر مى فرمايد:على عليه السّلام رهبر مؤمنان و رئيس دين است و پس از من وصىّ و جانشين من و عهده دار امور شماست.كسى كه من سرور اويم،على عليه السّلام نيز سرور اوست.او محبوبترين مردم نزد خداست.على عليه السّلام بهترين قاضى در ميان امّت است،من شهر دانشم و على عليه السّلام دروازۀ آن است.هرچه مى خواهيد بگوييد ولى به هرحال من تأكيد مى كنم به اينكه آن حضرت اين سخنان و بيشتر از آن را گفته تا جايى كه حدّ و حصرى براى آن نيست و دلالت واضح بر اين موضوع دارد كه حضرت با توجه و بينش اين طرح را در عواملى كه خواهد آمد افكنده است.حضرت آن قدر نصّ صريح فرموده است كه آن را براى اين مقصود كاملا كافى مى بينيد و اينكه حضرت تمام توان خود را در اين راه به كار گرفته خود روشنترين نصّ بر خلافت على عليه السّلام است،اگرچه گرانبهاترين و ارزشمندترين كالايى كه نمى شود براى فروش گذاشت در چانه زدن و كاستن قيمت،بهايى ارزان يافته است.براى وضوح بيشتر اين مطلب بايد گفت از آنجا كه نور خدا خاموشى نمى گيرد، هرچند امواج تاريكى انبوه شود،و حجّت الهى استوار و تزلزل ناپذير است،هرچند تلاشها زياد و گسترده باشند،و اين را در كتابهاى همۀ مسلمانان مى بينيم،نزد شيعه مسأله در تواتر و قطعيت تا بدان حدّ استوار است كه خدا را به سبب آن شكر مى كنيم و لحظه اى شك روا نمى داريم،زيرا مسأله در كتابهاى شيعه آن قدر مضبوط،دقيق و متواتر است كه در اظهار حق و پرده برگرفتن از چهرۀ باطل همه را به خداوند تبارك و تعالى نزديك مى كند امّا در كتابهاى برادران اهل سنّت ما نيز مسأله به همين شكل است،اگر چه برخى كوشيده اند از برخى از اينها چشم بپوشند يا عمدا يا سهوا از آن غفلت ورزند ولى به هرحال شما مى توانيد اهتمام و تأكيد پيامبر اكرم را در اين موضوع يعنى موضوع وصايت و ولايت نتيجه گيرى كنيد و ناگزير بايد ايمان بياوريد كه وصيت پس از حضرت در نفس مقدّس حضرت و نيز در افعال و اقوال شريفش جايگاهى والا داشته تا آنجا كه امكان ندارد بتوان آنها را برشمرد.پس از اين آيا عجيب نيست كه با وجود اين همه تأكيد بغايت مهمّ باز هم در جانشينى على عليه السّلام شكّ كنيم.جانشينى و خلافت عمر از سوى سلف او ابو بكر بود:«من عمر بن خطّاب را براى شما برگزيدم.اگر عدالت و تقوا پيشه كرد كه اين گمان و اميد من به اوست و اگر شريعت الهى را تغيير داد پس من خير را

ص:117

خواسته بودم و غيب را جز خدا كسى نمى داند.» (1)مردم سخن او را شنيدند و فرمان بردند و هيچ كس شكّى به خود راه نداد و هيچ كس به عدم وضوح نصّ يا ولايتعهدى اعتراضى نكرد و شنوندگان احتمالهاى گوناگونى ندادند يا آراى مختلفى نيافتند.

اگر ما به چنين نصّى اكتفا كنيم بايد با بركت الهى راهى شويم و بايد پيشواى ما خرسندى خداى تبارك و تعالى باشد نه خواسته هاى نفسانى ما كه چه بسيار به بدى فرمان مى دهند و به آنچه انس گرفته و بدان علاقه مند هستند تمايل مى يابند.حال به نخستين تصميمى گوش فرامى دهيم كه پيامبر صادق و امين آن را القاء فرمود،پيامبرى كه از روى هوى و هوس سخن نمى گويد و سخنش از روى وحى است.

حضرت در نخستين مجلسى كه به امر خدا و در اجراى ارادۀ الهى اين تصميم موسوم به«هشدار در يوم الدار»منعقد كرد همان روزى كه حضرت در اطاعت از فرمان الهى خويشان نزديك خود را گرد آورد: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ (2)،پس به آنها و ليمه داد و آنها را به سوى خدا خواند و سپس سخن به جاماندۀ خود را در اثبات وزارت،وصايت و خلافت على عليه السّلام فرمود.

در نصوص ثابت پيامبر اكرم كه سندى عالى و مضمونى واضح دارد اين نكته را آشكارا خواهيم ديد و حال با عنايت خدا به پيش مى رويم.

ص:118

ص:120

سن و سال ترين و آگاه ترين و استوارترين شما هستم.اى پيامبر خدا!من وزير تو خواهم بود.»پس پيامبر دست او را گرفت و گفت:«او برادر،وصىّ و جانشين من در ميان شماست،پس سخن او را بشنويد و فرمانش بريد.»راوى مى گويد»مردم برخاستند در حالى كه مى خنديدند و به ابو طالب مى گفتند:«خداوند به تو دستور داده كه سخن پسرت را بشنوى و فرمانش برى.» (1)

اين خبر از نظر نصّ و منابعى كه آن را با تفاوت نسبى در بعضى حروف يا كلمات نقل كرده اند و در جذّابيت و تابناكى آن تأثيرى ندارد موجب مى شود كه شخص محقّق به صدور آن از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله يقين يابد.

در برخى از روايات،اين دعوت و اين حديث از پيامبر تكرار شده است،اگرچه شيوه هاى آن مختلف است ولى مضمونى نزديك به هم دارند.شما مى توانيد به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 212/3 مراجعه كنيد.در آنجا منابع و مباحث مهمّى آمده كه ابن ابى الحديد آنها را نقل مى كند و در آن به تحقيق مى پردازد بويژه در موضوع«وزارت.» از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است كه خطاب به حضرت على عليه السّلام فرموده:«اگر نه اين بود كه من خاتم انبيا هستم هر آينه تو شريك من در نبوّت بودى و حال كه پيامبر نيستى وصىّ نبى و وارث او و بلكه سرور اوصيا و امام متّقيانى»و روايات ديگرى كه در كتاب و سنّت مورد استدلال قرار گرفته است.شما مى توانيد به اين كتاب و نيز به اثبات وصيت از مسعودى ص 92 و نيز مراجعات سيد شرف الدين مراجعه كنيد.سيد شرف الدين در آن، مجموعۀ بزرگى از منابع مهم در حفظ اخبار نبوى همچون تأليفات ابن اسحاق و ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابن ميثم و بيهقى در سنن و دلائل او و ثعلبى و طبرى در تفسيرشان از سورۀ شعراء و نيز در تاريخ طبرى و ابن اثير و ابو الفدا و ابو جعفر اسكافى و حلبى و طحاوى و ضياء مقدسى و سعد بن مصور و ابن حنبل و ديگران ذكر كرده است.شما مى توانيد به ص 146-145 مراجعات رجوع كنيد و اگر نبود تمايل به اختصار و ترس از ايجاد زحمت براى خوانندگان عزيز منابعى را در اينجا مى آورديم كه ترديدى نمى كرديم اين روايت از رسول اكرم صادر شده است.همين شما را بس است كه بدانيد احمد بن حنبل در حديث على عليه السّلام در ص 111 و ص 159 مسند و در ص 331

ص:122

آن و نسائى در خصائص خود از ابن عباس و حاكم در ص 123 از صحيح مستدرك خود، ج 3 و ذهبى در تلخيص خود با اعتراف به صحّت آن در ج 6 كنز العمال آن را نقل كرده است.در كنز العمال به تفصيل سخن گفته شده است و مى توانيد در آن به حديث شمارۀ 6008 در ص 392 و حديث شمارۀ 6045 در ص 396 و 397 و 401 و 408 مراجعه كنيد.در هر يك از اينها اين روايت به چند شيوه و در منابع مختلف نقل شده است و نيز در منتخب كنز در حاشيۀ مسند احمد،ص 41 و 43 ج 5 و ابن اثير در ج 2 كامل خود در ص 22 و ابو الفدا در ج 1 تاريخ خود،ص 161 آن را مسلّم مى گيرند و اسكافى معتزلى در كتاب خود تحت عنوان نقض العثمانية به صحّت آن تصريح مى كند.اين كتاب از جمله كتابهايى است كه مانندى ندارد،بنابراين بر هر كسى كه در پى يافتن حقايق است سزاوار است كه به اين كتاب مراجعه كند.اين حديث در ص 257 و پس از آن تا ص 281،ج 3 از شرح نهج البلاغه و در كتاب سيرۀ حلبى،381/1 آمده است.

جاى بسى تعجّب است كه نويسنده اى توانا اين حديث را بياورد ولى در چاپ بعد آن را حذف كند.ترديدى نيست كه چنين اقدامى عمدا صورت گرفته است ولى نمى دانيم چه چيز او را به اين كار واداشته است.محمد حسنين هيكل،نويسندۀ جامعه شناس مصرى در ستون 2،ص 5 پيوست،شمارۀ 2751 از روزنامۀ سياسى خود كه در 12 ذى القعدۀ سال 1350 هجرى منتشر شده اين حديث را مى آورد و اگر به ستون 4،ص 6 از پيوست شمارۀ 2785 از روزنامۀ سياسى او مراجعه كنيم مى بينيم كه او اين حديث را از صحيح مسلم و مسند احمد و زيادات مسند عبد اللّه بن احمد و جمع الفوائد ابن حجر هيثمى و عيون الاخبار ابن قتيبه و العقد الفريد احمد بن عبد ربّه و رسالۀ عمر بن بحر جاحظ از بنى هاشم و تفسير امام بن اسحاق ثعلبى نقل مى كند. (1)

اين تحقيق را كه اين نويسندۀ مصرى ثبت كرده گواه كوششى جانفرساست كه وى در تحقيق پيرامون اين حديث شريفه به كار بسته است.او اين تحقيقات را در چاپ اول كتاب حيات محمّد آورده است ولى چاپهاى بعدى از آن تهى است و شايد تو اى خوانندۀ عزيز دليل آن را بدانى.

اين حديث را جرجس انگليسى در كتاب خود تحت عنوان سخنى دربارۀ اسلام نقل

ص:123

كرده است و آن كافر پروتستانى كه خود را هاشم عزى ناميده اين كتاب را به عربى ترجمه كرده است و اين حديث را در چاپ ششم اين كتاب هم مى بينيم.

به سبب شهرت اين حديث گروهى از فرنگيها آن را در كتب فرانسوى،انگليسى و آلمانى آورده اند و توماس كارلايل آن را در كتاب خود قهرمانان خلاصه كرده است. (1)

از جمله كسانى كه صدور اين حديث را باور دارند شيخ سليم البشرى شيخ دانشگاه الازهر است كه در روزگار خود با سيد شرف الدين مباحثاتى داشته است و پاسخ او در آنچه سيد براى او فرستاده بود از منابع اين حديث به شمار مى آيد و آن چنين است:من در ص 111،ج 1 مسند احمد به اين حديث مراجعه كردم و در سند،رجال آن را مورد دقّت قرار دادم و ديدم كه همۀ آنها ثقه و حجّتند،سپس در پى يافتن طرق ديگر آن برآمدم كه آن نيز به هم پيوسته و متسلسل بود كه يكى ديگرى را تأييد مى كرد و به همين سبب به ثبوت آن ايمان آوردم. (2)من فكر نمى كنم منصفى كه توانسته باشد حجاب تعصّب را از چشمانش برگيرد در صدور اين حديث از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ترديدى به خود راه دهد بويژه با در نظر گرفتن عواملى كه كاستن از شخصيت امام را تشويق مى كرد و ما آن را بيان كرديم و حضرت مى توانست با پنهان كردن اين حق در حكومت و در ميان رؤسا و واليان شهرهاى مختلف اسلامى از وجاهت فراوانى بهره مند شود،زيرا در پنهان كردن اين حق،طرفدارى از هيأت حاكمه در بعدى وسيع در طول تاريخ امويان و عباسيان و پس از آن وجود داشت.يك پژوهشگر منصف بايد در اقدامات حكومتها در تحميل خود بر قلمهاى آزاد و زبانهاى جسور تدبّر كند،بويژه آنچه با حكومتهاى آنها تعارض دارد و با بقاى آن مخالفت مى شود.اگر اين همه دليل در ميان كسانى يافت شود كه به امامت عامّه و مستقيم امير المؤمنين پس از پيامبر اكرم اعتقادى ندارند،پس قطعيت يافتن اين مسأله لازم مى شود امّا در نزد شيعيان مطلقا هيچ گونه ترديدى را نمى پذيرد و روشن است كه اين حديث به چنان تواتر و شهرتى رسيده است كه نه قلمها مى توانند آن را ناديده بگيرند و نه زبانها مى توانند به سبب گسترش شهرت و انتشارش از آن سخنى به ميان نياورند.اين از نظر سند امّا از نظر مضمون اين حديث واضح تر از آن است كه در

ص:124

دلالتش بر امامت و خلافت امير المؤمنين پس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و وراثت او در امور ديگرى كه انبيا به ارث مى گذارند بتوان سخنى گفت چرا كه به روشنى اثبات مى كند كه امام وزير،برادر،وصىّ و جانشين پيامبر اكرم است.

آيا در زبان عربى روشنتر و صريحتر از اين سخن كه پيامبر به گوش مردم رساند تا آنها را به خليفه و امام پس از خود راهنمايى كند يافت مى شود،به علاوۀ آن كه پيامبر دستور داد سخن او را بشنوند و فرمانش برند؟پيامبر پس از بيان شايستگيهاى حضرت-در اين كه بايد سخن او را بشنوند و فرمانش برند،زيرا وى برادر پيامبرى است كه نظيرى براى او نيست چرا كه ايشان سرور انبيا و پيامبران هستند-او را به وصيّت و خلافت پس از خود برمى گزيد.

مى دانيم كه تصميمات حكومتى در نخستين بيانيۀ خود چه اهتمامى دارد و چه اهداف و اسبابى در فعّاليتهاى آيندۀ خود-با وجود احتمال خطا در اجرا و اشتباه در برنامه ريزى-وضع مى كند ولى اين با اصرار بر مراقبت دقيق از بيانيۀ اوّل منافاتى ندارد.

حال نظر شما در مورد حضرت صاحب رسالت چيست كه در هر آنچه مى گيرد يا رها مى كند يا انجام مى دهد يا مى گويد و يا سكوت مى كند در حقيقت،مأموريت خود را از سوى خداوند تبارك و تعالى انجام مى دهد،پيامبرى كه با وحى حمايت مى شود و از روى هوى و هوس سخن نمى گويد و چيزى نمى گويد مگر همان وحيى كه بدو نازل مى شود.او و قرآن دو هم سنگ اند كه به هيچ روى باطلى بدان راه ندارد.پس اين همان نخستين بيانيه اى است كه پيامبر صادق و امين به گوش روزگار مى رساند.

پس اگر بيانيۀ رسول خدا را مطالعه كنيد و منابع فراوان آن را مورد مراجعه قرار دهيد خيلى زود يقين مى يابيد كه مسأله روشن است و جز تعصّب نكوهيده و سرسختى با حق حجابى ميان آن نيست و حق براى پيروى شايسته تر است. (1)

شايد عجيب باشد كه از حاشيۀ اين حديث در كتاب تاريخى كامل ابن اثير در يادداشتى كه در اول كتاب آمده چنين برمى آيد كه ملاحظه و تحقيق از آن دانشمندان برگزيده است-به گمان كسى كه ادّعا مى كند اين حديث ساختگى است،زيرا على عليه السّلام در استحقاق خود نسبت به خلافت هيچ گونه احتجاجى نكرده است-و گويى اين پندارنده

ص:125

به همۀ احتجاجات امام آگاهى دارد و انگار فرصت چنان گسترده بوده كه امام همۀ دلايل خود را در برابر يك دادگاه عادل ارائه دهد كه در آن مدّعى-در صورتى كه حق با او باشد -مورد ستم قرار نگيرد.

اين دانشمندان نخبه كه اين گمان واهى را نپذيرفته اند آن را چنين مورد ملاحظه قرار مى دهند:«عدم احتجاج على عليه السّلام به اين حديث دليل ساختگى بودن آن نيست.چه،اين مسأله اختصاص به آن زمان داشته،زيرا در آن روز غير از حضرت عليه السّلام مسلمانى همراه پيامبر نبوده است.براساس روايت تاريخ طبرى على عليه السّلام دو بار برخاست و پيامبر از او خواست كه بنشيند و در بار سوم او را حاكم ميان مسلمانان قرار داد و اين است نصّ آن:

كدام يك از شما با من بيعت مى كند تا برادر،همراه و وارث من باشد.هيچ كس جز حضرت على عليه السّلام كه جوانترين ايشان بود برنخاست.پيامبر به او فرمود:بنشين و سه بار كه حضرت برخاست پيامبر به او فرمود كه بنشين و در بار سوّم دست على عليه السّلام را در دست گرفت. (1)

منظور اين نخبگان محترم از اينكه اين مسأله اختصاص به آن زمان داشته زيرا در آن روز جز حضرت مسلمانى همراه پيامبر نبوده است چيست؟

منحصر كردن مسأله به زمانى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى زيسته و على عليه السّلام يعنى نخستين مسلمان را در كنار خود داشته و نيز با در نظر گرفتن اينكه زبان عربى در اوج فصاحت و بلاغت است و عدم امكان ساختگى بودن اين حديث،موجب مى شود تا با عشقى كه در وجودمان داريم دريابيم كه پيامبر بر همان موضع خود استوار بوده است؛همچنان كه اين عبارت همّت و عزم كسى را كه يار،وزير،همراه و برادر اوست-به تعبير روايتى كه بيان شد-برمى انگيزد تا با پرداختن به اين مهم ارادۀ خداوندى را تحقّق بخشد: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ. (2)حتى روايتى كه طبرى در تاريخ خود نقل مى كند در مفهوم خود صراحتى ندارد،مگر تصميم براى آينده و اگر پيامبر در نخستين بار و دوّمين مرتبه به حضرت على عليه السّلام فرمود كه بنشين حكمتى داشته است كه بر يك اديب فرهيخته پوشيده نيست.در بسيارى از مواقع پيامبر نسبت به امير المؤمنين چنين رفتار مى كرد تا از اين راه

ص:126

بر حجّت تأكيد كرده باشد و فضل حضرت را آشكار ساخته خاندان خود را بزرگ بدارد تا بدين ترتيب زبان كسانى كوتاه شود كه به گزاف خواهند گفت:وى پسر عموى خويش را برگزيد و از روى همسويى با عاطفه،پسرعموى خويش را به جانشينى خود اختصاص داد.دور است كه پيامبر خدا چنين باشد و دور است كه مسلمانى چنين احتمالى را دربارۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بدهد.

واقعا روشن است كه مسألۀ وراثت و خلافت-به فرض آن كه همراهى و وزارت براى آن زمان باشد-هرگز ممكن نيست براى آن زمان بوده باشد بلكه منطوق آن دلالت بر پس از آن زمان دارد و ما در زبان عربى نشنيده ايم كه كسى بگويد فلانى وارث و جانشين فلانى است و تنها آن لحظه را در نظر داشته باشد،بويژه آن كه به فرد ديگرى تصريح نكرده باشد.پس هرگاه شمار پيروان و طرفداران بسيار شد حكم پيرامون موضوع منتفى مى شود نه به سبب ابطال نصّ بلكه به سبب كثرت پيروان و تحوّل وضع در اينكه ممكن نيست جانشينى و وزارت به آن لحظه اختصاص داشته باشد،زيرا اين بدان معناست كه- العياذ باللّه-پيامبر سخنان خود را نمى سنجد و نتايج آن را ارزيابى نمى كند مگر آن كه مدّعى بگويد سخن مقيّد به آن زمان بوده است و فرمايش پيامبر بطور كلّى و براى هميشه نبوده است.اگرچه مى توان در همراهى و وزارت قائل به تقيّد شد ولى دربارۀ برادرى و خلافت و وصايت نمى توان به تقيّد زمانى قائل شد ولى دربارۀ برادرى و خلافت و وصايت نمى توان به تقيّد زمانى قائل شد مگر آن كه كيفيّت سخن تغيير كند چنان كه وضع وصىّ كيفيّتى بدتر بيابد در حالى كه با گذشت هر روز اين ويژگيها و شايستگيها استوارى بيشترى مى يافت و اين فضائل رو به تكامل مى نهاد و منزلت او آن قدر اوج مى گرفت كه از مرتبۀ وزارت به مقام اخوّت دست يافت و پس از آن بنا به نصّ قرآن كريم نفس رسول اللّه بود و دليلى ندارد معناى ظاهرى كلام را تغيير دهيم و در بيان مقصود پيامبر از تصميمات و سخنان ايشان از هوى و هوس پيروى كنيم و آن را چنان تغيير دهيم كه غير از خواست خدا و رسول اوست.به خدا پناه مى بريم از بيراهه هاى هوى و هوس.

كسى كه سخنان مطلق يا مقيّد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را نسبت به صحابه و خاندانش پى گيرد و مقام رسول اللّه و ارزش سخنان او را بشناسد درمى يابد كه اين سخنان از بزرگترين و دقيقترين شهادتهاى كسى است كه از خداوند خبر مى دهد: لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ

ص:127

يَعْمَلُونَ. (1)در سخن حضرتش جايى براى گزافه گويى،طرفدارى،انحراف يا چرب زبانى وجود ندارد و كسى كه در اين مورد شكّى به خود راه دهد حضرتش را نه تنها از مقامى كه خداوند به او داده خارج كرده بلكه ايشان را رسول اللّه و خاتم پيامبران و سرور انبيا نمى داند.خداوندا به تو پناه مى بريم از بيهوده گوييها و لغزشهاى زبان!در صورتى كه دوباره به مسأله بنگريد آيا مفهوم اين نصّ مهم،اعلام خلافت امير المؤمنين عليه السّلام و وصايت او پس از پيامبر و وزارت او در زمان حيات رسول اللّه نيست؟على عليه السّلام نمايانگر رفتار پيامبر و بازگوكنندۀ دين اوست.

اين نمونه اى بود از آنچه از سرور پيامبران در اثبات امامت و خلافت امير المؤمنين رسيده است.روزها مى گذشت و امام همچون يك كودك از شير گرفته شده كه به دنبال مادر خويش است در پى پيامبر،مربّى،برادر،همراه و يار خود روان بود.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مواضع بزرگوارانۀ خود را با شهادتهاى مهمّ در كلمات قصار خود در جوامع الكلم و خلاصة الحكم ثبت كرده است.نكتۀ قابل ملاحظه در سخنان پيامبر پيرامون مقام امامت و اثبات آن براى امير المؤمنين عليه السّلام (2)آن است كه پيامبر مناسبتها را در رساندن اين معنا غنيمت مى شمرد و اين كار شيوه هاى مختلفى داشت.حضرت در اين شيوه ها حكمت و تمركز بر موضوع را مراعات مى كرد كه موجب تأكيد و طرد شبهات از آن موضوع مى شد:

1-يك بار حضرت اهل بيت را بطور عام و به آنچه شايستۀ مقام عترت طاهره است مى ستايد و اينكه امامان از اهل بيت بوده و ايشان دوازده امامند و آنها را«باب حطّه»يا «كشتى نجات»معرفى مى كند.

2-بار ديگر خصايص و موجبات امامت را نظير اعلم و اقضى بودن امام ذكر مى كرد و اينكه پيامبر شهر علم و على عليه السّلام در اين شهر است و اينكه حق با على عليه السّلام است و على عليه السّلام با حق و اينكه على عليه السّلام با قرآن است،نظير آن كه مى فرمود:على عليه السّلام از من است و هيچ كس جز من و على عليه السّلام رسالت مرا ابلاغ نمى كند.

3-گاهى حضرت تصريح مى فرمود كه على عليه السّلام جانشين و وصىّ او و امير مؤمنان و

ص:128

ولىّ هر زن و مرد مؤمنى است.

ما از اين سخنان قدرى را مى گيريم كه حجّت را برپا كند و عذر را از ميان ببرد.سخن اول رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله بيان شد و ما از اهتمام خاصّ پيامبر نسبت به امر امامت مسلمانان و جانشينى پس از حضرت يارى گرفتيم.

ص:129

مى شنود و يقين مى يابد كه چنين نيست و مى تواند با قاطعيّت به شيوۀ اماميۀ اثنا عشرى بگويد كه تنها دوازده امام در كار است چه خواهد بود؟

ممكن نيست معاويه و يزيد بن معاويه و آل مروان را در شمار خلفايى دانست كه پيامبر آنها را ذكر مى كند؛معاويه و ديگرانى كه دشمن دين پيامبر خدايند و با اولياى او سر جنگ دارند.اگر فرض شود كه اين عدّه در شمار امامانند،آيا انسان از مجموع خلفا دوازده تن را برمى گزيند يا دوازده خليفه از خليفۀ اول را مى شمارد تا به دوازدهمين آنها برسد،كسانى كه با چشمپوشى از لغزشها و عملكردهاى بد و رسوا كه ذكر برخى از آنها عرق بر پيشانى مى نشاند امور را در دست داشته اند.

از اين گذشته تكليف ديگران چيست؟آيا در ميان مسلمانان كسى يافت مى شود كه ملتزم به اين امور باشد؟و اگر چنين فرض شود تكليف بقيۀ مردم پس از پايان يافتن اين عدّه از خلفا چه خواهد بود و چه موضعى خواهند داشت؟با در نظر گرفتن سخن خداوند در قرآن مجيد: وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ، (1)و اين فرمايش پيامبر كه:«زمين از حجّت خالى نخواهد ماند.» (2)

قبلا اين بحث را آورديم و گفتيم كه عقل حكم به ضرورت وجود كسى مى كند كه مسلمانان به او تكيه كنند و امت در ادارۀ امور خود و آموختن حدود دين و سنّتهاى

ص:131

پيامبرش به او مراجعه كند.

در اينجا خواننده حق دارد ارزش اين روايت را از نظر سند مورد سؤال قرار دهد و همۀ فرقه ها ملزم نيستند رواياتى را كه اماميه از طرق خود نقل مى كنند بپذيرند.بدون ترديد اين ذهنيت را در نخستين بارى كه اين روايت را خوانده يا شنيده ايد يافته ايد،زيرا مسأله از نظر مضمون واقعا روشن است.ممكن است چنين تصوّر كنيد كه اگر اين سخن از پيامبر اكرم صادر شده باشد در حقيقت،اخبار است نه تشريع،چنان كه برخى از مسلمانان در خبرهاى ديگر چنين تصوّر كرده اند.چنين چيزى با عدم ايمان به دوازده امام به شيوۀ اماميه نشدنى است،زيرا چگونه مى شود پيامبر از چيزى خبر دهد كه در خارج وجود ندارد و حال آنكه پيامبر صادق و امين است و از جمله معجزات او اخبار صادق وى از امور غيبى و وقوع آن برحسب اخبار اوست.حتى بنابراين احتمال،روايت مذكور صحيح نخواهد بود مگر با حمل آن بر شيوۀ اماميه و ايمان به وجود دوازده امامى كه تا رستخيز باقى خواهند ماند و در اين هنگام آخرين و دوازدهمين ايشان-كه خداوند فرج حضرتش را تعجيل كند و ظهورش را آسان گرداند-برمى خيزد و خداوند به سبب او زمين را كه پر از ظلم و جور شده آكنده از قسط و عدل مى كند.اين خبر به نقل از پيامبر صادق و امين ميان مسلمانان تواتر يافته است.ما با شما سخن بسيار گفتيم و شما همچنان منتظر ذكر منابع معتبر غير شيعى هستيد تا مطمئن شويد اين كلام از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله صادر شده است و در اين خواسته حق با شماست ولى بايد بدانيد كه اين خبر از اخبارى نيست كه در كتابهاى ازميان رفته،آمده باشد يا راويان آن از افراد ناشناس باشند بلكه اين خبر در صحاح آمده است.حال به بيان فهرست برخى از افراد معتبرى مى پردازيم كه شما به نقل آنها اعتماد كرده ايد يا دست كم به صدور اين سخن از پيامبر يقين داريد.

سفيان بن عيينه آمده است:پيوسته امور مردم مادامى كه دوازده تن بر آنها ولايت داشته باشند بخوبى مى گذرد.»

در روايت ابو ذر آمده است:«پيوسته اين دين،گرامى است مادامى كه دوازده خليفه دارد.» (1)

خوانندگان عزيز بزودى شما را از پريشان فهمى نسبت به اين حديث آگاه خواهيم كرد.در حاشيۀ بخارى چنين آمده است:

«مهلب هيچ كس را نديده است كه در اين حديث قطع داشته باشد،و در فهم محتواى آن همان را بفهمد كه در حديثى كه خواهد آمد آشكار است:گروهى گفته اند:دوازده امير پس از خلافت معلوم،و گروهى گفته اند:آنها در امارتشان پى درپى خواهند بود،و گروهى گفته اند:همگى در يك زمان خواهند بود و همۀ آنها از قريش هستند و مدّعى خلافت.ظنّ غالب آن است كه حضرت مى خواسته از امور عجيبى خبر دهد كه پس از او فتنه ها به پا مى شود تا مردم در يك زمان بر سر دوازده امير اختلاف نظر بيابند،زيرا اگر حضرت قصدى جز اين داشت مى فرمود:دوازده امير هستند كه چنين و چنان مى كنند،و چون آنها را از هرگونه خيرى مبرّا مى ساخت مى فهميديم كه مقصود ايشان آن است كه همۀ آنها در يك زمان خواهند بود.» (2)

آيا شما معتقديد كه اين كلام جز با شيوۀ اماميه سازگار است؟در مورد احتمال اول كه مى گويد اين امرا پس از خلافت معلوم،باشند بايد پرسيد اين خلافت معلوم كدام است؟ و اگر فرض كنيم كه آن معلوم باشد اين قيد از كجا آمده است؟آيا در روايت چنين چيزى آمده يا در غير آن يا مقصود چيز ديگرى است؟آيا اين عدّه در تاريخ جايى دارند و دقيقا اين عدّه چه كسانى هستند؟آيا خبردهندۀ آن كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است معمّا گفته يا تراوشات قلم متناسب با خواستهاى نفسانى است يا چيزى است كه ظنّ قوى اقتضاى آن را دارد؟آيا شگفت تر از اين نتيجه گيرى ديده ايد؟به علاوۀ اينكه همۀ آنها در يك زمان و از قريش بوده اند و مدّعى امارت.آيا اين شمارۀ دقيق در زمانى بوده است كه اين شمار

ص:133

معدود همگى به امارت چنگ اندازى كرده اند؟و آيا در اين حديث نكته اى يافت مى شود كه به اين مفاد دلالت داشته باشد؟

از آن گذشته دربارۀ خبر دادن حضرت از امور عجيب كه پس از ايشان فتنه هايى به پا خواهد شد-چنان كه ظن غالب شارح بزرگوار چنين است-و اينكه شمار مذكور در به دست آوردن خلافت با يكديگر به رقابت برخواهند خاست و هر يك آن را براى خود ادّعا خواهد كرد،بايد پرسيد كه كى چنين چيزى اتفاق افتاده و از كجا چنين معنايى را استفاده كرده است؟

گمان صرف،چيزى از حق را در برندارد،زيرا اگر حضرت چنين چيزى را اراده كرده بود مى فرمود:چنين و چنان مى كنند.

آيا قصد شارح از اينكه عملكرد آنها چنين و چنان است توجيه كنندۀ آن است كه اشخاصى را ذكر كند كه در خلافت و به عهده گرفتن آن نقش خويش را دارند؟به هر حال شارح به اين سخن تن درنمى دهد و بر آن چنين حاشيه مى زند كه:

«اين سخن كسى است كه جز روايتى كه در بخارى آمده بر طرق حديث هيچ گونه آگاهى ندارد.شما ديديد كه در روايت صحيح مسلم از صفتى ياد شده است كه به ولايت آنها اختصاص دارد و آن اين سخن است كه دين-يعنى ولايت-همچنان برپا خواهد بود تا آن كه دوازده خليفه پى درپى بيايند و سپس به صفت ديگرى مى پردازد كه سخت تر از اول است.» (1)

شارح سپس سه وجه از فهم اين حديث را ذكر مى كند:

اول آن كه مقصود خلفاى بنى اميه از يزيد بن معاويه تا مروان حمار با حذف مروان بن حكم باشد و اينك نصّ حاشيۀ بخارى:

«اوّلين خليفۀ بنى اميه يزيد بن معاويه و آخرين ايشان مروان حمار است و ابن زبير در شمار آنها نيست،زيرا او از صحابه است و مروان بن حكم نيز جزو آنها شمرده نمى شود،زيرا پس از بيعت ابن زبير براى او بيعت گرفته شد و شايستگى ابن زبير بيش از او بوده و مروان حكم غاصب را داشته است و براساس اين عدّه،عدد دوازده صحيح

ص:134

خواهد بود.» (1)

آيا صاحب اين رأى نظرش آن است كه تنها اين عدّه خلفايى هستند كه مورد رضايت پيامبر اكرم مى باشند آن هم به دليل حذف مروان بن حكم به عنوان غاصب و تنها اين عدّه صاحبان حق قانونى اند و معاويه نيز بر همين قياس شايسته تر از فرزندش يزيد مى باشد و چرا در اين صورت او را حذف كرده اند و چرا ابن زبير به شمار نيامده؟آيا در روايت بنى اميه تخصيص داده شده تا ابن زبير به دليل آن كه جزو صحابه است استثنا شود كه در اين صورت ناگزير بايد مختار نيز از شمار بنى اميه حذف گردد؟آيا اينها صاحبان حق قانونى اند به استثناى مروان بن حكم كه در كشمكش خود با كسانى نظير ابن زبير كه حقانيت بيشترى داشته بر حق نبوده است؟پس آيا يزيد و آل حكم تا آخر صاحبان حقّ قانونى اند؟اخبار يزيد و آل حكم را هم كه مى دانيد.

تأسّف بار است كه در محاسن بنى اميه خبرى را براى شما نقل كنم كه ابن عبد ربّه اندلسى در العقد الفريد آورده است:«از اسحاق بن محمّد ازرق نقل شده كه گفته است:

پس از قتل وليد بن يزيد بر منصور بن جمهور كلبى وارد شدم،در حالى كه دو كنيز از كنيزان وليد نزد او بودند.گفت:سخنان اين دو كنيز را گوش كن.آن دو گفتند:به تو كه گفته ايم.منصور گفت:همان گونه كه به من گفته ايد به او نيز بگوييد.يكى از آن دو گفت:

ما عزيزترين كنيزان وليد بوديم تا آن كه با اين كنيز آميزش كرد.پس در اين هنگام موذّنان نداى نماز سردادند.وليد اين زن-كنيز-را كه مست بود و پوششى بر چهره داشت براى خواندن نماز بيرون فرستاد و مردم پشت سر او نماز خواندند.» (2)

آيا مى بينيد كه چگونه با ذكر نظاير اين امور شرم آور در تاريخ مسلمانان و خلفاى مسلمانان و پرده دريهاى ديگر در امور مربوط به دين و اعلان كفر و فجور نماز را سبك مى شمارد و نمازگزاران را به مسخره مى گيرد؟بقيۀ خاندان اميه نيز چنين بوده اند و شما مى توانيد به العقد الفريد و مروج الذهب و كتابهاى ديگر در تاريخ سراسر بزرگيها و قهرمانيهايى از اين دست مراجعه كنيد.

آيا اينها كسانى هستند كه پيامبر مى خواهد به عنوان جانشينان خويش از آنها خبر

ص:135

دهد و مادامى كه خليفه اند دين به سبب آنها عزيز و گرامى خواهد بود؟اين فهم به اصطلاح هوشمندانه از احاديث رسول اكرم از كجا آمده است و مستند آنها در دلالت بر چنين برداشتى از حديث كدام است؟در اين حديث سخنى از بنى اميّه و بيرون كردن يك خليفه و وارد كردن خليفۀ ديگرى نيست بلكه صرفا ذكر دوازده خليفه است.ذوق و سليقۀ خود را حاكم قرار دهيد،آيا اين گونه بيهوده سخن گفته مى شود؟از اين گذشته شارح عزيز دو امر ديگر را نيز متذكّر شده است:وى مى گويد:«دوم اينكه اين مسأله پس از مرگ مهدى است و در كتاب دانيال آمده است كه«چون مهدى مرد،پنج تن از فرزندان پسر بزرگ او و سپس پنج تن از فرزندان فرزند كوچك او قدرت را به دست گرفتند و سپس آخرين آنها خلافت را به يكى از فرزندان فرزند بزرگتر مى سپرد و سپس فرزند او خلافت را به عهده مى گيرد.بدين ترتيب دوازده سلطان كامل مى شود كه هر يك از آنها امام مهدى هستند.» (1)

آيا منظور پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنان كه در كتاب دانيال آمده اين بوده است؟و چرا اين حيله پردازى در تفسير كلام كسى آمده است كه در ميان عرب از بيشترين فصاحت برخوردار است؟

سوم اينكه مراد،وجود دوازده خليفه در همۀ دوران اسلام تا روز قيامت است كه هرچند روزگارانشان متوالى نباشد امّا به حقّ عمل مى كنند. (2)اين وجه سوّم،اگر نمى بود جملۀ«اگرچه روزگارانشان متوالى نباشد»به حق نزديك مى بود،و اگر به جاى آن گفته مى شد«اگرچه مردمشان آنها را يارى نكنند»مقصود را آشكارتر مى ساخت و با نصّ صريح سازگارتر بود.

شيعۀ اهل بيت مى گويند:امامان دوازده تن هستند كه نخستين آنها امير المؤمنين سيد الاوصياء على بن ابى طالب و سپس سبط اكبر،فرزند او امام حسن عليه السّلام و سپس سبط اصغر،فرزند او امام حسين عليه السّلام و سپس پسر سبط اصغر،امام سجّاد على بن الحسين عليه السّلام و سپس فرزند او محمّد باقر عليه السّلام و سپس امام جعفر صادق عليه السّلام و سپس امام موسى كاظم عليه السّلام و سپس على بن موسى الرضا عليه السّلام و سپس محمّد بن علىّ امام جواد عليه السّلام و پس از

ص:136

آن على بن محمّد امام هادى عليه السّلام و بعد امام حسن عسكرى عليه السّلام و سپس امام حجّت مهدى-عج-از ذرّيۀ سبط اصغر است.اينان همان دوازده امامند كه منظور پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله سرور بنى آدم است.

امور مردم بخوبى خواهد گذشت و اين سخن پيامبر كه:اسلام همچنان عزيز خواهد بود و اين سخن حضرتش كه:اين دين پيوسته گرامى خواهد بود.علما در مفهوم اين سخنان بحث كرده اند و چنين گفته اند:احتمال دارد مراد از دوازده خليفه مستحقّان خلافت از امامان عدل باشد.» (1)

اين دريافتى است كه-همان گونه كه خواهيم ديد-با سطح علما متناسب است.ولى وى پس از آن دو احتمال ديگر را بيان مى كند كه در حاشيۀ بخارى سخن از آن دو رفت و لزومى ندارد بار ديگر بيان شود بويژه آن كه مسأله براى هدايت يافته اگر در مسأله درنگ كند و با ديد واقعى بدان بنگرد،كاملا روشن است و آيا سخنى روشنتر و صريحتر از اين يافت مى شود؟

در برخى از كتابها به جاى«از قريش»عبارت«از بنى هاشم»آمده است و شايد در حاشيۀ صحيح مسلم نكته اى يافت شود كه اين معنا را توضيح دهد،زيرا وى در برخى از اين احاديث بيان مى كند كه:قال كلمة صمنيها الناس،(شارح مى گويد:در همۀ نسخه ها اين چنين آمده است)يعنى به سبب سروصداى مردم نتوانستم اين كلمه را بشنوم.ابى مى گويد: (2)و لبعضهم أصمينها با همزه آمده است؟مى گويم كه در نهايه نيز با همزه وارد شده است و شايد همين صحيح باشد، (3)تا آن كه مى گويد:«و در نسخه اى«صمنيها» آمده بدين معنى كه مردم مرا از سؤال كردن بازداشتند (4).»

از اين بيان به نظر مى رسد كه اين سخن هنگام بيمارى پيامبر و در روزى بوده است كه مسلمانان جمع شده بودند و حضرت فرمود:براى من دوات و كاغذى بياوريد.مسلمانان با يكديگر صحبت مى كردند و سروصدايى به پا بود.اگر ما بپرسيم كه چرا در حالى كه

ص:138

پيامبر حاضر بود مردم او را به سكوت واداشتند و حال آنكه مسأله مهمترين و بزرگترين چيزى بود كه مردم نيازمند دانستن آن بودند،پاسخ چه خواهد بود؟

شايد آنچه در برخى از كتب به جاى كلمۀ«از قريش»،«از بنى هاشم»آمده در مورد سؤال يا مناسبت ديگرى وارد شده است،پس دلالت بر تعدد حديث مى كند و بنابر قواعد اصولى،مطلق حمل بر مقيّد مى شود و نيز اينكه«قريش»اطلاق دارد و دايرۀ «بنى هاشم»محدودتر از قريش است،بنابراين مطلق با مقيد،قيد زده مى شود يا عام بر خاص حمل مى گردد و نتيجه آن خواهد بود كه مراد از ائمه آن است كه ايشان از بنى هاشم هستند و اگر مردم به گوينده اجازه مى دادند و او را به سكوت وانمى داشتند پيامبر مسأله را براى او روشن مى كرد و راوى به سهم خود براى مردم روشن مى كرد كه چه صراحت و بيانى در اين سخن آشكار نهفته است.و اينك مى پردازيم به برخى از آنچه در كتب ديگر آمده است:

همۀ آنها از بنى هاشمند. (1)

از سلمان فارسى(رض)است كه گفته:بر پيامبر وارد شدم در حالى كه حسين را روى پا داشت و چشم و دهان او را مى بوسيد و چنين مى گفت:تو آقا پسر آقا و امام پسر امام و حجّت پسر حجّت هستى و تو پدر نه حجّتى كه نهمين آنها قائم ايشان است.

از اصبغ بن نباته از عبد اللّه بن عباس است كه گفته:شنيدم كه پيامبر مى فرمود:من و على و حسن و حسين و نه تن از فرزندان حسين،پاك و معصوميم. (2)

بدين ترتيب صاحب ينابيع المودّة به مناسبتهاى گوناگون اخبارى را كه دلالت بر رساندن پيام پيامبر دارد مبنى بر اينكه پس از ايشان دوازده خليفه خواهد بود بيان مى دارد و نصّ يا اعتبار يا هر دو به همراه عقل همگى دلالتى روش دارند بر اينكه مراد از دوازده امام على عليه السّلام و فرزندان معصوم اويند.

اگر در روايت متّقى در كنز العمال و هيثمى در مجمع تأمل كنيم:«ترك يارى ايشان به آنها زيانى وارد نمى كند و دشمنى دشمنان ضررى براى آنها ندارد»،روشن مى شود كه اين سخن جز بر ائمّۀ اهل بيت منطبق نخواهد بود كه امّت ياريشان ندادند و از مناصب و مراتبى كه خدا براى آنها در نظر گرفته بود دورشان ساختند و اين زيانى به ائمّه نرساند بلكه زيان به امّت بيچاره اى رسيد كه از لطف عملكرد آنها در ولايت محروم شدند و موجب گرديد كه پيشوايان جور و ستم به جاى نيكى تاريكى و تباهى را به خود اختصاص دهند و مقدّرات امّت را به بازى بگيرند تا آنجا كه هم اكنون به اين چندپارگى و فروپاشى و عقب ماندگى گرفتار آمد،در حالى كه مللى كه از كمترين هوشيارى و منزلتى برخوردار بودند در زمينه هاى بين المللى،علمى و جز آن به مقامى بارز دست يافتند.آنچه از مسلمانان انتظار مى رود آن است كه رهبران ديگر ملّتها باشند،زيرا ايشان بهترين امّتى هستند كه براى مردم به منصّۀ ظهور رسيده اند،امّتى معتدل تا گواهان بر مردم باشند و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز گواه شما باشد.

آيا معتقديد پس از اين سخنان باز هم مى توان آن را بر غير ائمّۀ اهل بيت منطبق دانست؟خلفايى كه دين به سبب آنها عزيز و ارزشمند است و تا زمانى كه اين دوازده خليفه در ميان شما هستند اين دين تا روز قيامت برپا خواهد بود.

مسلمانان در اعتراف به فضائل و شرافت آنها كه هيچ يك از صاحبان فضيلت را بدان راهى نيست اتّفاق نظر دارند همچنان كه اجماع دارند كه ايشان از هرگونه عيبى پاك و منزّه اند.بسيارى از علما زندگى امامان دوازده گانه را به تفصيل بيان داشته اند و در ميان هيچ يك از آنها عيب و نقصى ديده نمى شود.آنها از اين ائمّه اسم مى برند و به فضيلت و كرامات ايشان كه جز براى آنها براى فرد ديگرى ميسّر نيست اعتراف دارند.از جملۀ اين نويسندگان است مؤمن شبلنجى در كتاب خود نور الابصار وى در اين كتاب فضائل، ويژگيها و كرامتهاى امامان دوازده گانه را بيان و آياتى را كه در حق ايشان نازل شده ذكر مى كند و نيز سخنان جاودانۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در مورد ايشان را مى آورد.او براى هر يك از امامان فصل خاصّى را مى گشايد تا آن كه به امام دوازدهم مى رسد و براى اين امام نيز چنين فصلى مى گشايد:در ذكر مناقب محمّد بن حسن خالص بن على الهادى بن محمّد بن على الرضا بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمّد الباقر بن على زين العابدين بن

ص:142

الحسين بن على بن ابى طالب عليهما السّلام. (1)وى سپس در بيان فضائل امام و ظهور ايشان بتفصيل سخن مى گويد و بيان مى دارد كه حضرت زمين را پس ازآن كه پر از ظلم و جور است از قسط و عدل مى آكند در حالى كه حضرت خضر با اوست و عيسى بن مريم پشت سر حضرت نماز مى گزارد.وى نشانه هايى را كه پيش و هم زمان با ظهور حضرتش ظهور مى يابد به همراه مسائل ديگرى بيان مى كند و شما مى توانيد به كتاب او مراجعه كنيد.

از ديگر نويسندگان محمّد صبّان است در كتابش اسعاف الراغبين وى از امامان دوازده گانه سخن مى گويد تا آن كه به امام دوازدهم حجّت مهدى(عج)مى رسد.از جملۀ سخنان او دربارۀ امام آن است كه:«او مردانى الهى در اختيار دارد كه دعوت او را برپا مى دارند و ياريش مى رسانند.ايشان همان وزراى او هستند كه بار مملكت دارى او را بر دوش دارند و در مسؤوليت الهى او يارى اش مى كنند.خداوند عيسى بن مريم را به همراه مناره اى سفيد در شرق دمشق براى او نازل مى كند.از جمله سخنان او كه در كلام مجدولى نيز ديده مى شود آن است كه ظهور حضرت در روز عاشورا خواهد بود.سرور من عبد الوهاب شعرانى در كتاب خود اليواقيت و الجواهر مى گويد:مهدى(عج)از فرزندان امام حسن عسكرى است و زاد روز او شب نيمۀ شعبان سال دويست و پنجاه و پنج است و او باقى خواهد بود تا زمانى كه با عيسى بن مريم همراه گردد.شيخ حسن عراقى كه در كرم الريش مشرف بر بركة الرطل در مصر محروسه مدفون است دربارۀ مهدى(عج)و همراهى او با عيسى چنين به من گفته است،و سرور من على الخواص- رحمهما اللّه تعالى-با او موافقت كرده و شيخ محى الدين در فتوحات مى گويد:بدانيد كه ظهور مهدى(عج)امرى ناگزير است ولى او ظهور نمى كند تا زمين پر از ظلم و ستم شود و او زمين را از قسط و عدل پر مى كند.او از خاندان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و از فرزندان فاطمه عليها السّلام است.نياى او حسين بن على بن ابى طالب عليه السّلام و پدرش امام حسن عسكرى بن امام على النقى بن امام محمّد بن امام رضا بن امام موسى كاظم بن امام جعفر صادق بن امام محمد تقى بن امام زين العابدين على بن الحسين بن امام على بن ابى طالب عليهما السّلام است.

او همنام پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است.مردم ميان ركن و مقام با او بيعت مى كنند.سيماى او شبيه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و اخلاقش پايين تر از ايشان است،زيرا حتى بهترين مردم در اخلاق

ص:143

همچون پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيستند.مردم كوفه به سبب او اموال را به تساوى تقسيم مى كنند و با رعيت عدالت در پيش مى گيرند و حضرت خضر به همراه ايشان است. (1)»و سخنان ديگرى كه بتفصيل بيان مى كند.ما از اين دو عالم ياد كرديم تا بگوييم علما خود امامان دوازده گانه را مى شناخته اند و در كتابهاى خود از تفصيلات زندگى پاك اين امامان سخن گفته اند و به خواست خدا در جاى ديگرى پس از اثبات امامت در ميان ايشان-و نه ديگران-در كتاب خدا و از زبان پيامبر محبوب خدا دربارۀ آنها سخن خواهيم گفت.

ص:144

على عليه السّلام دروازۀ آن و هرگز نتوان به شهر وارد شد مگر از دروازۀ آن و دروغ گفته كسى كه گمان مى كند مرا دوست و تو را دشمن مى دارد،زيرا تو از منى و من از تو،گوشت تو از گوشت من و خون تو از خون من و روح تو از روح من و باطن تو از باطن من و ظاهر تو از ظاهر من است.كسى كه از تو فرمان برد خوشبخت شود و كسى كه از تو سرپيچد بدبخت شود،كسى كه تو را دوست بدارد سود برده و كسى كه تو را دشمن دارد زيان كرده است.كسى كه همراه تو باشد رستگار شود و كسى كه از تو دورى گزيند هلاك گردد.مثل تو و فرزندان امامت پس از من،مثل كشتى نوح است،كسى كه بدان درآيد نجات يابد و كسى كه از آن بازماند غرق شود.مثل شما مثل ستارگان است،تا روز قيامت هرگاه ستاره اى پنهان شود ستاره اى آشكار مى گردد.» (1)

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در امر امّت و امامت پس از خود اهتمام فراوان داشت و سخت مايل بود آن را روشن كند و براى آن حجّت برپا كند و از همين رو مى بينيم كه پيامبر با شيوه ها و وسايل توضيحى مختلف كه عقل و قلب و چشم را آكنده از اطمينان و نور و هدايت مى كند درصدد تبليغ آن است.اين امر از روايتهاى پراكنده در كتابهاى مسلمانان هويداست تا آنجا كه مى توانيد از خلال آن كسى را كه فصل خاصّى براى فضائل اهل بيت نگشوده به ناصبى گرى متّهم كنيد؛اهل بيتى كه خداوند هرگونه آلودگى را از آنها دور داشته و آنها را كاملا پاك داشته است و در كتاب جاودانۀ خود ايشان و فضلشان را ستوده است و مودّت و دوستى آنها را ضرورى دانسته و آن را پاداش رسالت قرار داده است.

اين توجّه بسيار مهم از سوى پيامبرى است كه باطل به هيچ رو بدو راهى ندارد و از روى هوى و هوس سخن نمى گويد و سخنان او براساس وحى است؛پيامبرى كه با وضوح فوق العاده به امامت و ولايت امامان اشاره دارد به گونه اى كه از مجموع روايتهايى كه در كتابهاى مسلمانان جمع است يا به دلايل مختلف در طومارها و تأليفات ايشان پراكنده است،قطع حاصل مى شود كه مناسبتى از ديدگان پيامبر پنهان نمانده است مگر آن كه آن را از حجت و بيان مى آكند و او در هر زمان در آشكار كردن مقام والاى آنها با بزرگداشت و تجليل يادشان مى كرد.جاى شگفتى هم ندارد زيرا ياد ايشان همان ياد

ص:146

خداست و به همين سبب صحاح و غير صحاح آكنده از آن است تا آنجا كه امام را نور رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله مى دانند كه رايحه اى از نبوّت از او استشمام مى شود و دليلى از عصمت در اوست و نبايد از او كناره گرفت.

گفتم«اشاره به امامت ايشان دارد»تا بدين ترتيب مراعات كسانى را كرده باشم كه تا وقتى مسؤول خود مى باشند و در حجّتى كه در امر امامت برپا مى كنند متعهّدند از شتاب در اين امر پرهيز مى كنند.چنين فردى آزاد است كه چيزى را بگيرد يا رها كند،مى تواند با من همراه يا مخالف باشد،ولى به هرحال من ايمان ترديدناپذيرى دارم كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از نخستين سخنان خود به عنوان بخشى از رسالت خود به بيان امام پس از خود اهتمام داشته است و به همين سبب تصريحات حضرت در اين زمينه مجال آن را نمى دهد كه شكّى به حقيقت تابان راه يابد ولى شما خود انجام كار خويش را مى دانيد و در اين مورد آزادى كامل داريد.

بر اين اساس بار ديگر به حديث گذشته بازمى گرديم،حديثى كه پر از مضامين تصريح شده در امامت اهل بيت-على عليه السّلام و فرزندانش-پس از پيامبر اكرم است.هم اكنون حديث سفينه را بررسى مى كنيم و در دليل بر امامت از آن يارى مى گيريم و برخى از منابع مورد اعتماد و حتّى قطعى آن را بيان مى كنيم و در اين هنگام خواهيد ديد كسى كه اين حديث را ذكر مى كند آن را از مسلّمات مى داند.

روايت ابو ذر كه در كتابهاى بيشمارى از تأليفات مسلمانان نقل شده است همان گونه كه خواهد آمد گواه توجّه بسيار ابو ذر به اين حديث است.ابو ذر كسى است كه از گواهى پيامبر صادق و امين برخوردار است:«راست گوتر از ابو ذر را نه زمين بر خود حمل كرده و نه آسمان بر او سايه افكنده است.»چه بزرگ است آن گواهى كه همّت مردان در برابر آن كوتاه به نظر مى رسد.اين سخن از سوى پيامبرى صادر شده كه مسلمانان با در نظر گرفتن اختلاف شيوه هاشان او را مى شناسند و اين اهتمام از سوى حضرتش گواه آن است كه تلاشهايى براى پوشاندن اين حديث و احاديث نظير آن كه از منبع نبوت و معدن حكمت سرچشمه مى گيرد صورت مى پذيرد و حقّى كه اهلش از آن روى برمى تابند اين صحابى بزرگوار را واداشته تا چنين تأكيدات قابل توجّهى بورزد.حال به اين حديث مهمّ توجه مى كنيم:

«از سليم بن قيس هلالى است كه گفته است:در حالى كه ما به همراه جيش بن معتمر

ص:147

در مكّه بوديم ابو ذر برخاست و حلقۀ در كعبه را گرفت.اين صحابى بزرگوار چه مى خواست؟ابو ذر گفت:آن كه مرا مى شناسد كه مى شناسد و آن كه مرا نمى شناسد همانا من جندب بن جناده-ابو ذر-مى باشم.سپس گفت:اى مردم!از پيامبرتان شنيدم كه مى فرمود:مثل اهل بيت من در ميان شما مثل كشتى نوح است،كسى كه بدان سوار شود نجات يابد و كسى كه آن را ترك كند هلاك شود.و نيز مى فرمايد:مثل اهل بيت من در ميان شما مثل باب حطّه در ميان بنى اسرائيل است.كسى كه از اين در داخل شود آمرزيده مى شود.و نيز مى فرمايد:من در ميان شما چيزى باقى مى گذارم كه مادامى كه بدان چنگ زنيد هرگز گمراه نمى شويد:كتاب خدا و خاندانم؛اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا بر حوض كوثر بر من وارد آيند.» (1)

اينك با قدرى اجمال به ذكر برخى از راويان اين حديث به علاوۀ ابن عبّاس و ابو ذر و نيز پاره اى از كتب معتبرى مى پردازيم كه اين حديث شريف-حديث سفينه-در آنها آمده است و البتّه پس از طرح اين سؤال كه:چه چيز تنها اهل بيت را سزاوار آن مى كند كه كشتى نجات باشند؟كشتى نوح به صراحت قرآن شناخته شده است،زيرا هر كس را كه بدان سوار شد نجات داد در حالى كه امروزه در امور الهى چيزى مردم را حفظ نمى كند.

ممكن نيست ذكر اين تصريح و امثال آن در حق اهل بيت از سوى پيامبر اكرم صرفا دنباله روى از عاطفه باشد،زيرا چنين چيزى با ايمان به رسالت او منافات دارد.

آيا اين بدان دليل نيست كه ايشان به درجه اى از عصمت و علم رسيده اند كه آنها را به داشتن اين مقام والا شايسته مى سازد؟بويژه آن كه بر پيامبر دروغها بسته خواهد شد و فتنه بر هر گناهكار و بيگناهى سايه خواهد افكند و كسانى بر منبر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله خواهند نشست كه هرگز شايستگى آن را ندارند و از همين رو پيامبر مى بايد دستور الهى را در بيان فضل اهل بيت خود و لزوم فرمانبرى از آنها و پيروى از روش ايشان و نيز خوش نيّتى آنها را براى مردم به اجرا درآورد.

ما به همين سخن بسنده مى كنيم و تاريخ اسلام در برابر شماست و شما مى توانيد به هر منبعى كه مى خواهيد مراجعه كنيد.

ما بايد در حالى كه تصريحات پيامبرى را كه بر وحى الهى و اجراى تصميمات او امين

ص:148

است تعقيب مى كنيم،اين حقيقت را در برابر ديدگان خود داشته باشيم كه اين امّت به هفتاد و دو يا هفتاد و سه فرقه تقسيم خواهد شد يا طابق النعل بالنعل به همان اختلافات و تفرقه اى مبتلا خواهند شد كه اقوام ديگر گرفتار آن شدند و در اين ميان تنها يك فرقه نجات مى يابد.

اين حديث كه«تنها يك فرقه نجات مى يابد»در تمامى كتابهاى فرق جاى هيچ گونه گفتگويى را باقى نمى گذارد و از اين گذشته به نظر شما مراد پيامبر از اين سخن چيست؟ و آيا در زبان عربى صريحتر و روشنتر از اين،سخنى يافت مى شود؟آيا پيامبر اكرم به ما دستور نمى دهد كه تنها از امامان توشه برگيريم و نه از ديگران و دوستان ايشان را دوست بداريم و به دشمنانشان دشمنى ورزيم؟زيرا آنها به هنگام تلاطم جامعۀ اسلامى به سبب فتنه ها و دروغهايى كه بر پيامبر اكرم بسته شده و امت به گروههاى مختلفى تقسيم شده كه آن يك ديگرى را تكفير و بدون هيچ سودى او را به باد لعنت مى گيرد كشتى نجات هستند و راه روشن است و پيامبر،خود،آن را هموار كرده و براى شب روندگان آن را نورانى گردانيده است.

هرچه مى خواهيد بكنيد ولى كافى است در اين مورد براى افزايش بينش و علم يقينى،كتاب محمّد و على و حديث الثقلين و حديث السفينه اثر پژوهشگر دقيق و محقّق ظريف نجم الدّين شريف عسكرى را بخوانيد.اين نكته سنج والامقام اسامى راويان اين حديث و كتبى را كه حديث مذكور در آنها وارد شده آورده است.شما هنگامى كه تعداد فراوان راويان و نيز منابعى را كه اين حديث در آنها آمده ببينيد بدون هيچ شكّى مطمئن مى شويد كه آن از سرور پيامبران صادر شده بويژه با در نظر گرفتن اينكه اين حديث در ميان آنها از امور مسلّم است،تا آنجا كه در آغاز كتابها و هنگام فرستادن درود به محمد و آل محمد(كشتى نجات)اين حديث را مى بينيم.دانشمندان بزرگ تشيّع و تسنّن اين حديث را به نظم كشيده اند كه از جملۀ اين علماى بزرگ است،عجيلى شافعى كه ما به عنوان نمونه،سخن او را در كتابش ذخيرة المآل مى آوريم:

«به نام خداوند بخشندۀ مهربان.سپاس خدايى را كه اهل بيت را كشتى نوحى قرار داد كه اگر كسى بدان درآيد نجات يابد و اگر از آن كناره بگيرد غرق شود.» (1)سپس در

ص:149

موارد ديگرى اين حديث را ذكر مى كند مانند اين سخن كه:«ايشان كشتى نوح و ريسمان نجات و همراهان كتاب خدا تا هنگام ورود به حوض كوثر هستند.» (1)اشعار بسيارى سروده شده كه متضمّن حديث سفينه است مثل اين شعر:

آن كشتى كه اگر كسى سوار آن شود نجات مى يابد و كسى كه از آن دورى گزيند در ميان مردم به هلاكت رسد.

شايد خطبۀ امير مؤمنان عليه السّلام كه يعقوبى در تاريخ بغداد مى آورد توضيح دهندۀ-مراد از غرق شدن مردم و نجات يافتن ايشان با توشه برگرفتن از اهل بيت كه سرچشمه هاى علم و چراغ هدايت و نشانه هاى امامت و بازگوكنندۀ نبوّت هستند-باشد كه دلالت بر امامت سرور ما امير مؤمنان عليه السّلام و فرزندان پاك و معصوم او دارد.حضرت در اين خطبه مى فرمايد:«تمامى خير در كسى است كه قدر و منزلت خود را شناخته است»؛و سپس حضرت در توصيف كسى ادامۀ سخن مى دهد كه خود را در ميان مردم به عنوان قاضى گمارده است و خويش را به داشتن علم توصيف مى كند در حالى كه اهل علم نيست:

«كليد كار كوركورانه است و از سر بى هدفى به اشتباه گرفتار مى آيد.از آنچه نمى داند پوزش نمى خواهد تا سالم بماند و در علم براساس بينش كارى نمى كند.روايات را چنان مى پراكند كه باد خار و خاشاك را.خونها از او به فرياد مى آيند و آنچه به ارث مانده از او مى گيرند.با داورى او ناموس حرام حلال و با رضايت او ناموس حلال حرام مى گردد.

كجا سرگردانيد؟و از اهل بيت پيامبرتان به كجا روى مى آوريد؟

من از اصل پدران اهل سفينه ام و هر كس در آن نجات يافت در اين نيز نجات يابد.

واى بر كسى كه از ايشان عقب ماند.من براى شما همچون غار هستم براى اهل غار و من در ميان شما«باب حطّه»هستم كه هر كس از آن درآيد نجات يابد و كسى كه از آن درنيايد هلاك شود.اين حجت پيامبر در ماه ذى الحجّه در حجّة الوداع است:چيزى را در ميان شما به يادگار گذاشتم كه مادامى كه بدان چنگ زنيد پس از من هرگز گمراه نمى شويد:كتاب خدا و خاندانم. (2)»

همان گونه كه ديديد امام به اين امور استشهاد مى كند،زيرا اين امور در ميان ايشان به

ص:150

دليل آن كه متواتر و مسموع است و در ميان آنها بر سبيل سماع يا روايت از پيامبر نقل مى شده صحيح به شمار مى آيد و از اين پس،ديگر نيازى به برهان نداريم،زيرا اين از امورى است كه نمى توان آن را ردّ يا تكذيب كرد.

از همين رو بسيارى اوقات حضرت به حقّ خود كه از آن محروم شده بود-حتى هنگامى كه اين حق به ايشان عودت داده شد-استشهاد مى كند،چنان كه نقل آن با اين سخنان استوار و رسيدن اين سخنان از سوى سرور پيامبران به مردم ذكر شد،سخنانى نظير حديث سفينه يا بهتر بگويم احاديث سفينه يا ثقلين يا باب حطّه يا جز آن.نكتۀ مهم آن كه حديث سفينه به دليل تواتر و استفاضه اش در كتب اهل سنّت هيچ گونه گفتگويى را برنمى تابد و جايى براى شك و ترديد باقى نمى گذارد كه آن از معدن نبوت،سرور پيامبران و خاتم انبيا صادر شده است،چنان كه حديث جدايى امت و اينكه تنها يك فرقه نجات مى يابد از امورى است كه ميان مسلمانان تواتر دارد.

حال به عنوان نمونه آنچه را صاحب كتاب جواهر البخارى در مقدّمۀ آن از ابن اليمن بن عساكر در اثناى ذكر اهل بيت آورده ذكر مى كنيم:«آنها به خواست خدا فرقۀ ناجيه هستند.» (1)

آنچه پيداست اين است كه تواتر آن ترديدناپذير است-و هر گروهى ادّعا مى كند كه همان فرقۀ ناجيه است-و اين از امورى است كه در جوامع اسلامى و كتب نظم و نثر ايشان رواج يافته و ما به عنوان گواه شعر شرف الدوله مسلم بن قريش عقيلى ملك موصل و در گذشته به سال 478 هجرى را مى آوريم:

هرگاه در دين هفتاد و چند فرقه اختلاف يافتند،

چنان كه از سرور پيامبران رسيده است

و تنها يك فرقه از ايشان نجات مى يابد.

پس تو چه اعتقادى دارى اى ديده ور خردمند؟!

آيا خاندان محمّد صلّى اللّه عليه و آله فرقۀ ناجيه هستند

يا فرقۀ هلاك شونده،به من بگو؟

اگر بگويى هلاك شوندگانند كفر ورزيده اى و اگر بگويى

ص:151

نجات يابندگانند پس با ايشان هم پيمان شو و با جاهلان مخالفت كن.

اگر مولاى قوم از ايشان است،پس من

به سخن و عملكرد آنها در دين خشنودم.

على عليه السّلام و فرزندانش را امام من تصوّر كن

و تو در مورد سايرين هرچه مى خواهى بكن!

حديث سفينه و اختلاف امّت و نجات يافتن يك فرقه از مجموع اين فرقه ها و متداول بودن اين احاديث در ميان مسلمانان حتى در غالب مجالس خصوصى ايشان دلالتى روشن در لزوم تعيين موضع عقلى و شرعى از سوى شخص مسلمان دارد و اين در ميان پيروان همۀ اديان معروف است كه هنگامى كه آب قوم ستمگر را غرق كرد و بزرگ و كوچك را در خود گرفت جز با سوار شدن به كشتى نوح راه نجاتى براى آنها نبود و هلاك شد آن كه هلاك شد و جز سواران كشتى نوح كسى نجات نيافت.

مثل خاندان محمّد صلّى اللّه عليه و آله نيز نظير كشتى نوح است،كسى نجات نمى يابد مگر آن كه به ريسمان و ولايت ايشان چنگ در زند و رسن آنها را بگيرد.كسى كه مى خواهد به منابع فراوان اين حديث شريف آگاهى يابد بايد به كتاب عبقات،بخش مختص به حديث ثقلين و حديث سفينه،يعنى جلد دوم آن مراجعه كند.مؤلّف اين كتاب مير حامد حسين هندى اسامى راويان اين حديث مبارك و اسامى كتب و نيز كلمات احاديثشان را آورده است و آن تلاش سترگى است كه هر كس در كاوش كتابها و پژوهش در مضامين آن خبرگى داشته باشد آن را مى شناسد،آسان نيست براى تحقيق پيرامون يك حديث به بيش از نود حديث آگاهى يافت و اين البتّه زحمت قابل تمجيدى است.خداوند به پويندگان اين راه براى روشن كردن حقيقت و تلاش اين گونه افراد در كشف حقايق پاداش خير بدهد،چنان كه محقّق بزرگوار نجم الدين شريف عسكرى در كتابى كه قبلا بدان اشاره كرديم اين نكته را ثابت كرده است.

اگر دربارۀ حديث سفينه به كتاب عبقات،ج 2 و نيز كتاب محمّد و على و حديث ثقلين و حديث سفينه مراجعه كنيم،پيشاپيش شمار بسيارى از علما،محدّثان،مورّخان، مفسّران و بزرگان مشهورى را مى بينيم كه برخى از ايشان بر اين احاديث تأكيد ورزيده اند و صحّت آن را در سطح بالايى از قواعد و اصول روايات مورد تأكيد قرار داده اند.

از جمله اين عدّه-بر سبيل مثال و نه انحصار-هستند:

ص:152

محمّد بن ادريس امام شافعيه و احمد بن حنبل امام حنابله و مسلم بن حجاج قشيرى مؤلف صحيح مشهور صحيح مسلم و ابن قتيبۀ دينورى صاحب الامامة و السياسة و ابو ياسر بزّاز صاحب مسند و ابو يعلى تميمى موصلى و ابو جعفر بن جرير طبرى مفسّر و مورّخ و ابو بكر صولى صاحب كتاب الاوراق و ابو الفرج اصفهانى مؤلّف الاغانى و طبرانى،صاحب المعاجم الثلاثة و نصر بن محمّد سمرقندى و حاكم نيشابورى و حرگوشى و ابن مردويه اصفهانى و ابو اسحاق ثعلبى و ابو منصور ثعالبى و ابو نعيم اصبهانى و ديگرانى كه اسامى و نام كتابهاى ايشان با كلمات رواياتشان در دو كتاب مذكور يافت مى شود و شما مى توانيد به آنها مراجعه كنيد. (1)

ص:153

از شيوه ها و سخنان ناقلان اين حديث پيداست كه حديث مذكور به مناسبتهاى مختلف و استفاده از فرصتهاى به دست آمده براى تأكيد حجّت و اظهار حقّ و بزرگداشت اهل حق ايراد شده است.

بدون ترديد حكمت الهى اقتضاى تواتر چنين حديثى را دارد و فراوانى ناقلان آن موجب مى شود كه مضمون اين حديث در هدف والاى آن وضوح يابد و قطعيت سند با اقامۀ حجت از نظر سند و متن هرگونه عذرى را از ميان مى برد.كتابهاى زيادى در خصوص حديث ثقلين تأليف شده است و پيامبر در اين حديث به ضرورت چنگ در زدن به كتاب اللّه و ائمّۀ معصومين دستور داده است.

سيد بحرانى در باب بيست و هشتم نصّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله در وجوب تمسّك به ثقلين را از طريق عامّه كه شامل سى و نه حديث است يادآور مى شود. (1)وى سپس اين احاديث را همراه با اسامى راويان آن و كتبى كه در آن آمده است مى آورد.از جملۀ اين احاديث را همراه با اسامى راويان آن و كتبى كه در آن آمده است مى آورد.از جملۀ اين احاديث است آنچه از احمد بن حنبل و در برخى موارد از زيد بن ثابت نقل شده كه گفته اند:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:من در ميان شما دو خليفه به يادگار مى نهم:كتاب خدا كه ريسمان آن از آسمان به زمين-يا ميان آسمان و زمين كشيده شده-و خاندانم كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا زمانى كه بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.

ديگر،خبرى است كه از صحيح مسلم به طرق متعدّد نقل شده است:در خبر معتمد از زيد بن ارقم كه در آن مكانى را ذكر مى كند كه در آنجا حديث ثقلين را شنيده است:از پيامبر در«خم»كه وصيت به اهل بيت را مورد تأكيد قرار داده و سخن خود را چنين ادامه مى دهد:«در مورد اهل بيتم خدا را به ياد شما مى آورم»،و اين سخن را چهار بار تكرار كرد و اينكه مقصود او از اهل بيت زنان ايشان نيست بلكه عترت هدايتگرى است كه دادن صدقه به آنها حرام شده است.

از جملۀ اين احاديث است آنچه در تفسير ثعلبى،جلد دوّم،سورۀ آل عمران به دنبال اين فرمايش خداوند سبحان آمده است: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا (2).وى

ص:155

سلسلۀ حديث را نقل مى كند تا به ابو سعيد خدرى مى رسد كه گفته است:«از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه مى فرمود:من دو شىء گرانبها و دو جانشين در ميان شما به يادگار مى نهم كه اگر آن دو را بگيريد پس از من هرگز گمراه نشويد،يكى از آن دو بزرگتر از ديگرى است:كتاب خدا كه ريسمانى است كشيده شده از آسمان به زمين و ديگرى عترت و خاندان من است و اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا آن كه بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.»

از جملۀ اين احاديث حديثى است كه از خطيب شافعى معروف به ابن مغازلى در كتابش مناقب امير المؤمنين آمده،وى پس از ذكر سلسلۀ سند و سپس حديث در پايان مى افزايد:«خداوند لطيف و خبير به من خبر داده است كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند،پس ببينيد كه در مورد اين دو چه به يادگار مى نهيد.»

در كتاب مناقب اين حديث به طرق متعدّد و به نقل از منابع مختلف روايت شده كه از آن جمله است:از مسند احمد بن حنبل و صحيح مسلم و نيز از رزين بن معاويه اندلسى در جمع ميان صحاح ستّه در جلد سوّم از جلدهاى چهارگانۀ آن از صحيح داود سجستانى كه كتاب سنن است.

از صحيح ترمذى از زيد بن ارقم نقل است كه گفته است:«پيامبر اكرم فرموده:من در ميان شما چيزى را به يادگار مى نهم كه اگر بدان چنگ درزنيد پس از من هرگز گمراه نشويد،يكى از آن دو بزرگتر از ديگرى است و آن كتاب خداست كه ريسمانى است كشيده شده از آسمان به زمين و ديگر خاندانم.»سفيان مى گويد:اهل بيت او همان كسانى هستند كه علم پيامبر را به ارث مى برند،زيرا از پيامبران جز علم به ارث برده نمى شود و اين مانند سخن نوح است كه: «رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً. (1)كه منظورش«دين من»است و علما،اهل بيت او هستند كه به او اقتدا مى كنند و كسانى كه به آنچه كتاب و عترت براى آنها آورده عمل مى كنند،داراى دو فضيلتند.

در آنچه از مناقب ابن مغازلى شافعى بيان شد خطبه اى آورده شده كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله-در غدير خم ايراد فرمود.در اين خطبه تمهيدات شگفت انگيزى به هدف

ص:156

تفهيم مردم و الزام ايشان در آنچه از ضرورت تمسّك به ثقلين مى فهمند به چشم مى خورد تا آن كه حضرت در اين خطبه به اينجا مى رسد:«آگاه باشيد كه من جلودار شما و شما پيروان من هستيد كه نزديك است بر سر حوض كوثر بر من وارد شويد و هنگامى كه مرا ملاقات كنيد از شما پيرامون دو ثقل خود سؤال خواهم كرد كه با آن دو چه كرديد.»راوى مى گويد:كسى گفت كه اى پيامبر در جاى بلندى قرار گير،ما نمى فهميم تو چه مى گويى تا آن كه مردى از مهاجران برخاست و گفت:يا رسول اللّه!پدر و مادرم فداى تو باد،آن دو ثقل كدامند؟حضرت فرمود:ثقل اكبر،كتاب خداست كه ريسمانى است كه يك طرف آن در دست خدا و طرف ديگر آن در دست شماست،پس بدان چنگ درزنيد و از آن روى برنتابيد و گمراه نشويد و ثقل اصغر خاندان من هستند كه به قبلۀ من روى مى آورند و دعوتم را پاسخ مى دهند،پس آنها را نكشيد و نرانيدشان و دربارۀ آنها كوتاهى نكنيد.همانا كه من از خداوند لطيف و خبير خواستم و او به من قول داد كه اين دو همچون اين دو دانۀ تسبيح بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند و اگر بخواهى مى گويم همچون دو انگشت سبابه و وسطى،پس يارى دهندۀ اين دو را يارى ده و خواركنندۀ اين دو را خوار بدار و دوستدار اين دو را دوست بدار و دشمنان اين دو را دشمن بدار.آگاه باشيد كه امّتى پيش از شما هلاك نشدند مگر آن كه به هوى و هوس خود رفتار كردند و عليه پيامبرشان همداستان شدند و كسانى را كه به عدالت پرداختند كشتند.حضرت سپس دست على عليه السّلام را گرفت و او را بالا برد و فرمود:كسى كه من ولىّ اويم على عليه السّلام نيز ولىّ اوست،خداوندا دوست دارندۀ او را دوست و دشمن او را دشمن بدار.حضرت اين سخن را سه بار تكرار كرد.

و باز از جملۀ اين احاديث است حديث سمعانى در كتاب فضائل الصحابه و نيز صاحب عمده و نيز آنچه از رئيس امامان اهل سنت،موفق بن احمد،در كتاب فضائل على امير المؤمنين در حديث مكاتبۀ معاويه با عمرو بن عاص آمده است.در اين نامه احاديثى هست كه بجاست براى استفاده،آن را كاملا نقل كنيم.در جواب اين نامه نگارى آمده است:

«از عمرو بن عاص-صحابى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله-به معاوية بن ابى سفيان،امّا بعد،نامۀ تو را دريافت كردم و آن را خواندم و فهميدم.امّا در مورد آنچه تو مرا بدان دعوت كردى از كنار گذاشتن اسلام و همراه شدن با تو در گمراهى و كمك من به تو در راه باطل و كشيدن

ص:157

شمشير به روى على عليه السّلام،بايد بگويم كه او برادر پيامبر اكرم و وصىّ و وارث او و قاضى دين او و برآورندۀ وعدۀ او و همسر سرور زنان بهشت و پدر دو نوۀ پيامبر حسن و حسين عليهما السّلام است كه سرور جوانان بهشتى هستند،امّا اينكه گفتى تو جانشين عثمانى، سخنى راست گفته اى ولى امروز عزل تو از خلافت او روشن شده است و با جز تو بيعت شده است و خلافت تو از ميان رفته است و امّا اينكه تو از من تمجيد كردى و مرا به همراهى پيامبر و فرماندهى لشگر او نسبت دادى بايد بگويم كه من با تمجيد فريب نمى خورم و به سبب آن از دين روى برنمى تابم.

«امّا آنچه تو به ابو الحسن برادر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و وصىّ او از سركشى و حسادت وى به عثمان نسبت دادى و صحابه را فاسقان ناميدى و پنداشتى كه ايشان نسبت به قتل عثمان بيشترين تمايل را دارند در واقع دروغ و گمراهيى بيش نيست.واى بر تو اى معاويه!آيا نمى دانى كه ابو الحسن جان خود را تقديم پيامبر كرد و در بستر او خفت و در اسلام و هجرت بر ديگران پيشى جست و پيامبر در مورد او فرموده است كه:او از من است و من از او و او نسبت به من همچون هارون است نسبت به موسى جز آن كه پس از من پيامبرى نيست،و در روز غدير خم دربارۀ او فرمود:آگاه باشيد كسى كه من مولاى اويم،على عليه السّلام نيز مولاى اوست،بار خدايا دوست او را دوست و دشمن او را دشمن بدار و كسى كه او را يارى داد يارى ده و كسى كه او را خوار گرداند خوارش گردان.

على عليه السّلام همان است كه پيامبر در روز خيبر در مورد او فرمود:فردا درفش را به كسى خواهم سپرد كه خدا و پيامبرش را دوست دارد و خدا و پيامبرش نيز او را دوست دارند.

على عليه السّلام همان كسى است كه پيامبر در روز طير دربارۀ او فرمود:محبوبترين خلق نزد خودت را پيش من آور.چون على عليه السّلام بر او داخل شد حضرت فرمود:پيش من بيا!بيا!و در روز طير دربارۀ على فرمود:على،امام نيكوكاران و كشندۀ تبهكاران است،كسى كه او را يارى دهد يارى و كسى كه او را خوار كند خوار مى شود.پيامبر اكرم مى فرمايد:

على عليه السّلام پس از من ولىّ شماست و اين سخن را براى تو و همۀ مسلمانان مورد تأكيد قرار داد و فرمود:من دو چيز گرانبها در ميان شما به يادگار مى نهم:كتاب خدا و خاندانم.

و براستى كه رسول خدا فرمود:همانا من شهر علمم و على عليه السّلام دروازۀ آن است.

«اى معاويه!مى دانى كه در آيات قرآن مجيد آياتى در فضائل على عليه السّلام نازل شده كه

ص:158

هيچ كس در آن با او شريك نيست،همچون اين سخنان پروردگار: يُوفُونَ بِالنَّذْرِ (1)؛ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ (2)؛ أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (3)،و نيز اين فرمودۀ پروردگار كه: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ (4)و اينكه خداوند به پيامبرش مى فرمايد: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى. (5)پيامبر اكرم خطاب به على عليه السّلام مى فرمايد:آيا نمى خواهى براى من همچون هارون براى موسى باشى،صلح تو صلح من و جنگ تو جنگ من باشد و در دنيا و آخرت برادر و دوست من باشى؟يا ابو الحسن!كسى كه تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و كسى كه با تو كينه ورزد با من كينه ورزيده است و كسى كه تو را دوست بدارد خداوند او را به بهشت وارد كند و كسى كه به تو كينه ورزد خداوند به آتشش درآورد.

اى معاويه!اين پاسخ نامۀ توست و كسى كه عقل و دين داشته باشد با اين نامه فريب نمى خورد و السّلام. (6)

آنچه در اين نامه و جز آن جلب توجّه مى كند تصريحات عمرو بن عاص دربارۀ فضيلت و شرافت على عليه السّلام است،همچون اين قصيدۀ معروف او:

زمين كجا و آسمان كجا

و معاويه كجا و على كجا!

و احاديث ديگرى كه بر زبان اين مفسّران جارى شده است و دليل آن است كه امير مؤمنان بهره اى بسيار از سجاياى فاضله داشته است.شهادتهاى والا در كلام خداوند

ص:159

سبحان و سخنان خاتم مرسلان و سرور پيامبران و گواهى دشمنان به ملكات و صفات اخلاقى و منش پاك و آراستگيهاى حضرت به ستايشهاى عطرآگين و سرافرازيهاى باشكوه،چنان است كه همّتهاى كمياب-هرچند بزرگ باشد و اهل آن اندك-در برابر آن ناچيز مى نمايد.

اين برخى از نكاتى بود كه به دست ما رسيده است و از جملۀ آن كتاب سير الصحابة از طرق گوناگون است و در آن براى نزديك كردن معنا و رسيدن به هدف والا فضايلى را ذكر كرده است،نيز از ابن ابى الدنيا در فضائل قرآن و از موفق بن احمد-كه نامش را برديم-به طرق متعدّد در آن آمده است،بويژه در پاسخ ابن عبّاس هنگامى كه از على عليه السّلام سؤال كرد و حضرت با تأكيد با حديث ثقلين و احاديث ديگرى به او پاسخ داد كه بر فضائل فراوانش دلالت داشت و نيز از حموينى به طرق مختلف كه در قسمتى از آن خطبۀ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله را يادآور شده تا آنجا كه مى فرمايد:

«من جلودار شما به سوى حوض كوثر هستم و هنگامى كه بر من وارد شويد دربارۀ ثقلين از شما خواهم پرسيد،پس بنگريد كه در مورد اين دو چه مى كنيد:ثقل اكبر كه همان كتاب خداست يك طرف آن به دست خدا و طرف ديگر آن به دست شماست، پس بدان چنگ درزنيد و گمراه نشويد و تبدّل نيابيد.ديگر اهل بيت من است،پس همانا خداوند لطيف و خبير به من خبر داده است كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد آيند.»

و از جملۀ آن استفاضۀ ابن ابى الحديد و بحث گستردۀ او در خصوص اين حديث در شرح مشهورش مى باشد.او از جمله خبرى را ذكر مى كند كه ناقدى آن را روايت كرده و مى گويد:

از حسن بصرى پيرامون على عليه السّلام سؤال شد و گمان مى رفت كه وى دربارۀ على عليه السّلام به انحراف كشيده شده است،در حالى كه چنين نبود.وى مى گويد:«چه مى گوييد دربارۀ كسى كه خصلتهاى چهارگانه را جمع كرده است و عصمت او مورد اطمينان است و آنچه پيامبر در جنگ تبوك پيرامون حضرتش بيان داشت كه اگر اين سخن جز از منبع نبوّت برمى خاست آن را استثنا مى كرديم،و اين سخن پيامبر كه مقصود از ثقلان كتاب خدا و خاندان من هستند و اينكه هيچ اميرى بر على عليه السّلام گماشته نشده است و همۀ اميران بر جز او اميرند.»

ص:160

حسن بصرى تحقيقات بسيارى دارد كه در آن فضائل امير مؤمنان عليه السّلام را دنبال كرده و مفاهيم مذكور در اين روايت را توضيح داده است،براى مثال همچون«سبب»و معناى «حبل»كه در اين روايت شريف آمده است.

امير مؤمنان على عليه السّلام بسيارى اوقات به اين حديث استشهاد و بدان استدلال مى كرد؛ همچون اين خطبه حضرت كه:«پيامبر اكرم در ميان ما درفش حق را به يادگار گذارد، كسى كه از آن پيشى گيرد از دين خارج شده است و كسى كه از آن عقب ماند هلاك گردد و هر كس ملتزم آن باشد به حق رسد.راهنماى آن در سخن باوقار است و دير به كارى اقدام كند و هنگامى كه اقدام كرد از خود سرعت نشان مى دهد جز آن كه آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله همچون ستارگان آسمان هستند كه هرگاه يكى از آنها افول كند ستارۀ ديگرى طلوع مى كند.»

در شرح ابن ابى الحديد است كه منظور حضرت از درفش حق دو ثقلى هستند كه پس از پيامبر اكرم به يادگار گذاشته شده اند و عبارتند از كتاب و عترت.وى مى گويد:

«حضرت مى فرمايد كسى كه با اين دو ثقل به مخالفت برخيزد و از آن پيشى گيرد يا عقب ماند از حق خارج شده است و هر كس ملتزم اين دو باشد به حق رسد.سپس مى فرمايد:

راهنماى اين درفش در سخن باوقار است،يعنى خود حضرتش كه به كلمۀ عترت و داناترين مردم نسبت به كتاب خدا به او اشاره شده است.

مكيث الكلام[كه در خطبه آمده]به معناى آن است كه به آرامى سخن مى گويد و مرد مكيث يعنى باوقار.»

براى آن كه تواتر اين حديث شريف براى شما آشكار شود شايسته است به كتاب غاية المرام نوشتۀ كتكتانى مراجعه كنيد. (1)

براى ما كه در صدد بيان شرح نهج البلاغه پيرامون اين حديث هستيم،شايسته است كه پاره اى از خطبۀ نهج البلاغه را كه حاوى اين معناست و نيز آنچه ابن ابى الحديد در شرح آن آورده بياوريم كه خود دليل آن است كه اين حديث را از مسلّمات مى داند،با در نظر گرفتن آن كه اين حديث قطعا از حضرت رسول صادر شده است.امير المؤمنين در يكى از خطبه هاى خود مى فرمايد:

ص:161

«و بندۀ ديگرى كه خود را عالم و دانشمند ناميده در صورتى كه نادان است،پس از نادانان نادانيها و از گمراهان گمراهيها را فراگرفته و دامهايى از ريسمانهاى فريب و گفتار دروغ براى مردم گسترده.كتاب خدا را بر انديشه هاى خود حمل كرده و حق را طبق خواهشهاى خويش قرار داده مردم را از خطرهاى بزرگ ايمن مى گرداند و گناهان بزرگ را آسان مى نمايد.مى گويد از شبهات خوددارى مى كنم و حال آنكه در آنها افتاده است و مى گويد از بدعتها كناره مى گيرم و حال آنكه در ميان آنها خوابيده است،پس صورت او صورت آدمى و دل او دل حيوان است.باب هدايت و راه راست را نمى شناسد تا پيروى كند و باب كورى و گمراهى را نشناخته تا از آن دورى گزيند،پس او مرده اى است در ميان زنده ها.كجا مى رويد و چگونه شما را برمى گردانند و حال آنكه پرچمها برپاست و نشانه ها آشكار و هويدا و منار نصب شده است.پس كجا شما را حيران و سرگردان كرده اند؟بلكه چگونه حيران و سرگردان هستيد و حال آنكه عترت پيغمبرتان در ميان شماست و آنها پيشوايانى هستند كه مردم را به راه حق مى كشند و نشانه هاى دين هستند و زبانهاى صدق،پس آنها را به نيكوترين منزلهاى قرآن فرود آوريد و به سوى آنان بشتابيد مانند ورود و شتاب شترهاى بسيار تشنه.مردم!اين روايت را از خاتم النبيّين فراگيريد.مرده است آن كه از ما مى ميرد و حال آنكه نمرده و پوسيده شده است آن كه از ما پوسيده مى شود و حال آنكه پوسيده نشده،پس نگوييد آنچه نمى دانيد زيرا بيشتر حق در آن است كه شما انكار مى كنيد.معذور داريد كسى را كه شما را بر او حجّت و دليلى نيست و او منم.آيا در ميان شما بر طبق ثقل اكبر رفتار نكردم و يا در ميان شما ثقل اصغر را نگذاشتم؟» (1)

چه بزرگ است اين سخن اگر امّت آن را در پيش گيرد و در پرتو آن ره يابد.ما با در نظر گرفتن التزام خود به اختصار مقدار بيشترى از اين خطبه را آورديم،زيرا اجزاى اين خطبه در خصوص موضوع مورد بحث ما(حديث ثقلين)با يكديگر در ارتباط بودند و در اين جا به اختصار پاره اى از سخنان ابن ابى الحديد را در شرح برخى از عبارات اين خطبه كه به موضوع مورد بحث ما ارتباط مى يابد مى آوريم:

«عترت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله خويشان نزديك و نسل او هستند و صحيح نيست كسى

ص:162

بگويد:عترت حضرت قوم ايشان است هرچند دور.اين سخن ابو بكر در روز سقيفه يا پس ازآن كه:«ما عترت و عشيرۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله هستيم كه از او كنده شده ايم»بر سبيل مجاز است و مقصود از سخن ابو بكر آن است كه ايشان عترت اجداد پيامبر(با حذف مضاف)هستند.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله خود عترت خويش را بيان مى كند هنگامى كه مى فرمايد:

«من دو شيئ گرانبها در ميان شما به يادگار نهادم»و سپس فرمود:عترت من اهل بيت من است و در جاى ديگرى بيان مى فرمايد كه اهل بيت ايشان چه كسانى هستند.حضرت جامۀ خود را بر ايشان افكند و هنگامى كه آيۀ«خداوند مى خواهد پليدى را از شما اهل بيت دور كند...»نازل شد فرمود:«بارخدايا!اينان اهل بيت من هستند پس پليدى را از آنان دور كن.»اگر بگوييد عترتى كه مورد نظر امير المؤمنين با اين سخن است كدام مى باشد پاسخ مى دهيم كه خود حضرت و دو فرزند ايشان.دربارۀ اين سخن حضرت:

و هم ازمّة الحق بايد گفت كه«ازمّة»جمع«زمام»است و گويى حضرت حق را در ميان ايشان قرار داد هر جا كه باشند و هر كجا كه بروند حق هم با ايشان مى رود چنان كه شتر تسليم زمام خويش است.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز صدق اين مسأله را بيان مى كند هنگامى كه مى فرمايد:«حق را با او بگردان هر كجا كه گشت.»

تعبير:و السنة الصّدق از الفاظ شريف قرآن كريم است و خداوند مى فرمايد: وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ. (1)از آنجا كه جز حكم و سخن موافق با حق و صواب از ايشان صادر نمى شود حضرت آنها را همچون زبان صدقى دانسته كه هرگز دروغى از آنها صادر نمى شود و گويى كه آنها با راستى و درستى سرشته شده اند.در اين سخن حضرت:فانزلوهم منازل القرآن،سرّى عظيم نهفته است،زيرا حضرت با اين بيان به مكلّفان دستور مى دهد عترت را در بزرگداشت و تجليل و همسويى با آن و فرمانبرى از آن همچون قرآن بدانند.اگر بگوييد اين سخن حضرت دلالت بر عصمت عترت دارد سخن هم مسلكان شما در اين باره چه خواهد بود؟پاسخ مى دهم كه:ابو محمد بن متويه -كه خدايش بيامرزد-در كتاب خود الكفايه بصراحت مى گويد كه على عليه السّلام معصوم است اگرچه عصمت او امرى ضرورى نيست و عصمت شرط امامت نمى باشد ولى ادلّۀ نصوص گواه عصمت او و قطعيت در عصمت نهان و پنهان اوست و اين امرى است كه در

ص:163

ميان صحابه تنها به او اختصاص دارد و تفاوت آشكار است ميان اينكه گفته شود:«زيد معصوم است»،و اينكه گفته شود«عصمت زيد ضرورى است زيرا كه امام است»،و شرط امام آن است كه معصوم باشد ولى اعتبار اوّل مذهب ما و اعتبار دوم مذهب اماميه است.

امام سپس مى فرمايد:وردهم ورود الهيم العطاش.يعنى در گرفتن علم و دين از ايشان حريص باشيد همچون حرص چهارپايان يا شتران تشنه در وارد شدن به آب،و سپس مى فرمايد:و اعذروا من لا حجّة لكم عليه و هوانا. (1)حضرت مى فرمايد:در ميان شما عدالت به كار بستم و روش را نيكو گردانيدم و شما را به سوى دليل آشكار هدايت كردم تا آنجا كه ديگر حجّتى بر هيچ يك از شما باقى نماند تا با آن بر من احتجاج كنيد.

سپس شرح مى دهد و مى فرمايد:عملت فيكم بالثّقل الأكبر؛يعنى قرآن و خلّفت فيكم الأصغر،يعنى دو فرزندش را،زيرا آنها باقيماندۀ ثقل اصغرند،بنابراين رواست كه پس از رفتن رفتگان بر آن دو«ثقل اصغر»اطلاق كند.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله قرآن و اهل بيت را ثقلين ناميده و ثقل در لغت به معناى كالاى مسافر و كسان اوست و گويى كه حضرت چون در شرف انتقال به جوار خداوند سبحان قرار گرفت خود را همچون مسافرى دانسته كه از منزلى به منزل ديگر انتقال مى يابد و قرآن و اهل بيت را همچون كالا و كسانش قرار داده است،زيرا اين دو برگزيده ترين چيزهاى او بودند.» (2)

مى بينيد كه در اين شرح حقايق بسيارى وجود دارد كه با امت ارتباطى مستقيم مى يابد،اگرچه برخى از آن خالى از اشكال نيست.شارح بيان مى كند كه اين حقايق از امورى است كه هيچ گونه بحثى را برنمى تابد و نيز بنا به دلالت نصوص تصريح بر عصمت حضرت على عليه السّلام دارد.و امام دستور مى دهد كه مردم در گرفتن علم و دين از ثقل اصغر حرص بورزند و عصمت از امور مربوط به خداوند و افعال حكيمانۀ اوست كه اقتضاى فرمانبرى از صاحب آن را دارد،زيرا او به صداقت از خداوند خبر مى دهد و چنين كسى شايستۀ تبليغ احكام الهى و بيان دين و آيات اوست.پس از اين سخن،معنا نخواهد داشت با وجود معصوم به غير معصوم رجوع شد،بويژه آن كه نويسنده اعتراف

ص:164

مى كند در ميان صحابه تنها او به عصمت اختصاص دارد با اين تفاوت كه عصمت را براى او امرى غير ضرورى مى داند و آن را در امامت شرط نمى شمارد.آيا اين سخن بر خداوند عالم حكيمى كه عصمت را در ميان صحابه تنها جامه وصىّ پيامبر على عليه السّلام قرار داده فرض است؟صرف وجود عصمت در امام و دلالت نصوص در تحقق اين عصمت در امام دليل ضرورت آن است،ضرورتى كه خداوند حكيم و عليم-جلّت عظمته-آن را مقدّر كرده است.به علاوۀ دلالت نصوص بر عصمت حضرت كه دلالتى خدشه ناپذير است.آيا مى توان با وجود او به ديگرى كه از عصمت بهره اى ندارد رجوع كرد در حالى كه امام دستور مى دهد مردم در گرفتن علم و دين از او و باقيماندۀ ثقلى كه پيامبر براى امت به جاى گذاشته حرص ورزند،كسانى كه بازگوكنندگان دين و معادن علم و چراغهاى شريعت و رهبران امّتند؟

اين بحث گنجايش تفاصيلى را ندارد كه مقتضى بحث هاى گسترده است،بنابراين به همين قدر بسنده مى كنيم و مسأله را به ذكاوت و هوش و سليقۀ خوانندۀ عزيز در درك اين سخن وامى گذاريم.اينك به ديگرانى مى پردازيم كه در كتابهاى خود حديث ثقلين را آورده اند.از جملۀ ايشان است امام محمّد عبده.او در شرح پاره اى از عبارات اين خطبه چنين مى گويد:

«ثقل در اينجا به معناى هر چيز گرانبهاست و در حديثى از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمده است كه:تركت فيكم الثقلين:كتاب اللّه و عترتى،يعنى دو چيز گرانبها و امير المؤمنين به ثقل اكبر يعنى قرآن عمل كرد و ثقل اصغر يعنى دو فرزندش را به يادگار نهاد و وقتى عترت گفته مى شود مقصود رهبران مردمند.» (1)

قبلا گفتيم اين حديث شريف سند و دلالت قطعى بر امامت امير مؤمنان و ائمّۀ پس از ايشان دارد.اين حديث از دلايل روشن در امامت عترت و از نصوص روشن و قطعى عترت به شمار مى آيد.

سخن گفته ايم:

چه بزرگ است زيان كسى كه به قرآن توسّل نجويد و حال آنكه قرآن از اهل بيت جدا نمى شود و اهل بيت هم از قرآن جدا نمى شوند،پس كسى كه مذهب اهل بيت را اخذ نكند در حقيقت قرآن را اخذ نكرده است.چه شگفت است اين تأكيد:«و انّهما لن يفترقا.كلمۀ«لن»در قواعد زبان عربى در دلالت بر آينده و تأييد به كار مى رود و مستلزم روى آوردن به قرآن و بويژه اهل بيت تا ابد مى باشد.در بعضى جاها آمده است:«من در ميان شما چيزى را به يادگار مى گذارم كه اگر بدان چنگ زنيد پس از من هرگز گمراه نمى شويد.»شرط«اگر بدان چنگ زنيد»اگر موجبى براى بيان نمى داشت پيامبر كه سرور حكما و متكلّمان است،آن را براى چه كسى متذكّر مى شد؟در برخى جاها آمده است:

«ببينيد دربارۀ آن دو چه مى كنيد؟»،و در برخى جاها چنين آمده است:«ببينيد دربارۀ آن دو چه مى كنيد؟آن دو از يكديگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند»؛و سپس مى فرمايد:«خداوند سبحان مولاى من و من مولاى همۀ مؤمنانم»؛و سپس دست على عليه السّلام را گرفت و فرمود:«كسى كه من مولا و سرور اويم،او(على عليه السّلام)نيز مولا و سرور اوست،خدايا دوست او را دوست و دشمن او را دشمن دار»،و چهره هاى آشكار و شگفت انگيز ديگرى در ترسيم حضرت كه زبان هر بهانه جو و توجيه كننده اى را قطع مى كند.

در صورت اخير تخصيص امام على عليه السّلام پس از ذكر اهل بيت بطور كلّى بر كسى پوشيده نيست.اين را در نظر بگيريد و به كيفيّتى كه رسول خدا از على عليه السّلام سخن مى گويد توجّه كنيد.ممكن است بگوييد:اين حديث،شيعى است و اخبار را از زبان پيروان اين مذهب نقل مى كند.براى پاسخ به اين پرسش منبعى را معرفى مى كنم تا شما را با تمام كتب صحاحى كه به نقل اين حديث پرداخته اند-به گونه اى كه اكنون خوانديد- آشنا سازد.تا آنجا كه حاكم در مستدرك صحيحين،109/3 دربارۀ صورت اخير چنين مى گويد:اين حديث براساس شرط شيخين صحيح است.شما مى توانيد به كتاب فضائل الخمسة من الصحاح الستّة مراجعه كنيد و در آنجا اجماع صحاح را بر اين خبر خواهيد يافت و نظاير اين خبر بسيار است مثل:«اهل بيت من همچون كشتى نوح هستند»يا«اهل بيت من همچون باب حطّة در ميان بنى اسرائيل هستند»يا«اهل بيت من براى ساكنان

ص:166

زمين امنيّت هستند.» (1)

حقيقت آن است كه اين روايت روشن و آسان است و هر اهل زبانى كه در آن تأمّل كند مفهومش را درمى يابد.مقصود از اين روايت به گونه اى روشنتر از صراحت-اگر روشنتر از صراحت وجود داشته باشد-اثبات جانشينى على عليه السّلام است و از آنچه امّت پس از پيامبر انجام خواهد داد خبر مى داد.اخبار بسيارى كه در صحاح عامه آمده بصراحت اين اختلاف را بيان مى كند.

در مستدرك صحيحين از على عليه السّلام آمده است كه:«از آنچه پيامبر به من گفته،آن است كه بزودى امّت به من نيرنگ خواهد زد.»نويسنده سپس مى گويد:سند اين حديث صحيح است. (2)اين حديث را خطيب در تاريخ خود و متقى در كنز العمال آورده و مى گويد:اين حديث را ابن ابى شيبه و حارث و بزاز و حاكم و عقيلى و بيهقى در دلائل نقل كرده اند و نيز با زيادات ديگرى در افراد دارقطنى و مجمع الزوايد هيثمى و كنوز الحقايق مناوى و حليّة الاولياء ابو نعيم روايت شده است. (3)

توجّهى اندك شما را مطمئن مى سازد كه پيامبر اكرم در رساندن اين حديث اهتمام بسيارى داشته است و عملا به مناسبتهاى مختلف و با شيوه هاى گوناگون در رسيدن به هدفى كه آن حضرت بدان توجّه داشت و نيز براساس حكمتى كه شخصى دعوتگر را به پايبند بودن نسبت به آن ملزم مى كند حضرتش آن را تبليغ مى كرد.شما با مواضعى كه پيامبر اكرم اين حديث را بيان فرموده آشنايى داريد،يك بار در عرفه و بار ديگر در خم و بار سوم در بيمارى حضرت كه منجر به وفات ايشان شد و بار چهارم به گونه اى كه يزيد رقاشى از انس بن مالك نقل مى كند كه مى گويد:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نماز صبح را با ما گزارد و چون نمازش به پايان رسيد،چهرۀ مباركش را به سوى ما گرداند و فرمود:اى گروه مسلمانان!كسى كه خورشيد را نيابد،پس بايد به ماه تمسّك جويد و كسى كه ماه را نيابد بايستى به زهره متوسّل شود و كسى كه زهره را هم نيابد بايد به فرقدان (4)چنگ زند گفته

ص:167

شد:يا رسول اللّه!خورشيد چيست؟ماه چيست؟زهره چيست؟و فرقدان كدام است؟ حضرت فرمود:من خورشيدم و على عليه السّلام ماه و فاطمۀ زهرا عليها السّلام و حسن و حسين عليهما السّلام فرقدان كتاب خدايند و از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند. (1)

اين روايت چنان كه ابو نعيم در حليۀ خود و نويسندگان ديگر در ساير كتابها از حسن بن على عليه السّلام به نقل از پيامبر آورده اند اين گونه نيز نقل شده است كه حضرتش فرمود:اى گروه انصار!آيا شما را به سوى چيزى دلالت نكنم كه اگر بدان چنگ زنيد هرگز گمراه نشويد؟گفتند:آرى،يا رسول اللّه!حضرت فرمود:اين على عليه السّلام است،پس او را به محبّت من دوست بداريد،همانا جبرئيل خبرى را از خداوند سبحان به من گفت كه به شما گفتم.

راوى مى گويد:اين حديث را ابو بشر از سعيد بن جبير و او از عايشه به گونه اى مختصر در سؤدد آورده است.

محبّ طبرى نيز اين حديث را در الرياض النضرة 177/2 آورده و اظهار داشته است كه آن را فضائلى و خجندى نيز نقل كرده اند. (2)

آنچه نظر را به سوى خود جلب مى كند و موجب تأمّل مى شود،آن است كه برخى از اين منابع به امامت على عليه السّلام و سپس دو فرزند او و نيز ساير ائمّه تصريح دارند،آن هم به گونه اى كه موجب حيرت و شگفتى آدمى مى شود و اين سؤال طرح مى گردد كه:راويان اين گونه احاديث اگر سنّيانى هستند كه به آيين اهل بيت ايمان ندارند چگونه به نقل كسى كه بوسيلۀ وحى حمايت شده و معصوم است آگاهند و به آيينى كه پيامبر اكرم به دستور خداوند تبارك و تعالى به سوى آن هدايت مى كند ملتزم نيستند؟بويژه آن كه در مورد صدور بى شك و شبهۀ اين روايت از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله جاى گفتگويى نيست و در محتواى صريح و واضح آن هيچ گونه اشكالى به چشم نمى خورد.

شايد از احاديث بسيار روشن در اين مسأله-كه از نظر دلالت آن بر مقصود جاى هيچ شكّى براى پژوهشگر نيست-سوگندها و احتجاجات امير مؤمنان است كه علاّمه شيخ ابراهيم بن محمد حموينى شافعى در كتاب فرائد السمطين،باب 85 آورده؛سوگندى كه امير مؤمنان در مسجد النبى ادا كرد و در ضمن آن چنين فرمود:«شما را به خداوند سبحان

ص:168

سوگند مى دهم آيا مى دانيد كه پيامبر اكرم براى گفتن خطبه برخاست-و ديگر پس از آن خطبه اى نخواند-و فرمود:اى مردم!من در ميان شما دو شىء ارزشمند به يادگار گذاشتم،كتاب خدا و خاندانم؛پس به اين دو چنگ درزنيد كه هرگز گمراه نمى شويد، پس همانا خداوند لطيف و خبير به من خبر و قول داده كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.پس عمر بن خطاب برخاست و-با حالتى تقريبا غضب آلود گفت:يا رسول اللّه!همۀ اهل بيتت؟حضرت فرمود:خير، منظورم جانشينان من هستند كه نخستين آنها برادرم،وزيرم،و جانشين من در ميان امّت و ولىّ هر مؤمنى پس از من است و او نخستين ايشان است و سپس پسرم حسن و پس از او پسرم حسين و سپس نه نفر از فرزندان حسين،يكى پس از ديگرى تا آن كه بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.آنها شاهدان خدا در زمين و حجّتهاى او بر مردم و خزانه داران علم او معادن حكمت او هستند؛كسى كه از آنها فرمان برد،از خداوند فرمان برده است و كسى كه از فرمان آنها سرپيچد از فرمان خدا سرپيچيده است.»

همگى گفتند:گواهى مى دهيم كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنين گفت. (1)آيا در منظور مورد نظر باز هم شكّى براى شما باقى مى ماند؟با توجه به اينكه هم سند آن قطعيت دارد و هم حديث از تواتر برخوردار است.از نظر سند بايد گفت كه اين حديث از مجموعۀ بزرگى از صحابه و به طرق متعدّد نقل شده است كه با وجود آن آدمى اطمينان مى يابد كه حديث از شخص رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله صادر شده است.

شما نيز همانند من سخت شگفت زده مى شويد-در حالى كه مجموعۀ زيادى از اين راويان را آورديم و نيز برخى از آنچه را از اين حديث شريف ذكر كردند بيان داشتيم-كه چگونه برخى از ايشان مى كوشند اين حديث شريف را به شكلى ديگر نقل كنند،چنان كه اينك به ذكر آن مى پردازيم:

پيامبر اكرم فرموده است:من(تنها)كتاب خداى را در ميان شما به يادگار مى گذارم يا من در ميان شما دو شىء ارزشمند به يادگار مى نهم:كتاب خدا و سنّتم.بوى جعل و تجاوز به حق و حتى دشمنى با اهل بيت به مشام همۀ ما مى رسد.خيانت در احاديث پيامبر اكرم پس از مطالعۀ مجموعۀ بزرگى از راويان موجب مى شود به صدور اين

ص:169

مضمون از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله قطع يابيم.

فرض كنيم حديث چنان باشد كه اين عدّه مى گويند،در اين صورت مى توان بر سبيل احتجاج اين روايات مطلق را با اين قيد اضافه مقيّد كرد،زيرا منافاتى ميان آن دو نيست.

بنابراين چرا بايد در نقل آن به گونه اى كه اين عدّه آورده اند اصرار داشت با در نظر گرفتن آن كه ممكن نيست سياق حديث-همان گونه كه احاديث بسيار بر آن دلالت دارد-جز به گونه اى باشد كه صدور قطعى آن از پيامبر صحيح باشد و آن چنين است كه حضرت دو شىء گرانبها به يادگار گذاشت،كتاب خدا و خاندان ايشان.حضرت وفات نكرد مگر آن كه اين دو شىء گرانبها را براى امّت به يادگار نهاد كه مادامى كه بدان چنگ زنند نجات يابند و اگر اين دو را به كنارى نهند هلاك و گمراه مى شوند،همان گونه كه پيشينيان ايشان گمراه شدند.كسى كه به دور از عواملى كه او را از انصاف دور مى سازد در كتابهاى مسلمانان به مطالعۀ اين موضوع بپردازد بدون ترديد يقين خواهد يافت كه اين حديث از خاتم النبيين صادر شده است،و امثال چنين تأكيدات رسايى بسيار ديده مى شود.ابن حجر در كتاب الصواعق المحرقه در فصل اول از آياتى كه در فضيلت اهل بيت نازل شده سخنانى مى گويد كه شايسته است بدان مراجعه و در آن اندكى درنگ شود.او هنگام سخن از آيۀ تطهير مجموعه اى از رواياتى را مى آورد كه از جمله اين روايت است:

«سوگند به آن كه جان من در يد قدرت اوست،بنده اى به من ايمان نمى آورد مگر آن كه مرا دوست بدارد و كسى مرا دوست نمى دارد مگر آن كه خويشان مرا دوست بدارد و آنها را در جاى خود نشاند»،و ازاين رو صحيح است كه حضرت فرموده باشد:«من در ميان شما چيزى را به يادگار مى گذارم كه اگر بدان چنگ زنيد گمراه نمى شويد:كتاب خدا و خاندانم» (1)چنان كه در آيۀ چهارم: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (2)عبارت امام واحدى را در تفسير آن چنين مى آورد:«از آنها سؤال خواهد شد بدين معناست كه دربارۀ ولايت على عليه السّلام و اهل بيت از ايشان پرسش خواهد شد،زيرا خداوند به پيامبرش دستور داده است كه به مردم بفهماند كه او از خداوند براى رساندن رسالت خود اجرى نمى خواهد مگر دوستى نزديكانش و مفهوم آن اين است كه از مردم سؤال خواهد شد كه آيا

ص:170

همان طور كه پيامبر به ايشان سفارش كرده بود چنان كه بايد ايشان را دوست داشتند يا حق آنها را ضايع كردند و ناديده گرفتند كه در اين صورت مورد بازخواست قرار گرفته و پيامد كارشان را خواهند ديد» (1)منظور او از«چنان كه پيامبر به ايشان سفارش كرده بود» احاديثى است كه در اين زمينه رسيده و شمار آنها بسيار است و قسمتى از آن در بخش دوم خواهد آمد كه از آن جمله است حديث صحيح مسلم از زيد بن ارقم كه گفته است:

پيامبر اكرم براى ايراد خطبه برخاست و خداى را حمد و ثنا گفت و فرمود:«امّا بعد،اى مردم!من هم بشرى همچون شمايم و بزودى فرستادۀ خداوند سبحان نزد من خواهد آمد و من او را اجابت خواهم كرد...همانا من در ميان شما دو شيئ گرانبها به يادگار مى گذارم،نخستين آن دو،كتاب خداست كه در آن نور و هدايت است،پس به كتاب خدا توسّل جوييد»،حضرت بدان تشويق كرد و سپس فرمود:«و اهل بيت من كه خدا را در مورد آنها به ياد شما مى آورم»؛حضرت اين سخن را سه بار فرمود. (2)

ابن حجر نصّ آنچه ترمذى و امام احمد در مسند خود و طبرانى و ابن جوزى در العلل المتناهية نقل كرده اند آورده است و سپس از كتاب صحيح مسلم از زيد بن ارقم نقل مى كند كه حضرت اين حديث را در روز غدير خم فرموده است.غدير خم-همان گونه كه گفته شد-آبگيرى در حجفه است.حضرت در اينجا افزود:خدا را در مورد اهل بيتم به ياد شما مى آوردم.ما به زيد گفتيم:اهل بيت او چه كسانى هستند؟زنانش؟زيد گفت:

نه،به خدا سوگند زن در دوره اى از روزگار با مرد است،هرگاه مردى زن را طلاق دهد وى نزد پدر و اقوام خويش بازمى گردد.اهل بيت حضرت،خاندان و كسان او هستند كه پس از پيامبر دادن صدقه به آنها حرام شده است.در روايت صحيحى آمده است كه حضرت فرمود:من در ميان شما دو چيز به يادگار مى گذارم كه اگر از آن دو پيروى كنيد، هرگز گمراه نمى شويد،اين دو عبارتند از:كتاب خدا و اهل بيتم.طبرانى مى افزايد كه حضرت فرمود:«من اين را براى اين دو خواسته ام،پس از آنها پيش نيفتيد كه هلاك مى شويد و از آنها عقب نمانيد كه نابود مى گرديد و به آنها چيزى نياموزيد كه آنها داناتر

ص:171

از شمايند.» (1)ابن حجر پس از نقد روايتى كه تنها قيد«قرآن»را دارد يا كلمۀ«سنّتم»تنها بدان اضافه شده مى گويد:«زيرا سنّت بر قرآن استوار است و لذا با آوردن كلمۀ قرآن از ذكر كلمۀ سنّت بى نياز شده است.» (2)با منطوق روايت متناسب نخواهد بود كه پيامبر در ميان امت دو چيز به يادگار گذاشته باشد و بگويد من در ميان شما دو شيئ گرانبها به يادگار نهادم و اگر روشن شود كه سنّت مبيّن و شارح قرآن است پس آوردن«قرآن»ما را از ذكر«سنّت»به عنوان يك ثقل مستقل در كنار قرآن بى نياز مى سازد.ابن حجر سپس مى گويد:مى دانم كه براى اين حديث تمسّك-يعنى قرآن و عترت-طرق بسيارى است كه بيش از بيست و چند صحابى آن را نقل كرده اند.طرق اين حديث در كتاب حادى عشر الشبه بتفصيل توضيح داده شده است.در برخى از اين طرق آمده است كه حضرت اين حديث را در حجّة الوداع در عرفه ايراد فرموده و برخى ديگر آمده كه در مدينه به هنگام بيمارى،حضرت آن را بيان فرمودند و اين در حالى بود كه اتاق از اصحاب ايشان پر بود،و در برخى آمده است كه حضرت،اين حديث را در غدير خم فرمود و بالاخره در برخى از اين طرق-همان گونه كه آمد-حضرت اين حديث را هنگامى فرمود كه پس از بازگشتن از طائف براى گفتن خطبه برخاست.هيچ مانعى ندارد كه حضرت اين حديث را در نقاط مذكور و جز آن تكرار فرموده باشد به سبب اهتمامى كه به قرآن مجيد و عترت طاهره داشته اند.در روايتى از طبرانى آخرين سخنان پيامبر از زبان ابن عمر چنين آمده است:«با اهل بيت من همچون خود من رفتار كنيد.»در روايت ديگرى از طبرانى و ابو الشيخ آمده است كه:«خداوند تبارك و تعالى سه حرمت دارد؛كسى كه اين سه حرمت را حفظ كند خداوند دين و دنيايش را حفظ مى كند و كسى كه اين سه را حفظ نكند خداوند دنيا و آخرتش را حفظ نخواهد كرد.گفتم:اين سه كدامند؟فرمود:حرمت اسلام و حرمت من و حرمت خاندانم.»در روايتى از صحيح بخارى آمده است كه ابو بكر گفت:اى مردم!مراقب محمّد صلّى اللّه عليه و آله در اهل بيتش باشيد،يعنى او را در ميان ايشان حفظ كنيد و آزارش نرسانيد.ابن سعد نقل مى كند و ملا در سيرۀ خود آورده كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«براى اهل بيت من خير بخواهيد كه من فردا شما را دربارۀ آنها مؤاخذه خواهم

ص:172

كرد و كسى كه من دشمن او باشم با او دشمنى خواهم ورزيد و كسى كه من با او دشمنى ورزم به آتش درخواهد آمد.»و نيز حضرتش مى فرمايد:«كسى كه مرا در ميان اهل بيتم حفظ كند در حقيقت با خدا پيمان بسته است.»حديث اول چنين نقل شده است:«من و اهل بيتم درختى هستيم در بهشت كه شاخه هاى آن در دنياست و كسى كه بخواهد مى تواند به سوى خدايش راهى را در پيش گيرد»؛و حديث دوم چنين آمده است:«در هر نسلى از امّت من افراد عادلى از اهل بيت من هستند كه تحريف گمراهان را از اين دين و نيز نسبتهاى مبطلان و تأويل جاهلان را دور مى كنند،آگاه باشيد كه امامان شما نمايندگان شما نزد خدايند،پس ببينيد چه كسانى را به نمايندگى مى فرستيد.»احمد اين خبر را نقل كرده است:«سپاس خدايى را كه حكمت را در ما اهل بيت قرار داد» (1)،به علاوۀ روايات ديگرى از اين دست.شايد شايسته باشد در اينجا حاشيۀ ابن حجر به اين خبر را تحت عنوان«تنبيه»بياوريم:

«پيامبر اكرم قرآن و عترت را-كه عبارت است از خاندان،نسل و خويشان نزديك حضرت-ثقلين ناميده است،زيرا«ثقل»به هر چيز گرانبهايى گفته مى شود كه مصون باشد و اين دو نيز چنين اند،زيرا هر يك از آن دو معدن علوم لدنى و اسرار و حكم والا و احكام شرعى هستند و از همين رو حضرت به پيروى از اهل بيت و توسّل و آموختن از آنها اصرار دارد و مى فرمايد:«سپاس خدايى را كه حكمت را در ما اهل بيت قرار داد.» گفته شده است كه اين دو ثقلين ناميده شده اند،زيرا ضرورت رعايت حقوق آن دو، امرى مهم و سنگين است.

كسانى كه در مورد آنها تشويق به عمل آمده همانهايى هستند كه به كتاب خدا و سنّت رسولش آگاهى دارند،زيرا آنها همان كسانى هستند كه تا سر حوض كوثر از قرآن جدا نمى شوند و اين را خبر سابق تأييد مى كند:«و به آنها چيزى نياموزيد كه آنها داناتر از شمايند»،و بدين ترتيب از ساير علما متمايزند،زيرا خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور ساخته و كاملا پاكشان گردانده است و به كرامتهاى درخشان و مزاياى فراوان مفتخرشان كرده است كه برخى از آنها بيان شد.اين خبر را كه در مورد قريش آمده:«از آنها بياموزيد

ص:173

كه آنها داناتر از شمايند» (1)مورد بحث قرار خواهيم داد.اگر اين عموميت براى قريش ثابت شود،پس اهل بيت در اين باره شايسته تر از آنها خواهند بود،زيرا از ويژگيهايى برخوردار هستند كه ساير مردم قريش را بدان راهى نيست.

در احاديثى كه بر تمسّك به اهل بيت تشويق به عمل آمده اشاره اى است به نبريدن افراد شايسته از اين خاندان تا روز قيامت،چنان كه قرآن كريم نيز چنين است و به همين سبب اهل بيت موجب امنيت اهل زمين هستند-چنان كه خواهد آمد-و خبرى كه ذكر شد گواه اين نكته است:«در هر نسلى عادلانى از اهل بيت من در ميان امّت هستند...»

سزاوارترين فردى كه در ميان اهل بيت بايد بدو توسّل جست،امام و عالم مسلمانان، علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است و دليل آن علم فراوان و استنباطهاى دقيق حضرتش است كه قبلا بيان كرديم.» (2)

شما مى توانيد به كتاب الصواعق المحرقة از ابن حجر،فصل اول،باب يازدهم مراجعه كنيد تا فضايلى از اهل بيت را دريابيد كه آگاهى از آن موجب خشنودى مؤمنان مى شود، اگرچه در آنجا نيز حملات و تجاوزات ستمكارانه اى مى شود كه طرح آن از حوصلۀ اين سخن خارج است.

اينك به علاوۀ آنچه گفته شد برخى منابع را ذكر مى كنيم كه حديث ثقلين را تنها از زيد بن ارقم روايت كرده اند و از آنچه گفته شد دريافتيد كه مجموعۀ بزرگى از صحابه اين حديث را نقل كرده اند و ما تنها به عنوان نمونه روايت زيد را برمى گزينيم كه نشان دهندۀ كثرتى است كه دليل تواتر اين حديث مى باشد كه خود موجب قطعيّت صدور اين حديث مى شود.

ص:174

27-مفتاح النجا،از بدخشانى

28-نزل الابرار،از بدخشانى

29-معارج العلى،از صدر عالم

30-ذخيرة المآل،از احمد بن عبد القادر عجيلى شافعى

31-درر السمطين،از زرندى حنفى

32-منقبة المطهرين،از حافظ ابو نعيم اصفهانى

33-الجامع الصغير،از سيوطى شافعى

34-احياء الميت،از سيوطى شافعى

35-سنن بيهقى (1)

براى تأكيد و تكميل مطلب اسامى برخى از دانشمندان اهل سنّت را كه در تأليفات خود اين حديث را نقل كرده اند مى آوريم و در اين زمينه به بيان علاّمۀ بزرگ و محقّق سترگ نجم الدين شريف عسگرى تكيه داريم.

لسان العرب هنگام ذكر مادّۀ(عترة)آورده شده است.

7-اسرائيل بن يونس سبيعى ابو يوسف كوفى،درگذشته به سال 160.اين حديث در مسند احمد آورده شده و سبط بن جوزى در«تذكره»آن را نقل كرده است.

8-عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عتبة بن مسعود كوفى مسعود،درگذشته به سال 160.

حديث او را طبرانى در المعجم الصغير نقل كرده است.

9-محمد بن طلحة بن مصروف يافى كوفى،درگذشته به سال 167.حديث او را احمد در مسند خود و ابن مغازلى در مناقب و حموينى در فرائد السمطين نقل كرده است.

10-ابو عوانه وضاح بن عبد اللّه يشكرى واسطى بزار،درگذشته به سال 1751.اين حديث در خصائص نسائى و مستدرك حاكم و مناقب خوارزمى نقل شده است.

11-شريك بن عبد اللّه قاضى،درگذشته به سال 177.احمد حديث او را در مسند خود نقل كرده است.

12-حسان بن ابراهيم بن عبد اللّه كرمانى،درگذشته به سال 186.حديث او را مسلم بن حجاج در صحيح خود و حاكم در مستدرك صحيحين نقل كرده اند.

13-جرير بن عبد الحميد بن قرط الضبى كوفى درگذشته به سال 188.حديث او را مسلم در صحيح خود و حاكم در مستدرك الصحيحين نقل كرده اند.

14-ابو بشر اسماعيل بن ابراهيم بن مقسم اسدى بصرى معروف به ابن علية، درگذشته به سال 193.حديث او را احمد در مسند و مسلم در صحيح خود آورده اند.

15-ابو عبد الرحمن محمد بن فضيل بن غزوان ضبى كوفى،درگذشته به سال 194.

حديث او را ترمذى در جامع و مسلم در صحيح خود آورده اند.

16-عبد اللّه بن نمير همدانى،درگذشته به سال 199.حديث او را احمد بن حنبل در دو مورد در مسند خود آورده و در مناقب نيز نقل شده است.

17-محمّد بن عبد اللّه ابو احمد زبيرى حبال،درگذشته به سال 203.حديث او را احمد بن حنبل در مسند خود هنگام ذكر حديث زيد بن ثابت نقل كرده است.

18-ابو عامر عبد الملك بن عمرو عقدى،درگذشته به سال 208.حديث او را ابن مغازلى در مناقب نقل كرده است.

19-اسود بن عامر بن شاذان شامى،درگذشته به سال 208.احمد بن حنبل حديث او را در مسند خود نقل كرده است.

ص:177

20-يحيى بن حماد بن زياد شيبانى،درگذشته به سال 215.حديث او را حاكم در مستدرك و خوارزمى در مناقب و نسائى در خصائص نقل كرده اند.

21-ابو جعفر محمّد بن حبيب هاشمى بغدادى،درگذشته به سال 225.او حديث ثقلين را در كتاب خود اخبار قريش كه المنتمق نيز ناميده مى شود(و خطّى است)آورده است.

22-ابو عبد اللّه محمّد بن سعد زهرى بصرى،درگذشته به سال 230.جلال الدين سيوطى حديث او را در الدرّ المنثور آورده و ما حديث او را نقل كرديم.

23-ابو محمّد خلف بن سالم مخرمى مهلبى كه مولايشان سندى بود و به سال 231 درگذشته است.حديث او را حاكم در مستدرك و خوارزمى در مناقب نقل كرده اند.

24-زهير بن حرب بن شداد ابو خيثمه نسائى،درگذشته به سال 234.حديث او را مسلم در صحيح خود هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم آورده است.

25-ابو الفضل شجاع بن مخلد فلاس ابو الفضل بغوى،درگذشته به سال 235.

حديث او را مسلم در صحيح خود هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم آورده است.

26-ابو بكر عبد اللّه محمّد معروف به ابن ابى شيبه،درگذشته به سال 235.حديث او را بدخشانى در مفتاح النجا آورده است.

27-محمّد بن بكار بن ريان هاشمى،درگذشته به سال 238.حديث او را مسلم در صحيح خود هنگام ذكر حديث ثقلين از زيد بن ارقم نقل كرده است.

28-ابو يعقوب اسحاق بن ابراهيم بن مخلد بن ابراهيم بن مطر حنظلى معروف به ابن راهويه،درگذشته به سال 238.حديث او را سخاوى در استجلاب ارتقاء الغرف آورده است.حنظلى مسندى دارد كه اين حديث را همان گونه كه سخاوى نقل كرده در آن آورده است.

29-ابو محمد و هان بن بقية بن عثمان واسطى،درگذشته به سال 239.حديث او را ابن مغازلى شافعى در مناقب خود آورده كه ما اغلب آن را نقل كرديم.

30-احمد بن محمد بن حنبل شيبانى،درگذشته به سال 241.وى حديث ثقلين را با طرق متعدّد در مسند خود آورده كه ما اغلب آن را نقل كرديم.

31-نصر بن عبد الرحمن بن بكار ناجى كوفى وشائى،درگذشته به سال 248.حديث او را ترمذى در جامع خود آورده كه ما حديث او را نقل كرديم.

ص:178

32-ابو محمد عبد بن حميد كشى،درگذشته به سال 249.وى اين حديث را در مسند خود از زيد بن ثابت نقل كرده و سيوطى نيز در احياء الميت آن را آورده كه ما آن را نقل كرديم.

33-عباد بن يعقوب رواجنى اسدى،درگذشته به سال 250.حديث او را طبرانى در المعجم الصغير آورده كه همان حديث ابن سعيد خدرى است و ما آن را نقل كرديم.

34-نصر بن على بن نصر بن على جهضمى،درگذشته به سال 250.حديث او را حكيم ترمذى در كتاب نوادر الاصول آورده كه همان حديث حذيفة بن اسيد است و ما آن را نقل كرديم.

35-محمّد بن مثنى ابو موسى عنزى،درگذشته به سال 252.حديث او را نسائى كه از رجال بخارى و مسلم و نسائى و ابو داود است در خصائص آورده است.

36-ابو محمد عبد اللّه بن عبد الرحمن بن بهرام دارمى سمرقندى،درگذشته به سال 255.سخاوى در استجلاب ارتقاء الغرف حديث ثقلين را از صحيح مسلم نقل مى كند و سپس مى گويد:مسلم نيز آن را نقل مى كند و نسائى و احمد و دارمى در مسند خود و ابن خزيمة در صحيح خويش به روايت آن پرداخته اند.

37-على بن منظر طريقى كوفى،درگذشته به سال 256.ترمذى و ابن اثير در اسد الغابه آن را نقل كرده اند.

38-مسلم بن حجّاج قشيرى نيشابورى،درگذشته به سال 261.وى حديث ثقلين را در صحيح خود به طرق گوناگون نقل كرده و ما احاديث او را آورديم.

39-ابو داود سليمان بن اشعث سجستانى،درگذشته به سال 275.او اين حديث را در سنن خود آورده و در تذكرة الخواص و جز آن بدين تصريح دارد.

40-ابو قلابه عبد الملك بن محمّد رقاشى بصرى،درگذشته به سال 276.حديث او را حاكم در مستدرك نقل مى كند و با مراجعه به احاديث ثقلين كه از او نقل شده حديث وى شناخته مى شود.

41-ابو بكر محمّد بن احمد بن ابى العوام بن يزيد بن دينار رياحى تميمى،درگذشته به سال 276.ابن مغازلى در مناقب حديث ثقلين را از او نقل مى كند.

42-ابو عيسى محمد بن سورة الترمذى،درگذشته به سال 279.او اين حديث را در صحيح خود با سندش از جابر بن عبد اللّه و زيد بن ارقم نقل كرده است.

ص:179

43-ابو بكر عبد اللّه بن محمّد بن عبيد بن سفيان بن قيس آمدى بغدادى معروف به ابن ابى الدنيا،درگذشته به سال 281.حديث ثقلين در فضائل القرآن از او نقل شده است.

44-ابو عبد اللّه محمّد بن على حكيم ترمذى،درگذشته به سال 285.او حديث ثقلين را در كتاب نوادر الاصول از جابر بن عبد اللّه و نيز حذيفة بن اسيد نقل كرده است.

45-ابو بكر احمد بن عمرو بن ابى عاصم نبيل معروف به ابن ابى عاصم شيبانى، درگذشته به سال 287.او اين حديث را در كتابش السنّة از زيد بن ثابت نقل مى كند.

46-ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد شيبانى،درگذشته به سال 290.حديث او را حاكم در مستدرك آورده و شيخ سليمان آن را در ينابيع المودّة نقل مى كند.

47-ابو العبّاس احمد بن يحيى شيبانى بغدادى معروف به ثعلب،درگذشته به سال 291.چنان كه از لسان العرب در مادّۀ«ثقل»پيداست او به اين حديث اشاره دارد.

48-ابو بكر احمد بن عمر بن عبد الخالق بزاز،درگذشته به سال 292.او حديث ثقلين را چنان كه از حديث بيست و دوم و بيست و سوم احياء الميّت پيداست از امير المؤمنين و ابو هريره نقل كرده است.

49-ابو نصر احمد بن سهل فقيه قبانى،درگذشته به سال 292.حديث او را حاكم در مستدرك هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم آورده است.

50-ابو عبد الرحمن احمد بن شعيب بن على نسائى،درگذشته به سال 303.او حديث ثقلين را در كتابش الخصائص هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم آورده است.

51-ابو على احمد بن على بن مثنى بن يحيى تميمى موصلى،درگذشته به سال 307.

حديث ثقلين در حديث هشتم احياء الميّت از او نقل شده و چنين آمده است:اين حديث را احمد و ابو يعلى از ابو سعيد نقل كرده اند.

52-ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى،درگذشته به سال 310.متّقى در كنز العمال در 48/1-47 حديث ثقلين را از او نقل مى كند و ما نيز حديث او را آورديم.

53-ابو بشير محمّد بن احمد انصارى دولابى،درگذشته به سال 310.حديث ثقلين در كتاب الذرية الطاهرة آمده است.

54-ابو بكر محمّد بن اسحاق بن خريمه نيشابورى،درگذشته به سال 311.حديث ثقلين در صحيح او نقل شده است و سخاوى نيز آن را در استجلاب ارتقاء الغرف آورده است.

ص:180

55-ابو بكر محمّد بن محمّد بن سليمان بن حارث باغندى واسطى بغدادى،درگذشته به سال 312.او حديث ثقلين را از ابن مغازلى در مناقب نقل كرده است.

56-ابو عوانه يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم بن زيد كه نخست در نيشابور اقامت داشته و سپس در اسفراين،درگذشته به سال 316.او حديث ثقلين را در كتابش المسند الصحيح نقل كرده است.

57-ابو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزيز بغوى،درگذشته به سال 317.حموينى در فرائد السمطين هنگام ذكر حديث ابو سعيد خدرى حديث او را نقل مى كند.

58-ابو عمر احمد بن محمّد بن عبد ربّه قرطبى،درگذشته به سال 328.حديث او در العقد الفريد ابن عبد ربّه هنگام ذكر خطبه هاى پيامبر آمده است.

59-ابو بكر محمّد بن قاسم بن محمّد بن بشار معروف به انبارى،درگذشته به سال 328.چنان كه از الدّر المنثور سيوطى هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم پيداست حديث او در مصاحف نقل شده است.

60-ابو عبد اللّه بن اسماعيل بن محمّد ضبى محاملى،درگذشته به سال 330.حديث ثقلين در كتاب او الامالى نقل شده است و على متقى در كنز العمال بدان اشاره دارد.

61-ابو العباس احمد بن محمّد بن سعيد معروف به ابن عقده،درگذشته به سال 332.

او حديث ثقلين را در كتابش الولايه يا الموالاة نقل كرده است.

62-ابو محمّد دعلج بن احمد بن دعلج سنجرى معدل،درگذشته به سال 351.حاكم در مستدرك پس از ذكر حديث زيد بن ارقم حديث او را نقل مى كند.

63-ابو بكر محمّد بن عمر بن محمّد بن مسلم تميمى معروف به ابن جعابى،درگذشته به سال 355.حديث او را سخاوى در استجلاب ارتقاء الغرف نقل مى كند.

64-ابو القاسم سليمان بن احمد طبرانى،درگذشته به سال 360.چنان كه از جواهر العقدين سمهودى و استجلاب ارتقاء الغرف سخاوى و مفتاح النجا و نزل الابرار پيداست وى حديث ثقلين را به طرق متعدّد در معاجم سه گانۀ خود نقل كرده است و ما شمارى از احاديث او را آورده ايم.

65-ابو بكر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالك بن شبيب قطيعى،درگذشته به سال 368.حديث او را حاكم در مستدرك هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم نقل مى كند.

66-ابو منصور محمّد بن احمد بن طلحه ازهرى لغوى،درگذشته به سال 370.حديث

ص:181

او را ابن منظور در لسان العرب در مادّۀ«عترة»آورده است.

67-ابو الحسين محمّد مظفر بن موسى بن عيسى بغدادى،درگذشته به سال 379.

حديث او را ابن مغازلى در مناقب هنگام ذكر حديث زيد بن ارقم مى آورد.

68-ابو الحسن على بن عمر بن احمد دارقطنى،درگذشته به سال 385.احمد بن فضل در وسيلة المآل هنگام ذكر حديث ام سلمه حديث ثقلين را از او نقل مى كند و ما نيز حديث او را آورده ايم.

69-ابو طاهر محمّد بن عبد الرحمن مخلص ذهبى،درگذشته به سال 393.حديث او را حموينى در فرائد السمطين هنگام ذكر حديث ابو سعيد خدرى مى آورد.

70-محمّد بن سليمان بن داود بغدادى.او حديث خود را در كتاب مناقب اهل البيت هنگام ذكر حديث جابر بن عبد اللّه نقل مى كند.

71-ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه حاكم نيشابورى،درگذشته به سال 405.او حديث ثقلين را با اسانيد متعدّد مستدرك در مناقب امير المؤمنين مى آورد.

72-ابو سعيد عبد الملك بن محمّد واعظ نيشابورى خرگوشى،درگذشته به سال 407.او اين حديث را در كتابش شرف النبوّة آورده است.

73-ابو اسحاق احمد بن ابراهيم ثعلبى،درگذشته به سال 437.او حديث ثقلين را در كتابش الكشف و البيان به هنگام تفسير اين آيۀ كريمه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً نقل مى كند.

74-ابو نعيم احمد بن عبد اللّه اصفهانى،درگذشته به سال 430.او حديث ثقلين را در كتابش منقبة المطهرين و حلية الاولياء با طرق متعددى نقل كرده است.

75-ابو نصر محمّد بن عبد الجبّار عتبى،درگذشته به سال 427.او حديث ثقلين را در كتابش تاريخ اليمينى نقل كرده است.شايسته است به توضيح او پيرامون اين حديث مراجعه كنيد.اين توضيح در آغاز اين مختصر آمده و سخن مهمّى است.

76-ابو بكر احمد بن حسين بن على بيهقى،درگذشته به سال 458.خطيب خوارزمى حديث او را در مناقب آورده و ما نيز احاديث او را ضمن احاديث زين بن ارقم آورده ايم.

77-ابو غالب محمّد بن احمد بن سهل نحوى معروف به ابن بشران،درگذشته به سال 462.حديث او را ابن مغازلى شافعى در المناقب آورده است.

78-ابو عمر يوسف بن عبد اللّه معروف به ابن عبد البرّ نمرى قرطبى مالكى،درگذشته

ص:182

به سال 463.حديث او را شاه ولىّ اللّه در كتابش ازالة الخفاء آورده و ما نيز حديث او را نقل كرديم.

79-ابو بكر احمد بن على بن ثابت خطيب بغدادى،درگذشته به سال 463.

بدخشانى حديث او را در مفتاح النجا نقل كرده مى گويد:ابن ابى شيبه و خطيب حديث او را در المتفق و المفترق نقل كرده اند.

80-ابو محمّد حسن بن احمد بن موسى غندجانى،درگذشته به سال 467.ابن مغازلى شافعى حديث او را در المناقب نقل كرده است و ما نيز حديث او را در ضمن احاديث ابو سعيد خدرى آورده ايم.

81-ابو الحسين محمّد بن محمّد بن طيب جلابى معروف به ابن مغازلى شافعى، درگذشته به سال 483.وى حديث ثقلين را در كتاب خود المناقب به طرق متعدّدى نقل كرده و ما شمارى از احاديث او را آورده ايم.

82-ابو عبد اللّه محمّد بن فتوح بن عبد اللّه بن حميد بن يصل ازدى حميدى،درگذشته به سال 488.او حديث ثقلين را در كتابش الجمع بين الصحيحين آورده است.

83-ابو مظفر منصور بن محمّد سمعانى شافعى،درگذشته به سال 489.او حديث ثقلين را در كتاب خود فضائل الصحابة نقل كرده است.

84-ابو على اسماعيل بن احمد بن حسين بيهقى،درگذشته به سال 507.حديث او را خوارزمى در المناقب آورده است.وى كتاب خاصّى را در حديث ثقلين تأليف كرده كه اين مطلب با مراجعه به شرح حالش دانسته مى شود.

85-ابو الفضل محمّد بن طاهر بن احمد بن على شيبانى مقدسى معروف به ابن قيسرانى،درگذشته به سال 507.

86-ابو شجاع شيرويه بن شهردار بن شرويه بن فناخسروا ديلمى همدانى،درگذشته به سال 509.او حديث ثقلين را در كتاب خود فردوس الاخبار مى آورد.

87-ابو محمّد حسين بن مسعود فراء بغوى كه در ميان اهل سنّت به محى السنة شهرت دارد و به سال 516 درگذشته است.او حديث ثقلين را در كتابش مصابيح السنة آورده است.

88-ابو الحسن رزين بن معاويه عبدرى،درگذشته به سال 535.او حديث ثقلين را در كتابش الجمع بين الصحاح السّتة نقل مى كند.

ص:183

89-ابو البركات عبد الوهاب بن مبارك بن احمد انماطى بغدادى،درگذشته به سال 538.سبط بن جوزى در تذكرة الخواصّ حديث ثقلين را از او نقل مى كند.

90-قاضى ابو الفضل عياض بن موسى يحصبى،درگذشته به سال 544.او حديث ثقلين را در كتابش الشفا بتعريف حقوق المصطفى نقل مى كند.

91-ابو محمّد احمد بن محمّد بن على عاصمى چنان كه از مراجعه به حديث سفينه پيداست او حديث ثقلين را در زين الفتى فى تفسير سورة هل أتى،نقل كرده است.

92-ابو مؤيّد موفق بن احمد مكّى حنفى معروف به اخطب خوارزم،درگذشته به سال 568.او حديث ثقلين را با طرق متعدّد در كتابش المناقب آورده و ما نيز حديث او را ضمن احاديث زيد بن ارقم آورديم.

93-ابو القاسم على بن الحسين بن هبة اللّه معروف به ابن عساكر،درگذشته به سال 571.او حديث ثقلين را در تاريخ خود آورده و كنجى در كفاية الطالب آن را مى آورد.

94-محمّد بن عمر بن احمد شافعى اصفهانى معروف به ابو موسى مدينى،درگذشته به سال 581.او حديث ثقلين را در كتاب تتمّة معرفة الصحابة ذيل كتاب ابو نعيم اصفهانى نقل كرده است.

95-ابو عبد اللّه محمّد بن مسلم بن ابى فوارس رازى.او حديث ثقلين را در كتاب اربعين خود نقل مى كند.

96-سراج الدين ابو محمّد على بن عثمان بن محمّد اوشى فرغانى حنفى،درگذشته به سال 569.چنان كه از كتاب هدايت السعداى سمعانى پيداست او حديث ثقلين را در كتاب نصاب الاخبار نقل كرده است.

97-ابو الفتوح اسعد بن محمود بن خلف عجلى اصفهانى درگذشته به سال 600.او حديث ثقلين را در كتابش فضائل الخلفاء نقل كرده است و سمهودى در جواهر العقدين به اين نكته تصريح دارد.

98-علاّمه احمد بن فضل در وسيلة المآل.ما حديث او را در ضمن احاديث عامر بن ليلى بن ضمرة و حديث حذيفة بن اسيد آورديم.

99-مبارك بن محمّد بن عبد الكريم معروف به ابن اثير جزرى،درگذشته به سال 606.او حديث ثقلين را در كتاب خود جامع الاصول آورده و ما حديث او را ضمن احاديث جابر بن عبد اللّه انصارى آورديم.

ص:184

100-فخر الدين محمّد بن عمر رازى شافعى،درگذشته به سال 606.او حديث ثقلين را در تفسير خود هنگام تفسير آيۀ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً آورده است.

101-ابو محمّد عبد العزيز بن اخضر جنابذى،درگذشته به سال 611.او حديث ثقلين را در كتابش معالم العترة النبوية آورده و سمهودى از او نقل كرده است.

102-ابو الحسن على بن محمّد بن محمّد بن عبد الكريم معروف به ابن اثير جزرى شافعى،درگذشته به سال 630.او حديث ثقلين را در اسد الغابة،12/3 در شرح حال حسين بن امير المؤمنين و نيز در شرح حال عبد اللّه بن حنطب،137/3 آورده است.

103-ضياء الدين محمّد بن عبد الواحد مقدسى حنبلى،درگذشته به سال 643.او حديث ثقلين را در كتابش المختارة آورده و سمهودى در جواهر العقدين از او نقل مى كند.

104-ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن حسن بن هبة اللّه شافعى معروف به ابن نجار، درگذشته به سال 643.كنجى شافعى در كفاية الطالب اين حديث را از او نقل مى كند.

105-رضى الدّين حسن بن محمّد بن صغانى حنفى،درگذشته به سال 650.او حديث ثقلين را در كتابش مشارق الانوار النبويّة من صحاح الاخبار المصطفوية مى آورد.

106-ابو سالم محمّد بن طلحه قرشى نصيبى شافعى،درگذشته به سال 652.او حديث ثقلين را در كتابش مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول نقل كرده است.

107-شمس الدين ابو مظفر يوسف بن قزاغلى سبط بن جوزى حنفى،درگذشته به سال 654.او حديث ثقلين را در باب دوازدهم كتابش تذكرة خواص الائمّة نقل كرده است.

108-ابو عبد اللّه محمّد بن يوسف بن محمّد كنجى شافعى،درگذشته به سال 658.او حديث ثقلين را در كتابش كفاية الطالب آورده و ما نيز اين حديث را از كتاب او نقل كرده ايم.

109-ابو الفتح محمّد بن محمّد بن ابو بكر ابيوردى شافعى،درگذشته به سال 667.

سيوطى حديث او را در احياء الميت آورده و ما نيز حديث او را نقل كرديم.

110-ابو زكريا يحيى بن شرف نووى شافعى،درگذشته به سال 676.او حديث ثقلين را به نقل از زيد بن ارقم در كتابش تهذيب الاسماء و اللغات آورده است.

111-محبّ الدّين ابو عبّاس احمد بن عبد اللّه طبرى مكّى شافعى،درگذشته به سال

ص:185

694.او حديث ثقلين را در كتابش ذخائر العقبى نقل كرده و ما نيز حديث او را آورديم.

112-سعيد الدين احمد فرغانى،درگذشته به سال 699.او حديث ثقلين را در شرح قصيدۀ ابن فارس به هنگام شرح اين بيت آورده:

با تأويل آنچه را كه مشكل بوده توضيح داده است

على عليه السّلام با علمى كه با وصيّت بدان دست يافته است

113-نظام الدين حسن بن محمّد بن حسن قمى نيشابورى معروف به نظام اعرج.او اين حديث را در تفسير خود هنگام تفسير اين آيه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً آورده است.

114-جمال الدين ابو الفضل محمّد بن مكرم انصارى آفريقايى مصرى،درگذشته به سال 711.او حديث خود را در لسان العرب در ذيل مادّۀ«حبل»آورده است.

115-صدر الدين ابو مجامع ابراهيم بن محمّد حموينى شافعى،درگذشته به سال 722.

او حديث ثقلين را در كتابش فرائد السمطين به طرق متعدّدى آورده است كه ما برخى از آنها را نقل كرديم.

116-نجم الدين ابو عباس احمد بن محمّد بن مكّى شافعى معروف به ابن ياسين قمولى،درگذشته به سال 727.او اين حديث را در كتابش تكملة تفسير مفاتيح الغيب آورده است.

117-علاء الدين على بن محمّد بن ابراهيم بغدادى معروف به ابن خازن درگذشته به سال 741.او اين حديث را در كتابش لباب التأويل فى معانى التزيل هنگام تفسير آيۀ:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً آورده است.

118-فخر الدين هانسوى،درگذشته به سال 727.او حديث ثقلين را در كتابش دستور الحقايق آورده و ملك العلما در هداية السعداء از او نقل كرده است.

119-ولى الدين ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه خطيب.او اين حديث را در كتابش مشكاة المصابيح از زيد بن ارقم و جابر بن عبد اللّه نقل مى كند.

120-ابو الحجاج يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف مزى شافعى،درگذشته به سال 742 ه.او حديث ثقلين را در كتابش تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف نقل كرده است.

121-حسن بن محمّد طيبى،درگذشته به سال 743.او حديث ثقلين را در كتابش الكاشف شرح المشكاة به طرق متعدّد نقل كرده است.

ص:186

122-شمس الدين محمّد بن مظفّر شاهرودى خلخالى،درگذشته به سال 745.او حديث ثقلين را در كتابش المفاتيح شرح المصابيح نقل كرده است.

123-شمس الدين ابو عبد اللّه محمّد بن احمد ذهبى شافعى،درگذشته به سال 748.

شيخانى قادرى در فى الصراط السوى حديث ثقلين را از او نقل كرده است و ذهبى گفته است:اين حديث،صحيح مى باشد.

124-جمال الدين محمّد بن يوسف بن حسن زرندى مدنى انصارى،درگذشته به سال هفتصد و پنجاه و اندى.او حديث ثقلين را در كتابش نظم درر السمطين نقل كرده و ما حديث او را آورده ايم و شما مى توانيد بدان مراجعه كنيد.

125-سعيد الدين محمّد بن مسعود بن محمّد بن مسعود كازرونى،درگذشته به سال 758.وى حديث ثقلين را در كتابش المقتفى فى سيرة المصطفى نقل كرده است.

126-اسماعيل بن كثير بن ضوء قرشى دمشقى شافعى،درگذشته به سال 774.وى حديث ثقلين را در تفسيرش ذيل تفسير آيۀ تطهير: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ، نقل كرده است.

127-سيّد على بن شهاب الدين همدانى شافعى،درگذشته به سال 786.وى حديث ثقلين را در كتابش مودة القربى نقل كرده است و ما حديث او را ضمن احاديث ابو سعيد خدرى آورده ايم.

128-سيد محمّد طالقانى بدخشانى حديث ثقلين را در كتاب خود جامع السلاسل از او نقل كرده است.

129-سيد سعد الدّين مسعود بن عمر تفتازانى شافعى،درگذشته به سال 791.او حديث ثقلين را در كتابش شرح المقاصد پس از شرح حديث مى آورد.

130-حسام الدين ابو عبد اللّه حميد بن احمد محلى.او حديث ثقلين را در كتابش محاسن الازهار فى مناقب العترة الاخيار الاطهار آورده است.

131-نور الدين على بن ابو بكر سليمان هيثمى شافعى،درگذشته به سال 807.او حديث ثقلين را در كتابش مجمع الزوائد به طرق متعدّدى نقل مى كند و ما حديث او را آورده ايم.

132-مجد الدين محمّد بن يعقوب فيروزآبادى شيرازى شافعى،درگذشته به سال 817.او حديث ثقلين را در كتابش قاموس در مادّۀ«ثقل»مى آورد.

ص:187

133-محمّد بن محمّد بن محمود حافظى بخارى نقشبندى معروف به خواجه پارسا، درگذشته به سال 822.او حديث ثقلين را در كتابش فصل الخطاب به طرق متعدّدى نقل مى كند.

134-ملك العلماء شهاب الدين بن شمس الدين زوالى دولت آبادى،درگذشته به سال 849.او حديث ثقلين را در كتابش هداية السعداء به طرق متعدّد نقل مى كند.او اين حديث را از كتب متعدّد نقل كرده و آن را شرح مفصّل و كافى داده است.

135-نور الدين على بن محمّد معروف به ابن صباغ مالكى،درگذشته به سال 855.او حديث ثقلين را در كتابش الفصول المهمّة در معرفى ائمّة به سند خود از زيد بن ارقم آورده و ما حديث او را نقل كرده ايم.

136-حسين بن على كاشى،درگذشته به سال 910.او حديث ثقلين را در كتب خود به طرق متعدّدى نقل مى كند كه از آن جمله است:الرسالة العلمية فى الاحاديث النبوية و نيز آنچه در كتاب ديگر او المواهب العلية معروف به تفسير حسينى،هنگام تفسير آيۀ:

سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ (1)آمده است.

137-ابو الخير محمّد بن عبد الرحمن سخاوى شافعى،درگذشته به سال 902.او حديث ثقلين را به طرق متعدّد در كتابش استجلاب ارتقاء العرف بحبّ اقرباء الرسول ذوى الشرف آورده و ما بيشتر احاديث او را نقل كرده ايم.

138-جلال الدين عبد الرحمن بن ابو بكر سيوطى شافعى،درگذشته به سال 911.او حديث ثقلين را با طرق متعدّد در كتب گونه گون خود از جمله در فى احياء الميت بفضائل اهل البيت نقل كرده است.وى اين حديث را با سندش از امير المؤمنين و از زيد بن ارقم و زيد بن ثابت و ابو سعيد خدرى و ابو هريره دوسى و جابر بن عبد اللّه انصارى و مطلب بن عبد اللّه بن حنطب از پدرش نقل كرده است.سيوطى اين حديث را در كتابهاى:

الاساس فى مناقب بنى العباس و الدّر المنثور و الاناقة فى رتبة الخلافه و الجامع الصغير و الجامع الكبير كه على متقى آن را تبويب و كنز العمال ناميده و نيز در الخصائص الكبرى و الدرّ النشير فى مختصر نهاية ابن الاثير آورده كه ما بيشتر احاديث او را نقل كرده ايم.

139-نور الدين على بن عبد اللّه سمهودى شافعى،درگذشته به سال 911.وى حديث

ص:188

ثقلين را در كتابش:جواهر العقدين فى فضل الشرفين،شرف العلم الجلى و النسب العلى به طرق متعدّد از امير المؤمنين و زيد بن ارقم و جابر بن عبد اللّه انصارى و حذيفة بن يمان و ابو هريره و امّ هانى و امّ سلمه نقل كرده و ما بيشتر احاديث او را آورده ايم.

140-فضل بن روزبهان خنجى شيرازى.او حديث ثقلين را در كتابش شرح رسالة الاعتقادية آورده است.

141-شهاب الدين احمد بن محمد قسطلانى شافعى،درگذشته به سال 923.وى حديث ثقلين را در كتابش المواهب اللدنية از زيد بن ارقم و ديگران نقل كرده است.

142-شمس الدين محمد علقمى،درگذشته به سال 929.او حديث ثقلين را در كتابش الكوكب المنير فى شرح الجامع الصغير به نقل از زيد بن ارقم آورده است.

143-عبد اللّه بن محمّد بن رفيع الدين بخارى،درگذشته به سال 932.او حديث ثقلين را در كتاب خود تفسير الانورى هنگام طرح آيۀ مودّت نقل كرده است.

144-شمس الدين محمّد بن يوسف دمشقى صالحى،درگذشته به سال 942.او حديث ثقلين را در كتابش سبيل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد معروف به سيرۀ شاميه نقل كرده است.

145-محمّد بن احمد شرينى خطيب،درگذشته به سال 968.او حديث ثقلين را در كتاب تفسيرش السراج المنير هنگام تفسير آيۀ مودت و نيز تفسير آيۀ: سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ نقل كرده است.

146-شهاب الدين احمد بن محمّد بن على بن حجر هيثمى شافعى،درگذشته به سال 973.وى حديث ثقلين را در الصواعق المحرقة هنگام بيان حديث غدير و نيز هنگام بيان آياتى كه پس از آيۀ تطهير و بعد از آيۀ چهارم در شأن اهل بيت نازل شده است نقل مى كند.وى حديث زيد بن ارقم را با الفاظ مختلفى نقل كرده و نيز در تتمۀ پايان كتاب چنين مى آورد:بتحقيق كه سفارش صريح دربارۀ آنها در احاديث آمده است كه از آن جمله است حديث:«همانا من در ميان شما چيزى را به يادگار مى نهم كه اگر بدان چنگ زنيد هرگز گمراه نمى شويد.»وى اين حديث را در كتاب ديگرى موسوم به المنح المكية فى شرح القصيدة الهمزية هنگام شرح اين بيت مى آورد:

اى خاندان پيامبر!همانا قلب مرا

حتى زنان هم نمى توانند از شما بازدارند

ص:189

147-نور الدين على بن حسام الدين عبد الملك قادرى مشهور به متّقى حنفى، درگذشته به سال 975.او حديث ثقلين را در كتابش كنز العمال ج 1،به طرق متعدّد نقل مى كند كه ما اغلب احاديث او را آورده ايم.

148-محمّد بن طاهر فتنى كجراتى،درگذشته به سال 986.وى حديث ثقلين را در كتاب خود مجمع البحار در مادّۀ«ثقل»آورده است.

149-عبّاس بن معين الدين مشهور به ميرزا مخدوم جرجانى كه بعدا در شيراز اقامت گزيده و در سال 988 درگذشته است.وى حديث ثقلين را در نواقض الروافض در فصل اول آورده است.

150-شيخ عبد اللّه عبد روسى يمنى،درگذشته به سال 990.وى حديث ثقلين را در كتاب العقد النبوى و السرّ المصطفوى به سند خود از عبد الرحمن بن عوف آورده است و ما حديث او را نقل كرده ايم.

151-كمال الدين بن فخر الدين بهرمى،درگذشته پيش از سدۀ دهم.وى حديث ثقلين را در كتاب البراهين القاطعة فى ترجمه الصواعق المحرقة هنگام ذكر حديث غدير و جز آن آورده است.

152-بدر الدين محمود بن احمد بن مصطفى بن ابراهيم روحى،درگذشته پيش از سدۀ دهم.وى حديث ثقلين را در موارد متعدّدى از كتاب خود:تاج الدرة و شرح قصيدة البردة آورده است.

153-عطاء اللّه بن فضل اللّه شيرازى معروف به جمال الدين محدّث،درگذشته به سال 1000.وى حديث ثقلين را در شمار چهل حديث خود با سندش از حذيفة بن اسيد آورده است.

154-على بن سلطان محمد هروى معروف به على قارى درگذشته به سال 1014.وى حديث ثقلين را در كتاب خود شرح الشفا للقاضى عياض آورده است.

155-عبد الرؤوف بن تاج العارفين المناوى،درگذشته به سال 1031.وى حديث ثقلين را در فيض القدير فى شرح الجامع الصغير از زيد بن ارقم نقل كرده است.

156-ملا يعقوب ببانى لاهورى.او حديث ثقلين را در رسالة العقائد نقل كرده است.

157-نور الدين على بن ابراهيم بن احمد بن على حلبى شافعى،درگذشته به سال 1044.او حديث ثقلين را در كتاب خود موسوم به انسان العيون فى سيرة النبى

ص:190

المأمون نقل كرده است.

158-احمد بن فضل بن محمد باكثير مكّى،درگذشته به سال 1047.او اين حديث را در كتابش وسيلة المآل فى عدّ مناقب الآل از ابو سعيد خدرى و زيد بن ارقم و ديگران آورده و منابع حديث را ذكر كرده است.

159-محمود بن محمّد بن على شيخانى قادرى مدنى.وى حديث ثقلين را در كتابش الصراط السوى فى مناقب آل النبى نقل كرده است.

160-سيّد محمّد بن سيد جلال ماه عالم بخارى.وى حديث ثقلين را در موارد متعدّدى از كتاب خود تذكرة الابرار آورده است.

161-شيخ عبد الحق دهلوى،درگذشته به سال 1052.او حديث ثقلين را در كتابش مدارج النبوة و نيز در كتاب آخر خود لمعات شرح المشكاة آورده است.

162-شيخ شهاب الدين احمد بن محمّد بن عمر خفاجى مصرى حنفى،درگذشته به سال 1069.وى حديث ثقلين را در كتابش موسوم به نسيم الرياض فى شرح الشفا للقاضى عياض نقل كرده است.

163-على بن احمد بن محمّد ابراهيم عزيزى بولاقى شافعى،درگذشته به سال 1070.

او حديث ثقلين را در السراج المنير فى شرح الجامع الصغير نقل كرده است.

164-صالح بن محمّدى بن على مقبلى صنعانى،درگذشته به سال 1108.وى حديث ثقلين را در كتابش ملحقات الابحاث المسدّدة نقل كرده و مى گويد:«اين حديث به حدّ تواتر رسيده است.»

165-احمد افندى مشهور به منجّم،درگذشته به سال 1113.چنان كه از شرح حال او در كتاب تنضيد العقود السنية تأليف رضى الدين حسينى پيداست وى حديث ثقلين را در حاشيۀ خود بر حديث مذكور نقل كرده است.حديثى كه وى بر آن حاشيه زده اين حديث است:«همانا من در ميان شما دو جانشين به يادگار نهادم:كتاب خدا كه ريسمانى است كشيده شده از آسمان به زمين و اهل بيتم كه اگر به اين دو چنگ درزنيد هرگز گمراه نمى شويد و اين دو هرگز از يكديگر جدا نمى شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد آيند.»وى مى گويد:در برخى روايات آمده:«پس ببينيد دربارۀ آن دو چه مى كنيد.»ما پيش از اين احاديث متعدّدى را با اين عبارت نقل كرديم.

166-محمّد بن عبد الباقى بن يوسف ازهرى زرقانى مالكى،درگذشته به سال 1122.

ص:191

او حديث ثقلين را در شرحش بر المواهب اللدنية هنگام شرح حديث زيد بن ارقم نقل كرده است.

167-حسام الدّين محمّد بن بايزيد بن بديع الدين سهايورى.وى اين حديث را در كتابش المراقض كه در آن مناقب اهل بيت را جمع كرده آورده است و اين حديث را در موارد متعددى از زيد بن ارقم با عبارات مختلف نقل مى كند.

168-شيخ ميرزا محمّد بن معتمد خان حارثى بدخشى،درگذشته به سال 1200.وى حديث ثقلين را در كتابش مفتاح النجا فى مناقب آل العبا به طرق و الفاظ گوناگون نقل كرده كه ما بسيارى از آن را آورده ايم.وى اين حديث را در كتاب ديگرش نزل الابرار بما صحّ من مناقب اهل البيت الاطهار در موارد متعدّدى نقل كرده كه ما برخى از احاديث او را آورده ايم.

169-رضى الدين بن محمّد بن على بن حيدر حسينى شامى شافعى،درگذشته به سال 1182.او حديث ثقلين را در كتابش تنضيد العقود السنية بتمهيد الدولة الحسينية آورده است.

170-شيخ محمّد صدر العالم.وى حديث ثقلين را در كتاب خود معارج العلى هنگام ذكر طرق حديث غدير با سندش از زيد بن ارقم نقل كرده است.

171-شيخ ولى اللّه بن عبد الرحيم دهلوى،درگذشته به سال 1176.وى حديث ثقلين را در كتاب خود با سندش از صحيح مسلم نقل كرده و سپس با طرق متعدّد نقل كرده و آن را در كتاب ديگرش قرة العين آورده است.

172-شيخ محمّد معين بن محمّد آمين سندى.وى حديث ثقلين را با طرق متعدّدى در كتاب خود دراسات اللبيب فى الاسوة الحسنة بالحبيب نقل كرده است.

173-شيخ محمّد اسماعيل امير يمانى صنعانى،درگذشته به سال 1183.وى اين حديث را در كتابش الروضة البهية فى شرح التحفة العلوية،هنگام شرح اين دو بيت آورده است.

عترت او،به خاطر آن

براساس نصّ نبوى عترت برگزيده شد

و دو سبط و خاندان

هرگاه به ايشان نسبت دهند نبوى و علوى مى گردند

ص:192

وى سپس احاديث متعدّدى از حديث ثقلين با عبارات مختلف مى آورد.

شيخ محمّد بن على صبّان شافعى.وى حديث ثقلين را در كتابش اسعاف الراغبين فى سيرة المصطفى و فضائل اهل بيته الطاهرين با سندش از زيد بن ارقم آورده است.

174-شيخ ابو الفيض محبّ الدين محمّد بن مرتضى الواسطى زبيدى حنفى.او حديث ثقلين را در كتاب خود تاج العروس من جواهر القاموس در مادّۀ«ثقل»آورده است.

175-احمد بن عبد القادر بن بكرى عجيلى شافعى.وى حديث ثقلين را در كتابش ذخيرة المآل در شرح عقد جواهر الآل،هنگام شرح اين بيت آورده:«به ريسمان خدا ملزم شو و بدان چنگ درزن»و نيز هنگام آوردن حديث غدير با عبارات مختلفى نقل كرده كه ما برخى از آنها را آورده ايم.

176-شيخ مولوى محمد مبين بن محب اللّه لكنهوى.وى اين حديث را در كتابش وسيلة النجاة از زيد بن ارقم آورده است،و عبارت او همان عبارت صحيح مسلم است.

177-شيخ جمال الدين معروف به ميرزا حسن على محدّث لكنهوى او اين حديث را در كتابش تفريح الاحباب فى مناقب الآل و الاصحاب از زيد بن ارقم آورده و عبارت او همان عبارت مسلم در صحيح است.او حديث ثقلين را از جابر نيز آورده و عبارت او همان عبارت ترمذى است در جامع.

178-شيخ عبد الرحيم بن عبد الكريم صفى بورى.وى حديث ثقلين را در كتابش منتهى الأرب در مادّۀ«ثقل»آورده است.

179-شيخ ولى اللّه بن حبيب اللّه بن محب اللّه لكنهوى.وى حديث ثقلين را در كتابش مرآة المؤمنين با سندش از زيد بن ارقم آورده و عبارت او همان عبارت مسلم است.

180-شيخ مولوى محمّد رشيد الدين خان دهلوى.وى حديث ثقلين را در الحق المبين فى فضائل اهل بيت سيد المرسلين آورده است.

181-شيخ عاشق على خان لكنهوى.وى حديث ثقلين را در كتاب خود ذخيرة العقبى فى ذكر فضائل ائمّة الهدى آورده است.

182-شيخ حسن عدوى حمزاوى.او حديث ثقلين را در كتاب خود مشارق الانوار فى فوز اهل الاعتبار آورده است.

ص:193

183-شيخ سلمان بن ابراهيم معروف به خواجه كلان حسينى بلخى قندوزى حنفى، درگذشته به سال 1294.او حديث ثقلين را در كتاب خود ينابيع المودّة آورده و براى آن فصل خاصّى ترتيب داده است.ما بيشتر احاديث او را نقل كرده ايم.او اين حديث را از طرق متعدّدى نقل كرده و كتابهاى گوناگونى دارد و هيچ يك از علماى مذكور اين حديث را همچون او ذكر نكرده اند.او حديث و علماى معروفى را كه اين حديث را نقل كرده اند ذكر كرده است.

184-شيخ مولوى صديق حسن خان معاصر علاّمه الحجّة السيد مير حامد حسين(قه).

او حديث ثقلين را در كتب خود السراج الوهاج فى شرح صحيح مسلم بن حجّاج و نيز در كتابش الحج در باب فضائل اهل بيت علىّ بن ابى طالب و ديگران آورده است.

توام.»دليل آن كه حضرت وزير پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است همان نصّ قرآن و سنّت مى باشد.

خداوند مى فرمايد: وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي، اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي (1)،و پيامبر در خبرى كه ميان ساير فرقه هاى اسلامى نيز مجمع عليه است مى فرمايد:«نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى،جز آن كه پيامبرى پس از من نيست.»پيامبر با اين سخن همۀ مراتب هارون نسبت به موسى را براى حضرت على عليه السّلام اثبات مى فرمايد،بنابراين حضرت،وزير پيامبر اكرم و يارى رسانندۀ ايشان است.و اگر حضرت خاتم پيامبران نمى بود حضرت على عليه السّلام شريك امر ايشان مى شد. (2)

از آنجا كه اين خبر نزد ابن ابى الحديد از اخبار مسلّم و قطعى است،لذا در بسيارى از جاهاى كتاب خود همچون اخبار حتمى از آن سخن مى گويد.ابن ابى الحديد در جلد سيزدهم كه متن حاضر را از آن نقل كرديم بيش از يك بار اين حديث را ذكر مى كند.براى مثال وى در پايان داستان يكى از واعظانى كه دكتر احمد امين آنها را«داستان پرداز» مى خواند،چنين مى آورد كه وى را غرور فرامى گيرد و مى گويد:«بپرسيد پيش ازآن كه مرا از دست دهيد»،يكى از شنوندگان به او مى گويد:ما اين سخن را نشنيده ايم مگر از على بن ابى طالب عليه السّلام.اين سخن بر آن شخص خود فريفته گران آمد و گفت:مقصود تو علىّ بن ابى طالب مبارك نيشابورى است؟و بدين ترتيب مجموعه اى را برمى شمارد كه اسم همۀ آنها علىّ بن ابى طالب است تا بدين ترتيب حضرت را انكار كرده باشد و چنين وانمود كند كه در اسامى راويان و محدّثان صاحب اطّلاع است.يكى از شنوندگان به او گفت:نام بسيارى از افراد محمّد بن عبد اللّه است ولى خداوند دربارۀ هيچ يك از آنها نفرموده: ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى، إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى، (3)علىّ بن ابى طالب نيز نام بسيارى از افراد بوده است ولى دربارۀ هيچ يك از آنها صاحب

ص:196

شريعت نفرموده:«نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى،جز آن كه پس از من پيامبرى نيست.» (1)

اگرچه گاهى اسماء و كنيه ها در مردم يكى است

ولى هر يك از آنها با اخلاق خود بر يكديگر امتياز مى يابند.

مى بينيم كه ابن ابى الحديد به هنگام آشكار كردن شخصيّت امير المؤمنين به اين حديث استشهاد مى كند و اينكه او شخصيّتى است كه به بهترين مقامات عاليه آراسته است.ابن ابى الحديد اين خبر را قطعى مى داند و در تسليم و ايمان به صدور آن از صاحب شريعت آن را همچون آيات قرآنى مى داند كه از سوى پروردگار نازل شده است.

از جمله كسانى كه اين حديث را نقل كرده اند بخارى است كه آن را در باب مناقب المهاجرين،مناقب علىّ بن ابى طالب عليه السّلام مى آورد و اين حديث را به سعد بن ابى وقاص مى رساند كه گفت:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:«آيا نمى خواهى نسبت تو به من همچون نسبت هارون به موسى باشد؟» (2)در اين چاپ تعليقات اثبات كننده اى در حاشيه هست كه حديث را با اعتراف بدان ذكر مى كند با اين تفاوت كه چاپ مذكور با به كار گرفتن همۀ توانايى اش در زبان،با تحدّى و تكفير بى حدوحساب از آن سخن مى گويد.

حال آن را بخوانيد و در آن تأمّل كنيد.قاضى عياض مى گويد:اين همان چيزى است كه ساير فرق شيعى بدان توسّل جسته اند كه خلافت حقّ على عليه السّلام و او جانشين خلافت بوده است،بنابراين رافضيه ساير صحابه را به سبب آن كه ديگران را بر على عليه السّلام ترجيح داده اند،تكفير كرده اند.برخى تكفير على عليه السّلام را نيز افزوده اند،زيرا وى به طلب حقّش نپرداخته.مذهب اين عدّه از نظر عقل سبكتر و فاسدتر از آن است كه بيان شود.ترديدى در تكفير اين عدّه نيست،زيرا كسى كه همۀ امّت و بويژه مسلمانان صدر اول را كافر بداند،شريعت را باطل كرده و اسلام را به نابودى كشانده است و هيچ دليلى در حديث وجود ندارد كه با يكى از آنها وارد بحث شويم،بلكه در حديث آنها تنها اثبات فضيلت على عليه السّلام است و به اينكه او برتر از ديگران بوده اشاره اى نشده است و در آن دليلى بر

ص:197

جانشينى حضرت پس از پيامبر نيست،زيرا هارون كه حضرت به او تشبيه شده پس از موسى جانشين او نبوده،چرا كه چهل سال پيش از رحلت حضرت موسى وفات يافته است،بلكه موسى او را زمانى به جانشينى خود برگزيد كه به قصد مناجات به سوى پروردگار خويش رفت. (1)

موجب تأسف من است كه مجبور شوم چنين سخنان نابجايى را نقل كنم ولى به هر حال مسلمانان بايد برخى از اين عدّه را كه در هر زمان آتش افروزى مى كنند بشناسند،تا بدين ترتيب ميان مسلمانان نزديكى برقرار شود،شايد بدين ترتيب برگزيدگانى از علما بسيج شوند كه واقعيت امّت را مى شناسند و به نياز آنها به نزديكى با يكديگر آگاهى دارند و دين خود را كه همان دين الفت و محبت و اتحاد و كنار گذاشتن تفرقه است مى شناسند تا اين گونه سخنان نامربوط كه به كتابهاى معتبر مسلمانان راه يافته حذف شود.اى كاش مى دانستم اينها به كدامين استنادى توسل جسته اند و به كدامين دليل چنگ زده اند؟زيرا اينها مسلّماتى هستند كه همگان از آن آگاهند.اى كاش مى دانستم كه علم آنها در اين مورد از كجا سرچشمه گرفته و از كجا اخذ شده است؟

بيچارگانى كه به خواندن صحيح بخارى عادت دارند و به احاديث اين كتاب با تجليل و بزرگداشت مى نگرند هنگام برخورد با اين گونه افتراها آن را همان واقعيّاتى مى پندارند كه از منابع علم و قطبهاى فضيلت سرچشمه گرفته است،ولى حقّى كه بايد بدان اعتراف كرد آن است كه اين سخن را حتى علماى سنّى نيز بر زبان نمى آورند چه رسد به شيعيان، و حتى عوام نيز بدان تن درنمى دهند،زيرا دروغى است آشكار و خروج بر واقعيت مشهود و ملموس امّتى است كه خود را نيازمند مى بينند با اعضاى خود اتّحاد يابد و آنها را بشناسد و هر گروه در حمايت از برادرى و تحقّق بخشيدن به الفت و نه به خاطر زنده كردن اختلافات و برانگيختن كينه ها،نظر صريح خود را براى ديگران آشكار سازد، و البته اختلاف انگيزى و برانگيختن كينه ها كار كسى است كه به دين اهميّتى نمى دهد و به امور مسلمانان اهتمامى ندارد.كى رافضيها-اگر مقصود از آنها شيعيان باشد-ديگر صحابه را تكفير كرده اند و در كدامين كتاب چنين چيزى يافت مى شود؟چه كسى به اين امور دامن مى زند جز كينه توزانى كه با برانگيختن كينه و خلق دشمنى و عداوت نسبت به

ص:198

همۀ مسلمانان حقد مى ورزند؟در ميان صحابه كسانى بوده اند كه به خداوند نزديكى مى جسته اند و شيعه به سبب دوستى و همراهى آنها براى ايشان احترام قائل بوده است.

آرى،شيعه همۀ صحابه را به صرف همراهى با پيامبر اكرم مورد تمجيد قرار نمى دهد و صحابى بودن را دژى نمى داند كه از وقوع خطا جلوگيرى كند.آيا مفهوم اين سخن، تكفير ساير صحابه است؟رسواتر و زشت تر،اين جنايت بى شرمانه برخى از آنهاست كه على عليه السّلام را نيز كافر مى دانند،زيرا حق خود را نطلبيده است و آيا كسى كه على عليه السّلام را كافر مى داند،مى تواند شيعۀ على عليه السّلام باشد؟سبحان اللّه،اين بهتان بزرگى است كه شيعه از آن و از گويندۀ آن به سوى خدا برائت مى جويد.شايد مقصود از اين سخن،خوارج بى دينى هستند كه بر دين خدا خروج كردند و در برابر خليفۀ رسول اللّه سركشى كردند و با ولى خدا جنگيدند.اگر مقصود اين باشد،سخنى است تقريبا صحيح،ولى بااين حال گوينده بايد مقصود خود را روشن سازد،امّا ظاهر سخن چنين كسى اين است كه قصد وى شيعيانى است كه بنا به وصيّت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله به امامت على عليه السّلام اعتقاد دارند،چنان كه در توضيح حديث«منزلت»به اين نكته تصريح كرده است و مدّعى شده كه در حديث مذكور على عليه السّلام بر ساير صحابه فضلى ندارد تا پايان توضيحاتش بر اين حديث شريف.

آيا در تصريحات پيامبر در شرف و فضيلت و منزلت على عليه السّلام دليلى آشكارتر از اين بيان وجود دارد:«نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى»؛تنها اين بيان كافى است كه براى امّت مشخّص كند كه نايب پيامبرش كيست و چه كسى شريك امر اوست و در پرداختن به مسائل مهم جانشين او به شمار مى رود و آيا امامت جز همين مقام والاست؟

در هر حال ما با اين گوينده هم سخنيم كه هر كس صحابه يا تنها على عليه السّلام را تكفير كند،بدون ترديد عقلى سبكتر و مذهبى فاسدتر از آن دارد كه سخنش ذكر شود،چنان كه ترديدى در اين نيست كه هر كس همۀ امّت بويژه صدر اول را تكفير كند،شريعت را باطل و اسلام را از ميان برده است.پس به چه كسى بايد اقتدا كرد و براساس كدام رهبر از ايشان بايد راه پيمود؟و حال آنكه همۀ امّت تكفير شده است.كسى كه چنين اعتقادى دارد نه به دينش ايمانى دارد و نه هدايت شريعتش را برمى گيرد و آيا شيعه چنين است؟ آرى،شيعه و همۀ مسلمانان و هر كسى كه پيامبر را ديده يا همراهى او را درك كرده، مؤمن به شمار نمى آورند و حتى در ميان كسانى كه حضرتش را ديده اند و همراهى اش را

ص:199

درك كرده اند برخى كافر و منافق بوده اند.بسيارى اوقات قرآن اين سه نمونه:مؤمنان، كافران و منافقان را يادآور مى شود.بدين منظور آيات يكم تا بيستم سورۀ بقره را ملاحظه كنيد.گمان نمى كنم هيچ مسلمانى از هر فرقه اى كه باشد-مگر برخى فرقه هاى كمياب كه مسلمانان با ايشان هم عقيده نيستند-همۀ كسانى را كه پيامبر را ديده اند و همراهى اش را درك كرده اند،بر درجه اى از ايمان بداند.چگونه چنين است و حال آنكه قرآن نفاق، نيرنگ بازى و گمراهى ايشان را بصراحت بيان مى كند.امّا قرآن دربارۀ كسى كه در زمان پيامبر مى زيسته و ظاهرا ايمان داشته و نماز برپا مى كرده و زكات مى داده و در راه خدا انفاق مى كرده و در جهاد حاضر مى شده است ولى در باطن كافر و سركش بوده است، سخن مى گويد،همچنان كه در مورد كسانى نفاق ايشان آشكار بوده نيز سخن به ميان مى آورد.خداوند مى فرمايد: إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى،يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلِيلاً (1)،و نيز خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلاّ أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ كُسالى وَ لا يُنْفِقُونَ إِلاّ وَ هُمْ كارِهُونَ. (2)و نيز مى فرمايد: وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ،وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ،ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذابٍ عَظِيمٍ. (3)و نيز خدايش مى فرمايد: وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ (4).و خداوند سبحان مى فرمايد: وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ

ص:200

يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ، (1)خداوند در مورد آنهايى كه پيامبر را احاطه كرده و چپ و راست او را در برگرفته بودند تا با مؤمنان اشتباه شوند،مى فرمايد: فَما لِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ، أَ يَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ، كَلاّ إِنّا خَلَقْناهُمْ مِمّا يَعْلَمُونَ. (2)

سپس خداوند پيامبر خود را به سوى جماعتى از آنها هدايت مى كند و دستور مى دهد با ايشان الفت يابد و از ظاهرشان چشم پوشد: سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (3)،و نيز مى فرمايد: خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ؛ (4)و نيز مى فرمايد: اِدْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ وَ ما يُلَقّاها إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقّاها إِلاّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ؛ (5)و براى ايشان در صدقه سهم خاصّى قرار داد و نيز در غنايم پاداشى قطعى برايشان مقرّر كرد.كسانى را كه ما برشمرديم و دربارۀ آنها قرآن را تلاوت كرديم و اخبار را در احوال آنها آورديم همگى در شمار صحابه و از كسانى بوده اند كه نام صحابى بر آنها اطلاق مى شود و با در نظر گرفتن طبقاتشان در خطا و عمد و گمراهى و نفاق برحسب آنچه توضيح داديم به پيامبر اكرم منسوبند.آيا پس از اين سخنان

ص:201

عاقلى يافت مى شود كه معتقد باشد فردى به صرف همراهى پيامبر و ديدن ايشان قطعا عملكردى صحيح خواهد داشت؟ (1)اين آن چيزى است كه شيعه همچون همۀ مسلمانان بدان ايمان دارد،چه،شيعه به تنهايى چنين نظرى ندارد و قرآن-كه منبعى امين است- بزرگترين شاهد در اعتقاد شيعه و بزرگترين دليل آن به شمار مى آيد.

آنچه قاضى عياض بعدا در استدلال شيعه به اين حديث در امامت على عليه السّلام با اين خبر مى آورد همين است كه تنها يك فضيلت على عليه السّلام را در بردارد كه آن هم حضرت در اين فضيلت منحصر به فرد نيست.اين سخن شايستۀ توضيح است و حجّتى واضح است كه شرفش تنها از آن على عليه السّلام است و آن از سخنان پيامبر اكرم است كه در امامت على عليه السّلام دلالتى كافى دارد و پس از ذكر شمارى از راويان اين حديث بدان خواهيم پرداخت تا بدين ترتيب قطعيت اين سند براساس طرحى كه در آغاز بحث ترسيم كرديم حاصل آيد.

سيد كتكانى شمار راويان اين حديث را تنها در ميان علماى اهل سنت و محقّقان بزرگ ايشان به يكصد نفر رسانده است و مواضع را ثابت مى كند كه در آن خبر منزلت را در كتب معتبر همراه با نصّ وارد آن از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بيان مى كند و اين خود موجب مى شود كاملا قطعيّت بيابيد كه پيامبر به على عليه السّلام فرموده است:«نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى جز آن كه پيامبرى پس از من نيست».وى اين حديث را با تحقيقاتى مى آورد كه شايستۀ استفاده و درك است. (2)و همان گونه كه از ابن ابى الحديد نقل شد مى توان گفت كه همۀ صحاح معتبره به رغم اختلاف صياغ و تعدّد مناسبتها بر روايت آن اجماع دارند.اينك به ذكر پاره اى از آن مى پردازيم.قبلا در آنچه از بخارى و نيز در بخارى در باب جنگ تبوك آمده بود،اين سخن پيامبر را آورديم كه:«آيا نمى خواهى براى من چنان باشى كه هارون براى موسى،جز آن كه پس از من پيامبرى نيست.» (3)

قابل توجّه آن كه هرگاه شارحان اين خبر را مى آورند حاشيۀ برخى از كتب را براى آن نقل مى كنند و گويى وضوح اين خبر در بيان امر خلافت و امامت على عليه السّلام ايشان را

ص:202

راضى نمى كند و به همين سبب آوردن حاشيه بر اين خبر نيز موافق انصاف و موجب استوارى منطق و حق نيست.براى مثال در آنچه در حاشيۀ لمعات آمده مى خوانيم كه در استدلال به اين خبر در امامت و خلافت على عليه السّلام مناقشه مى كند و سپس چنين حاشيه مى زند:«باآنكه خبر واحد در برابر اجماع مقاومتى ندارد.»شما را به خدا بگوييد،اگر همچون خبر منزلت،خبر واحد است پس تواتر يك خبر چگونه است و بدين ترتيب كدام خبر است كه مى توان در باب احكام و جز آن بدان استناد جست؟آيا اين بدان مفهوم نيست كه نبايد هيچ گونه خبرى را پذيرفت،مگر آن كه موافق هوى و هوس باشد؟ آيا چنين نيست؟دلايل بيشترى را در تواتر اين خبر خواهيم آورد.محتويات برخى از عبارات بخارى را خوانديم و يك صفحۀ كامل صحيح مسلم را دربارۀ اين حديث ديديم كه با روايت سعد بن ابى وقاص آغاز مى شد.در آن آمده بود كه پيامبر اكرم به على عليه السّلام فرمود:«نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى،جز آن كه پيامبرى پس از من نيست.»سعيد مى گويد:پس تمايل يافتم آن را با سعد در ميان گذارم پس سعد را ملاقات كردم و آنچه را عامر بن سعد به من گفته بود به او گفتم.او گفت:شنيده ام.گفتم:آيا تو آن را شنيده اى؟پس دو انگشت خود را بر دو گوشش نهاد و گفت:آرى،اگر چنين نبود كر بودم. (1)

نكتۀ عجيب در تعليقۀ اين خبر است در حاشيۀ صحيح مسلم.در آن درنگ كنيد:

«اين سخن حضرت كه نسبت تو به من همچون هارون است...مقصود از آن آخرت و نزديكى و پشتيبانى اوست در امر دين.شارحى از علماى ما چنين گفته است.»روشن است كه نزديكى در آخرت نتيجۀ عمل در دنياست-كه آن نيز يكى از منازل است-و هيئت حديث منزلت دلالت بر منزلت بطور كلّى دارد و تنها تخصيص آن به اين منزلت در برابر منزلتهايى كه از عمل تصوّر مى شود آن هم از روى هوى و هوس،بدون هيچ دليلى است كه بدان دلالت داشته باشد،علاوه بر اينكه نزديكى و پشتيبانى او در امر دين و اين كه حضرتش به منزلۀ هارون براى موسى باشد مقصود است.آيا فضيلتى بالاتر از امر دين كه محمّد صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام آن را پايه گذارى كرده اند وجود دارد،على كه نسبت به پيامبر همچون هارون بود نسبت به موسى كه هم وزير او بود و هم برادر و شريك او.

ص:203

چنان كه مفاد خبرى است كه با توجه به فرمودۀ خداوند سبحان در كتاب بزرگش دربارۀ هارون و موسى درست بنظر مى رسد.اهل تسنّن و تشيّع با هم نقل كرده اند كه پيامبر به على عليه السّلام فرمود:تو در دنيا و آخرت برادر من هستى.

تمامى اينها تلاشى است براى رهايى و گريز از معنايى كه در اين خبر قصد شده است تا بدين ترتيب با هوى و هوس همراهى شده و از گمان و ظنّ پيروى شده باشد؛در غير اين صورت اين نيرنگ بازيها چه وجهى دارند؟اين نظير سخن توربشتى است كه مى گويد:اين سخن پيامبر است هنگامى كه مى خواست به سوى جنگ تبوك برود؛ حضرت على عليه السّلام را جانشين خاندان خود قرار داد تا در ميان ايشان بماند.منافقان شايعه پراكنى كردند و گفتند كه پيامبر چون وجود على عليه السّلام بر او گران بوده و او را ناچيز دانسته،او را به جانشينى خود برگزيده است،هنگامى كه على عليه السّلام اين سخن را شنيد، سلاح برگرفت و خارج شد تا آن كه در«جرف»بر پيامبر اكرم وارد آمد.حضرت گفت:يا رسول اللّه!منافقان چنين پندارى دارند.رسول خدا فرمود:دروغ مى گويند.من تو را به سبب آنچه پشت سر خود نهادم به جانشينى برگزيدم،پس بازگرد و جانشين من در ميان خانوادۀ من و خود باش.اى على!آيا نمى خواهى نسبت به من همچون هارون به موسى باشى.من هم سخن پروردگار متعال را بر زبان مى آورم:«موسى به برادرش هارون گفت:

مرا در ميان قوم به جانشينى گذار.»

آن كه با اين حديث استدلال مى كند بر اينكه امر خلافت پس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله براى على عليه السّلام بوده،از راه درست خارج شده است،زيرا جانشينى در خاندان،در زمان حيات پيامبر اكرم اقتضاى جانشينى بر امّت پس از رحلت حضرتش را ندارد. (1)

تأسف بار است كه صاحبان انديشه ها تسليم هوى و هوس شوند و در اختيار امواج آن باشند.ديدگاه خود را از زبان تعصّب فراتر بريد تا اين حقايق را ببيند:

1-اين حديث به مناسبتهاى مختلف از سوى پيامبر اكرم صادر شده كه خود دلالت بر اهتمام خاصّ حضرت و تأكيد شديد ايشان دارد،بنابراين وجهى ندارد كه به مناسبت خاصّى،محدود شود.بويژه پس ازآن كه روايت را اگر به مناسبتهاى مختلف متواتر ندانيم حتما مستفيض به شمار مى آوريم تا آن كه نقل اين حديث در بيان فضايل على عليه السّلام

ص:204

حكم مسلّمات را يافته به گونه اى كه هيچ كس نمى تواند آن را بپوشاند و تلاشهاى هرچند بزرگ در اين راه محكوم به شكست است كه آن را نيز بيان خواهيم كرد.

2-اين زيادت شگفت انگيز برخى راويان كه هيچ ابايى ندارند آن را به خاندان پيامبر و على عليه السّلام منحصر كنند،گوياى آن است كه پندارى براى پيامبر تنها خاندان خودش و على عليه السّلام اهميّت داشته و شهرى كه همۀ مردم آن را براى جهاد بسيج كرده و در تنورۀ جنگى مقدّس واردشان كرده به علاوۀ ساكنانش،براى حضرتش اهميّتى نداشته است، كه بايد امور تبليغاتى و آموزشى و قضايى را كه نياز همۀ جوامع است بدان افزود و بايد در نظر گرفت دعوت اسلامى در آن روزگار براى مردم دعوتى نو بوده است يا مردم با اين دعوت نو آشنا بوده اند و به آسانى نمى توانسته اند آن را هضم كنند و اصول و فروع فراگير آن را درك كنند،كه البته بايد كثرت دشمنان در كمين و منافقانى را كه در كينه توزى و مخدوش كردن مقدسات اين دعوت همۀ تلاش خود را به كار مى بردند در نظر گرفت؛ منافقانى كه كرامت پيامبر را نيز مخدوش مى ساختند و آشكارا بر او گستاخى مى كردند، با در نظر گرفتن آن كه در شهر و اطراف آن افرادى بودند كه-چنان كه قرآن تصريح دارد- نفاق در پيش گرفته بودند.

اين در حالى بود كه جنگ درازمدّت بود و دشمنان ستيزه گر و كينه توز با كمال سخاوت هرآنچه در توان داشتند براى بى اثر كردن دعوت پيامبر به كار مى بستند و در اين مسير جان خود را ناچيز مى شمردند و فرزندان و پاره هاى تن خود را در راه تعصّب و دشمنى شان با رسول اللّه فدا مى كردند تا براساس حقد و حسدى كه همچون ديگ در سينه هاى آنها به جوش آمده بود،او و دينش را از ميان ببرند.پس چگونه مى شود كه پيامبر بدون هيچ تدبيرى و بدون آن كه فرد شايسته اى را در ادارۀ اين امور برگزيند- فردى كه در اين بسيج مقدّس بر اين دعوت بزرگ و بالنده مراقبت داشته باشد-تمامى اين امر را رها كند؟آيا شايسته نمى بود كه پيامبر به مركز حكومت و مقرّ دعوتش و محل ساكنان آن كه ياران اين آيين و حافظان اين شريعت بودند اهتمام ورزد؟آيا مى پنداريد اين توجيه بجايى است؟چگونه مى شود كه پيامبر بدون پرداختن به اين امور تنها به خاندان خود و على عليه السّلام بپردازد؟ناگزير بايد قطعيت يافت كه اين قيد اضافى اساسى ندارد،مگر آن كه از باب مماشات گفته شود:مراد از خاندان پيامبر و على عليه السّلام همۀ كسانى بودند كه در مدينه حضور داشتند،زيرا همۀ آنها مورد توجّه پيامبر و على عليه السّلام

ص:205

بودند و اين از باب لطف عبارت است كه پيامبر و على عليه السّلام همان گونه كه خود و خاندانشان را مهم مى شمردند به امور مسلمانان نيز اهميت مى داده اند،به علاوۀ آن كه چنين گفتارى رهنمودى است براى مسلمانان كه چنين تربيتى داشته باشند.اگر اين طور گفته شود باز هم نتيجه يكى خواهد بود كه عبارت است از اينكه پيامبر حضرت على عليه السّلام را-كه بعدا نيز جانشين اوست-جانشين خود قرار داده است،زيرا هيچ كس جز او صلاحيت ادارۀ امور را نداشت و به همين سبب او را كه دست راست و روح پيامبر بود -همان گونه كه احاديث نيز بدان تصريح دارند-به جانشينى خود برگزيد.على عليه السّلام همان كسى است كه مواضع شناخته شده و قهرمانيهاى او هيبتش را بر قلبها حاكم مى ساخته و هيبت،بزرگترين سلاحى است كه شخص جنگجو به هنگام ظهور جنگ با اهل تعصّب به نبرد برمى خيزد و قهرمانانشان را به جنگ فرامى خواند و پيروزى به عنوان وسيله اى براى تحقّق بخشيدن به اصول و انتشار عدالت و سركوب باطل و استقرار حق در زمين خدا و در ميان بندگانش مورد نياز است.

3-مضمون اين سخن عام است و دادن منزلتى چنين فراگير همان منزلت هارون است نسبت به موسى كه قرآن آن را كاملا تشريح مى كند تا آنجا كه پيامبر تأكيد دارد ميان اين دو خليفه چندين تشابه وجود داشته باشد تا اين تشابه را براى مسلمانان روشن سازد، همچون ناميدن دو فرزند حضرت به اسامى دو فرزند هارون شبر و شبير.اگر در سيرۀ پيامبر جستجو كنيد مى بينيد كه حضرتش على عليه السّلام و هارون را همچون دو ستارۀ فرقدين در آسمان و دو چشم در يك چهره ترسيم مى كند كه در ميان امّت خود هيچ تفاوتى با يكديگر ندارند.

الف:توجّه داريم كه پيامبر مى خواست اسامى فرزندان على عليه السّلام همچون اسامى فرزندان هارون باشد،بنابراين آنها را حسن و حسين عليهما السّلام ناميد و فرمود: (1)من آنها را به

ص:206

اسامى فرزندان هارون يعنى شبر و شبير و مشبر ناميدم.حضرت با اين عمل مى خواست به مشابهت ميان دو هارون تأكيد كند و شباهت آن دو را در همۀ منزلتها و ساير شؤون تعميم دهد.

ب:دقيقا به همين منظور بود كه حضرت على عليه السّلام را به برادرى خود گرفت و او را بر ديگران برگزيد تا با اين كار عموميت شباهت ميان منزلت دو هارون را در برادرى اين دو تحقّق بخشيده باشد و بر اين نكته تأكيد كند كه تفاوتى ميان اين دو نيست.چنان كه شنيده ام حضرت دو بار ميان اصحابش برادرى برقرار كرد.در مرتبۀ اول ابو بكر و عمر و عثمان و عبد الرحمن بن عوف دو بدو به برادرى يكديگر درآمدند و در بار دوم ابو بكر و خارجة بن زيد و عمرو عتبان بن مالك با يكديگر برادر شدند،درحالى كه على عليه السّلام در هر دو بار-چنان كه مى دانيد-برادر پيامبر اكرم شد.گفتار ما محدودتر از آن است كه نصوص ثابتى را كه به طرق صحيح از ابن عبّاس،ابن عمر،زيد بن ارقم،زيد بن ابى اوفى، انس بن مالك،حذيفة بن يمان،مخدوج بن يزيد،عمر بن خطاب،براء بن عازب،على بن ابى طالب عليه السّلام و ديگران رسيده بياوريم.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:«تو در دنيا و آخرت برادر منى.» (1)در مراجعۀ شمارۀ بيستم است كه حضرت در حالى كه شانۀ على عليه السّلام را گرفته بود فرمود:«اين برادر،وصىّ و جانشين من در ميان شماست،پس به سخن او گوش فرادهيد و فرمانش بريد.» (2)

شما مى توانيد اين موضوع را در كتاب مراجعات اثر سيد شرف الدين و تحقيقات كامل او استقصا كنيد.در اين كتاب اخبار بسيارى را در اين موضوع خواهيد ديد و بيانى جذاب را پيرامون مقصود پيامبر و نيز معانى آيات كريمه خواهيد يافت.با خواندن اين

ص:207

كتاب از خلال مطالعۀ سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حقّ برادر و پسر عمو و جانشينش مفهوم منزلت بطور كلّى روشن خواهد شد،و ديگر سخن وجهى نخواهد داشت كه جانشينى على عليه السّلام در زمان حيات پيامبر بر خاندان حضرتش اقتضاى خلافت امّت پس از رحلت ايشان را ندارد،زيرا خلافت در خاندان و به هنگام حيات پيامبر خلاصه نمى شود بلكه مقصود خلافت حضرت است در پايگاه و مقرّ حكومت او و حضرت منزلت ثابت هارون نسبت به موسى را بطور كلّى به على عليه السّلام بخشيده است.

روشن است كه ذكر حديث شريف در موردى خاص-اگر از باب مماشات بپذيريم كه در مورد خاص و تنها به اين مناسبت بوده و از تواتر اين خبر كه موجب قطعيت يافتن آن است چشم بپوشيم-باز هم لازم نخواهد آمد كه اين حديث تخصيص بخورد و تنها به اين مورد منحصر باشد،آن هم پس از ثبوت عموم و شمول روشن آن.اين سخن از دو روى ناپذيرفتنى است:

1-وجه اول اينكه حديث-همان گونه كه روشن است-خود عامّ است و مورد آن-در صورتى كه آن را خاص بدانيم-از عموم خارجش نمى كند زيرا مورد،همان گونه كه در محلّش ثابت شده،موجب تخصيص وارد نمى شود.همان گونه كه اگر فرد جنبى براى مثال آية الكرسى را لمس كند و به او بگوييم كه شخص جنب نبايد آيات قرآن را لمس كند آيا مفهوم آن اين خواهد بود كه چنين امرى تنها به مورد آن اختصاص دارد يا همۀ آيات قرآنى و همۀ افراد جنب را دربر مى گيرد؟

گمان نمى كنم كسى از اين عبارت چنين استنباط كند كه حرمت لمس فرد جنب مخصوص به آية الكرسى است.اگر پزشكى مريضى را ببيند كه مشغول خوردن خرماست و او را از خوردن شيرينيجات منع كند،آيا در عرف مقصود او تنها همين مورد است يا عام و فراگير است و همۀ مصاديق شيرينى را در برمى گيرد؟به خدا سوگند به گمان من كسى كه اين حديث را به موردش تخصيص مى زند از اصول و قواعد زبانى و درك عرفى بدور و از جهان ما بيگانه است،نيز چنين است كسى كه عموميّت حديث منزلت را به موردش در جنگ تبوك تخصيص مى زند و ابدا فرقى ميان اين دو نيست.

2-وجه دوم آن است كه موارد حديث در جانشينى على عليه السّلام بر مدينه در جنگ تبوك منحصر نمى شود تا طرف مقابل به تخصيص آن متوسّل شود.احاديث صحيح متواتر ما از ائمّۀ طاهره ورود اين گونه احاديث را در موارد ديگر نيز ثابت مى كند كه پژوهشگران

ص:208

مى توانند بدان مراجعه كنند.سنن اهل سنّت همان گونه كه محقّقان،خود مى دانند به اين حقيقت گواهى مى دهند و بر اين اساس همان گونه كه پنهان نيست اين سخن نيز باطل مى باشد كه سياق حديث گواه تخصيص آن به جنگ تبوك است. (1)وانگهى آيا پسنديده است مسلمانى كه سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را به اعتبار آن كه دين اوست بزرگ مى دارد همراه با گوينده و معتقد آن كه حديث خلافت على عليه السّلام پس از پيامبر را انحراف از راه راست مى پندارد به گمراهى گرفتار شود؟

كسى كه مى داند مقام رسول اللّه و ما ينطق عن الهوى (2)است او را از هرگونه گزافه گويى و ايراد سخنان نامقصود و غير دقيق مبرّا مى داند،زيرا حضرت در مقامى است كه مقتضى بيان و دقت است.سخن دانشمندان هر ملّتى يا دانشمندانى كه از اين ملّت نيستند ولى به زبان آنها آشنايى دارند هنگامى كه براى انسانى همچون خود شهادت مى دهند ديگر هيچ گونه ترديدى به سخن آنها راه نمى يابد و مادامى كه ظاهر سخن ايشان عامّ است آن را به عامّ حمل مى كنند،چه رسد به سيد عارفان و خاتم پيامبران و اشرف مرسلان.آيا به گمان شما ايشان به گزاف سخن گفته است كه:«تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسى هستى.»در بيشتر نصوصى كه در اين باره وارد شده نبوّت را استثنا كرده و فرموده:«جز آن كه پيامبرى پس از من نيست»؛يا«جز آن كه نبوّتى پس از من نيست.»استثناى نبوّت امرى ضرورى است،زيرا ديگر هيچ كس ادّعا نكرد كه على عليه السّلام پس از پيامبر يا در زمان حيات ايشان پيامبر خداست،بلكه ايشان وصىّ پيامبر خدا،محمّد خاتم صلّى اللّه عليه و آله پيامبران و سيد اوصيا و پدر خاندان پاكى است كه خداوند هرگونه ناپاكى را از اهل اين بيت دور داشته و آنها را كاملا پاك گردانده است.

عموم اين منزلت به استثناء نبوّت،اقتضاى طبيعت سخن عربى است البتّه اگر به تقدّس سخنان پيامبر اكرم كه هم حكيم است و هم به وسيلۀ وحى حمايت شده ايمان آوريم، چه حضرت نفرمود:«تو نسبت به من تنها در برادرى همچون هارون هستى نسبت به موسى»؛يا اينكه او را تنها به جانشينى در ميان قوم خود برگزيده باشد.از اين گذشته از اين عموميت چه مى فهميم مادامى كه هدف آن نباشد كه به شايستگى على عليه السّلام در

ص:209

خلافت پس از پيامبر گواهى داده شود و اينكه پيامبر على عليه السّلام را به جانشينى خود در ميان امت برگزيد اگرچه مردم به او ستم روا داشتند و اينكه وجود چنين حقّى براى او ثابت است،حتى اگر مردم او را يارى ندهند.پيامبر كه صاحب دعوت است به على عليه السّلام مى فرمايد:تو از منى همان گونه كه هارون از موسى است،جز آن كه پيامبرى پس از من نيست.حضرت با اين سخن نبوّتى را استثنا مى كند كه براى هارون امرى ثابت است و در برابر،همۀ شباهتهاى اين دو را باقى مى گذارد:«آيا نمى خواهى براى من همان منزلت هارون براى موسى را داشته باشى،جز آن كه پيامبر پس از من نيست؟»در برخى از روايات آمده است كه حضرت اين سخن را پيش از جنگ تبوك گفته است.اين دليل آن است كه سخن مذكور به هنگام پيش آمدن مناسبتها چندين بار تكرار شده است تا حضرت پس از خود حجّت را براى امّتش اقامه كرده باشد و با فراوانى اين نصوص و اختلاف در شيوه هاى مؤثّر آن راه را بر بهانه تراشان و توجيه گران ببندد و بر آن تأكيد كند و عذرها را از ميان بردارد.منزلت هارون نسبت به موسى بر كسى كه آيۀ بيانگر اين منزلت را خوانده باشد،پوشيده نيست،آن گاه كه موسى از خدايش مى خواهد از خانواده اش برادرش هارون را به عنوان وزير او برگزيند تا در امورش شريك وى باشد.

پيامبر به موجب اين حديث همۀ اين منزلت را براى على عليه السّلام قائل مى شود جز نبوّت، زيرا نبوّتى پس از پيامبر نخواهد بود.كلمۀ«پس از من»دلالت روشنى دارد بر اينكه مقصود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آن است كه پس از رحلتش خلافت و وصايت به على عليه السّلام برسد،زيرا در اين هنگام نبوّت نيز به پايان رسيده است و شريعت نهايى تا روز قيامت باقى خواهد ماند.ابن ابى الحديد مى گويد:«پيامبر به على عليه السّلام فرمود:اگر من خاتم پيامبران نمى بودم تو نيز در نبوّت شريك من بودى و حال كه پيامبر نيستى وصىّ و وارث پيامبر و بلكه سيد اوصيا و پيشواى متّقيانى.» (1)وى دربارۀ حديث منزلت مى گويد:«روايت اين خبر در ميان ساير فرق اسلامى نيز مورد اجماع است.»

در حاشيۀ حديث بخارى گفتگو پيرامون اين سخن قاضى عياض مطرح شد كه:

هارون چهل سال پيش از موسى وفات يافت،لذا اين خبر شايستگى آن را ندارد كه در امامت على عليه السّلام پس از پيامبر اكرم مورد استشهاد قرار گيرد و اين ناشى از غفلت از اين

ص:210

فرمودۀ پيامبر اكرم است كه:«نبوّتى پس از من نيست»يا«پيامبرى پس از من نيست».

هارون نيز با موسى پيامبر بوده است و بدين ترتيب نبوّت از على عليه السّلام منتفى مى شود و با استناد به اين سخن پيامبر امامت و خلافت پس از رسول اللّه براى ايشان ثابت مى گردد:«زيرا نبوّتى پس از من نيست.»پس اين عبارت اشعار بر آن دارد كه على عليه السّلام پس از پيامبر جانشين او خواهد بود،هرچند جانشينى پيامبر در صورت تحقّق منزلتى كه براى آن حضرت است،منزلتى كه به منزلت هارون نزد موسى مى ماند.در زمان حيات و پس از رحلت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله براى على عليه السّلام همچنان باقى است و وفات هارون چهل سال پيش از رحلت برادرش،مستلزم سلب منزلت از على عليه السّلام پس يا پيش از رحلت پيامبر اكرم نيست،آن هم تنها بدين سبب كه اين مقتضاى استدلال قاضى عياض است.آيا در بالاترين سطوح زبان عربى چنين چيزى را مى فهميم و آن را با امانتدارى به امّت مرحومه ارائه مى كنيم؟مى دانيم كه آشكارترين منزلت هارون نزد موسى وزارت هارون و يارى رساندن به موسى و شريك بودن در پيامبرى و جانشينى او و واجب الاطاعه بودن او در ميان همۀ افراد امت است،زيرا پروردگار مى فرمايد: وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي، (1)و مى فرمايد: اُخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ؛ (2)و نيز مى فرمايد: قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى. (3)پس على عليه السّلام به حكم اين نص جانشين پيامبر خدا در ميان قوم او،وزير او در ميان خاندانش و شريك او در امر پيامبر-در راه خلافت نه در راه نبوّت-است و نيز برترين فرد امّت و سزاوارترين ايشان چه در زمان حيات و چه پس از رحلت پيامبر مى باشد و در زمان حيات پيامبر به اعتبار وزارت حضرت همچون هارون در زمان موسى در ميان امّت واجب الاطاعه بوده است.

كسى كه حديث منزلت را بشنود تمامى اين منزلتها به ذهنش تبادر مى كند و در اين قصد پيامبر شكّى به خود راه نمى دهد.پيامبر اكرم مسأله را توضيح داده و با اين سخن آن را آشكار ساخته است:«شايسته نيست كه من بروم مگر آن كه تو جانشين من باشى».اين

ص:211

نصّ صريحى است بر اينكه على عليه السّلام جانشين پيامبر است،و حتى نصّ آشكارى است بر اينكه اگر پيامبر برود و على عليه السّلام را به جانشينى خود برنگزيند،كارى را كرده كه نبايد مى كرده،و اين نيست مگر بدان سبب كه از سوى خداوند مأمور بوده است كه على عليه السّلام را به جانشينى خود برگزيند همان گونه كه در تفسير اين فرمودۀ الهى ثابت شده است كه:

يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ. (1)كسى كه در اين فراز از آيه فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ، تدبّر كند و سپس در اين فرمودۀ پيامبر امعان نظر ورزد كه:«شايسته نيست بروم مگر آن كه تو جانشين من باشى»درمى يابد كه اين دو-همان گونه كه پنهان نيست-رو به سوى يك هدف دارند.اين حديث پيامبر را نبايد فراموش كنيم كه:«تو پس از من ولىّ همۀ مؤمنانى»،اين خود نصّى است در آن كه على عليه السّلام ولى امر،والى و قائم مقام پيامبر است همان گونه كه كميت-رحمة اللّه-مى گويد:

خوب ولىّ امرى است پس از ولايت رسول،

خاستگاه تقوا و نيكو ادب كننده اى است. (2)

از جمله كسانى كه اين حديث را نقل كرده اند قندوزى حنفى است در كتاب خود ينابيع المودّة كه بيش از يك بار آن را آورده است.بايد اين نكته را بدانيم كه بيشتر راويان اين حديث،آن را مسلّم مى دانند.براى مثال مى توانيد گفتگوى ميان قيس بن سعد و معاوية بن ابو سفيان را پيرامون مفهوم آيۀ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ (3)در اين كتاب مطالعه كنيد:

قيس بن سعد بن عباده گفت:منظور از اين آيه على عليه السّلام است.معاوية بن ابو سفيان گفت:مقصود عبد اللّه بن سلام است.قيس گفت:خداوند چنين نازل فرموده است كه:

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ؛ (4)و أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (5)،و

ص:212

مقصود از«هادى»و«شاهد»على عليه السّلام است،زيرا پيامبر او را در روز غدير روى دست بلند كرد و فرمود:«كسى كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست»و نيز فرمود:«تو نسبت به من همچون هارون هستى نسبت به موسى،جز آن كه پس از من پيامبرى نيست.»معاويه ساكت شد و نتوانست پاسخى به او دهد. (1)چنان كه مى بينيم استشهاد قيس به اين خبر شريف و سكوت معاويه بوضوح دليل آن است كه اين حديث از امور مسلّمى است كه هيچ گونه گفتگويى را برنمى تابد و نه معاويه مى تواند بدان پاسخى دهد و نه جز او،و اگر مى توانست البته پاسخ مى داد، وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ. (2)

براى آگاهى از منابع فراوانى كه موجب اطمينان كامل از تواتر اين حديث مى شود خوب است به كتاب مراجعات رجوع كنيد تا منابع فراوانى را ببينيد كه با در نظر گرفتن كثرت منابع و ناقلان آن ديگر براى شخص عاقل جاى شكّى باقى نمى گذارد كه آن از پيامبر اكرم صادر شده است.مراجعه كنيد به صفحۀ 152 و 171 كه در روايات بخارى و مسلم در حديث منزلت،قبلا مطرح شد همان گونه كه سخن ابن ابى الحديد را خوانديد كه روايت اين حديث در ميان ساير فرق اسلامى مورد اجماع است.

اينك بنگريد سياهه اى از اسامى اين كتب معتبر كه اين خبر شريف را بتفصيل آورده اند و نكتۀ قابل توجه در آن اختلاف مناسبتهايى است كه اين خبر متواتر در آن آمده است.با اندك تفاوتى در حديث،همگان در نقل اين حديث به اين شكل يعنى با بيان عموم منزلت به استثناى نبوّت اجماع دارند.به علاوۀ صحاحى كه ذكر شد اين منابع نيز حديث فوق را روايت كرده اند. (3)

1-صحيح ترمذى،301/3-300.

2-صحيح ابن ماجه،ص 12.

3-مستدرك صحيحين،337/2 و آخر آن چنين است:

ص:213

«مدينه جز به وجود من يا تو سامان نمى پذيرد.»حاكم مى گويد:اين حديث صحيح الاسناد است.سيوطى آن را در اواخر سورۀ توبه در تفسير خود الدر المنثور مى آورد.

ابن مردويه اين حديث را از على عليه السّلام نقل مى كند در مسند احمد بن حنبل نيز آمده است.

وى اين حديث را در بيشتر مجلدهاى كتابش و در جاهاى مختلفى بويژه در ج 1 و 3 و 6 نقل مى كند.اين حديث را در ج 1 در اين صفحات مى يابيد:330،185،184،182، 189،177،175،174،173،170.

مراجعه كنيد به:

4-مسند ابو داود طيالسى،29/1-28.

5-حلية الاولياء ابو نعيم..وى اين حديث را در ج 4 و 7 و 8 در جاهاى متعدّدى مى آورد،براى مثال اين حديث را 196/7-195-194 مى يابيد.

6-خصائص نسائى كه اين حديث را چند بار در صفحات زير آورده است:

32،19،18،17،16،15،14،8،4

7-كنز العمال متّقى در مجلدهاى زير:

154/3،ج 5،صص 40،60،154،188،395،402،405 و ج 215/8.متّقى مى گويد اين حديث را گروهى از امامان نظير بغوى و طبرانى در مجمع خود آورده اند و بارودى و ابن عدى نيز آن را نقل كرده اند.محب طبرى مى گويد:اين حديث را حافظ ابو القاسم دمشقى در الاربعين الطوال آورده است.

8-مجمع الزوائد هيثمى،ج 9،در جاهاى مختلفى از جمله در اين صفحات آمده است:119،111،110،109.

9-الرياض النضره اثر محبّ طبرى،ج 2،صص 203،175،163،162.

10-استيعاب ابن عبد البر،459/2.

11-طبقات ابن سعد،ج 3،بخش اول،صص 15-14.

12-اسد الغابه ابن اثير،26/4 و ج 8/5.

13-مشكل الأثار طحاوى،309/2.

14-تاريخ خطيب بغدادى در مجلدهاى مختلف:324/1،323/2،288/3، 204/4 و 282،452/7،52/8،394/9،43/10،432/11 و نيز مى توانيد به كتاب فضائل الخمسة من الصحاح الستة،317/1 و 399 مراجعه كنيد تا در آن تفصيل منابع

ص:214

متعدّد را با احاديث آمده در كتابهاى مشاراليه و جز آن را كه ذكر نكرده ايم بيابيد،با در نظر گرفتن اينكه منابع مذكور تنها بر سبيل مثال و نه انحصار ذكر شده است و اگر خواهان اطّلاعات بيشترى هستيد مى توانيد به كتابهايى مراجعه كنيد كه به آثار نبوى پرداخته اند يا به كتابهاى تاريخ اسلام و سيرۀ نبوى رجوع كنيد ولى به هرحال نبايد تحقيقات دقيق و منابع مطمئن كتاب مراجعات،ص 152 و 171 را از دست بدهيد و اگر بخواهيد مى توانيد به كتابهاى تاريخى نظير مروج الذهب مسعودى مراجعه كنيد،بويژه صفحۀ آخر جزء دوم از مجلد اول در فضايل حضرت على عليه السّلام و نيز مى توانيد به كتابهاى الكامل فى التاريخ از ابن اثير،190/2 و الصواعق المحرقة از ابن حجر در فضائل على عليه السّلام در اوايل فصل اول و فصل دوم آن-همان گونه كه گذشت-و السيرة النبوية از ابن هشام در جنگ تبوك،163/4 و تاريخ يعقوبى كه اين خبر را در حاشيه به نقل از ابن اثير آورده مراجعه كنيد كه در پى آن چنين مى گويد:«ابن عساكر در تاريخ خود،107/1 نظير اين خبر را مى آورد.»

گمان مى كنم سخن بسيار گفتم و بااين حال آيا ديگر ترديدى در صدور اين حديث از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله باقى مى ماند؟نكتۀ قابل ملاحظه-همان گونه كه بر آن تأكيد بسيار كرديم- اين است كه حديث مذكور به مناسبتهاى مختلفى از جمله هنگام عقد اخوّت و هنگام نامگذارى فرزند حضرت على امام حسن عليه السّلام و نيز زمان جنگ تبوك آمده است كه اينها خود گواه آن است كه اين مطلب بخشى از شيوه اى بوده كه پيامبر اكرم براى تحقّق يافتن ولايت و عقد امارت امير المؤمنين و خاندان پاكش ترسيم فرموده اند و از همين رو مناسبتهايى كه پيامبر اكرم در استفاده از آن حريص بوده متعدّد مى باشد،بنابراين حضرت بر امثال اين حديث شريف تأكيد مى ورزيده اند.اين حديث كه به مناسبتهاى مختلفى وارد شده است پس از قيد«پيامبرى پس از من نيست»اضافاتى دارد كه از جمله در ذخائر العقبى،ص 120 چنين آمده است:

«آگاه باش كسى كه تو را دوست بدارد غرق در امنيت و ايمان خواهد بود.»

«كسى كه نسبت به تو كينه داشته باشد خداوند او را به مرگ جاهلى مى ميراند و عملش در اسلام مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.

و در برخى كتابها چنين آمده است:«بر من دروغ مى بندد كسى كه بگمان خود مرا دوست و تو را دشمن دارد.»

ص:215

«و تو برادر و وارث من هستى.»

و در جاى ديگر چنين آمده است:«و تو برادر و همراه من در بهشتى.»در برخى از نسخه ها پس از قيد«پيامبرى پس از من نيست»آمده است كه:«و اگر كسى چنين باشد، آن كس تويى»،و در پايان آن آمده است كه:«مدينه بدون وجود من يا تو شايستگى نخواهد داشت»يا«شايسته نيست كه من بروم مگر آن كه تو جانشين من باشى»يا«من از توام»،و عباراتى از اين قبيل كه فرصت شمارش و تحقيق در مضامين آن نيست و كافى است خواننده به مراجعات يا فضائل الخمسة من الصحاح الستة يا غاية المرام مراجعه كند تا مطلوب نهايى را به دست آورد.

اين ملحقات در پاره اى روايات بر مناسبتهاى بسيار زيادى تأكيد دارد كه پيامبر اكرم براى رساندن مهمترين مسأله به امّت عزيز و گرامى اش دربارۀ كسى كه پس از ايشان وزير،شريك و جانشين حضرتش بر امّت خواهد بود آن را غنيمت مى شمرد.

پاره اى نسخه هاى ديگر مسأله را به گونه اى روشنتر توضيح مى دهند،نظير اين بيان كه:«مدينه جز به وجود من يا تو شايستگى نخواهد داشت»يا«شايسته نيست من بروم مگر آن كه تو جانشين من باشى»،و عبارات ديگرى كه بوضوح بر عظمت قدر على عليه السّلام و بلندى مقام و شرف منزلت او نزد پيامبر اكرم دلالت دارد.

من گمان مى كنم مسأله نياز به تفصيل بيشتر ندارد،زيرا اين نكته در تأليفات مختلف حتى در ميان كسانى كه به نصب شناخته شده اند و دوست نمى دارند فضيلتى از على عليه السّلام را بگويند يا بشنوند روشن است،زيرا اين عدّه نيز نمى توانند آن را ناديده بگيرند و به دليل شهرت و رواج آن در محافل و مجالس و سخنان عمومى و خصوصى ايشان نمى توانند از بيان آن خوددارى ورزند.

نهايت چيزى كه جاعلان مى توانند بگويند اين است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله على عليه السّلام را تنها بر خانواده اش جانشين قرار داده و فرد ديگرى را به عنوان جانشين خود بر مدينه برگزيده است.يك بار مى گويند اين جانشين ابن عرفطه بوده و بار ديگر او را ام مكتوم معرفى مى كنند،ولى به هرحال پس از آگاهى از تواتر و وقوف بر مناسبتهاى ايراد آن كه مورّخان و راويان و كتب سير در نقل آن يك سخنند،بوى جعل از امثال اين سخنان به مشام مى رسد،به علاوۀ تزلزلى كه در روايات مورد اشاره به چشم مى خورد كه خود يكى از دلايل جعل آن است.

ص:216

آيا مى بينيد كه دشمنان اهل بيت چگونه در شايستگى على عليه السّلام نسبت به در دست گرفتن امور امّت،شكّ برمى انگيزند در حالى كه به شايستگى فردى اطمينان يافته اند كه حتى نمى تواند خود را سامان دهد چه رسد به ادارۀ امور امّت و پاسدارى از شريعت و كدام فضيلت يافت مى شود كه على عليه السّلام برندۀ بى رقيب آن نباشد.

بايد عقل شما راهنماى شما به سوى حق باشد و بايد مستمسك شما در پيروى از دين پيامبر و فرمانبرى از امر و نهى حضرتش،هدايت ايشان باشد.

ص:217

مى كنيم تا به بخش دوم سخن بپردازيم.

اگر از رسوباتى كه معمولا بر دوش سنگينى مى كند رهايى بيابيم در آنچه نسبت به خلافت على عليه السّلام تلويحا يا تصريحا به نقل از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله گفتيم بيشترين بى نيازى و كفايت را خواهيم يافت.ما از كسانى نيستيم كه مايل باشيم دربارۀ نصوص وارده پرگويى كنيم،زيرا اين خود موجب مى شود وقت گرانبهاى خوانندگان بسيار گرفته شود،اگرچه بهترين زمانها هنگامى است كه صرف آموختن علم و معرفت شود بويژه در فضايل اهل بيت كه لزوم محبّت و دوستيشان و نيز شناخت طاعت و دوستى بايستۀ آنها ثابت شده است و نيز فضايلى كه ممكن است خود بدان آراسته باشى،اگرچه دوستدار،خواهان آن است كه فضايل محبوب خود را بشنود و به ستايشى گوش فرادهد كه به سبب اخلاق نيكو و فضايل از خداوند تبارك و تعالى و پيامبر او رسيده است،اگرچه تنها يك نصّ از آنچه گفته شد كافى است-پس از حصول قطع نسبت به صدور آن از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله-تا به عظمت اهل بيت و لزوم فرمانبرى از ايشان و پذيرفتن پيشوايى آنها به عنوان يك فرض الهى و نيز به عنوان تخصيصى از سوى پيامبر محبوب ايمان آورى نه اينكه به هواى نفس عمل كنى و از گمان پيروى كرده تسليم شهوت و تعصّب گردى.

امر پيامبر اكرم براى كسى كه به نبوّت او ايمان آورده نافذ است و آن را بر هر امرى از امور خود مقدّم مى دارد،زيرا اين مقتضاى ايمان به او و توسّل به رسالت خداوند جهانيان است،چرا كه بدون ترديد او از روى هوى سخن نمى گويد: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى؛ (1)و ديگر براى احتمال گزافه گويى يا احساساتى شدن در تعليل اين سخن مجالى باقى نمى ماند زيرا اين احتمال با ايمان به نبوّت معصوم مخالفتى آشكار دارد: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ. (2)

آنچه موجب قطع به صدور اين سند از سوى پيامبر اكرم بود بيان شد و نيز آنچه مضمون آن بروشنى بر امامت ائمّۀ دوازده گانه دلالت داشت و اينكه على عليه السّلام حجّت خدا و سيد اوصيا و امير المؤمنينى است كه بايد او را دوست داشت و از او فراگرفت گفته

ص:219

شد و چنان كه خواهيم ديد آن چنان كه برخى ادّعا كرده اند و كازانوفا-خاورشناس-افترا زده،پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين مسألۀ مهم را وانگذاشته است و قرآن كريم بر اين نكته تأكيد كامل ورزيده و به عنوان وحى الهى از آن چشم نپوشيده است و قرآن مهمّترين منبعى است كه به وسيلۀ آن مدار امامت و مقام خلافت تعيين مى شود.

با خواندن نصّ پيامبر در اينكه على بن ابى طالب عليه السّلام پس از پيامبر وصىّ و جانشين اوست ديگر ترديدى براى ما باقى نمى ماند و آيا در مسألۀ مذكور صريحتر از اين چيزى وجود دارد؟حال بايد به حافضان قرآن و مورّخان و محدّثان و ناقلان اخبار نبوى بازگرديم.

در كتاب فضائل الخمسة من الصحاح الستّة،مجموعه اى بزرگى از منابع مورد اعتنايى آمده-چنان كه قبلا نيز گفتيم-كه براساس آن على عليه السّلام امير مؤمنان و رئيس دين و جانشين پيامبر ربّ العالمين مى باشد كه از آن جمله است:حلية الاولياء،13/1:

از انس آمده است كه:«پيامبر به ايشان فرمود:براى من آب بريز تا وضو بگيرم و سپس برخاست و دو ركعت نماز گزارد و فرمود:يا انس!نخستين كسى كه از اين در وارد شود امير مؤمنان و سرور مسلمانان و رهبر پيشتازان نيكوسيرت و خاتم اوصياست.»انس مى گويد:پيش خود گفتم:خدايا!اين فرد را از انصار قرار بده و آن را مخفى كردم تا آن كه على عليه السّلام وارد شد.پيامبر فرمود:اى انس!اين كيست؟عرض كردم:على عليه السّلام.سپس پيامبر با شادى برخاست و او را در آغوش گرفت و عرق چهرۀ او را با چهره اش زدود و عرق پيكر على عليه السّلام را با چهرۀ مباركش پاك كرد.على عليه السّلام گفت:اى پيامبر خدا!مى بينم كارى را با من مى كنى كه قبلا نكرده بودى.پيامبر فرمود:چرا چنين نكنم؟در حالى كه تو حق مرا ادا مى كنى و صداى مرا به گوش ديگران مى رسانى و اختلافات پس از من را براى آنها روشن مى سازى.

در 66/1 سخن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله خطاب به ابو برزه چنين آمده است:اى ابو برزه!همانا خداوند جهانيان دربارۀ علىّ بن ابى طالب عليه السّلام از من پيمان گرفته و سپس فرمود:اى ابو برزه!او درفش هدايت و گلدستۀ ايمان و امام اولياى من و نور همۀ كسانى است كه از من فرمان مى برند.علىّ بن ابى طالب عليه السّلام فردا در روز رستاخيز امين من و پرچمدار من است،على كليد خزاين رحمت خداى من است.

راوى بار ديگر در 66/1 به سندش از ابو برزه مى گويد:پيامبر اكرم فرمود:خداوند

ص:220

دربارۀ على عليه السّلام از من پيمان گرفته است و من پيش خود گفتم:بارخدايا!اين را براى من روشن كن و در اين هنگام پيامبر گفت:على عليه السّلام پرچم هدايت و پيشواى دوستداران من و نور كسانى است كه از من فرمان مى برند و او كلمه اى است كه آن را بر پرهيزكاران ضرورى گردانيدم. (1)

در 86/1 پيرامون سخن مورد نظر ما صراحت بيشترى به چشم مى خورد:از ابن عبّاس رسيده است كه گفت:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:كسى كه خوشحال مى شود از اينكه زندگى و مرگ مرا داشته باشد و در بهشتى سكونت گزيند كه خدايم آن را برپا داشته،بايد پس از من،على عليه السّلام و دوستدار او را دوست بدارد و بايد پس از من به ائمّه اقتدا كند،زيرا آنها عترت من هستند كه از سرشت من خلق شده اند و فهم و علم به آنها عطا شده،پس واى بر كسانى از امّت من كه فضل آنها را تكذيب و پيوند مرا در ميان آنها قطع كنند كه در اين صورت من شفاعت خود در پيشگاه خدا را از آنها دريغ خواهم ورزيد. (2)

در مستدرك صحيحين،137/3 چنين آمده است:

راوى به سند خود از عبد اللّه بن اسعد بن زراره از پدرش نقل مى كند كه گفت:پيامبر اكرم فرموده است:دربارۀ على عليه السّلام سه امر به من وحى شده است:اينكه او سرور پيامبران و پيشواى متّقيان و رهبر پيشتازان نيكوسيرت است.در همان جا از جابر آمده است كه گفت:از پيامبر اكرم در حالى كه پهلوى علىّ بن ابى طالب عليه السّلام را گرفته بود،شنيدم كه مى فرمود:اين امير نيكوكاران،كشندۀ بدكاران است،كسى كه او را يارى دهد،يارى مى شود.و كسى كه يارى او را ترك كند،يارى نمى شود-و حضرت صداى خود را بالا برد-حاكم مى گويد:سند اين حديث صحيح است.

اين حديث را خطيب بغدادى در تاريخ خود در 219/4 آورده و در آن مى گويد:اين در حالى بود كه پيامبر در روز حديبيه پهلوى على عليه السّلام را گرفته بود.او در ج 2 اين كتاب، ص 377 با اضافاتى در آخر آن چنين مى افزايد:من شهر علم هستم و على عليه السّلام در آن

ص:221

است و هر كه مى خواهد به خانه درآيد بايد از در آن وارد شود. (1)

در ص 172 به سند راوى از على بن الحسين آمده است كه فرمود:حسن بن على عليه السّلام هنگام كشته شدن على عليه السّلام بر مردم خطبه خواند.حضرت ابتدا خدا را حمد و ستايش كرد و سپس فرمود:در اين شب كسى قبض روح شد كه نه پيشينيان در عمل از او سبقت مى گيرند و نه پسينيان او را درك مى كنند.پيامبر اكرم پرچم خود را به دست او مى سپرد و مى جنگيد و جبرئيل در سمت راست و ميكائيل در سمت چپ او بود و بازنمى گشت مگر آن كه خداوند پيروزى را نصيب او مى كرد.او در زمين نه زرى اندوخت و نه سيمى، مگر هفتصد درهم كه از عطاياى او زياد مانده بود و تصميم داشت با آن خادمى براى خانوادۀ خود بخرد.حضرت سپس فرمود:اى مردم!آن كه مرا مى شناسد كه مى شناسد و آن كه مرا نمى شناسد پس همانا من حسن بن على هستم و فرزند پيامبر و جانشين او...

تا پايان حديث.محب طبرى نيز اين حديث را در ذخائر خود،ص 138 آورده و گفته است:«دولابى آن را نقل مى كند.»

در مجمع الزوائد،146/9 آمده است كه راوى مى گويد:

حسن بن على عليه السّلام براى ما خطبه خواند و خدا را حمد كرد و سپاس گفت و امير المؤمنين على عليه السّلام را به عنوان خاتم الاوصيا و وصى الانبيا و امين الصديقين و الشهداء ياد كرد...تا پايان حديث.

اين حديث را طبرانى در اوسط و كبير به اختصار آورده و ابو يعلى و بزاز نيز همانند او به اختصار اين حديث را آورده اند و احمد با ايجاز بسيارى آن را نقل كرده است.

اسناد احمد و برخى از طرق بزاز و طبرانى در كبير حسن است. (2)

در مجمع الزوائد نيز در 113/9 آمده است كه به نقل از سلمان آورده كه گفته است:

عرض كردم اى رسول خدا!هر پيامبرى جانشينى دارد.جانشين تو كيست؟حضرت ساكت ماند و بعد كه مرا ديد فرمود:اى سلمان!پس من به سوى او شتاب كردم و عرض كردم:لبيك.حضرت فرمود:مى دانى جانشين موسى كيست؟عرض كردم:آرى، يوشع بن نون.فرمود:چرا؟عرض كردم:زيرا او در آن روزگار داناترين مردم بود.حضرت

ص:222

فرمود:جانشين و جايگاه اسرار من و بهترين كسى كه پس از خود به جاى مى گذارم كه وعدۀ مرا برمى آورد و دين مرا استوار مى سازد،علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است.وى مى گويد:

طبرانى آن را نقل كرده است.ابن حجر نيز در تهذيب التهذيب،106/3 آن را آورده است.وى از انس...از سلمان آورده كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:اين جانشين و جايگاه اسرار من و بهترين كسى است كه پس از خود به جاى مى گذارم.اين حديث را متّقى نيز در كنز العمال،154/6 آورده كه لفظ آن چنين است:جانشين و جايگاه اسرار من و بهترين كسى كه پس از خود به جاى مى گذارم و وعدۀ مرا برمى آورد و دين مرا استوار مى سازد،على بن ابى طالب عليه السّلام است.

وى مى گويد:اين حديث را طبرانى از ابو سعيد و او از سلمان نقل مى كند.

محبّ طبرى نيز اين حديث را در الرياض النضرة،178/2 آورده است.وى به نقل از انس مى گويد:به سلمان گفتيم:از پيامبر بپرس جانشينش كيست؟سلمان عرض كرد:يا رسول اللّه!جانشين تو كيست؟فرمود:اى سلمان!جانشين موسى كه بود؟عرض كردم:

يوشع بن نون.حضرت فرمود:جانشين و وارث من كه دين مرا استوار مى سازد و وعدۀ مرا برمى آورد على بن ابى طالب عليه السّلام است.راوى مى گويد آن را از مناقب نقل كرده است.

و نيز در مجمع الزوائد،165/9 آمده كه مى گويد:از على بن على هلالى از پدرش آمده است كه گفته:بر پيامبر وارد شدم در حالى كه در بيمارى منجر به مرگش به سر مى برد،پس فاطمه عليها السّلام را ديدم كه بر بالين حضرت نشسته است.راوى مى گويد:

فاطمه عليها السّلام آن قدر گريست كه صدايش بالا گرفت،در اين هنگام پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله رو به سوى فاطمه عليها السّلام كرد و گفت:محبوبم،فاطمه عليها السّلام!چرا مى گريى؟فاطمه عليها السّلام گفت:از غربت پس از تو مى ترسم.حضرت فرمود:آيا نمى دانى كه خداوند عزّ و جلّ به زمين نگريسته و از ميان مردمان آن پدر تو را برگزيده و او را به رسالت مبعوث كرده و سپس به زمين نگريسته و شوى تو را برگزيده است...؟تا پايان حديث.

اين حديث را طبرانى در كبير و اوسط نقل كرده است و محبّ طبرى آن را در ذخائر خود،ص 135 آورده و گفته است:حافظ ابو العلا همدانى آن را نقل كرده است.

كنز العمال،153/6:

حضرت فرمود:آيا نمى دانى خداوند به زمين نگريسته و از ميان مردمان آن پدرت را برگزيده و به نبوّت مبعوثش ساخته است؟و بار دوم به زمين نگريسته و همسرت را

ص:223

برگزيده است و به من وحى كرد و من نيز او را به ازدواج تو درآوردم و به جانشينى خود برگزيدم.اين سخن را حضرت خطاب به فاطمه عليها السّلام فرمود.راوى سپس مى گويد:اين حديث را طبرانى از ابو ايوب نقل كرده است.حديث مذكور را هيثمى نيز در مجمع، 353/8 آورده و گفته است كه طبرانى آن را نقل كرده است. (1)

اين حديث در كنز العمال،157/6 به دو طريق آمده است كه يكى از آن دو چنين است:هنگامى كه من در آسمان به معراج برده شدم به كوشكى از مرواريد رسيدم كه فرش آن از طلا بود و مى درخشيد،پس خداوند سه خصلت را دربارۀ على عليه السّلام به من وحى كرد كه او:سرور مسلمانان و امام پرهيزكاران و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت است.راوى مى گويد:اين حديث را بارودى و ابن قانع و بزاز و حاكم و ابو نعيم نقل كرده اند.

در طريق دوم چنين آمده است:

هنگامى كه به معراج برده شدم،نزد خداوند عزّ و جلّ رفتم و او دربارۀ على عليه السّلام سه خصلت را به من وحى كرد،اينكه او:سرور مسلمانان و ولىّ متّقيان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت است.

راوى مى گويد:اين حديث را ابن نجار آورده و ابن حجر در الاصابة،ج 4،باب اوّل، ص 33 آن را نقل كرده است و ابن اثير جزرى در اسد الغابه دو بار آن را نقل مى كند،يك بار در 99/1 و بار ديگر در 116/3.

محبّ طبرى در الرياض النضرة،177/2 آن را آورده و محاملى نيز آن را نقل كرده است.هيثمى نيز در مجمع،121/9 آن را نقل كرده و مى گويد:عبد اللّه بن حكيم گفته است:پيامبر اكرم مى فرمايد:در شب معراج[دربارۀ على عليه السّلام]سه چيز را به من وحى كرد،اينكه او:سرور مؤمنان و امام پرهيزكاران و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت است.

وى مى گويد:اين حديث را طبرانى در الصغير (2)و نيز در مجمع الزوائد،146/9 آورده و در الرياض النضره-كه قبلا يادآور شديم-177/2 آمده است كه:تو سرور مسلمانان و

ص:224

امام متّقيان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت و رئيس دين هستى. (1)

در ص 178 رياض از قول بريره آمده است كه:پيامبر اكرم فرموده است:هر پيامبرى جانشين و وارثى دارد و على عليه السّلام جانشين و وارث من است.وى مى گويد:اين حديث را بغوى در مجمع خود آورده است و نيز در ص 121 كنوز الحقائق مناوى آمده كه گفته است:ديلمى آن را نقل مى كند.و در ص 42 آن چنين آمده است:من خاتم انبيا هستم و تو اى على!خاتم اوصيايى.وى مى گويد:ديلمى آن را نقل كرده است.در تاريخ بغداد، 356/1،عبارتى نزديك به آن آمده است:من خاتم انبيايم و تو اى على!خاتم اوليايى.

در 122/13 آن مقام امير المؤمنين نزد رسول اللّه و جايگاه او در قيامت ذكر شده تا آن جا كه گفته:پرچم پيامبر در دست اوست و بر گروهى از ملائكه گذر نمى كند مگر آن كه مى گويند:اين ملك مقرب است يا پيامبرى مرسل يا حامل عرش خداوند جهانيان؟پس ندادهنده اى از عرشيان ندا مى دهد كه:اين نه ملك مقرّب است و نه پيامبر مرسل و نه حمل كنندۀ عرش خداوند جهانيان،اين على بن ابى طالب عليه السّلام امير مؤمنان و امام متّقيان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت است كه به سوى بهشت خداوند جهانيان روان است، كسى كه او را تصديق كند رستگار مى شود و كسى كه او را تكذيب كند زيان مى برد.اگر عابدى هزار سال بين ركن و مقام عبادت كند و هزار سال ديگر عبادت كند تا به صورت مشكى پوسيده درآيد ولى با كينه نسبت به آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله با خدا ملاقات كند خداوند او را به رو در آتش جهنم فروافكند.

چنان كه در 112/11 اين كتاب آمده است:اين على بن ابى طالب عليه السّلام،جانشين پيامبر خداوند جهانيان و امام متّقيان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت است. (2)

در اصابۀ ابن حجر،ج 7،باب 1،ص 167 چنين آمده است:

به سند راوى از ابو ليلا عفاريه نقل شده است كه مى گويد:از پيامبر اكرم شنيدم كه مى فرمود:پس از من فتنه اى به پا خواهد شد،پس هرگاه چنين شد ملازم ركاب علىّ بن ابى طالب عليه السّلام باشيد،زيرا او نخستين كسى است كه به من ايمان آورده و اولين كسى است

ص:225

كه در روز قيامت با من مصافحه مى كند،او بزرگترين دوست است،على عليه السّلام ملاك اين امت و رهبر مؤمنان است در حالى كه ثروت،رهبر منافقان است.

اين حديث را ابن عبد البر در استيعاب خود،657/2 و نيز ابن اثير در اسد الغابه، 287/5 آورده اند.

در مجمع الزوائد،102/9 آمده است:از ابو ذر و سلمان كه گفته اند:پيامبر دست على عليه السّلام را گرفت و فرمود:همانا اين نخستين كسى است كه به من ايمان آورده و اولين كسى است كه در روز قيامت با من مصافحه خواهد كرد.على عليه السّلام بزرگترين دوست است.

او ملاك اين امّت است كه ميان حق و باطل تفاوت مى نهد.او رهبر مؤمنان است در حالى كه ثروت،رهبر ستمكاران است.وى مى گويد:اين حديث را طبرانى و بزاز تنها از ابو ذر نقل كرده اند.اين حديث را مناوى نيز در فيض القدير هنگام شرح 358/4 نقل كرده و مى گويد:اين حديث را طبرانى و بزاز از ابو ذر و سلمان نقل كرده اند و متّقى نيز آن را در كنز العمال،156/6 نقل مى كند.وى مى گويد:اين حديث را طبرانى از سلمان و ابو ذر با هم نقل مى كند و بيهقى و ابن عدى آن را از حذيفه روايت مى كنند.

در الرياض النضرة نوشتۀ محبّ طبرى،155/2 آمده كه گفته است:از ابو ذر است كه گفته:شنيدم كه پيامبر به على عليه السّلام مى فرمود:تو بزرگترين دوست و فرق گذارندۀ ميان حق و باطلى.و در روايتى آمده است كه:تو رئيس دينى.وى مى گويد:حاكمى آن را نقل كرده است.

در كنز العمال،394/6 آمده:از على عليه السّلام رسيده است كه مى فرمايد:من رهبر مؤمنانم در حالى كه ثروت رهبر ستمكاران است.وى مى گويد:ابو نعيم اين حديث را آورده است و نيز در 394/6 مى گويد:از ابو مسعد است كه مى گويد:به على عليه السّلام وارد شدم در حالى كه مقدارى طلا در پيش روى ايشان بود.حضرت فرمود:من رهبر مؤمنان و اين رهبر منافقان است.و نيز فرموده است:مؤمنان به من پناه مى آورند و منافقان به اين[طلا] پناهنده مى شوند.وى مى گويد:ابو نعيم نيز اين حديث را آورده است.وى در 153/9 چنين آورده است:على عليه السّلام رهبر مؤمنان و ثروت رهبر منافقان است.وى مى گويد:اين حديث را ابن عدى از على عليه السّلام نقل كرده است.ابن حجر نيز اين حديث را در صواعق خود،ص 75 آورده است.مناوى نيز اين حديث را در فيض القدير در 358/4 آورده است.اين دو مى گويند:حديث مذكور را ابن عدى و مناوى در كنوز الحقائق،ص 92

ص:226

آورده اند كه لفظ آن چنين است:

على عليه السّلام رهبر مؤمنان است.وى مى گويد طبرانى اين حديث را نقل كرده است. (1)در مناقب چنين آمده است:از ابو طفيل عامر بن وائله-كه به اتّفاق آخرين فرد صحابى است كه فوت شده-به نقل از على عليه السّلام رسيده است كه فرمود:پيامبر اكرم فرموده است:اى على!تو جانشين من هستى،جنگ با تو جنگ با من و صلح با تو صلح با من است،تو امام و پدر يازده امام پاك و معصومى هستى كه از جملۀ ايشان است مهدى كه زمين را از قسط و عدل خواهد آكند،پس واى بر كينه توزان ايشان.اى على!اگر كسى تو و فرزندانت را در راه خدا دوست بدارد خداوند او را با تو و فرزندانت محشور خواهد كرد.شما در درجات بالا همراه من هستيد و تو قسمت كنندۀ بهشت و دوزخى و دوستداران خود را به بهشت و كينه توزان خود را به دوزخ خواهى برد. (2)

در مناقب به نقل از مقاتل بن سليمان از امام جعفر صادق عليه السّلام از پدرانش به نقل از على عليه السّلام آمده كه فرمود:پيامبر اكرم فرموده است:نسبت تو به من همچون نسبت شيث به آدم و سام به نوح و اسحاق به ابراهيم است،همان گونه كه خداوند مى فرمايد: وَ وَصّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ...، (3)نسبت تو به من همچون نسبت هارون به موسى و شمعون به عيسى است.تو جانشين و وارث من هستى،تو پيش از همه اسلام آوردى و علمت بيشتر از همه و حلمت فراوانتر از سايرين است،قلب تو شجاعتر از ديگران است و از همه بخشنده ترى.تو امام امّت منى و قسمت كنندۀ بهشت و دوزخ.به محبّت توست كه نيكوكاران از بزهكاران و مؤمنان از منافقان و كافران شناخته مى شوند.

در مناقب از اصبغ بن نباته رسيده كه گفته است:امير المؤمنين در يكى از خطبه هاى خود مى فرمايد:اى مردم!من پيشواى مردم و جانشين بهترين مردم و پدر خاندان پاك هدايتگرم؛من برادر رسول خدا و جانشين و ولىّ و برگزيده و دوست اويم؛من امير مؤمنان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرت و سيد اوصيا هستم.جنگ با من جنگ با خدا و صلح با من صلح با خداست و فرمانبرى از من فرمانبرى از خدا و ولايت من

ص:227

ولايت خدا و پيروان من اولياى خدا و ياران من انصار اللّه هستند.

در مناقب نيز آمده است:

به اسناد راوى از جابر جعفى از امام محمّد باقر عليه السّلام از جدّش آمده كه فرموده است:

على عليه السّلام در صفّين خطبه خواند و پس از حمد و درود فرمود:

همانا پيامبر خدا كتاب خدا را در ميان شما باقى گذارد و شما را به اطاعت از آن فرمان مى دهد و از سرپيچى از آن بازمى دارد و با من پيمانى بست كه از آن سر برنمى تابم.شما با دشمنتان ديدار كرديد و دانستيد كه رئيس آنها انسان بى قيد و بندى است كه آنها را به سوى آتش مى خواند،در حالى كه پسرعموى پيامبرتان و جانشين و وارث او در ميان شماست و شما را به بهشت و اطاعت از خداى و عمل به سنّت پيامبرتان فرامى خواند.

به خدا سوگند كه من بر حق و آنها بر باطلند،پس با آنها بجنگيد.

اصحاب عرض كردند:يا امير المؤمنين!ما را به سوى دشمنمان ببر،به خدا سوگند كه جايگزينى براى تو نمى خواهيم بلكه مى خواهيم با تو بميريم و با تو زنده باشيم...

حضرت خطاب به آنها فرمود:سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست پيامبر به شمشير من نگريست و فرمود:شمشيرى نيست جز ذو الفقار و جوانمردى نيست،جز على عليه السّلام...و سپس فرمود:اى على!نسبت تو به من همچون نسبت هارون است به موسى جز آن كه پس از من پيامبرى نيست،اى على!زندگى و مرگ تو با من است.سپس امير المؤمنين فرمود:من نه دروغ مى گويم و نه گمراه شده ام و نه كسى به سبب من گمراه شده است و پيمان خود با پيامبر را فراموش نكرده ام و من از خدايم دليل آشكار دارم و بر طريقى روشنم. (1)

در جمع الفوائد از ابن عباس-رض-آمده است كه گفته:با اصحاب رسول اللّه مى گفتيم كه:پيامبر هفتاد پيمان با على عليه السّلام بسته كه با جز او نبسته است.المعجم الصغير حموينى در فرائد السمطين به سندش از سعيد بن جبير از ابن عباس اين حديث آمده است،و نيز به سند راوى از منهال بن عمر و تميمى از ابن عباس-رض-آمده است كه گفته:ما اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله با يكديگر مى گفتيم كه:پيامبر با على عليه السّلام هشتاد پيمان

ص:228

بسته كه با جز او نبسته است. (1)

از حموينى نيز آمده است كه:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده:فاطمه عليها السّلام شادى قلب من و دو پسرش ثمرۀ قلب من و شوهرش نور ديدۀ من است و فرزندان امام او امناى خداى من و ريسمان خدا هستند كه ميان او و خلقش كشيده شده است،كسى كه بدان چنگ زند نجات مى يابد و كسى كه از آن كناره گيرد سقوط مى كند.نيز از حموينى به سند او از اعمش و او از ابو وائل و او به نقل از حذيفة بن يمان رسيده است كه پيامبر فرمود:اطاعت از على عليه السّلام اطاعت از من و سرپيچى از او سرپيچى از من است.

موفق بن احمد و حموينى و ابو نعيم حافظ به اسنادشان از ابن مسعود نقل مى كنند كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

هنگامى كه به معراج برده شدم به همراه جبرئيل به آسمان چهارم رسيدم؛پس خانه اى از ياقوت قرمز ديدم.جبرئيل گفت:اين بيت معمور است،پس اى محمّد صلّى اللّه عليه و آله! برخيز نزد آن نماز بگزار.پيامبر مى فرمايد:خداوند همۀ پيامبران را گرد آورد و همگى پشت سر من به صف ايستادند و من به امامت آنها ايستادم و نماز خواندم.چون سلام دادم پيكى از سوى خدا نزد من آمد و گفت:خداوند به تو سلام مى رساند و مى گويد:از اين پيامبران بپرس:بر چه چيزى خداوند شما را پيش از من برانگيخت؟پيامبر فرمود:بر چه چيز خداوند شما را پيش از من برانگيخت؟پيامبران گفتند:بر نبوّت تو و ولايت علىّ بن ابى طالب عليه السّلام و اين همان كلام الهى است كه: وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا. (2)

اين حديث را ديلمى نيز از ابن عباس-رض-نقل مى كند.

از طلحة بن زيد به نقل از امام جعفر صادق عليه السّلام به نقل از پدرانش به نقل از امير المؤمنين آمده است كه فرمود:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:خداوند جان هيچ پيامبرى را نگرفته،مگر آن كه به او دستور داده برترين فرد خاندان خود را وصىّ خويش قرار دهد و خداوند به من دستور داده كه براساس آنچه در كتب پيشينيان آمده و نوشته شده كه او[على عليه السّلام]وصىّ توست،پسر عموى خويش را وصىّ خود قرار بده و بر اين

ص:229

اساس از خلائق و پيامبران و رسولان خود در اينكه من خدايم و تو پيامبرى و علىّ بن ابى طالب عليه السّلام ولى و وصىّ است پيمان گرفتم. (1)

اين،نمونه هاى اندكى بود از آنچه از مشكات نبوّت برگرفتيم و اخبار در نقل آن تواتر يا چنان استفاضه اى دارند كه راه عذر را بر هر بهانه جو يا توجيه گرى مى بندد.اين نمونه ها از بزرگترين حجّتهاست بر كسى كه بحق نظر كند و در بيان روشن آن عاملى نهفته است كه عقل را قانع مى كند و قلب را از نور و هدايت و دلالت مى آكند.بدون ترديد رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله به عنوان رحمت براى همۀ جهانيان برانگيخته شد و ناگزير بايد بيان و رسالت او براى همۀ جهانيان بر حجّت استوار باشد و با دليل صورت پذيرد و مضمون آن براى عالم و جاهل،باهوش و كندذهن و بزرگ و كوچك مفهوم باشد.از امورى كه پيامبر آن را ابلاغ كرد و رسالت خود را در آن به انجام رساند مسألۀ اهل بيت و امامت عامّه پس از ايشان به طريق معهود حضرتش بود.در خبرى از خاندان نبوّت آمده است كه:«تا نه ملك مقرب و نه پيامبر مرسل و نه صديق و نه شهيد و نه عالم و نه جاهل و نه كهتر و نه مهتر و نه مؤمن نيكوكار و نه فاجر بدكار و نه زورگوى ستيزه گر و نه شيطان رانده شده و نه خلقى ميان اينها باقى نماند مگر اينكه گواه باشند كه خداوند بزرگى و عظمت امر و جلالت شأن و كمال نور و صدق جايگاه و ثبات مقام و شرافت محل و منزلت شما را نزد خدا و كرامتتان را در پيشگاه او و جايگاه خواصّ شما را نزد او و قرب منزلتتان را نسبت به او به ايشان فهمانده است».

تمامى اينها برپا كردن حجّت و از بين بردن بهانه هاست تا امور بر يك مسلمان مشتبه نشود و فرد هدايت جو در راه به گمراهى گرفتار نيايد.

نمونه هايى كه بيان شد گواه سخنى است كه گفتيم.ذوق و درك عربى نسبت به كلام عربى ابا دارد از اينكه اين سخن را كه دلالت و بيانى واضح و مضمونى عالى دارد و مفاد آن از نظر سند و روايت بسى ارزشمند است به غير از امامت عامّه و جانشينى پيامبر اكرم در همۀ امور جز نبوّت حمل كند،زيرا نبوّت،امرى است كه خداوند آن را به پيامبرانش اختصاص داده است و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از سوى خداوند سبحان مأمور است تا پس از خود نشانه هاى هدايت را برپا دارد و به امّت خود امورى را ابلاغ كند كه نزد خداوند

ص:230

بزرگ مقامى بس ارجمند دارند.پيامبر در بيان اين مهم همۀ فرصتها و مناسبتها را به كار مى گرفت و واضح ترين الفاظ را از نظر دلالت و روشنترين آنها را از نظر هدايت به كار مى برد.

اين از نظر مفهوم و مفاد و امّا از نظر سند بايد گفت اهتمام شديد پيامبر و فراوانى ابلاغ آن در بزرگترين مناسبتها و بيشترين آن از نظر ناقلان حديث شريفش اثر آشكار خود را در عدم توانايى جهانيان نسبت به پوشاندن اين امر دارد،هرچند مردم در پوشاندن آن همداستان شوند و تلاشهاى از پيش طرّاحى شده و كاملا برنامه ريزى شده فراوان باشد.اگر اين مقدار سند روايت-كه ما اندكى از اين روايات و اسناد را بيان كرديم كه خود كافى است تا با آوردن مثال و نمونه مقصود ما را تحقّق بخشد-كافى نباشد پس كدام حديث را مى توان گرفت و چه مقدار سند كافى خواهد بود؟

قبلا گفتيم كه چگونه پيامبر در مورد اهل بيت خود و اينكه على عليه السّلام جانشين و وارث اوست،تأكيد مى فرمود و چگونه به امّت سفارش مى كرد كه مسائل خود را از او بگيرند و به او رجوع كنند و اينكه هدايت در پيروى از او و گمراهى در انحراف از اوست،زيرا او حجّت خدا و باب الهى است كه بايد از آن وارد شد،جنگ با او جنگ با خدا و صلح با او صلح با خدا و فرمانبرى از او فرمانبرى از خداست.بار ديگر دست كم در اخبار برگزيده اى كه نقل كرديم و مدلولى روشن و سندى عالى دارند بينديشيد.ما در ارائۀ اين روايات به سبب وضوح مقصود از آوردن حاشيه خوددارى كرديم.

در جاى جاى ينابيع المودّة پيمان رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله با امير المؤمنين عليه السّلام و وصيّت حضرت به او و اينكه امام آثار نبوّت و حكمت و بويژه فصل الخطاب را از پيامبر به ارث برده آمده است(باب چهاردهم و پانزدهم)چنان كه كتاب فضائل الخمسة من الصحاح الستّة در بيشتر سه جلدش از منابع اين گونه موضوعات و نظاير آن،آكنده است.

به كتاب مراجعات بويژه باب امامت عامه و جانشينى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز اشاره شد.

در اين كتاب مطالبى است كه انديشه ها را از نظر بيان و روايت و سند بى نياز مى سازد.

در نخستين سخن پيامبر اكرم كه:الانذار يوم الدار خوانده مى شود گفتيم كه چگونه پيامبر اكرم از نخستين روز دعوت خود به اين امر مهم اهتمام داشته است.به اين نكته اشاره رفت و برخى از راويان بزرگ اين حديث را ذكر كرديم و اگر بيش از اين مى خواهيد بايد به كتاب غاية المرام سيد كتكانى مراجعه كنيد،زيرا او آن قدر در اين كتاب سخن گفته

ص:231

است كه عقل و قلب را از اين باور و ايمان مى آكند كه پيامبر اكرم در شيوۀ عمومى خود در زندگى انسانى والاترين طرحها را درمى افكند تا به فرمان خدا عمل كرده باشد.او در راه خدا اين طرح را ترسيم كرده و هرچه در توان داشت به كار بست و چقدر توان به كار بست در حالى كه براى تحكيم پايگاههاى استوارى كه دين و امّتش را حفظ مى كرد و مى كوشيد خط دعوت الهى استمرار يابد زمينه را آماده مى ساخت.در تنويه بار ديگر به جانشين پيامبر و كسى كه به جاى او خواهد نشست اشاره شده است با صراحتى كه بالاتر از آن وجود ندارد و اين نكته را تا آنجا كه زبان عربى گنجايش دارد براى مردم روشن ساخته است:داناى اين امّت و آگاه ترينشان در همۀ امور و آن كه بيش از همه در اسلام بلا تحمّل كرده است و بيش از ديگران حسن سابقه دارد بهترين مردم و قوام شريعت امير المؤمنين على عليه السّلام است.

سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در اين باره و دورانديشيهاى حضرتش ضامن اداى انجام رسالت و بقاى دعوتش با اين تأكيدات سخت همراه بود تا بر جوامع مختلف و در طول اعصار حجّت برپا شود و راهى براى بهانه جويى باقى نماند.

براى افزايش آگاهى اشاره كرديم كه به كتاب غاية المرام به عنوان نمونه اى از كتابهايى كه به اين باب پرداخته اند مراجعه شود تا آمار بالاى روايت و سند آن مشاهده شود.در اين كتاب مباحث مختلفى است كه به طرق مختلف از سرور انبيا نقل شده است.

براى مثال در باب دوم اين كتاب چنين آمده است:

اگر نمى بود محمّد صلّى اللّه عليه و آله و امير المؤمنين على عليه السّلام و امامان يازده گانه از فرزندان او، خداوند تبارك و تعالى خلق را نمى آفريد؛او از يك نور است و مردم،اشباحى بيش نيستند.

از طريق شيعه در اين باره 14 حديث نقل شده است و آنچه در ميان اهل سنت اين مضمون را مى رساند،19 حديث است.

براى مثال در باب هشتم چنين آمده است:

همانا على عليه السّلام امير مؤمنان و سرور مسلمانان و پيشواى نيكوكاران است...از طريق اهل سنّت چهل و دو حديث رسيده است.

و باب نهم كه با اخبار خود ثابت مى كند كه على عليه السّلام امام،حجّت،جانشين و وصىّ پيامبر است و در آن 38 حديث آورده است.

ص:232

و در باب دهم اخبارى آمده كه ثابت مى كند پيامبر و ائمّۀ دوازده گانه حجّتهاى خدايند بر خلقش.شمار اين گونه احاديث از طريق اهل سنّت 9 تا و از طريق تشيّع 19 حديث است.

و در باب دوازدهم نصّ پيامبر را مى آورد كه على عليه السّلام جانشين پيامبر و جانشينان على عليه السّلام فرزندان يازده گانۀ اويند كه همان ائمّۀ دوازده گانه و جانشينانند.

به علاوۀ رواياتى كه تنها در باب دوازدهم-كه مضمون آن قبلا گذشت-آمده،وى راويان ثقه اهل سنّت را مى آورد 29 حديث نقل كرده اند و از طريق شيعه 32 حديث نقل شده است.

در باب شانزدهم وى نصّى را بيان مى كند كه على عليه السّلام همان امير مؤمنان و امامى است كه در غدير خم منصوب شده است و اينكه او ولايتى دارد كه مقتضى امامت و امارت است،زيرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در جملۀ سخنان مؤكّدش مى فرمايد:كسى كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست.از طريق اهل سنّت 89 حديث در اين باره آمده است.

در باب بيست و دوّم نصّى را بيان مى كند كه براساس آن على عليه السّلام همان وصىّ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است و پس از او يازده فرزندش جانشينان اويند كه همان ائمّۀ دوازده گانه مى باشند.از طريق اهل سنّت هفتاد حديث در اين باره آمده است.

در باب بيست و چهارم نصوصى را بيان مى كند كه از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله رسيده است:

امامان پس از رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله دوازده نفرند.اين خبر،اجمالى است و در برخى از اخبار چنين تخصيص خورده است كه على عليه السّلام و يازده پسرش جانشينان اويند كه همان ائمّۀ دوازده گانه اند.اين خبر از طريق اهل سنّت در 58 حديث وارد شده است.

در باب بيست و ششم فرمان پيامبر را در پيروى از على عليه السّلام و امامان اهل بيت و فرمان حضرتش را در ولايت ايشان از طريق اهل سنّت در 21 طريق يادآور مى شود.

وى سپس در ابواب متعدّدش پيرامون همين مسأله كه همگى در نتيجه و هدف آن اتّفاق نظر دارند داد سخن مى دهد كه اين چيزى نبود جز مهمترين مسأله در ثبوت وصيّت و خلافت على عليه السّلام و به دنبال او فرزندانش.وى در اين زمينه راويان برجسته و كتبى را كه اين حديث در آنها آمده است يادآور مى شود و راويان آن را از صحاح و جز آن متذكّر مى شود،كسانى كه در اعتبار و وثوق و احترام در كتب اهل سنّت تا آنجا

ص:233

برجستگى دارند كه آنها را در جايگاهى والا قرار مى دهد و گرفتن حديث از آنها ضرورى است به اعتبار آن كه احاديث آنها كه در كتب اهل سنّت و حديث شريف به تواتر يا استفاضه رسيده يا به سبب تداول و شهرتش آن را نزديك به تواتر و استفاضه قرار مى دهد،امرى ثابت است.

با چشم پوشى از روايات شيعه-از باب مجادله-آيا در ضرورت التزام به مفهوم اين سخن اين همه حديث و راوى كافى نيست؟آيا اين همه حديث و راوى موجب نمى شود كه نسبت به صدور اين مضمون اطمينان بيابيم؟كه البتّه اين مضمون چيزى نيست جز امامت ثابت امامان دوازده گانه براساس نصّ پيامبر كه در نصّ دوم اين كتاب بيان شد.

همانا امامان،جانشينان و اميران دوازده نفرند كه براساس نصّ پيامبر به نقل از صحاح معتبره همگى از قريش مى باشند.در برخى روايات(از بنى هاشم)آمده است.

معلوم است كه عام به خاصّ و مطلق به مقيّد تخصيص زده مى شود،در صورتى كه خاص يا مقيّد،وارد بر عام يا مطلق باشد بنابراين تنها در اين اخبار-تا چه رسد به روايات ديگر-تعيين و تخصيص جايگاه امارت و خلافت براساس نصّ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بيان شده است،-همان گونه كه گفته شد-.

در اين هنگام براى عمل به قوانين پيروى شده در اصول و اجراى فقه در مذاهب مختلف آن بايد اين عمومات را با اين مخصّصات تخصيص زد و نتيجۀ مجموع آن اين خواهد بود كه پيامبر اكرم بخصوص بر امامت امامان دوازده گانه نصّ صريح فرموده است.

به عبارت ديگر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نشانه هايى را بيان فرموده كه جز بر امامان دوازده گانه منطبق نيست و پيامبر يادآور شده است كه پس از ايشان دوازده امير خواهد بود و سپس فرمود كه آنها از قريشند و در اخبار ديگرى است كه آنها از بنى هاشم هستند.در اخبار ديگرى آمده است كه:آنها افراد معين ويژه اى هستند.پس حمل آن اخبار بر اين اخبار، ضرورى است و اگر اين اخبار در مجموع شماره شوند به سبب شيوع و حتى به سبب تواتر آن در داشتن منظورى روشن از بزرگترين مجموعه هاى راهنماست و آن امامت ايشان است و بس.

همان گونه كه از مجموع اين اخبار ميزان اهتمام پيامبر اكرم به اين مسألۀ بزرگ هويداست؛چنان كه براى محقّق كتب حديث روشن مى شود كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنان

ص:234

اهتمامى به اين امر داشته كه هيچ مناسبتى را از دست نمى داده مگر آن كه آن را از نصوص صريح و آشكار پيرامون اين مضمون مهم مى آكنده است تا بدين ترتيب ارادۀ خدا را نسبت به بندگانش در خير و اتّفاق نظر و الفتشان در ايمان و دينى كه خداوند جهانيان آن را به صادق و امينى نازل فرموده كه از روى هوى و هوس كلمه اى بر زبان جارى نمى سازد و تنها از روى وحى سخن مى گويد تحقّق بخشيده باشد.

در اينجا اشكالى ندارد اگر سخنان سيوطى را در آغاز كتاب تاريخ الخلفا بخوانيم.او ابتدا اسانيد حديث«دوازده جانشين»را مى آورد و سپس خود حديث را بيان مى كند:اين امر همچنان گرامى است و آنها بر مخالفان خود پيروز مى شوند.دوازده خليفه كه همگى از قريشند.اين حديث را شيخين و جز آنها نقل كرده اند كه طرق و الفاظى دارد و از جملۀ آن است:«اين امر همچنان شايسته است»،«اين امر همچنان قاطع است.»اين دو را احمد روايت مى كند،و از جملۀ آن است خبر مسلم:«اين امر در ميان مردم همچنان قاطع خواهد بود مادامى كه دوازده مرد بر آنها ولايت داشته باشند.»اين خبر نيز نزد مسلم است كه:«اين امر مقتضى نمى شود تا آن كه دوازده جانشين سپرى شوند.»و باز نزد مسلم است كه:«اسلام تا زمان دوازده خليفه همچنان عزيز و والا خواهد بود.»،از جملۀ آن است خبر بزّاز:«امر امّت من همچنان برپا خواهد بود تا دوازده خليفه كه همگى از قريشند روزگارشان سپرى شود»؛و از جملۀ آن است خبر ابو داوود با اضافۀ اين مطلب كه:«چون به منزلش بازگشت قريش نزد او آمدند و گفتند:سپس چه خواهد شد؟و حضرت فرمود:هرج ومرج خواهد شد.»و باز نقل كرده است:«اين دين همچنان به پا خواهد بود مادامى كه دوازده خليفه بر شما حاكم باشند كه امّت بر آن اتّفاق نظر دارد.»و از جمله خبرى كه نزد احمد و بزّاز است كه سند آن حسن مى باشد كه از ابن مسعود نقل شده است كه از او پرسيدند:اين امّت چند خليفه خواهد داشت؟وى در پاسخ گفت:ما همين پرسش را از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله پرسيديم و حضرت فرمود:دوازده خليفه به شمار پيشوايان بنى اسرائيل. (1)

با چنين سخنان فصيح و صريحى حضرت امّت را ملزم مى كرد تا از امامان دوازده گانه پيروى كنند،اگرچه در اين رهگذر قلمهايى لغزيده و مسائلى را منحرف كرده يا افزوده و

ص:235

يا كاسته اند و در تفسير منظور پيامبرى كه صادق و امين است و از روى هوى و هوس كلامى بر زبان نمى آورد و تنها براساس وحى سخن مى گويد به تكلّف پرداخته اند و با وجود اين بازنگريها و نيرنگ بازيها در تفاسير،البتّه حق روشن است و شايسته تر براى پيروى.

از كتاب غاية المرام-كه در صفحات پيش بدان اشاره كرديم-نمونه اى از اين نصوص نقل شده در كتب بزرگان علماى اهل سنّت نقل خواهيم كرد و سپس به نصوص قرآنى كه دربارۀ اين امر عظيم بسيارند خواهيم پرداخت و بدين ترتيب ديگر صحيح نخواهد بود اگر گفته شود پيامبر امر خلافت را واگذاشته است و قرآن كريم به عنوان وحى الهى در اين امر سكوت كرده-چنان كه گفته شده-و گفتگو پيرامون اين نكته در آغاز همين كتاب آمده است.

حال گوش فرامى دهيم به سخنانى كه در كتاب فضائل امير المؤمنين آمده است.او پس از آوردن حديث مذكور مى گويد:ابو المؤيد نيز نقل كرده و مى گويد:خبر داد به من سيد الحفّاظ ابو منصور بن شهردار بن شيرويه بن شهردار ديلمى از شريف ابو طالب مفضّل بن محمّد بن طاهر جعفرى در اصفهان از حافظ ابو بكر محمّد بن موسى بن مردويه فورك اصفهانى كه گفته است به من عبد اللّه بن محمّد بن يزيد،كه گفته است به من محمّد بن ابى يعلى،كه گفته است به من اسحاق بن ابراهيم بن شاذان كه گفته است به من زكريا بن حسين ابو على جرار بصرى كه گفته است به من منهل بن على از اعمش از سعيد بن جبير از ابن عبّاس كه گفت:پيامبر خدا در خانه اش بود،پس على بن ابى طالب عليه السّلام صبحگاه نزد حضرتش رفت و براى ايشان صبحانه برد تا كسى بر او پيشى نگيرد.پس وارد شد در حالى كه پيامبر در صحن حياط بود و سرش در دامن دحية بن خليفه كلبى قرار داشت.پس گفت:سلام بر تو،پيامبر چگونه شب را صبح كرد؟دحيه گفت:به خير و خوبى اى برادر رسول اللّه!پس على عليه السّلام گفت:خداوند از ما اهل بيت به شما جزاى خير دهد.دحيه به او گفت:همانا من تو را دوست دارم و از ديدن تو شاد مى شوم.تو امير مؤمنان و پيشواى سفيدرويان نيكوسيرتى،تو در روز رستاخيز سرور فرزندان آدم جز انبيا و رسولانى،پرچم حمد در روز قيامت به دست توست،تو و پيروان تو در روز رستاخيز با محمّد و حزب او به سوى بهشتها خواهيد شتافت.رستگار شد كسى كه تو را دوست داشت و زيان برد كسى كه از تو كناره گرفت.پس به حبّ محمّد صلّى اللّه عليه و آله تو را دوست

ص:236

خواهند داشت و كينه توزان تو به شفاعت محمّد صلّى اللّه عليه و آله دست نخواهند يافت،به من نزديك شو اى برگزيدۀ خدا!پس على عليه السّلام سر پيامبر را گرفت و در دامان خود نهاد.پيامبر فرمود:اين همهمه چيست؟پس على عليه السّلام جريان را به آگاهى حضرت رساند و پيامبر فرمود:اى على!او دحيه نبود بلكه جبرييل بود،او تو را به نامى ناميد كه خدا تو را بدان ناميده بود.او همان است كه محبّت تو را در دل مؤمنان و ترست را در دل كافران افكنده است.

حديث گذشته از طريق عامّه نيز روايت شده است.

ابراهيم بن محمّد حموينى از بزرگان عامّه نقل مى كند و مى گويد:

راوى عادل و صالح رشيد الدين محمّد بن عمر بن ابى القاسم استاد قرائت كه در بغداد نزد او قرائت مى خواندم به ما گفته كه از شيخ الاسلام شهاب الدين عمر بن محمّد بن عبد اللّه سهروردى اجازۀ روايت دارد.وى مى گويد:محمّد بن عبد الباقى بن سلمان از طريق سماع گفته است:احمد بن عبد اللّه به ما خبر داده و گفته:محمّد بن احمد بن على به ما خبر داده كه محمّد بن عثمان بن ابى شيبه به ما گفته كه ابراهيم بن محمّد بن ميمون به ما گفته كه على بن محمّد بن عابس به نقل از حرث بن حصيره و او از قاسم بن جندب و او از انس بن مالك به ما گفته است كه:پيامبر اكرم فرمود:اى انس!آبى بريز تا وضو بگيرم.

حضرت سپس برخاست و دو ركعت نماز گزارد و سپس فرمود:اى انس؛نخستين كسى كه از اين در بر تو وارد شود امير مؤمنان و سرور مسلمانان است...وى حديث را تا پايان مى آورد تا اينكه حضرت مى فرمايد:او اختلافات پس از من را براى مسلمانان روشن مى كند.

احمد بن عبد اللّه به روايت جابر جعفى از ابو الطفيل از انس نظير آن را روايت مى كند. (1)

براى شما كافى خواهد بود اگر به همين سخنان پيامبر اكرم بسنده كنيد:آيا براى يك مسلمان از نظر حجّت يك حديث كافى نيست كه او را به مقصود قطعى برساند چه رسد به اينكه در فضل على عليه السّلام و تعيين مقام او به عنوان امام براى مسلمانان و وارث پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و وصىّ پس از او احاديث رسيده را حدّ و حصرى نيست.بدين ترتيب به هيچ وجه صحيح نخواهد بود اگر گفته شود:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله امر خلافت را واگذاشته است و

ص:237

حال آنكه اين همه سخنان صريح وجود دارد و ديگر صحيح نخواهد بود اگر گفته شود:

پيامبر رحلت كرد و جانشينى براى خود برنگزيد و مشخّص نفرمود كه پس از ايشان چگونه جانشين برگزيده شود،چنان كه امثال اين سخنان بدون دليل آورده شد!حضرت با عبارات صريح براى مسلمانان روشن كرد كه پس از ايشان چه كسى جانشين خواهد بود و امّت را هدايت خواهد كرد و دين و شريعتش را پاس خواهد داشت.حضرت يك بار مى فرمايد:«تو پس از من وصىّ و جانشين منى،تو در دنيا و آخرت برادر منى،جز مؤمن تو را دوست نمى دارد و جز منافق با تو كينه نمى ورزد»،و بار ديگر مى فرمايد:

«نسبت تو به من همان نسبت هارون است به موسى جز آن كه پس از من پيامبرى نيست»،و بار ديگر با اين سخن خطاب به مسلمانان خبر مى دهد كه:«همانا من در ميان شما دو ثقل را به يادگار مى نهم:كتاب خدا و عترتم،اهل بيتم؛ما دام كه به آنها تمسّك جوييد پس از من هرگز گمراه نخواهيد شد و اين دو از يكديگر جدا نخواهند شد تا وقتى كه بر سر حوض كوثر بر من وارد آيند»،يا مى فرمايد:«مثل اهل بيت من در ميان شما همان مثل كشتى نوح است،كسى كه بدان درآيد نجات يابد و كسى كه از آن بازماند غرق شود»،يا مثل اين سخن كه:«اهل بيت من همچون باب حطّه است،كسى كه از آن درآيد در امان خواهد بود»،يا مى فرمايد:«من شهر علم و على عليه السّلام دروازۀ آن است،كسى كه بخواهد به شهر درآيد بايد از دروازۀ آن وارد شود»،يا به مسلمانان مى فرمايد:«آيا من به شما از خود شما اولى نيستم؟گفتند:آرى،و حضرت فرمود:كسى كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست،خداوندا!دوستدار او را دوست و دشمن او را دشمن بدار،يارى دهندۀ او را يارى برسان و يارى خود را از كسى كه كمكش را به او دريغ مى دارد،دريغ دار»،يا مى فرمايد:«على عليه السّلام با حق است و حق با على عليه السّلام،و حق هر كجا كه على عليه السّلام باشد،همان جاست»،يا«على عليه السّلام تقسيم كنندۀ بهشت و دوزخ است»،يا «پس از من دوازده خليفه خواهد بود»،و احاديث ديگرى كه صحاح آن را نقل مى كنند و ميان مسلمانان رواج دارد چه رسد به اخبارى كه تنها برخى از مسلمانان آن را روايت كرده اند.از اين همه چه استفاده مى كنيم؟آيا صحيح است گفته شود پيامبر سخنانش را تنها از سر عاطفه و بدون هيچ حدّ و مرزى بيان مى كرده است؟

آيا حضرت پيامبر خدا نيست كه با وحى حمايت مى شود: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ

ص:238

هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى. (1)آيا او در اين مورد حجّتى بر خلق ندارد؟

اين در حالى است كه برخى مراحل تحوّل زندگى امير المؤمنين را كه رسول خدا عهده دار تربيت و آماده سازى او از آغاز تولّد مباركش بوده،بررسى كرده اند.

امام دست پروردۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،برادر،وزير و بازوى استوار او و اصلا خود حضرت بوده است.چنان كه قرآن كريم نيز در اين امر تصريح دارد. (2)و نقل آن در ميان مسلمانان تواتر دارد.پس امير المؤمنين كه بهترين درودها بر او باد:

(1)پروردۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است.(2)برادر اوست.(3)وزير و بازوى قوى اوست.

(4)نفس مقدّس و همتا و عين حضرت است.

امام در پرتو سرپرستى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همچنان مدارج كمال را مى پيمود تا پيامبر او را بدين مرحله رساند،بنابراين پيامبر با او به گونه اى سخن مى گويد كه گويا با خود سخن مى گويد و او را عين خود به شمار مى آورد و امر امّت را چنان به او وامى گذارد كه بدون هيچ تفاوتى گويى به خود واگذاشته است.

هنگامى كه امّت شخص پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را از دست داد در واقع شخصيّت او را از دست نداد،زيرا اين شخصيّت در حضرت على عليه السّلام جلوه گر بود و مسلمانان چيزى را از دست ندادند مگر استمرار وحى كه به وسيلۀ نبوّت مقدور بود و اين بدان سبب بود كه امام در قلب حق قرار داشت و استمرار وجود پيامبر بزرگوار به شمار مى آمد. (3)

براى شما كافى است كه از خلال اين سخنان به موضع پيامبر نسبت به خلافت از نظر آماده كردن و زمينه سازى و نصب و بهره بردارى از مناسبتها و تأكيد حضرت در بيان مقصد والاى ايشان پى ببريد.مناسبتى از دست پيامبر نمى رفت مگر آن كه با سخنان

ص:239

كافى و وافى و فرمايشهاى جامع و درخشان آن را مى آكند و بيان مى داشت كه آن كه پس از ايشان امام و وارث و وصى و جانشين و ولىّ مسلمانان مى باشد همان علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است كه او را براى اين كار آماده كرده و مهيّايش ساخته است و اين مسأله را در فضل على عليه السّلام و بيان منزلت و علوّ مقام او براى مسلمانان آشكار مى كرد.

پيامبر پيش از رحلتش و قبل ازآن كه امّت به قهقرا رود حجّت را بر آنها اقامه كرده بود.

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللّهُ الشّاكِرِينَ. (1)

به كار بردن كلمۀ«وصى»به عنوان لقب علىّ بن ابى طالب عليه السّلام بعدا به نشانه اى مبدّل گشت كه گواه اهتمام پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به اين مسألۀ مهمّ و كثرت تبليغ آن به رغم موانع فراوان مى باشد.از اطلاق اين كلمه فهميده مى شود كه مقصود از آن على عليه السّلام است و در ميراث ادبى عرب اعمّ از نظم و نثر (2)از صدر اسلام تاكنون در راستاى آنچه گفتيم دلايلى وجود دارد كه در ميان مسلمانان از شهرت بسيارى برخوردار است كه اين خود نيز برخاسته از كثرت تبليغ پيامبر نسبت به اين امر است.

بنابراين صحيح نخواهد بود اگر كسى ادّعا كند پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين مسألۀ مهمّ را فروگذاشته و قرآن دربارۀ آن سكوت كرده است.ما سخنان قاطع پيامبر را در اينكه پس از رحلت ايشان چه كسى امام و گوش شنوا و نيكوپيشوا و هدايتگر امّت است خوانديم.

آنچه-ان شاء اللّه-در جلد دوم خواهد آمد نصوص قرآن كريم و توضيحات پيامبر عظيم الشأن است كه در آن براى كسى كه به امر خدايش پاسخ دهد و با گوش و قلبش بشنود يا در حالى كه گواه است گوش بسپرد دلايل كافى وجود دارد.و آخرين سخن ما آن است كه حمد از آن خداى جهانيان مى باشد و درود و سلام بر محمّد صلّى اللّه عليه و آله و خاندان پاكش باد.

ص:240

ص:242

در بخش دوم برخى از سخنان پيامبر اكرم را آورديم و از خلال اين سخنان برنامۀ دقيقى كه براساس آن پيامبر اكرم از همۀ فرصتها و مناسبتها استفاده مى كرد روشن شد.

در سخنان پيامبر اكرم،عوامل فراوانى كه در روشن ساختن اين سخنان نقش به عهده خواهد داشت و با وسعت حجمش حتّى الامكان در تبيين نصوص وارده يا به بازى گرفتن مضمون اين نصوص مؤثر خواهد بود امرى درخور توجّه است و به همين سبب در اين گونه عوامل كه در اخبار محقّق پيامبر اكرم نهفته،احتياط،شرط است و بايد فراوانى اين اخبار و تأكيد آن بر وصى بودن على و فرزندانش به اعتبار آن كه بخشى از رسالت حضرتش مى باشد در نظر گرفته شود: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى. (1)

ما به ذكر همۀ اين سخنان شريف پرداختيم هرچند يكى از آنها در بيان اين حقيقت كافى مى بود كه عبارت است از:خلافت كسى كه پيامبر پس از خود او را به جانشينى برگزيده تا امّت و شريعتش را حفظ كند و دعوتش را انتشار داده و رسالتش را تبليغ كند و از مفاهيم دينش مراقبت كند،مفاهيمى كه كتاب جاودان الهى-كه همه چيز را براى جهانيان روشن كرده-در بردارد چرا كه وى براى جهانيان رحمت است: وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ. (2)پس بيان يكى از اين سخنان كافى بود ولى حكمت الهى اقتضاى آن را داشت كه حجّت خدا در پشتيبانى از اين سخنان قيام كند تا بر كسى پوشيده نماند و

ص:243

ترديدى بدان راه نيابد و براى عذرآورنده،عذرى نباشد تا به وسيلۀ آن استدلال كند كه اين سخنان مبهم است يا مسأله بدو ابلاغ نشده است.

براى آگاهى بيشتر بايد يك بار ديگر تأكيد كنيم آنچه از سخنان پيامبر اكرم بيان كرديم،همۀ سخنان ايشان نيست بلكه تنها پرتوى از چراغ پرنور نبوت است و به خواست خدا پس از بيان موضع قرآن در برابر خلافت،باقيماندۀ اين سخنان را خواهيم آورد.سخن از فرموده هاى پيامبر اكرم را پيش كشيديم تا به منزلۀ مقدّمه اى باشد كه در مباحث قرآنى آينده بدان نيازمنديم.

ازاين رو موضعگيرى پيامبر اكرم در برابر خلافت را پيش از موضعگيرى قرآن در برابر آن آورديم،در حالى كه شايسته تر آن بود كه قبلا دربارۀ موضعگيرى قرآن در برابر خلافت سخن به ميان آيد و اين اوّلا به سبب موجباتى است كه بيان شد،و ثانيا ما خواسته ايم پاره اى از سخنان پيامبر اكرم را بياوريم كه نسبت به تحريفات و تأويلات كتاب جاودان الهى كه پيامبر اكرم آنها را روشن ساخته خرده گيرى و گفتگوى كمترى دربارۀ آن صورت گرفته است.

با تأسّف فراوان تأويلات دور از آيات الهى بسيار است به گونه اى كه ذوق يك انسان فرزانه و منصف اگر خردش را حاكم گرداند و در دينش از هوى و هوس خود پيروى نكند،آن را نمى پسندد.

پيامبر اكرم با اين فرمودۀ شريف به اين نكته اشاره دارد:«همانا اين قرآن پيشواست، كسى كه آن را راهنماى خود قرار دهد او را به فردوس برد و كسى كه آن را پشت سر خود قرار دهد،او را به دوزخ رهنمون شود.»

امير المؤمنين على عليه السّلام خبر از نابودى اين گونه بازيگران مى دهد،كسانى كه«قرآن را به هوى و هوس خود متمايل مى سازند نه هوى و هوس خود را به قرآن».اينان كسانى هستند كه مى خواهند نصوص قرآن را تابع هوسهاى گمراه كننده و مذاهب گوناگونشان قرار دهند.اين عدّه از مراد قرآن دور شده اند زيرا آن را پشت سر خود نهاده اند و نه در پيش روى خود و هوسهايشان را به سوى قرآن متمايل نساخته اند.

ازاين رو پژوهشها و بررسيهاى تفسيرى در قرآن در بيان مراد حقيقى آن و دفع شبهات به تلاشى گسترده و سخنى مفصّل نيازمند است،و ما به اين باب وسيع وارد مى شويم و از خداوند تبارك و تعالى مى خواهيم كه قلبهاى ما را بگشايد و در آنچه

ص:244

دوست دارد و بدان خشنود است از ما دستگيرى فرمايد.

ما خواهيم كوشيد اين مباحث مفصّل را خلاصه كنيم و تنها به آنچه مقصود را تحقق بخشد و لو به اشاره اى بسنده خواهيم كرد و در اين راه به ذكاوت و هوشمندى خواننده تكيه خواهيم كرد و در همۀ احوال به خدا توكّل مى كنيم و تنها از او مى خواهيم كه كارهاى ما را براى خود خالص گرداند براستى كه اوست شنونده و پاسخ دهنده.

حال كه موضع پيامبر نسبت به خلافت روشن شد بايد ببينيم كه آيا قرآن از اين موضوع غفلت كرده است؟آيا قرآن بخشى از نصوص خود را به آن اختصاص نداده است؟

واقعيّت آن است كه قرآن كريم آكنده از آياتى است در فضيلت اهل بيت و روشن كردن افكار عمومى نسبت به منزلت على عليه السّلام و مقام او نزد خداوند و اينكه او پس از رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله ولىّ مؤمنان است.

ما نيز در اين مورد برخى از آيات را به ايجاز خواهيم آورد.هر كه مى خواهد به موضع قرآن نسبت به خلافت آگاهى يابد بايد در آن تأنّى ورزد كه اگر چنين كند به دليل كافى دست مى يابد.

اگرچه مسلمانى كه به كتاب خداوند سبحان و سخنان پيامبر اكرم چنگ مى زند كافى است كه يك سخن از پيامبر بشنود و تنها يك آيه از آيات خداوند سبحان بخواند تا به هدفش نايل آيد و منظور از آنچه اين آيه دربارۀ آن نازل شده براى او روشن گردد،ولى براى تأكيد بر حجت و دفع شبهات در اين باره در قرآن كريم آيات متعدّدى نازل شده است و ما هم اكنون به قرآن كريم گوش مى سپاريم و بايد در آن آمادۀ ديدار با خداوند باشيم زيرا قرآن سخن سترگ خدايى و ثقل اكبرى است كه پيامبر اكرم آن را در ميان امّت به يادگار نهاده است.

ص:245

شرافت بخشيده و به دليل آگاهى از ايشان و علم نسبت به احوالشان آنها را بدين منزلت اختصاص داده است،ولى اين تلاش با شكست روبرو شده و جعل در آن به رسوايى رسيده است و اثر جعل در آن به قدرى روشن است كه بر هيچ متدبّرى پنهان نيست و به همين سبب دانشمندان محقّق و محدّث سنّى و شيعه توانستند حقيقت را مورد تحقيق قرار دهند و تلاش باطل ايشان را به رسوايى بكشند.

شيخ مؤمن شبلنجى در كتاب خود نور الابصار سخنى دارد تا در اين زمينه هشدار خاصّى داده،به دعوت حق در يارى رساندن بدان و كوبيدن باطل و ستيز با آن پاسخ گفته باشد.

شبلنجى مى گويد:«در خطيب به نقل از عايشه آمده است كه پيامبر خارج شد در حالى كه پارچه اى دوخته نشده،از پشم سياه بر دوش انداخته بود.در اين هنگام حسن آمده و حضرت او را زير اين پارچه جا داد و سپس حسين و به دنبال او فاطمه و در پى او على عليهما السّلام آمد.پيامبر در اين هنگام فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... ،كه اين خود دليل نبوّت حضرت و فضيلت اهل كسا مى باشد.» (1)

شايد استدلال او بر نبوّت در اين آيه با ثبوت عصمتى صورت گرفته است كه از اين آيۀ مباركه استفاده مى شود و اين همان عنصر حسّاس در نبوّت است و يا از صدق آن در اخبار پيرامون عصمت اهل بيت باشد كه در پى روايات و اخبار ايشان حاصل شده است تا جايى كه حتّى دشمنان ايشان-كه به فضيلت آنها اعتراف دارند جاى هيچ گونه سخنى را در آن نيافته اند تا به طعن آنها بپردازند.چيزى كه ترديدى در آن نيست اين است كه اين اخبار از غيب است-كه خود معجزه اى براى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است-و هيچ كس جرأت گفتن اين خبر را ندارد مگر كسى كه عالم غيب او را آگاه كرده باشد و اين براى كسى ميسّر نيست مگر كسى كه خداوند به او عصمت و پايدارى بخشيده باشد و روشن است كه يكى از وجوه اعجاز در قرآن كريم خبر دادن آن از غيب و وقوع حادثه است آن گونه كه خداوند سبحان از آن خبر داده است.

آنچه شايان يادآورى است هشدار شبلنجى در مورد اين حديث است:

«سخن ما در اينكه اهل بيت عبارتند از على،فاطمه،حسن و حسين مورد قبول

ص:247

فخر رازى در تفسيرش و زمخشرى در كشاف مى باشد.عبارت وى هنگام تفسير اين آيۀ كريمه: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى، (1)چنين است:روايت شده است كه چون اين آيه فرود آمد به حضرت عرض شد:يا رسول اللّه!خويشان تو كه دوستى آنها را بر ما واجب گردانيدى چه كسانى هستند؟حضرت فرمود:على و فاطمه و دو پسر آنها.

دليل بر اين سخن،روايت على عليه السّلام است كه مى فرمايد:از حسادت مردم نسبت به خودم به رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله شكايت بردم.پس حضرت فرمود:آيا نمى خواهى چهارمين كسى باشى كه به بهشت وارد مى شوى؟من و تو و حسن و حسين.» (2)وى سپس چنين مى گويد:اين روايت از طرق متعدّد صحيحى رسيده است:رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمد در حالى كه على، فاطمه،حسن و حسين با او بودند.حضرت پاى هر يك از آنها را گرفت و عبايى دور آن پيچيد و سپس اين آيه را تلاوت فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... و سپس فرمود:«خداوندا!اينان اهل بيت من هستند،پس هرگونه پليدى را از آنها دور كن و كاملا پاكشان گردان».

در روايتى آمده است:خداوندا!اينان آل محمّد هستند،پس درودها و بركات خود را بر آل محمّد قرار ده همان گونه كه بر ابراهيم قرار دادى،همانا تو بسيار ستوده و بزرگوارى.

در روايات امّ سلمه آمده كه گفته است:من كسا را بالا زدم تا خود را در زير آن جاى دهم ولى پيامبر آن را كشيد،پس گفتم:يا رسول اللّه!من نيز با شمايم.حضرت فرمود:تو از همسران پيامبر و زنى نيكو هستى.

امّ سلمه در روايتى نقل مى كند كه پيامبر در خانۀ او بود كه فاطمه عليها السّلام ديگى آورد كه در آن«خزيرة» (3)بود،فاطمه عليها السّلام آن را در برابر پيامبر نهاد.پيامبر فرمود:پسر عمو و دو پسرت كجايند؟فاطمه عليها السّلام عرض كرد:در خانه.حضرت فرمود:آنها را دعوت كن.

فاطمه عليها السّلام نزد على عليه السّلام آمد و به او گفت:تو با دو پسرت به دعوت پيامبر خدا پاسخ دهيد.

على عليه السّلام به همراه حسن و حسين عليهم السّلام نزد پيامبر آمدند و در زير كسا از آن خوراك خوردند و در اين هنگام خداوند سبحان اين آيه را نازل كرد كه: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... در روايتى

ص:248

آمده است كه پيامبر جبرئيل و ميكائيل را نيز به همراه اهل بيت زير كسا جا داد.در روايتى آمده است كه اين واقعه در خانۀ فاطمه عليها السّلام بوده است.محبّ طبرى اشاره مى كند كه اين كار از سوى پيامبر تكرار شده است.

احمد و طبرانى از ابو سعيد خدرى نقل مى كنند كه:پيامبر فرموده است اين آيه دربارۀ پنج نفر(من،على،حسن،حسين و فاطمه)نازل شده است.ابن ابى شيبه و احمد و ترمذى(و حسنه)و ابن جرير و ابن منذر و طبرانى و حاكم(كه آن را صحيح دانسته)از انس نقل كرده اند كه-چنان كه در روايت ترمذى است-پس از نزول اين آيه پيامبر هنگامى كه براى اداى نماز صبح از خانۀ فاطمه عليها السّلام گذر مى كرد مى فرمود:نماز،اى اهل بيت! إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...

در روايتى از ابن مردويه به نقل از ابو سعيد خدرى آمده است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چهل صبحگاه به خانۀ فاطمه عليها السّلام رفته مى فرمود:سلام بر شما اى اهل بيت و رحمة اللّه و بركاته،وقت نماز است رحمت خدا بر شما باد، إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ....

در روايت ابن عباس اين مدت هفت ماه و در روايت ابن جرير و ابو منذر و طبرانى هشت ماه آمده است.

در فضيلت و كرامت اهل بيت آيات و احاديث بسيارى رسيده است. (1)شبلنجى سپس در بيان آيات و احاديث وارده در تأكيد فضيلت و كرامت ايشان سخن بسيار گفته،فضيلت و كرامتى كه هيچ كس به پاى آنها نمى رسد و خداوند اهل بيت را بدان اختصاص داده است.

علاّمه صبان در اسعاف الراغبين پس از ذكر اين آيۀ مباركه چنين مى گويد:«منظور از رجس گناه و مراد از تطهير پاك شدن از گناهان است و اين در تفسير بيضاوى نيز آمده است.»

از طرق متعدّد و صحيح روايت شده است كه:رسول خدا به همراه على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و حسن و حسين عليهما السّلام هر يك طرفى از يك عبا را گرفته بودند و در اين هنگام پيامبر،على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام را به خود نزديك كرد و آن دو را در برابر خود نشاند و حسن و حسين عليهما السّلام را بر زانوى خود نهاد و كسا را به دور آنها پيچيد و سپس اين آيه را تلاوت

ص:249

كرد: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... و سپس فرمود:«خدايا اينان اهل بيت من هستند،پس هرگونه پليدى را از آنها دور كن و از هر گناهى پاكشان گردان.»

در روايت امّ سلمه آمده است كه:كسا را بالا زدم كه من هم همراه ايشان زير آن جاى گيرم ولى پيامبر آن را از دستم كشيد (1)...

علاّمه صبان سپس به ذكر روايات فراوانى مى پردازد كه اندكى پيش بيان آن گذشت.

وى اختلافهاى وارد در اين زمينه را اين چنين توجيه مى كند:محبّ طبرى اشاره مى كند كه اين كار چندين بار از پيامبر اكرم تكرار شده و بدين ترتيب وى اختلافاتى را كه در شكل اجتماع و نوع پوشش آنها و دعاى حضرت براى آنها در ميان جمع و محل آن و اين كه دعاى مذكور پيش و پس از نزول اين آيه بوده با يكديگر جمع كرده است.

احمد و طبرانى از ابو سعيد خدرى نقل كرده اند كه گفته است:پيامبر اكرم فرموده اين آيه دربارۀ پنج نفر(من،على،حسن و حسين و فاطمه)نازل شده است.

ابن ابى شيبه و احمد و ترمذى و ابن جرير و ابن منذر و طبرانى و حاكم از انس روايت كرده اند كه:پيامبر اكرم هنگام رفتن به نماز صبح از خانۀ فاطمه عليها السّلام گذر مى كرد و مى فرمود:اى اهل بيت!نماز، إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... و در روايت ابن مردويه از ابو سعيد خدرى آمده است كه:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چهل صبحگاه به خانۀ فاطمه عليها السّلام مى آمد و مى فرمود:

درود بر شما اى اهل بيت و رحمت و بركات خدا بر شما باد،وقت نماز است رحمت خدا بر شما باد، إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ....

در روايت ابن عباس اين مدّت هفت ماه و در روايت ابن جرير و ابن منذر و طبرانى هشت ماه آمده است.

مسلم و نسايى از زيد بن ارقم نقل كرده اند كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به خطبه برخاست و سه بار فرمود:خدا را دربارۀ اهل بيتم به ياد شما آورم. (2)وى پس از بيان روايات متعدد مى گويد:مقصود از اهل بيت در سخنان پيامبر نظير اين است كه فرموده:

همانا خداوند آتش را بر فرزندان فاطمه عليها السّلام حرام كرده است،آنها ريسمانى هستند كه خداوند چنگ زدن بدان را واجب گردانيده است و ثقل دومى هستند كه خداوند در ميان

ص:250

امت به جاى گذاشته است و آنها مراد اين آيۀ مباركه هستند كه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا. (1)و نظير اين سخن پيامبر است كه مى فرمايد:بهترين شما كسانى هستند كه پس از من نسبت به خاندانم بهترين باشند. (2)وى در نقل روايات متواتر از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دربارۀ حقّ اهل بيت همچون خبر سفينه سخن خود را ادامه مى دهد و در اين باره تحقيق ظريفى دارد كه چنين است:گروهى از صاحبان سنن از چندين نفر از صحابۀ پيامبر نقل كرده اند كه فرمود:مثل اهل بيت من در ميان شما مثل كشتى نوح است، كسى كه بدان درآيد نجات يابد و كسى كه از آن كناره گيرد نابود شود.در يك روايت «غرق شود»آمده و در روايت ديگر«در آتش افكنده شود».در روايت ديگرى از ابو ذر افزايشى اين چنين به چشم مى خورد كه فرموده:اهل بيت مرا در جاى سر خود به نسبت پيكر خويش و در جاى چشمان خود نسبت به سر خويش قرار دهيد،زيرا سر بدون چشم ره به جايى نمى برد. (3)

وى سپس در نقل روايات ديگر ادامۀ سخن مى دهد كه از آن جمله است اين فرمودۀ پيامبر:دوستى ما اهل بيت را لازم شماريد زيرا كسى كه خدا را ملاقات كند در حالى كه ما را دوست دارد با شفاعت ما به بهشت درآيد.سوگند به خدايى كه جان من در يد قدرت اوست هيچ عملى به بنده اى سود نرساند مگر با شناخت حقّ ما. (4)

كسى كه زبان عربى را خوب مى فهمد و كرانه هاى سخن را نيك مى شناسد قصد پيامبر را از اين تأكيدات مهم بروشنى درمى يابد،بويژه با در نظر گرفتن مناسباتى كه در شرايط خود با سخن پيامبر ارتباط مى يابد.

در اينجا به طرح اين سؤال مى پردازيم:

مفهوم كشيدن كسا از دست امّ سلمه اين همسر فاضل پيامبر كه در به دست آوردن رضايت حضرتش تأكيد داشت چيست؟بويژه آن كه در خبر هم نرسيده كه با حضرتش مخالفت كرده باشد يا حضرت از او ناراضى باشد.آيا اين دليل آن نيست-با در نظر

ص:251

گرفتن اينكه حضرت صاحب اخلاقى والا بود-كه اصحاب كسا خصوصيّتى دارند كه نه پيش كسوتان بدان دست مى يابند و نه مردم فاضل به شرافت آن نزديك مى شوند چه رسد به ديگران.تنها اهل بيت مخصوص ستايش الهى و عصمت و قدرت پايدارى از جانب كسى هستند كه نعمتهايش بسى والاست، إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...، چه بزرگ است اين حصر در آيۀ مباركه:حصر ارادۀ تكوينى پروردگار در از ميان بردن پليدى از آنها و پاك گردانيدن ايشان بنحو كامل و چه دليلى بهتر از اين گواه بر عصمت ايشان است؟

اينك سؤال دومى مطرح مى شود؟

مفهوم اين سخن پيامبر كه مى فرمايد:«هيچ عملى به بنده اى سود نرساند مگر با شناخت حقّ ما»چيست؟آيا حق آنها تنها دوستى ايشان بدون پيروى و در پيش گرفتن سيرۀ آنهاست؟اگر چنين مى بود،اين امر تكليفى جداگانه مى بود كه انجام آن همچون تكاليف ديگر از بنده خواسته مى شد و حتّى در صورتى كه مهمترين و بزرگترين وظايف مى بود چرا همۀ اعمال با اين حق قرين شده و شناخت آن بر بندگان واجب گشته است تا جايى كه هيچ عملى به بنده اى سود نرساند مگر با اين شناخت؟

آيا مفهوم آن لزوم اخذ سخنان ايشان و سنّت قرار دادن كردار ايشان نيست؟اين است مفهوم ضرورت دوستى و لزوم حقّ ايشان كه جز با شناخت حقّ آنها در ولايت و سيادت بر همۀ آحاد امت و وجوب انقياد امت و پيروى كردن از آن ولايت در سخن و كردار از اربابان و موالى آن هيچ عملى به بنده اى سود نرساند.بويژه اگر در مقام استدلال فرمايشهايى از پيامبر نظير اين:«هر كس بميرد و امام زمان خود را نشناسد مرگش همچون مردن در دوران جاهلى يا در روزگار كفر مى باشد»به آن افزوده شود،مسأله روشنى بيشترى مى يابد.

احاديث روشن بسيارى در لزوم شناخت اين حقّ بزرگ رسيده است.

اگرچه صرف ستايش پروردگار از ايشان بدين شكل،خود دلالت روشنى در رضايت پروردگار از سلوك اهل بيت دارد،چرا كه مدح پروردگار هيچ گاه به گزاف نيست،بلكه او دانندۀ پنهان و نهان و نسبت به بندگان آگاه تر است و پس از آزمودن صدق ايشان اربابان و پيشوايانى را از ميان آنها گزينش كرده و ايشان را به عنوان برگزيدگان و نيكان آنها انتخاب كرده است.

هر كه خدا را بخواهد راه خود را از ايشان(اهل بيت)آغاز مى كند و كسى كه خواهان

ص:252

يگانه پرستى است،سخن ايشان را مى پذيرد و هر كه قصد خدا كند به وسيلۀ اهل بيت به خداوند روى مى آورد.خداوند دوستى و شفاعت ايشان را نصيب ما كند.

شبلنجى و صبان تنها كسانى نيستند كه اهل بيت را در اين پنج نفر منحصر مى دانند-و ما مجموعۀ بزرگى از روايات و راويانى كه مراد از اهل بيت را به اين پنج نفر اختصاص داده اند آورديم،اشخاصى كه عضو خاندان عصمت و نبوّت هستند-بلكه ما اين دو نفر را به عنوان نمونه ذكر كرديم.در اينجا خوب است مجموعه اى از مؤلّفان بزرگ را يادآور شويم كه بر اين نكته تأكيد كرده اند و با اخبار فراوان و متواتر بر آن استدلال كرده اند.

از جملۀ ايشان است امام ابو الحسن على بن احمد واحدى.وى در كتاب اسباب نزول قرآن در ادامۀ اين آيۀ كريمه مى گويد:ابو بكر حارثى به نقل از ابو محمّد بن حيان گفته است:احمد بن عمرو بن ابى عاصم گفته است:ابو ربيع زهرانى به ما گفته است:عمار بن محمّد به نقل از ثورى به ما گفته است:سفيان به نقل از ابو جحاف و او به نقل از عطيه و او به نقل از ابو سعيد گفته است: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... وى مى گويد:اين آيه دربارۀ پنج نفر نازل شده است:پيامبر،على،فاطمه،حسن و حسين رضوان اللّه عليهم اجمعين.ابو سعيد نصرويى به ما خبر داده و گفته است:احمد بن جعفر قطيعى به ما خبر داده و گفته است:

عبد اللّه بن احمد بن حنبل به ما گفته است:پدرم به من گفته است:ابن نمير به ما گفته است:عبد الملك بن عطاء بن ابى رباح به ما گفته است:كسى كه از امّ سلمه شنيده بود مى گفت:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در خانۀ او بود كه فاطمه عليها السّلام در حالى كه ديگى از خريزه،در دست داشت نزد پيامبر آمد.پيامبر به او فرمود:همسر و دو فرزندت را نيز دعوت كن.

امّ سلمه مى گويد:على عليه السّلام،حسن و حسين عليهما السّلام نيز آمدند،نشستند و مشغول خوردن از آن خريزه شدند و اين در حالى بود كه حضرت دراز كشيده بود و زيرش كسايى خيبرى قرار داشت.امّ سلمه مى گويد:من در اتاق نماز مى گزاردم كه خداوند اين آيه را نازل كرد:

إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ.... امّ سلمه مى گويد:حضرت زيادى كسا را گرفت و اهل بيت را با آن پوشاند و سپس دست به سوى آسمان كرد و گفت:خداوندا!اينان اهل بيت من و خواص و نزديكان من هستند،پس هرگونه ناپاكى را از آنها دور كن و كاملا پاكشان گردان.امّ سلمه مى گويد:من سرم را داخل اتاق كردم و گفتم:من نيز با شمايم اى رسول خدا!پيامبر

ص:253

فرمود:تو بر خير و خوبى هستى،تو بر خير و خوبى هستى. (1)

از جملۀ اين عدّه ترمذى است كه در سنن خود اين خبر را با تعيين شنونده اين گونه مى آورد:

«از عطاء بن ابى رباح،از عمر بن ابى سلمه دست پروردۀ پيامبر.» (2)

روايت گذشته نقل شده و در پايان آن پيامبر به امّ سلمه چنين مى فرمايد:«در جاى خود بايست...تو بر خير و خوبى هستى». (3)اين حديثى حسن و صحيح است و بهترين چيزى است كه در اين باب نقل شده است. (4)

براى تأكيد بيشتر خوب است به اين كتابها مراجعه كنيد:

الشفاء بتعريف حقوق المصطفى،اثر قاضى عياض،41/2،و تفسير قرطبى 183/14.

تفسير خازن و بغوى،213/5.

ابن كثير،484/3.

الدّرّ المنثور،اثر سيوطى،در تفسير آيۀ تطهير از سورۀ احزاب،198/5.

الصواعق المحرقة،اثر ابن حجر هيثمى.در فصل اوّل آيات وارده در فضيلت اهل بيت در نخستين آيه.

خوب است قدرى با ابن حجر درنگ كنيم.وى امورى را بيان كرده كه جا دارد ثبت شود.وى پس از ذكر اين آيۀ مباركه چنين مى گويد:«بسيارى از مفسّران برآنند كه اين آيه در حق علىّ،فاطمه،حسن و حسين نازل شده زيرا در «عَنْكُمُ» و پس از آن ضمير مذكّر به كار رفته است. (5)»

وى سپس شمارى از احاديث را در اين باره مى آورد:احمد از ابو سعيد خدرى نقل كرده است كه اين آيه دربارۀ پنج نفر نازل شده است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،على،فاطمه،حسن و حسين.ابن جرير نيز اين حديث را به شكل مرفوع اين گونه مى آورد:اين آيه در حقّ

ص:254

پنج نفر(من،على،حسن،حسين و فاطمه)نازل شده است.

طبرانى و مسلم نيز آن را اين چنين نقل كرده اند:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين عده را زير كساى خود گرفت و اين آيه را خواند و صحيح است كه پيامبر كسا را بر اين عدّه نهاد و گفت:

خداوندا!اينان اهل بيت و خواصّ من هستند،هرگونه پليدى را از آنها دور كن و كاملا پاكشان گردان.امّ سلمه گفت:آيا من هم با آنها هستم؟حضرت فرمود:تو بر خير و خوبى هستى.

در روايتى آمده است كه پس از كلمۀ«تطهيرا»حضرت فرمود:من با ستيزه جويان آنها ستيزه جو و با آشتى جويان آنان آشتى جو هستم و دشمن كسانى هستم كه با آنها به دشمنى برخيزد.

در روايت ديگرى آمده است كه حضرت عبايى را بر روى آنها نهاد و دست خود را بر روى ايشان گذارد و فرمود:خداوندا!اينان خاندان محمّد هستند،درود و بركات خود را بر خاندان محمّد صلّى اللّه عليه و آله قرار بده كه همانا تو ستوده و بزرگوار هستى.

در روايت ديگرى آمده است كه:اين آيه در خانۀ امّ سلمه نازل شد و پيامبر در پى اهل بيت فرستاد و با كسايى آنها را پوشاند و همان را فرمود كه آورديم.

در روايت ديگرى آمده است كه آنها آمدند و جمع شدند و سپس اين آيه نازل شد.

اگر اين دو روايت صحيح باشد حمل بر اين مى شود كه آيه دو بار نازل شده است. (1)

ابن حجر سپس مسائلى را بيان مى كند كه از امام صبان در اسعاف الراغبين آورديم، مسائلى همچون امورى كه وى از مجموع روايات و كثرت ناقلان آن استفاده كرده چنان كه از محبّ طبرى در جمع كردن مجموع روايات نقل مى كند كه اين روايات بايد از پيامبر تكرار شده باشد.

ابن حجر سپس روايتى را از مسلم مى آورد كه او از زيد بن ارقم نقل كرده و براساس آن مراد از اهل بيت كسانى هستند كه داراى ويژگيها و كرامتهاى ممتازى مى باشند.وى سپس مى گويد اين آيه:«منبع فضايل اهل بيت نبوى است،زيرا اخبارى نظير اخبار ايشان را در بردارد و به شأن ايشان توجّه نشان داده است،زيرا آيه با«انّما»آغاز شده كه مفيد حصر ارادۀ الهى دربارۀ آنها در از ميان بردن رجس است كه همان گناه مى باشد يا از ميان

ص:255

بردن شكّ دربارۀ آنچه بايد بدان ايمان آورد و آنها را از ساير اخلاق و احوال مذموم پاك مى گرداند.

بزودى خواهيم گفت كه در برخى از طرق،آنها بر آتش حرام شده اند و اين همان فايده و مقصود تطهير است زيرا از آن انابه به سوى خدا و استمرار اعمال صالح الهام گرفته مى شود و از اين گذشته هنگامى كه خلافت ظاهرى به دليل تبديل آن به پادشاهى، از آنها سلب گرديد چنان كه مثلا دربارۀ امام حسن اتفاق افتاد،به جاى آن«خلافت باطنى»به آنها اعطا شد تا آنجا كه بعضى مى گويند:«قطب اوليا در هر زمان تنها از ايشان خواهد بود.» (1)

چنان كه مى بينيد اين تحقيق دربارۀ آيۀ مباركه بسى سترگ است.اگر او مى گفت كه خداوند متعال آنها را معصوم داشته چنان كه آيۀ كريمه بدان دلالت دارد در اين صورت عبارت در اعتراف به حق فصاحت بيشترى مى داشت.بتحقيق روشن شد كه خداوند هر گونه گناهى را از آنها دور داشته و هرگونه ترديدى را دربارۀ آنچه بايد بدان ايمان داشت نسبت به ايشان از ميان برده و از ساير اخلاق و احوال مذموم كاملا پاكشان گردانيده و آنها را بر آتش حرام كرده است زيرا خداوند انابه به سوى او و استمرار اعمال صالح را به ايشان الهام كرده است،و اين همان مفهوم عصمت است،آيا چنين نيست؟

آيا اين مفهوم در آيۀ كريمه روشن و آشكار نيست و معناى اين سخن كه ضمن اين حديث در كتاب خود آورده چيست:

قطب اوليا در هر زمان تنها از ايشان خواهد بود.آيا مفهوم آن معناى اين سخن پيامبر نيست كه عترت و قرآن از يكديگر جدا نمى شوند تا در سر حوض كوثر بر من وارد شوند و اينكه امّت بايد به آنها رجوع كند و دينش را از ايشان بگيرد و سنت و روش آنها و نيّت خوب ايشان را در پيش گيرد زيرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آنها را در مقام شخص شريف خود قرار داده است.

اگر امّت آنها را از خلافت ظاهرى كه خدا خواسته-و ديگر به پادشاهى تبديل شده- دور سازد آنها همچنان در پرتو هدايتشان قطبهاى اوليا خواهند بود و امّت به آنها تأسّى خواهد جست،زيرا همان گونه كه ابن حجر مى گويد،خلافت باطنى از آن ايشان است.

ص:256

پس مفهوم اين تصريحات چيست و معناى اين نصوص چه مى باشد؟آيا اين سخن، تصريح به عصمت و اعتراف به امامت آنها نيست حتّى اگر امّت،آنها را از مراتب خويش دور سازد.؟

نكتۀ تأسف بار اينكه ابن حجر و ديگران از كسانى هستند كه دچار تناقض گويى شده اند،زيرا با اين تصريحات و تحقيقات سترگ-كه احاديث شريف نبوى آنها را به اين نتيجه رسانده-مى بينيم كه مثلا ابن حجر مى كوشد زنان پيامبر يا آل جعفر يا آل عقيل يا آل عباس و حتّى وسيعتر از آن عموم بنى هاشم را شريك اهل بيت قرار دهد در حالى كه در همان زمان اعتراف دارد كه مسأله تنها تحمّل اين پنج نفر يعنى اصحاب مقدّس كسا و صاحبان اين شرافت عظيم را براساس نصّ پيامبر و تحقيق محقّقان دارد و اين به سبب توجّه ويژه و فراگير پيامبر اكرم نسبت به آنهاست به گونه اى كه ممكن نبود فرد ديگرى را به جمع اهل بيت بيفزايد ولى بااين حال ابن حجر را مى بينيد كه با بيان اين تحقيقات مهم دربارۀ آيۀ مذكور در خصوص پنج تن آل عبا-يعنى تنها افراد اهل بيت-بار ديگر در همان زمان و در همان صفحه از سخن خود بازمى گردد و در تعليل اين مسأله مى گويد كه تحريم صدقه بر آنان بزرگداشت مقام آنهاست و دادن خمس غنيمت به جاى صدقه حاكى از اعتبار و شرافت ايشان مى باشد.

تنوين كلمۀ«تطهيرا»گواه آن است كه ايشان در ميان ديگران به بالاترين مقام دست يافته اند بعلاوه اين تنوين از جنس تنوينهاى متعارف و مأنوس نيست.پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سپس تمامى محتواى آيه را با تكرار آنچه در آيۀ مذكور طلب شده مورد تأكيد قرار مى دهد و مى فرمايد:خداوندا!اينان اهل بيت من هستند...

اينكه پيامبر خود را در شمار آنها قرار مى دهد موجب مى شود كه بركتش به آنها برسد،بلكه در روايتى وارد شده كه حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله جبرئيل و ميكائيل را نيز به آنها منضّم كرد كه اين خود دليل بالا بودن قدر و منزلت آنهاست.پيامبر همچنين با طلب درود الهى برايشان آن را مورد تأكيد قرار مى دهد و مى فرمايد:درود خود را بر آنها بفرست...

حضرت صلّى اللّه عليه و آله آن را با اين سخن مورد تأكيد قرار مى دهد:من با كسى كه با آنها به ستيز برخيزد به ستيز برمى خيزم،الخ...

در روايتى آمده است كه حضرت در پايان فرمود:آگاه باشيد كسى كه نزديكان مرا بيازارد مرا آزرده و كسى كه مرا بيازارد خدا را آزرده است.

ص:257

در روايت ديگرى چنين آمده است:سوگند به خدايى كه جان من در يد قدرت اوست كسى به من ايمان نمى آورد مگر آن كه مرا دوست بدارد و كسى مرا دوست نخواهد داشت مگر آن كه نزديكان مرا دوست بدارد.و به اين ترتيب پيامبر آنها را در مقام خود قرار مى دهد.از همين جاست كه اين فرمودۀ پيامبر صحيح به نظر مى رسد:من در ميان شما چيزى را به يادگار مى گذارم كه مادامى كه به آن چنگ زنيد گمراه نشويد:

كتاب خدا و عترتم.

اهل بيت در داستان مباهله نيز به حضرتش ملحق مى شوند و آن در اين آيه است:

فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ... (1)

پيامبر در حالى روانه شد كه حسن عليه السّلام را در آغوش داشت و دست حسين عليه السّلام را گرفته بود و فاطمه عليها السّلام پشت سر ايشان و على عليه السّلام پشت سر فاطمه عليها السّلام در حركت بود و اينها همان اهل كسا هستند كه مراد از آيۀ مباهله مى باشند. (2)به نظر شما چرا چنين تأكيدهايى شده است؟صرفا براساس محبّت و عاطفه؟پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اصحاب كسا را در عددى معين منحصر مى كند و بر آن تأكيد مى ورزد و اين در حالى است كه نداى حىّ على خير العمل سر داده مى شود.

شريف سمهودى مى گويد:كلمۀ«انّما»براى حصر به كار مى رود و دلالت بر آن دارد كه ارادۀ الهى منحصر است بر تطهير ايشان و تأكيد با مفعول مطلق دليل آن است كه طهارت ايشان كامل و در بالاترين مراتب است.

شايد از بهترين اين محقّقان بزرگ شيخ سليمان قندوزى است.وى در باب سى و سوّم تفسير آيۀ تطهير و حديث كسا در كتاب ارزشمندش ينابيع المودّة باب مستقلّى را گشوده است و منابع مهم از جمله كتاب شرح الكبريت الاحمر اثر شيخ علاء الدوله سهنانى را ذكر كرده است كه دلالت بر تواتر اين معنا و مراد آيۀ كريمه دارد و اينكه آيۀ مذكور در خصوص پنج تن اصحاب كسا نازل شده و همين عدّه،مقصود از كلمۀ«اهل البيت»در آيۀ مذكور هستند و همين خود موجب شده است كه از اين تعبير از زمان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله تاكنون تنها اين پنج نفر به ذهن متبادر شوند.

ص:258

كلمۀ«عترت»و«قربى»نيز تنها اين پنج نفر را به ذهن متبادر مى سازد و بس.

پوشيده نيست-در جهت خشنود كردن حاكمان بنى عباس از يك سو و محو مفهوم حصر آن در اين پنج نفر و تحقّق بخشيدن به اهداف ماوراى آن از سوى ديگر صورت مى گرفت.حتّى برخى ادّعا كرده اند كه زنان پيامبر نيز داخل در اهل بيت مى باشند.

بى شكّ در اين نكته تلاشى است در كاستن از اهميّت فراوانى كه قرآن در تصريحات خود بدان اشاره دارد و تأكيدات بسيارى كه در مناسبتها بيان مى شود و تنها پنج نفر را در شرافتشان در برمى گيرد.

در پاره اى از اين تأكيدات هدف آشكار وراى آن بيان شده است و اين بوضوح دلالت بر اهتمام اسلام دارد در آنچه جاعلان بدان مى پردازند.اسلام در بيانات خود چنان بدقّت به طراحى مى پردازد كه پرده از تلاشهاى مذبوحانه برمى دارد و اهداف پوچ تحريف گران و دغل بازى دشمنان و كينه توزان را رسوا مى كند.

در اينجا مى توانيد آثار دغل بازى و تحريف را در تلاشهاى زبون و ستيزه گرانه عليه اين دين حنيف را در مهمترين پايگاه آن بخوبى لمس كنيد و اين در روايت عكرمه كاملا روشن است،آنجا كه مى گويد:«كسى كه مى خواهد خاندان پيامبر را بشناسد بايد بداند كه اين آيه دربارۀ زنان پيامبر نازل شده است». (1)ابن حجر مى گويد كه:«عكرمه نداى آن را در بازار سر مى داد». (2)

انگيزه هاى اين شور عكرمه بر شما پنهان نيست؟

اين رقابت طلبى و ماسك به چهره زدن و لاب كردن براى چيست؟«عكرمه نداى آن را در بازار سر مى داد»،اين حركتهاى وحشيانه و جنون آميز از چه روست؟

اين رقابت طلبى همان گونه كه بر جعل اين مطلب دلالت دارد هم زمان بر قوّت شهرت جنبۀ دومى نيز دلالت دارد كه عكرمه در آن به رقابت طلبى برمى خيزد و آن عبارت از اين است كه آيه جز شامل آل عبا نيست و الاّ اين لابه گويى عكرمه براى چيست؟و حال آنكه انحراف او از مسير اهل بيت مشهور است.اين اخلاقى است معروف و افترايى است رسوا و برملا و كلمات از تلاش در بيان و جعل رسواگر صاحب آن در برابر نصّ قطعى ناتوان است و از همين روست كه او بدين حيله متوسّل شده و

ص:260

«نداى:كسى را كه مى خواهد خاندان پيامبر را بشناسد...»در بازار سر مى دهد.نكتۀ قابل ملاحظه آن كه هيچ كس اهميّتى براى او قايل نمى شود و حتّى در مقام عرضۀ آرا جز اندكى يا در حاشيۀ برخى كتب نظر او بيان نمى شود.

مسألۀ كمدى تراژدى آن كه وى مى كوشد با اين زبان آكنده از جعل و دروغ وقت را بكشد» يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللّهُ إِلاّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. (1)

بياييد عكرمه و نظير او از دشمنان اهل بيت و سخنان و ديدگاهها و اعمال آنها را واگذاريم و با طرح و نقشه اى پيش رويم كه براى خواهان حق ترسيم شده و دلالتى روشن و سندى قطعى دارد و به اين نكته آگاهى يابيم كه مراد از اهل بيت به دليل روايات مستفيض يا متواتر انحصارا همان پنج تن اهل كسا مى باشند.

اينك گوش مى سپاريم به آنچه سيد علوى حداد صادقى در كتاب خود تحت عنوان «القول الفصل فيما لبنى هاشم و قريش من الفضل»از برخى محدّثان محقّق علماى اهل سنت و علماى جمهور نقل مى كند كه عبارت آن چنين است:

برخى از حسودان نسبت به اهل بيت و دشمنان ايشان گمان برده اند كه آيۀ مخصوص امهات مؤمنان است زيرا در سياق آياتى قرار گرفته كه دربارۀ آنها سخن مى گويد.

اين عدّه پيرامون استعمال ضمير مذكّر در آيۀ تطهير به تكلّف گرفتار شده اند،بويژه قبل و پس از آن آيه كه بيش از ده ضمير به كار گرفته شده است.اين عدّه به سخن عكرمه (اين خارجى صفرى)استشهاد مى كنند كه وضعش معلوم است.

آمد و شد اين فرد خبيث نزد امرا و طلب عطيّه و طعام از ايشان معروف است و بعيد نيست كه وى از آنها در اين افترا زدن مزد يا تشويقى دريافت كرده باشد زيرا حيله گرى در آن روزگار رايج بوده و مزدورى از تجارتهاى سودبخش آن ايّام بوده است و اين بر پژوهشگر تاريخ،پنهان و پوشيده نيست. (2)

از جملۀ اين محقّقان است:

علاّمه ابو الفضل سيّد شهاب الدّين محمود آلوسى بغدادى مفتى عراق،درگذشته به

ص:261

سال 1270،در تفسير خود روح المعانى،14/22،چاپ منيريه قاهره،مى گويد:ترمذى و حاكم(و اين دو،حديث وى را صحيح مى دانند)و ابن جرير و ابن مردويه و بيهقى در سنن خود از طرق خويش از امّ سلمه روايت مى كند كه گفته است:

«آيۀ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... در خانۀ من نازل شد و اين در حالى بود كه فاطمه،على،حسن و حسين در خانه بودند و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آنها را با كسايى پوشاند و سپس فرمود:اينها اهل بيت من هستند[خدايا]هرگونه پليدى را از آنها دور بدار و كاملا پاكشان گردان».

راوى مى گويد:در برخى از روايات آمده است كه پيامبر دست خود را از كسا بيرون آورد و با آن به آسمان اشاره كرد و فرمود:خداوندا!اينها اهل بيت و خواصّ من هستند پس هرگونه ناپاكى را از آنها دور بدار و كاملا پاكشان گردان.حضرت اين جمله را سه بار تكرار فرمود.برخى نيز گفته اند كه پيامبر كساى خود را بر روى آنها انداخت و دست خود را بر آنها نهاد و فرمود:خداوندا!اينها اهل بيت-و به تعبير ديگر«آل محمّد»صلّى اللّه عليه و آله هستند،پس درودها و بركات خود را همان گونه كه بر آل ابراهيم فرستادى بر آل محمّد نيز قرار ده كه همانا ستوده و بزرگوارى.

راوى مى گويد در روايت ديگرى كه طبرانى آن را از امّ سلمه نقل مى كند آمده است كه امّ سلمه گفت:من كسا را بالا زدم تا در كنار آنها قرار گيرم ولى پيامبر آن را از دستم كشيد و فرمود تو بر خير و نيكى هستى.راوى مى گويد:در روايت ديگرى كه ابن مردويه آن را از امّ سلمه نقل مى كند آمده است كه امّ سلمه گفت:آيا من از اهل بيت نيستم؟ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:تو بر خير و نيكى،و از همسران پيامبرى.

راوى مى گويد:در روايت ديگرى كه ترمذى و گروهى ديگر از عمر بن امّ سلمه دست پروردۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل مى كنند آمده است كه امّ سلمه گفته:اى پيامبر خدا!آيا من هم با آنها هستم؟پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:تو در جايگاه خود هستى و بر خير و نيكى قرار دارى.

آلوسى سپس مى گويد:اخبار وارد كردن على،فاطمه و دو فرزند ايشان در زير كسا از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و تلقّى آنها به عنوان اهل بيت-(بارخدايا اينها اهل بيت من هستند)-به ايشان و وارد نكردن امّ سلمه در شمار آنها،بيش از آن است كه شمرده شود و آن به عموم اهل بيت تخصيص دارد،حال بيت به هر معنا كه مى خواهد باشد.پس مراد از ايشان كسانى هستند كه كسا آنها را در برگرفته و همسران پيامبر داخل در آن نيستند.

آلوسى در صفحۀ 13 كتاب مذكور مى گويد:بنا به خبر صحيح از زيد بن ارقم در حديثى

ص:262

كه مسلم آن را در صحيح خود آورده به وى گفته شده:اهل بيت پيامبر چه كسانى هستند، زنان او؟پاسخ داد:خير،سوگند به خدا كه زن مدّتى با مرد است و سپس او را طلاق مى دهد و بدين ترتيب زن نزد پدر و كسانش بازمى گردد. (1)

از جملۀ اين محقّقان است شيخ يوسف بن اسماعيل نبهانى كه از علماى اهل سنّت در قرن چهاردهم است كه در كتاب خود تحت عنوان الشرف المؤبّد لآل محمّد،چاپ مصر،ص 6 مطلبى مى گويد كه عين عبارت او چنين است:مفسّران در آيۀ «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...» اختلاف نظر يافته اند.گروهى از آنها نظير ابو سعيد خدرى و شمارى از تابعان همچون مجاهد و قتاده و ديگران-چنان كه بغوى و ابن خازن و بسيارى از مفسّران نقل مى كنند-بر اين باورند كه مقصود از اهل عبا،(پيامبر،على،فاطمه،حسن و حسين) مى باشند.

گروهى نيز همچون ابن عبّاس و عكرمه معتقدند كه مقصود از اهل عبا همسران پاك پيامبر هستند.اين عدّه چنين مى گويند:همۀ اين آيات از «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ...» گرفته تا «إِنَّ اللّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً» عطف بر يكديگر است و چگونه ممكن است در وسط، سخن از ديگران به ميان آيد.كسانى كه قايل به اين هستند كه مقصود اهل عبا هستند، چنين پاسخ مى دهند كه در كلام عرب سخن از سرگرفته مى شود و جملۀ معترضه مى آيد و آن عبارت از اين است كه جمله اى بيگانه بين جملات هماهنگ مى آيد،مثل اين سخن پروردگار سبحان كه إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً وَ (كَذلِكَ يَفْعَلُونَ) وَ إِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ. (2)جملۀ «وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ» جمله اى معترضه است از خداوند در ميان كلام بلقيس.

نيز اين فرمودۀ پروردگار سبحان كه: فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ، وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ؛ (3)يعنى سوگند نمى خورم به جايگاه ستارگان كه همانا قرآن كريم

ص:263

است و ميان اين دو جمله معترضه در معترضه است و آن در قرآن و ديگر كلام عرب بسيار است.بنهانى مى گويد:از طرق بسيار و صحيح ثابت شده است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمد در حالى كه على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام همراه او بودند و حسن و حسين عليهما السّلام دو دست پيامبر را در دست داشتند تا آن كه حضرت وارد شد و على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام را به خود نزديك كرد و حسن و حسين عليهما السّلام را روى زانوان خود نهاد و سپس كسايى را به روى آنها كشيد و اين آيه را تلاوت كرد: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... نبهانى مى گويد:و در روايتى چنين آمده است:خداوندا!اينها اهل بيت من هستند،پس هرگونه پليدى را از آنها دور بدار و كاملا پاكشان گردان.امّ سلمه مى گويد:من كسا را بالا زدم تا در كنار ايشان جاى گيرم ولى پيامبر آن را از دست من كشيد.گفتم:اى پيامبر!مگر من با شما نيستم؟حضرت فرمود:تو از همسران پيامبر و بر خير و نيكى هستى.نبهانى مى گويد:احمد و طبرانى از ابو سعيد خدرى نقل مى كنند كه گفته است:پيامبر خدا فرمود:اين آيه در حقّ پنج نفر نازل شده است دربارۀ من،على،حسن،حسين و فاطمه.وى مى گويد:از طرق متعدّد حسن و صحيح از انس روايت شده است كه پيامبر پس از نزول اين آيه هنگام خارج شدن براى اداى نماز صبح از كنار خانۀ فاطمه عليها السّلام مى گذشت و مى فرمود:اى اهل بيت!نماز،همانا كه خداوند مى خواهد هرگونه ناپاكى را از شما اهل بيت دور بدارد و كاملا پاكتان گرداند.

از ابو سعيد خدرى آمده است كه پيامبر پس از نزول اين آيه چهل روز بامدادان نزد خانۀ فاطمه عليها السّلام مى آمد و مى گفت:السّلام عليكم اهل البيت و رحمة اللّه و بركاته.نماز به پا داريد-رحمت خدا بر شما باد-كه إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... وى مى گويد:اين مدّت از قول ابن عبّاس هفت ماه و در روايتى هشت ماه و در روايت ديگر نه ماه آمده است.وى مى گويد:اين نصّى است از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در اينكه مراد از اهل بيت در اين آيه همان پنج نفر هستند تا آنجا كه مى گويد:ابن جرير در تفسير خود پانزده روايت با سندهاى مختلف مى آورد كه مقصود از اهل بيت در آيه عبارت است از:پيامبر،على، فاطمه،حسن و حسين.نبهانى مى گويد:آخرين حفّاظ جلال الدين سيوطى(شافعى)در تفسير خود الدّرّ المنثور بيست روايت از طرق مختلف آورده است كه مراد از اهل بيت، پيامبر،على،فاطمه،حسن و حسين مى باشند.نبهانى مى گويد:از جملۀ آن است آنچه ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و طبرانى و ابن مردويه از امّ سلمه همسر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل مى كنند كه پيامبر در خانۀ او خواب بود و كسايى خيبرى روى خود كشيده

ص:264

بود.در اين هنگام فاطمه عليها السّلام مقدارى«خزيره» (1)در ديگى سنگى براى حضرتش آورد و پيامبر فرمود:همسر و دو فرزند خود حسن و حسين عليهما السّلام را نيز فرابخوان.او نيز آنها را فراخواند،در حالى كه آنها مشغول خوردن بودند آيۀ: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... بر پيامبر نازل شد و پيامبر زيادى كسايى را كه بر تن داشت به روى آنها كشيد،سپس دست خود را از كسا بيرون آورد و به سوى آسمان برد و فرمود:پروردگارا!اينها اهل بيت و خويشان من-و در روايتى خواصّ من-هستند،پس هرگونه ناپاكى را از آنها دور بدار و كاملا پاكشان گردان.

(و اين را سه بار تكرار فرمود).

امّ سلمه مى گويد:سر خود را زير پوشش(يعنى كسايى كه روى آنها بود)بردم و گفتم:يا رسول اللّه آيا من هم با شما هستم؟حضرت دو بار فرمود:تو بر خير و نيكى هستى. (2)

اهل بيت زنان پيامبر هستند و در همين جا به نقل از ابن عبّاس مى آورد كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله هنگام نماز صبح به خانۀ فاطمه عليها السّلام مى آمد و بر اهل بيت درود مى فرستاد و مى فرمود:

درود بر شما اى اهل بيت،نماز به پا داريد-رحمت خدا بر شما باد-،و سپس آيۀ تطهير را تلاوت مى كرد و اين كار را براى مدّت طولانى هفت ماه تكرار كرد و اين بوضوح دلالت بر نظر ابن عبّاس دارد و پرده از اين دروغ برمى دارد كه به نظر وى مقصود از اين آيه زنان پيامبر باشد و ابن عبّاس به عنوان يكى از افراد نزديك به على عليه السّلام و اهل بيت براى اين افترا برگزيده شده تا اين نظر صحيح جلوه كند و فردى از طرفداران اهل بيت بدان شهادت دهد.

نظر ابن عبّاس والاتر و منزلت او بالاتر و بزرگوارتر از اين است كه چنين سخنى بگويد و نه ذوق عربى و نه طبيعت وحى نازل شده و نه روايات فراوانى كه به هر مناسبتى ايراد شده و مقايسات قابل توجه چنين چيزى را برنمى تابد به گونه اى كه ديگر براى ايادى خيانت پيشه جايى براى بازيگرى باقى نمى ماند.

شايان ذكر است كه در اينجا سخنان محقّق والامقام شيخ نجم الدين عسكرى را به نقل از ابو بكر شهاب الدين در كتاب خود تحت عنوان«رشفة الصادى من بحر فضائل بنى الهادى»بياوريم.وى پس از ذكر آيۀ مباركه و پس از اين توضيح كه منظور از اهل بيت همان پنج تن اهل كسا مى باشند مى گويد:كسانى همچون عكرمه كه با تكيه به ظاهر سياق آيات گمان كرده اند مراد از اهل بيت زنان پيامبر مى باشند به دليل احاديث صريح در اين خصوص بر خطا مى روند.

مجاهد و قتاده و ابو سعيد خدرى و ديگران مى گويند:

اگر اين آيه در خصوص زنان پيامبر نازل شده بود خطاب در آيه براى مؤنّثها مى بود و خداوند مى فرمود:«منكنّ»و«يطهّركنّ»و زنان به مقتضاى عموميت آيه مشمول اهل بيت مى شدند.اهل بيت[بطور كلّى]نيز منظور نيست،زيرا خطاب تنها در خصوص على عليه السّلام، فاطمه عليها السّلام و دو فرزند آنهاست.

اگر افرادى جز على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و دو پسر آنها مقصود مى بود يا در معناى مراد از اهل بيت شركت مى داشت-در حالى كه خود حضرت به هنگام نزول اين آيه حضور داشت-پيامبر اكرم هنگامى كه على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام و دو فرزند آنها را با كساى مقدّس مى پوشاند مى فرمود كه اينها از اهل بيت من هستند ولى حضرت براى رفع اشتباه آنها را

ص:266

به اين معنا اختصاص داد و فرمود:اينها اهل بيت من هستند.تخصيص ايشان از سوى پيامبر جز امر الهى و وحى آسمانى نبود: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى. (1)

راوى مى گويد:آنچه جمهور علماى«عارف»معتقد شده اند و بزرگ پيشوايان«منصف» يقين يافته اند و دلايل«آشكار»قائم به آن است و ادلّۀ«قوى»ضميمۀ آن مى باشد،آن است كه مراد از اهل بيت در آيۀ مباركه سرور ما على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و دو فرزند ايشان است.

مشخص است كه تفسير اين آيه بايد بر عهدۀ كسى نهاده شود كه بر او نازل شده است،زيرا اهل خانه به آنچه در خانه است آگاهترند:

هر سخنى جز سخن محمّد را فروهليد

زيرا هنگام طلوع خورشيد ستارگان ناپديد مى شوند

سيد مى گويد كه حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله همان كسى است كه اين آيه را تفسير كرده و فرموده است كه مراد از اهل بيت كه در آيۀ كريمه آمده على،فاطمه و دو فرزند آنهاست.

اين سخن در احاديث صحيح(صريح)او كه از پيشوايان بزرگ رسيده و در روايت و درايت بر اقوالشان استوار مى باشد آمده است.

نيز مى گويد:امام ابو عيسى ترمذى در جامع خود نقل كرده و آن را صحيح دانسته و ابن جرير و ابن منذر و حاكم(كه آن را صحيح دانسته)و ابن مردويه و بيهقى در سنن خود از طريق امّ سلمه همين روايت را نقل مى كنند. (2)وى سپس حديث را مى آورد.

در اينجا شايسته است قسمتهايى از آنچه شهاب الدين صاحب رشفة الصادى آورده توضيح دهيم.وى در خلال سخنان و تحقيقات برجستۀ خود-كه پيشتر آن را ذكر كرديم-آورده است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اين مفهوم-يعنى اصحاب كسا-را به ايشان اختصاص داد تا هرگونه اشتباهى را از ميان ببرد.

آنچه ما در اينجا مى گوييم اين است كه سخن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به سبب وحى نازل شده بر او بليغ و روشن بود به گونه اى كه چيزى در آن وجود نداشت كه موجب اشتباه شود و تأكيدات و شرايطى كه بيان حضرت را در تخصيص اهل بيت دربر مى گرفت غالبا

ص:267

تأكيد بر اقامۀ حجّت و برنامه ريزى دقيقى بود كه شرايط حاضر و آينده را در نظر گرفته بود،زيرا عواملى در جانهاى بيمار ظهور مى يافت و به فعاليت مى پرداخت كه حسد و نفاق و دشمنى نسبت به اهل بيت را موجب مى شد كه خود سبب مى گرديد نسبت به اهل بيت كينه توزى حاصل آيد و از ارزش آنها كاسته شود و كوشش شود فضائل آنها پوشيده بماند،به همين سبب اين تأكيدات فراوان،در آن ضرورى مى نمود و مقصود از آن آشكار كردن حق به شكلى بود كه هيچ تلاشى آن را نپوشاند و حجّت در آن اقامه شده باشد.اين تلاشها هرچه فراوان باشد و اهل آن هرچند همۀ امكانات وسيع خود را به كار بندند باز هم فرد منصف خواهد توانست در پرتو سخنان و تصريحات پيامبر در حق اهل بيتش به مقطع حق و مفصل صواب و جوهر حقيقت دست يابد و خورشيد،هرچند ابرها انبوه شوند باز هم پنهان نخواهد ماند.

همۀ اين تأكيدات براى آن است كه حق براى مخالفان روشن و حجّت اقامه شده باشد و مقصود از«رفع اشتباه»همين است.

بيهقى نيز آن را صحيح دانسته و ابن حيان آن را در صحيح خود و نسائى در سنن خود و طبرانى در المعجم الكبير خود از طرق مختلف و ابن جرير در تفسير خود 5/22 نقل مى كنند.

ابن منذر و ابن ابى حاتم در تفسير خود و ابن مردويه و خطيب بغدادى و ابن ابى شيبه و طيالسى و ابو نعيم نيز آن را نقل مى كنند.

سيد علوى اظهار مى دارد كه آن را از صحابه نقل كرده است:امام على عليه السّلام و دو فرزند او،عبد اللّه بن جعفر،ابن عبّاس امّ سلمه،عايشه،سعد بن ابى وقاص،انس بن مالك، ابو سعيد خدرى،ابن مسعود،معقل بن يسار،وائلة بن اسقع،عمر بن ابى سلمه و ابو الحمراء كه مجموعا پانزده نفر مى شوند.

براساس اطلاع علوى راويان حديث كسا پانزده تن از صحابه مى باشند در حالى كه شمار آنها بسيار بيشتر است و كسى كه در احاديث جستجو كند درمى يابد كه راويان حديث كسا بيش از آن است كه علوى در كتاب خود«القول الفصل»آورده و اين در حالى است كه سيد هاشم بحرانى در كتاب غاية المرام،ص 287 و 292 در قضيۀ كسا چهل و يك حديث آورده است و ما مستدركاتى براى آن ذكر كرده ايم كه افزون بر سخنان سيد بحرانى است.

علاّمه سيد آقا نجفى تبريزى ساكن قم در احقاق الحقّ 548/2-502 صد حديث و حتّى بيشتر دربارۀ كسا آورده است و ما خود در همين كتاب احاديث بسيارى از ايشان در اين باره آورده ايم.سخن پيرامون حديث كسا را با بيانات سيد علوى حدّاد در كتابش به پايان مى بريم.وى چنين مى گويد:

بيهقى در سنن خود به نقل از محبّ طبرى مى گويد:وارد شدن اين پنج تن از سوى پيامبر در زير كسا در خانۀ فاطمه و امّ سلمه و ديگران تكرار شده و همين درست است.

وى مى گويد:علاّمه سمهودى محدّث قوم(يعنى علماى سنت در روزگارش در مدينۀ منوّره)سخنانى گفته كه علاّمه حدّاد در كتابش الفصل آن را آورده است:بدان كه من در اين آيه درنگ كردم: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... و اخبارى را كه دربارۀ آن رسيده و نيز عملكرد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله پس از نزول آن را از نظر گذراندم و بدين ترتيب براى من روشن شد كه اين آيه منبع فضايل اهل بيت نبوى است،زيرا مسائل بزرگى را دربردارد كه نديده ام كسى متعرّض آن شود.

ص:269

در از ميان بردن ناپاكى و پاك گردانيدنش منحصر به اوست،شايستۀ اين امور مى باشد.

هشتم:طلب اين امر براى خود و آنها در بزرگداشت جايگاه ايشان و افزودن بر منزلت آنان به گونه اى كه ميان خود و آنها تساوى برقرار مى كرد و اين امرى پوشيده نيست.

نهم:اينكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در اين تقاضاى خود از خداوند جلّ و علا بهترين و بليغترين شيوه را برگزيد زيرا تقاضاى خود را از خداوند با مناجاتى به اين گونه بيان مى كند:بار خدايا!درود و رحمت و مغفرت و خشنودى خود را براى ابراهيم قرار داده اى.

حضرت صلّى اللّه عليه و آله اين جملۀ خبرى را همراه با«قد»تحقيقيه كه براى تحقيق اين امر به كار مى رود آورده است و سپس با اين مناجات آن را پى مى گيرد:آنها از من و من از آنهايم و اين از قبيل اخبار است،سپس به عنوان فرعى براى جملۀ طلبى چنين مى فرمايد:بار خدايا!درودهاى خود را[براى آنها]قرار ده.اين برداشت به سبب سرّ ظريفى است كه به دو شكل براى من ظهور كرده است:

اول:كامل شدن مناسبت در ابوّت ابراهيمى كه خود مقتضى استجابت اين دعاست و اينكه خداوند طلبش را براى شخص پيامبر و اهل بيت وى عطا فرمايد،همان گونه كه به پدرش ابراهيم عطا فرمود.

دوم:اينكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از شمار خاندان ابراهيم است همان گونه كه در تفسير: إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ (1)از ابن عباس رسيده است.حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله از خاندان ابراهيم است و اين نورهاى تابان به خاندان او عطا شده است و اين در گذشته براى حضرتش ثابت شده و اينكه خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از اويند و همۀ آنها از خاندان ابراهيم مى باشند و با ذكر انعام به ابراهيم،انعام حضرت صلّى اللّه عليه و آله نيز مستجاب خواهد شد.

دهم:اينكه دعاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بويژه در مسألۀ درود بر ابراهيم پذيرفته است.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از خداى خود مى خواهد كه او و خاندانش را به درود الهى اختصاص دهد و بدين ترتيب درود خدايى بر او و خاندانش تعلّق مى گيرد.

يازدهم:اينكه جمع آنها با حضرت صلّى اللّه عليه و آله در اين تطهير كامل و آنچه از درود بر او و خاندانش ناشى مى شود مقتضى پيوستن آنها به وجود شريف پيامبر است همان گونه كه

ص:271

حضرت بدان اشاره دارد:خدايا!آنها از من و من از آنهايم.و نيز اين سخن حضرت كه:

من با كسانى كه با ايشان سر جنگ دارند سر جنگ دارم و با كسانى كه با آنها در صلح به سر مى برند در صلح به سر مى برم؛همچنين در داستان مباهله كه خداوند از آن چنين ياد مى كند: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ نيز آنها به حضرت صلّى اللّه عليه و آله ملحق شده اند.خداوند تبارك و تعالى اهل كسا را به حضرتش ملحق كرده است و اين الحاق دلالت بيشترى در اعتماد و يقين حضرت به خويشتن دارد زيرا حضرت جرأت كرده عزيزان و پاره هاى جگرش را به خويش پيوند دهد.حضرت در پيوند دادن خود به آنها و در اطمينان به خود به دروغ دشمنانش بسنده نكرد.

دوازدهم:انحصار ارادۀ الهى در از ميان بردن ناپاكى و وجود تطهير ايشان اشاره به حرام بودن آنها بر آتش جهنّم دارد-و اين خواهد آمد-.

سيزدهم:تشويق آنها به كمال دورى از آلودگى گناهان و مخالفت[با اوامر الهى]و حرص كامل در فرمانبرى از دستورهاى داده شده زيرا آنچه قبلا هنگام يادآورى نماز بيان شد بر آن دلالت دارد كه:(نماز را به پا داريد رحمت خدا بر شما باد)؛ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...

چهاردهم:اين سخن پيامبر كه«مرا در بهترين خاندان قرار داده است»و به همين سبب اين سخن پروردگار: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ... دلالت بر آن دارد كه ايشان ازاين رو شايستگى آن را دارند كه بهترين مردم باشند.

پانزدهم:آيه،مفيد طهارت و برابرى آنهاست و الحاق آنها به پيامبر در ندادن صدقه كه چرك دست مردم است از آن ناشى مى شود و مى بايد به جاى آن خمس فىء و غنيمت به آنها پرداخت شود. (1)

نكاتى چند خلاصه كرد:

1-اين آيۀ مباركه در طبيعت خطاب با ساير آيات پيش و پس از آن تفاوت دارد.آيات پيش از آن چنين است: وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ (1)و پس از آن چنين مى باشد: وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللّهِ وَ الْحِكْمَةِ. (2)

مى بينيد كه در اين دو آيه خطاب با زنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در سطحى با ساير احاديث مسلمانان مى باشد و در آن برجستگى آيۀ تطهير به چشم نمى خورد.چه آن كه در آيۀ تطهير كمال احترام و نهايت توجه همراه با اهميت بسيار وجود دارد كه از جملۀ آن است اين خطاب شريف:(اهل بيت)و همان گونه كه به كعبه از روى بزرگداشت«بيت اللّه»يا «بيت»مى گويند تا آنجا كه مفهوم آن نياز به قرينه اى ندارد كلمۀ«اهل بيت»نيز مفهومى مشخّص پيدا كرده است و به مجرّد اطلاق آن بدون نياز به توضيحى ذهن متوجه آن مى شود،گويى كه گفته شده«اهل بيت پيامبر»تا اين معنا روشن شده باشد كه تنها اين بيت و اهل آن است كه ارادۀ خداوند سبحان در از ميان بردن پليدى از آن و پاك گردانيدنشان بدان تعلّق يافته و از سوى ديگر در آن شرافت بزرگ و كرامتى آشكار نهفته است،چرا كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در تعلق گرفتن ارادۀ الهى در از ميان بردن پليدى از ايشان و مخصوص شدن به عنايت خدا همراه آنهاست و از همين رو تسميۀ«اهل بيت»شرافتى است براى آنها زيرا كه خداوند اين را براى آنان خواسته و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بارها بر آن تأكيد كرده است.

2-تعلّق گرفتن ارادۀ الهى در از ميان بردن پليدى از ايشان و پاك كردن كامل آنها،و روشن است آنچه خدا بخواهد همان خواهد شد،هرگاه دانستيم كه اين سخن مقدّس از سوى خداوند فروفرستاده شده است پس ارادۀ او را هم در بر خواهد داشت و هر چيزى در اختيار اوست: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (3).

ص:273

به علاوۀ آن كه بيان قرآنى در اين آيه با اهتمامى خاصّ نازل شده است و آن از كلمۀ «انّما»پيداست كه دلالت بر حصر مى كند و گويى كه ارادۀ الهى در اين امر منحصر مى باشد و محدود بدان است و دامنۀ آن به سوى ديگرى كشيده نمى شود.

هرگاه همۀ اين امور را دانستيم بوضوح آشكار مى شود كه بزرگداشت اين آيه نسبت به اهل بيت چيزى است كه نمى توان آن را توصيف كرد.در اين مسأله هيچ گونه مبالغه اى نيست و بيش از اندازه به آن بها داده نشده است.هر كه ارادۀ الهى را بزرگ بشمرد و سخن خداوند را مقدّس بدارد و اين عبارت را دريابد درك مى كند كه آن در نهايت بزرگداشت و غايت توجّه نسبت به اهل بيت طاهرين است،به گونه اى كه هيچ كس بر آنها پيشى نمى گيرد و كسى بديشان نمى پيوندد.

تأكيد با لام در «لِيُذْهِبَ» و مفعول مطلق «يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» را نيز بايد بدان افزود كه اگر تمام اين نكات روشن شود والايى مقام اهل بيت و علوّ منزلت ايشان تا آنجا آشكار مى شود كه هيچ كس انديشۀ رقابت با آنها را به مخيّلۀ خود راه نمى دهد چه رسد به آن كه به حدّ ايشان برسد هرچه قدر هم كه مقام و منزلت داشته باشد.پس ازآن كه اين اعلان و بيان بزرگ و آشكار در حق آنها نازل شد.

3-روشن شد كه مقصود از اهل بيت پيامبر،على،فاطمه،حسن و حسين هستند و در اين امر براى كسى كه تركيبهاى زبان عربى را بشناسد و با كاربردهاى آن آشنايى داشته باشد ترديدى وجود ندارد و ممكن نيست پس از تواتر و ثبوت توجه خاص در غنيمت شمردن مناسبتهاى فراوانى كه غالبا پيامبر آنها را فراهم مى كرد آن را بر غير اين پنج تن يعنى اهل كسا حمل كرد،بويژه آن كه خطاب در آيات جنبى آيۀ تطهير بر محور ضماير مؤنّث است: «وَ قَرْنَ» ، «وَ اذْكُرْنَ» ، «وَ أَطِعْنَ» ،در حالى كه خطاب در اين آيه بر محور ضماير مذكّر قرار دارد: «عَنْكُمُ» ، «يُطَهِّرَكُمْ» به علاوۀ عملكرد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نسبت به اهل بيت در حصر خصوصى آنها با تأكيدات فراوان مثل گرد آوردن آنها زير كسا و دعا براى آنها و كشيدن كسا از دست همسر پيامبر يعنى امّ سلمه در كنار شكوه جلال مضمون و پربارى محتوا و شفافيت خطاب در آن.

روايت بيش از چهل صحابى به طور متواتر نقل شده كه مقصود از اهل بيت تنها

ص:274

پنج نفر است و دخول اين پنج تن[در اهل بيت]ضرورة روشن است ولى اختصاص زنان پيامبر يا شمول اهل بيت به غير از اين پنج نفر نياز به دخالت و دردسر دارد همچون فرياد كردن عكرمه در بازار و دعوت او به مباهله و شيوه هاى ديگرى كه بر جعل تأكيد دارد و نيت دشمنان نسبت به اهل بيت را آشكار مى سازد.

آيا تأكيدى بيش از عملكرد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله وجود دارد كه از امت خواست بزرگداشت اهل بيت را ضرورى بشمارند تا آنجا كه نقل متواتر از سوى بيش از چهل صحابى به طور صحيح رسيده است.

در توجه پيامبر نسبت به اهل بيت همين بس كه بگوييم حضرت صلّى اللّه عليه و آله ايشان را در كسا كرد يا عباى خود پيچيد و بر ايشان به كيفيّتى كه گذشت دعا كرد و با توجّه به اخلاق والايش كه قرآن بدان گواهى مى دهد كسا را از دست همسرش امّ سلمه بيرون كشيد و چهل بامداد و بنا بر برخى روايات هفت ماه و براساس برخى روايات ديگر هشت ماه و بر مبناى پاره اى احاديث ديگر نه ماه هنگام فجر نزد خانۀ فاطمه مى آمد و چنين ندا مى داد:سلام بر شما اى اهل بيت نماز را برپا داريد،رحمت خدا بر شما باد،و اين آيه را تلاوت مى كرد: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...

آيا تأكيدى بيش از اين را مى خواهيد؟

4-اما دربارۀ مضمون اين آيۀ كريمه بايد گفت كه بدون ترديد مفاد روشن آن عصمت آنها از سوى خداوند و اعلان اين عصمت به مسلمانان است و خطاب آيه به آنها به منظور بزرگداشت مقام ايشان به گونه اى است كه واژه ها نمى توانند آن را حصر يا بيان كنند.

ضرورتا يك مسلمان سخن خدا را مقدس مى شمارد و اگر فرد مسلمان توجه لازم را به كار بندد و با اين آيۀ كريمه با درك آگاهانه روبرو شود مضمون والاى آن براى او آشكار خواهد شد.

آيا مفهوم اين آيه عصمت اين پنج نفر-كه درود خدا بر آنها باد-نيست؟و از همين روست كه خداوند تعالى تنها ايشان را به ارادۀ خود منحصر داشته است: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...

و اراده از مراد تخلف ندارد پس ارادۀ الهى در از ميان بردن پليدى از آنها و پاك گردانيدن مطلق و بى حدّ ايشان بدون شك تحقق خواهد يافت،همان گونه كه پليدى و ناپاكى و گناه و تمامى خطاها و هرگونه مخالفتى[با امور الهى]از ايشان بركنار است اين را نيز بايد

ص:275

دانست كه چنين لغزشهايى تنها از ايشان منتفى است،زيرا به گواهى اهل زبان«الف و لام»در كلمۀ «اَلرِّجْسَ» بر عموم دلالت دارد و مفهوم آن اين است كه خداوند اراده فرموده همۀ پليديها را از آنها دور بدارد و كاملا ايشان را پاك و پاكيزه گرداند.

آيا اين به مفهوم عصمت و هدايت يافتن نيست؟آيا چنين نيست كه خداوند تبارك و تعالى اخلاص آنها را دانسته و صداقتشان را به بوتۀ امتحان گذاشته و سپس آنها را براى دين خود برگزيده و براى خويش انتخاب كرده است و هرگونه پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانده است.

علاوه بر آن كه دخول پيامبر در اهل بيت كه به گواهى قرآن معصوم است وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى (1)و نيز دخول جبرييل سيد الملائكه با ايشان و ارادۀ الهى در از ميان بردن پليدى از همۀ آنها و پاك گرداندن كامل ايشان با آگاهى از اينكه ملائكه مخلوقاتى پاك و معصومند، لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ (2)همگى دليل روشنى است در اينكه خداوند تبارك و تعالى آنها را براى منظورى آماده كرده است كه پيامبر اكرم را براى خود مهيّا ساخته بود تا دينش را حفظ و شريعتش را تبليغ كند و امّتش را تحت سرپرستى داشته باشد اگرچه امتش ترك يارى او كنند و با خدايشان به مخالفت برخيزند چنان كه امّتهاى پيشين با پيامبران گذشته و جانشينان ايشان به مخالفت برخاستند و راه عصيان در پيش گرفتند.اين بيان مسأله از نظر مضمون.

5-اما از نظر اختصاص ايشان به اين شرافت عظيم آنچه از ديدگاه تواتر راويان و بزرگى منزلت آنها و تعدّد منابع موجب قطعيت مى شود بيان شد.

اگر اين مختصر وسعت شمارش كسانى را كه در آن ذكر نشده نداشته است خوانندۀ گرامى مى تواند به منابع زير كه بيشتر مورد رجوع است مراجعه كند:

1-محمّد و على و بنوه الاوصياء،اثر شيخ عسكرى.ص 117-90.

2-فضائل الخمسة من الصحاح الستّة،اثر سيّد فيروزآبادى،ص 243/1-224.

3-ينابيع المودّة،اثر شيخ سليمان قندوزى،باب سى و سوم،ص 127-124.

4-غاية المرام فى حجّة الخصام،ص 300-287.

ص:276

5-المراجعات،اثر سيد عبد الحسين شرف الدين كه تمامى آن آكنده است از دلايل رسا و نشانه هاى آشكار كه به قول حق بيانگر صواب رسيده است.

در اين كتابهاى منبع كه از استوارى و ارزش برخوردارند نكاتى وجود دارد كه خواننده يا پژوهندۀ جستجوگر را بى نياز مى كند و او را در اين نكته كه مورد نظر است،به نتيجۀ قطعى مى رساند كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله امر خلافت را فرونگذاشته است چنان كه قرآن كريم نيز از عهده دار امر خلافت و جانشينان پيامبر پس از رحلت ايشان غفلت نورزيده است.همانا خداوند پيامبر را براى اين مسأله آماده ساخته و قرآن در شأن وى نازل شده است كه اين خود دليل اهتمام كامل به مسألۀ خلافت است.

اين آيۀ روشن در اداى معنا-و مقايسه ها و سخنان گرانسنگ پيامبر كه اين آيه را در برگرفته-يكى از نصوصى است كه پيرامون اين مسألۀ بزرگ مى باشد.

در پايان بيان كرديم كه چگونه راويان انطباق اين آيه را دربارۀ پنج تن آل عبا-و نه ديگران-نقل مى كنند و آن را با مناسبتى همراه مى سازند كه در ذهن،بيشتر جاى مى گيرد و در خاطره ماندنى تر است تا دستان آلوده و بازيگر نتوانند آن را بپوشانند يا تباه سازند و دگرگونيهاى زمانه-هرچه روزگار به طول بينجامد و شرايط زندگى تغيير يابد-باز نخواهد توانست نو بودن آن را به كهنگى بكشاند و نشانۀ آن اين است كه هرگاه مسلمانان اهل كسا يا آل عبا يا اهل بيت را به خاطر مى آورند،ذهن آنها به سوى فردى جز پنج تن معصوم توجّه نمى يابد،چنان كه مضمون آيه نيز چنين است.بدون ترديد پس از ملاحظۀ كتابهاى اسلامى مربوط به حفظ اخبار نبوى و كتب تفسير و تاريخ و سير اطمينان خواهيد يافت كه نويسندگان اين كتابها نمى توانسته اند از مناسبتى اين گونه غفلت ورزند-حتّى اگر دشمن اهل بيت بوده و در ستيزه جويى و دروغ بستن بر آنها حرام را حلال بشمارند و از وارد آوردن آزار و اذيت به ساحت پاك آنها هيچ گونه ابايى نداشته باشند.

انطباق آيه تنها بر اين پنج نفر چنان كه بيان شد ضرورتا امرى معلوم است و از آنجا كه اين مسأله روشن و مؤكّد مى باشد،بنابراين اطمينان خواهيد يافت كه همين نسل گهربار است كه اظهار شرافت و بزرگى منزلت و بلندى مقامشان در نزد خداوند عزّ و جلّ مورد نظر مى باشد.هيچ ستيزه گرى چاره اى ندارد مگر آن كه براى خضوع در برابر حق روشن دربارۀ كسانى كه خداوند بديشان حكمت و سخن تعيين كننده بخشيده سر تسليم

ص:277

فرود آورد،اگرچه كينۀ كوركورانه كه وجود برخى از اشخاص مطرح را طعمۀ خود كرده و تعصّب مذموم،بينش آنها را به كورى كشانده و دشمنى و عداوت،وجدانشان را ميرانده و خردشان را ستانده است پس در اين راه مى كوشد كه از اين مسأله غفلت شود يا بر آن سرپوش نهاده شود و يا براساس دشمنى و عداوت نسبت به اهل بيتى كه خداوند محبّت آنها را ضرورى شمرده و دستور به فرمانبرى از آنها داده،از اهميّت مسأله بكاهند.چنان كه دربارۀ عكرمه گفتيم كه وى ندا درمى داد كه اين آيه دربارۀ زنان پيامبر نازل شده و در اين راه-افراد را-به مباهله دعوت مى كرد و اين كار به رغم صراحت مسأله و وضوح حق و معروفيت قضيه و قوّت سند،صورت مى پذيرفت و او با شور و حرارت و با بهره بردارى از همۀ امكاناتش و با آگاهى از عدم امكان اين امر و بى فايده بودن آن به سبب نزديكى به دوران پيامبر و مخالفت بى پردۀ او با نقل و لغت و واقعيّت چنين چيزى را در بازار فرياد مى كرد.

اين شيوۀ دشوار را بسيارى پس از او در پيش گرفتند و ما شايسته تر ديديم كه با سخن گفتن پيرامون آنها و ارزيابى عملكردشان وقت شما گرفته نشود،زيرا نوشته هاى آنها درهم نورديده شده است و حقيقت روشنتر از آن است كه پنهان بماند و حق براى پيروى شايسته تر است و به همين سبب به آنچه دربارۀ اين آيۀ مباركه گفتيم بسنده مى كنيم تا به بيان نصّ دوم بپردازيم.

ص:278

شما از هر بعد كه به مسأله بنگريد مى توانيد بر وصيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و توجه ايشان به امر خلافت استدلال كنيد و روشن است كه تنها يكى از اين آيات يا احاديث متواتر در دلالت به اين مقصود كافى است.در آيۀ پيش گفته نكته اى است كه از سوى خداوند سبحان عصمت اهل بيت و از ميان بردن ناپاكى از ايشان و پاك گرداندن كامل آنها را ثابت مى كند و اين امر با ارادۀ نافذ الهى كه قطعا تحقّق خواهد يافت صورت مى پذيرد و هرگاه خداوند چيزى را بخواهد يك فرد مسلمان سخن او را مقدس مى شمارد و كتاب او را بزرگ مى دارد.

اين آيۀ كريمه در امامت و عصمت ايشان نيز دلالتى روشن دارد و پس از ذكر يك مقدمه-كه گريزى از آن نيست-در بيان اين مطلب سخن خواهيم گفت.

اثر سترگ و پيروزى بزرگى كه اسلام از اين مناسبت به دست آورد بر مسلمانان پوشيده نيست،مناسبتى كه اين آيۀ كريمه از آن سخن مى گويد،و آن هنگام آمدن مسيحيان نجران بود كه هدف آشكار آنها محاجّه با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و مخاصمت با ايشان در امر نبوت و خاتم الانبيا بودن ايشان و قطع رسالتهاى آسمانى پس از ايشان بود.

اجتماع هزاران نفرى اعمّ از مسلمانان و كافران و منافقان تشكيل شده بود و همگى در انتظار نتيجه اى بودند كه بزودى از اين اجتماع بزرگ تاريخى روشن مى شد.مسيحيان نجران در اين اجتماع نيرنگهاى مختلفى را به كار بسته بودند كه توجه را به خود جلب مى كرد و هدف آنها از اين كار جلب مسلمانان ضعيف به سوى خود و سيطره بر انديشه هاى ايشان بود،البته پس از زمانى كه از موفقيت در آوردن حجّت نااميد شدند و دانستند كه در تلاش خود كامياب نخواهند شد.هنگامى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله عدم همسويى آنها را در آوردن برهان آشكار و دلايل رسا و نيز فتنه انگيزى آنها در اين امر و انحرافشان را از راه روشن حق-به هنگام توانايى در نيرنگ و فريب-ديد در برابر آنها چنان كرد كه اقتضاى دورانديشى در موضعگيرى دقيق ايشان بود زيرا آنها را به مباهله فراخواند.

از آنچه مفهوم و روشن مى باشد آن است كه صرف آمدن آنها و بازگشتشان به سرزمين خود بدون به رسميّت شناختن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و بدون اعلان حقى كه آن را با همۀ وسايل شناخت شنيدند و دريافتند،اثر عميق و منفى خود را بر ساده دلانى داشت كه آن قدر ايمان در قلبشان وارد نشده بود كه به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اعتماد داشته باشند و به

ص:280

دين خود يقين داشته باشند و به تلاشهاى خيانت بار-هرچه هم وسيله و شيوۀ آن در نظر مردم بزرگ باشد-توجّهى نورزند.

يهوديان نيز بعدا كوشيدند همين راه را در پيش بگيرند كه اين نيز تأثير و گمراهى بيشترى داشت،زيرا مادامى كه آنها اهل كتاب بودند و نسبت به دين شناخت داشتند و با اين حال در برابر پيامبر حاضر شده ولى از ايمان آوردن به او سرباز زدند،مفهوم آن نزد افراد بدون درك و بينش اين است كه اين جماعت در دين پيامبر نارسايى ديده اند و در اثبات اينكه دين پيامبر بر حق است نقصان و كاستى يافته اند.

در اين هنگام براى موضعگيرى دقيق،خداوند تبارك و تعالى به پيامبر و دوست خود محمّد صلّى اللّه عليه و آله با اين بيان سترگ در آيۀ مباركه دستور داد تا اين كشمكش را قطع و حق را آشكار دارد و حجّت براى هر ديده ورى اقامه شود: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ. (1)

دو طرف در مجلس مباهله حاضر شدند و نتيجۀ بزرگ آن خوار شدن مسيحيان و شكست ايشان و توسل جستن به پرداخت جزيه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى برگزار نشدن مباهله بود.

تاريخ تحقيقى و ثابت شده و نيز سخنان مفسران همگى حاكى از آن است كه به مجرد ظهور پرجلال اهل بيت عليهم السّلام در برابر جمع حاضر،مسيحيان به شكست كشيده شدند و براى هر آنچه از روى خوارى و حقارت بر آنها تحميل شود آماده گشتند.

بدين ترتيب پيروزى ظهور كرد و مسلمانان به كاميابى دست يافتند و خوارى و نوميدى و ترس به عنوان سلاحى ترسناك در صف مشركان،كافران و منافقان راه يافت كه رقابت طلبيهاى آنها را ريشه كن مى كرد و جلوداران مسلمان را در روياروييهاى خود عليه دشمنان و مخالفان توانا مى ساخت و پيروزى در پس پيروزى را براى آنها به ارمغان مى آورد.

آن روز كه كوچه و بازار آكنده از تماشاچيانى بود كه بى صبرانه در انتظار نتيجۀ سرنوشت ساز بودند داراى ابعادى ژرف و ريشه دار بود زيرا اين روز،قدرت و نفوذ

ص:281

اسلام،اين دين حق را هموار ساخت و باطل را خوار كرد و قهرمانان آن را در تحركاتشان هراساند،تحركاتى كه به آرامش نمى گرويد مگر پس ازآن كه نيروهاى پراكندۀ خود را گرد آورد و فرصت دست داده و گرانبها را در به دست آوردن سلامت و موفقيت مورد بهره بردارى قرار دهد و اسلام،اين دين حق با شجاعت دعوتگران و اطمينان طرفدارانش با ضربات درهم كوبنده هر تلاش فريبنده اى را پى گيرى مى كرد و خداوند براى اسلام در هر يك از روياروييهايش با باطل پيروزى درخشان و كاميابى آشكارى را مقدّر كرده است.

كه مسلمانان ابناء مهاجران و انصار و نزديكان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى باشند و نيز روشن است كه پيامبر زنانى داشت و همسران ايشان كم نبودند.

حضرت زهرا عليها السّلام بنا به مفهوم عرفى دخت پيامبر بود و از زنان ايشان حساب نمى شد،پس چرا حضرت هيچ يك از ابناى مهاجران يا انصار و يا نزديكان را جز حسن و حسين عليهما السّلام حاضر نكرد و از زنان خود نيز هيچ كس را همراه نياورد و تنها به وجود حضرت صديقه بسنده كرد.

آيا اين دليل آن نيست كه خداوند مى خواست به مردم-اعمّ از مسلمانان و مسيحيان مباهله كننده و ديگران-اطّلاع دهد كه وجود اين پنج تن يعنى وجود اسلام و فقدان آنها برابر است با خاموشى نور اسلام و از ميان رفتن آثار آن.

آيا مفهوم آن اين نيست؟اگر چنين نيست پس چگونه است؟

و سرانجام سؤال سوم:

3-آدمى هيچ گاه خود را فرانمى خواند،زيرا معنايى براى آن مترتّب نيست و حال آن كه خداوند سبحان در اين آيۀ مباركه بصراحت فرموده است: نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا... بنابراين حضرت،فرزندان خود حسن و حسين عليهما السّلام و از ميان زنان،فاطمه عليها السّلام را حاضر كرد و نفس مقدس خود على عليه السّلام را به همراه آورد و هيچ فرد ديگرى دستور نداشت به اين مناسبت ارزشمند در اين دعوت شركت كند،جز افرادى كه نامشان گذشت.

اگر به موجب اين بيان عظيم الهى،على عليه السّلام نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نباشد به مقتضاى منطوق آيۀ كريمه على عليه السّلام ديگر حقى در اين دعوت نمى داشت.

امر الهى،دعوت شدگان براى اين مقصود مهم را مشخص كرده است و اينك اين سؤال پيش مى آيد:

هدف از كلام معجز الهى يعنى قرآن كريم در قلمداد كردن على عليه السّلام به عنوان نفس رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله چيست؟

آيا اين صرفا مجرد عواطف بوده است يا تنها اظهار كرامتى بود بى هيچ محتوايى كه منظور نظر قرآن باشد و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز آن را براى تمامى مردم ابلاغ كرده است؟

آيا مفهوم آن،اعلان اين حقيقت نبوده كه وجود على عليه السّلام در ميان امت همان وجود پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است و از آنجا كه وجود على عليه السّلام به مثابه وجود پيامبر بوده ازاين رو

ص:283

على عليه السّلام در حيات خود نمايانگر پيامبر و پس از وفات پيامبر،جانشين اوست و آيا مفهوم و مفاد اين سخنان در هر حال آن نيست كه على عليه السّلام نفس پيامبر است؟آيا چنين نيست؟

اين قرآن و سنّت نبوى است كه در پيش روى شما قرار دارد و آنچه بر شماست اين است كه عقل و ذوق خود را در فهم سخن عظيم الهى حاكم قرار دهيد-تقواى خدا شعار صالحان است-و سپس مى توانيد هر رأيى را كه بخواهيد براى خود برگزينيد.

گفتيم كه وجود اين پنج تن همان وجود اسلام است و نبودن ايشان در حكم محور اسلام مى باشد و بدون اسلام مسلمانان بقايى نخواهند داشت،بنابراين وجود آنها تنها وجود افراد نيست بلكه وجود امّتى كامل مى باشد.

شايد اين،قسمتى از ظهور واضح آيه باشد كه به تفصيل نيازى ندارد و اينك به توضيح خود دربارۀ وجوهى كه علماى اعلام آن را درك مى كنند ادامه مى دهيم.

انطباق اين آيه بر اين پنج تن-و نه بيشتر-از سوى اقطاب محدثان و مفسران و سيره نگاران به گونه اى ثابت شده است كه به تواتر آن اطمينان مى يابيد.

علاّمه زمخشرى در تفسير خود كشّاف سخنانى دارد كه بخشى از آن را به قدر نياز مى آوريم:

هنگامى كه آنها را به مباهله فراخواند...گفتند:بازگرديم و ببينيم چه مى شود..

هنگامى كه به شكست كشيده شدند به«عاقب»كه انديشور آنها بود گفتند:عبد المسيح! نظرت چيست؟وى پاسخ داد:اى گروه مسيحيان!به خدا سوگند كه آنها را شناختم.

همان محمّد صلّى اللّه عليه و آله نبّى و مرسل است و از سوى خداوند آمده است تا اختلافات شما را حل كند.به خدا سوگند مردمى با پيامبرى مباهله نكردند مگر آن كه بزرگانشان زندگى نكردند و نونهالانشان جوانه نزدند...اگر چنين كنيد هر آينه هلاك خواهيد شد.اگر نمى خواهيد كارى انجام دهيد جز مأنوس بودن با دين خود و پايبندى بر آيين خويش پس در برابر اين مرد فروتنى كنيد و به شهرهاى خود بازگرديد.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمد در حالى كه حسين عليه السّلام را در آغوش داشت و دست حسن عليه السّلام را گرفته بود و فاطمه عليها السّلام پشت سر پيامبر و على عليه السّلام پشت سر فاطمه عليها السّلام در حركت بودند.

پيامبر فرمود:هرگاه من دعا كردم آمين بگوييد.اسقف نجران گفت:اى گروه نصارا! همانا من چهره هايى مى بينم كه اگر خدا بخواهد كوهى را به سبب آنها از جايش بركند، چنين مى كند،با آنها مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و تا روز قيامت حتى يك مسيحى بر روى كرۀ زمين نخواهد ماند.مسيحيان گفتند:اى ابو القاسم!بهتر آن ديديم كه با تو مباهله نكنيم و تو را بر دينت ثابت بداريم و خود بر دينمان ثابت باشيم.پيامبر فرمود:اگر مباهله نمى كنيد اسلام بياورد تا هرچه به سود مسلمانان است به سود شما باشد و هرچه به زيان ايشان است به زيان شما باشد.آنها از اين كار نيز سرباز زدند.حضرت فرمود:پس من به شما اعلان جنگ مى كنم.آنها گفتند:ما توانايى جنگ با عربها را نداريم،ولى به

ص:285

شرط آن كه با ما نجنگيد و ما را نهراسانيد و از دينمان بازمان نداريد با شما مصالحه مى كنيم كه هر سال دو هزار حلّه به شما بدهيم،هزارتا در ماه صفر و هزارتا در ماه رجب و سى زره عادى از آهن.حضرت در برابر اين كالاها با آنها مصالحه كرد و فرمود:

به خدايى كه جانم در يد قدرت اوست،هلاك و نابودى بر اهل نجران خيمه افكنده بود و اگر ما را لعن مى كردند به ميمون و خوك تبديل مى شدند و اين منطقه براى آنها آكنده از آتش مى شد و خداوند،نجران و اهل آن را حتى اگر پرندگانى بودند بر سر شاخسار نابود مى ساخت و يك سال بر مسيحيان نمى گذشت مگر آن كه تمامى آنها نابود مى شدند.

و از عايشه روايت است كه:پيامبر آمد در حالى كه تكه پارچۀ دوخته نشده اى از پشم و موى سياه بر دوش افكنده بود.در اين هنگام حسن عليه السّلام وارد شد و پيامبر او را زير اين پارچه جاى داد،سپس حسين عليه السّلام آمد و پيامبر او را نيز زير پارچه جاى داد و به همين ترتيب فاطمه عليها السّلام و على عليه السّلام را و سپس فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ.... (1)سپس زمخشرى اين سؤال را مطرح مى كند كه چرا پيامبر اين برگزيدگان پاك را با خود همراه ساخت،در حالى كه براى تحقّق يافتن هدف كافى مى بود كه خود به تنهايى به مباهله مى پرداخت.

وى خود به اين پرسش چنين پاسخ مى دهد:اگر بگويى چه چيزى او را به مباهله وامى داشت مگر آن كه دروغگو و خصومت كنندگان آشكار شوند،و اين امرى است كه به او و به كسى كه به او دروغ مى گويد مربوط مى شود.پس معناى همراه آوردن فرزندان و زنان چيست؟در پاسخ بايد بگوييم كه اين مطلب بر اعتماد به حال خود و يقين داشتن به صداقت خويش دلالت بيشترى دارد،زيرا حضرتش جرأت كرد عزيزان و جگرگوشه ها و محبوبترين كسانش را در معرض چنين امرى قرار دهد و به اين بسنده نكرد كه تنها خود را به صحنه بياورد و به اطمينانش نسبت به دروغگو بودن دشمن هم كفايت نكرد تا آن كه دشمنش به همراه دوستان و عزيزانش در صورت تمام شدن مباهله ريشه كن شوند و حضرت فرزندان و زنان را به خود اختصاص داد،زيرا آنها عزيزان خانوادۀ او بودند و نزديكى بيشترى به قلبها داشتند تا آنجا كه چه بسا فرد خود را فداى آنها كند و در راه آنها آن قدر بجنگد كه كشته شود.از سوى ديگر اهل بيت كينۀ جنگهاى گذشته را در خاطر داشتند تا همين خود پايشان را استوارتر سازد.آنها مدافعان جان

ص:286

بركفى ناميده مى شدند كه از حقيقت حمايت مى كردند.خداوند در قرآن«ابناء»و«نساء» را بر«انفس»مقدّم داشت تا مقام و منزلت والاى آنها را خاطرنشان كرده باشد و اينكه اعلان دارد آنها بر«انفس»مقدّمند و«انفس»فداى آنها مى شوند.

در اينجا دليلى وجود دارد كه هيچ چيز از آن قويتر نيست و آن فضيلت اصحاب كسا است كه از برهانى روشن در صحّت پيامبرى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله برخوردار مى باشد،زيرا هيچ موافق و مخالفى نقل نكرده كه مسيحيان،مباهله را پذيرفته باشند. (1)

علماى امت سخن خدا و احاديث پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را در اين سطح مى فهمند:«خداوند در قرآن«ابناء»و«نساء»را بر«انفس»مقدّم داشت تا مقام و منزلت والاى آنها را خاطرنشان كرده باشد و اينكه اعلان دارد آنها بر«انفس»مقدّمند و«انفس»فداى آنها مى شوند.در اينجا دليلى وجود دارد كه هيچ چيز از آن قويتر نيست و آن فضيلت اصحاب كساست.»

به همين سبب آنها همسنگ قرآن و ثقل دومى هستند كه سرور پيامبران به يادگار نهاده است،آنها همان كسانى هستند كه خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانده است.

ممكن است از روايت عايشه-كه بيان شد-چنين به دست آيد كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در مناسبتهاى گوناگون بر اين امر سترگ تأكيد مى ورزيد همان گونه كه از خلال احاديث فراوانى كه به هنگام سخن از آيۀ تطهير بيان شد آشكار مى شود.

اين توجّه،نشان آن است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دربارۀ عترت طاهره اهتمام داشته و مايل بوده آن را در اذهان امت متمركز سازد كه درونمايۀ اين آيۀ مباركه شامل آن است كه تنها به ايشان اختصاص دارد و بر امت است كه مفهوم عظيم آن را دريابد و پيوسته آن را به خاطر داشته باشد پس دستان بازيگر نيز نخواهند توانست از شأن اين مهم بكاهند يا آن را از خاطرۀ مسلمانان دور سازند و در اين ميان تفاوتى هم نمى كند كه چقدر زمان به طول بينجامد و چقدر تلاشها فزونى يابد.

از جمله مفسّرانى كه تأكيد دارند اين آيۀ مباركه در حق پنج تن آل عبا نازل شده عبارتند از:

ص:287

امام ابو البركات نسفى در تفسير خود كه در آن چنين آمده است:

«پيامبر آمد در حالى كه حسين عليه السّلام را در آغوش داشت و دست حسن عليه السّلام را گرفته بود و فاطمه عليها السّلام پشت سر ايشان و على عليه السّلام پشت سر فاطمه عليها السّلام در حركت بودند و پيامبر مى فرمود:هرگاه من دعا كردم آمين بگوييد.پس اسقف نجران گفت:اى گروه مسيحيان!همانا من چهره هايى مى بينم كه اگر از خدا بخواهند كوهى را از جاى خود بردارد خدا چنين مى كند،پس با آنها مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و ديگر حتى يك مسيحى بر روى زمين باقى نخواهد ماند.» (1)

در تفسير جلالين جلال الدين محلى و جلال الدين سيوطى چنين آمده است:«پيامبر خارج شد در حالى كه حسن و حسين عليهما السّلام و فاطمه عليها السّلام و على عليه السّلام با او بودند و حضرت خطاب به آنها فرمود:هرگاه دعا كردم آمين بگوييد» (2)،تا پايان.

اما فخر رازى پيرامون اين آيۀ مباركه يعنى آيۀ 61 سورۀ آل عمران و آيۀ تطهير-كه بيان شد-و آيۀ مودّت تحقيقات استوارى دارد كه شايسته است پژوهشگران آن را ببينند و در آن تأمّل كنند.

سخنان شبلنجى در نور الابصار به نقل از فخر رازى و زمخشرى در كشّاف را آورديم كه كلمۀ«اهل البيت»تنها به پنج تن اهل كسا اختصاص دارد و بس تا آن كه به شكل يك مفهوم درآمده و به مجرد اطلاق اين كلمه اين افراد پاك به ذهن متبادر مى شوند و آنها تنها كسانى بودند كه براى مباهله پا به صحنه نهادند.

اما رازى دربارۀ اينكه حسن و حسين عليهما السّلام پسران پيامبر اكرمند و نيز صحّت اين امر به گواهى قرآن و سخنان پيامبر-آن هم بيش از يك بار-تحقيقاتى كافى دارد.

شايد بهتر باشد به اين مناسبت سخنان امام رازى را به نقل از شعبى كه در حضور حجّاج بوده بياوريم:

دلالت ديگر اين سخن بر اهميت نقشى است كه سياستهاى حاكم در ستيز با نقل كنندگان فضائل اهل بيت و تلاش در تباه كردن اين مفاهيم كه مورد تأكيد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بوده ايفا مى كرده است.به همين سبب سلطه هاى حاكم همۀ امكانات خود را اعمّ از

ص:288

زيانهاى جسور و استفاده از تبليغاتى كه در اختيار داشتند براى محو اين نشانه ها مورد سوء استفاده قرار مى داد،آنها دروغگويان و جاعلان را به كار مى گرفتند تا دروغهايى ساختگى بيافرينند كه مورد خواست سلطه ها بود و با آن حكومتشان حمايت مى شد و اركان آن به استوارى مى گراييد و حق روشن را بر مردم مشتبه مى ساخت تا ديگر كسى به پا نخيزد و گوينده اى سخنى بر زبان نراند و تلاشى در مسيرى غير از خواست فرومايگان حاكم صورت نپذيرد.به عنوان مثالى بارز مى توان به سخنان رازى استشهاد كرد:

«شعبى مى گويد:نزد حجّاج بودم كه يحيى بن يعمر فقيه خراسان را در حالى كه دست و پايش با آهن بسته شده بود آوردند.حجّاج به او گفت:تو گمان مى كنى حسن و حسين از ذرّيۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله هستند؟وى پاسخ داد:آرى.حجّاج گفت:يا بيّنۀ روشنى از كتاب خدا مى آورى يا تمام اعضايت را قطع خواهم كرد.وى گفت:اى حجّاج!آن را براى تو به گونه اى روشن و آشكار از كتاب خدا مى آورم.شعبى مى گويد:از جرأت او كه امير را حجّاج خطاب كرد شگفت زده شدم.حجّاج گفت:نبايد به آيۀ نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ...، استشهاد كنى.شعبى گفت:آن را روشن و واضح از كتاب خدا مى آورم:

وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ... (1)تا آنجا كه: وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى. 8

پدر عيسى چه كسى بوده كه به ذريّۀ نوح ملحق شود؟

شعبى مى گويد:حجّاج مدتى سر به زير افكند و سپس سرش را بالا آورد و گفت:

گويى من اين آيه از كتاب خدا را نخوانده بودم،بند از او بگشاييد و مال بسيارى به او بدهيد.

داستان يحيى بن يعمر را سيوطى نيز در الدّرّ المنثور در تفسير اين آيۀ مباركه:

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنا وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ 9آورده است.اين آيه در سورۀ انعام مى باشد و وى به دو طريق آن را نقل كرده است:يكى

ص:289

از ابن ابى حاتم از ابو حرب بن ابى الاسود و ديگرى از ابو الشيخ و حاكم و بيهقى از عبد الملك بن عمير. (1)

شما را همين بس كه با هرج ومرجهايى كه اين تلاشهاى آكنده از نيرنگ و فرومايگى بر تمدن اسلامى و والاى ما نهاده آشنا شويد.قصد ما از بيان اين داستان،مورد توجه قرار دادن تلاشهاى پيگير در برابر پراكندگى و انتشار اين گونه حقايق در محافل مسلمانان است،ولى با وجود خشونت اين حكومتهاى زورگو كه مدّت بسيارى به طول انجاميد و سايۀ سنگين خود را بر مردم افكنده بود باز هم بايد كه حق اوج گيرد و حقايق،ناگزير به هنگام انباشته شدن امواج تاريكى دقيقا همچون نور آشكار شود و حجّت خدا بر خلقش اقامه شود.

اينك به بحث خود دربارۀ سخنان فخر رازى بازمى گرديم.وى مسائلى را دربارۀ اين آيۀ مباركه مطرح مى كند و در مسألۀ دوم داستان مسيحيان نجران و اصرار آنها بر جهلشان را مى آورد و سخن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را ذكر مى كند كه:«همانا خداوند به من فرمان داده است كه اگر حجت را نپذيريد با شما به مباهله برخيزم و سپس هر آنچه را كه كمى پيش گفتيم بيان مى دارد و مى گويد كه چگونه پيامبر پنج تن آل عبا را حاضر مى كند و سخنان ميان مسيحيان نجران را به هنگام ديدن چهرۀ درخشان اصحاب كسا را تا پايان ماجرا ذكر مى كند و سپس به سخنان خود چنين ادامه مى دهد:روايت شده است كه چون حضرت با جامه اى از موى سياه به راه افتاد حسن عليه السّلام نزد او آمد و حضرت وى را زير جامه جا داد،سپس حسين عليه السّلام آمد و حضرت او را هم به زير جامه گرفت و سپس فاطمه عليها السّلام و به دنبال او على عليه السّلام آمد.حضرت در اين هنگام فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ...، و بايد بدانيم كه اهل تفسير و حديث بر صحّت اين روايت چنان همداستانند كه گويى اتّفاق نظر دارند. (2)

در مسألۀ سوم فخر رازى ثبوت فرزندى حسن و حسين عليهما السّلام را نسبت به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بيان مى كند و مى گويد:«پيامبر قول داد كه دو پسر خود را فرابخواند،بنابراين حسن و حسين عليهما السّلام را فراخواند،پس حسن و حسين عليهما السّلام ضرورتا فرزندان پيامبرند.» (3)

ص:290

وى سپس تأكيد آيۀ سورۀ انعام را كه در آن زكريا و يحيى و عيسى به ابراهيم منتسب شده اند و نيز انتساب روشن عيسى به ابراهيم از سوى مادرش را بيان مى كند.

در مسألۀ پنجم فخر رازى دربارۀ«نفس رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله»چنين مى گويد:

«مراد از «أَنْفُسَنا» در آيۀ مباركه نفس حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله نيست،زيرا آدمى هيچ گاه خود را فرانمى خواند بلكه مقصود فرد ديگرى است...

همه اتّفاق نظر دارند كه اين فرد ديگر،علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است،پس دلالت آيه اين خواهد بود كه نفس على عليه السّلام همان نفس محمّد صلّى اللّه عليه و آله است و مراد از آن چنين نيست كه اين نفس عين آن نفس است بلكه مقصود آن است كه نفس مثل آن نفس مى باشد و اين اقتضا دارد كه دو نفس در همۀ وجود مساوى باشند.

عمل به اين عموميت در حق فرزندى و حق فضيلت،به سبب وجود دلايلى مبنى بر اينكه محمّد صلّى اللّه عليه و آله،پيامبر بوده و على عليه السّلام چنين نبوده است و نيز به سبب وجود اجماع در اينكه محمّد صلّى اللّه عليه و آله افضل از على عليه السّلام بوده است ترك شده و در آن سويش تنها معمول به باقى مانده است،از آن گذشته اجماع بر اينكه محمّد صلّى اللّه عليه و آله افضل انبيا بوده است الزام مى كند كه على عليه السّلام نيز از ساير انبيا افضل باشد.اين وجه استدلال به ظاهر آيه مى باشد.»

فخر رازى سخن خود را چنين ادامه مى دهد:

«مؤيد استدلال به اين آيه اين حديث پذيرفته شده در ميان موافق و مخالف است كه:

هر كس مى خواهد آدم را در علمش و نوح را در فرمانبرى اش و ابراهيم را در دوستى اش و موسى را در هيبتش و عيسى را در برگزيدگى اش نظاره كند به على عليه السّلام بنگرد.اين حديث دليل آن است كه هر آنچه در ميان انبيا پراكنده است در وجود على عليه السّلام جمع مى باشد و اين خود دليل آن است كه على عليه السّلام از همۀ انبيا جز محمّد صلّى اللّه عليه و آله برتر است،اما شيعيان ديگر از قديم و جديد به اين آيه استشهاد مى كنند كه على عليه السّلام همچون نفس محمّد صلّى اللّه عليه و آله است مگر در آنچه دليل،موجب تخصيص آن شود و نفس محمّد صلّى اللّه عليه و آله افضل از صحابه-رضوان اللّه عليهم-مى باشد و بدين ترتيب ضرورت مى يابد كه نفس على عليه السّلام از ساير صحابه نيز افضل باشد.» (1)

وى پس از بيان اين دلايل پاسخ آن را چنين مى آورد:

ص:291

«در پاسخ بايد گفت همان گونه كه در ميان مسلمانان اجماع است بر اينكه محمّد صلّى اللّه عليه و آله از على افضل است...به همين ترتيب اجماع ميان مسلمانان آن است كه قبل از به دنيا آمدن على عليه السّلام پيامبر افضل بر هر آن كسى بوده كه پيامبر نبوده است.ايشان اجماع دارند كه على عليه السّلام پيامبر نبوده است و بدين ترتيب لازم خواهد آمد كه بايد به ظاهر آيه قطعيّت يافت و همان گونه كه آن مخصوص به حق محمّد صلّى اللّه عليه و آله است به همين ترتيب مخصوص به حق ساير انبيا نيز خواهد بود.

همان گونه كه مى بينيد در اين پاسخ،صرف ادّعاى اجماع در اين موضوع آمده است كه پيامبر از هر فرد ديگرى كه پيامبر نيست افضل مى باشد و مسأله با اين عموميت بيان مى شود ولى اين منافاتى با آن ندارد كه على عليه السّلام مثل نفس پيامبر باشد-چنان كه آيه نيز بر آن دلالت دارد-همان گونه كه منافاتى با اين ندارد كه خصايص برجسته اى كه در پيامبران پراكنده است در على عليه السّلام جمع شده باشد و اين همان مفاد حديثى است كه سند و مضمون آن مورد مناقشه قرار نگرفته است.

پس دليل سابق به حال خود باقى خواهد ماند و از برترى حتمى على عليه السّلام بر ديگر صحابه پرده برمى دارد و او همان نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است و خداوند تبارك و تعالى حضرت را به مزاياى ارزشمندش مخصوص گردانيده است،بنابراين بر امّت ضرورت خواهد يافت كه آن گونه با على عليه السّلام رفتار كند كه با پيامبر رفتار مى كردند،زيرا على عليه السّلام نسبت به پيامبر نسبت هارون را داشت به موسى با اين تفاوت كه نبوتى در كار نبود و از همين رو بايد به او اقتدا كرد و فرمانش برد و اوامر و نواهى الهى را از او اخذ كرد.او به رغم تمايل ستمكاران و خوارج و بيعت شكنان به گواهى قرآن كريم و تصريحات پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حق او همان نفس پيغمبر است و حق براى پيروى شايسته تر مى باشد.

از ديگر كسانى كه اين آيۀ مباركه را آورده اند ابن كثير در تفسير خود مى باشد.وى از موضع يك مسيحى داستان سابق و نظر عاقب و اسقف را بيان مى كند و به ذكر خوارى آنها و پذيرفتن همۀ لوازم جزيه و حقارت مى پردازد و مى گويد كه آنها به پيامبر توسّل جستند كه آنها را لعن نكند،زيرا از آن مى هراسيدند كه در ديارشان عذاب نازل شده و آنها را نابود و ريشه كن كند.از شعبى به نقل از جابر آمده كه گفته است:

عاقب و طيب نزد پيامبر آمدند و پيامبر آنها را به ملاعنه دعوت كرد و آنها وعده دادند كه فردا صبح چنين كنند.چون صبح شد پيامبر دست على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و حسن و

ص:292

حسين عليهما السّلام را گرفت و سپس كسى را به سوى آن دو فرستاد ولى آن دو از پاسخ سرباز زدند و مقرّر كردند به پيامبر خراج بپردازند.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:سوگند به خدايى كه مرا بحق برانگيخت اگر انكار مى كرد اين منطقه را باران آتش در برمى گرفت.جابر مى گويد:دربارۀ آنها نازل شده است آيۀ: تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ.

جابر مى گويد:منظور از «أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ» پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و علىّ بن ابى طالب عليه السّلام و منظور از «أَبْناءَنا» حسن و حسين عليهما السّلام و منظور از «نِساءَنا» فاطمه عليها السّلام مى باشد.

حاكم در مستدرك خود از على بن عيسى از احمد بن محمّد بن ازهرى از على بن حجر از على بن مسهر از داود بن ابى هندبه به گونه اى روايت مى كند كه به همين معناست.

راوى مى گويد:اين روايت به شرطى كه مسلم قايل شده صحيح است.اين دو حديث را چنين نقل نكرده اند...راوى مى گويد:ابو داود طيالسى از شعبه از مغيره از شعبى اين حديث را به گونه اى مرسل نقل مى كند كه اين صحيحتر است.از ابن عباس و براء نظير اين حديث روايت شده است. (1)

از جمله كسانى كه متعرّض اين آيه شده اند ابن حجر هيثمى در الصواعق المحرقة مى باشد.

در پايان سخن او پيرامون آيۀ تطهير نكاتى بيان شده كه اين دو از او نقل كرده اند و آن عبارت است از اينكه افرادى كه به همراه پيامبر روانۀ مباهله شدند تنها همان چهار نور بودند و آيۀ مباهله در توزيع مباحث او بوده است.وى در آيۀ نهم باب يازدهم فصل اوّل پس از بيان آيۀ مباركه مى گويد:

«كشّاف گفته است كه دليلى قويتر از اين بر فضيلت اصحاب كسا يعنى على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و حسنين عليهما السّلام وجود ندارد،زيرا چون اين آيه نازل شد پيامبر ايشان را فرا خواند و حسين عليه السّلام را در آغوش گرفت و دست حسن عليه السّلام را در دست خود قرار داد و فاطمه عليها السّلام پشت سر پيامبر و على عليه السّلام پشت سر فاطمه عليها السّلام به راه افتادند...پس دانسته مى شود كه مراد از آيه ايشان مى باشد و اينكه فرزندان فاطمه عليها السّلام و ذرّيّۀ او فرزندان پيامبر ناميده مى شوند و چنان به حضرتش منسوب مى شوند كه از صحّت برخوردار

ص:293

است و براى دنيا و آخرت سودمند مى باشد.» (1)

وى سخن خود را ادامه مى دهد تا آنجا كه اين سوگند از احتجاجات على عليه السّلام را يادآور مى شود و مى گويد:دارقطنى روايت كرده است كه:على در روز شورا به اعضاى شورا اعتراض كرد و گفت:شما را به خدا سوگند مى دهم آيا هيچ كدام از شما در خويشاوندى از من به پيامبر نزديك تر است؟پيامبر چه كسى را جز من نفس خود دانسته و فرزندانش را فرزندان خود محسوب كرده و زنانش را زنان خود به شمار آورده است؟ گفتند:خدا شاهد است كه تنها تو چنين هستى...الحديث.

طبرانى نقل كرده است كه خداوند عزّ و جلّ ذرّيّۀ هر پيامبرى را در پشت او قرار مى دهد ولى خداوند سبحان ذرّيّۀ مرا در پشت علىّ بن ابى طالب عليه السّلام قرار داده است.

ابو الخير حاكمى و صاحب كنوز المطالب فى بنى ابى طالب نقل مى كنند كه على عليه السّلام خدمت پيامبر رسيد در حالى كه عباس نزد ايشان بود،پس سلام كرد و پيامبر پاسخ سلام او را داد و برخاست و حضرت را در آغوش گرفت و ميان دو چشمش را بوسيد و در سمت راست خود نشاند.در اين هنگام عباس به حضرتش عرض كرد:آيا او را دوست دارى؟پيامبر فرمود:اى عمو به خدا سوگند،خداوند او را بيشتر از من دوست دارد.

خداوند عزّ و جلّ ذرّيّۀ هر پيامبرى را در پشت او قرار داده ولى ذرّيّۀ مرا در پشت اين مرد قرار داده است. (2)

اين روايت را مروّج الذهب با افزايشى مى آورد و تأكيد مى كند كه امير المؤمنين عليه السّلام محبوب خداوند و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بوده است،و اينكه ذرّيّۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از پشت على عليه السّلام است و شيعۀ او در دنيا و آخرت شادمانى و شرافت دارند.

شما مى توانيد به مروّج الذهب 6/3 مراجعه كنيد.

از جمله كسانى كه انطباق آيه را تنها بر انوار خمسه دانسته اند امام واحدى در كتاب خود تحت عنوان اسباب النزول مى باشد.وى نزول اين آيه را در حقّ اين پنج تن در بيش از يك طريق بيان مى كند.اين حديث از طريق جابر بن عبد اللّه-واحدى سلسلۀ اين حديث را به جابر مى رساند-چنين است:«پيامبر دست على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام،حسن و

ص:294

حسين عليهما السّلام را گرفت.» (1)

شعبى مى گويد:پسران ما حسن و حسين عليهما السّلام و زنان ما فاطمه عليها السّلام و انفس ما على بن ابى طالب عليه السّلام است.» (2)

در كتاب واحدى روايت ديگرى نقل شده كه وى سلسلۀ راويان آن را به حسن- ظاهرا مقصود حسن بصرى است-مى رساند.وى پس از بيان نزول آيۀ كريمه و دعوت مسيحيان به ملاعنه مى گويد:«پيامبر،حسن و حسين عليهما السّلام،فاطمه عليها السّلام،خانواده و فرزندانش را همراه آورد.» (3)

از اين روايت اخير بوى جعل به راحتى به مشام مى رسد،زيرا در آن نامى از على عليه السّلام برده نشده و خانواده و فرزندان پيامبر را افزوده است.اين خانواده و فرزندان چه كسانى هستند؟

بطور كلّى تاريخ روايت نكرده است كه فردى جز اين پنج تن براى مباهله رفته باشد.

ناديده گرفتن نام على عليه السّلام دليل انحراف از راه او و افزودن ديگران به اين عدّه دليل هدفى است كه پرده از آن برداشته شده است.

روشن است كه چنين امرى بنا به طبيعتش پوشيده نمانده است و اين به رغم دورانديشى است كه جاعلان به هنگام جعل بدان احاطه ورزيده اند و به رغم شرايطى است كه به جعل كمك مى كرده است.پس ناگزير اين مسأله بايد آن قدر شهرت و وضوح داشته باشد كه به قطعيت بينجامد.هيچ كس حتى كسانى كه در عقيدۀ خود از راه امير المؤمنين عليه السّلام منحرف شده اند روايت نكرده اند كه كسى جز اين پنج تن در مباهله حاضر شده باشد.

ممكن نيست جزئيات اين روز بزرگ پنهان بماند،روزى كه مسلمانان در آن پيروزى بى نظيرى به دست آوردند و بايد آن را از روزهاى جاودان اسلام به شمار آورد كه ابعاد خود را دارد.استفادۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از اين مناسبت در آشكار كردن فضيلت اهل بيت و اعلان مقام آنها نزد خداوند در عمل و سخن از بارزترين و روشنترين دلايل در بيان مقام

ص:295

اهل بيت است و اينكه ايشان در همه حال نمايانگر اسلام هستند و وجود آنها به منزلۀ وجود اسلام و نبودن آنها در حكم نبودن اسلام مى باشد.پيامبر از اين روز مبارك استفاده كرد،زيرا مردم با بى صبرى در انتظار نتايج اين موقعيت سرنوشت ساز و دقيق بودند.

راهها آكنده از افراد بود و خيابانها پر از جمعيت و حتى بر بامها هزاران نفر قرار داشتند كه در انتظار به سر مى بردند و شمار تماشاچيان حدّى نداشت،همگى مى خواستند ببينند نتيجه چه مى شود.به هرحال خداوند پيامبرش را يارى رساند و دشمنانش را خوار كرد و آنها سرافكنده و پشيمان از عملكرد خود بازگشتند.

جزئيات موقعيّتى اين چنين پنهان نمى ماند و تلاشهاى گمراه كننده-هرچه هم زياد باشد-باز نخواهد توانست بر آن سرپوش نهد.

اگرچه تنها يك روايت كه ثابت كند مقصود از ابنا و نسا و انفس،اين افراد مقدّس هستند كافى خواهد بود حتى اگر خبر واحد باشد،زيرا هيچ كس فردى جز ايشان را ادّعا نكرده است،چه رسد به اينكه مسأله به حدّى از تواتر رسيده است كه اهل بيت بارها در برابر حاضران بدان استدلال جسته اند و كتابهاى مسلمانان كه با اهداف و مقاصد و مذاهب گوناگون تدوين يافته اند آن را تأييد و پشتيبانى مى كنند.ازاين رو آنچه نظر را به خود جلب مى كند و موجب شگفتى مى شود آن است كه برخى از كتبى كه به اين مسأله پرداخته اند داستان مباهله را ذكر مى كنند ولى مى كوشند نامى از اين پنج تن به ميان نياورند و حال آنكه قرآن كريم به بيان نام آنها فرامى خواند و قرآن،اشخاص مورد نظر را مشخص كرده و از پيامبر خواسته كه چنين كند و روشن ساخته كه پيامبر اين افراد را با خود به مباهله ببرد.

بر يك مسلمان ضرورى است كه هنگام تلاوت قرآن منظور و مقصود آن را دريابد و در فهم مراد آيات تدبّر كند،بويژه كسانى كه عهده دار تفسير قرآن و بيان اسباب نزول آن هستند.

به همين سبب ما از افرادى نظير طبرى در تاريخ خود و ابن هشام در سيره اش دچار شگفتى مى شويم،زيرا اين دو،داستان مباهله را ذكر مى كنند و اسامى مسيحيان حاضر در آن را برمى شمارند ولى نامى از خاندان پيامبر با وجود شرافت نام آنها و كمى تعدادشان به ميان نمى آورند.

شايد اين دو نفر به شهرت ايشان و وضوح افراد منظور نظر و اينكه افراد خوانده

ص:296

شده تنها پنج نفر هستند بسنده كرده اند.

به هنگام تحقيق،خوددارى از بردن نام آنها به وضوح و روشنى مقصود زيانى نمى رساند و اينكه تنها ايشان-و نه ديگران-منظور نظر مى باشند،زيرا راويان بر آن تواتر دارند و معارضى هم به چشم نمى خورد.

حديث سابق الذكر واحدى كه آن را با كلماتى مثل(خانواده و فرزندانش)درآميخته فاقد هرگونه ارزشى است،در حالى كه مشخّصا افرادى كه به همراه پيامبر راهى مباهله شدند تنها همان پنج تن بودند و نامهاى شريفشان بعينه برده شده است.شايد واحدى مى خواهد با اين كار اشاره كند كه روايت،جعلى است و پس از اجماع از سوى همۀ راويان در اينكه تنها ايشان اهل بيتى هستند كه به خاندان خود،آگاهى بيشترى دارند خواسته است به اين بخش جعلى توجهى نكند.

از جمله كسانى كه به داستان مباهله پرداخته اند،شيخ محمد محمود حجازى در التفسير الواصح است:

«چون پس از اين با پيامبر محاجّه كردند حضرت خواستار مباهله شد و ايشان به همراه حسن و حسين عليهما السّلام و فاطمه عليها السّلام و على عليه السّلام راهى مباهله شدند.» (1)وى سپس مى گويد:«همه اتّفاق نظر دارند كه مسيحيان به مباهله دعوت شدند ولى از قبول آن سرباز زدند،در حالى كه پيامبر و خاندان محترمش راهى مباهله شدند و اين از دلايل صداقت پيامبر بوده چنان كه به اين حقيقت نيز گواهى مى دهد كه آنها اهل بيت را همچون فرزندان خود مى شناخته اند.لعنت خدا بر ستمكاران باد.» (2)

جز اين مفسّرانى كه نام آنها را در تفسير آيۀ مباهله برديم افراد ديگرى هستند كه به نمونه شبيه ترند،افرادى همچون:

سيوطى كه در الدّرّ المنثور و در تاريخ الخلفا آيۀ مباهله را ذكر كرده و از جمله چنين گفته است:

«مسلم به نقل از سعد بن ابى وقاص چنين گفته است:چون آيۀ مباهله نازل شد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام،حسن و حسين عليهما السّلام را فراخواند و فرمود:خداوندا!اينان

ص:297

اهل بيت من هستند.» (1)

از ديگر كسانى كه به اين مسأله پرداخته اند طبرى است در تفسير خود،وى داستان مباهله را مى آورد و در بيش از يك طريق انطباق آيه را تنها بر پنج تن آل عبا يادآور مى شود.كمى پيشتر سخن محمّد محمود حجازى را بيان كرديم كه:«همه اتّفاق نظر دارند»تا پايان حديث مباهله.همان گونه كه مفسّران در منظور نظر بودن اين پنج تن-و نه فرد ديگرى-اجماع دارند مورّخان و صاحبان سيره و محدّثان نيز اتّفاق نظر دارند.براى مثال ابن اثير در كتاب خود الكامل فى التاريخ داستان مباهله را مى آورد و مى گويد:«پيامبر به همراه على،فاطمه،حسن و حسين راهى مباهله شدند،پس چون مسيحيان ايشان را ديدند گفتند:اينها چهره هايى هستند كه اگر خدا را قسم دهند تا كوهها را از جا بركند، خداوند چنين مى كند.» (2)

در صحيح مسلم هنگام سخن پيرامون خوددارى سعد از دشنام دادن به امير المؤمنين به دستور معاويه آمده است كه معاويه به او گفت:چه چيز مانع از آن مى شود كه ابو تراب را دشنام دهى؟سعد گفت:آيا به خاطر نمى آورى سه سخنى را كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرموده؟پس من هرگز به او دشنام نخواهم داد،زيرا تنها يكى از اين سخنان از شترم براى من محبوبتر است.شنيدم رسول خدا مى فرمود:

1-حضرت على عليه السّلام كه در يكى از جنگها جانشين پيامبر شده بود به پيامبر عرض كرد:يا رسول اللّه!مرا با زنان و كودكان باقى مى گذارى؟حضرت فرمود:آيا نمى خواهى براى من به منزلۀ هارون براى موسى باشى جز آن كه پس از من نبوّتى نيست.

2-از پيامبر شنيدم كه در روز جنگ خيبر فرمود:پرچم را به دست مردى خواهم سپرد كه خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند.سعد مى گويد:هر يك انتظار گرفتن پرچم را داشتيم.حضرت فرمود:على عليه السّلام را بخوانيد،پس على عليه السّلام را در حالى كه چشمش درد مى كرد نزد پيامبر آوردند و حضرت آب دهان خود را بر دو چشم على عليه السّلام ريخت و پرچم را به او سپرد و خداوند براى او فتح و گشايش پيش آورد.

ص:298

3-چون آيۀ مباهله نازل شد،پيامبر على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام،حسن و حسين عليهما السّلام را فرا خواند و فرمود:«خدايا!اينان اهل بيت من هستند.» (1)

«در صحيح ترمذى،166/2 اين حديث از سعد روايت شده تا آنجا كه پيامبر مى فرمايد:خدايا!اينان اهل بيت من هستند.

مى گويم كه حاكم نيز اين حديث را در مستدرك الصحيحين،150/3 آورده و مى گويد:اين حديث براساس شرط شيخين صحيح است و بيهقى آن را در سنن خود 63/7 روايت كرده است. (2)

«سيوطى نيز اين حديث را در الدّرّ المنثور در تفسير آيۀ مباهله در سورۀ آل عمران ذكر مى كند و مى گويد:ابن منذر و حاكم آن را نقل كرده اند و بيهقى آن را در سنن خود به نقل از سعد بن ابى وقاص آورده است. (3)»

«شبلنجى در كتاب نور الابصار در موضوعى كه در باب«مناقب حسن و حسين عليهما السّلام و ساير ائمّۀ دوازده گانه»آورده اين آيه را ذكر كرده و يادآور شده است كه اين آيه تنها بر اين پنج تن منطبق است.وى سپس منابعى همچون بخارى،خطيب،فخر رازى و زمخشرى را كه متعرّض اين موضوع شده اند ذكر مى كند و سخنان مسيحيان و موضعگيرى ايشان را به هنگام مشاهدۀ اهل بيت و اينكه اگر آنها از خدا بخواهند كه كوهى را از جاى بركند، خداوند چنين مى كند بيان مى دارد و داستان مباهله را تا پايان مى گويد.» (4)

شيخ سبيتى در كتاب ارزشمند خود المباهله تحقيقات گرانقدرى دارد كه شايستۀ استفاده مى باشد.از توجّهات ارزشمند او اين است كه وى در اين كتاب منابع بسيارى را در اينكه دعوت خدايى تنها خاصّ اين انوار چهارگانه است ذكر مى كند.

وى يادآور مى شود از جمله كسانى كه حديث مسلم را-كه قبلا آورديم-از سعد نقل مى كند احمد بن حنبل در مسند خود مى باشد جز آن كه روايت مسلم از عامر بن سعد و احمد بن سعد است.

ص:299

وى مجموعۀ بزرگى از تأليفات و مؤلّفان از حفّاظ و محدّثين و مفسّرين را-كه بخشى از آنها را ذكر كرديم-نام مى برد.

از جمله راويان اين خبر-به كيفيّتى كه بيان شد-عبارتند از:نظام الدين حسن بن محمّد نيشابورى در تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان.وى نكاتى نزديك به نصوص پيش گفته را بيان مى كند.ديگر،محقّق ناصر الدين عبد اللّه شيرازى بيضاوى در تفسيرش موسوم به انوار التنزيل و اسرار التأويل مى باشد،زيرا وى نصّى را بيان مى دارد كه انطباق آيه را تنها به اين پنج تن ثابت مى كند.ديگر،شيخ محمّد نهاوندى در تفسيرش به نام نفحات الرحمن است كه همين نص را مى آورد.

در دلائل النبوّة،124/2 چنين آمده است:

شعبى مى گويد كه جابر چنين گفته است:

منظور از «أَنْفُسَنا»وَ«أَنْفُسَكُمْ» پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام و منظور از «أَبْناءَنا» و «أَبْناءَكُمْ» حسن و حسين و منظور از «نِساءَنا»وَ«نِساءَكُمْ» فاطمه عليها السّلام است.جابر مى گويد اين آيه دربارۀ آنها نازل شده است و سپس آيه را ذكر مى كند.

شيخ عبد اللّه سبيتى حاشيۀ ظريفى بر سخن يك روزنامه نگار كه به شيعه حمله مى كند دارد:وى از روى جهل ادّعاى آگاهى از موازين جرح و تعديل را دارد و اين سخن يعنى انطباق آيه تنها بر اين پنج تن را جعل شيعه مى داند.آيا با اين تواتر و شرايطى كه اصلا به سود شيعه نيست چنين امرى ممكن مى باشد؟با علم به اينكه دعوت شدگان در آيه ابناء و نساء و انفس مى باشد و هيچ كس حضور جز اين پنج را ادّعا نكرده است و اگر مقصود آيۀ كريمه غير از اين پنج تن مى بود پيامبر به نام او اشاره مى كرد يا-چنان كه در سخن و عمل حضور اين پنج تن را اعلان داشت-در كنار پيامبر حضور مى يافت،ولى حمله زبانى دارد كه فاقد هرگونه پرهيزى است.

شايد اگر اين فرد حمله كننده آزادى بيشترى مى داشت ادّعا مى كرد كه آيۀ مذكور نيز جعل شيعه است.

شيخ سبيتى مى گويد:«بسيار عجيب است كه اخبار آيۀ مباهله بر نسلهايى از مردم و نيز بر طبقاتى از مورّخان و محدّثان و مفسّران عرضه شود و سپس در معرض موازين جرح و تعديل قرار گيرد و در تمامى اين دوره ها شيعه انديشۀ اين علما و نيز آگاهى آنان را به موازين محدّثان كه از جملۀ آنان هستند صاحبان صحاح كه همگى اخبار مباهله را

ص:300

نقل كرده اند به بازى بگيرد.» (1)

شيخ سبيتى در حاشيه-پس از ارائۀ جزئيات اخبار مباهله و ستودن تفاصيلى كه ابن طاووس در اقبال آورده-چنين مى گويد:

ما نمى خواهيم دربارۀ صاحبان صحاح پيرامون تفصيل آيۀ مباهله حكم كنيم ولى همۀ آنها اتّفاق نظر دارند كه چون اين آيه نازل شد:

پيامبر على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام،حسن و حسين عليهما السّلام را فراخواند.اين روايت را مسلم در صحيح خود آورده و حاكم آن را به شرطى كه شيخين قايل شده اند ذكر كرده و ذهبى آن را به شرطى كه بخارى و مسلم و حميدى در جمع ميان دو صحيح قايل شده آورده است.اين حديث را ثعلبى در تفسير خود و ابن مغازلى و ابو نعيم در حلية و حموينى در فوائد و ابن اسحاق در مغازى و ابن صباغ مالكى در فصول و طبرى در تفسير خود و واحدى در اسباب النزول و زمخشرى در كشّاف و فخر رازى در تفسيرش و ديگرانى كه در لابلاى فصلهاى پيشين آنها را ذكر كرديم به علاوۀ كسانى كه يادى از آنها به ميان نياورديم نقل كرده اند.

«به عبارت روشنتر:همۀ مسلمانان اجماع دارند كه پيامبر جز اين عدّه كسى را براى مباهله فرانخوانده است.» (2)

براى يافتن منابع فراوان كافى است كه خوانندۀ گرامى به سخنان سيد كتكانى در غاية المرام صص 306-300 مراجعه كند.وى در آنجا كتابهايى را ذكر كرده است كه اخبار آيۀ مباهله در آنها وارد شده و مؤلّفان و طرق احاديث را در آن يادآور شده است.

بلكه تا روز قيامت،حجم بسيار و شمار فراوانى از احاديث مى يابد كه اين حقيقت را ثابت مى كنند و بايد كه چنين باشد،زيرا حجّت الهى بايد براى بندگان خدا روشن و آشكار باشد تا ديگر براى بهانه جويان هيچ گونه عذر و شبهه اى باقى نماند تا بدان توسّل جويند.به همين سبب اين اخبار به رغم شمار فراوان ستمكاران و بيعت شكنان و خوارج و منحرفين از طريق اهل بيت در طول تاريخ چنان تواترى يافته كه معمولا نسبت به صدور آن از معصوم قطعيت حاصل مى شود.به علاوۀ آن كه حتى يك روايت وجود ندارد كه با نزول اين آيه براى پنج تن اهل عبا معارضه كند تا بدين ترتيب نيازمند مقايسه و پياده كردن قواعد جرح و تعديل باشيم و تنها يك روايت است كه آشكارا جعلى است و در لابلاى برخى كتب درآميخته شده است.اين روايت همراه با انوار چهارگانه يعنى محمّد صلّى اللّه عليه و آله، فاطمه عليها السّلام،حسن و حسين عليهما السّلام كلمۀ«فرزندان و خانواده»را نيز مى افزايد كه البته وجود جعل در اين روايت روشن است،زيرا اين فرزندان و خانواده كجا هستند و حاضرانى جز اين پنج تن پاك كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به امر الهى آنها را فراخواند تا مقام آنها را در پيشگاه خدا خاطرنشان سازد و فضيلتشان را در سخن و عمل آشكار كند،كجايند: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى. (1)

كمى پيشتر سخنانى را از دانشمندان و پژوهشگران نقل كرديم كه دلالت بر اجماع و تواتر داشت و موجب قطعيت مى شد و اگرچه برخى از آنها از تصريح به اين امر طفره رفته اند ولى مسأله روشن و آشكار است.سخنان فخر رازى را در اينكه دعوت شدگان به اين امر مهمّ همان پنج تن بودند،-و اين امر چنان است كه«گويى در آن اتّفاق نظر است-ملاحظه كرديد،ولى من نمى دانم چه نيازى به كلمۀ«گويى»وجود دارد،با علم بدان كه اهل علم در زمينه هاى مختلفى كه با موضوع ارتباط دارد تصريح كرده اند كه آيه تنها دربارۀ اين پنج تن نازل شده است و نامى از ديگران به ميان نياورده اند.بنابراين مسأله در ميان مسلمانان اجماعى است،زيرا هيچ كس ادّعا نكرده جز پنج تن آل عبا در مباهله حاضر شده باشد يا پيامبر ايشان را به حضور در مباهله فراخوانده باشد،به علاوۀ آن كه تواتر اين خبر موجب قطعيّت نسبت به صحّت حضور تنها اين پنج تن-و نه ديگران-در مجلس مباهله مى باشد.

ص:302

اين از نظر سند،امّا از نظر مضمون،بيش از يك بار و از محقّقان مختلف توضيحات كافيشان را در دلالت بر امامت و عصمت خوانديد.

از اين آيۀ كريمه استفاده مى شود كه ايشان از سوى خداوند تبارك و تعالى براى حضور در اين مباهله دعوت شده بودند.آنها سمبل حق و نمونه هاى صداقتى هستند كه بقاى اين دعوت به آنها وابسته است و مسؤوليتش نيز بر آنها بار مى شود.

بايد دانست كه مسأله بر سر فراخواندن است و فراخواندن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به تنهايى در تحقّق بخشيدن به هدف كافى است پس ناگزير بايد هدف بزرگى در كار باشد كه خداوند سبحان آن را اراده كرده و وابسته به حضور ايشان است و مقتضى دعوت آنها به اين امر مى باشد و اين دعوت،خود،ستودن فضيلت آنها و آشكار كردن مقامشان مى باشد و اينكه ايشان مسؤولانى هستند كه خداوند تعالى براى دين خود آماده كرده و براى دعوتش فراهم آورده است و از شايستگى آنها آگاهى يافته و صداقتشان را امتحان كرده است.پس اين عدّه افرادى هستند صادق و معصوم و اهل ذكرى هستند كه از امور دنيا و آخرت از ايشان پرسش مى شود.

كمى پيشتر سخن جار اللّه زمخشرى را در مورد مؤخّر شدن«انفس»در آيۀ مباركۀ مباهله يادآور شديم كه مقصود از آن اشاره به والايى مقام ايشان و نزديكيشان به خدا و اعلان اين نكته است كه ايشان مقدّم هستند بر انفسى كه جانها فداى آنها مى شوند.در اين نكته قويترين دليل وجود دارد مبنى بر اينكه اصحاب كسا صاحبان فضيلت هستند. (1)

سخن تمامى مورّخان در پريشانى مسيحيان به هنگام مشاهدۀ هيبت اين چهره ها امرى پوشيده نيست تا آنجا كه اسقف نجران چنين گفت:«اى گروه مسيحيان!همانا من چهره هايى مى بينم كه اگر خدا بخواهد به سبب آن كوهى را از جا بركند چنين مى كند، پس با آنها مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و تا روز قيامت حتّى يك مسيحى بر زمين نمى ماند.» (2)

آنچه بر مقام آنها و توجّه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در شناساندن ايشان و آشكار كردن منزلت آنها در نزد خداوند جلّ و علا تأكيد دارد اين فرمودۀ پيامبر است كه:«هرگاه من نفرين

ص:303

كردم شما آمين بگوييد.» (1)

اگر سخنان پيش را به همراه تمامى عناوينى كه در قرآن مجيد ذكر شده ملاحظه كنيم مى بينيم كه آنها«ابناء»هستند نه ديگران و فاطمه عليها السّلام همان«نساء»است.پيامبر چندين زن داشت و شايد شايسته تر آن بود كه«بنتا»مى آمد ولى در وراى اين استعمال قرآن مجيد هدفى مورد نظر است و هيچ كس ادّعا نكرده كه يكى از زنان پيامبر به اين مناسبت دعوت شده است.در اين آيۀ كريمه مقصود از كلمۀ «أَنْفُسَنا» على عليه السّلام است،پس هرگاه تمامى اين موارد را در نظر بگيريم پرده از مقام والاى آنها برداشته مى شود و چنان كه زمخشرى مى گويد:در آن قويترين دليل در فضيلت اصحاب كساست.

آيا مفهوم اين انحصار در عنايت و الطافى كه حتى پيش كسوتان نمى توانند با آن به رقابت برخيزند آن نيست كه تمامى اينها عناوينى هستند كه قرآن مجيد بر آنها تأكيد مى كند تا اين عناوين بر مضامين والاى خود دلالت كنند و مسلمانان آنها را در گسترۀ زمان مقدّس بدارند،پس مقصود از«انفسنا»على عليه السّلام است و آن عنوانى است تابناك با دلالتى آشكار.

بدون ترديد نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله شريفترين نفوس و والامقام ترين آنها نزد خدا و بلندمرتبه ترين آن در ميان پيامبر است،چه رسد به اوليا و صالحان و ساير بنى بشر.

هرگاه ثابت شد كه على عليه السّلام براساس نصّ قرآن مجيد و اجماع مفسّران و مورّخان و سيره نگاران و اصحاب حديث همان على عليه السّلام مى باشد و او تنها كسى است كه اين عنوان بر او منطبق است پس آنچه به جهت احترام به سخن الهى و بزرگداشت تقدّس قرآن مجيد و پايبندى به واجبات،ما را ملزم مى سازد آن است كه مردم را در جايگاههايى قرار دهيم كه قرآن كريم آن را ترسيم كرده است يا مردم را به سوى اين جايگاهها اوج دهيم و تمامى اين موارد ما را وامى دارد كه على عليه السّلام يعنى نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را مقدّس بداريم حال،قيل و قال منحرفان هرچه كه مى خواهد باشد و در راه سرپوش نهادن بر فضايل او هر قدر كه مى خواهند بكوشند،زيرا حق براى پيروى شايسته تر است.

حال كه براساس نصّ قرآن مجيد دانستيم كه على عليه السّلام همان نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است و تحت توجه مقدّس حضرتش مراحل فضيلت و شرافت را پيموده و پيامبر او را

ص:304

آماده كرده و با او هم پيمان شده و بنا به نصّ قرآن مجيد على عليه السّلام دست پرورده،برادر، شريك و وزير پيامبر و سرانجام نفس پاك اوست،آيا صحيح است به فرد ديگرى از مردم-هر كه مى خواهد باشد-رجوع كنيم در حالى كه نفس پيامبر در ميان ما موجود است؟

آيا اين صحيح است كه حاكمى-هر قدر نيرومند و بافضيلت و والامقام-بر مردم حكم براند در حالى كه نفس پيامبر نه تنها حكم نكند بلكه بر او حكم بشود؟

تعبير از على عليه السّلام به نفس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله همان گونه كه دلالت بر شايستگيهاى حضرت دارد،دليل اين نكته نيز هست كه نبايد بى پروا از او كناره گرفت و از حكومت او رو به سوى ديگرى آورد: فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً. (1)

حال كه مسأله چنين است-و به موجب اين نصّ على عليه السّلام نفس پيامبر مى باشد-آيا صحيح خواهد بود كه مردم فرد ديگرى را حاكم قرار دهند؟

آيا چنين نيست كه هر كس غير از على عليه السّلام را حاكم قرار دهد،غير از پيامبر را حاكم قرار داده است؟و حال آنكه نفس پيامبر موجود مى باشد: وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ. (2)

اگر جز اين سخن والاى الهى سخن ديگرى هم نمى بود همين خود،دليل آن بود كه على عليه السّلام نفس پيامبر و نمايندۀ او در ميان امت است و از او خبر مى دهد،زيرا او در عصمت و امانتدارى نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به شمار مى آيد و در اين ميان چيزى استثنا نشده مگر آنچه استثنايش دانسته شده باشد و آن عبارت است از نبوت،زيرا پس از پيامبر ديگر نبوتى نخواهد بود،پس نفس پيامبر همان كسى است كه بايد عهده دار امور مسلمانان باشد:«فهو اولى بالمؤمنين من انفسهم»و دست آنها را بگيرد و به جايى برد كه خداوند سبحان در قانونگذارى عادلانه و حكيمانه اش آن را ترسيم كرده است.

ص:305

دلالت اين آيه آشكار است و آن به تنهايى در اثبات موضعگيرى قرآن در برابر خلافت كافى مى باشد،چه رسد به آن كه بدانيم قرآن آكنده از سخنان الهى است كه اين زاويه را آشكار مى سازد و حق را براى اهلش اثبات مى كند.پس بايد سخنمان را در پرتو قرآن پى گيريم.

ص:306

برگزيده يا ايشان را دشمن مى دارد.

براى نمونه،قرآن كريم در آغاز سورۀ بقره سه صورت گويا را عرضه مى دارد:

1-تقواپيشگان

2-كافران

3-منافقان

قرآن مجيد ويژگيها و صفات برجستۀ هر يك را بيان مى دارد.

بدين ترتيب قرآن مجيد در بيشتر سوره ها و آيات مفصّلش بر اين نكته تأكيد بسيار دارد تا آدمى متناسب با خواست خود،خويشتن را به شكل هر يك از اين نمونه هاى داده شده درآورد و با اختيار كامل مسؤوليّت آن را بر دوش گيرد.

نكتۀ قابل توجه آن كه نمونۀ داده شده در قرآن اگرچه براى يك گروه از بنى بشر است ولى در همين گروه نيز افراد بشر با يكديگر تفاوت بسيار دارند.

اگرچه ممكن است سبب نزول آيه يك فرد يا افراد معدود باشند ولى نمونۀ آمده در قرآن عموميت دارد تا خواننده يا شنونده پيامد موضعگيرى خود را به دوش گيرد،چنين فردى از ميان اين نمونه ها براى خود پيشوايى برمى گزيند و آن را از ميان اين صورتهاى آمده در قرآن انتخاب مى كند و در عملكرد و احساسات و تصوراتش در پرتو رهنمودهاى آن ره مى پويد و به قدر همّت و تلاشش در اين راه و جدّيت در فداكارى به سوى درجات بالا اوج مى گيرد.

آنچه در سورۀ«بيّنة»پيرامون معرّفى دقيق «شَرُّ الْبَرِيَّةِ» و «خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» آمده با اين قاعده هماهنگ است.

گروه اوّل:كافران و مشركان با در نظر گرفتن اختلاف درجۀ آنها در تاريكى دلها و عدم بينش هستند.

گروه دوّم:كسانى هستند كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مى دهند و بدون ترديد كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام مى دهند با يكديگر تفاوت درجۀ بسيار دارند،اگرچه همگى در يك گروه قرار دارند و مشمول اين سخن پروردگار هستند كه:

إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ. (1)چنان كه روشن است طلايه دار كسانى

ص:308

كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مى دهند كسى نيست جز پيشوا و آقاى مؤمنان، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و در داشتن ايمان و انجام عمل صالح هيچ كس با ايشان برابر نيست و همسنگ ايشان محسوب نمى شود.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله برترين انبيا و رسولان و پيشواى بنى بشر و بهترين مردم و سرور كائنات و شريفترين كسى است كه قدم بر زمين نهاده است.كسانى كه بخوبى از حضرتش پيروى كنند در ميان خود درجات مختلفى دارند و در يك حدّ نمى باشند هرچند ويژگى«خير البريّة»بر ايشان منطبق است.كسى كه در ايمان و عمل صالح بهرۀ بيشترى دارد در انطباق اين وصف از شايستگى و اولويّت بيشترى برخوردار است و لياقت بيشترى در تحقّق اين شرافت دارد.

در پرتو تصريحات پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حقّ امير المؤمنين على عليه السّلام و نيز در پرتو شخصيّت والاى خود آن حضرت بوضوح روشن مى شود كه ايشان شايسته ترين مردم است در اينكه«خير البريّه»باشد و در پيشاپيش مؤمنان قرار دارد،زيرا پيش از ديگران اسلام آورده و نسبت به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از اولويّت بيشترى برخوردار است و چه بسيار پيامبر به ديگران مى فرمود:بهترين حكم كنندۀ شما على است و او نسبت به مؤمنان از خود آنان سزاوارتر است،او همان كسى است كه در بندگيش در برابر خدا چنان بود كه مى گفت:«نشستن در مسجد براى من از نشستن در بهشت گواراتر است،زيرا نشستن در بهشت موجب رضايت من است و نشستن در مسجد موجب رضايت خداى من و رضايت خدايم براى من محبوبتر از رضايت خود من است.»

آيا پس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله جز على عليه السّلام كسى توانسته است در بندگى خدا به اين مقام والا كه به دشوارى به دست مى آيد برسد؟على عليه السّلام در ايمان عميق خود چنان بود كه مى فرمود:«اگر پرده هاى مادّيت از جلوى ديدگان من به كنارى رود،بر يقين من افزوده نمى شود.»او همان كسى است كه مى گفت:«گواهى مى دهم بر اينكه نيست خدايى بجز او كه مستجمع جميع صفات كماليه و تنها كسى است كه براى او شريكى نيست،گواهى كه از روى اخلاص و راستى مى باشد.»او مى فرمود:«همچون كسى ايمان آوردم كه غيبها را مى بيند و بر امور وعده داده شده آگاهى دارد.»آيا كسى جز على عليه السّلام اين دست پروردۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سرور كائنات مى تواند چنين سخنى بر زبان آورد.

چه بسيار است سخنان جاودان حضرت در مقام پياده كردن عدالت در خود و مردم كه جهانيان پايبندى كامل او را به سخنان خويش دريافته اند به گونه اى كه افاضل مردم و

ص:309

پيش كسوتان و صاحب فضيلتان اسلام هرگز به گرد او نمى رسند كه براى نمونه مى توان به اين سخن حضرت اشاره كرد:«سوگند به خدا اگر هفت اقليم را با هرچه در زير آسمانهاى آنهاست به من دهند براى اينكه خدا را دربارۀ مورچه اى كه پوست جوى را از آن بربايم نافرمانى نمايم،نمى كنم.»

از ديگر سخنان ايشان است در موضعگيرى معروفشان در برابر برادرشان عقيل:

«سوگند به خدا اگر شب بيدار به روى خار سعدان(گياهى است داراى خارهاى نوك تيز) بگذرانم و مرا در غلها بسته بكشند،محبوبتر است نزد من از اينكه خدا و رسول را روز قيامت ملاقات كنم در حالى كه بر بعضى از بندگان ستم كرده چيزى از مال دنيا غصب كرده باشم و چگونه به كسى ستم كنم براى نفسى كه با شتاب به كهنگى و پوسيدگى بازمى گردد و در زير خاك بودنش به طول مى انجامد؟!» (1)

آيا كسى جز على عليه السّلام،محبوب پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى تواند چنين ادّعايى كند و شنوندگان او را تصديق كنند و نقشش را بزرگ بدارند و بى هيچ شكّ و شبهه اى مواضعش را گرامى بشمارند.سخت ترين دشمنان او به فضيلت و صداقت و استقامت حضرتش گواهى مى دهند و در اين،جاى هيچ سخنى نيست.

بر اين اساس آنچه از اخبار صريح به دست ما رسيده كه مقصود از «خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» على عليه السّلام است بر شخص ايشان انطباق مؤكّد و طبيعى دارد.حال مسير خود را پى بگيريم و به سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله پيرامون معرفى«خير البريّه»گوش فرادهيم:

ابن حجر در الصواعق المحرقة پيرامون اين آيه براساس تقسيم بندى خود يازده حديث مى آورد:

حافظ جمال الدين زرندى به نقل از ابن عبّاس روايت مى كند كه چون اين آيه نازل شد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:مقصود تو و شيعيان توست.تو و شيعيانت در روز قيامت در حالى مى آييد كه راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است و دشمنان تو خشمگين و كت بسته مى باشند.

على عليه السّلام عرض كرد:دشمنان من چه كسانى هستند؟پيامبر فرمود:كسى كه از تو تبرّى بجويد و لعنتت كند.

ص:310

يك حديث نيز چنين است:

خوشا به حال پيشى گيرندگان به سوى سايۀ عرش.گفته شد:يا رسول اللّه!آنها چه كسانى هستند؟فرمود:شيعيان و دوستداران تو اى على! (1)

و شگفت از ابن حجر آن است كه وى بنا به عادتش در اخبار وارده پيرامون فضل اهل بيت اين خبر را نيز در دشنام دادن و مبارزه طلبى و طعنه زدن بر شيعه و رافضه بى هيچ حسابى به كار مى گيرد،اگرچه وى روايات بسيارى را نقل مى كند كه در اخبار وارده از پيامبر اكرم و نيز در پرتو تفسيرهاى آيات قرآن مجيد صراحت در اين دارد كه شيعه اهل حق هستند ولى بااين حال همچنان بى حساب به شيعه مى تازد.ولى در اين حملۀ او بزودى خواهيم ديد كه توجه و حساب وجود دارد و كسانى را كه او رافضه مى داند شيعۀ حقيقى نيستند پس اگر شيعۀ بر حقّ باشند در اين صورت او و ديگر حمله كنندگان بايد راه شيعه را در پيش گيرند و در راه اطاعت از خدا و فرمانبرى از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،در مسير نيّت پاك آنها قرار گيرند.

آنچه را او كمى پيشتر نقل كرد،ديديم.وى سپس خبرى را نقل مى كند كه دارقطنى آن را روايت كرده است:«يا ابا الحسن تو و شيعۀ تو در بهشت هستيد،و قومى كه گمان مى كنند تو را دوست دارند اسلام را كوچك مى شمارند و از آن فاصله مى گيرند و همچون جدا شدن تير از كمان از اسلام خارج مى شوند. (2)وى سپس اين سخن را از دارقطنى بيان مى كند:«اين حديث نزد ما طرق گوناگون دارد.»وى سپس نقل مى كند:«از امّ سلمه(رض)است كه گفته:«شبى بود كه پيامبر در خانۀ من بود،پس فاطمه عليها السّلام و به دنبال او على عليه السّلام به آنجا آمدند و پيامبر به على عليه السّلام فرمود:اى على!تو و اصحابت در بهشت هستيد،تو و شيعه ات بهشتى هستيد.» (3)

وى سپس احاديث را بيان مى كند تا به نقطۀ حسّاس حديث يعنى مشخص كردن اين كه چه كسانى شيعه هستند مى رسد.اى كاش وى در اين حدود توقّف مى كرد و به سوى آن فرامى خواند و البتّه تمامى شيعه در اين دعوت و در اين تعريف خوب از مفهوم شيعه

ص:311

با او همراه بوده و هستند،زيرا كه وى مى گويد:«موسى بن على بن حسين بن على كه فاضل بوده به نقل از پدرش و او به نقل از جدّش چنين مى گويد:شيعۀ ما كسى است كه از خدا و رسولش فرمان برد و كارهاى ما را انجام دهد...» (1).

شيعه نيز نظرى جز اين ندارد.پس شيعه كسى است كه از خدا و رسولش فرمان برد و كارهايش در پرتو كارها و رهنمودهاى اهل بيتى باشد كه خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانيده است و آنها را به عنوان دعوتگران دين خود و بازگوكنندگان وحيش و راهنمايان آن برگزيده است.خداوند آنها را دوست دارد و كسانى را كه در راه اطاعت از خدا و فرمانبرى از امر پيامبر آنها را دوست دارند دوست مى دارد.

اين حديث جايگاه خاصّ خود را دارد.اينك به منابعى بازمى گرديم كه انطباق اين آيۀ كريمه را بر على عليه السّلام و رهروان راه او و اهل بيتى بيان مى دارند كه خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور داشته و كاملا پاكشان گردانيده است.بطور قطع اخبارى در اين زمينه از گروهى از صحابه روايت شده است.

از جمله كسانى كه در اين باره مجموعه اى از منابع را بيان كرده سيد شبلنجى است در كتابش تحت عنوان نور الابصار:

«از ابن عباس است كه گفته:چون اين آيه نازل شد پيامبر به على عليه السّلام فرمود:تو و شيعۀ تو در حالى در روز قيامت مى آييد كه راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است و دشمنانت خشمگين و كت بسته پا به عرصۀ رستاخيز مى نهند...». (2)

وى باز هم از ابن عبّاس نقل مى كند كه گفته:«چون آيۀ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ (3)نازل شد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:من منذر هستم و على عليه السّلام هادى است و به سبب تو اى على،ره يافته ها ره مى يابند.ابن عباس(رض)مى گويد:در كتاب خدا هيچ گاه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نيامده است مگر آن كه على عليه السّلام اول و امير و شريف آن است. (4)

همان گونه كه شبلنجى در جاى ديگرى به نقل از طبرانى مى گويد:«على عليه السّلام

ص:312

مى فرمايد:دوست من پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:اى على!تو و شيعه ات در حالى به سوى خدا مى آييد كه راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است و دشمنانت در حالى مى آيند كه خشمگين هستند و دستشان به گردنشان بسته شده.سپس على عليه السّلام دست خود را گرد گردن خود حلقه كرد تا چگونگى بسته بودن دست را به حاضران نشان دهد.»

شبلنجى سپس نقل برخى روايات را ادامه مى دهد كه از جملۀ آن است روايات على عليه السّلام.

«بزاز و ابو يعلى حاكم از على عليه السّلام نقل مى كنند كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مرا فرا خواند و فرمود:همانا تو نشانه اى از عيسى دارى كه يهود آن را ناخوش مى داشتند تا آن جا كه به مادرش بهتان وارد كردند و در برابر،مسيحيان چنان او را دوست مى داشتند كه در جايگاهى او را نشاندند كه شايستۀ آن نبود.بدانيد كه دو گروه دربارۀ من به هلاكت مى رسند:دوست دارندۀ افراطى كه مرا به چيزى بستايد كه در من نيست و كينه توزى كه دشمنى با من او را وادار كند كه به من بهتان بزند.»طبرانى در اوسط به نقل از امّ سلمه مى گويد:شنيدم كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمود:على عليه السّلام با قرآن است و قرآن با على عليه السّلام و اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا آن كه سر حوض كوثر بر من وارد شوند.

حاكم از جابر نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:على عليه السّلام پيشواى نيكوكاران و كشندۀ بدكاران است،كسى كه او را يارى دهد،يارى مى شود و به كسى كه او را يارى نرساند يارى نخواهد رسيد.

ديلى به نقل از ابن عباس(رض)نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:

على عليه السّلام براى من به منزلۀ سر من است براى بدنم.

بيهقى و ديلى از انس نقل مى كنند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:على عليه السّلام در بهشت همچون ستارۀ صبحگاهى براى اهل دنيا مى درخشد. (1)

شبلنجى سپس سخن خود را در روايات بسيارى از مجموعۀ بزرگى از صحابه ادامه مى دهد كه همگى بر اين نكته تأكيد دارند كه على عليه السّلام در موقعيت والايى از رهبرى اسلامى و خير البريّه محسوب مى شود پس او به منزلۀ سر است براى جسم و او به همراه

ص:313

شيعه اش در روز رستاخيز در حالى مى آيند كه راضى هستند و خدا نيز از ايشان خشنود است.و در اين باره اخبارى بسيارى در دست است مبنى بر اينكه نخستين فردى كه شيعه را شيعه ناميد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بود،براى مثال،افزون بر شبلنجى سخنانى است كه امام صبّان در اسعاف الرّاغبين آورده و گفته است:«على عليه السّلام فرموده است:دوست من پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به من فرموده است:اى على!تو و شيعه ات در حالى به سوى خدا مى آييد كه راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است و دشمنانت در حالى مى آيند كه خشمگين و دستهاشان به گردن بسته شده است. (1)

سيد كتكانى آمارى دارد كه در آن اخبار رسيده از اهل سنت پيرامون تفسير اين آيۀ مباركه را از گروهى از صحابه نقل مى كند.همين مطلب از گروهى از بزرگان ايشان روايت شده است:

ابو نعيم اصفهانى در حديث مرفوعى از تميم بن حذلم به نقل از ابن عبّاس آورده كه گفته است:«چون اين آيه نازل شد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خطاب به على عليه السّلام فرمود:مقصود اين آيه تو و شيعۀ توست.تو و شيعه ات در روز رستاخيز در حالى مى آييد كه راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است و دشمنانت در حالى مى آيند كه خشمگين و ناخشنود هستند.»

از منابعى كه سيد كتكانى از آن نقل مى كند يكى كتاب اربعين است.وى در حديث بيست و هشتم كه حديثى است مرفوع و به جابر بن عبد اللّه مى رسد چنين مى گويد:

«نزد پيامبر بوديم كه على عليه السّلام وارد شد و پيامبر فرمود:برادرم آمد.سپس رو به كعبه كرد و با دست خود بدان زد و فرمود:سوگند به خدايى كه جان من در دست اوست او و شيعه اش در روز رستاخيز رستگارانند و سپس فرمود:او نخستين شماست كه به من ايمان آورده است.

او وفادارترين شما به پيمان الهى است.او بيش از همۀ شما اوامر الهى را اجرا كرده است.او عادلترين شما دربارۀ رعيّت است.او كسى است كه با برابرى بيشترى اموال را تقسيم مى كند.امتياز او نزد خدا بيش از همۀ شماست.وى مى گويد:سپس اين آيۀ شريفه نازل شد.

ص:314

ابن شهر آشوب به نقل از ابو بكر هندلى و او به نقل از شعبى مى گويد:

مردى نزد پيامبر آمد و عرض كرد يا رسول اللّه!به من چيزى بياموز كه خدا به سبب آن به من نفع رساند.حضرت فرمود:كار خوب انجام بده كه به دنيا و آخرت تو سود مى رساند.در اين هنگام على عليه السّلام آمد و عرض كرد يا رسول اللّه!فاطمه شما را مى خواند.

حضرت فرمود:آرى.آن مرد گفت:يا رسول اللّه!اين كيست؟حضرت فرمود:او از كسانى است كه اين آيه در حقّشان نازل شده،و آن آيه را تلاوت فرمودند.

از ابن عبّاس و ابى برزه و ابن شرحبيل و باقر نقل است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ابتدا به ساكن به على عليه السّلام فرمود: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ. (1)تو و شيعۀ تو و وعده گاه من و وعده گاه شما بر سر حوض كوثر هنگامى كه مردم برانگيخته شوند،جايى كه تو و شيعه ات سير و سيراب و شريف و نيكورو هستيد.و در خبر آمده است كه:تو خير البريّه هستى و شيعۀ تو شريفان نيكورو هستند.

از ابراهيم اصفهانى دربارۀ آنچه از قرآن كه دربارۀ على عليه السّلام نازل شده است به اسناد از شريك بن عبد اللّه از ابو الحارث آمده كه على عليه السّلام گفته است:«ما اهل بيت با مردم مقايسه نمى شويم.پس مردى برخاست و به نزد ابن عباس آمد و او را به اين امر آگاه ساخت وى گفت:على عليه السّلام راست گفت،پيامبر با مردم مقايسه نمى شود و دربارۀ على عليه السّلام نازل شده است: إِنَّ الَّذِينَ... و آيه را قرائت كرد.»

از ابو بكر شيرازى در كتاب نزول القرآن فى شأن امير المؤمنين در حديث مالك بن انس از حميد...از انس بن مالك روايت است كه گفته: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا.... اين آيه در حقّ على عليه السّلام نازل شده كه پيش از همۀ مردم پيامبر را تصديق كرد... وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ...

يعنى به انجام واجبات توسّل جستند... أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ، يعنى على كه پس از پيامبر برترين خليفه هاست.

اين خبر را از اعمش و او از عطيه و او از خدرى نقل كرده است.

خطيب خوارزمى از جابر روايت كرده است كه:چون اين آيه نازل شد پيامبر فرمود:

على عليه السّلام خير البريّه است.

در روايت جابر آمده است كه چون على عليه السّلام مى آمد اصحاب پيامبر مى گفتند:

ص:315

خير البريّه آمد.

از ابو المؤيّد موفق بن احمد روايت است كه در كتاب مناقب گفته:سيد الحفّاظ ابو منصور به من خبر داد...او سلسله راويانى را نقل مى كند تا به ابن فورك مى رسد و راويان را به گونه اى پى درپى به ابن شرحبيل انصارى مى رساند.راوى مى گويد:«از على عليه السّلام شنيدم كه مى گفت:پيامبر در حالى كه او را به سينه ام چسبانده بودم به من فرمود:اى على!آيا كلام خدا را: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا... نشنيده اى؟تو و شيعۀ تو و وعده گاه من و شما بر سر حوض كوثر آنجا كه مردم در انتظار حسابشان هستند...شما در حالى فراخوانده مى شويد كه شريف و نيكورو هستيد.»

جبرى در حديث مرفوعى كه به ابن عباس مى رسد مى گويد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا... در حقّ على عليه السّلام و شيعۀ او نازل شده است.

در كتاب شواهد التنزيل حاكم بن اسحاق حسكانى آمده كه گفته است:ابو عبد اللّه حافظ به اسنادى مرفوع از يزيد بن شرحبيل انصارى كاتب على عليه السّلام به ما خبر داده و گفته است:از على عليه السّلام شنيدم كه مى گفت:پيامبر در حال احتضار بود و من او را به سينۀ خود تكيه داده بودم.حضرت فرمود:اى على!آيا كلام خدا را نشنيده اى كه: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا...

آنها شيعۀ تو هستند و وعده گاه من با شما بر سر حوض كوثر است،آن جايى كه مردم براى حساب جمع شده اند و شما در حالى فراخوانده مى شويد كه شريف و نيكورو هستيد.

«از مقاتل بن سليمان از ضحاك و او به نقل از ابن عباس در اين سخن كه آنها خير البريّه هستند مى گويد:اين آيه در حقّ على عليه السّلام و اهل بيتش نازل شده است.» (1)

«در تفسير ابن جرير طبرى 171/3 با سندى از ابو الجارود و او به نقل از محمّد بن على اين حديث را نقل مى كند:

آنها همان خير البريّه هستند.پيامبر فرمود:آنها تو و شيعۀ تو هستند.

ص:316

در الدّرّ المنثور سيوطى تفسير آيه را ذكر كرده و گفته است:ابن عساكر به نقل از جابر گفته است:نزد پيامبر بوديم كه على عليه السّلام آمد و پيامبر فرمود:سوگند به خدايى كه جانم در يد قدرت اوست او و شيعۀ او در روز رستاخيز همان رستگارانند و اين آيه نازل شد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا....

چنان كه گفته شد اصحاب پيامبر به هنگام آمدن على عليه السّلام مى گفتند:خير البريّه آمد.

وى همچنين مى گويد:ابن عدى و ابن عساكر در حديثى مرفوع به نقل از ابو سعيد آورده اند كه:على عليه السّلام خير البريّه است.نيز مى گويد:ابن عدى از ابن عبّاس روايت كرده كه گفته:چون آيۀ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا... نازل شد پيامبر به على عليه السّلام فرمود:مقصود تو و شيعۀ تو است كه در روز رستاخيز راضى هستيد و خدا نيز از شما خشنود است.وى همچنين مى گويد:ابن مردويه از على عليه السّلام نقل مى كند كه گفته:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به من فرمود:آيا اين كلام خدا را كه مى فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ نشنيده اى؟تو و شيعۀ تو،وعدۀ من و تو بر سر حوض كوثر،آنجا كه مردم در انتظار حساب هستند شما در حالى فراخوانده مى شويد كه شريف و نيكورو هستيد.» (1)

معناى خاك مى باشد.» (1)

به هرحال اين كلمه دلالت بر آن دارد كه پيشى گيرنده در ميدان ايمان و عمل صالح همان رهبرى شايسته و طلايه دار و پيشواست كه از خير البريّه مى باشد.

ناگزير بايد توجه داشته باشيم كه قرآن،كتاب بزرگ خداست كه كلمات آن براساس واقعيّتى تنظيم شده كه جز خدا كسى آن را نمى داند و در اين ميان حتى ذرّه اى دقت در وزن كلمات از دست نرفته است و يك مسلمان كافى است بداند اين كتاب كلام خداست.

از همين جا درمى يابيم كه آشكارترين مصداق كلمۀ«خير البريّه»همان امام است حتى اگر نصوص روشنگرى براى اين مقصود وجود نداشته باشد چه رسد به آن كه روايات بسيارى از زبان پيامبر اكرم و سرور خلق كه پشتوانه اش وحى است؛نقل شده و موجب مى شود اطمينان بيابيم كه مقصود از آن امام است.كمى پيش روايات فراوانى را كه به اين نكته تصريح داشت آورديم.

بر سبيل مجادله فرض مى كنيم كه مقصود از آن امامت نيست،آيا صرف اينكه انسانى«خير البريّه»باشد،اقتضا نمى كند كه او بر ديگران مقدّم داشته شود و البته اين امرى محقّق است كه پيروى از چنين فردى مورد پسند خداوند تبارك و تعالى و موجب برائت ذمّه است و پيروى از فرد ديگرى غير از او به دليلى نيازمند است كه صحّت آن را ثابت كند،بويژه هنگامى كه مسأله مورد اختلاف باشد.

شما دوست داريد از چه كسى پيروى كنيد؟از«خير البريّه»يا فردى ديگر؟هرگاه دانستيم كه تنها بايد از اين فرد پيروى كرد و اگر اين احاديث را جدّى بگيريم و مفهوم اين كلمه را بدان بيفزاييم،مسأله وضوح بيشترى مى يابد و در اين رهگذر بايد خطابهايى اين چنين را در نظر بگيريم:

تو و شيعه ات

شما رستگارانيد.تو و شيعه ات در روز رستاخيز در حالى مى آييد كه راضى هستيد و خداوند نيز از شما خشنود است.

وعدۀ من با شما بر سر حوض كوثر،هنگامى كه مردم در انتظار حساب هستند،شما

ص:318

در حالى فراخوانده مى شويد كه شريف و نيكورو هستيد.

به سبب تو،ره يافته ها ره مى يابند.در برخى از روايات كلمۀ«پس از من»نيز موجود است كه در بيان مقصود روشن است!

آيا در اين ترديدى داريد كه على عليه السّلام«خير البريّه»است؟

حضرت در واقعيت وجودى خود و روش مباركش يا در پرتو تصريحات قرآن در حقّ او يا اخبار نبوى فراوان كه از شماره بيرون است«خير البريّه»محسوب مى شود.كتب حديث اسلامى در پيش روى شماست و اگر بخواهيد اعتقاد راسخ بيابيد كه على عليه السّلام پس از پيامبر«خير البريّه»است مى توانيد به آنها مراجعه كنيد و اگر برخى از اين اخبار را به برخى ديگر بيفزاييد اعتقادى درست و استوار مى يابيد و حتى اگر به يك حديث مراجعه كنيد براى شما كافى خواهد بود،زيرا از مضمونى آشكار و سندى قوى برخوردار است.

روايات متواترى كه تواتر آن قطعى است-كه اين خود در مقام دلالت مضمونى بس والا دارد-ناگزير بايد شما را به اين حقيقت برساند كه على عليه السّلام«خير البريّه»و امامى است كه فرمانبرى از او بر بندگان ضرورى است.اين خبر مشهور از افراد ثقه را بايد جدّى بگيريم كه در قرآن يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نيامده مگر آن كه على عليه السّلام نخستين ايشان و امير و شريفشان است و مؤمنان همان برگزيدگانى هستند كه بدون شك،امير و شريف و نخستين ايشان فرد برتر آنهاست و آيا با اين وجود ترديدى باقى مى ماند كه على عليه السّلام«خير البريّه»است؟

مسأله روشنتر از آن است كه پنهان بماند و حال كه واقعيّت چنين است پس پيروان حضرت بر خير خواهند بود.

«موفق بن احمد از مجاهد و عكرمه و آن دو از ابن عبّاس نقل كرده اند كه گفته:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده:خداوند در قرآن آيه اى را با يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نازل نكرده مگر آن كه على عليه السّلام رئيس و امير آن است...وى همچنين مى گويد اين حديث را گروهى از افراد مورد اعتماد نقل كرده اند كه عبارتند از اعمش و ليث و ابن ابى ليلى و ديگران به نقل از مجاهد و عكرمه و عطا و همگى آنها از ابن عبّاس.طبرانى و ابن ابى حاتم از اعمش و او از نزديكان ابن عبّاس نقل مى كند كه:خداوند هيچ گاه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا را نازل نفرموده مگر آن كه على عليه السّلام امير و شريف آن است و خداوند در موارد مختلف اصحاب رسول اكرم را سرزنش كرده در حالى كه على عليه السّلام را جز به خوبى ياد نكرده است.

طبرانى به نقل از ابن عبّاس مى گويد:بيش از سيصد آيه در ستايش على عليه السّلام نازل شده

ص:319

است.» (1)شما موارد مشابه بسيار زيادى در ميان احاديث پيامبر دربارۀ امامت على عليه السّلام مى يابيد كه از جملۀ آن است:«ابن مغازلى از انس بن مالك نقل مى كند كه گفته است:

پيامبر فرموده است:هفتاد هزار تن از امّت من بدون حساب وارد بهشت خواهند شد...و سپس رو به على عليه السّلام كرد و فرمود:آنها كسانى هستند كه جهاد كردند و امامشان اين شخص على عليه السّلام است.» (2)

در مناقب از محمّد بن عبيدة بن محمّد بن عمار بن ياسر نقل شده كه از قول پدرش از پدر جدّش(عمّار)مى گويد:«از ابو ذر جندب بن جناده شنيدم كه مى گفت:پيامبر را ديدم كه دست على عليه السّلام را گرفته بود و مى فرمود:اى على!تو برادر،برگزيده،وزير و امين منى، جايگاه تو نسبت به من همچون جايگاه هارون است نسبت به موسى جز آن كه پس از من پيامبرى نيست...كسى كه بميرد در حالى كه تو را دوست دارد،خداوند مهر امن و ايمان بر او نهد و كسى كه بميرد در حالى كه نسبت به تو كينه داشته باشد،براى او بهره اى از اسلام نيست.» (3)

«ابن مغازلى از زهرى نقل كرده كه گفته است:از انس بن مالك شنيدم كه مى گفت:

سوگند به خدايى كه جز او خدايى نيست،از پيامبر شنيدم كه مى فرمود:نشان چهرۀ مؤمن دوست داشتن على بن ابى طالب عليه السّلام است.» (4)

«موفّق از ابن عباس نقل مى كند كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده:اى على!مثل تو در ميان مردم همچون مثل قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ است در قرآن،پس كسى كه يك بار آن را بخواند،گويى ثلث قرآن را خوانده است و كسى كه دو بار آن را بخواند،گويى دو سوّم قرآن را خوانده است و كسى كه سه بار آن را بخواند،گويى تمامى قرآن را خوانده است.

تو نيز اى على!اين چنينى،كسى كه تو را قلبا دوست داشته باشد ثلث ايمان را به دست آورده است و كسى كه تو را به قلب و زبان دوست داشته باشد دو سوّم ايمان را به دست آورده است و كسى كه تو را به قلب و زبان و عمل دوست داشته باشد،تمامى ايمان را

ص:320

گرد آورده است.سوگند به خدايى كه مرا بحق به عنوان پيامبر برگزيد،اگر زمينيان تو را همچون آسمانيان دوست بدارند خداوند هيچ يك از آنها را به آتش عذاب نخواهد كرد.» (1)

اگر بخواهيم اخبار رسيده از اين دست را بياوريم حتى دهها جلد كتاب آكنده از اسم راويان آن و كتابهايى كه اين روايات در آن آمده كفايت نخواهد كرد.

اگر از سر پژوهشگرى بنگريد و تنها در پى حق باشيد و حقيقت را بجوييد محتويات روايات بسيارى شمار را به اين معنا رهنمون مى شود كه مقصود از آنها امامت على عليه السّلام است و حضرتش جانشين پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى باشد.به نظر شما معناى دوست داشتن به قلب و زبان و دست كه جوارح حسّاس انسان هستند چيست؟آيا مفهوم آن ايمان با قلب و يارى رساندن با زبان و پيروى با دست و به عبارت بهتر پيروى در وجدان و سلوك نيست...آيا اين مفهومى جز امامت دارد و اينكه امامت براى على عليه السّلام ثابت است؟

آيا رئيس آيۀ مؤمنين و شريف آنها و نخستين آنها و جلودار بودن آنها مفهومى جز امامت و جلودارى امت-در صف اول-دارد؟نظر شما چيست؟شايد برخى از مردم در امور،ملتزم به الفاظ خاصّى هستند،و به هر آنچه بيان شد اعتراف مى كنند ولى نياز بدان دارند كه صيغۀ خاصّى رسيده باشد كه در آن جانشينى امير المؤمنين از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بيان شده باشد تا قلبشان آرام گيرد.

پيشاپيش مطمئن باشيد ميراث عظيمى كه در اين موضوع از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله رسيده آن قدر است كه دستان بازيگر نخواهند توانست بر كثرت آن تأثير بگذارند يا برخى از مضامين عالى آن را تباه سازند.

به هر شكل كه بخواهيد،مجموعه هاى سترگى از اخبار مى يابيد كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آنها را براى تبليغ امّت و اداى امانت و اخلاص براى خداوند سبحان و تحقّق بخشيدن به ارادۀ نافذ او در امرى فرموده كه رسالتش به گونۀ كاملى كه بر حجت استوار است و عذر و بهانه را از ميان مى برد،جز با تبليغ آن صورت نمى پذيرد و بايد كه چنين باشد.

امام وارث علوم انبيا و جانشين خاتم پيامبرانى است كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله بارها در تصريحات مختلف نظير آنچه احمد بن حنبل در مسند خود و احمد بيهقى در صحيحش

ص:321

به نقل از ابو الحمرا آورده بيان كرده است.وى مى گويد:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:هر كه مى خواهد علم آدم و عزم نوح و شكيبايى ابراهيم و هيبت موسى و زهد عيسى را نظاره كند،بايد به علىّ بن ابى طالب عليه السّلام بنگرد.

اين حديث در شرح المواقف و الطريقة المحمّدية آمده است.

موفق بن احمد از محمد بن منصور روايت كرده كه گفته است:

از احمد بن حنبل شنيدم كه مى گفت:در حقّ هيچ يك از صحابه فضائلى كه در حق علىّ بن ابى طالب عليه السّلام رسيده،نرسيده است.احمد مى گويد:مردى به ابن عباس گفت:

سبحان اللّه،فضائل و مناقب علىّ بن ابى طالب عليه السّلام چه فراوان است،من گمان مى كنم شمار آنها به سه هزار برسد.ابن عباس گفت:اگر بگويى سى هزارتا به حقيقت نزديك تر است.

نيز موفّق بن احمد از حرب بن عبد الحميد روايت مى كند كه گفته است:سليمان اعمش بن مهران به ما گفته است:منصور دوانيقى در زمان خلافتش گفت:اى سليمان!به من بگو در فضائل علىّ بن ابى طالب عليه السّلام چند حديث روايت مى كنى؟گفتم:اندكى.

منصور گفت:واى بر تو،چند حديث در حافظه دارى؟گفتم:ده هزار حديث يا هزار حديث.پس چون گفتم:«يا هزار حديث»منصور آن را ناچيز شمرد و گفت:واى بر تو اى سليمان!بلكه همان ده هزارى كه اوّل گفتى.مى دانيم كه عبارت«يا هزار حديث»مفرّى براى راوى بوده است.خليفۀ عباسى نمى خواست احاديثى دربارۀ على عليه السّلام و اهل بيت نقل شود ولى على رغم آن ايشان در شمار بسيارى از فضائل و سوابق و اخبارى كه در حقّ آنها رسيده بود از شكوه و منزلت بسيار برخوردار بودند كه از آن جمله است نقل محمّد بن احمد به سندش از مجاهد،از ابن عبّاس كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است:اگر درختان قلم شوند و آب درياها جوهر و جنيان آن را حساب كنند و بنى بشر آن را بنويسند،باز هم نخواهند توانست فضائل علىّ بن ابى طالب عليه السّلام را به شماره درآورند.

نيز موفّق بن احمد خوارزمى به سند خود از محمّد بن عماره از پدرش،از جعفر صادق،از پدرانش،از امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به گروهى از اصحاب خود فرمود:همانا خداوند تبارك و تعالى براى برادر من على عليه السّلام فضائلى قرار داده كه از كثرت شماره نمى شوند،پس هر كس فضيلتى از اين فضائل را با اعتراف بدان ياد كند،خداوند گناهان گذشته و آيندۀ او را مى بخشد،و هر كس فضيلتى از فضايل او را بنويسد،پيوسته ملائكه تا زمانى كه اين نوشتار باقى است براى او طلب

ص:322

مغفرت مى كنند،و هر كس به فضيلتى از فضائل او گوش فرادهد،خداوند گناهانى را كه او به سبب گوش مرتكب شده مى بخشد و هر كس به نوشته اى از فضائل او نظر كند، خداوند گناهانى را كه او به سبب چشم مرتكب شده مى بخشد.حضرت سپس فرمود:

نگاه به على عليه السّلام و ذكر او عبادت است.«خداوند ايمان بنده اى را نمى پذيرد،مگر به دوستى على عليه السّلام و كناره گيرى از دشمنان او. (1)

«در مناقب به نقل از سماك بن حرب از سعيد بن جبير آمده كه گفته است:از قول آن دو نفر از ابن عبّاس دربارۀ اختلاف مردم پيرامون على عليه السّلام سؤال كردم.ابن عبّاس گفت:

اى ابن جبير!دربارۀ مردى از من سؤال مى كنى كه تنها در يك شب-شب پيش از جنگ معروف به چاه بدر-سه هزار فضيلت براى او بوده است و سه هزار ملك از سوى خدا به او درود فرستادند.تو از جانشين پيامبر و صاحب حوض كوثر و پرچمدار پيامبر در روز رستاخيز پرسش مى كنى.سوگند به خدايى كه جان عبد اللّه بن عباس در دست اوست، اگر درياهاى جهان جوهر و درختان آن قلم شود و اهل دنيا نويسندۀ آن باشند و بخواهند فضائل علىّ بن ابى طالب را ثبت كنند اين فضائل به شماره درنمى آيد.» (2)

سخن احمد بن حنبل در تهذيب التهذيب نقل شده است:

«براى هيچ يك از صحابه فضائلى كه در حق على عليه السّلام روايت شده است روايت نشده...نسائى و گروهى ديگر نيز همين را روايت كرده اند...و اين خود كافى است.» (3)

در مناقب به نقل از ابو طفيل آمده كه گفته است:يكى از صحابه گفته است:على عليه السّلام پيشينه هايى دارد كه اگر تنها يك پيشينه از آن در ميان مردم تقسيم شود همۀ آنها را خير دربر مى گيرد.» (4)

اينها نمونه هايى از فضايل امير المؤمنين عليه السّلام بود كه ما با شتاب به اختصار آنها را بيان كرديم.يك پژوهشگر با انصاف مى تواند از ميان اين نمونه ها هرچه را كه از روايات

ص:323

فراوان غير قابل شمار مى خواهد،بيابد كه اين خود دلالت بر معنايى دارد كه بيان آن مورد نظر است و آنچه در اين ميان آشكار است اين است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله براى اين امر چنان برنامه ريزى كرده بود كه در آن بوضوح عوامل فعّال و فراوان را براى محو نصّ امامت على عليه السّلام و پوشاندن فضائل و سوابق او در نظر گرفته بود،اينها كسانى بودند كه در اين راه امكانات فراوانى را به كار مى گرفتند و به همين سبب پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله طىّ سخنان بسيارى فضائل على بن ابى طالب عليه السّلام را روشن مى ساخت و امتياز و پيشينه هاى او را اعلان مى كرد به گونه اى كه تمامى اين تلاشهاى خصمانه به شكست كشيده مى شد و حق براى انسان بينا آشكار مى گشت و حجّت بر همه اعمّ از انسان سركش و فرمانبردار برپا مى شد و ديگر مجالى براى افراد بهانه گير باقى نمى ماند.

ميان بردارد و به همين سبب پيامبر را مى بينيم كه آيه را شرح مى دهد و حديث مى گويد، در حالى كه مناسبتهايى را به كار مى گيرد كه گواه فضائل على عليه السّلام است و براى آن كه شمار بيشترى از مسلمانان بشنوند و در خاطره بيشتر جايگزين شود و تلاشهاى مذبوحانه در طول تاريخ نتواند آن را محو كند پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همان ويژگيهايى را كه براى خود مى داند به على عليه السّلام نيز نسبت مى دهد نظير اينكه مى فرمايد:

«به خدا سوگند آيه اى نازل نشده است مگر آن كه من مى دانم در چه باره اى و كجا نازل شده،همانا خدايم به من زبانى گويا و قلبى خردورز عطا كرده است.» (1)

از موفّق در سندش از ابو طفيل آمده كه گفته است:

«على عليه السّلام فرموده:دربارۀ كتاب خدا از من بپرسيد،زيرا آيه اى نيست مگر آن كه من مى دانم در شب نازل شده يا در روز،در دشت يا در كوهستان.» (2)

همان گونه كه«كلب به نقل از ابن عباس روايت مى كند كه:علم پيامبر از علم خداست و علم على عليه السّلام از علم پيامبر است و علم من از علم على عليه السّلام است و علم من و صحابه در برابر علم على عليه السّلام همچون يك قطره است در هفت دريا.» (3)

آيا به نظر شما در عهده دار شدن شؤون مسلمانان كسى شايسته تر از على عليه السّلام هست؟ عقلا چگونه چنين چيزى رواست در حالى كه على عليه السّلام در همۀ امور فاضلترين، عالمترين،قويترين و لايقترين مردم در امر قضاوت است!

اگرچه مسلمانان به اين امور اعتراف دارند و محقّقان بر آن تأكيد كرده اند و در دلالت روشنش متين و استوار است ولى آنچه پاسخ پرسش پيش مى باشد عبارت است از اين كه:اين احاديث و آيات تنها فضيلت امام را از نظر فاضل يا متديّن و قدّيس بودن بيان نمى دارد بلكه آشكارا روشن است كه مقصود از آن بيان اين نكته است كه امامت تنها براى اوست.احاديث پاره اى از ويژگيهاى امامت را برشمرده اند يا لزوم سپردن خلافت به حضرتش را متعرّض شده اند و در همين زمان تأكيد دارند كه على عليه السّلام صاحب شرعى و قانونى خلافت و جانشين پيامبر است.براى مثال به اين سخنان پيامبر توجّه كنيد:«من

ص:325

شهر علمم و على عليه السّلام دروازۀ آن است.على عليه السّلام از من است و من از على عليه السّلام هستم.كار مرا هيچ كس جز من يا على عليه السّلام نمى تواند انجام دهد.على عليه السّلام براى من به منزلۀ سر است براى پيكر.» (1)

آيا اين گونه تعابير در سخنان جامع پيامبر كه مقتضى است آن را بخوبى درك كنيم دلالت بر امامت و خلافت ندارد؟كسى كه مى خواهد به شهر علم پيامبر خدا وارد شود بايد از دروازۀ آن وارد شود: «وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها». (2)اين در فرائد السبطين حموينى،ج 2،باب 46 آمده همان گونه كه بسيارى از علماى محقّق اهل سنت آن را نقل كرده اند:

«در سند متصل او از سعيد بن جبير از ابن عبّاس آمده كه گفته است:پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:اى على!من شهر حكمت و تو دروازۀ آن هستى و كسى به اين شهر وارد نمى شود مگر از دروازۀ آن و دروغ مى گويد كسى كه گمان كرده مرا دوست مى دارد در حالى كه به تو كينه مى ورزد،زيرا تو از منى و من از تو هستم،گوشت تو از گوشت من و خون تو از خون من است،روح تو از روح من است و باطن تو از باطن من است،ظاهر تو از ظاهر من است.تو امام امّت منى و پس از من جانشين من بر ايشان هستى،هر كه از تو فرمان برد سعادتمند شود و هر كه از فرمان تو سرپيچى كند به بدبختى گرفتار آيد.كسى كه تو را دوست بدارد سود برد و كسى كه تو را دشمن بشمارد زيان كند،كسى كه ملازم تو باشد رستگار شود و كسى كه از تو جدايى گزيند نابود گردد،مثل تو و امامان پس از من كه از فرزندان تو هستند همچون مثل كشتى نوح است هر كه بدان درآيد نجات يابد و هر كه از آن عقب ماند غرق شود،مثل شما همچون مثل ستارگان است كه تا روز قيامت هرگاه ستاره اى غروب كند ستارۀ ديگرى طلوع مى كند.» (3)

آيا اين تعبير صريح در مفهوم امامت نيست و آيا امامت چيزى جز اين معناست كه

ص:326

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مورد نظر داشته است؟

و بر ما واجب است كه در اين سخنان در برابر خدا تعبّد داشته باشيم،سخنانى نظير فرموده هاى شريف پيامبر و آنچه قرآن بيان داشته كه عبارت است از دور كردن هرگونه پليدى از اهل بيت و پاك گردانيدن كامل آنها و اينكه على عليه السّلام نفس پيامبر و«خير البريّه» است...و«خير البريّه»بدون هيچ گونه مرزى شامل علم،شجاعت،كرم،عفّت،زهد، عدالت و كمالات ديگر است و على عليه السّلام بدون هيچ گونه حدّ و مرزى«خير البريّه» مى باشد،به علاوۀ وجود سخنان ديگرى مثل اينكه على عليه السّلام به منزلۀ هارون بوده براى موسى و نيز جانشينى پيامبر و اينكه او به همراه ديگر اعضاى عترت با قرآن ثقلانى را تشكيل مى دهند كه سرور پيامبران آن را در ميان امّت به يادگار نهاده است و او از آن ها جويا خواهد شد و نيز اينكه عترت،كشتى نجات و باب«حطّه»هستند و تعابير صريح ديگرى در بيان مقصود مثل:تو وصى و برادرم و جانشين پس از منى-همان گونه كه در بيان نخستين احاديث پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمد-.

اندكى پيش سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را در تفسير«خير البريّه»آورديم،سخنانى نظير اين فرموده هاى پيامبر به على عليه السّلام:«تو و شيعۀ تو اى على!»يا«پس از من ره يافته ها در پرتو وجود تو ره مى يابند.».

حمله هاى ستمكارانه نسبت به شيعه پرده برداشته شود.پس مقصود از اين حملات پر التهاب،جز ايجاد تفرقه و جدايى (1)و دور كردن مسلمانان از يكديگر چه مى تواند باشد؟ آن هم در هنگامى كه دشمنان اسلام بسيار و انتشار كفر و بى دينى و بى قيدى نسبت به ارزشهاى مذهبى و فسق و فجور و هتك حرمت شايع است.آيا شايسته نيست اين همه نيرو در ردّ كفر و كافران به كار گرفته شود؟اگر پيشينيان ما تحت تأثير تبليغات گمراه كننده قرار مى گرفتند و برخى نمى توانستند به حق برسند و اهل حق را بشناسند،در برابر امروز چاپخانه هاى فراوان و مؤسسه هاى انتشاراتى كه خدمات بسيارى را در كشف عقايد و آراى مردم و آسان سازى آگاهى گروهها از انديشۀ يكديگر در اختيار مى گذارند خود، عاملى است كه ديگر براى هيچ تركتازى فرصت آن را نمى دهد كه از حقّ درگذرد و به ورطۀ دشنام و بدگويى فرورود.

گذشتگان در اينكه حقّ را نمى شناخته اند معذورند،اگرچه اين معذور بودن مواضع خصمانۀ آنها را توجيه نمى كند،زيرا آنها با برادران خود به مبارزه برخاستند و بدون آگاهى كفر و خطا را به آنها نسبت دادند ولى آنها در اين مبارزه طلبى و تجاوز ستمكارانه عمد و قصدى نداشته اند.

براى مثال ابن حجر در جاى جاى كتاب خود اخبار رسيده از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را در ستايش از شيعه بيان مى كند ولى پس از آن در حالى كه سخنان خود را در اين باره نقض مى كند و با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به مخالفت برمى خيزد به دشنام دادن و لعن شيعه مى پردازد و حال آنكه پيامبر خدا براى ما و هر مسلمانى الگويى نيكوست.

امّا آنان كه در اين روزگار زندگى مى كنند در حالى كه همه روزه چاپخانه هاى مختلف

ص:328

هزاران كتاب انتشار مى دهند كه از حقيقت طرفداران آن پرده برمى دارد ديگر چه عذرى در غرض ورزيهاى بدون توجيه و وارد آوردن تهمتهاى بدون حساب خواهند داشت؟

منحرفان از اين شيوۀ غير اسلامى و مخالفت با نصوص آشكار و الزام آور استفاده مى كنند و وضع كنونى مسلمانان را در نظر دارند.كفر و الحاد و فسق و فجور چگونه توانسته است دست خويش را دراز كند تا از دختران و پسران مسلمان غنيمتى به چنگ آورد و آن را بدرد؟

اينك اين گفتار دردآور و حزن انگيز را رها كنيم و سخن خود را ادامه دهيم كه در آن پرده از برخى توضيحات لازم برداشتيم كه خود موجب اشتباه بعضى افراد شده بود.

براى مثال سيد شبلنجى آيۀ مباركۀ: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ را مى آورد و سخن پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را دربارۀ على ذكر مى كند كه فرموده:

مقصود آيه،تو و شيعۀ توست،و سپس در پى اين روايات ارزشمند سخن خود را چنين ادامه مى دهد:

«شيعۀ او همان اهل سنّت هستند زيرا اين عدّه همان گونه كه خدا و رسولش دستور داده او را دوست دارند نه رافضيها و خوارج كه دشمنان اويند.» (1)

در جلد اول اين كتاب سخن قاضى عياض را در پى خبرى كه در كتاب بخارى آمده بود آورديم:«رافضيها بويژه در صدر اول همۀ مسلمانان را كافر دانستند و على را نيز از آنجا كه حقّ خويش را نطلبيد كافر انگاشتند.»

اگر مقصود از رافضيها در سخن شبلنجى همانهايى هستند كه مورد نظر قاضى عياض است بايد دانست كه شيعه از كسانى كه على عليه السّلام و همۀ مسلمانان را كافر مى دانند تبرّى مى جويد و اگر مقصود ايشان شيعيان على عليه السّلام هستند كه از و سپس فرزندان معصومش پيروى مى كنند و ايمان دارند كه ايشان پس از پيامبر همان پيشوايان و هدايتگران و رهبران مى باشند،بايد گفت كه شيعه،خدا را از اين رهگذر فرمان مى برند و اين همان چيزى است كه خدا و رسول به ايشان فرمان داده است و گناه شيعيان چيست اگر دستور خدا و پيامبر را گردن نهاده اند؟!آنها محمّد صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام و همۀ امامان و اهل بيت را تا روز قيامت دوست دارند و از دشمنانشان تبرّى مى جويند،و اگر مقصود از رافضيها همانهايى

ص:329

هستند كه على را دوست مى دارند و به دوست او نيز عشق مى ورزند و دشمنش را دشمن مى دارند و دين و تعاليم خود را از او مى گيرند،پس اينها همان شيعيان حقيقى مى باشند كه فرمان خدا و رسولش را گردن نهاده اند و پيامبر آنها را شيعه ناميده است، زيرا مخصوصا به على فرموده«تو و شيعۀ تو»،و اين به دنبال و در تفسير اين سخن پروردگار است: «خَيْرُ الْبَرِيَّةِ». بدون ترديد كسى كه تنها على را دوست داشته باشد بى آن كه از هدايت او پيروى كند و به لزوم گرفتن تعاليم از او ايمان داشته باشد به معناى معروف اين كلمه شيعى نيست،زيرا«مشايعت»در لغت به مفهوم پيروى است.

سخن پيامبر را آورديم،سخنى كه پيامبر در آن على عليه السّلام را به سورۀ اخلاص تشبيه كرده بود كه اگر كسى سه بار آن را بخواند،گويى تمام قرآن را خوانده است.وجه شبيه آن اين است كه اگر كسى على عليه السّلام را به قلب دوست داشته باشد يك سوم ايمان را به دست آورده است و كسى كه به قلب و زبان او را دوست بدارد دو سوم ايمان را به دست آورده است و كسى كه به قلب و زبان و عمل او را دوست بدارد تمامى ايمان را به دست آورده است...پس اين سخن چه معنايى مى تواند داشته باشد؟آيا مقصود پيامبر كاملا روشن نيست-همان كه شيعه به تك تك حروف آن ملتزم است-يعنى التزام به دوستى على عليه السّلام و طرفدارى از او همان گونه كه خدا و رسول دستور داده اند و نيز عمل در پرتو تعاليم و سنّت او اعمّ از قول و فعل و تقرير.

از اين گذشته،مانعى ندارد كه انسان پس از اين مراحل و بعد از اينكه دين خود را از مسيرى دريافت كرد كه خداوند آن را از در شهر علم و هدايتگران خجسته عبور داده خويش را سنّى بداند يا شيعى: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ. (1)

شايد ثبت اين ملاحظات و دقّت در آن و غفلت نورزيدن و دورى از بى توجّهى از آن عملى شايسته باشد،زيرا بيان و تفاهم در آن تحقّق نبخشيدن به مفهوم«برادرى»در اسلام و از بهترين وسايل شناخت در پرتو تعاليم آن مى باشد.شايد تعبير صبّان در كتاب خود اسعاف الراغبين در فهم مفهوم طرفدارى از اهل بيت و لزوم محبّت ايشان روشنى بيشترى داشته باشد.ولى حملۀ او به شيعه برخاسته از ناآگاهى نسبت به درونمايه هاى تشيّع و تعاليم برگرفتۀ آن از عمل به سنّت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و اهل بيت معصوم است.

ص:330

اين مسأله مرا به ياد صحنه اى مى اندازد كه خود در مسجد خيف شاهد آن بودم.در مسجد مردى را ديدم كه پيشاپيش مردم ايستاده و داد سخن داده بود و بدون حساب به شيعه و تشيّع دشنام مى داد و مردم سر به زير افكنده گوش مى دادند.مسأله اين است كه فرد مذكور هيچ چيز از شيعه و تشيّع نمى دانست،با اينكه او در كشورهاى اسلامى-عربى مى زيست و بآسانى مى توانست از شيعه آگاهى يابد.ازاين رو كوشيدم او را نزد خويش بخوانم و از او بپرسم كه اطّلاعات خود را دربارۀ شيعه از چه كسى گرفته است؟من به او گفتم كه با دقّت به سخنان او گوش داده ام و اين موجب شادى فراوان او شد و از من سپاسگزارى كرد.به او گفتم:مسأله اى كه مرا واداشته او را نزد خود بخوانم آشكار كردن حقّى است كه براى او پنهان مانده است.به او گفتم:تو در ميان شيعيان زندگى نمى كنى و به نظر مى رسد كه كتابى از كتابهاى شيعيان را نخوانده اى و اين غرض ورزهاى بى پروا هستند كه چنين سخنانى را به امثال تو ديكته مى كنند و تو را به اين گناه مى كشانند و حال آنكه تو در يكى از خانه هاى بزرگ خدايى و همان گونه كه گفتى صرفا از روى اطمينان و اعتمادى كه بر آنها دارى اين سخنان را بر زبان مى آورى.

اينان همان كسانى هستند كه مسؤوليت پراكندگى ميان مسلمانان را بر دوش دارند آن هم در هنگامى كه برادرى و اجتماع و توحيد كلمه براساس كلمۀ توحيد ضرورى است.

آن مرد اظهار داشت:آيا شيعه اعتقاد ندارد كه وحى بر على بن ابى طالب عليه السّلام نازل شده و پيامبر آن را به زور از على گرفته است؟!

شگفت آن كه من اين تهمت را در جاهاى ديگر از سرزمينهاى اسلامى از افراد مختلف شنيده بودم.حال ببينيد مروّجان اين تهمت چه كوششى به كار برده اند؟

به او گفتم:بايد تو و برادران شنوندۀ ما بدانيد كه همگى بايد در راه آشكار كردن حق و كوبيدن باطل پرده از اين امر بردارند كه شيعه از اين سخنان و گويندۀ آن بيزارى مى جويد.

چگونه اين دروغها به خدا و پيامبر و مؤمنان مى چسبد و چگونه انسانى آن قدر حماقت را مى پذيرد كه امثال اين سخنان پوچ و كفرآميز را كه دشمنان اسلام به قصد خدشه دار كردن دين و جدايى مسلمانان آن را به دروغ مى آفرينند تصديق كند؟آيا گويندۀ چنين سخنانى هيچ بهره اى از اسلام يا شناختى نسبت به حقيقت آن دارد؟

اين فرد كه شخصى نيك و خوش نيّت بود در حالى كه سوگند مى خورد چنين

ص:331

سخنانى را تكرار نكند و از ارتكاب اين عمل كه از روى جهل انجام داده بود استغفار مى كرد و نرمى در پيش گرفته بود،اظهار داشت كه براى نخستين بار است كه مى شنود شيعيان از مسلمانانى هستند كه به دين توسّل مى جويند و به جزءجزء مذهب التزام دارند و تعاليم آن را مقدّس مى شمارند و ايمانشان به حقّانيت على عليه السّلام تنها از روى پيروى از اوامر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و گرفتن تعليمات هدايتگر قرآن مى باشد.

شگفت آن كه اين مرد از قشر تحصيلكرده اى بود كه از فرهنگ اسلامى آگاهى داشت حال چه رسد به كسى كه خواندن و نوشتن نمى داند يا از شناخت فرهنگ اسلامى بهره اى ندارد.

آيا دانشمندان نبايد نسبت به دين خود و دين برادران خود در ديگر مذاهب شناختى بايسته بيابند؟

همان گونه كه علماى شيعه بايد حقيقت مذهب خود را از طريق كتاب و خطابه به آگاهى مسلمانان برسانند-و اين همان كارى است كه پيوسته به عنوان جهادى پيگير بدان پرداخته اند-به همين ترتيب علماى مسلمان ساير مذاهب كه از پاكدامنى و ديندارى و انصاف برخوردارند نيز بايد حق را دربارۀ برادران مؤمن خود آشكار سازند و در راه دفاع از حق و تحقّق بخشيدن به جهاد واجب در پياده كردن حق و سركوب كردن هرگونه دروغ و باطلى براى ايجاد آشنايى و نزديكى به يكديگر به جاى بريدگى و پشت كردن به هم كه مورد سوء استفادۀ دشمنان اسلام و مسلمانان براى كينه توزى و جنگ عليه ايشان قرار مى گيرد از هرگونه ناراستى كه غرض ورزان به عمد مى كوشند ميان برادران مسلمان ايجاد كنند پرده برگيرند.

به همين سبب نقل سخنان علما را ضرورى ديدم-اگرچه هر يك راه خود را در پيش گرفته اند.شايد برخى از خوانندگان بدون آگاهى از حقيقت سخنان شيخ صبّان را-به عنوان يك نمونه-اخذ كنند در حالى كه واقعيت مسأله براى او معلوم نيست و اين راهى است كه آشنايى با يكديگر و ديدار به وسيلۀ آن صورت مى پذيرد.

اينك هشدارى را مى خوانيم كه شيخ صبّان در كتاب خود تحت عنوان اسعاف الراغبين آن را آورده است:

«بدانيد كه محبّت ارزشمند و ستوده همان است كه با پيروى سنّت محبوب همراه باشد،زيرا صرف محبّت ايشان[اهل بيت]بدون پيروى از سنّتشان همچون دريافت

ص:332

شيعه و رافضه از محبّت ايشان با دورى گزيدن از سنّت نه تنها براى مدّعى آن خيرى را دربر ندارد بلكه موجب زيان و عذاب دنيا و آخرت خواهد بود،با در نظر گرفتن اينكه اين در حقيقت،محبّت محسوب نمى شود زيرا حقيقت محبّت،تمايل نسبت به محبوب و ترجيح تمايلات و خواسته هاى او بر خواسته ها و تمايلات نفس و متخلّق شدن به اخلاق و آداب اوست». (1)

اين هشدار شيخ صبّان پس از بيان عاقبت وخيمى است كه در انتظار كسانى مى باشد كه با محبّت اهل بيت و لزوم فرمانبرى از ايشان مخالفت مى كنند:«اى برادر!محبّت و دوستى ايشان را ضرورى بشمار و از دشمنى آنها دورى كن و از اينكه بر اثر ترس از وعيدهايى كه گذشت،گرفتارشان شوى بپرهيز.»

همان گونه كه مى بينيد اين سخن در مفهوم محبّت و دوستى نسبت به اهل بيت كه بر امّت واجب شمرده شده تحقيقى ارزشمند است: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى. (2)و ايشان همان اهل بيتى هستند كه خداوند هرگونه پليدى را از آنها دور ساخته و كاملا پاكشان گردانده است.

اگرچه اين سخن صبّان صحيح است كه محبّت بدون در پيش گرفتن سنّت كسى كه محبوب است و بدون پيروى از او و ترجيح تمايلات و خواسته هاى او بر تمايلات و خواسته هاى نفس و متخلّق شدن به اخلاق محبوب براى تحقّق بخشيدن به مفهوم محبّت مورد ادّعا بى معناست ولى ايراد و اعتراضى كه به شيخ صبّان وارد است اتّهام او به شيعه بر مبناى اين ادّعاست كه:شيعه براى اهل بيت محبّتى بدور از پيروى قايل است.

اگرچه او در اينجا شيعه را از رافضيها جدا كرده و آنها را گروهى غير از رافضيها به شمار آورده است ولى در ادّعاى بى اساس خود شيعه را به ناحق مورد غرض ورزى قرار داده است،زيرا اساس و ركن تشيّع پيروى و دنباله روى و محبّت نسبت به على عليه السّلام و خاندان على عليه السّلام است كه آن هم براساس فرمانبرى از دستور الهى و پيامبر او در اين باره است:

رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ. (3)

ص:333

علاوه بر آن كه زبان اخبار ستايشگر شيعيان على عليه السّلام است همان گونه كه شيخ صبّان و ديگران از دارقطنى و جز او در بسيارى از صفحات اين كتاب ذكرى به ميان مى آورد و پس از نقل اين خبر سخن دارقطنى را يادآور مى شود كه:«اين حديث نزد ما طرق بسيارى دارد.» (1)

در حديث مورد نظر چنين آمده است:

«دارقطنى در حديثى مرفوع نقل مى كند كه:اى ابا الحسن!تو و شيعۀ تو بهشتى هستيد.گروهى گمان مى كنند كه تو را دوست مى دارند ولى اسلام را تحقير مى كنند و سپس آن را دور مى اندازند و از آن خارج مى شوند چنان كه تير از كمان خارج مى شود...» (2)

اگر شيعۀ على عليه السّلام در زبان احاديثى كه شيخ صبّان و ديگران آن را نقل مى كنند به بهشت بشارت داده شده اند ديگر پس از ستايش خداوند سبحان و پيامبرش از ايشان و دادن وعدۀ بهشت به آنها،غرض ورزى به آنها چه وجهى خواهد داشت؟مگر آن كه صبّان ادّعا كند كه شيعه به حبّ على عليه السّلام ايمان دارد ولى به اعمال او ملتزم نيست و از سنّتش پيروى نمى كند.اين ادّعاى باطلى است كه هيچ نشانى از درستى ندارد بلكه شيعه به حبّ خاندان پاك و طاهر محمّد صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام و لزوم فرمانبرى از ايشان و در پيش گرفتن اعمال و سخنان آنها ايمان دارد.

نكتۀ شايستۀ دقّت تأكيد بر اين نكته يعنى غرض ورزى نسبت به شيعه بدون درك مفهوم تشيّع است،با اينكه ريشۀ نامگذارى آنها به شيعه به پيامبر بازمى گردد و اين پيامبر بود كه از پيش آنها را شيعۀ على عليه السّلام ناميده بود،چنان كه روايات نيز قبلا به اين نكته اشاره داشتند،و ما نيز پس ازآن كه نمونۀ ديگرى از نمونه هاى عجيب غرض ورزى نسبت به شيعه يا تناقض گويى در اين باره را آورديم به بيان آن مى پردازيم و اين بار سخن از كسى نيست جز ابن حجر.

شايد غرض ورزيى كه ابن حجر آن را با كينه توزى و هوى و هوس دنبال مى كند

ص:334

منحصر به فرد باشد،زيرا غرض ورزى او ويژگى خاصّى دارد كه شايد دشمنان اهل بيت نيز بدان راضى نباشند.او در هنگامى كه ستايش پيامبر و امير المؤمنين عليه السّلام را نسبت به شيعه يادآور مى شود و اعتراف دارد كه ايشان به همراه بهترين مردمان يعنى على عليه السّلام و همسرش كه به بهشت وعده داده شده اند همان افراد رستگار و نجات يابنده هستند، بااين حال غرض ورزى او نسبت به شيعه چنان است كه كمترين آن اين گونه است:

وى پس از نقل توصيف شيعيان پرهيزكار على عليه السّلام از سوى حضرتش مى گويد:پس درنگ كن،خداوند توفيق فرمانبرى از خود را به تو بدهد و نعمتهاى فراگير خود و حمايتش را بر تو ارزانى بدارد.

مى دانيد كه اين ويژگيهاى ارزشمند و والا و درخشان و كامل و گرانسنگ يافت نمى شود مگر در عرفانى بزرگ و پيشوايان وارث كه اينها نيز كسانى نيستند جز شيعۀ على عليه السّلام و اهل بيت او.

«امّا رافضيان و شيعيان و نظاير آنها برادران شياطين و دشمنان دين و نابخردان و مخالفان فروع و اصول و پذيرندگان گمراهى و سزاواران كيفر و عذاب بزرگ مى باشند.

اينان شيعۀ اهل بيتى نيستند كه از هرگونه پليدى مبرّا و از هرگونه كاستى و ناپاكى پاكند، زيرا آنها در امر خدا افراط و تفريط در پيش گرفتند،پس مستحق آن گشتند كه خداوند آنها را در مهلكه هاى گمراهى و اشتباه باقى بگذارد،اينان همان شيعيان ابليس ملعون و جانشينان فرزندان سركش اويند،پس لعنت خدا و ملائكۀ او و همۀ مردم بر ايشان باد.

چگونه كسى كه هرگز اخلاق ايشان را در پيش نگرفته و در عمر خود به سخنى از سخنان ايشان رفتار نكرده است و هيچ گاه به فعلى از افعال آنها عمل نكرده و شايستگى درك بخشى از زندگى آنها را نيافته مى تواند ادّعا كند كه محبّت اين گروه را در دل دارد! چنين چيزى در حقيقت محبّت نيست بلكه كينه توزى نسبت به امامان شريعت و طريقت تلقّى مى شود.زيرا حقيقت محبّت فرمانبرى از محبوب و ترجيح تمايلات و خواسته هاى او بر تمايلات و خواسته هاى نفس و در پيش گرفتن آداب و اخلاق اوست.» (1)

آيا مى بينيد كه چگونه با بهترين ستايشها از زبان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و پيشوايان خجسته شيعه را توصيف مى كنند و سپس با انواع دشنامها آنها را مورد حمله قرار مى دهند و

ص:335

بى پروا در پى هوى و هوس و كينه توزيهاى خود روان مى شوند وگرنه كدام شيعى است كه به سخنان اهل بيت ايمان نداشته باشد و در پرتو تعاليم آنها عمل نكند و چگونه ممكن است كسى دين على عليه السّلام را اخذ نكند و شيعۀ او باشد؟

بگذار ابن حجر و همپالكيهاى او به دشنام دادن مشغول باشند ولى به هرحال دشنامها به كسانى تعلّق مى گيرد كه شايستگى آن را دارند.

تشيّع اسمى است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آن را براى شيعيان على عليه السّلام برگزيده و شيعيان نيز به خشنودى خدا و ستايش پيامبرشان از ايشان و پيروى از وصى و فرزندان معصوم او بر خود مى بالند،همان گونه كه خداوند اين را براى آنها خواسته است،و ما در حالى كه مشغول سخن گفتن پيرامون غرض ورزى به شيعه آن هم بدون درك مفهوم تشيّع مى باشيم،شايان گفتن است كه بايد بر اين نكته[غرض ورزى ناآگاهانه]تأكيد ورزيد.

در بسيارى از نصوص ثابت شده است كه نامگذارى ايشان به شيعه همان گونه كه رواياتى در اين باره آورديم از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله صورت گرفته است و از جملۀ راويان اين حديث است ابن حجر در كتاب:الصواعق المحرقة.ما وى را به عنوان نمونه اى روشن از اين گونه نويسندگان و نيز براى نشان دادن تناقض گوييهاى او ياد مى كنيم،زيرا وى روايتهاى گوناگونى را ذكر مى كند كه در آن بصراحت و آشكارا شيعه مورد ستايش قرار گرفته است و به دنبال آن مفهوم تشيّع را تعريف مى كند.او خطبۀ امير المؤمنين را بيان مى كند كه در آن همّام بن شريح از امام مى خواهد كه پرهيزكاران را براى او چنان توصيف كند كه گويى او آنها را مى بيند.خطبۀ مذكور در توصيف پرهيزكاران به عنوان يك نمودار والا در ايمان و عمل صالح در نهج البلاغه آمده است.

ابن حجر اگرچه عين خطبه را نقل نمى كند ولى به هرحال احاديثى را از شيعه مى آورد،شيعيانى كه چندين بار در كتاب خود فضيلت آنها را يادآور شده و بشارت داده شدن آنها به بهشت را و نيز به همراه بودن با على عليه السّلام يعنى بهترين مردم را متذكّر مى شود.از جملۀ سخنان ابن حجر نقل طبرانى است:

«روزى در شهر بصره به محضر على عليه السّلام طلا و نقره آورده شد.على عليه السّلام فرمود:اى شمشهاى طلا و نقره!غير مرا فريب دهيد،مردم شام را بفريبيد فردا كه نزد شما خواهند آمد.اين سخن بر مردم گران آمد و ناراحتى مردم از اين سخن به اطّلاع حضرت رسيد.

پس حضرت در ميان مردم ندا سر داد،مردم آمدند.حضرت چنين فرمود:

ص:336

دوست من پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به من فرمود:اى على!بزودى تو و شيعۀ تو در حالى كه خدا از شما راضى است و شما از خدا راضى هستيد بر خدا وارد خواهيد شد،و دشمنان تو در حالى خواهند آمد كه خشمگين و كت بسته هستند و سپس حضرت دست خود را دور گردن خويش حلقه كرد تا چگونگى اين كت بستگى را به آنها نشان دهد.» (1)

شگفت آن كه وى رواياتى را ذكر مى كند كه دلالتى آشكار دارد ولى به دنبال آن طبق عادتش به شيعه دشنام مى دهد و در همان وقت نسبت به معاويه و ياران او كه دشمنان و ستيزه گران با على عليه السّلام هستند نرمش به خرج مى دهد و در حالى كه حجم فراوانى از اخبار را در ستايش و مدح شيعه مى آورد،باز هم شيعه را مورد دشنام قرار مى دهد.اينك سخنان او را در مدح و ستايش شيعه مى شنويم:

«صاحب المطالب العالية،از على عليه السّلام نقل مى كند كه از آن جمله است:روزى حضرت بر گروهى گذر كرد و اين گروه بسرعت در برابر او به پا خاستند.پس حضرت از اين گروه پرسيد،و آنها در پاسخ خود را شيعۀ امير المؤمنين عليه السّلام معرفى كردند،حضرت فرمود:

بسيار خوب.و سپس حضرت سخن خود را چنين ادامه داد:اى جماعت!چرا در ميان شما علامت شيعه و نشان دوستان خود را نمى بينم.آنها از شرم سكوت كردند.

پس يكى از همراهيان ايشان به حضرت عرض كرد.تو را سوگند به كسى كه شما اهل بيت را اكرام كرد و شما را به ويژگيهاى خاص،مخصوص گرداند و به شما بخشش عطا كرد،ما را از ويژگيهاى شيعۀ خود آگاه كنيد.حضرت فرمود:شيعيان ما خداشناسانند.به اوامر الهى عمل مى كنند.اهل فضيلت هستند و بدرستى سخن مى گويند.خوراكشان اندك و پوشاكشان ميانه روى،و رفتارشان توأم با فروتنى است.با طاعت از خدا در برابر او تواضع و با عبادت در پيشگاهش خضوع مى كنند.در حالى راه مى روند كه چشم از محرّمات الهى فرومى بندند.به امورى گوش فرامى دهند كه آنها را با خدايشان آشنا سازد.در سختى و گرفتارى همچنانند كه در آسايش و خوشى،و به قضاى الهى خشنودند،و اگر نبود اجل و مدّتى كه خدا براى ايشان تعيين فرموده از شوق ثواب و لقاى الهى و بيم عذاب چشم بر هم زدنى جان در بدنشان قرار نمى گرفت، خداوند در نظر آنان بزرگ است و غير او در ديدۀ آنها كوچك،و يقين و باورشان به

ص:337

بهشت مانند يقين و باور كسى است كه آن را ديده كه اهل آن بر اريكه ها تكيه زده اند و ايمانشان به آتش همچون كسى است كه آن را ديده كه اهل آن در آن گرفتار عذابند.چند روز كوتاه را به شكيبايى به سر رسانند و در پى آن آسايش هميشگى دريابند.دنيا طالب آنهاست ولى آنها او را نمى خواهند.دنيا آنها را طلبيد ولى آنها دنيا را به ستوه آوردند.

چون شب شود برپا ايستاده آيات قرآن را با تأمّل و انديشه مى خوانند و با امثال آن به خود پند مى دهند.يك بار با داورى آن براى درد خويش طلب شفا مى كنند و بار ديگر پيشانى و كف دستها و زانوها و اطراف قدمهاشان را به روى زمين مى گسترانند و اشكشان بر گونه هاشان جارى مى شود و خداوند جبّار و عظيم را بزرگ مى دارند و به درگاه خدا زارى مى كنند تا از آتش دوزخ رهايى يابند.اين از شب ايشان،امّا در روز افرادى حكيم و نيكوكار و عالمانى پرهيزكار هستند كه ترس از خالقشان اندامشان را لاغر كرده مانند تيرهاى تراشيده شده.آنها را بيمار مى پندارى يا گمان مى كنى كه پرت و ديوانه اند در صورتى كه ديوانه نيستند بلكه عظمت خدا و سيطرۀ فراگير او موجب سرگشتگى دلها و عقلهاى آنها شده است،چون از اين امور هراسيدند با انجام اعمال پاك به سوى خدا مى شتابند و از كردار اندكشان خشنود نمى شوند و بسيار را بسيار نمى دانند.

پس خود را متّهم مى سازند و از كردار خويش هراسانند.آنها را در امر دين توانا مى يابى و در نرمى و خوش خويى دورانديش و در ايمان با يقين و در علم حريص و در فقه دانا و در بردبارى آگاه و در ميانه روى زيرك و در توانگرى ميانه رو و در فقر و نيازمندى آراسته و در سختى شكيبا و در بندگى و عبادت فروتن و قدردان كه حق را ادا مى كند،در كسب و كار مهربان است،طالب مال حلال است و در هدايت و رستگارى دلشاد و از شهوت مصون است،جهلش او را نمى فريبد،پيوسته اعمال خود را حسابرسى مى كند،خويش را در كارها كند و نارسا مى شمارد،از كارهاى نيكش هراسان است،با ذكر خدا شب را به صبح مى رساند و در شب همّت او صرف سپاسگزارى است،شب را به سر مى برد در حالى كه از غفلت خويش هراسان است،در روز از احسان و مهربانى خدا شادمان است، تمايلش در آن چيزى است كه باقى مى ماند و بى رغبتيش در چيزى است كه فانى مى شود،دانش را با عمل و علم را با بردبارى درهم مى آميزد،هميشه سرزنده است،از كسالت و تنبلى به دور است،آرزويش كوتاه و لغزشش اندك است،اجل خود را انتظار مى برد،قلبش عاشق و خدايش را سپاسگزار و نفسش قانع و دينش محفوظ مى باشد،

ص:338

خشم خويش را فرومى خورد،همسايه اش از او در امان است،كارش آسان است و كبرى ندارد،شكيبايى او آشكار است و ذكر خدايش فراوان،هيچ عمل خيرى را از روى ريا انجام نمى دهد و از سر حيا آن را ترك نمى گويد.اينان شيعيان و دوستان ما هستند كه از ما و همراه ما مى باشند.

پس يكى از همراهيان امام به نام همّام بن عباد بن هيثم (1)كه از متعبّدان بود فريادى كشيد و بيهوش بر زمين افتاد و هنگامى كه او را حركت دادند ديدند كه وى از دنيا رفته است،پس امام و همراهان ايشان بر او نماز گزاردند.» (2)

اين است ويژگى پرهيزكارانى كه خداوند تبارك و تعالى بيش از يك بار در كتاب والاى خود آنها را ستوده است و منظور از وصاياى همۀ انبيا و اوليا هم ايشان مى باشد و حتى قرآن براى آنها هدايت است،زيرا تنها آنها هستند كه از بركت آيات الهى سود مى جويند.

خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ الم؛ ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ. (3)و سپس خداوند ويژگيها و مزاياى ارزشمند آنها را بيان مى كند.

پيشواى پرهيزكاران و اسوۀ رهيافتگان و سرور يكتاپرستان در خطبه اى كه ذكر شد در توصيف پرهيزكاران صفحه اى جاودان آفريد.آيا اين دليل آن نيست كه على عليه السّلام شيعيانى دارد كه در درجات فضيلت با يكديگر متفاوتند.هنگامى كه آن مردم در جواب حضرت خود را شيعۀ او معرفى كردند.براى آنها آرزوى خير و خوبى كرد و سپس به تشويق آنها پرداخت تا در راه رسيدن به خير از يكديگر پيشى بگيرند و بهرۀ بيشترى از آن بازستانند تا در ميان مؤمنان و پرهيزكاران نمونه اى والا باشند.به همين سبب حضرت راضى نمى شود تا آنها بدون چشم دوختن به درجه هاى بالا به آنچه دارند بسنده كنند،بنابراين مى فرمايد:

ص:339

چرا من ويژگى شيعيان خود و نشانۀ اولياى خويش را كه شتابندگان به سوى حسنات و روندگان به سوى ميدان عمل نيك هستند در شما نمى بينم؟همان طور كه مى بينيد در اين سخن تشويق بسيارى است به سوى برگرفتن خيرات و حرص بر اعمال صالح پاينده همان گونه كه امير المؤمنين عليه السّلام در سخنان گوارا،شيوا و زيباى خود آن را ترسيم كرده است.

در خطبه اى كه ابن حجر آن را ذكر مى كند نكته اى وجود ندارد دالّ بر اينكه در دنيا شيعه اى يافت نمى شود يا شيعه الگويى است كه به گمان ابن حجر تحقّق يافتن آن امرى غيرممكن است،اگرچه وى در قسمتى از خطبه كه به ذكر آن پرداخته ويژگيها و علامتهاى بسيارى را ناديده گرفته كه مؤمنان بايد آنها را در پرده هاى دل خود نگاهدارند و در صفحات خاطره هاى خويش به حفظ آن بپردازند.

جا دارد كه در اينجا خطبۀ مذكور را كه حضرت هنگام پرسش همّام كه از اصحاب ايشان بود بيان فرمود به همان شكلى كه هست نقل كنيم:وى كه فردى عابد بود عرض كرد يا امير المؤمنين!پرهيزكاران را براى من چنان توصيف كن كه گويى آنها را مى بينم.

امام در پاسخ او تأمّل فرمود.پس از آن بطور اجمال فرمود:اى همّام!از خدا بترس و نيكوكار باش كه در قرآن آمده: إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ. (1)همّام به اين پاسخ اكتفا نكرد تا آن كه حضرت را سوگند داد.پس آن بزرگوار شكر و سپاس الهى به جا آورد و بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله درود فرستاد و آن گاه فرمود:خداوند سبحان هنگام آفرينش خلق از طاعت و بندگيشان بى نياز و از معصيت و نافرمانى آنها ايمن بود،زيرا معصيت گناهكاران او را زيان ندارد و طاعت فرمانبرداران سودى به او نمى رساند،پس روزى آنها را بينشان قسمت فرمود و هر كس را در دنيا در مرتبه اش قرار داد،پرهيزكاران در دنيا داراى فضيلتها هستند،گفتارشان از روى راستى است و پوشاكشان ميانه روى و رفتارشان توأم با فروتنى است،از آنچه كه خداوند برايشان روا نداشته چشم پوشيده اند و به علمى كه به آنان سود رساند گوش فراداشته اند،در سختى و گرفتارى چنانند كه در آسايش و خوشى و اگر نبود اجل و مدّتى كه خدا براى ايشان تعيين فرموده از شوق ثواب و بيم عذاب،چشم برهم زدنى جان در بدنشان قرار نمى گرفت،خداوند در نظر آنان بزرگ

ص:340

است و غير او در ديدۀ آنان كوچك،و يقين و باورشان به بهشت مانند يقين و باور كسى است كه آن را ديده،پس آنها در آن به خوشى به سر مى برند و ايمانشان به آتش همچون ايمان كسى است كه آن را ديده و در آن گرفتار عذاب است،دلهاشان اندوهناك و مردم از آزارهاشان ايمن و بدنهاشان لاغر و خواسته هايشان اندك و نفسهاشان عفيف و پاكيزه است.چند روز كوتاه را به شكيبايى به سر رسانند و در پى آن آسايش هميشگى را دريابند.اين تجارتى است پرفايده كه پروردگارشان براى آنها فراهم نموده است.دنيا به آنان رو آورد ولى ايشان از آن روگردانيدند و آنها را اسير و گرفتار كرد ولى آنها جانشان را فدا كرده خود را از آن رهانيدند.چون شب شود برپا ايستاده آيات قرآن را با تأمّل و انديشه مى خوانند و با خواندن و تدبّر در آن خود را اندوهگين مى سازند،و به وسيلۀ آن به درمان درد خويش كوشش دارند.پس هرگاه به آيه اى برخورند كه در آن اميدوارى و تشويق است به آن طمع مى نمايند و با شوق به آن نظر مى كنند گويى پاداشى كه آيه از آن خبر مى دهد در برابر چشم ايشان است و آن را مى بينند و هرگاه به آيه اى برخورند كه در آن ترس و بيم است،گوش دلشان را به آن مى گشايند چنان كه گويا شيون و فرياد اهل دوزخ در بيخ گوشهايشان است.آنان[براى ركوع]قدشان را خم مى كنند و[براى سجود]پيشانيها و كفها و زانوها و اطراف قدمهاشان را به روى زمين مى گسترانند و از خداى تعالى آزادى خويش را[از عذاب رستاخيز]درخواست مى نمايند،و چون روز شود بردبار و دانا و نيكوكار و پرهيزكارند،ترس[از خدا]اندامشان را لاغر كرده مانند باريكى تيرهاى تراشيده شده،بيننده مى پندارد كه آنها بيمارند،در صورتى كه بيمارى ندارند و مى گويد گيج و ديوانه اند در صورتى كه ديوانه نيستند،بلكه امر بزرگى [انديشۀ قيامت]با ايشان آميخته شده است،از كردار اندكشان خشنود نمى شوند و بسيار را بسيار نمى دانند،پس خود را متّهم سازند و از كردار خويش هراسانند،هرگاه يكى از آنها را بستايند از آنچه دربارۀ او گفته شده مى ترسد و مى گويد:من از ديگرى به خود داناترم و پروردگارم به من داناتر از من است،بارخدايا!آنچه مى گويند بر من مگير و مرا برتر از آنچه مى پندارند بگردان و گناهان مرا كه نمى دانند ببخش.

يكى از نشانه هاى فرد پرهيزكار آن است كه تو مى بينى در امر دين تواناست،و در نرمى و خوش خويى دورانديش،و در ايمان با يقين،و در علم حريص،و در بردبارى دانا، و در توانگرى ميانه رو و در بندگى و عبادت فروتن است،و در فقر و نيازمندى آراسته

ص:341

جلوه مى كند،و در سختى شكيبا و حلال را جويا و در هدايت و رستگارى دلشاد و از طمع و آز به دور است؛با كارهاى شايسته اى كه به جا مى آورد ترسان است،در شب همّت او صرف سپاسگزارى و در بامداد اراده اش صرف ذكر و ياد خدا مى باشد،شب را به سر مى برد در حالى كه از غفلت خويش هراسان است،در روز از احسان و مهربانى خدا شادمان است،اگر نفس در آنچه كه مايل نيست با او سركشى كند خواهش آن را در آنچه دوست مى دارد انجام ندهد،روشنى چشم او در چيزى است كه جاودان است،و بى رغبتيش در چيزى كه باقى نمى ماند،بردبارى را با دانش و گفتار را با كردار مى آميزد، او را مى بينى كه با آرزوى كوتاه و خطا و لغزش اندك و دل فروتن و نفس قانع و خوراك كم و كار آسان و دين محفوظ و شهوت و خواهش ازبين رفته و خشم فرونشسته است، مردم به نيكويى او چشم داشته و از بدى اش آسوده اند،اگر در بين مردم غافل و بى خبر باشد از زمرۀ آگاهان به شمار مى رود و اگر در آگاهان باشد در شمار اهل غفلت نيايد، ببخشايد كسى را كه به او ستم كند و احسان نمايد به كسى كه او را محروم گرداند و بپيوندد به آن كه از او جدا گردد در حالى كه از دشنام دادن و سخن زشت دور و گفتارش هموار است و كار نكوهيده از او ديده نشده و كار پسنديده اش هويداست،نيكويى او رو آورده و بديش پشت گردانيده،در سختيها باوقار و بردبار و در ناگواريها شكيبا و در خوشى و آسايش سپاسگزار است،كسى را كه دشمن دارد بر او ستم ننمايد و آن را كه دوست دارد دربارۀ او گناه نكند،به حق اقرار مى كند پيش ازآن كه بر او گواه آرند،آنچه به او بسپارند تباه نمى سازد،و آنچه به يادش آورند فراموش نمى كند،و كسى را به لقبهاى زشت نمى خواند و به همسايه زيان نمى رساند و به پيشامدهاى ناگوار كه براى مردم رخ مى دهد شادى نمى نمايد،و در راه باطل و نادرست قدم ننهاده و از جادۀ حق بيرون نمى رود،اگر خاموش نشست خاموشى اش او را اندوهگين نمى گرداند،و اگر بخندد آواز خنده اش بلند نمى شود،و چون بر او ستم كنند شكيبايى پيش گيرد تا خدا انتقام او را بكشد،نفسش از دست او به رنج و سختى گرفتار است و مردم از او در آسايش هستند،در كار آخرت خود را به رنج اندازد و مردم را از خويش به آسايش رساند،دورى او از اشخاص به جهت بى رغبتى و دورى نموده است[از دنياپرستان]و نزديكى او با آشنايان از جهت خشنودى و مهربانى است[با خداپرستان]دورى او از روى خودخواهى و بزرگى نبوده،و نزديكى اش از راه مكر و فريب نمى باشد.

ص:342

ناقل اين خطبه مى گويد:[چون سخن به اينجا رسيد]همّام بيهوش شد و هم در آن بيهوشى از دنيا رفت.پس امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:آگاه باشيد سوگند به خدا كه از[چنين پيشامدى بر او]مى ترسيدم،پس از آن فرمود:اندرزهاى درست به اهلش چنين تأثير مى كند. (1)

اين است چهرۀ پرهيزكاران كه سرور فصيحان آن را در عباراتى از بيان ماندگار خويش ترسيم مى كند تا براى كسى كه مى خواهد رنگ آن را به خود بگيرد و در مسير زندگى و در طول روزهاى اندك آن در اين دنيا ره بپيمايد به عنوان صفحه اى تابان و درخشان باقى بماند.اين صفحۀ درخشان نمايانگر چيزى است كه شايسته است انسان در كسب درجات والاى روحى و اوج نفسانى به سوى آن پر كشد و اين همان چيزى است كه قرآن آن را مورد تشويق قرار داده و ايمان،بدان فرامى خواند.

ما اين خطبه را با تفصيلش بيان كرديم تا فايده را به كمال برسانيم زيرا ما آن را بنا به نقل ابن حجر ذكر كرديم به اين اعتبار كه خطبۀ مذكور ويژگيهاى شيعۀ على عليه السّلام را همان گونه بيان مى كند كه امام براى اطرافيان خود كه پيرامون ويژگيهاى شيعۀ على عليه السّلام از حضرتش پرسش كردند،تبيين فرمود چنان كه سخن ابن حجر در اين باره گذشت و اين در جاى جاى كتاب او روايت شده است:

نخستين كسى كه ايشان را شيعه ناميد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بود كه از جملۀ سخن اوست:

«ديلمى چنين نقل مى كند:اى على!همانا خداوند،تو و ذرّيه و فرزندان و خانواده و شيعه و دوستداران شيعۀ تو را بخشيده است،پس بشارت باد تو را كه همان انزع بطينى.» (2)

يك خبر نيز اين چنين است:

«تو و شيعۀ تو در حالى كه سراب و سفيدچهره هستيد در سر حوض كوثر بر من وارد مى شويد و دشمنان تو در حالى بر من وارد مى شوند كه تشنه و كت بسته هستند.» (3)

ص:343

از جملۀ اين اخبار است آنچه ابن حجر در تفسير آيۀ يازدهم در فضايل اهل بيت ذكر كرده است: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ... (1)

حافظ جمال الدين زرندى از ابن عبّاس نقل مى كند كه:هنگامى كه اين آيه نازل شد پيامبر اكرم به على عليه السّلام فرمود:منظور،تو و شيعۀ تو هستيد:تو و شيعۀ تو روز قيامت در حالى مى آييد كه هم شما از خدا راضى هستيد و هم خدا از شما راضى است،و دشمنان شما در حالى مى آيند كه خشمگين و كت بسته هستند.

على عليه السّلام عرض كرد:دشمنان من چه كسانى هستند؟پيامبر فرمود:«كسى كه از تو تبرّى بجويد و لعنتت كند...»

و نيز ابن حجر اين خبر را آورده كه خوشا به حال كسانى كه در روز رستاخيز به سوى سايۀ عرش سبقت مى گيرند.

گفته شد:آنها چه كسانى هستند يا رسول اللّه!حضرت صلّى اللّه عليه و آله فرمود:شيعه و دوستداران تو اى على. (2)

«دارقطنى چنين روايت مى كند:

اى ابو الحسن!آگاه باش كه تو و شيعۀ تو در بهشت هستيد.» (3)

«و از همين جاست كه موسى بن على بن الحسين بن على كه فردى فاضل بوده است از پدرش و جدّش چنين روايت مى كند:

شيعۀ ما كسى است كه از خدا و رسولش فرمان برد و اعمال ما را به جاى آورد.» (4)

از همين جا غرضى كه مقتضى استشهاد به اين آيات و روايات است روشن مى شود.

همان گونه كه آشكار شد هيچ وجهى براى حمله و غرض ورزى به شيعه بويژه سخنان بشدّت گزندۀ ابن حجر وجود ندارد،زيرا شيعيان گناهى ندارند جز آن كه شيعۀ علىّ بن ابى طالب عليه السّلام هستند و خداوند تبارك و تعالى چنين دستورى به آنها داده است، همان گونه كه شديدترين اين عدّه در حمله به شيعه و درنده خوترينشان همچون ابن حجر به اين حقيقت اعتراف دارند.شما روايات مذكور را خوانديد كه همگى با وضوح كامل حكايت از آن دارد كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همان كسى بود كه آنها را شيعه ناميد و ايشان از روى هوى و هوس سخنى نمى گفتند و همۀ سخنان ايشان براساس وحى بود. (1)و بيان شد كه على عليه السّلام تأييد كرده است كه شيعيانى دارد همان گونه كه در سخنان ماندنى و درخشان خود ويژگيها و صفات والاى گروه برتر آنها را ذكر كرده است.ابن حجر نيز از يكى از امامان اهل بيت آورده كه حضرت شيعه را معرفى كرده است:شيعۀ ما كسى است كه از خدا و رسولش فرمان برد و كارهاى ما را به جا آورد.اگر گناه شيعيان اين است كه ابن حجر و جز او هرچه مى خواهند بگويند و اگر اشتباه يا سوءتفاهمى پيش آمده اين چيزى نيست جز تأثير ديگران بر شيعه،بنابراين شايسته است آنها واقعيّت شيعه و حقيقت امور ايشان را از خود شيعه فرابگيرند و اين كار را با سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در اين باره كه ديگران نيز بدان اعتراف دارند بياغازند،نه آن كه براساس خيال پرورى و تمايلات نفسانى و فتنه انگيزيهاى دشمنان شيعه به حرّافى بپردازند،زيرا چنين كارى با منطق عقل و علم همسويى ندارد بويژه در روزگارى كه تحقيق و بررسى پيرامون حقايق رو به فزونى نهاده و در مسائل تاريخى اسلامى و جز آن نگارش علمى،مطلوب مى نمايد.

از خلال آنچه گذشت روشن شد كه حديث اهل بيت و فضايلى كه خداوند تبارك و تعالى به ايشان اختصاص داده است صرفا سخن از فضايلى نيست كه اهل آن مرده باشند و روزگار فضايل آنها را خورده و آشاميده باشد و صرفا ثبت فضايلى نيست كه براى آنها -همچون ديگران-حاصل آمده باشد،بلكه ما به سبب آن در پرتو دلالت روشنش بر امامت اهل فضل بر همۀ مسلمانان-در هر زمان و مكان-استدلال مى كنيم،زيرا ايشان

ص:345

معدن رسالت و منابع حق و بنيان كرم و رهبران امم هستند،اهل بيت كسانى هستند كه خداوند هرگونه پليدى و ناپاكى را از آنها دور ساخته و كاملا پاكشان گردانيده است.آنها براساس تصريح كتاب الهى و پيامبر محبوب و اجماع مسلمانان به مزاياى منحصر به فردى آراسته هستند،زيرا برگزيدگان خدا و موضع اسرار اويند.

خلاصه،نخستين كسى كه شيعه را شيعه ناميد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بود و روايتها در اين باره يكى پس از ديگرى آمده است و اينكه امام شيعه كه امّت بايد از او فرمان برد و همۀ چيز را از او اخذ كند امير المؤمنين على عليه السّلام است كه پيامبر به هنگام نزول اين آيه: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ به او فرمود:«اى على!خير البريّه تو و شيعۀ تو هستيد.»

از مجموع آنچه گذشت مسلّم است كه،در فرمانبرى از على عليه السّلام و اخذ سنّت او برائت ذمه حاصل مى گردد و اين پيروى،نجات دهنده از نابودى و سعادت بخش خواستاران نيكبختى است.

مخالفت با سنّت على عليه السّلام نيازمند دليلى است كه به فيض بى حدّوحصر فضايل على عليه السّلام و سوابق و مكارم مخصوص على عليه السّلام كه وى شايستۀ آن است نزديك باشد.

اگر اشتباهاتى كه زاييدۀ شرايط مسلمانان است رفع شود و تأثيرات همراه با خطايى كه برخى براساس جهل يا دشمنى يا سوءتفاهم از برخى ديگر گرفته اند تصحيح شود شايد مسلمانان در بسيارى از امور مهم با يكديگر اتّفاق نظر داشته باشند،زيرا تا وقتى كه آنها از كتاب خدا و سنّت پيامبر و منبع هدايت و خاستگاه نور و راه نجات بهره مندند با يكديگر برادر مى باشند.

كتاب و سنّت همان عواملى هستند كه به ضرورت توسّل به عروة الوثقى و ثقل دوم و كتاب ناطق و كشتى نجاتى كه همچون كشتى نوح سوارشوندۀ بر آن نجات مى يابد و كسى كه از آن بازماند هلاك مى شود فرامى خواند يا همچون باب«حطّه»كه هر كس از آن وارد شود در امن خواهد بود و خلاصه تصريحات فراوانى كه داراى مضمونى آشكار و الزام آور است،همان طور كه از آيۀ بعدى فهميده مى شود.

ص:346

وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛ 2ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ 3؛ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ، وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ. (1)

نزول آيۀ ولايت دربارۀ على عليه السّلام متفق عليه است،اگرچه برخى از اعتراف بدان سرباز زده اند،ولى آيۀ پيش از آن يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ... مورد اختلاف است و امام فخر رازى از كسانى به شمار مى رود كه معتقد است اين آيه در حق على عليه السّلام نازل شده است.او اين نكته را در تفسير كبير خود هنگام تفسير اين آيۀ سورۀ مائده بيان كرده است.وى در اينكه اين آيه در حق على عليه السّلام نازل شده به دو وجه استدلال مى كند:

«نخست آن كه پيش ازآن كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در روز خيبر پرچم را به على عليه السّلام بسپرد فرمود:فردا پرچم را به كسى خواهم داد كه خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول نيز او را دوست دارند و اين همان ويژگى يادشده در آيه است.وجه دوّم:اينكه خداوند پس از اين آيه مى فرمايد: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ، (2)اين آيه در حق على عليه السّلام است،بنابراين شايسته تر آن است كه آيۀ پيش از آن را نيز در حق او بدانيم.» (3)

فخر رازى تحقيق ديگرى دارد پيرامون آيۀ إِنَّما وَلِيُّكُمُ... كه همۀ مفسّران اجماع دارند كه مقصود از اين آيه: وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ امير المؤمنين يعنى ولىّ هر مرد و

ص:348

زن مؤمنى است و اشاره دارد به اينكه حضرت انگشترى خود را صدقه داده است،اگر چه-از نظر بيان فضيلت يا آوردن نصّ-دشوار است آن را به هنگام استدلال بر امامت و ولايت على عليه السّلام-براساس نظر برخى از مفسّران-ذكر كرد،بنابراين وى مى كوشد متعرّض آن نشود كه اين آيه به مناسبت معروف صدقه دادن انگشترى در حق على عليه السّلام نازل شده است و مى كوشد آيه را حمل بر مفهومى بكند كه هرگز تحمّل آن را ندارد و در همراهى با شبهه ها و شهوات از تأويل آيه كاملا دور افتاده است.

برجسته ترين مفسّران و فقيه ترين آنان نسبت به معانى كلام عربى بر مطلب ذيل تأكيد كرده اند و چنين توضيح داده اند كه:مقصود از ولايت در اين آيه ولايت عام يا ولايت مطلق ثابت براى خدا و رسول اوست،اگرچه برخى از اين معنا منحرف شده اند و در توضيح اين نكتۀ پيچيده سخن گفته اند.امام فخر رازى مى گويد:

1-نزول آيه در حقّ على عليه السّلام است.

2-اين آيه ولايت عام يا مطلق را براى على عليه السّلام ثابت مى كند يعنى همان ولايت خدايى كه پروردگار به پيامبرش اعطا فرموده است.ولى چنانچه پيداست اين معنا بر فخر رازى گران آمده است،بنابراين به گمان اينكه كلمۀ«انّما»براى حصر اشخاصى نيست كه در آيه آمده مى كوشد از آن دورى گزيند.

قرآن نظاير چنين موردى را آورده است همچون اين آيه كه مى فرمايد: إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ (1)،با در نظر گرفتن اينكه دنيا به اين امور[لهو و لعب]خلاصه نمى شود و اعمال صالح و امور والا كه لهو و لعب خوانده نمى شود نيز در آن به چشم مى خورد، ولى امام فخر رازى از اين حقيقت غفلت كرده يا خود را به غفلت زده است كه حصر در آيه متوجّه حياتى است كه به«دنيا»موصوف مى باشد و حيات دنيوى آن چيزى است كه به لهو و لعب منحصر مى باشد و اين همان چيزى است كه خداوند از بندگانش مى خواهد از آن كناره بگيرند و به امور والا و اعمال صالح و باقى روى آورند،پس حصر غير قابل نقض است و كلمۀ«انّما»در بيان عربى تصريح در حصر دارد.

وانگهى آيا كسى كه به عربى بنويسد يا زبان عربى و بلاغت و نحو عربى را بفهمد به اين سخن او اعتراف مى كند؟

ص:349

آيا كلمۀ«انّما»مثل«ما»و«الاّ»تصريح در حصر ندارد؟ (1)

مضمونى كه از اين آيۀ كريمه استفاده مى شود به شرح زير است:

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ. اينكه ولايت ثابته از آن خداوند تبارك و تعالى مى باشد كه ثبوتى حقيقى است -و او قاهرى است فوق بندگان-و خداوند اين ولايت را براى پيامبر خود كه امين وحى و مهبط رسالت و جايگاه اسرار اوست قرار داده است و سپس در اختيار وصىّ پس از او على بن ابى طالب عليه السّلام نهاده است كه او صاحب شرافتى است كه هنگام پرداختن به عملى كه مورد ستايش خداوند عظيم الاراده مى باشد بدان مزيّن شده است و آن عبارت است از صدقه دادن انگشترى به هنگام ركوع در نماز: وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ، پس اين ولايت در ايشان منحصر است: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ...، اين ولايت عامّه يا مطلقه به قيدى مقيّد نشده مگر آن تفاوتى كه ميان خالق و مخلوق تفاوتى طبيعى و ذاتى است.پس امر بندگان خدا-كه پروردگار آنها را براى خود برگزيده است-امر خود خدا و اطاعت از ايشان، اطاعت از خداست،و از همين روست كه هر كس از آنها فرمان برد از خدا فرمان برده و هر كس آنها را عصيان كند خدا را عصيان كرده است،زيرا ايشان به سوى خدا مى خوانند و به سمت او راهنمايى مى كنند و به امر خدا حكم مى رانند.

هرگاه اين حقيقت را دانستيم و اخبار متواتر را در اينكه فرمان امير المؤمنين عليه السّلام همان فرمان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى باشد بدان افزوديم و دانستيم كه على دروازۀ شهر علم پيامبر است و كسى جز على عليه السّلام و پيامبر نمى تواند مسؤوليت آن را ادا كند:«هر كس من آقا و سرور اويم على عليه السّلام آقا و سرور اوست»،و آگاهى يافتيم كه پيامبر از روى هوى و هوس سخن نمى گويد و تنها از روى وحى سخن مى راند درمى يابيم كه امر اين دو همان امر خداست: لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ (2)،بدين ترتيب مه هاى شك و ترديد برطرف مى شود.

ناگزير در اينجا انبوهى از شبهات نيز وجود خواهد داشت كه پيش از سخن مفسّران پيرامون آيه مبنى بر اينكه همه اتّفاق نظر دارند كه اين آيه در حق على عليه السّلام نازل شده

ص:350

قسمتى از آنها را بيان مى كنيم.

فردى شيعه را مورد انتقاد قرار داده و گفته است:چرا شيعه از كاه كوه مى سازد و به رخدادها اهميّتى بيش از آنچه سزاوار آن است مى دهد.صدقه دادن يك انگشترى مسألۀ باارزشى است ولى نبايد به هنگام سخن از آن و پرداختن بدان غوغايى اين چنين به راه انداخت.

پاسخ آن است كه اين منتقد فراموش كرده است كه قرآن كلام خداست و همين قرآن اين اهميّت را بدان داده است و خداوند تبارك و تعالى حكيم است و عليم و هرگاه قرآن براى اين رخداد بزرگ چنين اهميّتى قايل شود و خداوند براى آن وحيى را به عنوان قرآن فروفرستد كه در طول تاريخ تلاوت مى شود،پس چنين خدايى به نيّت صاحب اين رخداد باارزش آگاهى دارد و اوست كه جانها را تزكيه مى كند و هموست كه براى اين رويداد ارزشى اين چنين بزرگ بخشيده است،بنابراين در پرداختن بايسته به روز صدقه دادن انگشترى گونه اى همزبانى با بيانهاى قرآنى و بزرگداشت سخن الهى و تقديس ارادۀ حكيمانه و امر قاهر پروردگار و خواست نافذ او به چشم مى خورد،چنان كه بى توجهى به اين نكته دليل ضعف ايمان و نپرداختن به اوامر الهى است: ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلّهِ وَقاراً وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً. (1)

حقيقت آن است كه شيعه براى رويدادها اهميّتى بيشتر از آنچه شايستۀ آن است نداده بلكه سخن خدا را در كتاب مجيدش بزرگ داشته و با اهداف قرآنى در بزرگداشت كسى كه خداوند مى خواهد او را بزرگ بدارد همسويى كرده است.

سرپوش نهادن عجيب،چيزى است كه در تفسير المنار پيرامون اين آيه هاى مبارك آمده است.صاحب اين تفسير معتقد به عدم انطباق آيۀ نخستين بر علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است.وى معتقد است كه اگرچه پيامبر فرموده:فردا پرچم را به كسى خواهم داد كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند...ولى باز هم اين دليل آن نيست كه آيه در حقّ على عليه السّلام نازل شده باشد،به علاوۀ آن كه در عبارت: يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ...

كلمۀ«قوم»جمع است در حالى كه«على»مفرد مى باشد،پس چگونه مى توان كلمۀ

ص:351

جمعى آورد كه مراد از آن مفرد باشد؟

شايد تكلّفى كه صاحب المنار بدان وسيله مى كوشد آيه را از نزول آن در حقّ على منحرف سازد براى فردى كه در آيات پيش و پس از آن تأمل ورزد و در مفاهيم آن بينديشد روشن و آشكار باشد.

اگرچه تفسير قرآن-به عنوان عمل به رأى-و بدون در نظر گرفتن عموم و خصوصى كه قرآن خود بدان دلالت دارد از همان گونه اى است كه حضرت على عليه السّلام برخى از مردم را بدان توصيف كرده و آنها را نكوهيده،زيرا كه به هوى و هوس خود تمايل يافته اند و هوى و هوس خود را در مسير قرآن قرار نداده اند.

از يك مسلمان انتظار مى رود كه قرآن را امام،رهبر و راهنماى خود قرار دهد نه پيرو هوى و هوس و خواستۀ نفس خويش.كسى كه قرآن را امام خود قرار دهد قرآن او را به بهشت مى برد و كسى كه آن را پشت سر نهد وى را به دوزخ مى كشاند و پناه بر خدا...

پس بايد در كنار قرآن درنگى كنيم تا ببينيم از ما چه مى خواهد.

حق آشكارتر از آن است كه شبهه اى آن را تباه سازد و خورشيد تابانتر از آن است كه مه نور آن را بپوشاند.پس حال ببينيم صاحب المنار چه مى گويد:«گفته شده است كه اين آيه در حقّ على-كرّم اللّه وجهه-نازل شده است،زيرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در خيبر وعده داده است كه فردا پرچم را به كسى خواهد سپرد كه خدا او را دوست دارد و سپس آن را به على داد.ولى به هرحال اين دليل نمى شود،زيرا لفظ«قوم»بر واحد اطلاق نمى شود زيرا تصريح در جمع دارد.» (1)

پس از ارائۀ نقطه نظرهاى مختلف ترجيح مى دهد كه مراد از «مَنْ يَرْتَدَّ» اهل ردّه است پس از رحلت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ابو بكر همان كسى است كه به همراه مهاجران و انصار با گروه مرتدّان به جنگ برخاست و ايشان همان كسانى هستند كه آيه به شكل اوّلى و ذاتى بر آنها صادق است.

خداوند اين مؤمنان كامل را با شش صفت خوانده است:

1-خدا آنها را دوست دارد.

2-آنها نيز خدا را دوست دارند.

ص:352

3-در برابر مؤمنان خاشع هستند.

4-در برابر كافران ستبرند.

5-در راه خدا جهاد مى كنند.

6-از نكوهش نكوهشگرى نمى هراسند.

صاحب المنار استدلال امام فخر رازى و ديگران را در اينكه آيه بر على انطباق دارد از دو طريق رد مى كند:

اوّل:ساختار آيه بر جمع دلالت دارد پس بر مفرد منطبق نيست.

دوم:اينكه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده:فردا پرچم را به كسى خواهم داد كه خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر هم او را دوست دارند...و سپس پرچم را به على عليه السّلام داده است،دليل آن نيست كه اين آيه در حق على عليه السّلام نازل شده است.

و حال كه آيه دلالت بر آن ندارد كه در حق على عليه السّلام نازل شده باشد پس ارجح آن خواهد بود كه در حق ابو بكر و مهاجران و انصار همراه او كه با مرتدّان جنگيده اند نزول يافته باشد.

براى بيان حق در اين شبهه بايد كاربردهاى گوناگون قرآنى را پيگيرى كنيم،و مجموعه اى از اين كاربردها را به دست دهيم كه قرآن در آن-براساس حكمت- عموميّتهايى را به دست مى دهد كه در حق فردى خاصّ نازل شده و بر آن انطباق دارد ولى حكمت اقتضاى اين نوع استعمال را داشته است.قرآن،كتاب دعوت است نه كتاب تاريخ و خداوند اراده فرموده است كه آن تأثيرى بيشتر،عملكردى ژرفتر و سودى فراگيرتر داشته باشد كه اين را از نزديك شاهد خواهيم بود.

امّا دومين وجهى كه امام فخر رازى ذكر كرده و گفته است آيه بر امير المؤمنين انطباق دارد،زيرا در آن از كسانى كه خداوند ايشان را دوست دارد و آنها نيز خدا را دوست دارند و در برابر مؤمنان فروتن و در برابر كافران ستبرند و در راه خدا جهاد مى كنند و از نكوهش هيچ نكوهشگرى نمى هراسند ستايش به عمل آمده است،بايد گفت كه اين گواهى در حق على عليه السّلام قبلا بر زبان پيامبر صادق و امين جارى شده است و بنا به شهادت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين آيه بر على عليه السّلام انطباق دارد-و خبر متواتر غير قابل ترديد است-، بنابراين به حكم شهادت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و آنچه در تصريح قرآنى وارد شده اين امر ضرورى و قطعى است،زيرا پيامبر از روى هوى و هوس سخن نمى راند و تنها اجراكنندۀ

ص:353

دقيق اوامر الهى در سخنان و اعمال است.

اختصاص دادن على عليه السّلام به چنين شرافتى خود دليلى است كاملا روشن ولى تعميم و شمول آن به ديگران نيازمند دليلى است نظير همين دليل در اعتبار و نفوذ و وضوح،به علاوۀ آن كه اگر در تاريخ به دنبال كسى بگرديم كه اين صفات در او جمع باشد به آيات روشنى برمى خوريم كه همگى به حىّ على خير العمل فرامى خوانند و قهرمان اين ويژگيها كسى نيست جز از جاكنندۀ در خيبر،دوست و دست پرورده و برگزيدۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله.

على عليه السّلام بنا به اجماع مسلمانان به آن جايى رسيده كه اين صفات والا در مفاهيم سترگ خود بدان دلالت دارند.

پس على عليه السّلام همسنگ قرآن است و بس.

وانگهى آيا صاحب المنار گواهى نمى دهد كه پيامبر دربارۀ على عليه السّلام و افراد ديگر عترت طاهره فرموده است:من در ميان شما دو چيز گرانبها به يادگار مى نهم:كتاب خدا و عترتم كه همان اهل بيت من است،و نصوص ديگرى كه تنها به حضرتش اختصاص دارد و ما پاره اى از اختصاصات حضرت را بيان كرديم،اختصاصاتى نظير اينكه ايشان برادر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و بهترين مردم و اوصافى نظير آن است كه مختصّ پيامبر مى باشد و اينكه حضرتش نسبت به پيامبر مانند هارون است نسبت به موسى و حتى بنا بر تصريح قرآن كريم نفس پيامبر به شمار مى آيد.

انطباق آيه بر على عليه السّلام از اين جهت امرى يقينى است و شريك گرفتن ديگرى با حضرت در اين امر نيازمند دليلى علمى است و قبلا حديث طبرانى و ابن ابى حاتم به نقل از ابن عبّاس را آورديم كه در آن چنين آمده است:هيچ گاه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نازل نشده مگر آن كه على امير و شريف آن بوده است.

خداوند اصحاب حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله را بارها عتاب كرده در حالى كه على عليه السّلام را جز به خير ياد نكرده است. (1)

همان گونه كه قبلا در روايت طبرانى گذشت:بر آن دو-كتاب و عترت-پيشى نگيريد كه هلاك شويد و از آن دو عقب هم نيفتيد كه باز هم هلاك خواهيد شد و به آنها چيزى

ص:354

نياموزيد كه آنها داناتر از شمايند،همچنان كه حاشيۀ ابن حجر بر اين عبارات حديث مذكور از سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دليل آن است كه هر كس از ايشان شايستگى مراتب والا و وظايف دينى را بيابد بر ديگران مقدّم خواهد بود.

اينك پوشش تعصّب از خود برگيريم و بكوشيم پس از اين كسى را بشناسيم كه اين صفات به گونه اى كامل بر او انطباق داشته باشد تا آنجا كه حكمت اقتضا كند آيات آشكارى در ستايش او و حقّش نازل شود.

عجيب و شگفت آور آن كه با وجود اين همه آيات و روايات در حق على عليه السّلام يعنى كسى كه به مثابه شخصيّتى است كه تمامى مسلمانان او را مى شناسند يعنى همان شخصيّت منحصر به فردى كه نفس پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به شمار مى آمد،با اين همه افرادى همچون ابو موسى اشعرى همراه نام حضرت مى شود و چنين توهّم مى شود كه آيه در حق او نازل شده و يا اينكه مقصود از اين فرمودۀ خداوند تبارك و تعالى كه«خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند»شخصى همچون وحشى قاتل حمزه است،كسى كه با كشتن حمزه،اين شير خدا و شير رسول خدا موجب شد پيامبر خشم آلودترين موضع را بگيرد و موارد مشابه اى كه در كتب تفسير به هنگام بردن نام على عليه السّلام آمده است كه مقصود از تمامى آنها سرپوش نهادن بر شخصيّت حضرت و دور كردن آيه از على عليه السّلام است نظير اينكه هنگام نزول آيه پيامبر اشاره فرموده است كه آن در حقّ سلمان نازل شده است و اينكه قوم اين مرد يعنى ايرانيان مشمول نزول اين آيه هستند،زيرا كه پيامبر به او فرموده اگر ايمان در ثريا باشد قوم اين مرد-و به سلمان اشاره فرموده-بدان دست مى يابند يا اينكه آيه در حق اشعريان يا در حق مردمى از يمن و جز آن نازل شده است كه مقصود از همۀ آنها ضايع كردن اين نص در حقّ على عليه السّلام يا دست كم سرپوش نهادن بر روى آن است.

آيا گواهيهاى پيامبر در حق على عليه السّلام از نظر سند،صريح و متواتر نيست،زيرا على عليه السّلام خدا و رسولش را دوست مى داشت و خدا و رسولش هم او را دوست مى داشتند همان گونه كه احاديث پيامبر در اين مورد با آنچه مطابق منطوق آيه است تواتر دارد.

چنان كه على عليه السّلام در جهاد فى سبيل اللّه سهم فراوانتر و جايگاهى آشكارتر را به خود اختصاص داده است.او از جاكنندۀ در خيبر و زدايندۀ غم و غصّه از چهرۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است در لحظاتى كه صداقت مردان به آزمون گذاشته مى شود و حقايق آشكار

ص:355

مى گردد: «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» ،آيا على عليه السّلام دلسوزى فراوانى نسبت به مؤمنان نداشت تا آنجا كه براى ايشان پدرى مهربان بود و پدر بيوه زنان و يتيمان ناميده مى شد و حتى برخى از مردم مى خواستند در شمار يتيمان باشند تا مشمول مهرورزيهاى علىّ بن ابى طالب عليه السّلام قرار گيرند: «أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ» ،آيا كسى مى تواند در اين والايى و عزّت و ارجمندى در برابر حضرتش قرار گيرد!

«حذيفة بن يمان مى گويد:اگر فضيلت على عليه السّلام را با كشتن عمرو در روز خندق ميان همۀ مسلمانان قسمت كنند،همۀ آنها را در برمى گيرد.» (1)

در شرف على عليه السّلام كه هيچ كس بدان نزديكى نمى جويد به روز رويارويى با عمرو بن عبد ود همين سخن برخاسته از وحى كافى است كه:«تمامى ايمان در برابر تمامى شرك قرار گرفته است.» (2)

آيا فضيلتى باقى ماند كه على عليه السّلام به مقام اعلى و منزلت والاى آن دست نيافته باشد! على عليه السّلام چه بسيار از پيامبر حمايت مى كرد در حالى كه مردم از او مى گريختند و در برابر مشكلات تنهايش مى گذاشتند.

پيامبر در يادداشتى از سوى قريش خطاب به على عليه السّلام فرموده بود:«يا على!به جاى من اين پرچم را بردار»؛و على عليه السّلام نيز آن را برگرفت و دشمن را شكست داد و فرمانده آنان را به قتل رساند تا آن كه مسلمانان و مشركان صدايى را از آسمان شنيدند كه:

«شمشيرى نيست جز ذو الفقار و جوانمردى نيست جز على»؛ (3)تا آنجا كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از قول جبرئيل فرموده:ضربۀ على عليه السّلام در روز خندق همسنگ با عبادت انس و جن است.

پيرامون جهاد على عليه السّلام در راه خدا همان شرف او تو را بس كه هيچ كس بدان دست نمى يازد.آيا على عليه السّلام در هر شرافتى پيشى گيرنده اى نيست كه كسى بدان راهى ندارد تا آنجا كه تاج افتخار بر سر انسان مى نهد و بر ارزشش مى افزايد؟

مجموعه اى درخور از ويژگيهاى حضرتش بيان شد كه او را بر ديگر مسلمانان برترى

ص:356

مى دهد و در فضيلت و شرافت با مقام عالى او را در ميان ديگران ممتاز مى سازد.پس اين آيه صددرصد بر حضرتش منطبق است و هيچ پژوهشگرى كه بر رخدادهاى صدر اسلام آگاهى داشته باشد و از اخبار رسيده در فضيلت او از اشرف انبيا و پيامبران اطّلاع داشته باشد ترديدى در آن راه نمى دهد.

اين در صورتى است كه ادلّه يا نصّى گواه بر اين مطلب نباشد چه رسد به آن كه مسأله واقعا روشن است و گروهى از محقّقان دانشمند و محدّثان ثقه به نقل از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كه پشتوانه اش وحى است بدان تصريح كرده اند.

چه راست گفته است نخستين آيه در حق على عليه السّلام و دليل آوردن آن بر وجود شريف حضرت و گواهيهاى مهم رسول اكرم در حقّ على عليه السّلام كه از نظر معنا و لفظ با بيان آيۀ مباركه هماهنگى دارد به علاوۀ تصريح مفسّران در اين زمينه به نقل از معصومى كه پشتوانه اش وحى است در حالى كه صدق اين آيه بر فرد ديگرى نيازمند دليلى است كه بر آن دلالت داشته باشد.

اينك به بيان شبهات صاحب المنار مى پردازيم:

حال همراه مى شويم با صاحب المنار در تفسير او از آيۀ دوّم يعنى آيۀ موالات كه شبهۀ نخست او را-به مناسبتى كه در پيش است-به اينجا موكول كرديم و آن دربارۀ به كار برده شدن صيغۀ جمع در قرآن است در حالى كه مقصود يك نفر است،زيرا اين شبهه بار ديگر در آيۀ دوّم تكرار مى شود.

شايان توجّه است كه وى تأكيد و اصرار دارد كه مقصود از موالات در آيۀ كريمۀ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ... از ميان مفاهيمى كه كلمۀ «وَلِيُّكُمُ» در بردارد همان«نصرت»است و بس،با در نظر گرفتن اينكه حمل اين كلمه بر نصرت بدون هيچ نوع قرينۀ معين براى اين مقصود مخالف قواعد است.ببينيم وى چه مى گويد:

«سپس خداوند دربارۀ كسانى توضيح مى دهد كه محبّت آنها ضرورى است و اين پس از زمانى است كه از دوست داشتن كسانى نهى مى كند كه بايد با آنها دشمنى ورزيد و مى فرمايد: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا، يعنى اى مؤمنان!شما جز خدا و رسول و خودتان كه اولياى يكديگريد،كسى را نداريد كه به شما يارى رساند.خداوند يارى مؤمنانى كه در ولايت كافران در برابر خدا شتاب مى كنند نفى مى كند و نصرت الهى و ولايت خود و نيز نصرت كسانى را-اعمّ از پيامبر و مؤمنان صادق-كه دين او را به پا

ص:357

مى دارند اثبات مى نمايد،و از آنجا كه لقب «اَلَّذِينَ آمَنُوا» شامل همۀ كسانى مى شود كه در ظاهر اسلام آورده اند اين اوليا را چنين توصيف مى كند. اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ، يعنى در برابر منافقانى كه به زبان مى گويند ايمان آورده ايم ولى در قلب ايمان نياورده اند و كسانى كه قالب نماز را بدون محتوا و مفهوم آن به جا مى آورند و هرگاه قصد نماز مى كنند به تنبلى برمى خيزند و در برابر مردم ريا به كار مى بندند و جز اندكى نام خداى را بر زبان نمى آورند.مؤمنانى كه حقّ ولايت را به جا مى آورند همان كسانى هستند كه نماز را به صورت كامل و با آداب ظاهرى و مفاهيم باطنى آن اقامه مى كنند،همان كسانى كه زكات را به مستحقّانش مى دهند در حالى كه در برابر امر الهى خاضع هستند و با كمال ميل اين كار را انجام مى دهند،نه از روى ترس و ريا يا شهرت طلبى يا در حالى زكات را مى پردازند كه خود در ضعف و سستى به سر مى برند و از فقر و نياز در امان نيستند.

ازاين رو ركوع در مفهوم روانى آن به كار رفته نه در معناى حسّى و آن عبارت است از آرامش و خشوع در برابر خدا و ضعف و خضوع نيروها.» (1)

آيا مى بينيد چگونه تعصّب،طرفداران خود را به دشوارى مى كشاند.چنين تكلّفى در حمل كلام خداوند بزرگ در آنچه نفس خواهان آن است بدان مى ماند كه فرد قطعه انشايى را برگزيند كه در آن از بازى با الفاظ به گونه اى كه مى خواهد لذّت برد و در اين راه تمام توانايى خود را به كار زند،بنابراين موالات را به معناى«نصرت»تفسير مى كند.

اشكالات فراوان اين برداشت را مى توان اين چنين خلاصه كرد:

1-وى كلمۀ«ولىّ»را كه از كلمات مشترك است بدون هيچ گونه قرينۀ بازدارنده يا معينى به«نصرت»تفسير كرده است و اين در ميان متخصّصان علم بيان مخالف قواعد معتبر است.

2-وى «اَلَّذِينَ آمَنُوا» را به هر كسى تفسير كرده كه در ظاهر اسلام آورده است و بر اين اساس شامل هر كسى مى شود كه ظاهرا اسلام آورده باشد و اين مخالف قرآن است، زيرا به عربهايى كه گفتند ايمان آورده ايم اين چنين پاسخ داده شد: قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ

ص:358

قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ. (1)

3-او«ركوع»را به معناى خضوع و خشوع تفسير كرده است و اين مفهوم لغوى در آيه است در حالى كه اين تعبير به شكل حال آمده است «وَ هُمْ راكِعُونَ»، يعنى آنها در حالتى هستند كه نزد مسلمانان به ركوع شناخته شده است و مفهوم آن براى مسلمانان روشن است و معناى آن براى هر كس كه اسلام را بشناسد واضع و آشكار است.به نظر وى منظور از ركوع مفهوم روحى است نه حسّى-چنان كه او تعبير كرده است-.

4-آيه مى گويد: وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ، تفسير او از اين آيات چنين است:

كسانى كه زكات را به مستحقّان آن مى پردازند در حالى كه در برابر امر الهى خاضعند و اين كار را با طيب خاطر انجام مى دهند نه از روى ترس و ريا يا شهرت پرستى و حال آن كه خود ايشان در ضعف و ناتوانى به سر مى برند و از فقر و نياز در امان نيستند.

در آيه خبرى از بيان مستحق زكات نيست چنان كه دهندۀ زكات كه خود در ضعف و ناتوانى به سر مى برد و از فقر و نياز در امان نيست در آيه معلوم نمى باشد.اين آيه مى خواهد كسى را معرفى كند كه تنها ولىّ است و به همين سبب آيه نگفته است:

«اولياءكم»،بلكه گفته است «وَلِيُّكُمُ» تا روشن شود كه ولىّ اصل همان خداوند تبارك و تعالى است،و خداوند تبارك و تعالى در پى خود،پيامبر و پس از او كسانى را ولىّ قرار داده است كه اين آيه اين چنين آنها را تخصيص داده است: اَلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ. (2)

اين سخن اشكالات فراوانى دارد تا آنجا كه گوينده اش را وادار ساخته است كه به چنين نيرنگهايى تن دردهد و ركوع را در آيه به گونه اى تفسير كند كه زبان عربى را به پذيرش آن مجبور سازد و براساس آن،ركوع روحى و معنوى باشد نه حسى.

1-پرسشى كه در مرحلۀ اوّل متوجّه اوست،اين است كه وى اصطلاح جديد«ركوع حسّى»را در فقه اسلامى از كجا آورده است؟آيا اين از طبيعت سخن مزبور در آيۀ مباركه برمى آيد يا چنين مطلبى از متون نبوى استنباط مى شود؟

ص:359

2-وى در اين زمينه اخبار فراوان و آنچه را كه بيشتر مفسّران و سيره پردازان در نزول آن در اين مناسبت مهمّ اتّفاق نظر دارند ردّ كرده است.

«امام انگشترى شريفشان را صدقه دادند»،و او تمامى اين گونه اخبار را به ديوار كوبيده و با اين كار سخن را از حقيقت محتومى كه با قرائن ثابت تأييد مى شود به مفهومى تبديل كرده است كه آن را بدروغ ساخته و پرداخته آن هم بدون دليلى از طريق قرينۀ مقاليه يا حاليه يا سياقيه در همان كلام و يا حتّى از خارج كلام از طريق راويان يا كاربردهاى عربى.

اينك از علماى علم بيان مى پرسيم چگونه ممكن است حقيقت ترك و به مجاز روى آورده شود؟با آگاهى از اينكه متون قرآنى و نبوى تا حدّ بسيارى شبيه نهرهاى بزرگى است كه يك انسان عادى نمى تواند جلوى پيشرفت آن را بگيرد و اين رود بى هيچ ابايى از صخره ها و شنزارهاى سر راه همچنان به مسير خود ادامه مى دهد.

اگرچه وجود اين گردنه ها در راه در اين گونه ساختارها به چشم مى خورد ولى به سبب روشنى و وجود همين ساختار،تمامى گردنه هاى موجود در طول تاريخ هموار شده اند و اين ساختار توانسته است خود را بر انديشه ها و دلهاى نورانى مسلّط گرداند، اگرچه متأسفانه متونى از اين دست را مى بينيم كه اين گونه دانشمندان همۀ تلاش خود را به كار مى بندند و هر وسيله اى را اعمّ از بيان يا وسايل مؤثر به كار مى گيرند تا آن را به مفهومى تبديل كنند كه هرگز در متن مورد نظر نيست و البته در اين تلاش پستى و زشتى و نيرنگ بازى و غرض ورزى بدور از نجابت به چشم مى خورد.

نمونه هايى از اين متون روشن را بيان كرديم ولى به رغم همۀ اينها اتّفاق افتاده است كه كسانى بكوشند دلالت آن را از ميان ببرند يا از اهميت مضمون آن بكاهند و ما برخى از نمونه هاى اين قبيل مضامين را در هر نصّى كه اندكى پيش بيان شد آورديم و اين آيۀ كريمه،خود از همين دست است: إِنَّما وَلِيُّكُمُ... اگرچه سياق آيه مفهومى را نمى پذيرد و جز حمل آيه بر ارادۀ ولايت در تصرّف نسبت به امور امّت-كه اعتبار نيز مقتضى چنين مفهومى است-و نيز قرائن مقاليه حاكى از همين مفهوم مى باشد:«آيا من به شما از خود شما اولى نيستم؟»كه همگى تصديق كردند و سپس حضرت اين سخن را ايراد فرمود كه:«هر كه من آقا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز آقا و سرور اوست»؛بااين وجود باز هم نشان تعصّب را مى يابيم و تعصّب بتنهايى مى تواند صاحب خود را به دشواريها

ص:360

دراندازد،به گونه اى كه تناسب دو آيه را انكار كند و نپذيرد كه سياق آيه در روشن كردن مفهوم ولايت عامّه و تصرّف در امور مؤمنان يكسان است ولى با وجود روايتهاى بسيارى كه مراد و مقصود را تأييد يا تعيين مى كند وى ارادۀ چنين مفهوم مورد نظرى را در آيه انكار مى كند و در اين رهگذر به ناسازگارى با سياق يا عدم صحّت به كاربرى جمع يا آنچه بر عموم و جمع دلالت دارد ولى مفرد اراده شده است استشهاد مى كند.

بدين ترتيب وى فراموش كرده كه در سخن بليغ عربى در بالاترين سطح آن بسيارى اوقات كلام به سبب نكته اى بيانى كه خداوند سبحان نيز در به كارگيرى كلام بليغ و والا آن را مقدّر فرموده است اين چنين به كار مى رود.چنان كه وى فراموش كرده است بسيارى اوقات اين نوع كلام در اسباب نزول آمده است ولى وى به آنها هيچ گونه حاشيه اى نمى زند و هيچ علامت پرسشى بر آنها نمى نهد،زيرا مسأله در ميان شيعيان براى استدلال در امامت على عليه السّلام براساس نصّ قرآن و بيان صريح پيامبر به كار نرفته است.

بار ديگر به المنار و سخن او پيرامون اين آيۀ كريمه بازمى گرديم كه به كثرت منابع اعتراف دارد ولى بااين وجود از مفهوم و معناى آن با استدلالى كه بيانش گذشت روى برمى تابد،بنابراين مى بينيم كه او از تفسير آيه سخن مى گويد:«به ركوع نماز كه همان خم شدن در آن است،از طرق فراوان روايت كرده اند كه اين آيه در حق امير المؤمنين علىّ مرتضى-كرّم اللّه وجهه-نازل شده و اين در حالى بود كه گدايى در مسجد بر حضرت گذشت و حضرت انگشترى خود را به او داد،ولى تعبير از مفرد به «اَلَّذِينَ آمَنُوا» و تعبير دادن انگشترى به «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ» از امورى است كه در سخن افراد فصيح گفته نمى شود.

آيا در كلام معجزۀ خداوندى ناهماهنگى سياق وجود دارد؟.» (1)

تعصّب اين چنين اهل خود را از اين سو به آن سو مى كشاند.او نخست به وجود فراوانى رواياتى كه از طرق گوناگون مبنى بر اينكه آيۀ مذكور در اين مناسبت مهم نازل شده است،اعتراف مى كند ولى مى بينيد كه چگونه با عبارتهاى خود از اهميّت آن مى كاهد،و حق اين مناسبت را ناديده مى گيرد در حالى كه قرآن ارزش آن را ستوده است.

ص:361

ثانيا مقصود از ركوعى كه در قرآن آمده اگر بدون قرينه باشد همان انحنا و خم شدن خاص است،زيرا آن حقيقتى است كه پس از تعليم پيامبر اكرم و بيان نماز از سوى ايشان با اين كيفيت خاص در زبان اهل شرع متداول مى باشد،و اگر منظور از ركوع جز اين مى بود به قرينه اى نياز داشت كه آن را از مفهوم متداول كه به مجرّد اطلاقش به ذهن تبادر مى يابد بازدارد،بگذريم از اينكه روايات بسيار زيادى از طرق گوناگون همين مفهوم متبادر در ذهن را تأييد و تأكيد مى كنند.

سوم اينكه وى با كاستن از اهميّت اين مناسبت مهم آن را به گونه اى كه در كتب تفاسير بتفصيل آمده ذكر نكرده است و بيان نكرده است كه على عليه السّلام در حال ركوع بوده و گدايى از مسلمانان چيزى طلب مى كند ولى هيچ كس به او چيزى نمى دهد و سپس وى رو به خدا مى كند و چنين اظهار مى دارد:من از امّت محمّد صلّى اللّه عليه و آله چيزى خواستم و هيچ كس به من چيزى نداد و در اين هنگام بود كه على عليه السّلام در حال ركوع انگشترى خود را به آن مرد فقير داد و در اين زمان بر پيامبر آيه نازل شد،سپس آن عرب فقير دربارۀ مردى پرسش كرد كه در اين عمل خير از ديگران سبقت گرفت و اين فضيلت را به خود اختصاص داد و ناگهان دريافت كه او اهل فضيلت و جلودار آن همان علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است.

چهارم اينكه وى نكته اى بسيار متعارف را انكار كرده كه عبارت است از به كارگيرى جمع و ارادۀ مفرد در سخن شيوا.

اينك شبهۀ امام فخر رازى:

امام فخر رازى پيرامون اين آيۀ مباركه مباحثى دارد كه در بخشى از آن اعترافى دارد كه به موجب همين نص به امامت على عليه السّلام منجر مى شود،بنابراين خود را ناچار ديده معناى آيه را تغيير دهد از همين رو انكار كرده كه كلمۀ«انّما»براى حصر به كار رود و كوشيده است براى اقامۀ دليل در اين زمينه به نمونه هايى از قرآن مجيد استدلال جويد ولى درك نكرده كه چنين چيزى شدنى نيست،و تلاش او مضحك به نظر مى رسد.

چگونه دانشمند والامقامى به اين سطح از مجادلۀ شگفت آور در انكار حقّى آشكار سقوط مى كند.

پاسخ اين شبهه بيان شد و واژۀ«انّما»نظير دو واژۀ«ما،الاّ،مفيد حصر است و آيه اى

ص:362

كه بدان استدلال جسته: إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ (1)،و ادّعا كرده كه واژۀ«انّما»اگر در اين آيه براى حصر باشد كاربرد آن در اين آيه صحيح نخواهد بود،زيرا زندگى دنيا به لهو و لعب منحصر نمى باشد بلكه اعمال صالح و متعالى نيز در آن يافت مى شود و تمامى آن لهو و لعب نيست،پس«انّما»براى حصر نمى باشد.

اين دانشمند بزرگ فراموش كرده است كه منظور از آيۀ حصر زندگيى آكنده از لهو و لعب است به عنوان دنيا پس حصر وارد است و نمى توان به آيه نقضى وارد كرد.

از ديگر شبهه هايى كه امام فخر رازى ذكر كرده به كارگيرى كلمۀ جمع و ارادۀ مفرد مى باشد و اين چنين امرى چنان كه از صاحب المنار نقل كرديم صحيح نيست.صاحب المنار اظهار مى دارد كه:«شيعيان به اين آيه براى اثبات امامت على عليه السّلام براساس نصّ و روايتى كه آيه دربارۀ آن نازل شده است استدلال مى كنند و ولىّ را در آن به معناى متصرّف در امور امّت مى دانند.ولى ما روشن كرديم كه اگر مقصود از مؤمنان در آيه يك فرد باشد بيان با ضعف روبروست و ما از سياق يا ولايتى كه در اينجا آمده دريافته ايم كه مقصود،ولايت نصر است نه ولايت تصرّف و حكومت،زيرا مناسبتى با اين سياق ندارد.» (2)

چرا ولايت در اينجا به معناى نصر است؟زيرا شيعه بدان استدلال جسته است.

يك بار سياق،اقتضاى چنين استنباطى را دارد در حالى كه مسأله برعكس است،زيرا حديث بر محور اين موضوع مى گردد و آن ولايت معطوف بر ولايت خدا و رسول است كه همان گونه كه گفتيم امرى عام است.

بار ديگر ادّعا مى كند كه صحيح نيست در كلام عرب كلمه اى به صورت جمع به كار رود و از آن مفرد اراده شود.پس چگونه چنين چيزى در سخن خدا كه معجزه است، امكان دارد؟

بار ديگر چنين ادّعا مى شود كه چنين استنباطى ضعيف است:«و ما روشن كرديم كه آوردن كلمۀ«مؤمنان»در آيه و ارادۀ يك شخص از آن بيانى ضعيف است.»

و ديگربار مى گويد:«اگر قرآن تصريح بر امامت داشت صحابه در آن اختلاف پيدا

ص:363

نمى كردند يا با يكديگر به احتجاج مى پرداختند در حالى كه چنين چيزى روايت نشده است.» (1)

امور مسلمانان مى باشد،و آن تصريح بر امامت على عليه السّلام دارد و از نظر مفهوم شايسته نخواهد بود اگر ولىّ را در اينجا به معناى ناصر در نظر بگيريم.

آيا در اين ترديدى هست كه خداوند تبارك و تعالى بندگان مؤمن خود را يارى مى رساند و پيامبر و مؤمنان يكديگر را يارى مى كنند و اين مسأله اى روشن است و مناسب نيست كلام خداوند سبحان به توضيح واضحات تفسير شود با وجود آن كه ادات حصر«انّما»دليل حصر ولايت به كسى است كه قرآن ولايت را به او اختصاص داده است.اگر اين واژه به ناصر تفسير شود ديگر مفهوم حصر در اينجا چه خواهد بود زيرا ديگر ويژگى خاصّى نخواهد داشت و گريزى نخواهد بود جز آن كه واژۀ«ولىّ»را اين چنين تفسير كنيم:ولىّ در اينجا همان كسى است كه به دخالت و تصرّف در امور اولى باشد چنان كه مى گوييم:فلانى ولىّ شخص قاصر است.

اهل لغت تصريح كرده اند كه هر كس امور فرد ديگرى را برعهده بگيرد ولىّ او خواهد بود و مفهوم آن اين است كه كسى كه امور شما را برعهده گيرد در اين امور از شما اولويّت بيشترى دارد (1)كه آنها عبارتند از:خداوند سبحان و پيامبر او و على عليه السّلام،زيرا او كسى است كه اين صفات در او گرد آمده:ايمان،برپا كردن نماز،دادن زكات-صدقه-در حال ركوع،و آيه نيز دربارۀ او نازل شده است و خداوند در اين آيه ولايت را براى خود و پيامبر و ولىّ خويش به يك شيوه اثبات كرده است و چون ولايت خداوند عزّ و جلّ عام است پس ولايت پيامبر و ولىّ نيز همچون آن و به همان شيوه عام خواهد بود،و جايز نيست در اينجا به معناى نصير يا محبّ و يا نظاير آن باشد،زيرا چنان كه مخفى نيست ديگر وجهى براى حصر باقى نمى ماند و من آن را همچون واضحات مى دانم. (2)

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در جاى جاى زندگى خود-بويژه در اواخر حيات شريفش و در آخرين حجّش كه«حجّة الوداع»ناميده مى شود-بارها بيان اين امر را بويژه در غدير خم كه همۀ مردم جمع بودند ابلاغ كرد و به فرمان خداى بلندمرتبه دستور داد تا آنهايى را كه رفته اند بازگردانند و حاضران را بياورند و سپس آشكارا به ايشان چنين فرمود:آگاه باشيد هر كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست.حضرت در

ص:365

احاديث متعدّد تأكيد كرده و خبر داده است كه پس از من ولىّ شما على عليه السّلام خواهد بود.

اين احاديث آن قدر زياد است و ميان مسلمانان شهرت دارد و در صحاح و ديگر كتب معتبر در ميان مسلمانان تداول يافته كه از تواتر هم پا فراتر نهاده است. (1)

سخن قطعى آن است كه مفهوم ولىّ در اينجا همان است كه سخنان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بارها بدان تأكيد ورزيده است و آن عبارت است از كسى كه امور مسلمانان را برعهده گيرد و شؤونشان را اداره كند،و اين به سبب روشنى امور زير است:

1-هر كه امور كسى را عهده دار شود ولىّ او به شمار مى آيد و اين همان مقصود از ولىّ در اين احاديث است و مفهومى است كه هنگام شنيدن آن به ذهن متبادر مى شود مانند اينكه مى گوييم ولىّ فرد قاصر پدر يا جدّ پدرى او يا وصىّ يكى از آن دو است و اگر هيچ يك از اينها نبودند حاكم شرع ولىّ اوست.پس مفهوم آن چنين خواهد شد:اينان همان كسانى هستند كه امور مسلمانان را عهده دارند و شؤون ايشان را تدبير مى كنند.

2-قراين موجود مبنى بر ارادۀ چنين مفهومى از ولىّ در اين احاديث تقريبا بر هيچ خردمندى پنهان نيست.

اين فرمودۀ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كه:«على عليه السّلام پس از من ولىّ شماست»در انحصار ولايت در ايشان روشن و آشكار است. (2)و همين امر گفتۀ ما را ضرورى مى سازد و با مفهوم ديگرى جمع نمى شود،زيرا نصرت و محبّت و صداقت و نظاير آنها در هيچ كس انحصار ندارد و زنان و مردان مؤمن اولياى يكديگر هستند.

اگر مفهوم ولىّ جز آن باشد كه ما گفتيم پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در اين احاديث پيرامون برادر و ولىّ خود كدام ويژگى را بيان فرموده است؟و كدام امر پنهانى موجب شده است كه پيامبر در اين احاديث به بيان اين نكته بپردازد كه مقصود او از ولىّ،نصير و محبّ يا نظاير آن است؟

دور است كه پيامبر به توضيح واضحات و تبيين بديهيات بپردازد.

حكمت بالغۀ حضرت و عصمت محتوم ايشان و نبوّت پايانيشان البتّه بزرگتر از آن

ص:366

چيزى است كه گمان مى كنند.با وجود اينكه اين احاديث صراحت دارند كه ولايت پس از پيامبر براى على عليه السّلام ثابت است و اين موجب مى شود مفهوم مورد نظر ما ضرورت يابد،و با مفاهيمى نظير نصير و محبّ و نظاير آن جمع نشود،زيرا بدون ترديد على عليه السّلام به يارى رساندن به مؤمنان و محبّت ورزيدن به ايشان و دوستى كردن با آنها موصوف مى باشد چه،در دامن نبوّت رشد كرده و در آغوش رسالت به ثمر نشسته تا آن كه بالاخره دعوت خداى خويش را لبّيك گفته به او پيوست.پس يارى رساندن و محبّت و دوستى او نسبت به مسلمانان همان گونه كه پيداست منحصر به زمان پس از پيامبر نيست و قراين در ضرورت مفهومى كه بيان كرديم براى شما كافى است.

امام احمد در ص 347 از جلد پنجم مسند خود از طريق صحيح از سعيد بن جبير به نقل از ابن عبّاس و او به نقل از بريده آورده كه گفته است:

در كنار على عليه السّلام در يمن مى جنگيديم كه از او خشكى و خشونت ديدم و چون نزد پيامبر آمدم مسألۀ على عليه السّلام را با او در ميان گذاشتم و اين كار او را نقص شمردم،پس ديدم كه چهرۀ پيامبر تغيير كرد و فرمود:اى بريده!آيا من نسبت به مؤمنان از خود ايشان اولى نيستم؟عرض كردم:آرى،يا رسول اللّه.پس حضرت فرمود:هر كه من مولا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز مولا و سرور اوست.

حاكم نيز در 110/3 مستدرك اين حديث را نقل كرده است و آن را بنا به شرط مسلم صحيح دانسته است.

ذهبى نيز در تلخيص خود صحّت اين روايت را بنا به شرط مسلم،حتمى دانسته است.

شما وجه مقدّم داشتن اين سخن را كه:«آيا من نسبت به مؤمنان از خود ايشان اولى نيستم.»و دلالت آن را بر آنچه ما ذكر كرديم مى دانيد.

هر كس در اين احاديث و آنچه بدان مربوط است نيك بنگرد در گفتۀ ما ترديد نخواهد كرد. (1)

3-از همين جا براى ما روشن مى شود كه سياق تنها مفهوم«ولايت عامّه»را روشن مى كند كه اصالتا براى خداوند سبحان ثابت است و پروردگار آن را براى پيامبر و ولىّ اش

ص:367

قرار داده است.

بويژه اگر شيوه هايى را كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در سخنان مهمّ خود پيشاپيش مورد تأكيد قرار مى داد در برابر ديدگان خود قرار دهيم،سخنانى همچون:«آيا من نسبت به شما از خود شما اولى نيستم»يا«نسبت به مؤمنان از خود ايشان اولى نيستم»-بنا به اختلاف روايات-و پاسخ مثبت آنها كه:«گفتند به خدا چنين است»مى بينيم كه پيامبر اين چنين سخنان خود را ادامه مى دهد:«هر كس من آقا و سرور اويم،على عليه السّلام نيز آقا و سرور اوست»و امثال اين سخنان كه بسيار است.

چه فراوان است اين گونه روايات با چنين مضمونى در كتب معتبر مسلمانان.گفتيم كه اين آيه و آيۀ پيش از آن يك مقطع و يك سياق دارند و نيز گفتيم كه امام فخر رازى اظهار داشته كه آيۀ اوّل و دوم دربارۀ على عليه السّلام نازل شده است،زيرا ميان آن دو تناسب وجود دارد و ويژگيهاى آمده در آيۀ اوّل به فراوانى در احاديث پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله وارد شده كه بدون ترديد در حقّ على عليه السّلام مى باشد.اگرچه وى بعدا مى كوشد همچون عادت بيشتر اين گونه مفسّران،آيات روشن مربوط به على عليه السّلام و اهل بيت را دگرگونه سازد.

شبهۀ المنار را بيان كرديم،شبهه اى كه المنار بر آن تأكيد مى كرد چنان كه ديگران نيز بر آن تأكيد كرده اند و آن مربوط است به وحدت سياق به گمان اينكه منابع عديده اى كه آيۀ كريمه را در مقام ستايش امير المؤمنين عليه السّلام مى دانند به دليل مخالفت سياق در آيۀ دوم با آيۀ اول كاربردى نادرست دارند،زيرا جمع به كار رفته در حالى كه مفرد منظور آن است.

بحث پيرامون شبهۀ دوم را تأخير انداختيم به جايى كه بتفصيل از آن سخن خواهيم گفت.

امّا دربارۀ شبهۀ نخست اوّلا:نمى پذيريم كه وحدت سياق در دو آيه مراعات نشده است.

و ثانيا:اينكه سياق با نصّ هيچ گونه تعارضى ندارد و اگر هم نصّى با سياق تعارض يابد موجب ضايع شدن آن نصّ نمى گردد،اگر تعارض تمام باشد.

در اينجا شايسته است آنچه را در مراجعۀ 43 كتاب مراجعات در پاسخ به سؤال زير آمده بيان كنيم.و امّا سؤال:

«آيه در سياق نهى از اين است كه كافران به عنوان اولياء اتّخاذ نشوند و شاهد آن،

ص:368

آيات پيش و پس از آن است و اين خود قرينه اى است مبنى بر اينكه منظور از«ولىّ»در آيه همان نصير يا محبّ يا دوست و يا نظاير آن است.»پاسخ اين سؤال چيست؟

پاسخ سيد شرف الدّين-قه-به شرح زير است:

1-«آيه،ظاهرا از آيات قبل جدا شده است،زيرا آيات قبل،از اين نهى مى كند كه كفّار به عنوان اوليا اتّخاذ شوند و به نظر مى رسد كه از نظم آن در سياق ستايش امير المؤمنين عليه السّلام و نامزدى او براى رهبرى و امامت به سبب تهديد مرتدّان به خشونت او و ترساندن از هيبتش خارج است،زيرا آيه اى كه بدون فاصله پيش از آن آمده اين چنين است: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ،أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ،أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ،يُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ (1)و اين آيه به امير المؤمنين اختصاص دارد و نسبت به انعطاف پذير نبودن او و اصحابش هشدار مى دهد. (2)

ص:369

چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام در روز جمل بر آن تصريح كرده نيز امام باقر و صادق عليهما السّلام از آن بصراحت ياد كرده اند و ثعلبى آن را در تفسير خود آورده و صاحب مجمع البيان آن را از عمار و حذيفه و ابن عبّاس روايت كرده است و شيعه بر آن اجماع دارد.

راويان در آن،اخبار صحيح متواترى را از ائمّۀ عترت طاهره روايت كرده اند و بر اين اساس آيۀ ولايت پس از اشاره به ولايت حضرتش و وجوب امامت ايشان وارد شده است و صراحت آيه توضيحى است براى همين اشاره و شرحى است براى اشاره اى كه در جهت رهبرى حضرت آمده است و ديگر بااين حال چگونه مى توان گفت آيه در سياق آن است كه نبايد كفّار را به عنوان اوليا پذيرفت؟

2-علاوه بر اينكه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ائمّۀ عترت را به منزلۀ قرآن قرار داده و خبر داده است كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند،پس آنها همسنگ قرآن كريم مى باشند و به وسيلۀ آنها صواب شناخته مى شود و استدلال آنها به آيه تواتر يافته است و تفسير ولىّ- به آنچه كه گفتيم-از آنها ثابت شده است و ديگر سياق در صورتى كه با نصوص ايشان تعارض يابد وزنه اى به شمار نخواهد آمد. (1)تمامى مسلمانان اتّفاق نظر دارند كه ادلّه بر سياق ترجيح دارد پس هرگاه تعارضى ميان سياق و دليل حاصل شود آنها مدلول سياق را ناديده مى گيرند و تسليم حكم دليل مى شوند و سرّ آن در اين هنگام عدم اطمينان به نزول آيه است در سياق مذكور،زيرا بنا به اجماع ائمّه ترتيب قرآن كريم در گردآورى مطابق ترتيب نزول آن نبوده است و در قرآن كريم بسيارى از آيات به چشم مى خورد كه برخلاف آنچه سياق در بردارد وارد شده است همچون آيۀ تطهير كه در رديف سياق نساء قرار گرفته است باآنكه ثبوت نصّ در اختصاص آيه بر پنج تن آل عبا مسلّم است و خلاصه آن كه حمل آيه بر آنچه مخالف سياق آن است بر اعجاز قرآن خللى وارد نمى كند و به بلاغت نيز زيانى نمى رساند و اگر ادلّۀ قاطع برخلاف سياق قائم شود،تمايل بدان مانعى نخواهد داشت. (2)

ص:370

كريم و افعال شريفى را كه دوست دارد آشكار سازد و نمونۀ برترى را كه در عباراتى براى آنها ترسيم كرده بستايد تا از اين طريق مردم را آن قدر بالا برد كه به اين اخلاق ستوده ملتزم شوند و حتّى در ناگوارترين وضعيّتها كه هيچ گونه تأخيرى را نمى پذيرد بر آن تأكيد ورزند.(مقصود هنگام اداى نماز است كه در همان حال حضرت انگشترى خود را صدقه داد.)

در اينجا مناسب است سخنان سيد شرف الدين را در كتاب مراجعات او بخوانيم:

«امام طبرسى در تفسير اين آيه در مجمع البيان مى گويد:مقصود از اطلاق لفظ جمع بر امير المؤمنين عليه السّلام بزرگداشت و تجليل حضرت بوده است و اين بدان سبب است كه اهل زبان به منظور تعظيم براى يك نفر لفظ جمع به كار مى برند،و اين در كلام آنها مشهورتر از آن است كه به استدلال نيازمند باشد.زمخشرى نيز در كشّاف خود نكتۀ ديگرى را يادآور شده و گفته است:اگر بگوييد چگونه صحيح است اين واژه مخصوص على-رض-باشد باآنكه لفظى جمع است،پاسخ مى گوييم كه:اين لفظ به شكل جمع به كار رفته-اگرچه يك فرد سبب نزول آيه است-تا بدين ترتيب مردم به اعمالى همچون اعمال ايشان تشويق شوند و به پاداشى همچون پاداش او دست يابند و تا به اين حقيقت هشدار داده شود كه اخلاق مؤمنان بايد تا بدين حد بر نيكوكارى و احسان و دلجويى از فقرا گرايش داشته باشد حتّى اگر امرى پيش آيد كه تأخيرناپذير باشد و در حال نماز باشند آن را به وقت فراغت از نماز به تأخير نيندازند.

حال مى گويم:من نكته اى دقيقتر و لطيفتر يافته ام كه چنين است:

اين واژه به صورت جمع آمده نه مفرد تا بدين ترتيب حضرتش از سوى خداوند تعالى براى بسيارى از مردم باقى بماند به علت اينكه دشمنان على عليه السّلام و بنى هاشم و ديگر منافقان و اهل حسادت و چشم وهمچشمى تحمّل نمى كردند كه نام على عليه السّلام را به صيغۀ مفرد بشنوند،زيرا در اين هنگام ديگر براى آنها طمعى باقى نمى ماند تا نام على عليه السّلام را مخدوش سازند و ديگر نمى توانستند مردم را دربارۀ او به گمراهى بكشانند و همين يأس آنها موجب مى شد شرايطى پديد آيد كه عواقبش براى اسلام خطرناك و دهشتناك بود و از همين رو آيه به صيغۀ جمع آمد اگرچه منظور يك فرد بيشتر نبود تا از اين راه از عيبجويى منافقان و كفّار جلوگيرى به عمل آيد.

پس از اين آيه نصوصى با عبارتهاى مختلف و در جايگاههاى گوناگون پى درپى

ص:372

مى رسيد و امر ولايت در ميان مسلمانان بتدريج انتشار مى يافت تا آن كه خداوند دينش را كامل گردانيد و نعمت خود را براى همسويى با پيامبر اكرم كامل كرد و اين همان عادت حكيمان است در تبليغ امور دشوار بر مردم.

اگر آيه اختصاصا به صورت مفرد نازل مى شد كافران و منافقان انگشت در گوش خود مى نهادند و اظهار تنفّر مى كردند و لجاجت در پيش مى گرفتند و كبر مى ورزيدند.

اين حكمت در تمامى آيات قرآن كريم پيرامون فضيلت امير المؤمنين عليه السّلام و اهل بيت پاكش-چنان كه پنهان نيست-در پيش گرفته شده است.

ما اين سخنان را توضيح داده ايم و شواهد قاطع و دلايل درخشان خود را در دو كتاب خويش:سبيل المؤمنين و تنزيل الآيات اقامه كرده ايم. (1)

شيخ سليم بشرى استاد دانشگاه الازهر در زمان خود به اين حقيقت اعتراف كرده و خشنودى خود را از اينكه به مهارت و كارايى در اين زمينه شناخته شده اظهار داشته است.

طبيعت مباحثۀ اين دو عالم بزرگ گواه قدرتى است كه شايستۀ احترام مى باشد.

اينك گوش بسپاريم به پاسخ شيخ بشرى به سيد شرف الدّين كه از بيان تابناك سيد شرف الدّين در كشف حقيقت اين موضوع به شگفتى آمده:

«خداوند پدرت را رحمت كند،شخص شكّاك را طرد كردى،پس شبهه به كنارى افكنده شد و مغز حقيقت آشكار شد.» (2)

شيخ بشرى پس از مباحثه شان سخن خود را اين چنين ادامه مى دهد:

«از آنجا كه صحّت خلافت خلفاى راشدين قطعى است،بنابراين براى ما چاره اى نمى ماند جز آن كه رأى و نظر شما را بپذيريم و در درك اين آيه و نظاير آن به حكم شما گردن نهيم و چون ترديد در صحّت خلافت ايشان-رض-از امور ناپذيرفتنى است، بنابراين پناه بردن به تأويل از مسائلى است كه بنا به نظر صحيح گريزى از حمل آن به ايشان و كسانى كه با آنها بيعت كرده اند نخواهد بود.» (3)

ص:373

علاّمۀ امينى-قه-بر اين شبهه پاسخى اين چنين دارد:

از افراد ساده لوح دور مانده است كه صادر كردن حكم به گونه اى كلّى آن چنان كه مصبّى طبيعى داشته باشد-تا تشويقى باشد براى آوردن نظير آن يا برحذر داشتن از اقامۀ همانند آن-و سپس تقييد موضوع به گونه اى كه آن را برحسب انطباق خارجى به فردى معيّن تخصيص دهد،امرى رساتر است و در قضيه صدق بيشترى دارد و تا زمانى كه رأسا به فردى اطلاق شود و چه بسيار است نظاير آن در قرآن كريم...» (1)

وى سپس نمونه هاى متعدّدى را ذكر مى كند كه تعداد آن در آياتى كه بر عمومى دلالت دارد ولى در حق فردى واحد نازل شده يا سبب نزول آن حادثه اى شخصى است كه فردى واحد بدان پرداخته است به بيست مورد مى رسد و كافى است شما صفحات 163 تا 167 اين كتاب را ملاحظه كنيد تا منابعى را ببينيد كه متعرّض اين امر شده اند.

به خاك و خون كشيد و بطور كلّى هر كس را كه عليه اسلام-اين دين حق-بسيج شده بود هراساند،و به همين سبب نصب او به عنوان امام بتدريج در بيان نيازمند بود تا بدين ترتيب گنجينه ها از آشكار شدن مصون بمانند و اسرار از برملا شدن محفوظ باشند و تا اينكه خداوند بنيان دعوتش را كه امر به تبليغ آن كرده بود ولى هنوز تحقّق نيافته بود كامل گرداند،دينى كه اركان آن را به پا داشته و بنيانش را پى نهاده بود.

براى نزديك كردن مقاصد گويندگان با در نظر گرفتن آنچه فراوان در قرآن آمده- پنهان نماند كه قرآن كتاب دعوت است نه كتاب تاريخى كه مقيّد به ثبت نصوص رخدادها باشد-و با در نظر گرفتن رهنمودهايى كه گذشت،مرا عقيده بر آن است كه سخن گويان گاهى صيغۀ جمع مى آورند و قصدشان توجه به عنوان است نه معنون يا كسى كه آيه در مورد شخص او نازل شده است اگرچه انطباق عنوان بر او به اين اعتبار منظور نظر باشد،مانند آن كه گفته شود:هر دانشمندى را جز فاسقان گرامى بدار.منظور از اين عبارت عنوان دانشمند است هر كجا كه يافت شود و به هر كيفيّتى كه باشد مفرد يا جمع و چنين است عنوان فاسق،پس مقصود اكرام كسى است كه عنوان دانشمند را با خود دارد.گاهى نيز گويندگان صيغۀ جمع مى آورند و مقصود آنها آن چيزى است كه كلام بر آن واقع شده است يا بر آن انطباق يافته،با چشم پوشى از عنوان نظير:هر آن كس را كه داخل اين خانه شد گرامى بدار.اگر در اين عبارت تنها معنون منظور نظر باشد و آن كسى است كه داخل اين خانه شود و بودن او داخل خانه ارتباطى به غرض از اكرام او ندارد و اين امر نسبت به او مورد نظر نيست بلكه سخن با اين شيوه از تقييد همراه شده بعلت حكمتى كه در پنهان ماندن آن وجود دارد.پس عنوان در حدّ خود مورد نظر نيست، بلكه معنون يعنى اكرام فرد داخل شونده مورد نظر است و گاهى عنوان جماعتى را در برمى گيرد و گاهى فرد واحدى را اگرچه عبارت به صيغۀ جمع آورده شده است.

اگر پردۀ تعصّب نكوهيد به كنارى زده شود بسيار آشكار خواهد بود كه نزول قرآن به صيغۀ جمع و عموم دربارۀ فردى واحد در مناسبتهاى مختلف بطور متعدّد آمده است.

مفسّران در اين باره توضيحات گرانقدرى پيرامون حكمت اين گونه كاربرد دارند و حتّى تفسير المنار نيز بسيارى اوقات متعرّض اين موارد شده است بى آنكه در برابر آن علامت پرسشى بنهد يا سخنان رسيده در اسباب نزول آن را بدور از درستى بشمارد.

اينك نمونه اى از اين قبيل موارد را در تفسير المنار پيرامون اين آيۀ مباركه يادآور

ص:375

مى شويم: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ. (1)

حال ببينيم در تفسير اين آيه چه مى گويد:

«افراد مختلفى روايت كرده اند كه آيه دربارۀ فردى نازل شده است كه قصد داشت پيامبر را به قتل برساند و قوم او وى را براى اجراى اين نقشه فرستاده بودند.او شمشيرى در دست داشت ولى پيامبر فاقد اسلحه بود و كسى را به همراه نداشت.

قويترين اين روايات همان روايتى است كه حاكم در حديث جابر آن را صحيح مى شمارد و آن چنين است:

اين شخص فردى از محاربان بود و نامش غورث بن حارث بود.وى مى گويد:غورث بالاى سر پيامبر ايستاد و گفت:چه كسى تو را حفظ مى كند؟پيامبر فرمود:خداوند.در اين هنگام شمشير از دست او به زمين افتاد و پيامبر آن را برداشت و گفت:تو را چه كسى حفظ خواهد كرد؟آن مرد پاسخ داد:[اگرچه شمشير را گرفته اى]ولى گيرندۀ خوبى باش.پيامبر فرمود:شهادت بده كه خدايى جز اللّه نيست و من پيامبر خدايم.وى گفت:

من با تو پيمان مى بندم كه نه با تو به جنگ برخيزم و نه همراه قومى باشم كه با تو به جنگ برمى خيزند.پس پيامبر او را آزاد گذاشت.او نزد قوم خود آمد و گفت:از سوى بهترين مردم نزد شما مى آيم.و در روايت ديگرى آمده است كه:شمشيرى كه به دست آن اعرابى بود،شمشير پيامبر اكرم بود كه آن را هنگام استراحت به درختى آويخته بود و آن مرد آن را برداشت و شروع به تكان دادن آن كرد و تصميم گرفت پيامبر را به قتل رساند كه خدا جلوى او را گرفت.» (2)

وى سپس در تفسير المنار داستان حيى بن اخطب و يهوديان را بازمى گويد،هنگامى كه خواستند صخره يا آسياب را روى پيامبر بيندازند.نكتۀ جالب توجه اين است كه وى حكمت كاربرد عموم در آيه را بيان مى كند باآنكه مقصود افراد مشخصى هستند و آن چنين است:

ص:376

اينكه مولا به خاطر بندگان خود بياورد كه به مناسبتهاى مختلف اتّفاق افتاده كه وى بر آنها منّت نهاده و به هنگام ذكر اين مناسبتها آن منّتها را نيز يادآور شود.

بخوانيم سخن او را پس از روايت داستان مكر يهود نسبت به پيامبر هنگامى كه كوشيدند صخره اى را روى پيامبر بيفكنند:«جبرئيل اين خبر را به آگاهى پيامبر رساند و پيامبر نيز رفت و آنها را ترك گفت» (1)،و آيه در اين باره نازل شد.همان گونه كه مى بينيد آيه در اين باره عامّ است: إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ. با علم به اينكه فردى كه چنين قصدى داشت يك نفر بود نه يك گروه و از آن طرف نيز پيامبر اكرم يك نفر بيشتر نبود،ولى حكمت الهى اقتضا كرده است كه منّت نهادن خداوند را به صيغۀ عموم بيان دارد،زيرا قرآن كتاب دعوت است نه كتاب تاريخ.از همين رو قرآن كريم به ثبت و ضبط حوادث نمى پردازد مگر به مقدارى كه عبرتى در برداشته باشد و هدف را به شيوۀ قرآنى هنگام ارائۀ رخدادها و رويدادها عرضه كند.

سؤال اين است كه چرا صاحب تفسير المنار در اينجا علامت پرسش نمى نهد بلكه در توجيه آن راهى را در پيش مى گيرد كه با مقصود آيات بيّنۀ الهى همسويى دارد.

دوست نمى دارم بيش از اين سخنى بگويم اگرچه دلايل ديگرى در دست دارم كه اين سخن را تقويت مى كند كه وى تمايلى ندارد به حقّى ترديدناپذير اعتراف كند.

براى مثال وى آيۀ مباهله را ذكر مى كند كه قطعا در مورد پنج تن طاهرين نازل شده است ولى بعد انكار مى كند كه اين آيه منحصر در اين افراد باشد در حالى كه قرآن آن را به شيوۀ عام بيان كرده است، أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ و حال آنكه يك پژوهشگر هرچند هم تعصّب،ديدگان او را كور كرده باشد باز هم نمى تواند از اين اعتراف خوددارى كند كه آيه در مورد پنج تن نازل شده است يا در آن ترديد روا دارد آن هم با وجود روايات متواتر و اتّفاق همۀ آنها در نزول آيه در حق پنج تن آل عبا،اين ارواح معصوم.

صاحب المنار اگرچه در آغاز به اين تخصيص اعتراف مى كند ولى بعدا از اين حقّ آشكار روى برمى گرداند.

من داورى دربارۀ او را كنار مى گذارم و بر خواننده است كه پس از مطالعۀ سخنان او

ص:377

خود به سود يا زيان او داورى كند.در المنار چنين آمده است:

«استاد،امام مى گويد:روايات اتّفاق دارند در اينكه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله براى مباهله، على عليه السّلام،فاطمه عليها السّلام و دو فرزند ايشان را برگزيد...»

آنها كلمۀ «نِساءَنا» را بر فاطمه و كلمۀ «أَنْفُسَنا» را تنها بر على عليه السّلام حمل مى كنند.منابع اين روايات شيعى است و منظور آنها هم معلوم است،آنها تا جايى كه توانستند در اين راه كوشيدند تا آن كه در ميان بسيارى از اهل سنّت نيز رواج يافت ولى جاعلان آنها،آيه را بخوبى تطبيق نداده اند،زيرا كلمۀ «نِساءَنا» را عرب نمى گويد در حالى كه قصدش دختر پيامبر باشد بويژه اينكه اگر پيامبر زنانى داشته باشد و چنين چيزى از زبان عربى فهميده نمى شود،و دورتر از آن هنگامى است كه بگوييم مقصود از «أَنْفُسَنا» على -عليه الرضوان-است.از طرفى گروه نجران گفته اند:آيه در حقّ ايشان نازل شده است و آنها زنان و فرزندان خويش را همراه نداشته اند.

تنها چيزى كه از آيه فهميده مى شود اين است كه پيامبر به احتجاج كنندگان و مجادلان عيسوى از اهل كتاب فرمان داد تا مردان و زنان و كودكان خود را به اجتماع بخوانند و او خود،مؤمنان را اعمّ از مردان و زنان و كودكان گرد آورد و سپس مباهله كنند. (1)

آيا مى بينيد كه روايات در نزول اين آيه در حقّ اين پنج تن اتّفاق نظر دارند و منابع اين روايات شيعى است و آن قدر در ترويج آن كوشيده اند تا در ميان بسيارى از اهل سنّت هم رواج يافته است و در همۀ كتابها همچون صحاح و جز آن يافت مى شود تا بدان جا كه بزرگان حديث و استوانه هاى علم اعمّ از محقّقان و مفسّران بزرگ و سيره نويسان و تاريخ نگاران بدان اعتماد ورزيده اند و اين روايات چنان شأن و شهرتى يافته اند كه ذكر آن را كسى ترك نمى گويد مگر كسى كه به خصومت و دشمنى اهل بيت شناخته شده باشد؟

آيا قوانين جرح و تعديل اين چنين حكم مى كند؟

آيا اين كار پيروى از سيطرۀ هوى و هوس نيست؟

اگر ميزانى در كار نباشد تا بتوان براساس آن،روايات را پذيرفت يا رد كرد در اين هنگام هوى و هوس با توفان خانمان براندازش خود را تحميل خواهد كرد.

سخنانى را كه صاحب المنار آورده با كدام ميزان مى سنجيد،سخنانى نظير:«و دورتر

ص:378

از آن،اينكه مقصود از كلمۀ «أَنْفُسَنا» را على عليه السّلام بدانند».

اگر روايات در اين باره اتّفاق دارند-همان گونه كه خود او اعتراف مى كند-پس اين كلمۀ«دورتر»از كجا آمده است؟آيا اين از قوانين اصولى در اخبار است يا از ظواهر قرآنى يا از رفتار على عليه السّلام؟نظر شما چيست؟

با اينكه مسأله تاريخى است اين علم از كجا آب مى خورد كه با هيأت نجرانى زنان و فرزندانشان همراه نبوده اند در حالى كه قرآن صراحت دارد در اينكه آنان زنان و فرزندان خود را همراه داشته اند.اعتبار نيز به همين حكم مى كند،زيرا پيمودن مسافت دور ميان يمن و مدينه نيازمند همراه داشتن خانواده است اگرچه با وجود نصّ صريح ديگر اين اعتبار هم اهميّت چندانى ندارد.

تأويلى كه وى بدان تمايل يافته،شدنى نيست مگر با عدم امكان اخذ به ظاهر،پس اى دانشمندان و اى دعوتگران حق!مانع اخذ به چنين ظاهرى چيست؟

چه بزرگ است سازمان شيعيان كه توانسته اند با مهارت حق را تباه سازند و كار بزرگ خود را به انجام رسانند و اخبارى را رواج دهند كه هيچ اساسى ندارد و اين كار كتب صحاح و جز آن را بفريبد و نتيجه چنين شود كه:«روايات اتّفاق دارند كه پيامبر على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام و حسن و حسين عليهما السّلام را برگزيده است....

چنين چيزى در حقيقت اساسى ندارد،بلكه شيعه آن را بدروغ آفريده و ساخته و پرداخته است.آخر بهتان هم حدّى دارد اى...!

اگر ارتكاب چنين تأويلى صحّت داشته باشد پس ديگر نمى توان هيچ خبرى را معتبر دانست هرچند ارزش سند آن بالا باشد و ديگر نمى توان به هيچ يك از ظواهر قرآن توجه كرد.اگر خبر متواترى كه همۀ روايات دربارۀ آن اتّفاق دارند اين گونه رد شود آيا اين مفهومى جز نابودى دين از پايه و اساس دارد،زيرا در پايان نتيجه اى نخواهد داشت جز عدم امكان برگرفتن هيچ روايتى-حتى اگر از اين نوع والا باشد-مگر رواياتى كه با هوى و هوس و تمايلات و تعصّبات نكوهيده همسويى داشته باشد كه در اين هنگام ديگر از هوى و هوس و تمايلات پيروى شده نه از قوانين دينى اين چنين استوار.

اگر قرآن صريح و خبر متواترى كه قرآن را تفسير مى كند مورد عنايت قرار نمى گيرد،پس ديگر چه چيز را مى توان معتبر دانست؟

داورى دربارۀ تفسير المنار را به خوانندگان وامى گذاريم،زيرا ديگر خوانندگان به

ص:379

سخنان صاحب المنار آگاهى يافته اند و اى كاش ما نيز به قوانين جديد جرح و تعديل و پذيرش يا عدم پذيرش روايات آگاهى مى يافتيم،زيرا صاحب المنار قوانين متعارف جرح و تعديل را كه در ميان بزرگان و استوانه هاى علم متداول است مورد توجّه قرار نداده است.اين سخن ما را به ياد آن خبرنگار مهاجم مى اندازد كه هنگام سخن از آيۀ مباهله اظهارات او را به نقل از شيخ سبيتى آورديم و شايد قصد او از اين جملۀ عجيب همين بوده باشد.

حال به ديگر شبهات وى دربارۀ آيۀ مباهله بازمى گرديم.وى چنين مى گويد:

5-اگر نصّى دربارۀ امامت وجود مى داشت ديگر صحابه با يكديگر اختلافى پيدا نمى كردند.اين در حالى است كه وى اعتراف به عدم عصمت صحابه دارد و معترف است كه سخن صحابى حجّت نيست.آنها اجتهادهايى دارند كه با نصوص صريحى مقابله كرده اند.وى در تفسير المنار پس از روايت سخن ابن عمر در مسأله اى از مسائل نكاح مى گويد:«بنابراين اجتهاد او صحيح خواهد بود.»

هيچ يك از متخصّصان علم اصول ادّعا نكرده است كه به اجتهاد صحابى-در مسأله اى كه داراى نصّ است-عمل مى شود بلكه جمهور مطلقا از اين عمل منع كرده اند و كسى كه قايل به اجتهاد صحابى شده،عدم نصّ را در آن شرط كرده و معتقد است كه نبايد از صحابه مخالفى داشته باشد بدين معناست كه ترجيح بلا مرجّحى نباشد و اين سخن-با وجود نصّ-مخالف سيرۀ ساير صحابه از جمله پدر او عمر مى باشد.» (1)