دیوان کاتبی نیشابوری

فهرست مندرجات

مقدمه ··· 7

-- ویژگیهای شعر کاتبی ··· 11

-- کاتبی خاتم الشعراء ··· 13

-- معرفی نسخه ها و روش تصحیح ··· 14

غزلیّات ··· 17

نمایه / فهرست غزلیّات ··· 233

ص: 5

مقدمه

به نام خداوند

محمّد بن عبداللّه کاتبی نیشابوری (ترشیزی)(1)، شاعر نادره گوی و وارسته نیمه اوّل قرن نهم هجری است که در زمان خود سرآمد اقران بوده است. وی اهل قریه طَرْق(2) (tarq) و راوش (ریوش فعلی) در نزدیکی ترشیز (کاشمر فعلی) است که در مسیر راه نیشابور و کاشمر قرار دارد. کاتبی خود را نیشابوری می داند:

همچو عطار از گلستان نشابورم ولی

خار صحرای نشابورم من و عطار گل

گویا شهرت کاتبی به نیشابوری به جهت آن است که ترشیز جزو نیشابور بوده است. کاتبی در ابتدای حال به شهر نیشابور آمد و نزد سیمی - خطاط و شاعر - تعلیم گرفت. در شاعری و خوش نویسی مهارتی یافت. به سبب همین خوش نویسی، تخلّصش کاتبی است. گویند استادش «سیمی» بر او رشک برد و کاتبی دریافت و راهی هرات شد. بایسنقر میرزا او را گرامی داشت. کاتبی چندی بعد به استرآباد و گیلان و از آن جا به شروان نزد امیر ابراهیم شاه شروانی رفت و از آن جا به آذربایجان سفر کرد. کاتبی گر چه از امیران صله و انعام یافت، اما در هیچ جا قدرش، چنان که باید شناخته نشد؛ لذا از تبریز به اصفهان رفت و به صحبت خواجه صاین الدین ترکه رسید و در تصوّف

ص: 7

ویژگیهای شعر کاتبی

کاتبی در نیمه دوم قرن هشتم به دنیا آمد و در نیمه اول قرن نهم در گذشته است. بیش از پرداختن به ویژگیهای شعر کاتبی خوب است نگاهی به وضع شعر و شاعری در قرن نهم و دهم بیفکنیم. دکتر صفا ضمن بحث از نابسامانی نثر و شعر و کم مایگی پارسی گویان این دوره می نویسد: «از مسایل دیگری که مسلما در سستی زبان فارسی در آثار ادبی این دوران مؤثر افتاده آن است که استادان زبان فارسی که می بایست مربّی شاعران و نویسندگان جدید باشند به تدریج از میان رفتند و در نتیجه کار شعر و نثر به دست کسانی افتاد که بهره آنان از فنون ادب کم بود». (تاریخ ادبیات، دکتر صفا، ج 4، ص 152).

دکتر صفا برای تأیید سخن خود گفته دولتشاه سمرقندی را نقل می کند: «در این روزگار قدر این فرقه شکست یافته و متزلزل شده است، سبب آن که نااهلان و بی استحقاقان مدعی این شغل شده اند... و گمان غلط برده اند که مقصود از شعر نظم است و بس و ندانسته اند که در حجاب این حجله ابکار اسرار است و در درون این حجره مخدورات افکار، و بیچارگان ساده نظم ساده دل جهت ساده رویان زنخی می زنند». (همان، ص 152).

جامی استاد بزرگ این عهد که نقاد سخن و قافله سالار ادب در عصر خود بود، نیز از این کم مایگی معاصران متأسف و رنجیده خاطر بود...

شعر در نفس خویشتن بد نیست *** بیش اهل دل این سخن رد نیست

ناله من ز خسّت شرکاست *** تن چو نالم ز سر ایشان کاست...

کیست شاعر کنون یکی مدبر *** که نداند ز جهل هِر از بِر...

ژاژ خاید ظرافت انگارد *** هرزه گوید لطیفه پندارد

(دکتر صفا، تاریخ ادبیات ایران، ج 4، صص 4-153)

به هر حال در این دوران که شعر فارسی در دست کم مایگان نه تنها اعتلا نیافت؛ بلکه به ضعف و تقلید گرایید،

ص: 11

کاتبی خاتم الشعرا

عبدالرحمن جامی (متوفی 898 ق) را خاتم الشعرا گفته اند. دکتر صفا در این مورد چنین می گوید: جامی را به حق آخرین استاد بزرگ شعر فارسی باید شمرد (تاریخ ادبیات، دکتر صفا، ج 4، ص 360).

در جای دیگر می گوید: از طرفی دیگر کثرت توغّل او در علوم ظاهری و معارف معنوی از صفای سخن او تا حدی کاسته و آن را در مراتبی پایین تر از اشعار دل انگیز سعدی، ناصر خسرو، حافظ قرار داده است.

گر چه جامی شاعری است که بر همه علوم و اطلاعات زمان خود احاطه دارد و شعرش استوار است و پخته و سنجیده، اما شاعری نوآفرین نیست و شعرش نظیر شعر شاعران پیشین است اما در مرتبه ای پایین تر، به عبارت

ص: 13

معرفی نسخه ها و روش تصحیح

نسخه هایی که در تصحیح دیوان کاتبی ترشیزی مورد استفاده قرار گرفته به شرح ذیل است:

1 - نسخه مرحوم محمود فرّخ خراسانی که با شماره ثبت 213 در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نگهداری می شود. این نسخه، هم به دلیل قدمت کتابت (همزمان با عصر شاعر، سده نهم هجری) و هم با توجه به کامل بودن آن نسبت به دیگر نسخه ها، به عنوان نسخه اساس شناخته شد. خط این نسخه نستعلیق خوش، تعداد اوراق آن 362 ورق 17 سطری است و در اسفند ماه سال 1348 از مرحوم فرّخ خریداری شده است.

2 - نسخه متعلّق به کتابخانه آستان قدس رضوی که در اصل متعلق به کتابخانه مرحوم حاج حسین ملک بوده است. این نسخه با علامت اختصاری «م» مشخص شده است.

3 - نسخه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شماره 4586 که با علامت اختصاری «د1» مشخص شده است. این نسخه تنها دربردارنده تعدادی از غزلهای کاتبی است که شماره آنها مخدوش بوده و بر اساس نسخه فرخ مرتب شده است.

4 - نسخه دیگری از کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شماره 5485 که با علامت اختصاری «د2» مشخص گردیده است.

5 - نسخه سوم کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شماره 3949 که با علامت اختصاری «د3»

ص: 14

غزلهای کاتبی نیشابوری

3

3

ای دل زعقل و صبر(3)و جان در عشق عار آید مرا *** من عاشق دیوانه ام اینها چکار آید مرا

هر دم به امید فنا پیمانه زهری(4) کشم(5) *** خوش شربتی دارم به کف گر سازگار آید مرا

هست از حصار تن مرا هر آه تیرِ ناوکی *** من از برون می نالم(6) و تیر از حصار آید مرا

یا رب! که باغ عمر و جان یکدم(7) نبینم بی خزان(8) *** گر با وجود گلرخان یاد بهار(9) آید مرا

هر روز دور از یار خود روز شماری باشدم *** طرحی که من افکنده ام زین بیشمار آید مرا

هر ریگ و سنگ تربتم لعل و مرجانی(10) شود *** آن آفتاب ار گه گهی سوی مزار آید مرا

چشمم چو کاغذ شد سفید از رنج دوری کاتبی

ای کاش(11) خط یا کاغذی(12) از نزد یار آید مرا

5

5

این کوی مُغان است(4)، زجنّت دری اینجا *** ساغر کش و از حور نگر خوشتری اینجا

زاهد تو و فردوس، من و طوبی ء(5) این حور *** دیدار، تو آنجا طلبی، دیگری اینجا

گر خاک شهیدان خدنگت(6) بگشایند(7) *** گویند وطن داشته پیکان گری اینجا

میدان بلا این سر کویست که بی تیغ(8) *** در هر قدمی هست(9) فتاده سری اینجا

جان غمزه او دید، به خون گشت درین کوی(10) *** گفتم مگر آمد به دلش خنجری اینجا

ای کاتبی سوخته! خوشبوست لب جوی

گویا گذر انداخت پری پیکری اینجا

7

7

به روز حشر که(5) پرسند از نکویی ما *** کفن بس است گواه سفید رویی ما

ستاده خضر به آب حیات در ره عشق *** چه غم زخُم شکنان است و بی سبویی ما

خرد زسنگ دلان است و عشق می گوید *** که کوه را بکند بادِ تند خویی ما

به غیر تیغ چو آب تو چاره ما نیست *** چه چاره چون نکند(6) سود چاره جویی ما

چو لاله خرقه(7) ما داغ می بسی دارد *** فرست ابر کرم را به خرقه شویی ما

شد استخوان تن ما چو موی و وین(8) عجب است *** به روزگار جوانی سفید مویی ما

گر این ترنج سخن کاتبی به مصر برند

چه دستها که برند از ترنج بویی ما

9

9

برو ای عقل و بدان خوب لِقا بخش مرا *** نیستم بنده ات آخر به خدا بخش مرا

ای که از نزد خودم دور فکندی به فراق *** در طلبکاری خود قوت پا بخش مرا

غم و اندوه، ز حد بیش، کَرَم فرمودی *** لطف فرما و دگر درد و بلا بخش مرا

در شب فُرقت گیسوی تو تا کی پیچم *** بنما رویِ(6) صفا بخش و صفا بخش مرا

هر چه خواهد دل من لُطف نماید کرمت *** نیست حاجت به تو گفتن که چها بخش مرا

کاتبی! چند به ناموس و به هستی کُشِیَم(7)

بارها گفته امت: بخش مرا، بخش مرا

11

11

به من فراق فزون داد سینه سوزی را *** ز تنگ سال چه نقصان فراخ روزی را

کشند بی گنهم آن دو چشم، نیمه روز *** ببین کر شمه ترکان نیم روزی را

خیال روی تو در جان و دل فکند آتش *** گرفت شمع ره انجمن فروزی را

مدام تیر تو دوزد دل مرا برهم *** چو رهروی که کند و رد خرقه دوزی را

حدیث من شنو ای کاتبی و عاشق شو

ز خانه سوخته آموزخانه سوزی را

13

13 (1)

بیابانی است خونخور عشق و از هم دور منزلها *** در این ره کعبه جویان را رود بر باد محملها

چه نالی طاقتی پیش آر ای دل کاندرین وادی *** فتاد از بس طپیدن رهروان را چون جرس دلها

چو محصولِ دو عالم عاقبت بی حاصلی آمد *** پی تحصیل علم عاشقی در باز حاصلها

درین دریاکه کمتر قطره اش تیغ است غوصی کن *** که سرهای نهنگان بی بدن بینی به ساحلها

ز دوران نیست مشکلها بسی مخمور را در دل *** بیا ساقی بده باده که گردد حل مشکلها(2)

سخن ای کاتبی از روی آتش رنگ ساقی گو

که اشعار جگر سوز تو باشد شمع محفلها

15

15

چون شفق از دور، هردم سرخ، بینم دیده را *** نیست رحمت(1) ذره ای این چرخ برگردیده را

عالمی از عشق خوشتر نیست ای دل، عشق ورز *** اصل صد عالم شمر یک پندِ(2) عالم دیده را

یار می گوید که بیمار من از پرسش گذشت *** از کجا معلوم کرد این حال ناپرسیده را

جرم بی او زیستن دارم ولی شادم ز(3) وصل *** غم نباشد از گنه در حشر آمرزیده(4) را

کاتبی خوش نیست جز با معنی رنگین(5) خاص

زانکه بلبل دوست می دارد گل نا چیده را

18

18

دل بَرَد(3) آن زلف و پوشد(4) نقطه های خال را *** دزدکی خواهد نمودن خانه رمّال را

همچو مرغ نیم بسمل می طپم در خاک و خون *** گر نمی بینم(5) دمی آن غمزه قتّال را

آنکه او خطّ خطا بر اهل سودا می کشد *** روسیه گردد اگر بیند به چشم آن خال(6) را

عقل و جان با ابرویت رفتند و دل را چشم برد *** کاروان می رفت ناگه دزد زد دنبال را

در دلم نقش میان اوست گرچه لاغرم *** در میان خامه(7) آری جای باشد نال را

کاتبی! کی معنی کس شعر را رنگین کند؟ *** از زر مردم چه حاصل کیسه دلاّل را(8)

20

20

رفتی و چون خاک ره(1) از پا در آوردی مرا *** در طریق عاشقی نیکو برآوردی مرا

گرچه سودای خط و خال کسم در(2) سر نبود *** عاقبت چون خامه سر در دفتر آوردی مرا

کعبتین مهر تا در طاس عشق افکنده ام *** هر زمان در پیش، نقشی(3) دیگر آوردی مرا

اشک من سر سرخ است و رویم زرد(4) تا رفتی ز چشم *** از سفر کردن بسی سیم و زر آوردی مرا

گفته بودی کاتبی آشفته چون موی منست *** آفرین بادت که نیکو بر سر آوردی مرا

23

23 (4)

سنگی که او بر من زند جمع آورم در جنگها

باشد برآرد دوستی خاک من از آن(5) سنگها

تا آن پری پیکر به من کردست ترک آشتی

از غایت دیوانگی با خویش دارم جنگها

آن دلبر محمل نشین جایی که محمل می برد(6)

سیلاب چشمم می رود دنبال او فرسنگها(7)

شیدا و عاشق گشته ام او(8) عار دارد زین(9) سخن

من نامها دارم ازو، او دارد از من ننگها

از خون دیده دم بدم سرخست روی زرد من

تا آن پری را دیده ام دارم ز مردم تنگها(10)

رخسار زردم دم بدم گردید سرخ از خون دل

از یار، یکرنگی نشد حاصل مرا زین(11) رنگها

آهنگها زین پیشتر بودی دلم را راستی

لیکن چو دیدم ابرویش کج شد مرا(12) آهنگها

بی مهر آن مه کاتبی از رهروان نتوان شدن

مرکب اگر گردون بود(13) و انجم بود چون زنگها(14)

ص: 27

24

24

سودای آن پری رخ دیوانه ساخت ما را

کاری نماند با ما ای عاقلان شما را

گردم به دوستداری(1) شب با سگان کویش

صحبت به هم خوش آید(2) یاران آشنا را

ای حور! قصر رضوان خشتی است از سرایت

تا آن سرا رسیدن خوش دار این سرا را

از تیر تو نیارد کس تیزتر پیامی

بفرست سوی یاران آن پیک تیزپا را(3)

آب دهن فکندی بر خاک پا(4) به رفتن

آری نبات مصری ریزند توتیا را!

از کاتبی نیاید انکار روی نیکو

مومن کجا تواند منکر شدن لقا را

27

27 (4)

قد خم گشته در چنگ آرم آن زنّار گیسو را

رَسَن گرچه دراز اُفتد، گذر بر چنبرست او را

دل از زلف تو بویی بُرد و می(5) جوید گریز از من

به تک آیا(6) چه سان باشد که نیکو می برد(7) بو را

نگون شد آستین تا ساعدت کرد از نظر پنهان

خداوندا که برگردد نقاب ار پوشد آن رو را

به جنگ اغیار(8) را باید زپیش چشم و دل راندن

نگه دارید ای مردم(9) ز دشمن برج و بارو را

بگو ای کاتبی با یار تا خونم نهان ریزد

نمی خواهم که بیند دیگری آن چشم و ابرو را

29

29

کسی که ماه رخت دید(1) و لعل میگون را

به جرعه ای(2) نخرد کاسه های گردون را

گل جمال تو را نیست رنگ و بوی وفا

چه احتیاج به گلگونه روی گلگون را

هزار شکر که از پاس شهرِ دل رَسْتَم

گرفت لشکر عشقت درون و بیرون را

دمی که تیر(3) تو گردد ز خونم آلوده(4)

به پرده های دلم پاک سازی(5) آن خون را

چه عیب اگر سگ لیلی به پرسشی، روزی

سفید روی کند استخوان مجنون را

بر آی خوش که بسی طالبان نعمت و گنج

فرو شدند و ندیدند گنج قارون را

وصال آن پری ای کاتبی نه افسانه است(6)

به خون مرغ دل خود، نویس افسون را

32

32 (2)

مرا آن مهر(3) روشن گفت کز مهرم شوی پیدا(4)

هر آن چیزی(5) که آن مه گفت این مه می شود پیدا

نهاد از زلف برپای دلم صد بند و می گوید:

«برو هر جا که می خواهی که بندت می نهد بر پا؟»

چو با فردا فکند امروز دلبر وعده وصلش

دلا خواهی تنعّم(6) دید در کویش، ولی فردا

بسی گفتم که بگشا یک گره از زلف، نگشود او

به گفتِ مشتری در پا نیفتد جنس در سودا

اگر تیغی زد او ای کاتبی آبِ رخ خود دان

نباید تافت رخ گر زانکه صد بر سر زند ما را

34

34

نسبت نمی کنیم به حور(4) آن ستوده را

با دیده کس نکرد برابر شنوده را

دیوانه شد دلم که ربودش به غمزه یار

عقل چنان به جای نباشد ربوده را

باور نیایدم به وفا وعده گر دهد

دانا نیازمود به دهر(5) آزموده را

هر غم کزو رسد نُواَم از کهنه خوشترست

بهتر بُوَد شرابْ خمِ ناگشوده را

تا کاتبی ز دانه خالت فتاد(6) دور

بر باد داد حاملِ کشتِ دُر و ده را

36

36

هر که نبود بنده از جان(1) دلربای خویش را

کافری باشد که نشناسد خدای خویش را

اوفتم در پای آن(2) بیگانه وش روز وصال(3)

چون سگی کو باز یابد آشنای خویش را

چون دعا گویم رود در تاب و دشنامم دهد

ای خوشا(4) شاهی که بنوازد گدای خویش را

دل ز زلفش تا به دور افتاد دارد پیچ و تاب(5)

در سفر دانند مردم قدر جای خویش را

کاتبی را گر بریزد(6) خون و میرد در فراق(7)

در قیامت رو نجوید(8) خونبهای خویش را

39

39 (5)

ای رخ همچو شمع تو سوخته صد چراغ را

هر نفس از نسیم تو بوی خوشی دماغ را

اشک مرا ببین که او مایل روی و موی شد

چند نگاه می کنی گوهر شب چراغ را

دور فکن نقاب را از رخ لاله گون دمی

بر دل ریش من منه این همه درد و داغ را

شمع رخ چو ماه تو مشعل روز بر فروخت

تا ببرد فروغ او از دل ما فراغ را

کاتبی شکسته را از سر کوی خود مران

زانکه نکرد باغبان منع، طواف باغ را

41

41

تا بدان دم که گُل از گِل بدمد چون سرخاب

هیچ از ساقی ء دوران مطلب جز(1) سرخ آب

باده لعل اگرت هست و(2) گل خندان روی(3)

بنده توست درین عیش هزاران سرخاب

ای جوان کشته این پیرزن و(4) رنگ مباش

ز استخوان است سفید آبش و از خون سرخاب

روز رفت و شفق از پی، همه راهست گذار

گه سفید است در این کوزه(5) و گاهی سرخ آب

کاتبی گفته رنگین نُوَت(6) در تبریز

هست معروف که مشهور ترست از سرخاب

44

44

در چمن صبحی برافکندی نقاب

غنچه شد از نور رویت آفتاب

تا دلم را ره به خاک پات نیست

هست چون ماهی که دور افتد زآب

جان چو چشمت دید رفت از خویشتن

چون کسی کو را برد ناگاه خواب

گر به دوزخ باشم ای حور بهشت

باشد از یاد تو عذبم آن(7) عذاب

چون تویی محراب کی برّم نماز

گر زنندم تیغ همچون بو تراب

ره نیارد شد سمندش کاتبی

بس که جانها بسته دارد در رکاب

46

46

عکس رویت ساخت می را مست و مستان را خراب

هوش ما بردی، مکن "بی هوش دارو" در شراب

ای سوار عرصه خوبی! ز دستم شد عنان

پیش از این(7) تا چند باشد پایِ هجران در رکاب

نعل(8) در آتش چه داری تشنه دیدار را

گه گهی میران به سوی او(9) سمندِ(10)، همچو آب

گر فلک از تیغ دوری ذرّه ذرّه سازدم

روی از تیغت نتابم(11) ذرّه ای ای آفتاب

پیش شمع عارضت خواهم که میرم دم به دم

در هلاک جان خود پروانه را باشد شتاب

خواب هرگه بی تو پا در خانه چشمم نهد(12)

سوزد(13) از گرمی سرشک آتشینم پایِ خواب

کاتبی را حشر اگر سازند جز با نوخطان(14)

نامه اعمال را آتش زند روز حساب

48

48

از خیال نخل بالای تو(1) هر دل کو تهی است

روی دیوار بلند عمر او در کو تهی است

با سگ کوی تو گفتم: بی "رهی" یک دم مباش

با "رهی" گر زانکه نبود، نیست از ره، بی رهی است

زیر پایت خاک در عیش است و ما غافل از آن

خاک ره را(2) بیشتر از ما درین ره آگهی است

در چمن هر جا که شمشاد بلندت خیمه زد

کمترین میخ طناب خیمه اش سرو سَهی است

ما گدای کوی یاریم و زعالم(3) فارغیم

خاک کویش خوبتر از افسر شاهنشهی است

پرسدم چشمت که داری نقش مژگانم به دل

کلبه پیکانگر از پیکان کجا یک دم تهی است(4)

عاقبت در دشت و صحرا سر نهد چون کاتبی

هر که را دل مایل آن "لاله رویِ" خرگهی است

50

50

اگر چه قدّ تو بر رسته جفا کاری است

ز سرو سرکشی، از بلبلان هوا داری است

دلم به پیش خدنگ تو خویشتن داراست

که مایه(1) طرب و ذوق، خویشتن داری است

لب و دهان تو صد جان به هیچ نستانند(2)

متاع در همه جا کم بها ز بسیاری است

به جست و جوی تو جانم سبک ز تن بگذشت

چو دید که(3) آفت این رهگذر گرانباری است

دلا سرای عناصر گذار(4) کز پی جاه

هزار کشته درین کهنه چار دیواری است

چو دید خال و خطش کاتبی به حیرت گفت

چه نقشها که درین پرده های زنگاری است.

53

53

آن کو به تو دل بست گشادِ(1) دو جهان یافت

و آن کس که تو را یافت(2) مراد(3) دو جهان یافت

هر خسته که جان داد و ستاد(4) از دو لبت کام

مقصود دل از داد و ستاد دو جهان یافت

و آن کس که به بیداد دو زلف تو رضا داد

بیداد کدام است که داد دو جهان یافت

در دنیی و عقبی چو تو یک شاه کجا دید

درویش که مبدا و معاد(5) دو جهان یافت

از خال و خطت(6) کاتبی سوخته دم زد

تا آگهی از خطّ و سواد دو جهان یافت

55

55

ایثار کرد تن، سرو آن خاک پا نیافت

شد خواجه مفلس و خبر(1) از کیمیا نیافت

گنج مراد را خطِ خوبان بود(2) طلسم

وین گنج نامه ای که هیچ اژدها نیافت

آمد خدنگ یار و گذشت از دلم روان

پیکان نشسته(3) بر سر هم(4) دید و(5) جا نیافت

هر خرده دان که جست نشان دهان او(6)

گم گشت آن چنان که دگر خویش را نیافت

مُرد از فراق کاتبی و تیغ او ندید

مسکین غریب کشته شد و خونبها نیافت

58

58

ای که گفتی: غم و اندوه کجا بسیار است؟

این متاعی است که در خانه ما بسیار است

نیست سودا زده را به ز بلا هیچ قماش

نفروشم به کسش گرچه مرا بسیار است

گاه خاک ره یار آوردم گه بویش

این همه لطف نمودن ز صبا بسیار است

چند گویی که درین پرده نمی یابم راه

تو اگر راهروی راهنما بسیار است

او(4) همه حسن، دل و جان همه(5) مایل اوست(6)

شهر چون صاحب خیرند گدا بسیار است

گفته ای کاتبی از جور و جفایم چونی؟

جور بگذار و جفا، لطف شما بسیار است

60

60

با هر سخن که ذکر لب او رفیق نیست

در انجمن فراخور اهل طریق نیست

با هر نفس(3) که می گذرد گر نه(4) یاد اوست

همچون مسافری است که او را رفیق نیست

رو بت شکن که آتش این راه گلشن است

یعنی خلیل را غَمی از منجنیق نیست(5)

ساقی برآی خوش به حریفان(6) سهیل وار

کز توست جوش(7) ما، ز می چون عقیق نیست

جز ساقی و شراب شفق رنگ، زیر چرخ(8)

محبوب(9) مهربان و رفیق(10) شفیق نیست

بگذر(11) ز آسیای کهن(12) کاتبی چو باد

در این دقیقه حاجت فکر دقیق نیست

62

62

باد صبح امشب نمی دانم چرا افتاده است؟

غالبا چون من ز گلرویی(1) جدا افتاده است

ای دل امشب در(2) درون سینه سوزان مباش

رخت بیرون بر(3) که آتش در سرا افتاده است

تا بر ابروی کج آن سرو قد افتاد(4)، چین

راستی را صد گره در کار ما افتاده است

دل که بسیاری به گرد آن ز نخدان می دوید

دیدمش روشن که در چاه بلا افتاده است

کاتبی زان سر چه حاصل کو ندارد سوز عشق

باد ویران(5) خانه ای کو(6) بی هوا افتاده است

64

64

بدان خدای که کس را جز او خدایی نیست

که از فراق بَتَر در جهان بلایی نیست

مریض هجر ندارد امید بهبودی

شنودم(1) از حکما مرگ(2) را دوایی نیست

چه خوب گفت به بلبل صبا برابر گل

که دل مبند بران چیز کش وفایی(3) نیست

ز سیم و زر چه کنی، برگشای دیده دل(4)

که بهتر از نظر مرد، کیمیایی نیست

نکوست کاتبی از دلبران جفا و ستم

مگو(5) بَدَست که این قوم را وفایی نیست

67

67 (7)

بی ساقی و شراب مرا دل زجان گرفت

خوش وقت آنکه خانه به کوی مغان گرفت

ساقی بیا که دور فلک همچو آفتاب

با صد هزار تیغ مرا در زمان(8) گرفت

می خواست خُم که فاش کند سرّ باده را

چون مست بود پیر مغانش دهان گرفت

گر نور صبح لاف نزد از صفا به می(9)

خورشیدش از چه جرم چنان در زبان(10) گرفت

در دهر هر پیاده سواری است، لیک گنج(11)

بی نعل واژگونه کجا بر توان گرفت؟

ای کاتبی چه غم بودش در گشاد و بست

چون در کسی که جای درین آستان گرفت

69

69

جان من از لبِ جان پرورِ جانان، زنده ست

دل من زنده عشق است،(3) نه از جان زنده ست

نوش دارو لب یارست دلم را کو(4) جان؟

زخم محنت همه دم نوشد و زینسان زنده ست

باز گرد از سفر ای یوسف مصری که هنوز

کوری هجر(5)، ستم دیده کنعان زنده ست

عشق او کشتی نوح است که در وی جانم

با چنین شورش این اشکِ چو طوفان زنده ست

همه را زنده دم صبح قیامت دارد(6)

کشته مهر، شهیدی است که بی آن زنده ست

مشنو ای دیو خرد گم شدن خاتم لعل(7)

دست بر دل نِه(8) و جان کن که سلیمان زنده ست

کاتبی نیست حیات دلش از بازوی جان

دید آن ساعد سیمین و به دستان زنده ست

71

71 (5)

تو آن گلی که تو را صد هزار دستان است

زباغ عارض تو هر گلی گلستان است

به خواب زلف سیاه تو دیده ام عمریست

هنوز خاطر مسکین من پریشان است

رقیب آمد و من زار زار می گریم

چو ابر تیره برآمد هوای باران است

سحر که بی گل رویت به گشت باغ شدم

هنوز در دل من غنچه ها چو پیکان است

به غمزه گفت که فردا تو را بخواهم کشت

مگر ز گفته خود این زمان پشیمان است

چنین که سیل سرشک تو کاتبی برخاست

اگر خراب شود شهر بر تو تاوان است

73

73

خویش را دل چون(2) سرِ زلفش خریداری نیافت

جز بدو هر کس که سودا کرد بازاری نیافت

دل زسر تا پا همه خون گشت رویش را(3) ندید

رند مسکین باده پیدا کرد(4)، گلزاری نیافت

در دلم نبود پس از(5) خون ریز(6) هیچ اندیشه ای

غیر از این حسرت که آیا دستش آزاری نیافت؟

عقل کل روزی که طاق چرخ را معمور ساخت

خوشتر از ابروی آن دلدار(7) معماری نیافت

کار کردم عمرها در راه عشق و عاشقی

لیک آخر به ز کار او دلم کاری نیافت

گشت عمری کاتبی تا دوستی آرد به چنگ

عاقبت خوشتر زغم در(8) عاشقی کاری(9) نیافت

75

75

در جانم از بلای تو آتش فتاده است

این(3) آتش بلا، چه بلا خوش فتاده است

دل نیست این که می تپدَم در درون گرم(4)

دیوانه ای میانه آتش فتاده است

از بهر سیم و زر دل ما غش نمی کند

پاکیم و نقد ما(5) همه بی غش فتاده است

در دور روی یار از آن زلف تابدار(6)

تشویش می کشم که مشوش فتاده است

ای دل کجا توان به چنین چشم دیدنش؟

کان یار تند خوی(7) پری وش فتاده است

چون سر بُرد به جور و کشد در زمین به ناز(8)

نازش برم (9) که نازک و سرکش فتاده است

ای مه ز وصف خط تو اوراق کاتبی

چون لوح سبز چرخ منقش(10) فتاده است

77

77

در کوی تو ای حور که را یاد(2) بهشت است؟

خاک سر کوی تو به از باد بهشت است

سیب ذقنت میوه فروشنده طوبی است

یاقوت شکرریز تو قناد بهشت است

قصرت که گل و آب اساسش دل و جان است(3)

از سیل فنا دور، چو بنیاد بهشت است

تنها نه من از وعده دیدار تو شادم

بس کس که فرحناک ز میعاد بهشت است

سرو چمنی خواند قدت را(4) خرد اما

سرو چمنی نیست که شمشاد بهشت است

چون کاتبی آن کس که سر کوی تو را یافت

از دوزخیان است گرش یاد بهشت است

79

79

دل را طلب و سوز(1) تو هر روز فزون است

دریاب که این سوخته دل ز اهل درون(2) است

خاک قدمت(3) تاج من است و نبرم زو

با آنکه مرا ترک ز اندازه برون است

همرنگ سر زلف تو دل از ازل آمد

زان بسته و سودایی و مسکین و نگون است

دی چشم مرا دید خیال تو و گفتا

این بحر چه بحریست که آبش همه خون است

گویند که با صبر و سکون باش و بگو شکر

صد شکر که در دست نه صبر و نه سکون است

پندم چه دهی کاتبی آن زلف سیه بین

چون مار مرا کشت(4) نه هنگام فسون است

82

82

دلم که در بدن او را نه قوّت است و نه(8) قوت

ز درد هجر تو چون مرده ایست در تابوت

مقام جمله خوبان و منزل تو به لطف

چو ملکت ملکوت است و عالم جبروت

ندانم آن لب خندان چه لعل(9) ترکیب است

که هست بِه به دهان از مفرّح یاقوت

مگر ندید ز نخدان تو کسی کو را

عجب نمود به چاه اوفتادن هاروت(10)

غمت چو داشت دلم تن به خیل هجران گفت

بمان محاصره کردن که شهر دارد قوت

فغان کاتبی از چرخ چون گذشت به(11) هجر

فتاد غلغله ای در میانه ملکوت

ص: 53

83

83

دمی که درد دلی بایدم به جانان گفت

رود زبان من از کار و(1) هیچ نتوان گفت

ز بیخ کَند مرا تا بدو گشادم راز

چو آن گیاه که سرّ درون به لقمان گفت

نه دل نه دین بود آن(2) را که گشت(3) کافر(4) عشق

مرا به واقعه این حال شیخ صنعان گفت

دلا گرت نبود مِهر یار کافر کیش

به دین عشق ترا کی توان مسلمان(5) گفت

نگین خاتم(6) لعل پری رخی به کف آر

گذار قصه که این آصف، آن سلیمان(7) گفت

به عهد زلفِ چو طاووس(8) و طوطی ء خط یار

چو کاتبی که تواند زبان مرغان گفت

85

85

دیده بی آب حیات تو مرا(1) نمناک است

دور از(2) زلف تو افتاده سرم(3) برخاک است

در فراقت در و دیوار به من در جنگند

ورنه از دست چه پیراهن من صد چاک است؟

ذره ای مهر ندیدم ز تو ای ماه، ولی

این گنه، جرم نجوم و ستم افلاک است

سرو دل جوی روانت(4) به رقیبان در راه

روشن این است که همراه خس(5) و خاشاک است

گفته ای کاتبی از آتش هجرانم سوخت

این هم از روشنی آینه ادراک است

88

88

ز چشم و دل بدن خاکیم در آتش و آب است

به چشم بین و به دل رحم کن که کار(2) خراب است

به عهد قد تو تا سرکشید(3) بر لب جو، سرو

زعکس خویشتن او را هزار چوب(4) در آب است

مساز رشته جانم به(5) هجر پاره، همان دان

به پیش روی خود او را که رشته ای ز نقاب است

بلای روز(6) شمار ارچه از حساب برون است(7)

شب فراق بلای شمار در چه حساب است

به روز صلح(8) سؤال ار کنم زلعل تو بوسی

کشی به جنگم و گویی(9) که جنگ نیست جواب است

اگر نه صبح بهار است آن رخ چو گلستان

چرا دو نرگس مستت درو مدام به خواب است

به من سمند عنایت دوال باز چرا گشت(10)

بدو بگوی که آهن دلی از آن رکاب(11) است

چو کاتبی ز می نیم خورده تو خرابم

تمام سوخت مرا نیم جرعه، آن(12) چه شراب است

90

90

سلطان مُلکِ حُسن(11)، خداوندگار ماست

جان باختن به عشقِ خداوند، کار ماست

در دورَ ماهِ طلعت آن(12) شاه، نُه فلک

بیرون زچار(13) پرده کمین پرده دار ماست

واعظ که داد وعده دیدار و(14) باغ خُلد

آن(15) قصهّ(16) هم حکایت یار و دیار ماست

کی برقرار خود رسد(17) آن شاخ ارغوان(18)

کش پرورش(19) به خون دل بی قرار ماست

ما را ستاره بازی و سرگشتگی است کار

لیکن در این دقیقه فلک یارِ غار ماست

ای «کاتبی» ز سودن رخسار و رویِ(20) زرد

آن خاکِ آستان، فلک زرنگار ماست

ص: 57

91

91

سوخت در آتش دلم کز(1) یار روشن بوده است

این(2) زمین کامروز گلخن گشت گلشن بوده است

گر مرا بر دل بسوزد جان عجب نبود که او

پیشتر زین چند روزی نیز با من بوده است

گر نمی دانی غم و خون خوردنم در دور او

هر کسی را پیش از این روزی معیّن بوده است

بیشتر خیزند از کویت شهیدان روز حشر

سبزه افزون بردمد جایی که خرمن بوده است

«کاتبی»یابد بدان در همچو قفل آخر گشاد

زانکه عمری بسته در زنجیر(3) آهن بوده است

94

94

شعاع شمع جمالت که نور دیده ماست

چراغ روشن(7) روز به(8) شب رسیده ماست

زکار شد دل(9) ما و هنوز عشق تو را

هزار کار بدین جان کار دیده ماست

که راست قوّت افغان، وگر(10)

فغان شنویفغان ما نه که فریاد(11) آب دیده ماست

هر آن نهال که برکند باد هجر از(12)بیخ

نهال عهد تو با(13) قامت خمیده ماست

شفیع نامه اعمال «کاتبی» که بود؟

به جز خط تو که سر دفتر جریده ماست

96

96

عاشقان را دارو کشتن راستی خوش دولتی است

خوش برآ(3) ای دل(4) که اینها کار عالی همتی است

تا گذشتی ای شهِ عاشق کُشان از کشتنم

بر دلم هر جوهر تیغ تو داغ حسرتی است

گر سر خاک(5) شهیدان را زیارت می کنی

زیر صندوق فلک هر سنگ(6) لوح تربتی است آتش شوقت(7) ز جان سوز ناکم کم مباد

زانکه هر یک شعله زین آتش نسیم رحمتی است

پرسش بیمار خواهم کرد گفتی ای طبیب

نیست ضایع رنج من گر این سخن(8) را صحتی است

سود من این بس که(9) جان مفلس سودائیم

بر سر بازار غم هر دم به کسب لذتی است(10)

فارغم چون کاتبی از خلوت(11) بادام و زهد(12)

تا مرا با چشم چون بادام ساقی خلوتی است

98

98

قضا چو شمع جمال تو را همی افروخت(6)

دل مرا تن و جان مرا جگر می سوخت

خرید عشق تو جان و فروخت هستی خویش

زیان او همه شد سود از این خرید و فروخت

هدایت تو به عشقم دلیل(7) شد ورنه(8)

به کسبْ، علم لَدُّنی نمی توان آموخت(9)

هزار زخم که از غمزه ات رسد، غم نیست

به سوزن مژه چون عاقبت بخواهی دوخت

مرا ز روی تو گردیده پرنم است چه عیب

ز آفتاب که را(10) شمع دیده نور اندوخت(11)؟

کباب شد چو دل کاتبی هزار جگر(12)

دمی کز آتش می شمع عارضت افروخت

100

100

کدام دل که ازو جانب تو راهی نیست؟

کدام دیده که او را به تو نگاهی نیست؟

زجور دور و جفای سپهر ای ساقی!

کجا روم که به عدل تو پادشاهی نیست؟

خوش است دیدن ابروی یار همچو هلال

ولی چه سود(9) که آن گاه هست و گاهی نیست

چو خیر و شر نه به دست من است یک سر موی

اگر ثواب ندارم مرا گناهی نیست

به رند شهر چه خوش گفت صوفیِ سرمست

که به زمیکده عشق خانقاهی(10) نیست

پناه(11) کاتبی خسته در جهان زتو جُست

چرا که جز تو به عالم(12) جهان پناهی نیست(13)

102

102

کوه غم ای دل هم(5) آواز از منِ تنها بس است

پرده پوش عیب(6) مجنون دامن صحرا بس است

باز گرد ای عقل سر گردان که در راه فنا

عشق و بی زادی و تنهایی(7) رفیق ما بس است

چون سلیمان منّت مرغان دیگر کی برم(8)

در بیابان بر سر ما سایه عنقا بس است

شمع جنّت(9) دیگران را، آتش(10) دوزخ مرا

خانه دل تنگ باشد یک چراغ آنجا(11) بس است

همچو نرگس جامِ زر گر نیست ما را عیب نیست

زانکه ارباب نظر را دیده بینا بس است

ای اجل شهر تن ما را به چشم ما گذار

کز پیِ ویرانی صد شهر یک(12) دریا بس است

کاتبی گر طی شود اوراق مهر و مه چاک باک

خط دیوان تو(13) نقش گنبد مینا بس است

ص: 63

103

103

ما عاشقیم و کشته شدن اعتبار ماست

شمشیر عشق تیز(1) ز سنگ مزار است

ما با وجود سنگ ملامت سلامتیم

گویی که سنگهای ملامت حصار ماست

ما را گرفته یارو(2) سوی دار می برد

ساقی بیار می که دم(3) گیر و دار ماست

بی زخم تیغ عشق ز عالم نمی رویم(4)

بیرون شدن زمعرکه بی زخم، عار ماست

ای دل خوش است صحبت اهل وَرَع ولی(5)

پیر مغان به میکده در انتظار ماست

چون کاتبی خوشیم که در دور خطّ یار

عالم معطّر از قلم مشکبار ماست

106

106

مرهمی(7) کان نه زتیر(8) تو بود نیشتر است

هر سخن کان نه زتیغ(9) تو بود درد سر است

تار زلفت اگر از بنده(10) بُرَد(11) نیست خطا

رشته زانجای(12) شود پاره که باریکترست

چشم مایی و دلیلی است به غایت روشن

که به بیگانه به از مردم خویشت نظر است

تیغ قطعا نکشی تا ننمایم رخ زرد

کار در مملکت حسن فروشان به زر است

نیست تاثیر ز ایثار دل و جان امّا

من و ایثار توتا از دل و جانم اثر است

نوش دارو که بدو رنج ز بیمار برند

در(13) شفا خانه لعل تو یکی رنجبر است

کاتبی یار غمت داد چو بیمار شدی

گفت کاین(14) توشه ره ساز که وقت(15) سفر است

ص: 65

107

107

مهرم(1) افزون گشت چون تیغت مرا بر(2) سر نشست(3)

ذوق مجنون بیش شد چون کاسه اش(4) لیلی شکست

شد دلم صد وصله تا تیرت برون آمد ز دست(5)

زانکه تیرت، همچو جان در وصله ما(6) می نشست(7)

نیمه ای ماند از خدنگت در دل من راستی

نیست جز تأثیر آن این نیم جان من که هست(8)

ناوکت در(9) سینه ام نگذاشت(10) پیکان یادگار

صد جراحت دید و بگذشت و یکی مرهم نبست

گر نمی بندند با هم عهد بهر قتل من(11)

لشکر خطت به یکدیگر چرا دادند دست

تا پرستارم رخت را، تاب غم می سوزدم

جز تف آتش نباشد گرمی(12) آتش پرست

نیست چون من سوز مهرت سر بلندان را نصیب

گرمی خورشید افزون تر بود در جای پست

خاست از دل ناله چون تیر تو در تن دید گفت

در درون آ تا(13) بِه کِی خواهی درین بیرون نشست

کاتبی مویش(14) چو دیدی از غلوی(15) غم پیچ

شب درآمد بعد از این هنگامه(16) برخواهد شکست

109

109

وصله وصله گشت دل، چون دید آن انگشت(1) شست(2)

زانکه تیر غمزه ات در وصله جان می نشست

نیمه ای ماند از خدنگ غمزه ات در دل مرا

اوست در تن گوییا این نیم جان من که هست

تا پرستار رخش شد دل بجز گرمی ندید

سوز باشد ز آتش آخر، حاصل آتش پرست

یک دل لب تشنه ناید از سر کویت درست

کوزه در سرچشمه چون بسیار شد خواهد شکست

کاتبی چون دید با تیر و کمانت گفت باز

بر کهن ریش دل از نو مرهمی خواهیم بست

111

111

هر که مست از قدح نرگس گلرویی(1) نیست

در گلستان حیات از طربش بویی نیست

هدف تیر قدر باد اگر چشم قضاست

دل که سر منزل او گوشه ابرویی نیست

دامگاهی است پر از حادثه صحرای جهان

شیر دل آنکه دمی بی غم آهویی نیست

چهره زرساز ز خاک ره خوبان، کان خاک

کیمیایی است که محتاج به دارویی نیست

راه کوی ورع و زهد دراز است، مپرس(2)

قصه کوتاه، به از کوی بتان کویی نیست

منم آن بی سروپایی که سراپای مرا

بی هوا داری گیسوی بتان مویی نیست

کاتبی گوشه نگیری(3) زکمان ابرویان(4)

گرچه در دست، تو را قوّت بازویی نیست

114

114

هزار(6) آتش جانسوز در دلم پیداست

اگر نه لشکر عشق آمد(7) این چه آتشهاست

برون زکَوْن و مکان عشق را بسی سخن است

کجاست گوش حریفان و این سخن زکجاست؟

چه غصه ها که بُوَد شیخ شهر را فردا

که نیست واقف امروز و در غم فرداست

برون مرو ز سراپرده فلک، ای آه(8)!

مراد خواه که سلطان درون پرده سراست

زشهر عقل به صحرای عشق منزل گیر

که شیر چرخ(9)، سگِ آهوان این صحراست

شهید میکده چون شمع بارها سر خویش

فکنده دید(10) ز(11) تیغ و هنوز بر سر پاست

پرست گوش جهان از صدای قصه عشق

مپرس کاتبی از کلک خویش کاین چه صداست

117

117 (2)

هیچ دل نیست که در زلف گره گیر(3) تو نیست

هیچ جان نیست که دیوانه زنجیر تو نیست

سینه ای نیست که پیکان تو آن(4) را نشکافت

جگری نیست که پرخون زپی تیر تو نیست

آهوی چشم تو تا میل به صیادی کرد

هیچ جا شیردلی(5) نیست که نخجیر تو نیست

قتل تعبیر کنی وصل چو بینم در خواب

خواب هر چند که خوب است، چو تعبیر تو نیست

بر سر قبر شهیدان چو(6) قدم رنجه کنی

خاک این بی کفنان، لایق تکبیر تو نیست

هر شبی بر جگر هزاران داغ است

عجب ای آه(7) جگر سوز که تاثیر تو نیست

کاتبی در ره دین کافر عشقم خواندی

دارم اقرار بدین(8)، حاجت تقریر تو نیست

119

119

تا کی بود میانه اهل کتاب بحث

خوش وقت آنکه نیستش از هیچ باب بحث

از عشق گشت مدرسه و درس مندرس

بحّاث عقل را نرسد زین کتاب بحث

رحمت بر آنکه عذب شمارد عذاب دوست(5)

مبحث نگر(6) فقیه و مدار(7) از عذاب بحث

چشمم شمارد انجم و زان ماه دم زند

همچون منجّمی که کند زآفتاب بحث

خود را شمرده ام سگ او پیش در حساب

تا یار را به من نبود(8) در حساب بحث

ای کاتبی منال(9) به آهوی او زهجر

هشیار را خطاست به مست خراب بحث

121

121

پیر میخانه چنین گفت که در دور سپنج

ساغر می به ادب گیر(4) و مرنجان و مرنج

تا چو میزان دهدت زهره جبینی گردون

راستی آر به چنگ و عمل نیک بسنج

پیر میخانه طبیبی است به غایت حاذق

صحّتی یافت تن(5) من که بدو بردم رنج

یار در عرصه عیان نیست از آن شهماتم

چو دو رخ برد دگر من به که(6) بازم(7) شطرنج

تا صبا ره سوی آن زلف دو تا یافته است

چهره ای نیست که خالی بود(8) از چین و(9) شکنج

کاتبی خاک شو و(10) نقد درون پنهان دار

تا مدامت(11) چو زمین پای بود بر سر گنج

123

123

غیر اوصاف خدنگ تو که جانراست علاج

هر چند گویند مرا راست نیاید به مزاج

عقل در راه زجان ماند چو شد سوی قدش(1)

همچو جبریل مقّرب زنبی در معراج

سیرم(2) از قرص مه و مهر به دور رخ تو

چرخ دوّار اگرم(3) ساخت به نانی محتاج

تن من هست(4) به هم برشده بی(5) ساعد(6) تو

همچو آن خاک که آرند برون از وی عاج

من درویش از آن دم که گدای تو شدم

می ستانم ز سلاطین جهان باج و خراج

کاتبی از(7) سر کوی تو برد راه به سر

زانکه خاک قدمت هست به فرقش(8) چون تاج

125

125

چو لاله خیز و به دست آر در بهار قدح

به دست اگر نبود از زمین برآر قدح

مساز کاسه(3) سر خالی از خیال شراب

که بی شراب نیاید به هیچ کار قدح

ز پیر میکده آموز عیش کان جم(4) عشق

نخورد جز به جوانان گلعذار قدح

چو خیک(5) مجلس ما گر کشی مرّبع می

ربیع عنصر تن گرددت هزار(6) قدح(7)

گرت هواست که گردی چو آسمان سرسبز

ز آفتاب صبوحی تهی مدار قدح

زخاک لاله ستان کمترست آنکه مدام

به دلبران(8) نکشد خاصه در بهار قدح

سپهر اگر به ادب نگذرد(9) ز(10) تربت من

درست(11) کی(12) بَرَد از سنگ(13) این مزار قدح

چو خاک لاله ستان بیخودم شمار مدام(14)

از آنکه در سر من(15) هست بیشمار قدح

چو بیخ نرگس اگر دورم افکند(16) در(17) خاک

نهان درون کفن باشدم هزار قدح

ص: 74

126

126

خوش است جام می از دست ساقیان ملیح

لطیفتر نبود عیش از این به کیش مسیح

درون تذکره می فروش تذکیرست(4)

که دانه دانه انگور می کند تسبیح

تو آدمی گریِ ساقیِ پری وش بین

که هست بر مَلَک از(5) نیک خوییش ترجیح

نقاب هِشت عرب وار دختر رزو برد

به گرم خونی(6) و(7) حکمت دل هزار فصیح

به رسم تحفه سزد کاتبی که بفرستی

به عالمان(8) بُخاری از این حدیث صحیح

128

128

نظر به طلعت خورشید طالع تو صباح

صلاح عین نماید مرا و(2) عین صلاح

درِ وصال تو گر شد به روی من بسته

بر آستان تو دارم فغان که یا فتّاح

بدوز ناصح من دیده زو که خرقه عقل

از آن گذشت که یابد به دوختن اصلاح

همیشه ملتمَسم روی و موی و عارض(3) توست

زحق که جاعل لیل است و فالق الاصباح

بمیر کاتبی از خویش و زنده گرد به یار

که بر تو کشف شود سّر عالم ارواح

130

130

آن کس که مرا کشت به جور و ستمی چند

کاش از پی تابوت من آید قدمی چند

ای صبح! کجایی که زمانی زسرِ صدق

با یکدگر(1) از مهر برآریم دمی چند

هم راحت دلهایی و هم شادی(2) جانها

یاد آر ز محنت زده خود به دمی چند

اکنون چه غم از جنگ سپاه خرد و صبر

کز آتش عشقم مدد آمد علمی چند

شادم ز(3) نشانهای کف پای سگانت

مانند(4) گدایی که بیابد درمی چند

ای کاتبی! ارباب نظر فیض رسانند

حاجت مبر الّا برِ صاحب کرمی(5) چند

133

133

بزن(8) بر سینه من خنجری چند

ز راحت بر دلم بگشا دری چند

زکات لاله زارِ طلعت خویش

چرا با ما ننوشی ساغری چند؟

به گلشن تا نهادی پای، آنجا

به خون غلتیده(9) می بینم سری چند

دلا ناید وفا زان چشم و غمزه

مسلمانی مجو از کافری چند

دو رخ چون کاتبی مالم به پایت

نثار مقدمت سازم زری چند

ص: 78

134

134

پیش یار آنها که جان آرند بی شک جان برند

صدق پیش آور که اینجا هرچه آرند آن برند

غرّه ای در عرصه(1) ای زاهد به فرزین بند زهد

لیک شطرنج چنین(2) را آن دو رخ آسان برند

بعد(3) مردن چون رسد تابوت من(4) در کوی یار(5)

دوستان(6)

زانجا به زورم سوی گورستان برند

چون شهید عشق در دینی(7) و عقبی سرخ روست

خوش دمی باشد که ما را کشته زین میدان برند

گفته ای(8) دل را زچشم و ابروی ما(9) گوش دار

من تو را می خواهم این بگذار تا ایشان برند

کفر زلفت گر نباشد اهل ایمان را مدد

کافرم گر در دم آخر(10) یکی ایمان برند

گفتمش پوشیده(11) رخ مگذر(12) ز آه(13) کاتبی

گفت هر جا باد باشد(14)، شمع را پنهان برند

136

136

حدیث تیغ تو هرجا که درمیان آرند

ز ذوق تشنه لبان آب در دهان آرند

اگر به سینه ارباب دل رسد تیرت

ز سینه در دل و از(5) دل درون جان آرند

به وقت دعوی حسن آن دو عارض چو قمر

فرشته را(6) به گواهی زآسمان آرند

گریزد از تو به شب آفتاب و باز افلاک

کشان کشان دم صبحش بر آسمان(7) آرند

سگان به کوی(8) تو بردند استخوان مرا

چو مرده ای که به تعظیمش استخوان آرند

دلا چنین که بتان بهر خون(9) کمر بستند

تو(10) را کشند و مرا(11) نیز در میان آرند

قرار و صبر زدنبال کاتبی رفتند

که بهر عاشقیش باز(12) از آن جهان آرند

138

138

خرّم آنان که سر زلف نگاری گیرند

بی قراری به کف آرند و قراری گیرند

نبود فکر زصد زخم که خوبان بزنند

به یکی مرهم اگر دستِ فگاری(4) گیرند

چیست عیش دو جهان این که پس از هجر دو یار(5)

همدگر را زسر ذوق کناری گیرند

سر راه تو گرفتیم به در یوزه وصل

چون گدایان که سر راهگذاری گیرند

دارم امیّد که در محشرم از شیر دلان

گر نگیرند سگ کوی تو باری گیرند

کاتبی ناله چو بلبل مکن از گل رویان

زانکه ایشان چو تو هر لحظه شکاری(6) گیرند

140

140

دلم چون شیشه(3) خون بود(4) چشمان تو بشکستند

نیارم دم زدن زآن رو که ترکانند و بد مستند

به بالا در چمن سرو و صنوبر گرچه نازانند

ولیکن پیش شمشاد قدت در پایه پستند

دلت گر در حریم دل زتنهایی به تنگ آمد

بیا بر(5) دیده ام بنشین که اینجا مردمان هستند

دل و جانی به کف دارم، ولی نقدی نمی بینم

سزای پای تو یارا که اینها هر دو بر دستند(6)

به افسونهای آن چشمان سر شکم باز استادست(7)

زهی جادو وشان(8) کز ساحری(9) آب روان بستند

خوشا ای کاتبی وقت کسانی کز سبک دستی

گرفته طّره(10) یاری، ز ننگ این جهان رستند

142

142 (3)

دو چشم شوخ تو هر یک بلای خون ریزند

اگر چه گوشه نشینند مردم آمیزند

برآورند زمن غمزه هات هر دم گرد

چه گم شدست ندانم که خاک می بیزند

عجب نباشد اگر گیسوی تو شبرنگ است

شود سیاه کسی کش نگون درآویزند

به قصد کاتبی خسته هر دم آن خط و خال

هزار فتنه زهر جانبی برانگیزند

144

144

وسیله مژده مهری ز مهرخویی(2) چند

فلک رساند سلامی ز ماه رویی چند

زخوی تند بتان خاک گشتم اما شکر

که خوی باز(3) نکردم ز تندخویی چند

اگر نه گلشن فردوس را بود دیدار

رسیده گیر به باغی و حوض و جویی چند

دلا مکن بد و جویای نیکوان می باش

که یادگار تو را دادم(4) از نکویی چند

گر از خمار بمیرم گذار فکر کفن(5)

نخست از پی آبم(6) بجو سبویی چند

به غیر تیر تو هیچ آرزو نداشت دلم

شکست در دل من چرخ آرزویی چند

ز کلک لاغر خود کاتبی شکسته تر(7) است

سزد که قصه نویسد به مشک مویی چند

146

146

زلف و رخت چو وعده جور و جفا کنند

آن وعده هم خوش است چه باشد وفا کنند

اهل نظر که سرمه بود خاک پایشان

آیند و خاک(3) راه تو را توتیا کنند

کردند غارت دل و جان عارض و لبت

لیکن هنوز تا خط و خالت چها کنند

ساقی بیار باده مبین عیبت مفلسی

نیکان مدام خیر به راه(4) خدا کنند

آن کس که در سرای تو آید(5) چو آفتاب

او را مگر به تیغ برون زان سرا کنند

اهل کتاب بر ورق الطّیر صبح و شام

تحریر وصف طوطی ء خطّ تو را کنند(6)

خوش وقت آن کسان که به(7) جان همچو کاتبی

دشنام یار را شنوند و دعا کنند

148

148

عمارتی که نه(1) در کوچه مغان سازند

چو خاک پست بود گر بر آسمان سازند

بُتان(2) به عشوه اگر شهر(3) دل کنند خراب

به شیوه(4) دگرش خوبتر از آن سازند

مثال تو نبود نقش چین اگر به مَثل

رُخَش ز حُسن نگارند(5) و تن زجان سازند(6)

به هر گیاه که سرو(7) تو سایه اندازد

شود صنوبر و از چوب او بتان سازند

به ابروی تو کجا پی برند کج نظران(8)

ز چلّه گیری خود، قد اگر کمان سازند(9)

به دور چشم کمان دار توست پیکر من

چو آن نشانه تیری کز استخوان سازند(10)

فغان ز سنگ دلان کاتبی که چاره درد

سبک امید دهند و گران گران سازند

150

150

گرچه هستند درین شهر نکوماهی(1) چند

پیش خورشید رخت در(2) نظر ماهیچند

پیش دیوار سرای تو به نقش آمده ایم

نقش دیوار نباشد مگر از کاهی چند

چشم ما گر به رهت اشک فشاند چه عجب

بر سر ره سبب(3) آب بود چاهی چند

ای رقیب ار کشدت یار ز پیش(4) نظرش

نروی تا بفرستد(5) به تو همراهی چند

یار چون آینه روی بخواهد(6) بنمود(7)

شاید ار کاتبی خسته کشد آهی چند

152

152

مغان در ابروی مقصود چین نمی بینند

بگو به اهل ورع کین چنین نمی بینند

من از ثلاثه غساله دیده ام سرّی(1)

که زاهدان به هزار اربعین نمی بینند

شراب خوردن بسیار عشرتی است ولی(2)

صلاح کار، حکیمان در این نمی بینند(3)

نگین می مده از کف(4) که انس و جن خصمند

اگر به دست سلیمان نگین نمی بینند

به احتیاط گذر در شکارگاه جهان(5)

گمان مبر که ترا از کمین نمی بینند(6)

سزد که پای به دامن بود(7) گدایان را

چو دست خیر به هیچ آستین نمی بینند

بسوز دفتر خود «کاتبی» که بی بصران

به گنج نامه(8) عین الیقین(9) نمی بینند

154

154 (1)

از تنم تا سر یک موی نشان خواهد بود

دلِ من بسته آن موی میان خواهد بود

آن زمان نیز که خواهم زجهان بیرون رفت

در دلم حسرت آن جان جهان خواهد بود

یار در حشر چو دیدار عیان خواهد کرد

عشرت آن است که در باغ جنان خواهد بود

کار دارم به میان و دهنش روز جزا

که(2) نهانها همه آن روز عیان خواهد بود

تا چو خورشید بود ذره ای از من باقی

آتش سینه چنین شعله زنان خواهد بود

کاتبی کآمده مانند خُم باده به جوش

تا ابد معتکف کوی مغان خواهد بود

156

156

اساس میکده رند خداشناس نهاد

به عیش باد مدام آنکه این اساس نهاد

قضا ز مزرع آفاق قطع رندان خواست(1)

که شکل ابروی ساقی مثال داس نهاد(2)

شکفته باش چو گل در سپاس یار قدیم

که خار، حادثه در راه ناسپاس نهاد(3)

به مهر خود همه را یار ساخت(4) سرگردان

گنه زجانب نه چرخ و ده حواس نهاد

از این خرابه تهی دست مگذر(5) ای درویش

که شهریار درو گنج بی قیاس نهاد

مباش کاتبی اندوهگین(6) ز کسوت فقر

کز اهل خرقه نشد هر که(7) این لباس نهاد

158

158

اگر نه دولت تیغ تو بر سرم باشد

چو گیسوی تو دل آشفته تر(1) سرم(2) باشد

شود چو پسته مرا استخوان سفید(3) و هنوز

خیال آن دهن تنگ در سرم باشد

خروس وار ز ذکر تو کی شوم غافل

اگر برابر مو، ارّه بر(4) سرم باشد

چنین که پای تو را خاک راه می بوسد(5)

به جای او چه خوش افتد اگر سرم باشد

چو کاتبی اگرم دم به دم ز نی تیغی

به خاک پای تو کان را سپر سرم باشد

161

161 (5)

آن مه اگر شبی خوش با این کمین برآید

گردد فلک به کامم یارب چنین برآید

در جست و جوی خالش جانم برآمد(6) از تن

ز انسان که بهر دانه مور از زمین برآید

دانی که با چه ماند در لطف آستینش

با شاخ گل که او را گل زآستین برآید

آن ساحر ار نماید دستان خویشتن را

خورشید از یسارش ماه از یمین(7) برآید

ای کاتبی چو آید آن یاسمین بر ما

هم یاس من سرآید هم یاسمین برآید

163

163

آن سرو لاله رُخ چو به گلزار در رود

گل باز غنچه گردد و در خار در رود

در نقش خانه ای که درآید نگار من

صورت شود خراب و به دیوار در رود

ای کاش تیر برکشد و افکند به من

تا بیشتر به(3) سینه افکار در رود

او در دورن خانه و غوغا میان شهر

ای وای آن زمان که به بازار در رود

خورشید ذرّه ذرّه رود در سرایِ او

آن(4) زَهره نیستش که به یکبار در رود

خوش رفت کاتبی به سرِ(5) زلف او دلت

عیّار پیشه در دهن مار در رود

165

165

اهل دل را لب جان بخش تو جان می بخشد

جان همی بخشد و شیرین و روان می بخشد

غمزه گفتا کشم و(1) لعل تو گفتا بخشم

وه(2) نه(3) این می کشدم هیچ و نه آن می بخشد

بخشش(4) از غمزه مجو چون کشدم تیغ به خون

نیست کشتن بگذارش که همان(5) می بخشد

هیچ امانم ندهد زلف تو شد(6) قصه دراز

قصه سهل است اگر عمر امان می بخشد

هر که سودای تو دارد چو من بازاری

برد و تا بود(7) دکان(8) را به دکان می بخشد

کاتبی را شب عید ابروی چون ماه نوت

گر نمایند ثواب رمضان می بخشد

167

167

ای دل خیال قدّش(1) در هر سری که باشد

آید به پای بوسش هر سروری که باشد

یک ذره گر زمهرم روشن شود بر آن مه(2)

از برج من بتابد(3) هر اختری که باشد

می گفت کز ره کین روزی ز در درآیم

ای کاش(4) او(5) در آید از هر دری که باشد

شد کشتی ء وجودم در بحر غم شکسته

این باد بگسلاند هر لنگری(6) که باشد

تا کاتبی نسازد بالین ز آستانش

خوابش نگیرد آن شب در بستری که باشد

169

169

به دست دوست درین عید هر که قربان شد

به کیش زنده دلان پای تا به سر جان شد

چه عیدیی به از این عاشق بلاکش را

که پیش خنجر برّان(1) دوست قربان شد

برای کشتن خود دست و پا زدم بسیار

ولی به کوشش خود سرخ روی نتوان شد

ز طوف خانه او هر که راه کعبه گرفت

میان بادیه پا بسته(2) چون مغیلان شد

صفای حج همه عمر کاتبی دریافت

که صبح و شام به گل گشت کوی جانان(3) شد

171

171

بیا که عمر چو باد بهار می گذرد

به کار باش که هنگام کار می گذرد

تو غافلی و شفق خون دیده می بارد(1)

که روز میرود و روزگار می گذرد

زچشم اهل نظر کسب کن حیات ابد

که آب خضر درین جویبار می گذرد

هزار صید نشاط(2) است در کمین گه عمر