ص:2

مهار خشم

محمدرضا كيومرثى اسكويى

ص:3

مهار خشم

محمدرضا كيومرثى اسكويى

ويراستار: زهره استاد حسين

صفحه آرا: على اكبرى

ناشر: سازمان چاپ و نشر دار الحديث

نوبت چاپ: اوّل، 1390

چاپخانه: دار الحديث

سازمان چاپ و نشر دار الحديث: قم، ميدان شهدا، ابتداى خيابان معلم، پلاك 125

تلفن: 7741650-0251-7740523-0251 ص. پ: 37185/4468

hadith@hadith.net

http:/www.hadith.net

ص:4

3. ديدگاه كشاننده اى - نظريه ناكامى 45

4. ديدگاه اجتماعى 46

5. ديدگاه شناختى 47

6. انگيزش و هيجان 48

الف - انگيزه و انگيزش 48

ب - هيجان 48

يك. علايم فيزيولوژيكى هيجان خشم 50

دو. نظريه هاى هيجان 51

1. نظريه جيمز - لانگه 51

2. نظريه كنون - بارد 52

3. نظريه شناختى - فيزيولوژيايى شاختر 53

فصل سوم: ويژگى هاى خشم در روايات 55

الف) خشم، خصلت سرشتى 55

ب) خشم، خصلت ارثى 57

ج - خشم، لازمه زندگى 57

جمع بندى 58

د - انواع خشم 58

1. غضب خالق و مخلوق 59

2. خشم مثبت و خشم منفى 61

3. خشم درونى و بيرونى 61

4. خشم و زمان واكنش - فروكش 63

ه -- خشم و سطوح ارزش گذارى 65

1. خشم مافوق و زيردست 66

2. خشم عاقل و جاهل 67

بخش دوم: خشم منفى

فصل اول: ماهيت خشم منفى 71

1. مصداق جهل 71

2. مقوّم كفر 72

رابطه كفر و غضب 74

3. آشكارساز بدى ها 79

ص:6

4. نشانه نفاق 80

فصل دوم: آثار خشم منفى 83

1. آثار فردى خشم 86

الف) آثار روانى خشم 88

1. جنون 88

2. پشيمانى 89

3. غم و فشار روانى 90

4. تحقير شخصيت فردى 91

ب - آثارشناختى خشم منفى 96

1. زوال عقل 97

2. قلب مرده 100

فرضيه هاى مرتبط با خشم و قلب 106

ج - آثار ماورايى خشم منفى 108

1. خشم و ايمان 109

2. خشم و آخرت 110

د - آثار اجتماعى خشم منفى 112

1. تحقير شخصيت اجتماعى 112

2. مانع دوستى پايدار 116

3. مانع تربيت 118

فصل سوم: عوامل خشم منفى 119

1. حسادت 119

2. كينه توزى 120

3. حرص و طمع 122

4. خودمحورى 124

5. كبر 126

6. نپذيرفتن سرنوشت 129

7. حدة 130

8. انتظار بيجا از ديگران 131

9. امورناخواسته 131

ص:7

10. تكذيب ديگران 133

11. نيازمندى 134

12. سخن حق 135

جمع بندى ديدگاه اسلام در عوامل خشم 137

الف - عامل فردى - شناختى 137

ب - عامل فردى - هيجانى 138

ج - عامل فردى رفتارى - شخصيتى 139

د - عامل زيستى - فيزيولوژيكى 140

و - عامل اجتماعى خشم 140

بخش سوم: مقابله با خشم منفى 141

فصل اول: مقدمات مقابله با خشم منفى 143

الف - ضرورت مقابله با خشم منفى 143

ب - توانايى مقابله نه برخورد انفعالى 145

فصل دوم: مقابله هاى معنوى 149

1. دعاى خاص 149

2. كاربرد صفت حلم 152

شيوه كسب حلم 153

3. كاربرد صفت كظم 155

4. كاربرد صفت تقوى 159

فصل سوم: مقابله هاى رفتارى و جسمى با خشم 161

1. نشستن و درازكشيدن 161

2. لمس كردن خويشاوندان 162

3. سكوت 163

4. كاربرد متنوع آب 164

5. كشمش 168

6. گوشت بلدرچين 169

فصل چهارم: مقابله شناختى 171

1. ارزيابى هاى اشتباه 171

نكات شناختى - رفتارى كنترل خشم، در اين روايت 173

ص:8

2. عاقبت انديشى 174

3. شيوه هاى تشويقى 176

مقابله به كمك حفظ معيار 179

1. حق گرايى 179

2. اعتدال و ميانه روى 183

فصل پنجم: مقابله هاى هيجانى عاطفى 185

فصل ششم: مقابله چند وجهى 189

فصل هفتم: مقابله با خشم منفى ديگران 197

1. مداراكردن 197

2. هديه دادن 199

3. نرم خويى 201

4. بدون لج بازى 202

5. گذشت 203

فصل هشتم: جمع بندى روش هاى مقابله اى دينى 205

الف - روش هاى پيشگيرى 205

ب - روش هاى درمانى 206

1. روش رفتارى 206

2. روش هاى عاطفى 206

3. روش شناختى 206

بخش چهارم: آثار كنترل خشم منفى 207

الف - آثار فردى مقابله با خشم منفى 209

1. آثار روان شناختى مقابله باخشم 209

يك. شخصيت سازى مثبت 209

دو. هنجاريابى عمومى 212

خويشتن دارى 214

چهار. صبر 214

پنج. حلم 216

شش. توانمندى 217

2. آثار شناختى مقابله با خشم منفى 219

ص:9

يك. كاهش خطا و اشتباه 219

مفهوم «زلل» 220

3. آثار ماورايى مقابله با خشم 221

يك. تقويت ايمان 221

دو. جلب محبت خدا 223

سه. لذت معنوى 223

چهار. پاداش اخروى 224

پنج. مصونيت از عقاب الهى 227

4. آثار اجتماعى مقابله با خشم 228

يك. مدينه فاضله 228

بخش پنجم: خشم مثبت 231

ماهيت خشم مثبت 233

الف. معيارهاى مثبت بودن خشم 234

1. حق محورى 234

2. حق گويى 237

ب. آثار خشم مثبت 237

1. استجابت دعا 238

2. سعادت دنيا و آخرت 239

3. پيروزى 240

4. پاداش آخرت 240

ج - انواع خشم مثبت 241

1. خشم يا صلابت 241

2. خشم دوست 242

3. خشم عاقل 243

4. خشم معصوم 243

5. خشم خدا 247

كتابنامه 249

ص:10

ص:11

ص:12

ص:14

اطلاق مى شود؛ هرچند در اصل معنا، مانند غضب باشد؛ ولى درجه و شدت در آن لحاظ شده است. سخط، بيشتر بر وجه شديد غضب در قرآن به كار رفته است(1).

تفاوت سخط با غضب، همان طور كه مؤلف كتاب التحقيق آورده، اين است كه در غضب، فرقى بين فاعل غضب و مغضوب عليه از لحاظ مقام و رتبه لحاظ نمى شود؛ ولى سخط فقط از صاحب مقام و منصب صادر مى شود يا كسى كه ادعاى آن را داشته باشد. از طرفى، اگر سخط با «على» متعدى شود، به معنى غضب است. در مواردى كه سخط در مقابل مفهوم رضا به كار رود، باز هم معناى غضب را دارد؛ اما به تبعيت از رضا كه تعدى بنفسه مى شود، سخط هم تعدى بنفسه مى شود و مفهوم آن، به معناى كلى ضدالرضا است.

والفرق بين الغَضَب و السَّخَط: أنّ الغَضَب يكون من الصغير علي الكبير و من الكبير علي الصغير و السَّخَط لا يكون إلاّ من الكبير علي الصغير و لا يُقال سَخِط الحاجبُ علي الأمير و السَّخَطُ إذا عدّيته بنفسه فهو خلاف الرضا يُقال رَضيَه و سَخَطه و إذا عدّيته ب - «علي» فهو بمعني الغَضَب، تقول سخط اللَّهُ عليه إذا أَراد عقابه(2).

پس در واقع، سخط همان غضب شديد است كه از مرتبه عالى به دانى صادر شود، مشروط به تعدى با «على»؛ يعنى همان حالت خاص هيجانى همراه با تندى در رفتار، ولى شديدتر از خود غضب، اما بدون تعدى با «على» صرفاً حيثيت ضد رضابودن كلى منظور است و «سَخَطَه يعنى لارَضِيَه».

اما معناى خاص «غيظ»، طبق برخى منابع لغات قرآن، غضب شديد است. همان طور كه استعمال فارسى هم داشت، در عربى نيز بر خشم شديد اطلاق مى شود(1).

«علامه طباطبايى» رحمه الله در تفسير آيه (وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ) به نكته دقيقى در تفاوت غيظ و غضب اشاره مى كند، به اين معنا كه غيظ، نوعى هيجان در طبيعت انسان است، جهت انتقام گرفتن كه در پى مشاهده ناكامى ها و امور ناملايم به وجود مى آيد؛ ولى غضب به معناى اراده انتقام يا مجازات است و لزوماً آن حالت هيجانى را بيان نمى كند و لذا در مورد خداوند، مى توان غضب را به كار برد؛ زيرا خداوند اراده مى كند كه كفار را عذاب كند؛ ولى نمى توان گفت كه خداوند غيظ مى كند؛ زيرا خداوند تبارك تعالى از هرگونه محل تغييربودن مبراست(2).

صاحب مفردات، عملكرد غيظ را بيشتر درونى «كامن للعاجز» و شديدتر از غضب به لحاظ هيجانى و آن را نتيجه ناكامى مى داند. همچنين، ايشان بر اساس قول ديگرى، غيظ را غضب پوشيده و يا جزو علائم شروع غضب دانسته اند(3)؛ بنابراين، غيظ به لحاظ هيجانى، اصل و مقدم بر غضب و قبل از اراده انجام عمل يا انتقام ايجاد مى شود؛ اما از آنجا كه در مراتب غضب شديد، اين حالت هيجانى با تندى و رفتارهاى پرخاشگرايانه ظاهر مى شود، بر غضب شديد اطلاق مى شود؛ پس احتمالاً «غضب الشديد» در منابع، به اين معناست كه قطعاً اين حالت هيجانى، همراه با غضب شديد، وجود دارد. از طرفى، در موارد بى شمارى از كاربرد غيظ، تعابيرى مانند غيظ قلبى(4)

ص:19

و شفاء غيظٍ(1) بر امر باطنى و قلبى بودن آن در لسان روايات دلالت مى كند. شفاء در تعابير روايى، معمولاً در مورد بيمارى اى استفاده مى شود كه بر قلب يا سينه عارض مى شود. از اين موارد، كاملاً اثبات مى شود كه غيظ، همان هيجان باطنى افراد مى باشد، حالتى كه خود فرد، بيش از همه به آن آگاه است و در مواردى كه شديد باشد، از آثار و لوازم آن فهميده خواهد شد.

از سوى ديگر، گفته نمى شود كه غضب قلبى؛ زيرا همان طور كه گذشت، غضب بر مرحله بعد از اراده به فعل اطلاق شده و اعم از غيظ است(2)؛ بنابراين با توجه به نظر علامه رحمه الله و موارد كاربرد واژه «غيظ»، مى توان نتيجه گرفت كه در واقع، «غيظ» معادل «خشم» در فارسى است؛ زيرا شامل حالت هيجانى خاص مى شود و غضب، رفتار پرخاشگرايانه است كه شامل اراده انجام رفتارى تند همراه غيظ درونى است؛ ولى غيظ، سطوح و مراتب هيجانى شديدترى را شامل مى شود كه لزوماً همه آن به عمل غضب تبديل نمى شود. به دليل ارتباط تنگاتنگ مفهوم غيظ و غضب، گاهى در نقل مضمون روايات ممكن است، به جاى همديگر به كار روند و يا غيظ به جاى غضب مثبت آمده باشد؛ مانند روايتى كه از اميرمؤمنان عليه السلام وارد شده است:

مَن خَافَ اللهَ لَم يَشفِ غَيظَه(3).

هركس از خداوند بترسد خشمش فرو نمى نشيند.

همچنين، روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام درباره سرنوشت انسان و بى تفاوتى نقل

ص:20

شده است و آن حكايتى است كه خداوند، دو فرشته خويش را به سوى مردم شهرى فرستاد. زمانى كه به شهر رسيدند، مردى را ديدند كه خدا را مى خواند و سخت ناله مى كرد. يكى از دو فرشته به همراهش گفت: «آيا اين دعاكننده را مى بينى؟» گفت: «بله، لكن به دنبال دستور پروردگار مى روم». اولى گفت: «اما من هيچ كارى انجام نمى دهم تا نزد پروردگار برگردم». نزد خداوند برگشت و گفت: «خدايا زمانى كه به شهر رسيدم، فلان بنده ات را ديدم كه تو را مى خواند و سخت ناله مى كرد». خداوند فرمود: «به دنبال كارى برو كه به تو دستور دادم (و اين مرد را رها كن)؛ چون اين مرد، هيچگاه براى [رضايت] من، چهره اش از خشم متغير نشد»(1).

از بررسى موارد فوق، يعنى مواردى كه غيظ، به جاى غضب به كار مى رود، به دست مى آيد كه اين موارد، در جايى است كه غيظ به جهت شدتش قابل كنترل نيست و به صورت رفتارهاى پرخاشگرانه بروز پيدا مى كند و يا از بروز چنين رفتارهايى پرهيز از غيظ داده مى شود. در خطبه اى از امام على عليه السلام در نهج البلاغه داريم:

قَاتَلَكُمُ اللَّهُ لَقَد مَلأتُم قَلبِي قَيحاً وَ شَحَنتُم صَدرِي غَيظاً وَ جَرَّعتُمُونِي نُغَبَ التَّهمَامِ أَنفَاساً وَ أَفسَدتُم عَلَيَّ رَأيِي بِالعِصيَانِ وَ الخِذلانِ(2).

خدا شما را بكشد، دلم از دست شما پرخون و سينه ام لبريز از خشم است. جرعه هاى غم و اندوه را پياپى به من نوشانديد و با نافرمانى و دست شستن از كمك و يارى، رأى و تدبير مرا تباه و بى اثر ساختيد.

در جاى ديگر، حضرت حداكثر درجه غيظ را كه همراه رفتارهاى غضبناك خواهد بود، منتهاى ارزشى اخلاقى مطرح مى كنند، ضمن اينكه قراين خود متن نشان مى دهد كه منظور از غيظ، غيظى است كه بروز پيدا كند:

لايَكُونَنّ أَفضَلُ مَا نِلتَ مِن دُنيَاكَ بُلُوغَ لَذَّّةٍ وَ شِفاءَ غَيظٍ، وَ ليَكُن إحيَاءَ حَقٍّ و إِمَاتَةَ بَاطِلٍ(3).

ص:21

هرگز، هرگز، بهترين چيز از دنيايت كه به آن مى رسى، كامل كردن لذت و تخليه نمودن خشم نباشد؛ وليكن [هدف تو] برپاداشتن حق و نابودكردن باطل باشد.

بنابراين غيظ مثل سخط ممكن است، به حالت شديدترى از غضب اطلاق شود. اين نكته مورد تأييد مفسران و شارحان مشهور قرآن است(1). نظر صاحب التهذيب نيز، موافق اين مطلب است و غيظ را بر غضب الشديد يا به عبارتى اشدالحنق، اطلاق كرده اند. الحنق نيز، يكى از معانى غضب است:

الغَيظُ: الغَضَبُ المحيطُ بالكبد و هو أشدّ الحَنَق، و هو مصدر من غاظَهُ الأمر من باب سار.... و لا يكون الغَيظ إلاّ بوصول مكروهٍ إلي المُغتاظ(2).

فرمايش علامه رحمه الله در ذيل آيه زير نيز در تأييد صاحب مجمع البحرين بوده، و نظريه مفردات راغب، مبنى بر بودن به همان حالت هيجانى اوليه و نيز، تقدم غيظ بر غضب است، اين مطلب را از تعبير به تمهيد مى توان استفاده نمود:

(إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ)3.

غائظ آن است كه شخص را به خشم آورد. اين سخن فرعون است كه درباره موسى عليه السلام و بنى اسرائيل، به اتباع خويش گفت. يعنى: «اينان گروهى بى طرف دار و اندك اند و ما را خشمگين كرده اند». گويا مرادش از (إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ)، تمهيد براى انتقام بوده است.(3)

بنابراين، معلوم مى شود كه غيظ، اغلب قبل از غضب و همراه با آن وجود دارد. گاهى غضب، شديد نيست و ممكن است، علائم غيظ محسوس نباشد؛ زيرا لزوماً چنين نيست كه هر جا غيظ باشد، غضب هم باشد. وجود مراتبى از كظم ضعيف در هر فردى، غيظهاى ضعيف را كنترل خواهد كرد.

بر اساس تعاريف كلى پرخاشگرى كه هر نوع رفتار آسيب زننده با قصد را شامل مى شود، نمى توان حكم كرد كه غضب در روايات، شامل هر رفتار آسيب زننده است؛ بلكه موارد رفتار پرخاشگرايانه و بدون غيظ را مى توان، تحت عناوين اخلاقى ديگرى، مانند

ص:22

ايذاء يا ساير بدرفتارى هاى اخلاقى بررسى كرد؛ در هر صورت، غضب شديد ملازم غيظ ظاهرى نيز خواهد بود؛ يعنى غيظ، بر حالت غضب شديدى اطلاق مى شود كه امكان كنترل حالت هيجانى آن وجود ندارد. به لحاظ مفهومى، غيظ لزوماً مساوى با رفتار پرخاشگرانه يا غضب همراه نيست و به حالت هيجانى خاصى اطلاق مى شود كه همراه با تغييرات بدنى است؛ مانند فشارخون و تغيير رنگ چهره كه معمولاً سرخ مى شود. اين مطلب، تصريح در نظريه صاحبِ التحقيق است(1). مؤيد جمع بندى فوق، نظريه صاحبِ التحقيق مى باشد:

والتحقيق أنّ الأصل الواحد في المادّة [الغَيظِ]: هو الغَضَب الشديد الكامن في القلب و بهذين القيدين يمتاز عن الغَضَب، فإِنَّ الغَضَب أعمّ من أن يكون شديداً أو مُعتدلاً أو خفيفاً و كامناً أو ظاهراً.(2)

اصل مشترك در مادّه غيظ اين است كه غيظ غضب شديدى است كه درون قلب مخفى است و با دو قيد فوق (اختفاء و شدت) و از ماده الغضب جدا مى شود زيرا الغضب اعم است از پرخاش شديد و معتدل يا خفيف و اعم است از پرخاش مخفى يا آشكار.

تصريح به «الكامن فى القلب» مقصود ما را حاصل مى كند. غير از مراتب كيفى كه صاحب التحقيق فرموده اند، غيظ و غضب بر اساس ارزش هاى اخلاقى نيز، به نوع مثبت و منفى تقسيم بندى شده اند. به طور اجماع، آنچه درباره رذيلت صفت غضب گفته مى شود، مربوط به غضب منفى است؛ اما غضب، نوع مثبتى هم دارد كه بعداً ذكر خواهيم كرد.

بعضى از مفسران، با بيان اين مطلب تذكر مى دهند كه اگر غيظ جنبه الهى نداشته باشد، بايد با صفات حسنه اى مانند: «كظم»، «حبس»، «تحليل» و... از آن جلوگيرى شود. قاعده كلى اين است كه نفس آدمى، بايد بر اساس هرچه عقل و شرع حكم مى كند، عمل كند و موارد مخالف را كنترل كند(3).

ص:23

مخالف با غضب به كار مى رود. در لغت فارسى، بدون «الف» و «لام»، به معناى تندى، شدت، تيزى(1)، خشم و غضب(2) معنى مى شود. اين لغت در اصل، از ريشه مضاعف «حدّ» است؛ به معناى حد و مرز داشتن و فاصله بين اشيا:

... الحَدُّ: الفَصل بين الشيئين لئلاّ يختلط أحدهما بالآخر أو لئلاّ يتعدّي أحدهما علي الآخر و جمعه حُدود... و فصل ما بين كلّ شيئين: حدٌّ بينهما... و منتهي كلّ شيءٍ: حدّه... و أصلُ الحَدّ المنعُ و الفصل بين الشيئين(3)،...

الحدّة در لسان عربى و روايات به معنى صفتى است كه بر انسان عارض مى شود و تندى، سرعت عمل يا صلابت را مى رساند؛ اما در موارد استعمال مشابه غضب و امثال آن، عجله و سبك سرى را در معناى كلى تر آن مى رساند. قدر مشترك اين معنى با غضب مى تواند، تندى و تندخويى و بى درنگ عمل كردن بر اساس احساسات صرف و بر اساس بى توجهى به عقل و هر عامل كنترل كننده اى باشد و در واقع حدّت، صفت غضب بوده و آن را توصيف مى كند و گاهى با غلبه در جاى موصوف به كار مى رود؛ اما بررسى معناى سبك سرى چنان كه در منابع لغت ذكر شده است:...

قال الجوهري: والحدّةُ ما يعتري الإنسانَ من النَّزَق و الغَضَب؛ تقولُ: حَدَدتُ علي الرجل أحِدُّ حِدَةً و حَدّاً؛... الحَدُّ و الحِدّةُ سواءٌ من الغَضَب(4).

«النّزق» در اينجا، به معنى سبك سرى يا سستى عقل يا سرعت در جهالت و نادانى است(5)؛ اما باتوجه به وجود معناى مشترك بين اين واژه و واژه «غضب»، گاهى حدّة نيز مانند غضب - كه حالت ممدوح و مذموم دارد - در معناى مثبت اش به كار مى رود؛ در اين صورت، حدّت به معنى سرعت عمل، جديت يا صلابت در عمل و رفتار مى باشد كه نوعى صفت حسنه محسوب مى شود؛ لذا بعضى از اقوال لغت، اين واژه را در اصل مأخوذ از «جِدّ» با جيم، به معنى ضد شوخى و هزل گرفته اند:

ص:25

عن الكسائى: يُقال في فلان حِدّةٌ؛ و في الحديث: الحِدّةُ تعتري خيارَ أُمّتي؛ الحِدّة كالنشاط و السرعة في الأُمور و المضاء فيها مأخوذٌ من حَدّ السيف و المراد بالحِدّة هَهنا المضاء في الدِّين و الصلابة و المقصد إلي الخير؛ و منه حديث عمر: كنت أُداري من أبي بكرٍ بعض الحدّ؛... و بعضهم يرويه بالجيم، من الجدّ ضدّ الهزل، و يجوز أن يكون بالفتح من الحظّ(1)....

كسائى گفته در مورد كسى گفته مى شود داراى حدة است و در حديث هم وارد شده الحدة يعنى صلابت به بهترين هاى امتم شامل مى شود. الحدة مانند نشاط و سرعت در كارهاست و جدّيت در كارهاست و از حدّ السيف بمعنى برش در كارها گرفته شده است. مراد از حدة در اين مقام جديت در دين دارى و صلابت و تصميم بر خير است. از همين معنا در حديث عمل آمده كه با ابوبكر در بعضى از سخت گرفتن هايش مدارا مى كرد... و بعضى از لغوييون با جيم نقل كرده اند و از الجِدّ گرفته اند كه ضد هزل است و ممكن است با فتح باشد در اينصورت از حظّ گرفته خواهد شد...

بر اين اساس، حدّت به معناى قاطعيت نيز نزديك مى شود. مؤيد اشتراك لفظى در واژه حدّت، كاربرد هر دو معنا در لسان روايات است. از رواياتى كه به معنى مثبت «حدّت» نقل شده است، مى توان به نبوى مشهور استناد كرد كه فرمودند:

إِنَّ الحِدَّةَ تَعتَرِي خِيَارَ أُمَّتِي.(2)

صلابت فقط شامل بهترين أمت من مى شود.

از اين روايت معلوم مى شود كه علاوه بر مثبت بودن مفهوم حِدّة، دسترسى به آن هم چندان ساده نبوده و مخصوص برگزيدگان و برترين ها در فضايل است؛ زيرا اين صلابت يا جديت، ناشى از قوه درك و معنويت بيشتر است. علاوه بر اشاره كردن به مفهوم ارزشى حدّة، تعبير با «لن»، اهميت انحصارى بودن اين صفت را براى اخيار و نيكان از امت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بيان مى كند. در مقابل، رواياتى نيز حدّة را به معنى غضب يا تندخويى بدون

ص:26

عقل و ناشى از سبك سرى و جهالت مى دانند؛ مانند روايتى كه از على عليه السلام نقل شده است:

الحِدَّةُ ضَربٌ مِنَ الجُنُونِ إِنَّ صَاحِبَهَا يَندَمُ فَإِن لَم يَندَم فَجُنُونُهُ مُستَحكَمٌ(1).

تندخويى [بى مورد] نوعى ديوانگى است؛ چون تندخو پشيمان مى شود و اگر پشيمان نشود، ديوانگى اش پابرجا مى ماند.

در اينجا، احتمالاً مراد از حِدَّة حالتى است كه شامل رفتارهاى تند و بى مورد مى شود؛ يعنى شبيه حالت غضب، هنگامى كه هيجان خشم، محرك آن باشد؛ اما از آنجا كه هر رفتار تند و خشن مى تواند، جهت مثبت يا منفى داشته باشد، گاهى حِدّة تقبيح مى شود و در صورتى كه اين نوع رفتار، هيچ توجيه منطقى يا ارزشى نداشته باشد، ناشى از فقر ذاتى شخص مى باشد كه از آن به جنون تعبير مى شود. در حالت جنون، خشم و غضب از رفتارهاى اختيارى انسان محسوب نمى شود. حديث ديگرى از آن حضرت در تاييد حديث قبلى نقل مى شود:

التَثَبُّتُ رَأسُ العَقلِ وَ الحِدَّةُ رَأسُ الحُمقِ(2).

خودنگهدارى، اساس عقل و تندخويى، اساس حماقت است.

كاربرد واژه «تثبّت» در لغت و روايات مى رساند كه اين واژه، به معنى نوعى خودنگهدارى ارادى يا كنترل عمدى مى باشد(3).

پس بر اساس لغت، «تثبّت» نوعى كاربرد عقل در كنترل احساسات است. اين كنترل از طريق مكث و درست انديشيدن صورت مى گيرد؛ پس نتيجه مى شود كه حِدَّة به معناى منفى، نوعى بى تدبيرى و تعطيل شدن عقل است و فرد با اين صفت، رفتارهاى دور از منطق انجام مى دهد. حديث منسوب به امام صادق عليه السلام در مصباح الشريعه نيز، مؤيد اين كاربرد لغوى است:

الحَيَاءُ نُورٌ جَوهَرُهُ صَدرُ الإِيمَانِ، وَ تَفسِيرُهُ التَّثَبُّتُ عِندَ كُلِّ شَيءٍ يُنكِرُهُ التَّوحِيدُ وَ المَعرِفَةُ(4).

ص:27

شرم نورى است كه ذات و جوهر آن صدرِ ايمان است، معناى شرم اين است كه در برابر هر آنچه با توحيد و معرفت ناسازگار است خويشتن دارى كنى.

همچنين، در روايتى واژه «التثبت»، عطف بر «الكفّ» شده است و نظاير اين كاربرد وجود دارد(1). بنابراين؛ شكى نيست كه واژه «الحدة»، به معناى منفى اش، شامل مواردى مى شود كه انسان با عجله، تندى، بدون تأمل و تفكر كارى را انجام دهد كه نمى داند. مشابهت اين مفهوم با غضب، اين است كه در غضب هم انسان به خاطر شدت غلبه هيجان منفى، نسنجيده، بدون تدبير و با تندى و خشونت كارى صورت مى دهد؛ اما در معنى مثبتش، جديت و درنگ نكردن در مسائل مهم معنا مى شود.

هرچند تصريح به اين نكته نشده؛ ولى با توجه به موارد استعمال غضب مى توان، چنين استفاده كرد كه ضد رضا هم كه سخط و غضب باشد، نيز چنين است و به طور غالب بر افعال تعلق مى گيرد، نه ذوات اشياء.

در اين بخش، علامه رحمه الله به بحث مفيدى درباره رضا مى پردازدكه خلاصه آن، اين است كه صفت رضا هميشه بر يك عمل انجام شده تعلق مى گيرد و لذا با اراده كه قبل از عمل و به معنى قصد جدى بر انجام عملى است كه هنوز واقع نشده، متفاوت است؛ هرچند ممكن است، بعد از عمل به آن متعلق شود. از طرفى با توجه به معنى رضا، وقوع عمل، مساوى با ايجاد رضاست و لذا ممكن نيست، آن را صفتى از اوصاف قائم به ذات خدا بدانيم؛ چون خداى تعالى منزه است از اينكه محل حوادث قرار گيرد. و مى فرمايند:

پس بايد بدانيم كه هر جا رضايت به خداى سبحان نسبت داده شده، صفت فعل او و قائم به فعل اوست و خلاصه صفتى است كه از فعل انتزاع مى شود؛ مانند رحمت، غضب، اراده و كراهت؛ پس رضايت خدا از يك امر، يعنى سازگارى فعل خداوند با آن امربا توجه به اينكه افعال خداوند به دو بخش كلى تشريعى و تكوينى تقسيم مى شود، قهراً رضاى او هم دو قسم مى شود: رضاى تكوينى و رضاى تشريعى؛ پس هر امر تكوينى، يعنى هر چيزى كه خدا اراده كرده و ايجادش نموده، مرضى به رضاى تكوينى خداست؛ به اين معنا كه فعل او (ايجادش)، ناشى از مشيتى سازگار با آن موجود بوده است(1).

بعضى از ارباب تفاسير فرموده اند كه «كظم»، براى بستن دهان مشك، بعد از پرشدن به كار مى رود و گفته مى شود: «كظمت القربة»؛ «دهان مشك را بعد از پركردن بستم»:....

اصل كظم، بستن دهان مشك است، پس از پرشدن. كظمت القربة يعنى: «دهان مشك را پس از پر كردن بستم». آنوقت گويند: «فلان كظيم و مكظوم» كه پر از غصّه يا خشم باشد و انتقام نگيرد(1).

بنابراين، مى توان نتيجه گرفت، همان گونه كه دهان مشك براى كنترل خروج آب گرفته مى شود، كظم انسان نيز، مانع از خروج خشم، غيظ يا اندوه مى شود؛ البته با اين تفاوت كه غيظ يا خشم، تمايل جدى به بيرون آمدن دارد و نگهدارى آن به زحمت ممكن است. «اجتراع» يا فروبردن، همچنين «حبس»، «ضبطنفس» و «ردّ» و «سّد» كردن كه براى معناكردن «كظم» به كار مى روند، انواع افعال ارادى هستند كه به قصد و نيت جدى براى انجام دادن نيازمندند و از آثار و لوازم كظم مى باشند(2).

اما از آنجا كه كظم درباره كنترل خشم و غضب به كار مى رود، مى تواند ممدوح و مذموم باشد، همان طور كه در غضب گذشت؛ پس ظاهرنكردن (كظم) يك هيجان منفى، كارشايسته و نيكو بوده ولى ظاهر كردن هيجان در جايى مذموم است كه كظم مطلوب است،(3). در منابع تفسيرى به اين نكته اشاره شده است كه كظم غيظ، در جايى است كه با سكوت و عدم اظهار، پُربودن از چيزى را كتمان كنند و كظامة وسيله اى است كه با آن مجراى آب يا در و امثال آن را مسدود مى كنند. همين طور، قنات را براى خاطر دربرداشتن جريان هاى پوشيده از آب، كظامة مى نامند(4).

ص:30

در مجموع، از موارد استعمال كظم فهميده مى شود كه اولاً، در كظم نوعى خوددارى از يك امر باطنى و پوشيده منظور شده است و لذا هرگز گفته نمى شود كظم الغضب! زيرا غضب، نوعى تغيير وضعيت رفتار ظاهرى و قابل مشاهده است؛ ولى كظم، نوعى رفتار نيست و بيشتر نوعى خودكنترلى است كه فرد براى جلوگيرى از تبديل شدن غيظ (خشم) به عمل (غضب) به كارمى برد و امر باطنى خود را مخفى مى كند. ثانياً، همان طور كه بيان شد، كظم بيشتر با غيظ به كار مى رود و در جاى خود ذكر شد كه غيظ هم در اصل، بر آن حالت هيجانى قلبى اطلاق مى شود كه قبل از غضب به وجود آمده است.

همان طور كه غيظ، تمهيدى براى غضب در رفتار است، حلم نيز مى تواند، تمهيدى براى رضا باشد كه گفته شد، بيشتر صفت فعل قرار مى گيرد. براى تصويرسازى ذهنى، بهتر است، اين گونه تصور شود كه در واقع، اين مفاهيم به صورت دو جفت هم جنس مطرح اند؛ يعنى: غيظ و حلم، غضب و رضا. وجه اشتراك جنسى آنها اين است كه جفت واژگان اول، هر دو امر باطنى اند و مقدمه اى براى رفتارى ارادى و جفت واژگان دوم، هر دو رفتار ارادى و ظاهرى كه به دنبال امرى باطنى به وجود آمده و نتيجه محسوب مى شوند. به طورى كه غيظ، موجب غضب شده و در صورت وجود شدت و حدت، همراه با آن هم وجود دارد. حلم نيز، موجب رضا شده و باعث رفتار ارادى پرهيز و كناره گيرى از اقدام پرخاشگرانه و ترك صحنه غضب مى شود؛ پس غيظ و حلم هم جنس هاى متضاد مى باشند، همان گونه كه غضب و حلم نيز هم جنس هاى متضاد هستند. همچنين حلم، مقدمه رضا خواهد بود، همان گونه كه غيظ، مقدمه غضب است؛ اما اگر در مواردى حلم، مقابل غضب و ضد آن ناميده شده، معنى اجمالى آن منظور شده است، و مراد، نتيجه حلم است كه رضايت بر فعل باشد:

... الغَضَبُ: و هو تحرّكٌ في النفس إلى حدّةٍ و شدّةٍ في قبال شيءٍ آخر، و يقابله الحُلم، و هو التعقّل و السكون(1).

غضب، نوعى تحرّك نفس است به سمت تندى و شدّت كه در برابر چيز ديگرى صورت مى گيرد و در مقابل آن، حلم است كه عبارت است از: تعقّل و آرامش.

سكونت يك خاموشى ارادى است كه در حين انجام يا آغاز رفتارى ارادى صورت مى گيرد؛ پس مقابله حلم با غضب، از باب مقدمه است. اين واقعيت، شواهد آشكارترى نيز در روايت دارد؛ مانند روايت اميرمؤمنان عليه السلام: «إنما الحلم كظم الغيظ و ملك النفس»(2)؛ «بردبارى، فروخوردن خشم و تسلط بر خود است». همچنين حضرت در روايت ديگرى مى فرمايندكه مهم ترين عنصر ماهوى حلم، همان كظم است(3).

صفت اشياء بكار رفته است؛ مانند: نوع لباس، نوع مكان عبادت، نوع غذا، نوع تكاليف، صفت خاك و زمين، آب يا كوه و...، لذا ضد آن را «لين» و «نعومة» گفته اند. صاحب مجمع البحرين مى فرمايد:

خَشِنٌ الخُشونة ضدّ النعومة و هي كيفيّةٌ تحصل عن كون بعض الأجزاء أخفض و بعضها أرفع يُقال خَشُن الشيء بالضمّ خُشونةً خلاف نعم فهو خَشنٌ.(1)

خشن، خشونت برخلاف نرمى است و كيفيتى است كه از برجستگى و پستى اجزاى چيزى ايجاد مى شود. در اين صورت گفته مى شود شيء، خشن است؛ يعنى نرم نيست.

در واقع خشن صفتى در اشياء است كه پستى و بلندى سطح آن را توصيف مى كند؛ يعنى ناصاف بودن يا زبرى و ضد آن هم نعم يا لين مى باشد؛ به معنى نرمى و اگر بر انسان حمل شود به معنى قدرتمندى است. مرد خشن، يعنى مرد قوى و شديد، يعنى كسى كه به لحاظ ارادى، توانايى بروز و ظهور دارد و ملاحظه كار نيست(2). اغلب منابع لغت، اين نكته را ذكر كرده اند كه وقتى خشن را دربارۀ انسان به كار مى بريم، بيشتر منظورمان، قول و عمل فرد خشن مى باشد؛ يعنى گفتار و رفتارى با قدرت و ظهور شديد در منظور. قدرت از آن جهت كه ضعف نفسانى، مانع از ابراز آن نشود(3)؛ اما هر كدام از اين دو صفت، زمانى كه درباره انسان و به عنوان يك صفت يا خصيصه به كار مى روند، بسته به موقعيت آن، ممكن است مثبت يا منفى باشند؛ مثل غضب كه گذشت. گاهى در روايت، صفت خشن درباره انسان هم به كار رفته است. از معانى مثبت خشن، مانند توصيفى كه رسول اكرم از اميرمؤمنان عليهماالسلام نمودند:

فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم مُنَادِياً فَنَادَى فِي النَّاسِ ارفَعُوا أَلسِنَتَكُم عَن عَلِيِّ بنِ أَبِي طَالِبٍ فَإِنَّهُ خَشِنٌ فِي ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَيرُ مُدَاهِنٍ فِي دِينِهِ(4).

زبان از على كوتاه كنيد كه او در ذات خدا، مردى درشت است و در دين. مداهنه نكند.

ص:33

صاحب تفسير روض الجنان به نقل از سفيان ثورى، مداهنه را چنين معنى مى كند: «مردى كه همسايگان او، دوست او باشند و او را مدح كنند، بدان كه او مداهن است؛ چه اگر امر معروف و نهى منكر كردى، همه دشمنش بودندى...(1)»

با توجه به اين مطلب مى توان گفت كه رفتار اميرالمؤمنين عليه السلام، در موردى بوده كه راهى براى مماشات و كنارآمدن در آن نبوده و حضرت چاره اى جز گرفتن اموال بيت المال از آنها را نداشتند و طبيعى است كه مخالفت طرف مقابل، امر را دشوارتر خواهد كرد.

به طور كلى مى توان گفت كه اولاً، واژه خشن باتوجه به اكثر معانى اى كه به آن اشاره شد، غير مستقيم به اين بحث وارد شده است. ثانياً، طبق مداركى كه بررسى شد، خشونت لزوماً با خشم و هيجان هاى مثبت و منفى ارتباط ندارد و صرفاً صفتى براى كيفيت اظهار كلام يا نوع رفتار است و اگر به فرد اطلاق شود، منظور نوع رفتار يا گفتار او مى باشد. همچنين معلوم شد كه ارتباط ماهوى هم با غضب يا غيظ ندارد؛ بلكه ممكن است، هم نقطه جمع و هم نقطه تفاوت داشته باشد.

همين طور است صفت لين كه نقطه مقابل خشن است. گاهى در مورد انسان به عنوان صفت شخصيتى مثبت، مثل سازگارى يا انعطاف پذيرى به كار رفته است(2). لين مثبت، مانند آنچه در مورد صفات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، در قرآن آمده است:

(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ)3.

ص:34

رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانيد(1).

برخى از مفسران براى لين تقسيم مادى و معنوى قائل اند. لين مادى، مانند أَلَنّا لَهُ الْحَدِيدَ2 . «لين» معنوى نيز مانند آنچه مربوط به كلام است: (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ) (2). براى اختصار با ذكر آدرس مطلب، از ذكر آنها صرف نظر مى كنيم(3).

هيجان خشم وجود ندارد. در نهايت مى توان گفت، فظّ، مثل حدّت كه صفت غضب بود، در برخى از انواع غضب شديد، مانند پرخاش در گفتار، با غضب جمع مى شود؛ به اين ترتيب، فظّ، معناى اخص از حدّت دارد؛ زيرا حّدت صفتى است براى انواع غضب؛ ولى فظّ، فقط شامل غضب گفتارى مى شود.

اين امر، باعث بروز رفتار پرخاش يا غضب مى شود كه در سطح رفتار است؛ امّا پرخاشگرى، بدون غيظ و حالت هيجانى كه هرگونه رفتار يا اراده بر اقدامى را شامل شود كه نوعى مخالفت، برخورد و آسيب را موجب شود، لزوماً داخل بحث غضب نمى شود. آنچه بر اساس منابع اسلامى مى توان اذعان كرد، اين است كه پرخاشگرى از نوع اسلامى، شامل حالت همراه با غيظ است؛ هرچند در مفهوم با هم متفاوت اند. امّا در مواردى كه غيظ، مصداق رفتارهاى پرخاشگرانه باشد، منظور غيظ شديد است كه همراه با رفتار ظاهر مى شود؛ در اين صورت، غيظ به معنى غضب است؛ از باب ذَكرَ الشَئ بِسَبِبِه؛ اما سخط كه اغلب مترادف و معطوف غضب است، در اصل بر غضب شديد اطلاق شده است، با اين تفاوت كه سخط و غضب در خالق، بدون غيظ مى باشد و غضب خالق و سخط ربّ چه شديد و چه غير آن، بدون حالت تغير و هيجانى مى باشد. نقطه مقابل غيظ يا خشم، كظم است كه قبل از خروج خشم و تبديل به پرخاش، آن را كنترل مى كند؛ اما حدّت و شدّت يا فظّ، صفت غضب يا پرخاش است كه گاهى به جاى آن استفاده مى شود؛ اما اينكه بعضى منابع، نقطه مقابل غضب را رضا گفته اند، به دليل توجه به شدت غضب بوده است و مؤيّد اين مطلب، منابع ديگرى است كه سخط را ضد رضا معرفى كرده اند؛ زيرا رضا شامل مرتبه فعل يا رفتار است؛ اما حلم به جهت نزديكى معناى آن به عقل، از لحاظ قدرت كنترل فكرى و اصلاح خطاهاى شناختى در حال غضب، هم نقطه مقابل غضب محسوب مى شود و هم نقطه مقابل غضب همراه با غيظ. به عبارتى حلم، نقطه مقابل انواع مراتب غضب است؛ اما از آن جهت كه حلم، امرى باطنى است، نقطه مقابلش غضب و غيظ است و از آن جهت كه حلم، عملكردى منطق رفتار ظاهرى است، نقطه مقابل غضب است كه يك فعل ارادى است. غير از اينكه حلم به واسطه ايجاد حالت كظم و رضا به واسطه عمل مى كند. اگر بخواهيم فرايند رفتارى پرخاشگرانه را بر اساس روايات و منابع لغت توصيف كنيم، مى توانيم مطابق نمودار 1 نمودار ترسيم شود. چنين ترسيم كنيم كه ابتدا غيظ، باعث تغير حالت و هيجان منفى مى شود. سپس اوج مى گيرد و از سطح هيجان درونى به سطح رفتار ظاهرى منتقل شده و به صورت غضب نمايان مى شود.

ص:37

همچنين در اين نمودار، امكان نمايش حوزه هاى عمل برخى از واژگانى كه بررسى كرديم، وجود دارد. بر اين اساس، حلم و غضب نسبت مِن وَجه با واژگانى دارند كه صرفا به سطح هيجان يا صرفاً به سطح رفتار مربوط هستند. در نمودار 2 اين فرض به نمايش گذاشته شده كه صفت حلم و غضب به صورت ماهيتى نقطه آغاز و انتها، چگونه در مقابل هم قرار مى گيرند.

ص:38

اما غضب با قيد شدت و حدّت اش به سخط تبديل مى شود و عامل كنترل آن، ابتدا رضاست و واسطه آن حلم است كه آخر رضايت است. البته در مخلوق چنين است و در خالق، بدون غيظ و تغير سخط صورت مى پذيرد. از اين فرايند به دست مى آيد، رضايت كه نوعى صفت در مقام فعل است، در تحقق حلم و مرتبه تعقل دخالت دارد. اين نكته به خصوص در شيوه هاى كنترل پرخاش، مانند ترك كردن صحنه مؤثر است. به عبارت ديگر، فقط تنها در صورتى صفت حلم و عقلانيت در كنترل خشم مؤثر است كه موقعيت رفتارى خشم، ابتدا كنترل شود و به اصطلاح رضايت داده شود. نمودار 3.

اما در فرايند كنترل غضب نيز، مطابق با نمودار 3، عامل ديگرى كه در مخلوق دخيل است، كظم است؛ يعنى مى توان گفت كه ابتدا حلم، آن حالت غيظ را كنترل مى كند كه مقدمه ايجاد غضب است و زمينه كظم را فراهم مى كند. در مواردى كه غضب در مرتبه ضعيفى حاصل شده باشد، امكان كنترل غضب مستقيماً از مرتبه عمل يا رضا وجود دارد؛ ولى اگر شديد باشد، ابتدا با كظم و بعد رضا.

سپس حلم كه قدرت كنترل بيشتر عقلانى است، تبديل به اراده بر كنترل شده و به صورت رضا جلوه گر مى شود و فرايند پرخاش يا غضب را متوقف مى كند؛ اما فرايند شكل گيرى كظم نيز، ناشى از به كارگيرى عقل و عادت به بردبارى يا تحلّم است؛ بنابراين در حديث حضرت على عليه السلام آمده كه كظم، ثمره حلم است. بدون توانايى حلم

ص:39

امكان فروكشى خشم يا غيظ وجود نخواهد داشت: «الكظم ثمرة الحلم»(1)؛ «فروخوردن خشم، ميوه بردبارى است». توصيف فوق، بيشتر جنبه لغوى دارد و لازم است كه پديده خشم و به خصوص پرخاشگرى به لحاظ تطبيق بر تعريف روان شناسى از پرخاش بيشتر بررسى شود.

ص:40

ظاهرى است؛ اما خشم(1) به خودى خود، يك اختلالى مستقل محسوب نمى شود و از آنجا كه لزوماً، قابل سنجش يا مشاهده توسط پزشك يا روان شناس هم نيست، كمتر از آن صحبت شده و بيشتر به صورت عطف بر واژه پرخاشگرى نام برده شده است. لذا منظور ما در مباحث روان شناختى از «خشم» برابر « Anger » و منظور از پرخاش يا «غضب» « Aggression »، خواهد بود. زيرا واژه اول همان مقصود از خشم را مى رساند كه ما در واژه «غيظ» بيان كرديم و واژه دوم نيز مقصود از «غضب» و بيشتر مرحله بعد از هيجان اوليه را مى رساند كه رفتارى خاص است.

جدول 1، واژگان مرتبط با مفاهيم خشم، غضب، غيظ

جدول 2، واژگان مرتبط با مفاهيم پرخاش، پرخاشگرى و انواع آن

ص:42

معادل اراده در علوم انسان شناسى است) مى توانند، در ايجاد رفتار مؤثر باشند. بحث انگيزش و هيجان، از عناوين مهم بحث هاى روان شناسى رشد محسوب مى شود كه در بررسى نظريه هاى هيجان، به آن اشاره خواهيم كرد.

افراد پرخاشگر و مضطرب و افراد تغيير جنسيت داده صورت گرفته است، بر تفاوت هاى فيزيولوژيكى افراد (مانند كمبود سروتونين يا افزايش هورمون هاى جنسى مردانه در زنان) تأكيد مى كنند. بررسى دوقلوهاى يك تخمكى نشان مى دهد كه آنها، بيشتر از دوقلوهاى دوتخمكى از نظر خشونت و رفتارهاى تبهكارانه به هم شباهت دارند و فرزندخوانده ها به والدين تنى خود بيشتر از والدينى شباهت دارند كه آنها را به فرزندى پذيرفته اند.(1). ناحيه بادامه(2) در مغز، اكنون به عنوان مركز پرخاشگرى شناخته شده است. به طورى كه تحريك الكتريكى اين نقطه، باعث بروز خشونت از حيوان آرام مى شود. همچنين كنترل اعصاب اين نقطه، باعث سربه راه شدن موجود ستيزه گر مى شود(3). تأثير هورمون جنسى مردانه تستوسترون، هم در ميزان رفتار پرخاشگرى و هم در روش واكنش افراد به محرك ها اثبات شده است. يكى از دلايل توجيه بالابودن آمار رفتارهاى خشونت آميز در بين مردان تبهكار نسبت به زنان، بالابودن سطح اين هورمون نسبت به مردان غير تبهكار است. در مقايسه زنان تبهكار اعمال نسبتاً كم اهميت از لحاظ خشونت به خود نسبت مى دهند.(4). يكى ديگر از مواد شيميايى (استفاده از آن كه متأسفانه در نقاط زيادى از جهان مرسوم است) و مصرف آن ميزان بازدارى رفتارهاى خشن را كاهش مى دهد، الكل است. مشاهدات اتفاقى نيز گوياى وجود دعوا و درگيرى هاى خشونت بار، در محله هايى است كه افراد الكلى به آنجا رفت و آمد دارند. 75 درصد افرادى كه براى قتل، حمله و ساير جرايم خشونت بار در آمريكا بازداشت مى شوند، مست هستند. آزمايشات پزشكى نشان مى دهد، مصرف الكل به حدى كه مستى بياورد، بيشتر از افراد عادى تحريكات را با خشونت جواب مى دهند. درد نيز از پيش درآمدهاى پرخاشگرى محسوب شده است، حتى وجود هواى گرم و طولانى تابستان نيز، از عوامل به وجودآورنده تمايل به پرخاش است.(5)

ناكامى(1) مى دانند. آنها بين ناكامى و محروميت تفاوت قائل شده اند. بر اساس اين نظريه، هرچه اميد و انتظار موفقيت بيشتر باشد، پرخاشگرى كمتر است. «دولارد»(2) و همكاران، «بركويتس»(3)، «فش بچ»(4) معتقدند، عواملى، مثل ناكامى(5) موجب برانگيخته شدن ميل قوى آسيب رساندن به ديگران مى شود. ناكامى در اين ديدگاه، گاهى متغير وابسته است كه به رفتار هدفدارى كه از آن جلوگيرى مى شود و گاهى متغير مستقل بوده و شدت ناكامى در موقعيت ها بررسى مى شود. همچنين گاهى نيز، متغير مداخله گرى است كه در بررسى رابطه دو پديده در نظر گرفته مى شود. تعريف آنها از ناكامى مساوى است با مسدودشدن راه هاى دست يابى به اهداف. «لوسون(6) معتقد بود كه پرخاشگرى، بيش از هر چيز، به شدت ناكامى و ميزان انگيزه اى بستگى دارد كه به ناكامى رسيده است. «امسل» و همكاران(7) با آزمايشى نشان دادند كه حذف پاداش ميانى در يك مار مى تواند، واكنش انگيزشى حيوان را براى رسيدن به پاداش دوم تقويت كند؛ بنابراين اثبات كردند كه ناكامى مى تواند، ويژگى كشاننده اى داشته باشد.(8)

بنابراين، رفتار، تابعى از فرد و محيط است. وى سازه هاى ساختارى و پويشى فرد و محيط و نحوه تعاملشان را تبيين كرده است. «رُتر»(1) با تأكيد بر يادگيرى و انتظار تقويت و موقعيت روان شناختى محيط فرد، بر اساس مسند مهارگذارى درونى و بيرونى(2) در سال 1966، گويا جملگى بر اين نكته اتفاق نظر دارند كه علت بروز هر رفتارى، بدون درنظرگرفتن محيط و موقعيت ويژه فرد در آن، قابل تفسير و تحليل نمى باشد. كالات بيان مى كند كه موقعيت نيز، دخالت زيادى در به وجودآمدن رفتار پرخاشگرانه دارد. افراد بعد از تجربه كردن توهين يا حمله تحريك آميز، براى چند دقيقه بعد، عليه ساير كسانى كه عامل تحريك نبوده اند، آمادگى پرخاشگرى بيشترى نسبت به دريافت بار اول دارند. اطلاع از نيت و قصد و عامل ايجاد درد و ناكامى در طرف مقابل مى تواند، به عنوان يك مسئله مورد يادگيرى در جامعه مورد نظر باشد و همچنين نمى توان از تأثير خشونت رسانه اى به عنوان روشى براى يادگيرى غفلت نمود. در اين زمينه، يافته هاى آزمايشگاهى فراوانى وجود دارد. موضوع بعدى، وجود ابزار و لوازم پرخاش در موقعيت خشم است كه طبق تحقيقات كاملاً تجربى ثابت شده، افراد در حضور ابزار و لوازم مربوط به پرخاشگرى، زمينه بيشترى براى پاسخ خشم دارند.(3).

تأكيد مى كنند.(1)

تنگاتنگى با مفهوم هيجان پيدا مى كند. اين واژه بر خلاف واژه هاى «انگيزه» و «انگيزش»، سابقه استفاده ديرينه اى در علوم اجتماعى دارد. در متون اصيل مذهبى ما نيز، به دفعات از اين تعبير استفاده شده است. هيجان خشم تقريبا به همين معناى خاص امروزى، كاربرد زيادى دارد: تعابيرى مانند هَيَجَانِ الشَّهوَة وَ هَيَجَانِ الحِرصِ(1) وَ هَيَجَانَ الشَّهوَة وَ الجُوعِ(2) در روايات نشان مى دهد كه از زمان صدر اسلام، توجه واژه اى و مفهومى به اين كلمه بوده است. راغب اصفهانى نيز - متوفى 565.. ق -، در تفسير روايتى از امام رضا عليه السلام، از حلم به عنوان حالتى ياد مى كند كه مقابل هيجان الغضب است(3).

در اوايل تحقيق، هنگام بررسى واژه ها به اين نكته اشاره كرديم كه خشم و غضب به جاى هم به كار مى روند و اغلب، مراد از هيجان الغيظ همان هيجان الغضب است؛ زيرا به جهت كثرت استفاده و نزديكى مفاهيم غضب و غيظ، چنين كاربردى مى تواند مرسوم باشد؛ يعنى به زبان فارسى خودمان، مى توان ادعا كرد كه از صدر اسلام تا كنون مفهوم هيجان خشم كه همان هيجان غيظ است، مفهوم شناخته شده اى بوده است. ساير هيجان ها نيز، - كه به عنوان شاهد آورديم - مانند هيجان شهوت (هيجان جنسى)، و هيجان حرص (هيجان زياده خواهى) و هيجان جوع يا (گرسنگى) نيز از همين قسم اند.

على رغم چنين سابقه اى از مفهوم هيجان، در روان شناسى هنوز بحث هاى زيادى درباره ى تعريف قطعى وجود دارد. كالات(4) مى گويد: «هيجان حالتى است كه سه جنبه شناخت (از موقعيت خطرناك)، آمادگى براى عمل (حالت گريز) و احساس را در بر مى گيرد». همچنين، ماهيت رابطه بين انگيزش و هيجان هنوز درست مشخص نيست.(5) رايج ترين مبنا براى تفكيك انگيزش از هيجان، بر اين فرض بوده كه هيجان ها اغلب به وسيله محرك هاى خارجى برانگيخته مى شوند و لذا ذاتاً به محرك هاى محيطى وابسته اند؛ اما انگيزه ها معمولاً تحت تأثير محرك هاى درونى ظاهر مى شوند و معطوف به موضوعات محيطى، مانند آب و غذا هستند؛ در حالى كه اين نوع توصيف كامل نيست؛ زيرا گاهى بُو يا شكل يك غذاى خوشمزه نيز مى تواند، باعث گرسنگى شود، بدون آنكه علائم بدنى

ص:49

گرسنگى را آشكار كند. اين بدان دليل است كه اكثر رفتارهاى انگيخته شده، با صورت هايى از هيجان ها و عواطف همراه هستند؛ اما مورد غفلت قرار مى گيرند و صرفاً موقعى كه به رفتارهاى هدفمند و برانگيخته خود نرسيم (محروميت و خشم) يا سرانجام به هدفمان برسيم (لذت و شادى) از اين هيجان ها آگاه مى شويم.

دارند(1). بر اين اساس، در پژوهش ها ثابت شد كه بين حركات عضلات و ادراك انسان رابطه وجود دارد؛ يعنى اگر لبخندى بزنيد و نيم دقيقه لبخند خود را حفظ كنيد، در شما احساس شادمانى پيدا مى شود؛ اما اگر حالت غم و ناراحتى را در خود ظاهر سازيد، احساس تنش و خشم در شما ايجاد خواهد شد(2). اين نكته به ويژه در بحث رفتاردرمانى خشم مى تواند، بسيار مهم تلقى شود؛ زيرا اعتقاد بر اين است كه ادراك، برايندى از كنش و واكنش هاى فيزيكى با محيط است.

يك فعاليت شناختى را هم زمان انجام دهند؛ بدين صورت كه يك بار در حالى كه قلمى را به وسيله دندان ها نگه داشته اند، در مورد يكسرى مطالب فكاهى نظر دهند و آنها را بر اساس ميزان تأثيرى كه دريافت مى كنند، درجه بندى كنند. در حالت دوم، از آن ها خواستند، همين عمل را در حالى انجام دهند كه قلم را با لب ها نگه داشته اند؛ نتيجه اين شد كه افراد وقتى در شكل بدنى خنده - حالتى كه قلم را با دندان گرفته اند - قرار داشتند، احساس مثبت بيشترى را از مطالب فكاهى گزارش دادند تا افرادى كه در موقعيت غيرخنده - حالتى كه قلم را با لب ها گرفته اند - قرار داشتند. همين آزمايش را در ارتباط با حالت هاى اخم، خشم و ترس نيز انجام دادند و نتيجه اين شد كه ادراك ما از اعمال بدن، در احساس هاى هيجانى ما دخالت دارند.(1)

ضربان قلب، فشارخون يا تعريق را تجربه نمى كنند و طبق نظريه جيمزلانگه، نبايد هيچ هيجانى را هم متوجه بشوند. با اين حال، اين بيماران، هيجانات خود را ضعيف تر از قبل از بيمارى احساس و احتمالاً جنبه شناختى آن را گزارش مى كنند؛ ولى كاهش احساس هيجان، پيش بينى جيمزلانگه را تاييد مى كند.(1)

ص:54

خمود تعبير مى شود.

در نتيجه، اگر در رفتار كسى پرخاش يا غضب مشاهده نشود، به معنى اين نيست كه هيجان خشم ندارد؛ بلكه به عللى، مثل كنترل ارادى يا غيرارادى، مانند شخصيت يا تربيت و تبعيت از الگوى خاص اخلاقى و... از بروز آن جلوگيرى شده است؛ زيرا انسان به طبع ذاتى خود، بايد هيجان خشم را دارا باشد. برخى از روايات، به ذاتى بودن حالت خشم اشاره دارند؛ مانند روايت امام صادق عليه السلام:

سِتَّةُ أَشيَاءَ لَيسَ لِلعِبَادِ فِيهَا صُنعٌ المَعرِفَةُ وَالجَهلُ وَالرِّضَا وَالغَضَبُ وَالنَّومُ وَ اليَقَظَةُ(1).

بندگان در شش چيز، اختيارى ندارند: معرفت، نادانى، خشنودى، خشم، خواب و بيدارى.

تعبير ليس للعباد فيها صنع مى تواند بدين معنا باشد كه ريشه كن شدن اين صفت ممكن نيست و اى بسا ضرورت وجودى حكمت آميزى هم داشته باشد؛ يعنى اصل وجودش لغو نيست. بدون غضب و فوايد مثبت آن، مانند دفاع از خود، پرهيز از خطرها، مقابله با جنبه هاى افراطى برخى صفات، مانند شهوت و حتى مقابله خشم با خود خشم (چنانكه خواهيم گفت) و... سيستم روانى و جسم انسان تهديد مى شد.

بر اساس روايات متعددى (كه بحث طبايع اربعه را مطرح مى كنند) استفاده مى شود كه برخى صفات از جمله خشم، لازمه طبيعت انسان و (خشم يا غضب) يكى از آثار طبع صفراء (تلخى) از طبايع اربعه است. در بحارالانوار روايت نسبتاً بلندى است كه امام باقر عليه السلام از اميرمؤمنان عليه السلام نقل مى فرمايد كه ضمن بيان كيفيت پيدايش خلقت انسان و طبيعت، ذاتى بودن خشم براى همه انسان ها را اثبات مى كند:

... وَ كَمُلَ البَدَنُ... وَ لَزِمَهُ مِن نَاحِيَةِ المِرَّةِ الغَضَبُ وَ السَّفَهُ وَ الشَّيطَنَةُ وَ التَّجَبُّرُ وَ التَّمَرُّدُ وَ العَجَلَةُ...(2).

ص:56

... وخلقت بدن انسان را كامل فرمود؛ به طورى كه از جانب تلخى (طبع تلخى)، خشم، نادانى، شيطنت، فخرفروشى، سرپيچى و عجله كردن را با انسان همراه نمود....

و ضرورت در طبيعت زندگى. در مباحث روان شناسى اجتماعى نيز، تحت عنوان انواع روابط اجتماعى، از قالب رفتارى پرخاشگرى - كه همان خشم و غضب است - بحث مى شود. نوع ديگرى از بيان ماهيت خشم، بيان خارجى آن است؛ يعنى اينكه گفته شود، خشم لازمه طبيعت زندگى انسان است و زندگى دنيوى او، بدون صورتى از آن ممكن نيست؛ در اين صورت خشم، جزو صفات ذاتى زندگى يا طبيعت خارجى انسان خواهد بود. ظاهر كلام مولا اميرمؤمنان عليه السلام در نهج البلاغه نيز، اين مطلب را مى رساند:

أَلا وَ إِنَّ هَذِهِ الدُّنيَا الَّتِي أَصبَحتُم تَتَمَنَّونَهَا وَ تَرغَبُونَ فِيهَا وَ أَصبَحَت تُغضِبُكُم وَ تُرضِيكُم لَيسَت بِدَارِكُم وَ لا مَنزِلِكُمُ الَّذِي خُلِقتُم لَهُ وَ لا الَّذِي دُعِيتُم إِلَيهِ أَلا وَ إِنَّهَا لَيسَت بِبَاقِيةٍ لَكُم وَ لا تَبقَونَ عَلَيهَا(1)...

آگاه باشيد! اين دنيايى كه آرزويش را داريد و خواهان آنيد، ولى او شما را گاه ناخشنود و گاه خشنود مى سازد، آن سرا و منزلگاهى نيست كه برايش آفريده شده ايد و نه آن جايى كه بدان فراخوانده شده ايد.

يعنى ويژگى زندگى بشر چنين است كه آدمى را به خشم يا خشنودى وادار كند؛ زيرا لزوماً با محدويت و ناكامى هاى قهرى قرين است و هميشه بر وفق مراد نيست و مطابق خواسته انسان پيش نمى رود.

حيث هاى مختلفى تقسيم مى پذيرد. از لحاظ منبع صدور، غضب هم به خداوند نسبت داده شده و هم به انسان كه مخلوق خداست؛ لذا مى توان آن را به دو صورت غضب الخالق و غضب المخلوق توصيف كرد. از لحاظ صفت مخلوق، مى توان خشم را چنين تصور كرد كه در سطح درونى و به اصطلاح قلبى باشد كه به آن غيظ مى گوييم يا بروز پيدا كند كه همان غضب مشهور است؛ اما افراد را مى توان از جهت طول زمان بروز خشم و فاصله اش تا افول، به چهار حالت تصور كرد. به لحاظ فاعل خشم نيز، يكبار از فرد بالادست نسبت به فرودست صادر شود يا از شخص فرودست نسبت به بالادست. هر كدام از موارد فوق نيز ممكن است، محمود باشد يا مذموم. در سطور زير، اين حالت هاى تصورشده را بررسى مى كنيم.

وَصَفَهُ صِفَةَ مَخلُوقٍ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لا يستَفِزُّهُ شَىءٌ فَيُغَيِّرُهُ(1).

اى عمرو غضب خدا عقاب او است. هر كه پندارد خدا از حالى به حالى در ميايد او را با صفت مخلوق وصف كرده است چيزى خدا را تحريك نمى كند تا او را تغيير دهد.

و در ضمن روايت ديگر همان باب، امام صادق عليه السلام در جواب زنديقى فرمودند:

... فَرِضَاهُ ثَوَابُهُ وَ سَخَطُهُ عِقَابُهُ مِن غَيرِ شَىءٍ يَتَدَاخَلُهُ فَيُهَيِّجُهُ وَ يَنقُلُهُ مِن حَالٍ إِلَى حَالٍ...(2).

رضاى خدا، ثواب خدا و سخط خدا، انتقام خداست. بى آنكه چيزى در خدا تأثير كرده و او را از حالى به حالى در آورد.

اما در مورد كاربرد مفاهيم مشترك المعنى با غضب در مورد خداوند نيز، در روايتى از امام صادق عليه السلام، همين توجيه صورت گرفته است؛ يعنى اينكه منظور از «رضا» ى خدا، همان ثواب و منظور از «سخط» خدا، همان عذاب اوست. درست همان طور كه درباره غضب خداوند تبيين شده است. مطابق روايتى كه هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام(3)نقل مى كند:

امام در پاسخ به زنديقى كه پرسيد: «آيا براى خدا رضا و سخط هست؟» فرمود: «آرى و ليكن نه مثل مخلوق؛ زيرا كه رضا در مخلوق حالتى است [كه] به او دست مى دهد و او را از حالى به حالى وارد مى كند و مخلوق، مركّب و تو خالى است، اشياء را در او مدخلى است؛ ولى اشياء را در خالق مدخلى نيست كه او واحد واحدى الذّات و واحدى المعنى است؛ پس رضاى او همان ثواب او و سخط او عذاب اوست، بى آنكه چيزى به وجود او عارض شود و او را تهييج و از حالى به حالى وارد كند كه اين صفات مخلوق عاجز و محتاج است(4).

چند مورد مشابه اين روايت، در كتاب توحيد صدوق باب 26 آمده است كه محتواى

ص:60

آنها همين را مى رساند كه غضب و سخط خدا، عذاب اوست و رضاى خدا همان ثواب خداست و خداوند از هرگونه تغير و تهييج به دور است. بنابراين به لحاظ اعتقادى، هيچ نوعى از غضب مذموم براى خداوند متصور نمى باشد.

مى شود و ظاهر مى شود. امام صادق عليه السلام ضمن بيان اين موضوع مى فرمايند كه در مورد خداوند، خواستن و انجام دادن يكى است و دو مرحله اى نيست:

... غضب، از خصوصيات ما انسان هاست. زمانى كه خشمگين مى شويم، حالاتمان تغيير مى كند و احتمالاً زانوانمان مى لرزد و رنگمان عوض مى شود، بعد از آن پيامدهايى دارد كه به آن غضب مى گويند و اين كلام بين مردم شناخته شده است. غضب دو گونه است، يكى از آنها در قلب است كه اين معنى، در باره خداوند منتفى است. همين طور است خشنودى و سخط و رحمت خدا. او هيچ شبيه و مانندى در بين اشياء، ندارد. گفت: «در مورد اراده كردن آن (امرقلبى) مرا آگاه كن». فرمود: «اراده كردن در بندگان، امرى قلبى است و آنچه بعد از ايجاد قلبى در عمل انجام مى شود؛ اما در مورد خداوند عزّوجل، اراده كردن به عمل، به وجود آوردن آن است؛ به طورى كه فقط مى فرمايد: «باش؛ پس به وجود مى آيد».(1)

با توجه به اين بيان، غضب يا آنچه پرخاش معنا كرديم، ابتدا در قلب يا باطن انسان به وجود مى آيد. معنى اين جمله اين است كه بروز و ظهورى ندارد. سپس تداوم آن حالت هيجانى، به بروز رفتارى خارجى متناسب با آن هيجان منجر مى شود، البته به نظر مى آيد، روايت بيشتر در مقام بيان تفاوت بين اراده انسان و خداوند است تا غضب؛ اما مى توان از مثالى كه زده، استفاده كرد.

بعضى از علماء اخلاق(2) فرموده اند كه:

افراد نسبت به صفت خشم سه نوع اند: يا زياده روند يا كوتاهى مى كنند يا اعتدال دارند. اما آنان كه تفريط مى كنند؛ به خاطر نداشتن يا ضعف اين قوه است كه ناپسند بوده و درباره او مى گويند: غيرت ندارد؛ لذا گفته اند: «هركس در جايى كه بايد خشمگين شود، نشود؛ مثل حمار است؛ ازاين رو، كسى كه توانايى غيرت و خشم نداشته باشد، ناقص است. خداوند نيز صحابه را به غيرت و شدت

ص:62

برخوردداشتن امر نموده است: (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ)؛1 «اى پيامبر! با كفار و منافقان مبارزه كن و سخت بگير». سخت گرفتن و با شدت برخوردكردن از آثار قوه غيرت است كه همان خشم است؛ اما كسى كه زياده روى مى كند، شخصى است كه اين قوه خشم، بر او غلبه مى كند و او را از تدبير عقل و دين و پيروى از آن دو خارج مى سازد. خشم پسنديده، خشمى است كه در اختيار عقل و دين باشد. زمانى كه غيرت لازم است، برانگيخته شود و زمانى كه صبر نيكوست، خاموش گردد؛ يعنى در حد اعتدال نگهداشته شود. در دعاى امام صادق عليه السلام حضرت از نداشتن اعتداء يا اندازه در خشم، به خدا پناه مى برد: «عِندَ حُضُورِ شَهرِ رَمَضَانَ: اللَّهُمَّ هَذَا شَهرُ رَمَضَانَ المُبَارَكُ الَّذِي أَنزَلَتَ فِيهِ القُرآنَ وَ جَعَلتَهُ هُدَيً لِلنَّاسِ... فَإِنِّي أَتُوبُ إِلَيكَ مِنهُ وَ مِنَ الاعتِدَاءِ فِي الغَضَبِ»(1).

اين سؤال مطرح است كه آيا منظور حضرت از اندازه داشتن در غضب، تعداد بروز است يا كيفيت بروز. به نظر مى آيد كه دومى باشد. قبلاً بيان شد كه غضب و خشم خصيصه اى ذاتى است و اصل وجودش را نمى توان انكار كرد؛ اما مى توان از بروز غير منطقى آن جلوگيرى كرد. پس سطوح توليد يك رفتار پرخاشگرانه را بر اساس روايات، مى توان چنين ترسيم كرد:

فقط حالت سوم از اين چهار نوع ظهور خشم، يعنى حالتى كه بروز خشم دير صورت گرفته؛ ولى افولش سريع تر باشد، مطلوب روايات بوده و شايسته انسان بهنجار است. بدترين حالت هم، مورد آخر است؛ يعنى حالتى كه خشم، زود بروز مى كند و دير هم از بين برود. حالت چهارم، نابه هنجارترين حالت در انسان به شمار مى رود. روايتى در همين زمينه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است:

خير الرجال مِن كَانَ بطيئ الغَضَب، سَرِيع الفئ وَ شَرَّ الرِّجَالِ مِن كَانَ سَرِيعَ الغَضَبِ، بطيئ الفئ.(1)

بهترين مردان كسى است كه دير به خشم مى آيد و آسان خشنود شود و بدترين مردان آن است كه زود به خشم آيد و دير خشنود شود.

همان طور كه ملاحظه مى شود، دو حالت از چهار حالت در روايت مشاهده مى شود؛ يعنى بدترين و بهترين حالت. در تأييد روايت فوق از اميرمؤمنان عليه السلام دستور مستقيم به انجام حالت مطلوب داده شده است:

كُن بَطِئَ الغَضَبِ سَرِيعَ الفَىء مُحِبّاً لِقَبُولِ العُذرِ.(2)

دير خشمگين شو و آسان خشنود شو و پوزش پذيرى را دوست داشته باش.

اما نوع اول از انواع بروز خشم، در لسان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مثبت يا حالت طبيعى آن تلقى شده است و سرزنش نمى شود؛ چون خير و شر اين نوع غضب با هم برابر است:

سَأُحَدِّثُكُم بِأُمُورٍ النَّاسِ وَ أَخلاقِهِم الرَّجُلِ يَكُونُ سَرِيعَ الغَضَبِ سَرِيعَ الفَيءِ فَلا لَهُ وَ لا عَلَيهِ كَفَافاً وَ الرَّجُلُ يَكُونُ بَعِيدَ الغَضَبِ سَرِيعَ الفَيءِ فَذَاكَ لَهُ وَ لا عَلَيهِ وَ الرَّجُلُ يَقتَضِي الَّذِي لَهُ وَ يَقضِي الَّذِي عَلَيهِ فَذَاكَ لا لَهُ وَ لا عَلَيهِ وَ الرَّجُلُ يَقتَضِي الَّذِي لَهُ وَ يَمطُلَ النَّاسِ الَّذِي عَلَيهِ فَذَاكَ عَلَيهِ وَ لا لَهُ.(3)

درباره كارهاى مردم و اخلاقشان با شما سخن خواهم گفت. مردى كه زود خشم گيرد و زود آرام شود، نه بد است، نه خوب سر به سر. و مردى كه دير خشمگين شود و زود آرام گيرد، خوب است، نه بد. مردى كه حق خود را طلب كند و دَيْن خود (را) بپردازد نه بد است نه خوب. و مردى كه حق خود طلب كند و پرداخت حقى را كه مردم به عهده او دارند، عقب اندازد، بد است، نه خوب.

ص:64

بهتر بيان مى كند. اين روايت كه مربوط به شقرانى آزادشده رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است. در اين منبع آمده است كه ايشان رفتارهاى قبيح، مثل شرب خمر پيدا كرده بود و امام ضمن پذيرش ايشان و بدون تذكر، در ابتداى ملاقات و بعد از تهيه مقررى او از منصور، خليفه وقت، و خدمت كريمانه شان، در آخر كار مى فرمايند كه واقعيت اين است كه حساب او كه منسوب به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است، از بقيه مردم جداست و رفتار قبيح از كسى كه منسوب به ما باشد، قبيح تر است. با اين بيان او را بدون اينكه تحقير شود، متوجه گناهش كردند:

... يَا شُقرَانُ، إِنَّ الحَسَنَ مِن كُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ، وَ إِنَّهُ مِنكَ أَحسَنُ لِمَكَانِكَ مِنَّا، وَ إِنَّ القَبِيحَ مِن كُلِّ أَحَدٍ قَبِيحٌ، وَ هُوَ مِنكَ أَقبَحُ لِمَكَانِكَ مِنَّا(1).

اى شقران! خوبى از همگان خوب است؛ امّا از تو خوب تر؛ به دليل انتسابت به ما و زشتى، از همگان زشت است؛ امّا از تو زشت تر؛ به دليل انتسابت به ما.

در نتيجه فرق مى كند كه چه كسى و با چه منزلتى از معرفت و رشد معنوى يا طبيعى پرخاش كند؛ پس نسبت به تك تك افراد به لحاظ ارزش گذارى در مقام رفتار غضب در پيش خداوند، ميزانى جدا از ارزشيابى وجود خواهد داشت؛ لذا وجوه ارزشيابى منفى بر حسب اختلاف مراتب ارزشى انسان ها مختلف خواهد بود.

مى كند. اين روايت، با بيان اينكه خشم، از يك محروميت يا امر مخالف ميل توليد مى شود، هم زمان به متفاوت بودن خشم نسبت به قربانيان خود اشاره مى كند:

الحُزنُ وَ الغَضَبُ أَمِيرَانِ تَابِعَانِ لِوُقُوعِ الأَمرِ بِخِلافِ مَا تُحِبُّ إِلاَّ أَنَّ المَكرُوهَ إِذَا أَتَاكَ مِمَّن فَوقَكَ نُتِجَ عَلَيكَ حَزَناً وَ إِن أَتَاكَ مِمَّن دُونَكَ نُتِجَ عَلَيكَ غَضَباً(1).

اندوه و خشم، فرماندهانى هستند كه پس از وقوع چيزى خلاف ميل تو حاصل مى شوند، به طورى كه هرگاه، امر ناخوشايند از جانب مافوقت به تو برسد، اندوه آور و اگر از جانب زيردستت به تو برسد، خشم آور خواهد بود.

اين روايت و روايت قبلى مى رسانند كه اصولاً خشم، در مواردى كه به دليلى امكان بروز ندارد، در مرحله هيجان مى ماند و بالطبع باعث غم، اندوه و آزار روحى فرد مى شود، اما در مواردى كه امكان ظهور وجود دارد، مانند خشم بر زيردست يا ضعيف تر از خود، به غضب يا پرخاش تبديل و نمايان مى شود، لذا در اين صورت اخير، به صفتى رذيله تبديل مى شود و پستى و زشتى را به ارمغان مى آورد.

از بحث بالا نتيجه گيرى مى شود كه براى برطرف كردن هرگونه اندوه و نگرانى، بايد سعى نمود كه از هرگونه هيجان منفى و مضر پرهيز نمود تا ضمن حفظ بهداشت روانى مناسب، از منجرشدن به پرخاش و عواقب بعدى جلوگيرى شود.

خشم نادان در گفتار اوست و خشم خردمند در رفتارش.

طبق اين روايت، لزوماً براى بروز غضب، نبايد بروز كلامى داشت، اين رويه اى جاهلانه است كه معمولاً، بدون اطلاع از ريشه ناراحتى خود صورت گرفته و سطحى است؛ اما پاسخ عملى به خشم، حداقل يك درجه عميق تر است؛ زيرا بر اساس آن، كار عملى صورت مى گيرد؛ اما چون وجه مفارق اين دو حالت عقل است، مى توان نتيجه گرفت كه فرد عاقل، با عملش كارى براى خاموشى خشمش صورت مى دهد و با زبان كسى را آزرده نمى كند. با توجه به روايت فوق، نحوه بروز و ظهور خشم، در ارزش گذارى و طبقه بندى آن دخالت دارد؛ بدين معنا كه پرخاش زبانى، نشان دهنده ميزان عدم كنترل خشم، توسط فرد ضعيف است؛ اما پرخاش عملى بدين معناست كه فرد عاقل توانسته است، حداقل زبان خود را كنترل و منطقى تر عمل كند؛ مثلاً عملى را انجام دهد، چه براى كنترل خشمش باشد؛ مثل خروج از صحنه خشم و چه براى ارائه مخالفت خود، رفتار مخالفى را انجام دهد؛ پس در مجموع فرد عاقل بيشتر عمل مى كند تا حرف بزند. نكته بعدى اينكه خشم، بُعد درونى و بيرونى دارد و فرد جاهل، خشمش سريع ظاهر مى شود؛ ولى فرد عاقل، چون اظهار نمى كند، خشم او درونى مى ماند.

ص:68

ص:70

لشكر قرار داد... [يكى از آنها] رحمت بود و ضد رحمت غضب است...».(1)

در اين حديث شريف، حضرت پنجاه و هفت علامت ويژه را براى عقل، در قالب سپاه عقل نام برده اند. در ادامه حديث، اين مطلب را تأييد مى كنند كه نقاط ضد قواى عقل، همان قواى جهل مى شود؛ يعنى غضب از قواى جهل است.

از بين اضدادى كه براى غضب در بخش واژه شناسى گفته شد، واژه «الرحمة» به رضا نزديك تر است؛ زيرا نتيجه عملى آنها، بخشيدن و رهاكردن رفتار غضبناكِ خود است. ما براى جلوگيرى از كثرت واژگان موافق و مخالف غضب، آنچه را آورديم كه اغلب روايات عنوان كرده بودند؛ ولى واژه هاى هم معنى، مثل «الرحمة» را ذكر نكرديم.

آنچه در انسان باعث خشم منفى مى شود، نوعى جهالت ذاتى يا مركب است؛ زيرا پر واضح است كه اگر آدمى بتواند نيك بينديشد، هيجان خشم هرگز دليلى منطقى، براى مواجهه با مسائل پيش آمده نمى باشد. از طرفى خشم (همانگونه كه مى دانيم)، عواقب مضرى به دنبال خود دارد كه قبلاً پيش بينى نكرده بوديم؛ پس خشم، مصداقى از جهل انسان به عوارض جسمى، روان شناختى و اجتماعى رفتار است.

كَفر (به فتح كاف)، در لغت به معنى پوشاندن(1) است و لذا به شب تاريك، كافر هم مى گويند؛ چون همه چيز را مى پوشاند؛ اما كُفر (به ضم كاف)، بر اساس منابع مختلف، به معناى نقيض ايمان و شكرگذارى و به معنى انكار يا جحد مى باشد(2).

در واژه نامه هاى لسان العرب(3) و مجمع البحرين(4) و كتاب العين(5) واژه «كُفر» به عنوان نقيض «ايمان» و نقيض «شكر» و همچنين به معنى غطاء يا پوشاندن معنا شده است. در كتاب مجمع البحرين، ذيل همين عنوان، روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه معانى كفر در قرآن را پنج تا مى شمارد. اين حديث مفصل است و كامل آن در كتاب شريف كافى نقل شده است(6). خلاصه حديث چنين است: اول: كفر به معنى انكار (جحد) است كه

ص:73

دو نوع است: انكار ربوبى كه بى اعتقادى محض است. دوم: انكار آگاهانه و عمدى، سوم: ترك فرمان خدا، چهارم: برائت و پنجم: ضد شُكر. همچنين روايات ديگرى نيز، به بيان اركان كفر پرداخته اند. بنابراين كفرى كه ضد ايمان است، به خاطر معناى پوششى است كه در ريشه اين لغت وجود دارد و گويا فرد كافر، با كفر خود روى حق را مى پوشاند و اين كار او عمدى بوده و هيچ توجهى به ولى نعمت خود ندارد و در واقع نمى داند كه با چه كسى مخالفت مى كند.

همان گونه كه در بررسى واژه «غضب» و «غيظ» اشاره شد، غضب علائم مشتركى با كفر خواهد داشت؛ زيرا در غضب نيز، تمايلى جدى به غير خدا وجود دارد و آن عبارت است از شيطان و انتقام كه تحت عنوان شفاء الغيظ يا شفاء الغضب در روايات از آن نهى شده و در جاى خود بررسى خواهيم كرد. همچنين، انجام عملى اشتباه ناشى از غلبه هيجان، منجر به دورى از حق خواهد شد. فرد خشمگين، از هرگونه محور حق فاصله گرفته و امكان شناخت حق يا طرف دارى از آن، ديگر برايش وجود ندارد. نارضايتى از وضع موجود هم، در اثر دورى از خدا و از دست دادن توكل به او ايجاد خواهد شد؛ زيرا انسانى كه در اثر خشم، به چيزى جز انتقام فكر نمى كند، در صحنه خشم معتقد است كه فقط خودش مؤثر در سرنوشت خود است و تكليف ديگرى ندارد و سپردن به سرنوشت را عين بى تفاوتى دانسته و لذا ناراضى است. عدم دسترسى او به خواسته هاى نفسانى، باعث احساس محروميت از هدف مى شود.

با توجه به نزديكى نتايج مفاهيم كفر و غضب است كه در حديث رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم غضب را منازعه با خدا ناميده اند:

لاتَغضَب قَطُّ فَإِنَّ فِيهِ مُنَازَعَةَ رَبِّكَ(1).

هيچگاه خشمگين نشو؛ چون با خشم، به نزاع با پروردگارت مى پردازى.

مرور اجمالى بر موارد استفاده واژه كفر در ميان روايات و آيات قرآن، نزديكى آن را با مفاهيمى، چون انكار(2)، كم صبرى، حسادت(3)، بى اعتنايى به گناه(4)، جهل(5)، غفلت(6)،

ص:75

شكّ(1)، نفاق(2) و... نشان مى دهد. نتيجه اينكه احتمال مى دهيم، مفهوم غضب نيز، مانند كفر، با يك رديف مفاهيم مشابهى، مانند انكار طرف مقابل، انكار حقيقت، ضعف و بى تدبيرى، دشمنى و انتقام جويى، ارتكاب فسق و جهل و نادانى مرتبط باشد. بررسى دقيق تر روايات كفر و غضب ما را به دو گروه از مقومات كفر مى رساند:

اول: مقومات عاطفى - هيجانى؛

دوم: مقومات شناختى - عقلى.

روايت طرح شده در اول بحث مى تواند، گروهى از مقومات نوع اول را براى ما مشخص كند. روايت ديگرى نيز از اميرمؤمنان على عليه السلام مى تواند گروه دوم از مقومات را (كه علل شناختى باشد) را نشان دهد:

بُنِيَ الكُفرُ عَلَي أَربَعِ دَعَائِمَ: عَلَي الجَفَاءِ وَ العَمَي وَ الغَفلَةِ وَ الشَّكِّ. فَمَن جَفَا فَقَدِ احتَقَرَ الحَقَّ وَ جَهَرَ بِالبَاطِلِ وَ مَقَتَ العُلَمَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَي الحِنثِ العَظِيمِ وَ مَن عَمِيَ نَسِيَ الذِّكرَ وَ اتَّبَعَ الظَنَّ وَ طَلَبَ المَغفِرَةَ بِلا تَوبَةٍ وَ لا استِكَانَةٍ وَ مَن غَفَلَ حَادَ عنِ الرُّشدِ، وَ غَرَّتهُ الأَمَانِيُّ وَ أَخَذَتهُ الحَسرَةُ وَ النَّدَامَةُ، وَ بَدَا لَهُ مِن

ص:76

اللّهِ مَا لَم يَكُن يَحتَسِبُ وَ مَن عَتَا فِي أَمرِ اللّهِ شَكَّ وَ مَن شَكَّ تَعَالي عَلَيهِ، فَأَذَلَّهُ بِسُلطَانِهِ وَ صَغَّرَهُ بِجَلالِهِ، كَمَا فَرَّطَ فِي أَمرِهِ فَاغتَرَّ بِرَبِّهِ الكَرِيمِ.(1)

كفر، بر چهار پايه استوار است: بر نادانى، كوردلى، غفلت وَ شك؛ زيرا كسى كه نادان باشد، حق را كوچك شمارد، و آشكارا دم از باطل زند، با دانايان دشمنى ورزد و بر گناه بزرگ پاى فشرد. كسى كه كوردل باشد، ياد خدا را به فراموشى سپارد، از گمان پيروى كند و بدون توبه و زارى، طالب آمرزش باشد. كسى كه غافل باشد، از راه راست منحرف شود، آرزوها او را بفريبد، دريغ و پشيمانى فرايش گيرد و از جانب خداوند چيزى براى او رقم خورد كه گمانش را هم نمى كرد. كسى كه از فرمان خدا سركشى كند، دستخوش شك شود و هركه به شك درافتد، خداوند بر او بزرگى كند؛ پس با قدرت خود او را خوار گرداند و با جلال و شكوه خويش، وى را حقير سازد، همچنان كه در كار خود كوتاهى كرد و به پروردگار مهربان و بزرگوار خود مغرور شد.

لذا با اينكه غضب، مفهومى غير از مفهوم كفر است؛ ولى محتواى آن، معانى اى را در بردارد كه به كفر منجر مى شود و اين معناى مقوم بودن غضب براى كفر است؛ يعنى غضب، منجر به كفر مى شود. احتمالاً شخص پرخاشگر در لحظه پرخاش و غضب خود، نسبت به توصيه هاى اخلاقى فوق بى اعتنا شده و منكر توصيه هاى اخلاقى به صبر، بردبارى و حسن ظن به طرف مقابل مى شود؛ لذا به طور كلى منكر توصيه كننده، يعنى خداى تبارك و تعالى و اولياى او مى باشد و اين معناى كفر است؛ اما آسيبِ شناختى غضب، انكار خدا، يا ترديد در خدا و فرمايش اولياء خدا را در لحظه غضب بيشتر توجيه مى كند؛ چون فرد پرخاشگر، به راحتى در مواقع غضب حاضر مى شود، برخلاف فهم و برداشت عقلى خود عمل كند؛ لذا حاضر است، كفر بگويد و هرچه متناسب خود در آن لحظه مى بيند، بر زبان براند.

رابطه كفر و حوزه هاى عاطفى - هيجانى غضب، در روايات تحليل شده است. از جمله روايت ديگرى از مولا اميرمؤمنان عليه السلام كه خود قهرمان مبارزه با غضب بود:

الكُفرُ علي أَربَعِ دَعَائِمَ: عَلَي التَّعَمُّقِ، وَ التَّنَازُعِ، وَ الزَّيغِ، وَ الشِّقَاقِ، فَمَن تَعَمَّقَ لَم يَنِب إِلَي الحَقِّ، وَ مَن كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالجَهلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الحَقِّ، وَ مَن زَاغَ سَاءَت عِندَهُ الحَسَنةُ وَ حَسُنَت عِندَهُ السَّيئَةُ وَ سَكِرَ سُكرَ الضَّلالَةِ وَ مَن شَاقَّ

ص:77

وَعُرَت عَلَيهِ طُرُقُهُ وَ أَعضَلَ عَلَيهِ أَمرُهُ وَ ضَاقَ عَلَيهِ مَخرَجُهُ.(1)

كفر بر چهار ستون استوار است: بر تندروى، ستيزه گرى، كژى [انحراف] و عناد؛ زيرا، كسى كه تندرو باشد، به حق باز نگردد و آن كه از روى نادانى بسيار ستيزه گرى كند، كوردلى او از ديدن حق پايدار مانَد و آن كه [از راه حق] منحرف شود، نيك در نظرش بد و بد در نظرش نيك جلوه كند و مستِ گمراهى شود و آن كه دشمنى و عناد ورزد، راه هايش بر او ناهموار و كارش بر او دشوار شود و راه خروجش [از گمراهى] بر او تنگ گردد.

نكته جالب توجه اينكه در بين روايات، اين ارتباط با غضب كه پرخاش است، مشاهده مى شود؛ نه غيظ كه خشم است. شايد علت آن، اين باشد كه خشم، هيجانى است كه واكنش طبيعى انسان بوده وشروعش ارادى نمى باشد؛ ولى در غضب يا پرخاش، به خاطر بروز خارجى آن، اراده و فعل وجود دارد؛ پس خود فرد در انجام آن مسئوليت دارد.

در صورتى كه خشم فروخورده نشود، افزايش يافته و فرد را مجبور به انجام رفتارهاى ارادى ناهنجار و غيراخلاقى پرخاشگرى مى كند و اين اراده، كفر را قوام مى بخشد؛ پس طبيعى است كه يك رفتار ارادى ناهنجار، يك بازخورد طبيعى به دنبال داشته باشد. اگر مواردى هم تعبير به غيظ شده باشد، بايد تفسير شود؛ مانند روايت زير از اميرمؤمنان عليه السلام كه به دلالت سياق، منظور از غيظ، غضب است كه به وسيله پرخاش فروكش كرده است:

لاَ يَحمِلَنَّكَ الحَنَقِ عَلَى اقتِرَافِ الإِثمِ فتشفي غَيظَكَ وَ تسقم دِينِكَ.(2)

(مراقب باش!) خشم زياد، تو را مجبور به انجام گناه نكند كه خشمت فروكش مى كند؛ ولى دينت معيوب مى شود.

روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام، نيز، غضب را منجر به كفر معرفى مى كند. در صورتى كه به لحاظ محتوا بتوان به اين حديث اعتماد كرد، تحليل خوبى از غضب در آن بيان شده است:

غَيرَةُ النِّسَاءِ الحَسَدُ، وَ الحَسَدُ هُوَ أَصلُ الكُفرِ، إِنّ النِّسَاءَ إِذَا غِرنَ غَضِبنَ، وَ إِذَا غَضِبنَ كَفَرنَ إِلاّ المُسلِمَاتِ مِنهُنَّ(3).

غيرت زنان [از] حسادت است و حسادت، ريشه كفر است. زنان هرگاه غيرت و رشك ورزند، خشم گيرند و چون خشم گيرند، به كفر گرايند؛ مگر زنان مسلمان.

ضمناً اين روايت بيان مى كند كه چرا غضب، منجر به كفر مى شود؛ زيرا عامل

ص:78

محرك آن را حسادت مى داند كه از ضد ارزشى ترين و هيجانى ترين صفات به شمار مى رود. حسادت يكى از عوامل هيجانى غضب به شمار مى رود. به طور غير مستقيم نيز مى شود فهميد كه اگر غضب، تبديل به عمل نشود؛ يعنى در حد همان غيظ ابتدايى بماند، حرمت نخواهد داشت؛ زيرا حسادت نوعاً صفتى است كه آشكار مى شود. حسادت قلبى صرف نيز، شبيه هيجان غيظ است تا ظهور پيدا نكند و به عمل تبديل نشود، حرمتى نخواهد داشت. فرد حسود به هيچ چيزى جز نابودى طرف محسود خود فكر نمى كند و در صورتى كه طرف مقابلش، فرد خاطى نباشد، دچار حرمت ديگرى مى شود كه تعرض به او باشد. به دليل تنقيح مناط، مى توان نتيجه گرفت كه منجرشدن غضب به كفر، اختصاص به زنان نداشته و هر كسى در صورت هيجانى شدن غضب كند، غضب او را به كفر خواهد رساند؛ زيرا در غضب، نوعى بى توجهى و زيرپانهادن دستورات شرع، غفلت و بى اعتنايى به پروردگار وجود دارد.

خسته نشود، مى تواند پشت نقاب شخصيتى خود مخفى بماند. اين مفهوم، با روايت ديگر از حضرت در بحارالانوار تاييد شده است. حضرت در اين حديث، توصيف ظريفى را از عملكرد غضب، با تشبيه مؤثرى بيان داشته اند:

إِنَّ لإِبلِيسَ كُحلاً وَ سَفُوفاً وَ لَعُوقاً فَأَمَّا كُحلُهُ فَالنَّومُ وَ أَمَّا سَفُوفُهُ فَالغَضَبُ وَ أَمَّا لَعُوقُهُ فَالكَذبِ.(1)

همانا ابليس را سرمه اى، آسان كن هايى و ليسيدنى هايى است، سرمه اش خواب، آسان كننده هايش پرخاشگرى و اما ليسيدنى هايش دروغ است.

تناسب سرمه با خواب روشن است. اما تناسب مسهل (آسان كن ها) با غضب، چون بيشترين ادويه جات دارويى، از تسهيل كنندگانى هستند كه خروج امور پست را آسان مى سازند و پرخاش هم موجب انجام رفتارهاى ناهنجارى است كه سزاوار انسان نيست. از رفتار زشت، تند و كلام نامطلوب كه منجر به بروز عوارض ضد ارزشى و عواقب عينى منفى در زندگى مى گردد. در نتيجه خشم منفى، ويژگى خاصى دارد كه صاحب خود را (هر كسى كه باشد) در نگاه ديگران خوار و خفيف خواهد كرد.

كرد كه هميشه پايبند آن است. صرف اظهارنكردن خشم، تضاد را نمى رساند؛ ولى پوشاندن امرى كه در تضاد با رفتار ظاهرى است، نفاق محسوب مى شود.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم غضب را، از صفات منافق برشمرده و برعكس، مؤمن را آدمى خوش اخلاق و شوخ طبع معرفى مى كند:

المُؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ المُنَافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ(1).

مؤمن شوخ و شنگ است و منافق اخمو و عصبانى.

اميرمؤمنان عليه السلام، «الحفيظة» را كه قبلاً غضب معنا كرديم، يكى از پايه هاى نفاق مطرح مى كنند. «حفيظة» كه از ريشه حفظ و تحفظ است، به معنى دفع مالايلائم، يعنى دفع هر امر مخالف بوده و از اين جهت، علت نفاق مى شود كه در نفاق هم، به خاطر تفاوتى كه باطن منافق با بيرونش دارد، اصرار بر محافظت از باور قلبى و باطلش دارد؛ لذا امر بيرونى را با حالت دفع، از خود دور مى كند تا باور اصلى خود را حفظ كند:

النِّفَاقُ عَلَى أَربَعِ دَعَائمَ: عَلَى الهَوَى، وَ الهُوَينَا(2)، وَ الحَفِيظَةِ، وَ الطَّمَعِ.... وَ الحَفِيظَةُ عَلَى أَربَعِ شُعَبٍ: عَلَى الكِبرِ وَ الفَخرِ وَ الحَمِيَّةِ(3) وَ العَصَبِيَّةِ؛ فمَنِ استَكبَرَ أَدبَرَ عَنِ الحَقِّ وَ مَن فَخَرَ فَجَرَ وَ مَن حَمِيَ أَصَرَّ عَلَى الذُّنُوبِ وَ مَن أَخَذَتهُ العَصَبِيَّةُ جَارَ، فَبِئسَ الأَمرُ أَمرٌ بَينَ إِدبَارٍ وَ فُجُورٍ وَ إِصرَارٍ وَ جَورٍ عَلَى الصِّرَاطِ...(4).

ص:81

نفاق بر چهار پايه استوار است: بر هوس و سهل انگارى [در امر دين] و خشم و طمع... و خشم بر چهار شاخه است: خود برتربينى، فخرفروشى، حميت و عصبيت. هر كه خودبرتربين باشد، به حق پشت كند. هر كه فخر فروشى كند، از صراط راستى منحرف شود و به گناه در افتد. هر كه حميت ورزد، بر گناهان اصرار ورزد و هر كه عصبيت داشته باشد، از حق منحرف شود و به باطل گرايد؛ پس چه بد خصلتى است، خصلتى كه نتيجه اش پشت كردن به حق، گناه، اصرار بر گناه و انحراف از راه راست باشد.

در همين جا مى توان برداشت كرد كه روراست بودن و صداقت، چقدر در خاموش كردن غضب مى تواند مفيد باشد؛ زيرا دورويى و تضاد، منشاء غضب مى شود. تفاوت ظاهر و باطن، جز در مواقع ضرورت، مثل تقيه يا مصالح ديگرى كه مصداق دروغ مصلحت آميز است، نبايد جايز باشد؛ چون تعادل هيجانى افراد را به هم ريخته و نياز به مديريت هيجانى بالايى خواهد داشت.

ص:82

مردى نزد عيسى بن مريم آمد و گفت: «اى روح الله! من زنا كرده ام، مرا پاك گردان». عيسى عليه السلام أمر نمود كه منادى در بين مردم ندا دهد كه همه براى تطهير فلانى خارج شوند. وقتى جمع شدند و مرد در گودال قرار گرفت، صدا زد هركس حدّ الهى بايد بر او جارى شود، مرا حدّ نكند! همه مردم متفرق شدند، به غير از حضرت يحيى و عيسى عليه السلام. يحيى نزد گناهكار رفت و گفت: «مرا پندى ده!» گفت: «نفس خود را با خواهش هاى نفسانى ات تنها مگذار كه هلاك مى شوى». يحيى فرمود: «باز بگو». گفت: «خطاكار را به خطايش سرزنش مكن». فرمود: «باز هم پندى ديگر ده!» گفت: «خشم مكن!» فرمود: «[پندت] مرا بس شد»(1).

بررسى توصيه هاى اخلاقى - حديثى، اين ذهنيت را در مورد غضب به ما مى دهد كه غضب، يكى از علل مهم زمينه ساز گناهان مى باشد؛ چنان كه خود خشم نيز، يكى از گناهان كبيره و مهم به شمار مى رود و جايگاه ويژه غضب را در ميان ساير ناهنجارى ها مى رساند. مفهوم روايتى از امام صادق عليه السلام در كافى نيز، اين معنا را تأييد مى كند كه غضب، كليد هر شرى مى باشد:

الغَضَبُ مِفتَاحُ كُلِّ شَرٍّ(2).

خشم، كليد هر بدى است.

اگر شر را موضوعى خارجى و قابل تحقق در زندگى انسان در نظر بگيريم، ناچار خود را در يكى از پديده هاى انسانى نشان خواهد داد. به اين صورت كه شر مرتبط با يكى از پديده هاى زمان، مكان و افراد و روابط آنها با خود يا پروردگار خواهد بود؛ در اين صورت مى توان شر را محمول اين پديده ها قرار داده و خواهيم داشت:

زمان شر و آن زمانى است كه شامل غائله پرخاش باشد. زمانى است كه خشم غليان پيدا مى كند؛ ولى هيچ كنترلى بر آن وجود ندارد. فرد خشمگين، لحظه ايجاد خشمش را فراموش مى كند. در حالت كلان نيز، دوره هايى از تاريخ بشريت را شامل مى شود كه جنگ و خونريزى به عنوان مصداق كامل خشونت رواج داشته باشد. در چنين مواقعى، به سهولت

ص:84

مى توان ارتباط خشم را با برهه هاى شر اجتماعى در نظر گرفت. در واقع، فرهنگ پرخاشگرى در زمانه فوق حاكم بوده و هنجار محسوب مى شود. خروج از اين نوع خشم اجتماعى مى تواند، با شكستن بدعت هاى اجتماعى صورت پذيرد. كارى كه معمولاً رهبران مؤثر، در جوامع تحت امر خود ايجاد مى نمايند.

مكان شر و آن محلى است كه مربوط به درگيرى و دعواست. مكانى كه خشم در آن به وقوع مى پيوندد. موقعيت مكانى ممكن است، در تداوم خشم مؤثر باشد، مگر اينكه فرد آن مكان را ترك كند. اين جدايى مى تواند به صورت فيزيكى باشد يا اعتبارى به وسيله انحراف فكر و توجه از موضوع خشم به مسائل ديگر صورت مى گيرد.

فرد شرور كه خصلت بارزش خشم و غضب است. از انواع خشم گفته شده، و بر اساس روايات، فرد شرور كسى است كه خشم او زودبروز و ديرخاموش باشد. چنين شخصى اولين پاسخ هاى رفتارى اش با غضب است. هر رفتارى كه با غضب و سوءظن نسبت به طرف مقابل باشد، عاقبت به شر عظيم منجر مى شود.

روابط شر كه لايق بين اشرار است و مشتمل بر انواع دروغ، اذيت، حق خورى و... و ملازم با انواع خشم كلامى و جسمى مى باشد. روابط اشرار، شايد بيش از هر جاى ديگر، مشتمل انواع جلوه هاى آشكار و پنهان غضب، مانند انواع حيله ها، فريب ها و... باشد. اگر فرد خشمگين، داراى صفات شايسته ديگرى، مثل حلم، كظم و... نباشد، خشم او مفتاح بدترين روابط با اطرافيانش خواهد بود. در اين نوع موقعيت ها، خشونت ها مى توانند، عامل به كاربستن اصول ارتباطى ناهنجار باشد؛ مانند بى اعتمادى، عدم صداقت، انتقام گيرى و....

شر نسبت به پروردگار هم شامل ناسپاسى، كفرگويى، غفلت، خيانت، نافرمانى و... مى شود و شايد از اعظم گناهان كبيره، غضب مخلوق بر خالق باشد كه مخصوص سران كفر و الحاد، مانند نمرود و فرعون است. انسان جاهل يا غافل ممكن است، موضع گيرى منفى نسبت به پروردگار داشته و نسبت به عدالت يا هر صفت ديگرى از او دچار اشتباه شود. چنين فردى نخواهد توانست، رفتارهاى خود را بر اين اساس تنظيم نمايد و لذا تظاهرات رفتارى خشن، اعتراض آميز و مخالفت جويانه با پروردگار خود خواهد يافت. در اينجا خشم، موجبات فاصله گيرى بيشتر از خداوند شده و در نهايت به مصداق: ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ1، منكر خداوند بشود.

بر اساس اين روايت مختصر، ولى معتبر، مى توان پيش بينى كرد كه محور همه

ص:85

صورت هاى رفتارى شرى كه تصور شد، ممكن است، غضب باشد. در بحث آثار كنترل غضب، عرض خواهد شد كه چگونه كنترل غضب در همه اين محدوده ها، باعث بروز خير و سعادت براى افراد مى شود.

تحقيق عرض شد. معناى حديث اين مى شود كه اگر كسى به روش درستى، مثل بردبارى و كظم، جلوى غيظ خود را نگيرد؛ بلكه به روش نادرستى غيظ خود را آشكار كرده و پرخاش كند، چنين عواقبى دارد. گويا فردى طرف سخن است كه مى تواند اين كار را بكند؛ ولى خشم خود آشكار مى كند. منظور از اراده خداوند در اينجا نيز اراده تكوينى خداوند است به اجراى امور، بر اساس مقدرات خود؛ چون هر رفتار پرخاشگرانه اى، چنين اثر وضعى را خواهد داشت؛ لذا در روايت ديگرى از آن حضرت تصريح شده كه عواقب سه گروه كه يكى فرد غضوب است، به خودشان برمى گردد، قبل از اينكه به ديگرى برسد، به دليل لفظ تبدأ بأنفسهم عواقب از خود فرد غضوب شروع مى شود تا طرف مقابلش:

عُقُوبَةُ الغَضُوبِ وَ الحَقُودِ وَ الحَسُودِ تَبدَأُ بِأَنفُسِهِم!(1)

كيفر افراد عصبانى و كينه توز و حسود، نخست به خودشان مى رسد.

از طرفى هم آن حضرت، خود عواقب كلى خشم را بيان مى كنند. حضرت به طور اجمال فرموده اند كه گمراهى و ضلالت انسان ها به دليل عوامل خشم و شهوت است. اين دو گرايش، انگيزه هاى مهمى در انسان ايجاد مى كنند و در مسير ارضاء، انسان را تحت فشار مى گذارند كه فقط پيشگيرى و كنترل آنها انسان را از گمراهى نجات خواهد داد:

ضَلالُ النُّفوُسِ بَينَ دَوَاعِي الشَّهوَةِ وَ الغَضَب(2).

گمراهى انسان ها، در بين عوامل شهوت و خشم است.

نهايت گمراهى انسان مى تواند، مرگ ناشى از غيظ مهارنشده باشد. به طورى كه حضرت فرمودند، گمراهى سرانجامى جز هلاكت و مرگ نخواهد داشت؛ اما حضرت روى نقطه خاصى دست گذاشته و هلاكت را سرانجام غيظى مى دانند كه در يك شرايط كاملاً نابرابر صورت بگيرد. حضرت فرمودند:

مَن اغتَاظَ عَلَي مَن لايَقدِرُ عَلَيهِ مَاتَ بِغَيظِهِ(3).

اگر كسى بر كسى خشمگين شود كه قدرت انتقام از او را ندارد، با خشم خويش بميرد.

يعنى انتقام گرفتن از كسى كه توانايى مقابله ندار؛. زيرا به نظر غير انسانى ترين حالتى است كه در شفاء غيظ ممكن است، تصور شود. فرجام مرگ در اثر خشم منفى، نوعى

ص:87

بدنامى به دنبال دارد كه از آن به مرگ بد تعبير آورده مى شود

«عطب» در متون روايات به عنوان هر نوع هلاكت را شامل مى شود(1). در منابع لغت، «عطب» لفظى عمومى است كه شامل هلاكت انسان و حيوان مى شود(2). از اين تعبير مى شود فهميد كه انسان، گاهى در اثر عدم كنترل خشم خود، انواع بدبختى ها و نابودى ها در انتظارش مى باشد. در حديث اميرمؤمنان عليه السلام كنترل و نگهداشتن از بروز غضب، عامل نجات از عطب و هلاكت است. با توجه به روايات قبلى مى توان معناى عكس نيز، از اين حديث گرفت؛ يعنى اگر موقع بروز غضب، خودنگهدار نباشيم، در ورطه هاى نابودى خواهيم افتاد:

ضَبطُ النَّفسِ عِندَ حَادِثِ الغَضَبِ يُؤمِنُ مَوَاقِعَ العَطَبِ(3).

خويشتندارى به هنگام بروز خشم، از افتادن در ورطه هاى هلاكت مصون مى دارد.

زير از اميرمؤمنان عليه السلام، ويژگى جنون را براى خشم اثبات مى كند:

إِيَّاكَ وَ الغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنوُنٌ وَ آخرُِهُ نَدَمٌ(1).

از خشم بپرهيز كه اولش ديوانگى و آخرش پشيمانى است.

اما وضعيت جنون، موقعيتى بوده و گويا با ازبين رفتن خشم نيز زايل مى شود و جز پشيمانى چيزى را به يادگار نخواهد گذاشت؛ لذا پى آمد خشم جنون آميز، بعد از فروكش كردن آن، ندامت است؛ چون امكان بررسى و ارزيابى عواقب كار، بعد از خاموشى هيجان وجود خواهد داشت.

استفاده از واژه «اياك»، تأكيد مضاعفى بر تاثيرگذارى غضب بر قواى عقلى انسان است؛ يعنى حتماً و حتماً از غضب پرهيز كن! به خاطر اينكه از اول تا آخرش مضر است. پر واضح است كه جنون در صورتى كه بازگشتى داشته باشد، هر فرد صالحى را از عوارض و نتايج وخيم اش پشيمان خواهد كرد.

يعنى اختيار نفس خود را به خشم دادن، قاعدتاً باعث پشيمانى خواهد شد.

هركه بر كسى خشم گيرد كه توان آسيب رساندن به او را ندارد، اندوهش دراز گردد و خود را عذاب دهد.

از اين حديث فهميده مى شود كه احتمالاً، بين خشم گرفتن بر آدم ناتوان و تحريك وجدان اخلاقى، رابطه اى وجود دارد. درباره بحث اين موضوع مربوط به فلسفه اخلاق است كه آيا انسان، نيروى كنترل كننده ذاتى به نام وجدان دارد يا نه؟ اگر ما چنين نظرى را بپذيريم و بگوييم آدمى در فطرت خود، ملاكى براى تشخيص ابتدايى محاسن اخلاقى دارد؛ در اين صورت، هرگونه اقدام غير اخلاقى، مثل خشم، ناديده گرفتن فرامين فطرى و وجدانى محسوب شده و به خودى خود، منشاء احساس گناه و عذاب وجدان خواهد شد؛ ولى مبناى بعضى از بزرگان معاصر در بحث فلسفه اخلاق(1)، اين است كه وجدان يا عقل عملى، نيروى مجزايى نيستند و در واقع، جزء آثار عقل نظرى مى باشد. معناى اين سخن، اين است كه انسان با درك عقلى خود، به غير منطقى بودن اين كار پى مى برد. در هر صورت، نتيجه براى ما يك مطلب است و آن اينكه انسان، به خاطر زشتى عملش خود را سرزنش كرده و به دنبال آن، محزون خواهد شد.

همچنين، مى توان دنياى جديدى را در بحث روان شناسى ماوراء گشود. بر اين اساس مى توان گفت: خشم منفى ممكن است عواقبى منفى و محسوسى براى شخص خشمگين ايجاد كند؛ به طورى كه هيچ توجيه تجربى محسوسى، جز تأثيرات ماورايى براى آن نباشد. آنچه مسلم است، وجود پى آمدهايى، چون حزن و غم بعد از غضب است. روايت كوتاه ديگرى از آن حضرت نيز، به اين حقيقت اشاره كرده است:

مَن كَثُرَ تَغَضُّبُهُ مَلَّ(2).

كسى كه زياد خشمگين شود، ملول و غمگين مى گردد.

در روايت زير از مولا اميرمؤمنان عليه السلام، تعبير به عدوّ شده است:

الغَضَبُ عَدُوٌّ فَلاتُمَلِّكهُ نَفسَكَ(1).

پرخاشگرى دشمن است؛ پس خود را در مالكيت او قرار نده.

تعبير به مالكيت نيز، حكايت از اين است كه انسان در موقعيت خشم، گويا مالكيت نفس خود را نداشته و خود را در اختيار هيجان آزاردهنده اى، مثل خشم گذاشته است.

بر اساس تعريفى روان شناختى از شخصيت(2)، آن دسته از ويژگى هاى فردى كه الگوهاى ثابت رفتارى را نشان مى دهد، شخصيت فرد است. بر اين اساس، شخصيت فردى پرخاشگر، ويژگى خاصى از اوست كه الگوهاى ثابت رفتارى آن فرد را نشان مى دهد؛ مانند تندى، خشونت و... بنابراين فردى كه پرخاشگرى جزء شخصيت او شده باشد، مالكيت بر نفس او داشته و تا حدودى بدون كنترل و ناخواسته از او صادر مى شود؛ يعنى اگر كسى در مواردى نمى تواند خشم خود را كنترل كند، دست كم بايد مراقبت كند تا به امرى دائمى تبديل نشود تا باعث نابودى صاحبش بشود. نتيجه گيرى اين توصيف ماهيتى به ما مى گويد كه در مواقع فعال شدن هيجان خشم منفى ممكن است، اختيار و كنترل انسان از هر آنچه مطابق عقل و منطق باشد، خارج شده و امور ناخواسته اى از شر و بدى به دنبال خشم محقق شود.

نكته ديگر اينكه، چون هيجان خشم در ذات بشر وجود دارد و طبيعتاً نمى شود آن را ريشه كن نمود، تعبير روايت، بر كنترل مالكيت خشم بر روان انسان است؛ يعنى حداقل مقابله با خشم اين است كه مراقبت از استيلا و حاكم شدن خشم بايد نمود، اگر چه نمى شود آن را ريشه كن نمود.

مرحوم «فيض كاشانى» رحمه الله در كتاب الحقائق ضمن بيانى از قوه غضب و شهوت مى فرمايند: «گاهى اين دو نيرو بر عليه نفس عصيان كرده تا وصول به هلاكت و دورى از خدا پيش مى برند»(3) هر دوى اين نيروها، مقابل نيروى حاكمى به نام علم (كه از آن به عقل، حكمت و تفكر نام برده مى شود) هستند. به تعبير مرحوم فيض كاشانى رحمه الله اين نيروى حاكم، همان حزب الله است؛ ولى غضب و شهوت، لاحق به حزب الشيطان اند و به قول ايشان سزاوار است كه انسان به كمك عقل، شهوت و غضب خود را مسخر گرداند.

ص:92

محو و نابودى انسانيت را مى توان هم دنيوى، هم اعتقادى و آخرتى در نظر گرفت. به راستى خشم و غضب، آدمى را از خوى و خصلت انسانى خود منحرف كرده و از او موجودى بسيار پست مى سازد. انسانى كه هيجان خشم بر او مسلط باشد، با هيچ كدام از صفات ذاتى خود، قابل ارزش گذارى نمى باشد؛ زيرا تمام مابه الامتيازش، خوى و خصلت انسانى اش مى باشد كه آن هم توسط خشم مورد تهديد قرار مى گيرد. در روايت اميرمؤمنان على عليه السلام، غضب به طور مطلق نابودكننده انسان معرفى شده است:

الغَضَبُ يُردِي صَاحِبَهُ وَ يُبدِي مَعَايِبَهُ(1).

خشم، صاحب خود را نابود مى كند و عيب هايش را آشكار مى سازد.

در همين مضمون مى باشند، رواياتى كه غضب را باعث ضلالت و گمراهى مطلق معرفى مى نمايند؛ زيرا گمراهى انسان، در اصل اضمحلال و نابودى ماهيت او مى باشد. حديث شريفى از اميرمؤمنان عليه السلام اين مطلب را تاييد مى فرمايند:

ضَلالٍ النُّفُوسِ بَينَ دَّوَاعِي الشَّهوَةِ وَ الغَضَبِ(2).

گمراهى انسان ها در بين انگيزه هاى شهوت و خشم است.

نكته روايت در اين است كه عامل گمراهى را دواعى غضب و شهوت معرفى مى نمايند؛ يعنى شهوت خواهى و غضب خواهى. با اين تعبير كه انگيزه هاى غضب و شهوت را علة العلل بدانيم، اصل نيروى غضب و شهوت به دلايل فلسفه وجودى شان حفظ مى شود و صرفاً مواردى از آنها مورد سرزنش قرار مى گيرند كه با قصد ارادى رفتار انسان، به طور عمدى جهت گيرى شده به سمت اين غرائز باشد. گاهى انسان به اندازه اى ممكن است به غريزه خواهى خو گرفته باشد كه در شناخت انگيزه رفتار خود به اشتباه بيفتد. چنين كسى، رفتار خود را درست پنداشته و هميشه از ضعف خود غافل خواهد شد. براى پرهيز از اين نوع غفلت، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هشدار مى دهند كه انگيزه هاى انسان، توسط شيطان ممكن است، مرتب جابه جا شود؛ اما نهايتاً در موضوع غضب، انسان زمين خواهد خورد. در ضمن اين روايت، اهميت غضب را هم گوشزد مى نمايد:

إن الشيطان ينتقل في جسم إبن آدم فإِذَا عصمه الله من باب، تحول له من باب آخرحتى يهلكه لغضبه(3).

ص:93

همانا شيطان در بدن انسان حلول مى كند؛ به طورى كه خداوند هرگاه آن را از درى حفظ فرمود، از در ديگرى وارد مى شود، تا جايى كه او را به خاطر غضب نابود مى كند.

حديث شريف ديگرى از آن حضرت، علت نابودكنندگى غضب را ويژگى افساد اين صفت نام مى برد؛ يعنى غضب باعث فساد در اخلاق، اعتقاد و زندگى انسان شده و نهايتاً منجر به نابودى او خواهد شد:

لاتغضب فإنّ الغضب مفسدة(1).

خشمگين مشو؛ چون خشم تباه كننده است.

امام عسگرى عليه السلام نيز، در ضمن بيان اينكه تجديد اعتقاد به ولايت آل محمد مى تواند انسان را از تأثيرگذارى شياطين در مواقع غضب محفوظ دارند، مى فرمايند كه نفحات شياطين، چيزى است كه باعث هلاكت انسان خشمگين در دنيا و آخرتش مى شود:

... فَإِنَّكُم كُلَّمَا جَدَّدتُم عَلَى أَنفُسِكُم وَلايَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ تُجَدَّدُ عَلَى مَرَدَةِ الشَّيَاطِينِ لَعَائِنُ اللَّهِ وَ أَعَاذَكُمُ اللَّهُ مِن نَفَخَاتِهِم وَ نَفَثَاتِهِم فَلَمَّا قَالَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا نَفَخَاتُهُم قَالَ هِيَ مَا يَنفُخُونَ بِهِ عِندَ الغَضَبِ فِي الإِنسَانِ الَّذِي يَحمِلُونَهُ عَلَى هَلاكِهِ فِي دِينِهِ وَ دُنيَاهُ....(2)

... هر گاه شما ولايت محمد صلى الله عليه و آله و سلم و على عليه السلام را مجدداً بر خويش عرضه مى كنيد، لعنت هاى خدا بر گروه شياطين تجديد مى شود و خداوند شما را از آنچه آنها بر شما مى دمند، حفظ مى كند. زمانى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم سؤال شد: «آنچه شياطين مى دمند چيست؟» فرمودند: «چيزهايى كه آنها در انسان خشمگين، باعث تباهى دين و دنيايش مى شود»....

از مجموع اين احاديث نتيجه مى گيريم كه بين دواعى يا برانگيزان هاى غضب و نابودى شخصيت آدمى رابطه وجود دارد؛ زيرا دواعى نيز، عاقبت منجر به خود هيجان خواهد شد. چنين ضررى، هم به لحاظ قضاوت ها و ارزيابى هاى خود فرد شكل مى گيرد و هم بر اساس ارزيابى هاى ديگران از رفتار انسان كه در بخش آثار اجتماعى خشم بيان مى شود.

همچنين مقابله با غضب ممكن است، داراى مراحل و يا سطوحى باشد و در كنترل

ص:94

غضب، بايد جوانب مختلفى از يك موضوع در نظر گرفته شود. دو روايت آخر، گوياى اين مطلب اند كه راز نابودى شخصيت انسان در چيست و چگونه اتفاق مى افتد. زيرا خشم با بروز زشتى هاى اخلاقى و نفسانى انسان، او را بى آبرو كرده و باعث نوعى سقوط شخصيتى و اجتماعى مى شود. انسانى كه مرتب ارزش هاى اخلاقى خود را زير پا مى گذارد، در نهايت دچار بى ارزشى شده و از درون استحاله خواهد شد. نتيجه اين امر، افت احساس احترام به خود(1) يا عزت نفس مى شود كه نوعى شخصيت بيمار است. در اينجا شخص پرخاشگر، در چرخه باطلى از نابودى قرارمى گيرد. پرخاشگرى به عنوان تلاشى براى از دست ندادن مابقى عزت نفس و احساس كمبود عزت نفس باعث ضعف اراده در كنترل خشم و...

از ظاهر بعضى روايات استفاده مى شود كه عواقب منفى غضب، مخصوص حالت خاصى است كه منجر به حاكميت غضب باشد؛ مانند: مالكيت غضب، اطاعت غضب، غلبه غضب و تندى غضب؛ در نتيجه اگر خشم شديد جزء خلق و خوى و شخصيت كسى بشود، چنين نتيجه قطعى در انتظار او خواهد بود. مانند حديث اميرمؤمنان على عليه السلام درباره مالكيت غضب:

ظَفِرَ الشَّيطَانُ بِمَن مَلَكَهُ غَضَبُهُ(2).

هركس مقهور خشم خويش شود، شيطان بر او پيروز گردد.

حديث ديگرى از آن حضرت، اطاعت از سه موضوع از جمله غضب را عامل هلاكت و نابودى انسان مى داند؛ يعنى پذيرش بى چون و چراى غضب، شهوت و زنان:

ثَلاثٌ مُهلِكَاتٌ طَاعَةُ النِّسَاءِ وَ طَاعَةُ الغَضَبِ وَ طَاعَةُ الشَّهوَةِ(3).

سه چيز انسان را نابود مى كند، اطاعت از زنان، اطاعت از خشم و اطاعت از شهوت.

به دليل جداآوردن شهوت و نساء مى توان حدث زد كه منظور از شهوت، موضوعى اعم از زنان است و همين طور منظور از زنان هم، اعم از شهوت است. مثلاً ضعف تدبير مشهورى كه به خانم ها نسبت داده مى شود؛ البته طاعت صرف از هركسى غير از معصوم نيز مى تواند مهلك باشد؛ در اين صورت اختصاص به زنان نخواهد داشت. مفهوم مالكيت غضب بر نفس يا اطاعت نفس از آن، هر دو در مفهوم تسليم شدن برابر غضب مشترك خواهند بود. مفهوم غلبه غضب هم نتيجه اش همين است. تعبير روايت از نتيجه غلبه، سقوط در حد حيوانيت است:

ص:95

مَن غَلَبَ عَلَيهِ غَضَبُهُ وَ شَهوَتُهُ فَهُوَ فِي حَيِّزِ البَهَائِمِ(1).

كسى كه خشم و شهوت بر او مسلط است، در زمره ستوران است.

لذا در بسيارى از روايات به لسان هاى مختلف از غضب پرهيز داده شده است؛ اما هلاكتى كه به غضب نسبت داده مى شود، مى تواند موقعيت اجتماعى و بين فردى شخص غضب كننده باشد يا ايمان و آخرت كه از دست دادن همه مى تواند، مصداق هلاكت باشد.

روشن ترين مصداق هلاكت، مرگ در نتيجه رفتار تند شخص غاضب است كه دور از احتمال نمى باشد. اين معنا، مصداق روايتى از حضرت على عليه السلام است كه غضب را در پرتو تندخويى و پرخاش، عامل هلاكت معرفى مى فرمايند:

حِدَّةُ المَرءِ تُهلِكُهُ(2).

تندخويى انسان [پرخاشگرى] او را هلاك مى كند.

در حديث اميرمؤمنان عليه السلام بر پيشتازبودن دشمنى خشم و شهوت نسبت به ساير صفات رذيله تأكيد شده است:

أَعدَي عَدُوٍّ لِلمَرءِ غَضَبُهُ وَ شَهوَتُهُ فَمَن مَلَكَهُمَا عَلَت دَرَجَتُهُ وَ بَلَغَ غَايَتَهُ(3).

دشمن ترين دشمن شخص، خشم و شهوت اوست؛ پس هركس بر آن دو مسلط باشد، مرتبه اش بالا رفته و به مقصود خود رسيده است.

در برابر اين دشمن عظيم نفس، اگر كوتاهى شود، طبيعتاً شرارت او همه جوانب زندگى فرد را در بر خواهد گرفت. مفاد حديث ديگرى از آن حضرت نشان مى دهد، عكس مورد نيز صادق است؛ يعنى مالكيت بر غضب و شهوت نيز، رأس فضايل محسوب مى شود:

رَأسُ الفَضَائِلِ مِلكُ الغَضَبِ وَ إِمَاتَةُ الشَّهوَةِ(4).

تسلّطداشتن بر خشم و ميراندن خواهش نفس، سرآمد فضايل است.

اصلى ترين عنصر ارزشمند بشر را كه فهم و درك باشد، تهديد مى كند. در عقايد دينى ما، منابع فهم و ادراك انسان بعد از حواس ظاهرى، به عهده عقل و قلب گذاشته شده است. روابط منفى بين غضب و اين دو نيروى شناخت در انسان نيز، در روايات متعدد تبيين شده كه سعى ما در اين بخش، بررسى عوارض فوق است.

است كه بيان كنند، انسان در حالت هيجان منفى خود، كنترل قواى منطقى خود را از دست مى دهد و حداقل آثارى چون ضعف در استدلال و فهم درست از مسائل خواهد داشت. در روايتى از حضرت امير عليه السلام بيان شده كه حكمت به عنوان امتياز اصلى ماهيت انسان، تحت الشعاع خشم و شهوت قرار مى گيرد. هيجاناتى كه از حالات جدى انسان هستند:

غَيرُ مُنتَفِعٍ بِالحِكمَةِ عَقلٌ مَعلُولٌ بِالغَضَبِ وَ الشَّهوَةِ(1).

انديشه اى كه مريضِ خشم و شهوت است، از حكمت بهره اى نبرد.

خود غضب نيز به طور مستقل، عامل تباهى عقل و فهم ناميده شده است. روايتى از اميرمؤمنان عليه السلام در تأييد روايت كافى، غضب را فاسدكننده لباب، يعنى عقول ناميده است، كه معناى جامع ترى براى ويژگى خاص انسان محسوب مى شود؛ زيرا لبّ عصاره و اصل وجود چيزى را مى گويند(2). گويا عصاره وجودى انسان، در عقلش خلاصه مى شود و با تمام ماهيت او برابر است:

الغَضَبُ يُفسِدُ الأَلبَابَ، وَ يُبَعِّدُ مِن الصَّوَابِ(3).

خشم، خردها را تباه مى گرداند و از جاده صواب دور مى سازد.

نتيجه اينكه انسان، عقلش فاسد شود، دورى و ترك راه درست است. انسانى كه عقلش درست كار نمى كند، راه كج و انتخاب نادرستى خواهد داشت. منظور از عدم مالكيت غضب يا شدت غضب نيز، همان حالت حاكميت غضب است كه بيشترين آثار خشم منفى مربوط به اين حالت مى باشد. منظور اصلى از مالكيت و فساد عقل، همان غلبه كردن غضب است.

انسانى كه فصل منطقى از جنس حيوان، قوه عقلى او مى باشد، بدون برخوردارى از عقل و حداقل در طول مدت غضب، ارزش رفتارهايش تا حد بهائم سقوط خواهد كرد. حديثى ديگرى از آن حضرت، اين حقيقت را بيان مى كند:

مَن غَلَبَ علَيهِ غَضَبُهُ وشَهوَتُهُ فَهُوَ فِى حَيزِ البَهَائِمِ(4).

هر كه خشم و شهوتش بر او چيره شوند، در جايگاه ستوران است.

در توصيف غلبه غضب نيز، در روايت زير از آن حضرت را داريم كه فرمودند:

ص:98

لاينبغي أن يعدّ عاقلاً من يغلبه الغضب و الشهوة(1).

كسى كه خشم و شهوت بر او مسلط است، سزاوار نيست عاقل شمرده شود.

عكس فرايند تأثيرگذارى خشم نيز تصوير شده است؛ يعنى رواياتى داريم كه شناسايى عقل و فكر سالم از غير سالم را به وسيله غضب ممكن دانسته اند؛ يعنى اگر راى و نظر درستى موقع خشم صادر بشود، معلوم مى شود كه از سخت ترين مرحله و خطر گذشته است؛ يعنى اعتقاد صاحب راى به اندازه اى جدى است كه خشم هم نمى تواند او را منصرف كند. خشمى كه موقع بروزش، هيچ ضمانتى ندارد كه انسان را بر خلاف عقايد پيشينش حركت دهد؛ مانند حديث شريف از امام مجتبى عليه السلام كه فرمودند:

لا يُعرَفُ الرَّأيُ إِلاَّ عِندَ الغَضَبِ(2).

رأى [واقعى] جز به گاه خشم شناخته نشود.

همچنين است، اگر زيركى (كَيّس) را از ثمرات عقل سالم بدانيم، طبق روايت زير از امير مؤمنان عليه السلام، زيركى نيز، به وسيله كنترل خشم و شهوت شناخته خواهد شد:

إِنَّ الكَيِّسَ مَن كَانَ لِشَهوَتِهِ مَانِعاً وَ لِنَزوَتِهِ عِندَ الحَفِيظَةِ وَاقِماً قَامِعاً(3).

زيرك كسى است كه جلوگير شهوت خود باشد و هنگام خشم، تندى و تيزى خويش را مقهور و سركوب كند.

دليل مطلب هم روشن است؛ زيرا زيركى، نوعى فعاليت فكرى بر اساس توجه به نكات ظريف و دقيق در نتايج اعمال محسوب مى شود. فرد كيّس كسى است كه از بى نتيجه بودن غضب آگاه است و بلافاصله قبل از بروز رفتار، از آن پرهيز مى كند؛ گويا فرد زيرك، حافظ نيروى عقل خود بوده و از هرگونه آسيبى آن را محافظت مى كند. در همين مضمون روايت امام صادق عليه السلام نيز، مؤيد اين مطلب است كه حكمت و درست انديشى حكيم، يعنى فرد صاحب توانمندى تعقل و تفكر، در گرو صاحب اختياربودن، نسبت به غضب است:

الغَضَبُ مَمحَقةٌ لِقَلبِ الحَكِيمِ، وَ مَن لَم يَملِك غَضَبَهُ لَم يَملِك عَقلَهُ(4).

خشم، دل حكيم را تباه مى كند و كسى كه اختيار خشم خود را نداشته باشد، اختيار عقل خويش را ندارد.

جمع بندى روايات اين بخش در آسيب هاى شناختى اين است كه اولاً تعبير روايات،

ص:99

همه بر روى غضب است؛ يعنى آثار مضر غضب، موقعى است كه هيجان به پرخاشگرى تبديل شده باشد؛ اما صرفاً در غيظ يا خشم تنها كه هيجان بدون رفتار پرخاشگرايانه باشد، گفتيم كه با غضب فرق داشته و مفاد روايات اين بخش نمى باشد. به طور بديهى، رفتارهاى پرخاشگرانه، انسان را هم به لحاظ قواى شناختى درونى به هم مى ريزد و هم به لحاظ رفتار بيرونى از او انسانى مى سازد كه سبك، كم شخصيت و به دور از انديشه مى باشد؛ لذا در روايت حضرت امير عليه السلام داريم كه؛

الغضب مركب الطيش(1).

خشم، مَركب سبك سرى است.

را به زمين برساند.

حديث صرفاً در صدد بيان علائم جسم و فيزيولوژيكى خشم خواهد بود؛ البته تعبير به آتش، ديگر چندان اهميتى را نيز براى غضب اثبات نخواهد كرد. از سويى نيز آتش قلب، اختصاصى به حالت خشم نخواهد داشت؛ زيرا قلب هميشه به عنوان يك عضو گرم و ملتهب مطرح است چنان كه در معناى جمرة آورديم؛ هرچند در حالت خشم، تپش و حرارت محسوس تر است؛ چون گرما از سطح پوست محسوس تر است؛ زيرا خون به سطح آن رسيده است.

يكبار نيز مى توان، معناى عميق ترى به روايات اين باب داد و آن اينكه بگوييم، منظور از آتش قلوب، اشاره دادن به خطر بزرگترى است و آن نابودى قلب به عنوان مدرك عظماى معارف عمقى و يقينى بشر و نيز از دست دادن عواطف خاص بشرى است.

توضيح مطلب اينكه، بر اساس منابع قرآن و سنت چنين بيان مى شود كه قلب انسان، محل برخى از انواع شناخت هاى عميق است كه نسبت به شناخت حسّى عميق تر و وسيع تر است؛ بدين معنا كه شناخت امور غير قابل رؤيت و غير قابل حسّ، به قلب نسبت داده مى شود. همچنين مدركات قلبى، با ارزش تر از مدركات حسّى اند. به طورى كه درك عينى، به انسان هاى فاقد عقل و بينش عميق و درك قلبى، به انسان هاى متعالى و خاص نسبت داده مى شود. همچنين در معرفت شناسى اسلامى، قلب مدرك علم حضورى است كه بى واسطه و بدون تصور و تصديق است. علم حضورى، اكتسابى نيست و فطرى است؛ اما عقل، مدرك علم اكتسابى است كه به واسطه مفاهيم كلى، داده هاى حسى و اشكال قياس منطقى به دست مى آيد و اكتسابى است؛(1) براى مثال حديثى را ذكر مى كنيم ذعلب از اميرمؤمنان على عليه السلام در زمينه معارف قلبى نقل مى كند:

قَالَ بَينَا أَمِيرُالمُؤمِنِينَ عليه السلام يَخطُبُ عَلَى مِنبَرِ الكُوفَةِ إِذ قَامَ إِلَيهِ رَجُلٌ... فَقَالَ: «يَا أَمِيرَالمُؤمِنِينَ هَل رَأَيتَ رَبَّكَ؟» قَالَ: «وَيلَكَ يَا ذِعلِبُ مَا كُنتُ أَعبُدُ رَبّاً لَم أَرَهُ» فَقَالَ: «يَا أَمِيرَالمُؤمِنِينَ كَيفَ رَأَيتَهُ؟» قَالَ: «وَيلَكَ يَا ذِعلِبُ لَم تَرَهُ العُيونُ بِمُشَاهَدَةِ الأَبصَارِ وَ لَكِن رَأَتهُ القُلُوبُ بِحَقَائِقِ الإِيمَانِ وَيلَكَ يا ذِعلِبُ إِنَّ رَبِّي لَطِيفُ اللَّطَافَةِ لا يُوصَفُ بِاللُّطفِ، عَظِيمُ العَظَمَةِ لا يُوصَفُ بِالعِظَمِ»(2).

اميرمؤمنان عليه السلام در جواب ذِعلِب كه پرسيد: «اى اميرمؤمنان آيا پروردگار خود را ديده اى؟» فرمودند: «واى برتو اى ذعلب! پروردگارى را كه نبينم، پرستش

ص:101

نمى كنم». پرسيد: «اى اميرمؤمنان چگونه مى بينى؟» فرمود: «واى برتو اى ذعلب! پروردگار را ديدگان با چشم نمى بينند، بلكه او را قلب ها با حقايق ايمانشان مى بينند. واى برتو اى ذعلب! به درستى كه پروردگار من لطيف تر از هر لطيفى است كه با لطف قابل توصيف نيست، بزرگ تر از هر عظمتى است كه با عظمت قابل توصيف نيست و»....

از اين روايت و نظاير آن (كه كم نيست) معلوم مى شود كه وقتى قلب مؤمن مملو از ايمان مى شود، بينايى ديگرى پيدا مى كند كه امور غير قابل رؤيت را گواهى مى دهد. از با ارزش ترين اشياء نامرئى هم خداست. همچنين قلب محل بروز و ظهور انواع هيجان ها و عواطف مثبت مى باشد؛ لذا در قرآن شريف، انواع احساس ها و ادراك ها و همچنين عملكرد رفتارى آنها كه ظاهر مى شود، به قلب نسبت داده شده است؛ البته گاهى صفات مثبت از ناحيه مخالفش كه منفى است ذكر شده؛ مثل قلب بى خير؛ ولى قلب با خير ذكر نشده است. به طور فشرده عناوين نسبت داده شده به قلب چنين اند:

قلب متكبر(1)، قلب متذكر(2)، قلب مدرك وحى(3)، قلب غافل(4)، قلب هدايت شده(5)، قلب پذيرا(6)، قلب محل حضورخدا(7)، قلب متجاوز(8)، قلب گنهكار(9)، قلب

ص:102

مطمئن(1)، قلب حفاظت شده(2)، قلب خائف(3)، قلب باطل(4)، قلب با وقار و سكينه(5)، قلب تابع(6)، قلب منحرف(7)، قلب متنفر(8)، قلب بى ايمان(9)، قلب قفل شده(10)، قلب

ص:103

بدون تعقل(1)، قلب آلوده(2)، قلب بامحبت(3)، قلب آزموده(4)، قلب بى خير(5)، قلب با اخلاص(6)، قلب بدگمان(7)، قلب مؤمن(8)، قلب باقساوت(9)، قلب عامد(10)، قلب مايل به حق(11)، قلب بى كينه(12)، قلب پوشيده(13)، قلب

ص:104

زنگار(1)، قلوب متفرق(2)، قلب با تعصب جاهلى(3)، قلب بيمار(4)، قلب باحسرت(5)، قلب خشمگين(6)، قلب منافق(7)، قلب مردد(8)، قلب منكر(9)، قلب مستكبر(10)، قلب لاهى(11)، قلب خاشع(12) و قلب نرم(13).

تدبر در اين كاربردهاى قرآنى واژه «قلب» نشان مى دهد كه به يك معنا قلب، همان واقعيت انسان است. دليل اين مطلب، استناد ويژگى هاى متنوع رفتار، شناخت و عواطف گوناگون انسان بر قلب است؛ به عبارتى، صفات ثابت و نوعى انسان كه بر وجه غالب و نسبتاً پايدار، تظاهرات رفتارى و روحى او را نمايان مى سازند، در اين تعابير قلبى وجود

ص:105

دارند؛ به طورى كه شامل همه جلوه هاى درونى و بيرونى رفتار از يك سو و ويژگى هاى خاص فكرى و ذهنى ويژه انسان از سوى ديگر مى باشد و لذا قلب، جايگاه ويژه و والايى در معرفى نوع انسان دارد.

اكنون مى گوييم، به دليل همين جامعيت قلب در اتصاف به خصال آدمى، هرگاه موضوعى قلب را دچار آسيب كند، معارف مدركه توسط قلب را نيز دچار اختلال كرده و نهايتاً انسان را از دسترسى به آن بطور دائم يا موقت محروم خواهد كرد. اين معناى نابودى قلب توسط آتش غضب است؛ در نتيجه، خشم نابودكننده ماهيت انسان و تماميت وجود نوعى او مى باشد كه متمايز با ساير جانداران است؛ يعنى خشم آتشى است كه در نهايت، نابودكننده شخصيت هنجار بشر مى باشد. بعضى از احاديث، مانند نمونه زير را مى توان شاهد بر اين مدعا گرفت كه در آتش قلب، معناى معنوى منظور است نه صرفا علائم فيزيولوژيايى. حديث شريف از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم غضب را آتشى از ناحيه شيطان مى داند. چون شيطان علة العلل انحراف هاى قلب انسان است:

الغَضَبُ جَمرَةٌ مِنَ الشَّيطَانِ(1).

غضب، آتشدانى از شيطان است.

2. خشم، مانع هدايت بشر است؛(1)

3. خشم، مانع پذيرش حقايق مى شود؛(2)

4. خشم، مانع درك لذت حضور خداست؛(3)

5. خشم، مانع آرامش و اطمينان نفس مى شود؛(4)

6. خشم، مانع مراقبت هاى الهى از انسان است؛(5)

7. خشم، مانع خوف الهى و باعث ايجاد خوف مادى مى شود؛(6)

8. خشم، مانع افزايش آرامش ناشى از ايمان است؛(7)

9. خشم، تابع حق بودن و آثارش را نابود مى كند؛(8)

10. خشم، صفا و صميميت بين انسان ها را از بين مى برد؛(9)

11. خشم، باعث شكست در آزمون تقوى مى شود؛(10)

ص:107

12. خشم، با اخلاص منافات دارد؛(1)

13. خشم، با ايمان قلبى منافات دارد؛(2)

14. خشم، باعث كينه و دشمنى انسان ها مى شود؛(3)

15. خشم، با خشوع و اخبات منافات دارد.(4) و(5)

الغَضَبُ يُفسِدُ الإِيمَانَ كَمَا يُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ(1).

خشم، ايمان را تباه مى كند، همان گونه كه سركه عسل را.

به طوركلى، اخلاق بد و سيئات، طبق روايات، ايمان و حتى اعمال صالحه را هم نابود مى كند. تفسير روان شناختى اين مطلب اين است كه خشم، باعث تغييرات عاطفى - هيجانى خاصى در انسان مى شود، كه به لحاظ انگيزشى ديگر امكان مبادرت به اعمال صالحه را پيدا نمى كند. عكس آن نيز همين طور است، اخلاق خوب يا خُلق حسن، باعث محو اعمال زشت و ناپسند مى شود. در حديث ديگرى از آن حضرت، اين حقيقت بيان شده است:

الخُلقُ السَّيِّئُ يُفسِدُ العَمَلَ كَمَا يُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ(2).

خوى بد، كار را تباه مى كند، همان گونه كه سركه عسل را.

با استفاده از نقطه مقابل مفهوم غضب منفى، يعنى حسن خُلق نيز، مى توان اين مطلب را اثبات كرد؛ يعنى وجود خلق حسن، باعث محو آثار وضعى رفتارهاى منفى خواهد شد. روايت امام صادق عليه السلام، بيان مناسبى در اين موضوع ارائه مى كند. آنچه از رفتار گناه از بين خواهد رفت، اثر وضعى دنيوى و عقوبت هاى اخروى آن است؛ چون خود عمل كه در ظرف زمانش از بين رفته است و وجود ندارد؛ لذا اثر معنوى خوش خلقى، كه ترجمه ديگرى از ترك غضب منفى است، حذف آثار نامحسوس دنيوى و اخروى عمل بد مى باشد:

إِنَّ حُسنَ الخُلُقِ يُذِيبُ الخَطِيئَةَ كَمَا تُذِيبُ الشَّمسُ الجَلِيدَ(3).

همانا خوش خويى، گناه را ذوب مى كند، همچنان كه آفتاب شبنم را.

اگر بپذيريم كه خوش خويى و حسن خلق ترجمه اى متضاد با غضب است، در اين صورت، به تمام آثار و بركات آن نيز مى توان در فهرست آثار ترك غضب اشاره كرد. نقش غضب اين است كه انسان را از تمام آثار مفيد معنوى خوش خلقى، مانند پاك شدن نامه اعمال (از گناه) يا تبديل به حسنات شدن آنها محروم مى كند. حديث ديگرى را از آثار خوش خلقى به عنوان تكميل بحث و حسن ختام عوارض غضب از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى آوريم كه فرمود:

أَربَعٌ مَن كُنَّ فِيهِ وَ كَانَ مِن قَرنِهِ إِلَى قَدَمِهِ ذُنُوباً بَدَّلَها اللَّهُ حَسَناتٍ: الصِّدقُ، وَ

ص:109

الحَيَاءُ، وَ حُسنُ الخُلُقِ، وَ الشُّكرُ.(1)

چهار چيز است كه هر كس داشته باشد، اگر سر تا پا غرق گناه باشد، خداوند آن گناهان را به حسنه و نيكى تبديل مى كند: راستى، حيا، خوش خويى و سپاسگزارى.

گرفته شود كه معصيت ناميده مى شود و ما آن را غضب مى دانيم. عدم كنترل غيظ، بروز به صورت پرخاشِ به ناحق و صرفاً براى انتقام. براى بعضى از صورت هاى غضب كه ارزش منفى بيشترى دارد. عقوبت سخت ترى در نظر گرفته شده است. به طورى كه حتى اعمال خالص ديگرش نيز، جبران غضبش را نخواهد كرد. اين حالت را اميرمؤمنان عليه السلام هلاكت ديگرى يا خود مى دانند:

إِنَّ مِن عَزَائمِ اللَّهِ فِي الذِّكرِ الحَكِيمِ... أَنَّهُ لا يَنفَعُ عَبداً - وَ إِن أَجهَدَ نَفسَهُ وَ أَخلَصَ فِعلَهُ - أَن يَخرُجَ مِنَ الدَّنيَا لاقِياً رَبَّهُ بِخَصلَةٍ مِن هَذِهِ الخِصَالِ لَم يَتُب مِنهَا: أَن يُشرِكَ بِاللَّهِ فِيمَا افتَرَضَ عَلَيهِ مِن عِبَادَتِهِ، أَو يَشفِي غَيظَهُ بِهَلاكِ نَفسٍ، أَو يَعُرَّ بِأَمرٍ فَعَلَهُ غَيرُهُ، أَو يَستَنجِحَ حَاجَةً إِلَى النَّاسِ بِإِظهَارِ بِدعَةٍ فِي دِينِهِ، أَو يَلقَى النَّاسَ بِوَجهَينِ، أَو يَمشِي فِيهِم بِلِسَانَينِ(1).

از جمله حُكم هاى قطعى خدا در قرآن حكيم...، اين است كه بنده، چنان چه با يكى از اين اعمال، خدايش را ملاقات كند و از آنها توبه نكرده باشد (هرچند [در انجام اعمال نيك] خود را به زحمت انداخته و عملش را خالص كرده باشد)، سودى نمى برد: در عبادت خدا كه بر او واجب كرده است، شرك ورزيده باشد يا آتش خشم خويش را با كشتن كسى فرو نشانده باشد يا كسى را به كارى ننگين متّهم ساخته باشد كه ديگرى آن را انجام داده است يا براى رسيدن به خواسته خود از مردم، بدعتى در دين پديد آورده باشد يا با مردم دورو يا دو زبان باشد.

در مكتب اخلاقى امام باقر عليه السلام، فرد خشمگينى كه هرگز رضايت ندهد، حتماً به جهنم وارد مى شود. عكس العمل يك خشم پايدار، باعث دخول حتمى در آتش است:

إِنَّ الرَّجُلَ لَيَغضَبُ حَتَّي مَايَرضَي أَبَداً وَ يَدخُلُ بِذَلِكَ النَّارَ(2).

آدمى خشم مى كند، به گونه اى كه هيچگاه راضى نگردد و به خاطر اين، وارد آتش مى شود.

خشم منفى و فرونشاندن غلط آن، در رديف كبائرى، مانند شرك به خدا شمرده شده است و به طور قطع، سرانجام قهرآميزى را در آخرت به دنبال خواهد داشت. حديث اميرمؤمنان عليه السلام انتقام از خود را جزو عوامل منجر به قهر خدا مى داند:

ص:111

لَيسَ لأَحَدٍ أَن يَلقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَلَّةٍ مِن هَذِهِ الخِلالِ الشِّركِ بِاللَّهِ فِيمَا افتَرَضَ اللَّهُ عَلَيهِ أَو إِشفَاءِ غَيظٍ بِهَلاكِ نَفسِهِ(1)....

هركس، يكى از اين خصلت ها را داشته باشد، خداوند را ملاقات نمى كند. اين خصلت ها، شريك قراردادن براى خدا در واجبات و خاموش كردن خشم با كشتن خويش است....

البته مراد از هلاكت نفس، هم مى تواند خودكشى باشد و هم مرگ تدريجى ناشى از عواقب دنيوى غضب كه در صفحات گذشته عرض شد.

لا تُسرِف فِي شَهوَتِكَ وَ غَضَبِكَ فَيُزرِيَا بِكَ(1).

در شهوت و خشم خود، از حدّ تجاوز مكن كه تو را بدنام مى كنند.

فساد اخلاقى، تندخويى و پرخاش، از صفات بسيار زننده اى هستند كه معمولاً قابل پوشش هم نبوده و لذا دير يا زود باعث آبروريزى وجهه اجتماعى فرد مى شوند. هيجان شهوت و غضب، دو غرايزه اى هستند كه به شدت قواى عقلانى انسان را به تعطيلى مى كشانند؛ لذا حضرت با توجه به اين نكته كه خشم و شهوت در صورت آزادگذاشتن غير قابل كنترل خواهد شد، از شدت گرفتن آنها پرهيز مى دهند. در وصاياى حضرت داود عليه السلام براى حضرت سليمان نكته اى قابل توجه وجود دارد. ايشان مى فرمايند: فرزندم، از شوخى بپرهيز كه فايده اش اندك است و بين برادران دشمنى مى افكند. همچنين از خشم بپرهيز؛ چون خشم، انسان را پست مى كند؛ پس هميشه ملازم تقوى و پرهيزكارى باش(2). همچنين در روايت اميرمؤمنان عليه السلام نيز، تأكيد بر كثرت غضب، به تنهايى منشاء همان آثار معرفى شده است:

كثرةُ الغَضَبُ يردِي صاحِبَهُ و يبدِي مَعايبَهُ(3).

خشم بسيار، صاحب خشم را خوار و عيب هاى او را آشكار مى سازد.

توجه به حديث بعدى از آن حضرت نيز، از جهت پى آمدهاى افت شخصيتى فرد صاحب غضب مهم مى باشد:

بِئسَ القَرِينُ الغَضَبُ: يُبدِي المَعائِبَ، وَ يُدنِي الشَّرَّ، وَ يُبَاعِدُ الخَيرَ(4).

خشم چه بد همنشينى است؛ عيب ها را بر ملا مى كند، بدى را نزديك مى آورد و خوبى را دور مى گرداند.

انزوا و تنهايى، گاهى انعكاسى از نوع رفتار خود فرد مى باشد. رفتار گزنده فرد خشمگين، او را به حاشيه رانده و توجه مردم را از او سلب مى كند. روايت ديگرى از آن حضرت، بر اين مطلب تأكيد مى كند. هرچند ظاهر روايت در مورد فردى است كه خشم ذاتى و غير ارادى را مى رساند، ولى از جهت نتيجه فرقى نمى كند كه خشونت ارادى باشد يا ذاتى و فيزيولوژيايى. پيامد بدرفتارى، رفتن به حاشيه است:

ص:113

مَن خَشُنَت عَرِيكَتُهُ أَقفَرَت حَاشيَتُهُ(1).

هركس طبيعتش خشن باشد، تنها مى ماند (اطرافش خالى مى ماند).

درست عكس مورد بالا جايى است كه فرد داراى نرم خويى باشد. از روايت زير مى شود فهميد كه احتمالاً علت تنهايى در روايت بالا اين است كه فرد به واسطه خشم باعث محو محبت و علاقه در دل ها مى شود؛ يعنى يكى از علل احساس تنهايى فرد خشمگين، به خاطر بى ميلى ديگران به او مى باشد؛ لذا در حديث ديگرى از حضرت داريم:

مَن لانَت عَريكَتُهُ وَجَبَت مَحَبَّتُهُ(2).

هركه نرم خو و فروتن باشد، محبّتش [بر دلها] لازم آيد.

به طور كلى، غضب منفى با كاهش صفات مثبت شخصيتى، جايگاه اجتماعى فرد را پايين آورده و بازخورد اجتماعى اين رنجش ها چه بسا باعث مشكلات روحى و خلقى شود. به طورمنطقى، فرد خشمگين جز رنج و ناراحتى از خود چيزى عايدش نخواهد شد. مبناى روايتى از اميرمؤمنان عليه السلام در چنين فضايى طرح شده است:

وَ احذَرِ الغَضَبَ مِمَّن يَحمِلُكَ عَلَيهِ فًإِنَّهُ مُمِيتٌ لِلخَوَاطِرِ مَانِعٌ مِنَ التَّثَبُّتِ وَ احذَر مَن تَبغِضُهُ فَإِنَّ بُغضَكَ لَهُ يَدعُوكَ إِلَى الضَّجَرِ بِهِ وَ قَلِيلُ الغَضَبِ كَثِيرٌ فِي أَذَى النَّفسِ وَ العَقلِ وَ الضَّجَرُ مُضَيِّقٌ لِلصَّدر ِمُضعِفٌ لِقُوَى العَقلِ(3)....

از خشم نمودن به كسى كه تو را وادار به خشم مى كند، برحذرباش؛ چرا كه سبب از بين رفتن خاطرات مى شود و مانع دوستى پايدار مى شود. از كسى كه بر او خشمگين شدى [نيز] بر حذر باش؛ زيرا خشم تو بر او، باعث رنجش تو به خاطر او خواهد شد و خشم، هرچند كم باشد، در رنج دادن نفس و عقل زياد است و رنجش نَفس، باعث تنگى سينه و كاهش قواى عقل مى باشد....

اين روايت، نكات بسيار جالبى در مورد هيجان خشم و نيز عوامل بيمارى هاى خلقى بيان مى كند. توضيح اينكه خشم، باعث ايجاد روان آزردگى يا حالتى شبيه افسردگى خواهد شد. تعبير به ضجر و ضيق صدر، نهايت فشار روحى را مى رساند. مراحل تأثيرگذارى مطابق روايت فوق چنين است كه ابتدا خشم، باعث نوعى رنجش و نارضايتى مى شود. سپس

ص:114

نارضايتى باعث فشار روانى و عصبى شده و در شيوه تفكر و كاركرد عقل، تأثير منفى مى گذارد؛ در نتيجه عقل يا تفكر انسان رو به منفى بافى، ضعف تصميم گيرى، يأس از آينده، بدبينى به ديگران و... رو مى آورد. همه اين موارد، از ضوابط تشخيصى بيمارى افسرده است.

در موارد متعددى شاخص پرخاش، علامت شخصيت هاى منفى و تحقيرشده محسوب مى شود. در مقابل، انسان هاى شايسته احترام و دانشمند يا ارزشمند جامعه چنين نيستند يا حداقل اولين تظاهرات رفتارى آنها، خشونت آميز نمى باشد. حضرت در بيان ديگرى كه به ايشان منسوب است، اين نوع مرزبندى را بين انسان هاى با تيپ شخصيتى مثبت و منفى، توسط غضب بيان نموده اند؛ مانند:

مِن طَبَائِعِ الجُهَّالِ التَّسَرُّعُ إِلَي الغَضَبِ فِى كُلِّ حَالٍ(1).

از خوى مردمان نادان اين است كه در هر حالى، زود خشم مى گيرند.

يعنى فردى كه هميشه اولين عكس العمل خود را پرخاش قرار مى دهد، طبيعت سالمى ندارد و به گروه جهال يا افراد نادان تعلق دارد. ظاهراً بيان حقيقتى از خصال شخصيتى فرد پرخاشگر است؛ يعنى در اجتماع، فرد غاضب به عنوان آدم نادان و احمق مطرح است. اين قضاوت عمومى، تأثير تخريب كننده زيادى در منش اجتماعى فرد مى گذارد.

نقطه مقابل شخصيت تحقيرشده، برخورد پخته و گشاده رويى حاكى از آرامش، خوش برخوردى و احترام است. در اجتماع، چنين كسى شخصيت محترمى دارد. در جمله اى از وصيت حضرت به ابن عباس، از برخورد غضبناك با مردم پرهيز داده شده است:

سَعِ النَّاسَ بِوَجهِكَ وَ مَجلِسِكَ وَ حُكمِكَ وَ إِيَّاكَ وَ الغَضَبَ فَإِنَّهُ طَيرَةٌ مِنَ الشَّيطَانِ وَ اعلَم أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللَّهِ يُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ وَ مَا بَاعَدَكَ مِنَ اللَّهِ يُقَرِّبُكَ مِنَ النَّارِ(2).

(در زمان نصب عبدالله بن عباس به زمامدارى بصره): با مردم هنگام ديدار، مجلس و هنگام داورى گشاده رو باش و از خشم بپرهيز كه خشم، سبك مغزى است و از ناحيه شيطان مى باشد.

ص:115

اين روايت، مديريت يا رهبرى جامعه را از هرگونه غضب منفى برحذر كرده و رمز نفوذ در دل ها، گشاده رويى و پذيرش عموم مردم مى داند. روان شناسان، پذيرش بى قيد و شرط ديگران را احترام غيرمشروط(1) نام گذاشته اند. اين مفهوم، طرفداران زيادى بين انسان گرايان دارد. به نظر مى آيد يكى از صفات شايسته و شخصيتى زمامداران نيز بايد باشد.

رفتار غضب آلود، همان طور كه ملاحظه مى شود، علاوه بر آثار فردى، در سطح اجتماع نيز، صفاتى را به صاحب آن نسبت مى دهد كه به تدريج ممكن است، به تثبيت در آن صفات منجر بشود. توصيف خشم از بعد ديگر، براى فرد خشمگين، صفات شخصيت خاصى، مانند شخصيت ضعيف و شخصيت پست را مستند خواهد كرد. چنان كه محتواى روايتى از امام هادى عليه السلام، اين حقيقت را بيان نموده است:

الغَضَبُ عَلَى مَن لاتَملِكُ عَجزٌ وَ عَلَي مَن تَملِكُ لُؤمٌ(2).

خشم گرفتن بر كسى كه مالك (اختياردار) او نمى باشى، نشانه ناتوانى و بر كسى كه مالك (اختياردار) او هستى، نشانه پستى است.

در اين حديث، پرخاشگرى بيانگر شخصيت هاى ضعيف و منفى است. افرادى كه شخصيت هاى ضعيفى دارند، براى جبران عقده هاى روانى خود، به ناچار دنبال روش هاى اشتباهى براى اثبات قدرت خود هستند؛ لذا به دنبال اظهار توانايى هاى ظاهرى خود، ولو كاذب و بى مورد هستند؛ اما در مورد افراد زير دست يا به عبارتى كسانى كه اختيارشان را دارد؛ مثل ولايت بزرگترها بر كوچكترها، واقعاً بى مورد است و نشان دهنده پستى و ذلالت اخلاقى است؛ چرا كه براى چنين افرادى، نياز به اجبار و قدرت قهريه نيست و معاشرت مستمر و حسن برخورد بايد كفايت بكند.

... مَانِعٌ مِنَ التَّثَبُّتِ(1).

«از كسى كه بر تو خشم مى نمايد، برحذرباش؛ چرا كه سبب از بين رفتن خاطرات [دوستى] و مانع دوستى پايدار مى شود.

مجدداً توجه به اين نكات ضرورى به نظر مى رسد كه اولاً، هرگاه دوست كسى بر او غضبناك شد، بايد از هرگونه پاسخ مشابه در برابر آن پرهيز كرد؛ يعنى غضب دوست را نبايد با غضب و رفتار پرخاشگرانه جواب داد. ثانياً در مواردى كه هر دو طرف بر هم خشم گرفته باشند، نيز دستور به پرهيز در مقابل خشم داده شده است و كنترل هر كدام از دو طرف، بر خودشان واجب است. ثالثاً اگر غضب به وجود بيايد، تمام سوابق دوستى و خدمت طرف مقابل را فراموش خواهد ساخت. در واقع، خاطرات رفاقت مربوط به سوابق دوستى، در برابر آتش خشم مقاومتى نداشته و در برابر خشم، دوستى ها كوتاه مدت مى باشند. به صورت طبيعى نيز، افراد از تحمل دائمى رفتار پرخاشگرانه ديگران خسته و بيزار خواهند شد. هم چنين حضرت فرموده اند:

إِذَا احتَشَمَ المُؤمِنُ أَخَاهُ فَقَد فَارَقَهُ(2).

وقتى مؤمن برادرش را به خشم آورد، به يقين از او جدا شده است.

مرحوم رضى رحمه الله در توضيح روايت مى فرمايند:

حَشَمِهُ و أحشمه إذا أغضَبَهُ و قيل أَخجَلَهُ أو احتَشَمَهُ طَلبَ ذلك له و هو مظنّة مُفارقته....

يعنى او را به خشم آورد، برخى گفته اند، يعنى او را شرمنده ساخت و احتشم به معناى فراهم آوردن چنين حالتى است كه زمينه جدايى را پديد مى آورد.

جدى براى القاء نكات تربيتى ايجاد خواهد كرد. خشم در صاحب خود، اشتباه در تدبير و كم تحملى و رنجش ايجاد مى كند، امورى كه به هيچ وجه، با تربيت سازگارى ندارد؛ مانند فرمايش حضرت عليه السلام كه فرمود:

لا أَدَبَ مَعَ غَضَبٍ(1).

در هنگام خشم، تأديبى نيست.

همچنين اگر ادب را مصدر مجرد بگيريم، باز معناى آن، دور از ادب بودن خود صاحب خشم است؛ يعنى صاحب خشم اول بايد خود متخلق به ادب باشد و رفتارش حاكى از غضب نباشد. سپس به كار تربيت بپردازد. در سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيز آمده كه حضرت از هرگونه تأديب همراه غضب نهى فرموده اند(2).

تربيت كه يكى از رفتارهاى بين فردى و پيچيده انسان و به خصوص انسان ارزشى مى باشد، به شدت تحت الشعاع مسئله ادب مربى است؛ زيرا اغلب تأثيرگذارى مربى، به خاطر الگوى عملى بودن اوست. همچنين در روايات متعددى، توصيه بر ارائه ارزش ها به غيرالسنتكم وارد شده است. وقتى خود مربى با حالت زجرآور خشم برخورد كند، در حالى كه منطق و استدلالش هم، تحت تأثير خشمش قرار دارد، واضح است كه چه نتيجه شومى در انتظار متربى خواهد بود.

ص:118

حضرت زين العابدين عليه السلام مى فرمايند كه غضب مى تواند يكى از پيامدهاى حسادت در فرد حسود باشد:

... وَ كَم مِن حَاسِدٍ قَد شَرِقَ بِي بِغُصَّتِهِ، وَ شَجِيَ مِنِّي بِغَيظِهِ، وَ سَلَقَنِي بِحَدِّ لِسَانِهِ، وَ وَحَرَنِي بِقَرفِ عُيُوبِهِ.(1)

... چه بسا حسودى كه آسايش من سبب شده است، غصه راه گلويش را ببندد و خشم، چون استخوانى حلقومش را بخراشد؛ پس با زبان تيز خود، مرا بيازارد و با تهمت، عيوبش را بر من نهد.

به طوركلى فرد حسود، صرفاً به خاطر خوشى و خيرى كه در طرف محسود مشاهده مى كند، دچار غيظ و غضب مى شود. روايت ديگرى از اميرمؤمنان عليه السلام نشان مى دهد كه فرد حسود از خوشى و آسايش فرد محسود خشمناك است:

يَشفِيكَ مِن حَاسِدِكَ أَنَّهُ يَغتَاظُ عِندَ سُرُورِكَ(2).

كسى كه نسبت به تو حسادت مى ورزد، در وقت شادمانيت خشمناك خواهد شد كه اين، موجب برطرف شدن ناراحتى تو نسبت به (كارهاى) او خواهد شد.

پس نتيجه اينكه فرد محسود، بيش از اينكه بخواهد اقدامى براى دفع حاسد انجام بدهد، از رنجش بى مورد او آرام مى گيرد؛ زيرا غير مستقيم، متوجه امتياز ذاتى خود خواهد شد. بر اساس فرضيه ناكامى در خشم، فرد حسود به خاطر عدم توانايى خود در كنترل پيشرفت يا موارد مثبت طرف مقابلش، دچار تنش روانى شده و هيجان خشمش تحريك مى شود.

ظاهراً حديث، غضب را علت برانگيختگى كينه ها معرفى مى نمايد؛ ولى خواهيم ديد كه كينه توزى ها نيز، جزو عوامل غضب معرفى مى شوند؛ زيرا تا كينه اى ولو مخفى و خاموش نباشد، به واسطه غضب فعال نمى شود؛ پس حقد يا كينه توزى را نيز، در جاى خود مى توان از عوامل خشم برشمرد؛ زيرا به طور طبيعى، منجر به غضب و پرخاش مى شود. حقد در اصل نوعى دشمنى مخفى است و به موقع ظاهر مى شود(1). فرد كينه توز در موقع مناسب، ضربه خود را كه پرخاش لفظى يا عملى است، انجام خواهد داد. حضرت غضب را هم به عنوان نتيجه كينه توزى معرفى فرموده اند:

الحِقدُ مَثَارُ الغَضَبِ(2).

كينه خشم را برمى انگيزاند.

لذا مى توان گفت كه خشم و كينه، ارتباط دوطرفه دارند. خشم گرفتن، كينه هاى سركوب شده را فعال كرده و كينه فعال به تداوم و تشديد غضب منجر خواهد شد. از طرف ديگر، كينه توزى و دشمنى به دل گرفتن نيز، به نوبه خود عامل غضب مى شود.

مقايسه مفاهيم كينه و حسادت نشان مى دهد كه حسادت ابتدا، ناشى از كينه توزى نيست؛ بلكه صرف آرزوى زوال نعمت است(3)؛ ولى منجر به كينه توزى مى شود. رابطه حسادت و كينه توزى، رابطه علت و معلول است. روايتى از اميرمؤمنان به اين حقيقت اشاره مى نمايد:

الحِقدُ شِيمَةُ الحَسَدةِ(4).

كينه توزى، خصلت حسودان و بدخواهان است.

رابطه معكوس غضب و كينه نيز، در حديث ديگرى از آن حضرت بيان شده است:

الكَاظِمُ مَن أَمَاتَ أَضغَانَهُ(5).

فروبرنده خشم، كسى است كه كينه هايش را كشته باشد.

ص:121

يعنى كسى مى تواند خشم خود را فرو بنشاند كه كينه توزى اش را حل كرده باشد.

به طور كلى، اگر كينه را نوعى نفرت از فرد خاص در نظر بگيريم، منظور از آن نگرش منفى شديدى نسبت به فرد مقابل است؛ به طورى كه او را علت تمام شكست ها و يا علت مهم ناكامى هاى خود مى داند؛ گويا تمام امتيازهايى كه فرد مقابل به دست آورده همه به ناحق بوده و از آنِ فرد ناراضى بوده كه غصب شده است. بدين ترتيب، به دنبال اين دشمنى باطنى كه بهتر است بگوييم، اين قضاوت عاطفى - هيجانى، حسادت به وجود خواهد آمد.

با توجه به مطالب قبلى در مورد غيظ، كه آن را امر قلبى نام برديم، مى توان غيظ را واسطه به وجود آمدن غضب دانست؛ زيرا غيظ نيز، نوعى دشمنى قلبى است كه در آن، تمايل به رفتار فيزيكى نيز وجود دارد؛ ولى هنوز بروز پيدا نكرده است؛ لذا رابطه كينه توزى، حسادت، غيظ و غضب را مى توان مطابق نمودار 5 بر همديگر مترتب دانست.

است؛ اما همان گونه كه قبلاً بحث كرديم، در صورتى كه غيظ كنترل نشود، طبيعتاً از هر منبعى كه توليد شده باشد، كم كم به عدم تحمل طرف مقابل، تندى با او و پرخاش منجر خواهد شد.

اما حرص زدن يا شره كه معناى مشابهى با طمع، در طلب امور و اشياء است و شايد به عبارتى، حالت افراطى طمع هم باشد؛ همين جا توضيح داده و از پرداختن مستقل به آن پرهيز مى كنيم.

شره يا سيرى ناپذيرى يا زياده خواهى و حرص، از موضوعات مهم انحرافى است كه در روايات به آن اشاره شده و از نظر موضوع بحث ما كه عوامل خشم باشد، جزو عوامل مهم تلقى مى شود. مفهوم حديثى از حضرت على عليه السلام شره را عامل افزايش غضب مى شمارند:

الشَّرَهُ يُكثِرُ الغَضَبَ(1).

سيرى ناپذيرى، خشم را زياد مى كند.

اين صفت به صورت سيرى ناپذيرى توصيف مى شود و در زبان عاميانه خودمان هم، به همان حرص يا حرص زدن مشهور است. در لغت عرب شره به معنى اسوء حرص يا غلبه حرص معرفى شده است(2). مكانيزم عمل اين صفت بدين صورت است كه تمايل ذاتى انسان را به زياده خواهى و افراط در رسيدن به هر امر خوشايند (از نظر خود) زياد مى كند و در نتيجه، صبر و تحمل انسان را برابر محدويت ها و ناملايمات كم نموده و توانايى ايستادگى برابر خواسته هاى غير منطقى را سست مى كند. با توجه به موقعيت خشم نيز، انسان تمايل ذاتى به بروزدادن خشم خود به صورت پرخاش دارد كه از آن به انتقام ياد مى شود كه در متون اسلامى هم به صورت تشفى بيان شده است؛ يعنى انسان داراى صفت حرص، تمايل ذاتى بيشترى براى آزادكردن خشم خود دارد و از سويى هم كمتر مى تواند كنترل داشته باشد؛ زيرا هميشه تمايلات خود را آزاد گذاشته است. از همين جا متوجه مى شويم كه اساساً هر چيزى كه كنترل ذاتى انسان را تحت الشعاع خود قرار دهد، مى تواند منشاء رفتارهاى مضر بيشمارى باشد. به اين حقيقت در حديث ديگرى از آن حضرت اشاره شده است:

ص:123

الشَّرَهُ جَامِعُ مَسَاوِي العُيُوبِ(1).

سيرى ناپذيرى، فراهم آورنده عيب هاى زشت است.

يا تصريح به اهميت عامل شره در بين ساير عوامل انحرافى شده است:

رَأسُ المَعَايِبِ الشَّرَهُ(2).

سيرى ناپذيرى، سرآمد همه عيب هاست.

تعبيرهاى جامع مساوى و رأس المعايب كاملاً كليدى بودن اين صفت را در بين ساير عوامل يادآورى مى كنند. در مقايسه شره با طمع به نظر مى آيد كه در شره، تأكيد بيشترى بر درخواست هاى نفسانى منفى وجود دارد تا طمع؛ زيرا طمع، درخواست طبيعى ترى را تداعى مى كند و در اصل، براى مفهوم منفى وضع نشده و براى رزق و ضد يأس به كار مى رود(3).

روايات ديگرى نيز، رابطه حرص و تقوى را بيان مى كنند كه به جهت خارج نشدن از موضوع صرف نظر مى كنيم.

ديگران نگاه كند. برخى از اين صفات كه در خودمحورى مشترك اند، در روايت حضرت عيسى عليه السلام نقل شده اند:

الغَضَبُ مَا يَبدَؤُهُ وَ مَا يُعِيدُهُ، قَالَ: التَّعَزُّزُ وَ الحَمِيَّةُ وَ الكِبرِيَاءُ وَ العَظَمَةُ(1).

يحيى عليه السلام به عيسى عليه السلام فرمودند: چه چيز خشم را پديد مى آورد و آن را باز مى گرداند. فرمود: خودبزرگ بينى، غرور (تعصّب)، بزرگى و خودخواهى (كبر).

«تعزّز» در لغت،(2) به معنى كسب عزت دروغين است. خداوند در قرآن كريم، عزت دروغين را به كافران نسبت داده است؛ يعنى كفار به واسطه انجام گناه انتظار دارند به عزتى ظاهرى و پوشالى برسند؛ در حالى كه عزت واقعى و حقيقى، از آن خداست. به طور كلى افراد در مسير تحول روانى - عاطفى خود، در صورتى كه نتوانند احساس ارزشمندى را از طريق مناسب به دست بياورند، به دنبال ارزش هاى كاذب خواهند بود.

«الحمية» نيز، به معنى نوعى تعصب قومى يا غرور بى جا است. «الكبريا» نيز بزرگى مطلق است كه فقط در مورد خداوند صحيح است و «العظمة» نيز، به معنى كبر و خودخواهى. آنچه مهم است، محوريت خودبينى در تمام اين عوامل است. محتواى اين حديث، احتمالاً دلالت بر اين نكته دارد كه خودبينى با تمام انگيزه هاى آن، مثل خودبزرگ پندارى، خودخواهى، اصرار بر خود و... باعث انتظار جدى نسبت به اهداف و خواسته هاى به ويژه نفسانى است. اين نوع زياده خواهى، طبيعتاً غير قابل اجرا و عمل در جهان محدود خواهد بود و برعكس، نفرت ديگران را برانگيخته خواهد ساخت؛ پس علاوه بر برانگيختن خود به خاطر محروميت و نافرجامى صددرصد، موجب نفرت ديگران هم خواهد شد. در بيان شرح حديث مشابهى، صاحب المحجة البيضا مى فرمايند:

ص:125

قال أبوحامد قد عرفت أنّ علاج كلّ علّةٍ بحسم مادّتها و إزالة أسبابها فلا بدّ من معرفة أسباب الغَضَب وقد قال يحيي لعيسي عليهما السلام أىُّ شَىءٍ أَشَدُّ قَالَ عِيسَي الكِبرُ وَالفَخرُ وَ التَّعَزُّزُ وَ الحَمِيَّةُ و الأسباب المُهيّجة للغَضَب هى الزَّهوُ و العَجَبُ و المُزاح و الهَزَلُ و الهَزءُ و التعييرُ و المُماراةُ و المُضادّةُ و الغَدرُ وشدّةُ الحرص علي فُضول المال و الجاه و هى بأجمعها أخلاقٌ رديّةٌ مذمومةٌ شرعاً ولا خلاص من الغَضَب مع بقاء هذه الأسباب فلا بدّ من إزالة هذه الأسباب بأضدادها.(1)

ايشان چهار صفت مطرح شده در روايت را به صورت جزئى تر چنين بيان مى كنند. از نظر ايشان، علل تحريك كننده خشم عبارت است از: افتخار، خودپسندى، شوخى، تمسخر، سرزنش، مجادلة، مخالفت، حيله گرى و حرص بسيار بر مال زياد و مقام.

صفات يادشده، به صورت گروه بندى شده در زير مورد بررسى قرار خواهد گرفت؛ مثلاً صفات الزهو و العجب، كه از مشخصات تكبرند و المزاح و الهزل و الهزء از شوخى كردن و التعيير و المماراة كه سرزنش و مجادلة است، از نوع تكذيب ديگران و المضادة و الغدر از نوع حدة و مخالفت با سرنوشت و حرص بر مال دنيا هم، تحت عنوان سيرى ناپذيرى و حرص بحث خواهد شد.

امام صادق عليه السلام نيز، در حديثى عاقبت تكبر و جنگ ذاتى با خداوند را محكوم به نابودى و سقوط در آتش جهنم مى دانند:

الكِبرُ رِدَاءُ اللَّهِ، فَمَن نَازَعَ اللَّهَ شَيئاً مِن ذَلِكَ أَكَبَّهُ اللَّهُ فِي النَّارِ(1).

كِبر، رداى خداست؛ پس هركه بر سر چيزى از آن با خدا كشمكش كند، خداوند او را در آتش سرنگون سازد.

از ديدگاه اسلام، بالاترين گناهان تكبر است. هر كسى كه اندازه خردلى كبر در دل داشته باشد، وارد بهشت نمى شود(2). در روايات اسلامى، كبر تعريف و تفسير شده است. از اباذر غفارى نقل شده كه در مورد ماهيت كبر از نبى مكرم اسلام سؤال نموده است. ابوذر غفارى مى گويد:

زمانى در آغاز روز در مسجد، خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيدم و گفتم: «اى رسول خدا! پدر و مادرم به فداى شما! مرا سفارشى كنيد كه خداوند مرا بدان نفعى رساند». حضرت فرمود: «اى ابوذر! هر كس بميرد و در دلش ذرّه اى تكبّر باشد، بوى بهشت را استشمام نمى كند؛ مگر اين كه پيشتر توبه كند». عرض كردم: «اى رسول خدا! من زيبايى را دوست دارم، حتى دوست دارم بند تازيانه ام و دوال كفشم زيبا باشد. آيا از اين حالت، بيمِ كبر و خودپسندى مى رود؟» فرمود: «دلت را چگونه مى يابى؟» عرض كردم: «آن را شناساى حق و آرام گرفته بدو مى يابم». فرمود: «پس اين حالت، كِبر نيست؛ بلكه كبر، آن است كه حق را فرو گذارى و به ناحق روى آورى و به مردم با اين ديد نگاه كنى كه هيچ كس، آبرويش چون آبروى تو و خونش چون خون تو نيست»(3).

ص:127

در مورد منشأ پيدايش و تكرار غضب هم، در منابع روايى سؤال پرسيده شده است. تكبر و هر صفت ديگرى شبيه تكبر، از خودخواهى، غرور، خودبزرگ پندارى و... همه را جزء عوامل غضب نام برده اند. حديثى را كه قبلاً نقل كرديم، در همين موضوع بود كه حضرت يحيى عليه السلام به حضرت عيسى عليه السلام گفت:

الغَضَبُ مَا يَبدَؤُهُ وَ مَايُعِيدُهُ؟ قَالَ: التَّعَزُّزُ وَ الحَمِيَّةُ وَ الكِبرِيَاءُ وَ العَظَمَةُ(1).

حضرت يحيى عليه السلام به عيسى عليه السلام فرمود: چه چيزى خشم را پديد مى آورد و آن را باز مى گرداند؟ فرمود: خودبزرگ بينى، غرور (تعصّب)، بزرگى و خودخواهى (كبر).

شايد يكى از علل اين امر، تمركزيافتن انگيزه ها و سائق هاى انسان بر روى تمايلات شخصى خودش باشد. بدين معنا كه فرد خودخواه، بيش از ديگران احساس محروميت و ناكامى را تجربه مى كند؛ زيرا بيش از ديگران خواهان جذب همه منافع به سمت خود است. از نظر يك فرد متكبر، در هر زمان ده ها ملاحظه و توجه نسبت به حق و حقوق ديگران بسيار دشوار است؛ ولى اين براى افراد غيرمتكبر يا متواضع يك امر طبيعى روزمره است و نه تنها سخت نيست؛ بلكه احساس عزت هم به دنبال خواهد داشت؛ اما براى متكبر، عكس اين اتفاق مى افتد و مرتب بر خلاف شئون مردم عمل كرده و حق را زير پا مى گذارد. در روايت امام صادق عليه السلام نيز، كبر عامل تحقير مردم و سبك كردن حق معرفى شده است:

الكِبرُ أَن تَغمِصَ النَّاسَ وَ تُسَفِّهَ الحَقَّ(2).

تكبّر، اين است كه مردم را تحقير كنى و حق را خوارشمارى.

ذيل روايت، خود گوياى نوع تحقير است كه در صدر آمده است؛ زيرا بدترين نوع تحقير مى تواند اين باشد كه با خوارشمردن حق مردم، بر خلاف عدالت و انصاف با مردم برخورد شود.

خواهى نخواهى در مسير زندگى انسان از خير و شر به وجود مى آيد؛ ولى اختيارى نيست. به طور طبيعى، هر مشكلى كه در زندگى پيش مى آيد، نوعى تنش و نگرانى را در ما به وجود مى آورد. در صورتى كه نتوانيم با آن مشكل به طرز مؤثرى كنار بياييم، تنش و نگرانى ما بيشتر خواهد شد. به ويژه، مى توان به حالتى فكر كرد كه بدون انجام هرگونه تلاشى در راه حل مشكل بخواهيم به انكار آن بپردازيم يا بخواهيم همه چيز را به نفع خودمان تغيير بدهيم. در چنين مواردى، نگرانى ها و تنش هاى ما به اوج خود خواهد رسيد. در زير حديثى از حضرت على عليه السلام، ملاحظه مى كنيم كه نشان مى دهد، منظور از بدرفتارى با زمان، همان عدم كنارآمدن با مسائل زندگى روزمره يا سرنوشت باشد و باعث تحريك هيجانى و پرخاش مى شود:

مَن كابَرَ الزَّمانَ عَطِبَ، و من ينقِم علَيهِ غَضِبَ(1).

هركه با روزگار بستيزد، هلاك شود و هركه آن را سرزنش كند، [خود] در خشم شود.

سرزنش روزگار را مى توان چنين تحليل كرد كه به دنبال حوادث، انسان دچار بدبينى و نگرش افراطى در مورد خود و آينده اش مى شود. حوادث، بيشتر بايد موجبات كسب تجربه و عبرت اندوزى انسان بشود. در صورتى كه مسائل روزگار، سند جنايتى بر عليه خود تلقى شود، تحمل پذيرى انسان كاسته شده و به صورت پرخاش بروز خواهد كرد. حديث بعدى از آن حضرت نشان مى دهد كه منظور از زمان مى تواند، مسائل روزمره و نظام و روابط حاكم بر زمان باشد:

مَن أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ، وَ مَن تَعَظَّمَ عَلَيهِ أَهانَهُ، وَ مَن تَرَغَّمَ عَلَيهِ أَرغَمَهُ، وَ مَن لَجَأَ إِلَيهِ أَسلَمَهُ، وَ لَيسَ كُلُّ مَن رَمَى أَصابَ، وَ إِذَا تَغَيَّرَ السُّلطَانُ تَغَيَّرَ الزَّمَانُ(2).

هركه زمانه را امين داند، همو به وى خيانت كند و هركه بر او بزرگى كند، خوار و حقيرش سازد و هركه بر وى خشم گيرد، او نيز وى را به خشم آورد و هركه بدو پناه برد، او تسليمش كند؛ چنين نيست كه هر تيراندازى به هدف زند و چون حكومت تغيير كند، زمانه تغيير كند.

در روايت اخير به خصوص مى توان فهميد كه نبايد مشكلات را به عهده زمان گذاشت تا خودبه خود حل بشود و به اصطلاح دست روى دست گذاشت، چنان كه گاهى گفته مى شود، زمان قابل اعتماد نيست و بايد قبل از فوت وقت، كارى شايسته انجام داده

ص:129

شود. برخورد خشن با زمان نيز، باعث انعكاس به خود انسان است و به طور طبيعى، انسان از خشم گرفتن به اوضاع زمان، نتيجه اى نخواهد گرفت و بيشتر از پيش خشمگين خواهد شد. از جمله نكات حديث اخير، اينكه نوع نگرش انسان به روزگار خود نبايد بيش از حد خوشبينانه يا بيش از حد بدبينانه باشد. برخى از روان شناسان بهداشت روان، كنارآمدن خوب با موقعيت تنش زا را مشروط به انجام پنج وظيفه كلى مى دانند:

اول كه مهم تر است، كنارآمدن واقع گرايانه با مشكل است؛ يعنى از هر امكانى براى كاهش عواقب زيان بخش اوضاع و احوال محيطى بايد استفاده كند. و اميد به بهبودى را افزايش دهد.

دوم، تلاش فرد براى تحمل رويدادهاى عاطفى و واقعيات منفى و سازگارى با آنهاست.

سوم، حفظ خودانگاره مثبت از خويشتن.

چهارم، حفظ تعادل عاطفى(1) است.

پنجم، كوشش براى ايجاد روابط اجتماعى رضايت بخش در محيط اجتماعى با ساير افراد است.(2)

هرگونه تأمل قبل از عمل از او گرفته مى شود.

البته در صورتى كه موقعيت مافوق، در نظر خشم گيرنده پوشالى و ظاهرى باشد، ممكن است وضعيت فرق بكند. در اين صورت، معناى روايت چنين مى شود كه اگر امر نامطلوب، از ناحيه كسى صادر شود كه در ديد طرف مقابل، ضعيف و مادون است، خشم محقق مى شود؛ پس هرگاه امر نامطلوب از كسى صادر شود كه در واقع براى او برتر است؛ ولو ظاهراً چنين نباشد، خشم محقق نخواهد شد و بيشتر حزن يا غم به وجود مى آيد؛ يعنى خشم، بر اساس اميد قطعى خشم گيرنده به نتيجه رضايت بخش از نظر او، صادر مى شود. طبق يك جمله عاميانه، آدم وقتى خشم مى گيرد كه معتقد باشد، خشونت از بهشت آمده است. در غير اين صورت، خشم بى هدف، ولو كاذب محقق نخواهد شد.

تفسير فوق، تا حدودى اثر وضعى امر ناخوشايندى را در انسان بيان مى كند. از طرفى توصيه هاى اخلاقى، از خشم بى مورد و منفى پرهيز داده است. اصطلاحاً حكم تكليفى قضيه با حكم وضعى اش، متفاوت است؛ زيرا خشم بر زير دست، معمولاً نهى شده است. همچنان كه خشم بر بالادست خود نهى شده است؛ البته هر كدام به علتى كه در روايت زير از آن حضرت مطرح شده است:

مِنَ الحِكمَةِ أَن لا تُنَازِعَ مَن فَوقَكَ، وَ لا تَستَذِلَّ مَن دُونَكَ، وَ لا تَتَعَاطَى مَا لَيسَ فِي قُدرَتِكَ، وَ لا يُخَالِفُ لِسَانُكَ قَلبَكَ، وَ لا قَولُكَ فِعلَكَ، وَ لا تَتَكلَّم فِيمَا لا تَعلَمُ، وَ لا تَترُكِ الأَمرَ عِندَ الإِقبَالِ وَ تَطلُبهُ عِندَ الإِدبَارِ.(1)

از حكمت است كه با فرادست خود نستيزى و در برابر فرودست، خود را خوار نشمارى و به كارى كه در توان تو نيست، نپردازى و زبانت با دلت و گفتارت با كردارت ناسازگار نباشد و درباره آنچه نمى دانى، سخن نگويى و وقتى كارى به تو رو مى آورد، رهايش نكنى و چون از تو روى گرداند، دنبالش نروى.

اين روايت، خشم را بر هر دو گروه را جايز نمى داند، زيرا باعث ضرر و حقارت مى شود.

أُوصِيكَ بِخَمسٍ: إِن ظُلِمتَ فَلا تَظلِم، وَ إِن خَانُوكَ فَلا تَخُن، وَ إِن كُذِّبتَ فَلا تَغضَب، وَ إِن مُدِحتَ فَلا تَفرَح، وَ إِن ذُمِمتَ فَلا تَجزَع، وَ فَكِّر فِيمَا قِيلَ فِيكَ، فَإِن عَرَفتَ مِن نَفسِكَ مَا قِيلَ فِيكَ فَسُقُوطُكَ مِن عَينِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ عِندَ غَضَبِكَ مِنَ الحَقِّ أَعظَمُ عَلَيكَ مُصِيبَةً مِمَّا خِفتَ مِن سُقُوطِكَ مِن أَعيُنِ النَّاسِ، وَ إِن كُنتَ عَلَى خِلافِ مَا قِيلَ فِيكَ فَثَوابٌ اكتَسَبتَهُ مِن غَيرِ أَن يَتعَبَ بَدَنُكَ...(1).

امام باقر عليه السلام - به جابربن يزيد جعفى - فرمود: تو را به پنج چيز سفارش مى كنم: اگر به تو ستم كردند، تو ستم مكن، اگر به تو خيانت كردند، تو خيانت مكن، اگر تو را تكذيب كردند، عصبانى نشو، اگر ستايشت كردند، شاد مشو و اگر نكوهشت كردند، دلگير مشو، بلكه به آنچه درباره تو گفته شد، بينديش، اگر ديدى آنچه درباره تو گفته شده در تو هست، بدان كه افتادن تو از چشم خداوند عزّوجلّ بر اثر خشمگين شدنت از حقيقت، مصيبتش براى تو بزرگ تر از مصيبتى است كه مى ترسى از چشم مردم بيفتى؛ اما اگر خلاف آن چيزى باشى كه درباره ات گفته شده، اين خود ثوابى است كه بدون به رنج و زحمت افكندن جسم خود، به دست آورده اى...

اين روايت كه مفصل است، به طرز زيبايى ضمن بيان اين حقيقت كه تكذيب شدن توسط ديگران ممكن است باعث خشم بشود، با روشى شناختى به كنترل خشم توصيه مى كند كه ما مجدداً قالب مقابله شناختى آن را در شيوه هاى كنترل خشم بررسى خواهيم كرد. حديث ديگرى منسوب به حضرت عيسى عليه السلام، توصيه اخلاقى در كنترل پايه هاى شناختى غضب نسبت به فرد مقابل تاكيد مى كند:

بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُم: يَا عَبيدَ الدُّنيَا، إِنَّ أَحَدَكُم يُبغِضُ صَاحِبَهُ عَلَى الظَّنِّ، وَ لا يُبغِضُ نَفسَهُ عَلَى اليَقِينِ. بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُم: إِنَّ أَحَدَكُم لَيَغضَبُ إِذَا ذُكِرَ لَهُ بَعضُ عُيُوبِهِ وَ هِيَ حَقٌّ، وَ يَفرَحُ إِذَا مُدِحَ بِمَا لَيسَ فِيهِ.(2)

سخن حقى را به شما مى گويم: «اى بندگان دنيا! بعضى از شما از روى حدس و گمان، كينه دوستش را به دل مى گيرد؛ در حالى كه از روى يقين از خودش كينه اى ندارد.» به شما مى گويم: «بعضى از شما وقتى بعضى از نقايص خويش را بشنود كه واقعاً داراى آن است، خشمگين مى شود در حالى كه وقتى درباره آنچه در وجودش نيست، ستوده مى شود، خوشحال مى گردد.

ص:133

همان طور كه ملاحظه مى شود، خشم مبتنى بر تكذيب يا عيب گيرى ديگران است، چه به حق باشد، چه به ناحق؛ اما به مومنان سفارش مى شود كه عيب گيرى به حق را بپذيرند؛ چنان كه در روايت قبلى بود و نسبت به تكذيب بى مورد هم، چيزى به دل راه ندهند؛ پس انسان داراى روحيه اى است كه اگر غفلت كند، ممكن است به خاطر شنيدن انتقاد درست هم برآشفته و غضبناك شود؛ چه برسد به خرده گيرى هاى نادرست.

و تنش خواهد بود. در صورتى كه اين نيازها برآورده نشود، به تناسب شدت، ضعف و تفاوت افراد، باعث اختلالات رفتارى و هيجانى خواهد شد(1)؛ البته آدمى در اثر تهذيب نفس مى تواند، مقاومت خود را در برابر نيازهاى اوليه بيشتر كند، زيرا در نفس انسان، تمايلات متعالى نيز، در مقابل تمايلات مادى وجود دارد كه در واقع، جايگزين نيازهاى پست تر مى شود.

حق مدارى را تاكيد مى كنند، عموماً تاكيد بر كنترل حق مدارى در حالت غضب را بيان مى نمايند و حالت رضا براى افاده عموميت اوضاع است؛ يعنى فرقى نمى كند، در تمام حالت ها مخصوصاً در حالت خشم، بايد انسان مراقب باشد تا حق پذير باشد.

امام على عليه السلام - در سفارش هاى خود به فرزندش حسين عليه السلام - فرمود: «فرزندم! تو را سفارش مى كنم به ترس از خدا در توانگرى و تهيدستى و گفتن حقّ در خشنودى و خشم.»(1) به عنوان نمونه از احاديثى كه مطلقاً تأكيد بر حق محورى و سخن حق مى نمايند، به حديث امام سجاد عليه السلام را اشاره مى كنيم:

لَمَّا سُئِلَ عَن جَمِيعِ شَرَائِعِ الدِّينِ -: قَولُ الحَقِّ، وَ الحُكمُ بِالعَدلِ، وَ الوَفَاءُ بِالعَهدِ(2).

در پاسخ به اين سؤال كه: مجموعه شرايع دين چيست؟ فرمود: حق گويى، داورى عادلانه و وفاى به عهد است».

با توجه به نوع برخورد منابع دينى مان با اين موضوع مى شود فهميد كه موضوع حق پذيرى اهميت زيادى داشته و قاعدتاً بدون تحمل سختى و كنترل نفس نيز به دست نخواهد آمد.

موضوع قابل بررسى در اينجا، تبيين روان شناختى ارتباط سخن حق با خشم است. به نظر مى آيد، نتيجه قهرى سخن حق در صورتى كه فرد، آن خودسازى هاى توصيه شده را نداشته باشد، تحريك هيجانى و خشم است. احتمالاً اين موضوع به خاطر فروريختن مكانيزم هاى روانى اى است كه فرد، بطور ناهشيارانه در برابر معايب خود تشكيل مى دهد. گرچه اين مكانيزم ها مى توانند به جاى خود فوائدى، مانند امنيت روانى، ظرفيت پذيرش و... به وجود بياورند؛ ولى از آنجايى كه ناهشيارانه اند، در مواردى هم براى كنترل هيجان ها، سخن حق را توجيه كرده يا پوشش مى دهند تا موقتاً، تعادل عاطفى فرد را حفظ كنند؛ اما رويارويى با حقيقت، اثر التيام بخش مكانيزم ها را از بين مى برد و لذا فرد، دچار استرس و نگرانى غيرمنطقى مى شود. اين حالت ناآرام موجب تحريك پذيرى فرد مى شود؛ لذا دستورات اسلام دقيقاً در مواجهه با اين ترس كاذب صورت مى گيرد كه بايد حق را پذيرفت؛ ولو كه به ضرر باشد. توجه به حديث امام صادق عليه السلام در پاسخ به سؤال از مكارم اخلاق در اين زمينه مفيد مى باشد كه فرمودند:

ص:136

العَفوُ عَمَّن ظَلَمَكَ، وَ صِلَةُ مَن قَطعَكَ، وَ إِعطَاءُ مَن حَرَمَكَ، وَ قَولُ الحَقِّ وَ لَو عَلَى نَفسِكَ.(1)

گذشت از كسى كه به تو ستم كرده است، ارتباط برقراركردن با كسى كه از تو بُريده است، عطاكردن به آن كه از دادن چيزى به تو دريغ كرده است و گفتن حقّ، اگر چه ضدّ خودت باشد.

هيجان، به تفاوت هاى افراد مربوط مى شود. يكى از اين تفاوت ها، نوع نگرش افراد در موقعيت هاى هيجانى از جمله غضب است. اغلب غضب، محصول نوعى اشتباه در ارزيابى است. اشتباه هم نسبت به عواقب خشم(1) در آينده و هم نسبت عوارض نقد آن، مانند احساس پشيمانى و ذلت نفس(2) مى باشد، به طورى كه ممكن است، كسى فكر كند، عواقب آتى يا نقد خشم، هرچه باشد، خيلى مضر نيست يا آزادكردن خشم، براى سلامتى مفيد است ارزيابى مادى از جهان و ناديده گرفتن نقش عوامل ماورايى منجر به نارضايتى از تقدير و سرنوشت شده و باعث خشم خواهد شد(3). همچنين چشم داشت و انتظار از ديگران(4)؛ زيرا منطق چنين كسى اين است كه بايد ديگران هميشه نفع او را در نظر بگيرند و الا مستحق سرزنش اند!. عامل شناختى ديگر، تاًكيد بر اثبات خودبرترى است كه تحت عنوان خودمحورى تحول نيافته يا تكبر آن را معرفى كرديم. زيرا فرد خودمحور، به جهت عدم تحول شناختى، ظرفيت پذيرش ديگران را ندارد و فرد متكبر نيز، تحت عنوان الكبريا و العظمه در حديث حضرت عيسى عليه السلام از عوامل غضب شمرده شده است؛ چون فرد متكبر، خود را برتر از همه مى داند؛ ولى ديگران انتظارش را برآورده نمى كنند؛ لذا خشمگين مى شود. در اينجا اغلب خطاهاى شناختى مشهور را كه روان شناسان شناختى در خشم دخيل مى دانند، مى توان مؤثر دانست؛ ولى ديدگاه روان شناسان، كاملاً مادى است و فاقد خطاهاى شناختى از نقطه نظر دينى است و لذا شرط لازم و ناكافى محسوب مى شوند.

كرده ايم كه باعث ايجاد انگيزش، نسبت به تدارك نياز خواهد شد.

الگوى (الف) توجيح عوامل هيجانى پيدايش خشم بر اساس روايات

«طمع به نوبه خود، ضمن اينكه عامل مستقلى براى ايجاد خشم معرفى شده است(1)، باعث» توجه به تفاوت ها و برترى ديگران شده و حسادت را برمى انگيزاند. حسادت نيز، عامل مستقلى براى خشم معرفى شده است(2). در صورتى كه حسادت كنترل نشود، به صورت كينه توزى جلوه گر خواهد شد(3) و اين حالت، در پيدايش غيظ كافى خواهد بود و ما غيظ را پايه تشكيل غضب معرفى كرديم.

ص:142

دارد. در مسندابن حنبل از عموى احنف بن قيس كه مكرر از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم موعظه خواست و حضرت هر سه بار فرمودند: «خشم مگير!(1).

در كتاب بحارالانوار طى نقل ملاقات بين شيطان و حضرت موسى عليه السلام، جملات حكمت آميزى از علم ابليس به حضرت هديه مى شود كه مفادش پرهيز از خشم است(2). همچنين سفارش اميرمؤمنان عليه السلام در نهج البلاغه طى نامه اى به ابن عباس، او را از فرونشاندن خشم با انتقام سخت پرهيز مى دهند. روايت پرفايده اى كه ما در چند نقطه پژوهش نقل نموده ايم(3).

ص:144

نهى از خشم، به صورت حداكثر ممكن پرهيز نيز، مطلوب است؛ يعنى كنترل خشم، اگر به طور كلى ممكن نباشد، به هر مقدار كه ممكن باشد، مفيد است. به اين مطلب نيز توجه شده و گاهى دستور به پرهيز به قدر ميسور شده است؛ مانند حديث شريف حضرت على عليه السلام:

كُن بَطِئَ الغَضَبِ، سَرِيعَ الفَئِ، مُحِبّاً لِقَبُولِ العُذرِ(1).

دير خشمگين شو و آسان خشنود شو و پوزش پذيرى را دوست داشته باش.

از مجموع روايات متعددى كه در زمينه نهى كلى از خشم و پرخاش وارد شده است، به دست مى آيد كه اين صفت رذيله، داراى آثار و عواقب جدى بوده و هرگونه پرخاشگرى از مصاديق فعل حرام مى باشد؛ اما فقهاى معظم بايد مصداق عينى و ميزان دقيق حرمت اين صفت را مشخص نمايند. براى عموم مؤمنان نيز شايسته است، ضمن پرهيز از رفتارهاى تند و خشن، آگاهى خود را نسبت به هيجان خشم و عوارض آن بالا ببرند؛ اما آنچه مهم است در اينجا بدانيم، اين است كه نسبت به خشم، به صورت خيلى جدى نهى صورت گرفته است. خشم از مسلمات ضد ارزش هاى اخلاقى، در نظام اخلاقى دين اسلام و ساير اديان است. بخشى از اين روايات مربوط به نقل ابليس است!

مواردى زيادى وجود دارد كه يك فضيلت رفتارى، ممكن است به اشتباه گرفته شود؛ مانند بخشندگى در موقعى كه نيازى وجود ندارد يا تواضع كردن در جايى كه امكان فخرفروشى وجود ندارد. همچنين، گذشت ظاهرى از فردى كه امكان انتقام وجود ندارد. هرچند در ظاهر امر خيرى محقق مى شود؛ ولى آنچه مسلم است، فضيلت واقعى، متعلق به بخشندگى در عين نياز و تواضع در عين صاحب مقام بودن و عفو موقعى كه قدرت بر انتقام وجود دارد، مى باشد. اين حقيقت از ديد روايت مورد غفلت نبوده و در موارد لزوم، در مورد هر رفتار اخلاقى گوشزد شده است. خشم نيز از اين قاعده استثنا نبوده و لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به موقعيت هاى مفيدتر كنترل خشم تذكر داده اند:

يَا عَلِيُّ مَن كَظَمَ غَيظاً وَ هُوَ يَقدِرُ عَلَى إِمضَائِهِ أَعقَبَهُ اللَّهُ يَومَ القِيَامَةِ أَمناً وَ إِيمَاناً يَجِدُ طَعمَهُ(1).

هركس خشمى را كه مى تواند آشكار كند، فروخورد، خداوند وى را از امنيت و ايمانى سرشار سازد كه مزه اش را بچشد.

روايت بالا ضمن تأكيد بر مطلب فوق، از راه تشويق به مراتب و درجات معنوى، سعى در توجه دادن به موقعيت هاى ضرورى تر كنترل خشم دارند. بر اين اساس، صفات خالص تر و نيت هاى الهى نيز مشخص مى شود. حديث اميرمؤمنان عليه السلام نيز، به نقطه متضاد خشم در زمان خشم توصيه فرموده اند:

وَ اكظِمِ الغَيظَ وَ احلُم عِندَ الغَضَبِ وَ تَجَاوَز عِندَ المَقدِرَةِ وَ اصفَح مَعَ الدَّولَةِ تَكُن لَكَ العَاقِبَةُ(2)... (از نوشته هاى حضرت به حارث همدانى): خشم را فرونشان و هنگام قدرت ببخش و زمان خشم بردبار باش و با حكومت مدارا كن تا آينده خوبى داشته باشى».

مؤلف نهج البلاغه زمزمه اى را از حضرت نقل فرمودند كه مفاد آن منطق سخن ماست:

- كَانَ يَقُولُ -: مَتَى أَشفِي غَيظِي إِذَا غَضِبتُ؟! أ حِينَ أعَجِزُ عَنِ الانتِقَامِ فَيُقَالُ لِي: لَو صَبَرتَ! أَم حِينَ أقدِرُ عَلَيهِ فَيُقَالُ لِي: لَو عَفَوتَ (غَفَرتَ)!(3).

حضرت پيوسته مى فرمود: آن گاه كه در خشم مى آيم، كى آتش خشم خود را فرو نشانم؟ آيا آن گاه كه برگرفتن انتقام قدرت ندارم و به من گفته مى شود: بهتر

ص:146

است صبر كنى يا بدان هنگام كه توانايى انتقام دارم و به من گفته مى شود: بهتر است گذشت كنى؟

از بررسى روايات فوق به دست مى آيد كه در اسلام، حساب هرگونه ظاهرسازى ها و قيافه گرفتن ها با ارزش هاى واقعى و حقيقى جداست. كسى كه عامل كنترل خشم است، فى الواقع بايد قدرت مهار آن را در بدترين شرايط داشته باشد. نه اينكه صرفاً نقش چنين كسى را در ظاهر بازى كند. اصولاً كنترل خشم، به معنى مالكيت كامل خشم است. هر جا كه بخواهد عمل كند، فارغ از اينكه توانايى بر انتقام دارد يا ندارد. البته درجات تشكيكى نيز، در كسب اين مهارت وجود دارد كه بهترين شان مالكيت كامل است. امام على عليه السلام مى فرمايد:

أَفضَلُ المِلكِ مِلكُ الغَضَبِ(1).

بهترين مالكيت، مالك بودن خشم است.

تبيين روان شناختى موضوع مى تواند، چنين باشد كه احتمالاً فردى كه داراى قدرت كظم يا حلم مى باشد، داراى توانايى روحى و روانى بالاترى است كه مى تواند، هيجانات خود را كنترل بيشترى بكند. مى توان پيش بينى كرد كه بيش از فردى كه هيجان خود را بروز مى دهد، داراى آرامش و سلامت روان هم خواهد بود.

هر كدام از اين فضايل چهارگانه، گاهى به صورت مستقل نيز، در روايات توصيف شده اند. در روايت امام باقر عليه السلام كه به صورت وصيت نامه نسبتاً بلندى است، جمله اى در اين مورد وجود دارد كه مخالف غضب را نشانه قدرت معرفى مى كنند:

لاقُوَّةَ كَرَدِّ الغَضَبِ(2).

هيچ نيروى، مانند نيروى جلوگيرى از خشم وجود ندارد.

كه به حسب ظاهر، در كنترل غضب منفى است. به طور كلى، تفاوت كنترل حالت منفى با حالت مثبت غضب در اين است كه بيشتر آثار و پيامدهاى غضب منفى مورد توجه قرار مى گيرد؛ ولى به خاطر فقدان غضب منفى، كمتر مورد سرزنش قرار گرفته مى شود؛ هرچند مخالفت با غضب، موقعيت انحصارى براى اثبات قدرت ايجاد نمى كند؛ چون كنترل شهوت نيز، گاهى ملاك اثبات قدرت ناميده شده است؛ ولى مى توان به اهميت كنترل غضب، در رويش ملكه فضيلت قدرت پى برد.

ص:147

ص:148

نشان مى دهد كه برخى براى پيشگيرى از غضب و برخى براى مقابله و درمان خشم در سر صحنه، تجويز شده اند. از جمله ذكر مختصرى كه امام صادق عليه السلام فرمودند:

لَو قَالَ أَحَدُكُم إِذَا غَضِبَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيمِ ذَهَبَ عَنهُ غَضَبُهُ.(1)

هرگاه كسى از شما كه عصبانى شود، و بعد بگويد أعوذ بالله من الشيطان الرجيم، خشم از وجودش مى رود.

همچنين آن حضرت از سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند كه حضرت هر روز، از چند چيز، از جمله غضب به خدا پناه مى بردند. بنابراين اهميت هيجان خشم و شيوه كمك خواستن از مبدأ آفرينش را بدين وسيله آموزش مى دادند:

قَالَ كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم يَتَعَوَّذُ فِي كُلِّ يَومٍ مِن سِتٍّ مِنَ الشَّكِّ وَ الشِّركِ وَ الحَمِيَّةِ وَ الغَضَبِ وَ البَغيِ وَ الحَسَدِ(2)؛ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هر روز، از شش چيز به خدا پناه مى برد: از ترديد، شرك، تعصب، خشم، ستم و حسادت.

در اينجا حمية قسيم خشم قرار گرفته و معلوم مى شود كه بيشتر، ناظر بر حالت هيجانى خشم كه غيظ است، مى باشد؛ چون غيظ، منشأ پيدايش غضب مى شود از آن هم به خدا پناه برده اند؛ اما غضب، دلالت بر پرخاش عملى است. بدين ترتيب استفاده مى كنيم كه شخص مؤمن، بايد هميشه در مرحله پيشگيرى، آمادگى مقابله و كنترل خشم را به روسيله اى براى خود فراهم نمايد.

اما آن بخش از اذكار و دعاهايى كه براى حين غضب تجويز شده است. در سيره خود امام صادق عليه السلام آمده است كه حضرت هر موقع حالت غضب برايشان دست مى داد، ابتدا درود بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى فرستادند، بعد با تلاوت آيه (وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ) (3) اين دعارا مى خواندند:

اللَّهُمَّ اغفِر ذُنُوبِي وَ أَذهِب غَيظَ قَلبِي وَ أَجِرنِي مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيمِ وَ لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ العَلِيِّ العَظِيمِ(4).

ص:150

خداوندا! گناهانم را ببخش و خشم دلم را برطرف ساز و مرا از شيطان رانده شده، پناه بده و هر تحرك و توانايى فقط بواسطه خداوند بلند مرتبه و بزرگ است.

اين دعا و آيه تلاوت شده توسط حضرت، نوعى روش معنوى برخورد با غضب است. ابتدا فرد غضبناك، بايد نسبت به اين حالتش نوعى اعتراف به گناه همراه با خضوع به درگاه خداوند داشته باشد، زيرا ادامه آيه مى فرمايند: «بخشش و توبه شامل كسى مى شود كه خدا بخواهد.» اما فضاى شروع دعا، فضاى پشيمانى، خضوع و اميد به رحمت خداوند است. بخشش گناه، مقدمه استجابت دعا مى باشد؛ بنابراين در هر دعاى مهمى كه قصد استجابتش را داريم، اول بايد خود را پاك كرده و شايسته اجابت گردانيم، بعد درخواست برطرف كردن غيظ كه مقدمه غضب است و علت شروع غضب محسوب مى شود، سپس پناه بردن به خداوند از شيطان رجيم و بعد هم بيان علل توكل و توسل به خداوند را بيان مى كند؛ يعنى مراتب اخلاص و توحيد كه مقدم بر دعا ست.

نكته اى كه در دعاى فوق و دعاى بعدى كه نسبتاً طولانى تر است وجود دارد اين است كه دعاى كنترل خشم، از درخواست برطرف كردن خشم شروع شده، به خواسته هاى كلى تر و خوشبختى بزرگ تر، حتى بيشتر از مرتبه كنترل خشم منتهى مى شود. از اين مطلب استفاده مى شود كه دعاهاى خشم، به وسيله ايجاد توسعه در فكر فرد خشمگين و دعاكننده را از هدف ناچيز خشم كه او را احاطه كرده، به اهداف بزرگ تر و مهم تر غير از خشم متوجه مى كند. در واقع اين كار، ضمن برگرداندن توجه فرد از مورد خشم، نوعى تربيت اخلاقى نيز در او به وجود مى آورد؛ به اين معنا كه جهت گيرى كلى اخلاقى اش را فراموش نكند. امام صادق عليه السلام در دعاى ديگرى براى موقع غضب مى فرمايند:

اللَّهُمَّ أَذهِب عَنِّي غَيظَ قَلبِي وَ اغفِر لِي ذَنبِي وَ أَجِرنِي مِن مَضَلاَّتِ الفِتَنِ أَسأَلُكَ رِضَاكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِن سَخَطِكَ أَسأَلُكَ جَنَّتَكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِن نَارِكَ وَ أَسأَلُكَ الخَيرَ كُلَّهُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ كُلِّهِ اللَّهُمَّ ثَبِّتنِي عَلَى الهُدَى وَ الصَّوَابِ وَ اجعَلنِي رَاضِياً مَرضِيّاً غَيرَ ضَالٍّ وَ لا مُضِلٍّ(1).

خدايا! خشم را از قلبم برطرف ساز، گناهانم را ببخش و از گمراهى هاى فتنه ها (آزمايش ها) مرا پناه ده، خشنوديت را مى خواهم و از خشمت به تو پناه مى برم.

ص:151

بهشت را طلب مى كنم و از آتش (جهنم) به تو پناه مى برم. هرچه خير است، از تو مى خواهم و از هرچه شرّ است، به تو پناه مى آورم. خدايا! مرا در هدايت و درستى ثابت قدم بنما و مرا خشنود و خشنودكننده قرار بده، نه گمراه و گمراه كننده.

كناره گيرى، باعث پوشاندن عيب او مى شود تا حدى كه ممكن است، فردى به وسيله حلم يا بهتر است بگوييم تحلم، ضعف عقلى خود را هم بپوشاند. چنانچه مصداق حديث ديگرى از حضرت مى باشد:

الحِلمُ فِدَامُ السَّفِيهِ(1).

بردبارى، پوزه بند نابخرد است.

اما گروه دوم روايات، مستقيماً به تأثيربخشى صفت حلم در كنترل خشم و غضب مى پردازند. در اين بخش نيز، مومنان تشويق مى شوند كه از حلم، براى كنترل خشم استفاده كنند. حضرت سيدالساجدين عليه السلام فرمودند: «من از مردى خوشم مى آيد كه هنگام خشم بردبارى كند»(2). ماهيت كنترل كنندگى حلم نسبت به غضب، در روايات متعددى بيان شده است(3). برخى از روايات، شيوه به دست آوردن اين صفت با ارزش را نيز، به طور ضمنى بيان مى كنند؛ مانند حديث اميرمومنان عليه السلام كه تصريح مى نمايد، حلم آتش غضب را خاموش مى كند:

الحِلمُ يُطفِئُ نَارَ الغَضَبِ، وَ الحِدَّةُ تُؤَجِّجُ إِحرَاقَهُ(4).

بردبارى، آتش خشم را خاموش مى كند و تندخويى شعله آن را برمى افروزد.

ياد شده است(1). احتمالاً به خاطر فعال تر بودن تحلّم، ارادى و اختيارى بودنش است؛ زيرا در نظام ارزشى اسلام، هرچه صفات اخلاقى ارادى باشند، مستند ارزشى بيشترى دارند. مرحوم فيض كاشانى، حلم را بافضيلت تر از كظم غيظ مى دانند و دليل خود را همين تلاش براى به دست آوردن حلم بيان مى كنند(2)، درحالى كه كظم به، تدريج جزو عادت شده و به حلم طبيعى تبديل مى شود. بنابراين به دست آوردن حلم، با تقليد يك رفتار ناشى از بردبارى، تعقل، دورانديشى و ناشى از كنترل خشم هم زمان را تحلم مى گويند. اميرمؤمنان عليه السلام بر اين قاعده صحه مى گذارند كه تقليد از يك رفتار ناشى از حلم، به تدريج به خود حلم منجر خواهد شد:

إِن لَم تَكُن حَلِيماً فَتَحَلَّم؛ فَإِنَّهُ قَلَّ مَن تَشبَّهَ بِقَومٍ إِلاَّ أَوشَكَ أَن يَكُونَ مِنهُم(3).

اگر بردبار نيستى، وانمود كن كه بردبارى؛ زيرا كمتر كسى است كه خود را شبيه گروهى كند و به زودى يكى از آنان نشود.

اصولاً راه به دست آوردن اين صفت، جز از طريق تمرين هاى طولانى مدت ممكن نيست؛ مثلاً صرفاً عاقل بودن و اطلاع از مضرات صفت ضد اخلاقى مثل خشم، براى حليم بودن كافى نيست. روايات تاكيد بر تحلم دارند؛ يعنى بايد به تعداد زيادى تحلم صورت بگيرد تا بر فردى حلم صادق شود. دربيان ديگرى حضرت روش خود را روش انحصارى رسيدن به حلم معرفى مى نمايند:

مَن لا يتَحلَّم لا يَحلُم.(4)

كسى كه خود را به بردبارى وادار نكند، بردبار نشود.

متون روايات از اين طريق مومنان را به تشويق هرچه بيشتر براى حلم ورزيدن دعوت مى كند. قرآن كريم، الگوهاى عملى از پيامبران را كه مصداق بارز حلم بودند، به عنوان سرمشق گيرى ياد مى كند و عملاً امت خود را براى كسب اين صفت تشويق

ص:154

مى كند(1). حديث بارز ديگرى از آن حضرت، حلم بعد از غضب را از بهترين رفتارهاى شخص توانا ذكر مى كند:

مِن أَحسَنِ أَفعَالِ القَادِرِ أَن يَغضَبَ فَيَحلُمَ(2).

از بهترين كارهاى انسان قدرتمند اين است كه چون خشمگين شود، بردبارى ورزد.

تمرين بر كنترل رفتار خشم و تشويق به برخوردارى از حلم، بيشتر از همه دلالت بر كنترل ظاهرى رفتار خشم و كناره گيرى را مى رساند؛ بنابراين، هنوز صفت زيباى حلم كامل نيست و به نظر مى آيد، وقتى حلم به نتيجه خواهد رسيد كه حتى آن امر باطنى كه از جنس غيظ هست نيز، در فرايند حلم از بين برود؛ فلذا اگر حلم ورزيدن همراه با كنترل غيظ هم باشد، بهترين نوع حلم محسوب مى شود؛ هرچند از لحاظ عملى فرقى بين دو حالت نيست؛ زيرا در هر دو حالت، غضب كنترل شده است؛ ولى در حالتى كه غيظ نيز كنترل شود، در واقع غضب به طور كامل ريشه كن شده است. حديث ديگرى از حضرت؛ اين نظر را تبيين مى فرمايند كه فروخوردن خشم، علامت بارزى از تحقق حلم خواهد بود:

مَن كَظَمَ غَيظَهُ كَمُلَ حِلمُهُ(3).

هر كس خشمش را فرو خورد، بردباريش به نهايت مى رسد».

بنابراين، در هر صورت ابتدا لازم است كه فرد خشمگين با تمرين هاى متعدد حلم، نسبت به بروز رفتارهاى پرخاشگرى قدرت كنترل خود را تقويت كند. بدين منظور بهتر است، در مواردى كه خشمگين نيست، ابتدا تمرين كند كه چگونه بدون دليل صحنه اى را ترك كند، تا بتواند در مواردى هم كه در ظاهر ترك صحنه منطقى نيست (موقع خشم)، صحنه را ترك كند. در مرحله بعد، فرد بايد تمرين كند كه غيظ مقدم بر پرخاش خود را نيز فرو خورد تا بعداً دچار يك رفتار جديد خشم نشود. در اين بخش، به اثر بخشى صفت كظم بر غيظ مى پردازيم.

اشاره اى به كيفيت ارتباط حلم با كظم كرديم؛ مبنى بر اينكه حلم به همراه كظم، بالاترين و بهترين نوع حلم است. اكنون به صورت روشنى مى خواهيم، ميزان دخالت كظم را در كنترل خشم مجدداً بررسى كنيم. در تعيين محدوده مفهوم كظم و مدلى كه ارائه شدعرض كرديم كه كظم در كنترل خشم، نقش كليدى دارد. حتى اينكه كنترل خشم، تنها از طريق كظم ممكن است. بررسى مفهوم كظم نشان مى دهد كه عامل كنترل كننده ى عنصر اصلى خشم، يعنى غيظ مى باشد. در صورتى كه خشم، صرفاً در مرحله غيظ باشد وجود كظم كافى است؛ اما در صورت بروز پرخاش يا غضب، نيازمند صفت حلم نيز خواهيم بود؛ زيرا حلم در مرحله فعل است و مفهوم مشابهى با رضا دارد. از طرفى تصور پرخاش بدون غيظ نيز ممكن است؛ ولى نكته اى كه هست اينكه پرخاش، بدون غيظى كه ولو قبلا ايجاد شده باشد، به وجود نمى آيد. از اين نظر، غيظ علة العلل هر پرخاشى است؛ هرچند به لحاظ زمانى خيلى زودتر از پرخاش رخ داده باشد. فقط مطلب مهمى كه هست، اينكه غيظ از خصايص ذاتى انسان است و ريشه كن كردن صددرصد آن ممكن نيست؛ اما پرخاش به رفتار مربوط است و قابل كنترل مى باشد. منطق روايات نيز، در تشويق به سمت كظم الغيظ است؛ يعنى فروخوردن خشم و نه ريشه كن كردن آن. در مقام تشويق به سوى كظم، روايات بيشمارند؛ حتى اجر و مزد شهادت در راه خدا به كاظم غيظ وعده داده شده است. حديث رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند:

وَ مَن كَظَمَ غَيظَهُ وَ عَفَا عَن أَخِيهِ المُسلِمِ أَعطَاهُ اللَّهُ أَجرَ شَهِيدٍ(1).

هركس خشم خود را فروخورد و از برادر مسلمانش بگذرد، خداوند به او اجر شهيد اعطا مى كند.

در احاديث ديگرى از معصومين نيز، بر اجر و پاداش بى نظير فرد صاحب كظم تاًكيد شده است(2). از جمله احاديث كه از اميرمؤمنان نقل شده و تا حدودى با تبيين بيشترى به مسئله پرداخته است، اينكه:

ص:156

وَ تَجَرَّعِ الغَيظَ فَإِنِّي لَم أَرَ جُرعَةً أَحلَى مِنهَا عَاقِبَةً وَ لا أَلَذَّ مَغَبَّةً وَ لِن لِمَن غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَن يلِينَ لَكَ...(1).

(دربخشى از وصاياى خود به فرزندش امام حسن عليه السلام)... جرعه خشم را بنوش كه من جرعه اى گواراتر از آن از حيث سرانجام و لذت بخش تر از آن از حيث عافيت نديدم و با كسى كه با تو به درشتى برخورد كند، نرمى كن چون كه به زودى او هم با تو نرمى خواهد كرد.

تعبير به عافيت اگر صحيح باشد، اصل خاصى را در مفهوم كظم براى ما روشن مى كند و آن اينكه، اصولاً على رغم دشواربودن كظم، يادآورى اثر شفابخش آن، باعث لذت بخش شدن كار مى شود و به اصطلاح روان شناختى، جنبه انگيزشى رفتار را تقويت مى كند. تعبير به عاقبت نيز، از اين جهت كه پيروز واقعى صاحب كظم است، باعث لذت بخش بودنش مى شود؛ لذا هر دو نقل مى تواند، معانى زيبا و درخورى به روايت بدهد.

نكته: جرعه جرعه نوشيدن يا تعبير به گوارابودن جرعه، يك فرايند مواجهه تدريجى خاصى با تصويرسازى ذهنى (نوشيدنى گوارا) تداعى مى كند كه تركيبى از شيوه هاى رفتارى و شناختى است كه در نوع خود كم نظير است. نكته ديگر تعبير به جرعه اين است كه هر جرعه، ميزان طبيعى مايعى است كه هركس در يك بار مى تواند ببلعد؛ پس در فروخوردن خشم هم توصيه مى شود، به اندازه كمترين گامى كه مى توان براى كنترل خشم برداشت، نيز بايد عمل كرد تا قدم به قدم، خشم را فرو خورد؛ اگر به يكباره نمى شود.

برخى از روايات، شخصيت كاظم يا فروبرنده خشم را معرفى نموده اند. از اين نمونه، حديث اميرمومنان عليه السلام است كه مى فرمايند:

الكَاظِمُ مَن أَمَاتَ أَضغَانَهُ(2).

فروبرنده خشم، كسى است كه كينه هايش را كشته باشد.

اين روايت، ماهيت بيشترى از مفهوم كظم را براى ما معلوم مى كند. حضرت مى فرمايند كه كظم به دنبال كشتن اضغان - كه تعبيرى از كنترل كامل است - به وجود مى آيد. از بيان برخى تفاسير فهميده مى شود، مفهوم «ضغن» در فرهنگ تفاسير قرآن، بر

ص:157

كينه و حقد و به طور كلى، بر هرگونه احساس و هيجان منفى و ناهنجار اطلاق مى شود؛ با اين تفاوت كه در ضغن، جنبه مخفى و باطنى بودن اين احساس منفى منظوراست؛ اما در حقد، بيشتر جهت امتلاء و دربرداشتن كينه منظور مى شود(1). بر اين اساس، آميختگى ضغن با شخصيت و ذات افراد بيشتر است. چون توجه به امرى باطنى و نامحسوس است. كاربرد موارد استفاده اين واژه به صورت مفرد و جمع در قرآن كريم، همه دلالت بر يك مرض و بيمارى قلبى را نشان مى دهد(2).

اين نوع آزردگى هاى روان شناختى تا مادامى كه وجود داشته باشند، موجبات تحريك هيجانى فرد شده و امكان كنترل غيظ نخواهند داد. تعبير به كشتن، صريح ترين توصيف براى ريشه كن كردن اين نوع تمايلات بيمارگونه است و علت پيدايش صفت حسنه كظم در فرد مؤمن مى باشد. جالب اينكه نفرمودند من امات غيظه؛ چرا كه گفته شد، غيظ، يك هيجان ذاتى و فطرى است كه چاره اى از آن نيست؛ اما عوامل منجر به غيظ بايد ميرانده شود. اين يك اصل كلى در ترك عادت هاى رفتارى است كه هر رفتار منفى كه امكان ترك يكباره آن وجود ندارد، بايد به تدريج كاسته شود و اگر امكان كاستن آن وجود ندارد، حداقل به طور عمد انجام نشود؛ زيرا رفتن جدى به سوى يك عمل زشت و انتخاب عمدى آن، باعث ايجاد عادت بيشتر به آن عمل خواهد شد. حديث ديگرى از اميرمؤمنان عليه السلام اين معنا را تاكيد مى كند:

لا تُسرِعَنَّ إِلَى الغَضَبِ فَيتَسَلَّطَ عَلَيكَ بِالعَادَةِ(3).

به سوى خشم مشتاب كه به عادت بر تو مسلّط مى شود.

ص:158

در اين آيات با اينكه همه صفات متقين بيان نشده؛ ولى به كظم غيظ به عنوان يكى از شاخص هاى اصلى افراد متقى اشاره شده است وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النّاسِ. طبق اين آيه، صفت تقوى باعث كمك به كظم مى شود. از طرفى تقوا، زمينه بخشش و گذشت از خشم طرف مقابل را نيز فراهم مى كند. مكانيزم عمل در صفت تقوا، مطابق اين آيه، يادآورى خداست. مى فرمايند كه هر موقعى كار زشت يا ظلم به خود مى كنند و ياد خدا مى افتند، از كرده خود پشيمان شده، به تدارك و جبران عمل مى پردازند.

اگر تقوى را به معنى خوف از خدا در نظر بگيريم(1)، همان طور كه راغب گفته، در معناى مجازى است؛ مانند آيه قرآن (فَاتَّقُوا النّارَ) (بقرة: 24) و يا (اتَّقُوا اللّهَ) (بقرة: 189)، در چنين مواردى نيز، تقوى به معنى كلى خودش است؛ يعنى همان روحيه و ملكه اى در انسان كه باعث حفظ و صيانت او از گناهان است؛ اما تقوى به معناى مجازى خودش نيز، براى مهار خشم مفيد است؛ زيرا ترس از خداوند، از عوامل مهم كنترل گناهان و از جمله خشم مى باشد. چنان چه در حديث امام على عليه السلام وارد شده: «مَن خَافَ اللهَ لَم يَشفِ غَيظَهُ»(2)؛ «هر كس از خدا بترسد، خشمش را فرو نمى نشاند». ترس از خدا به معنى ترس از عقوبت يا دورى و محروميت از خدا، باعث رهاكردن خشم مى شود. از سويى اعتقاد و باور جدى به حاكميت خداوند عادل، توكل و تفويض امر ديگران به خدا را باعث مى شود.

در نتيجه تقوى، با يادآورى خداوند به عنوان قدرت برتر و صاحب حساب و عقاب و مركز مهم ثقل و توجه برگردانى، عامل كنترل خشم است؛ يعنى ما مى توانيم، بدون بررسى افكار مربوط به خشم، مستقيماً ايده متعالى ترى را طرح كنيم تا باعث حل شدن خرده فكرهاى منفى مربوط به خشم بشود. آن ايده برتر، اين است كه تمام رفتارهاى خود را به سوى خداوند جهت گيرى نماييم. در اين صورت، بدون اينكه نيازى به دانش مكانيزم عمل داشته باشيم، به صرف اطاعت از خداى خود، خشم را ترك نماييم. اين روش نيازمند كسب يك جهانبينى فطرى و تقويت پايه هاى آن مى باشد. يكى از بزرگان چه شايسته فرمودند كه تقوى، تمام اصول دين و مذهب را شامل مى شود و لذا، والاترين ارزش اخلاقى بين ساير ارزش ها مى باشد.(3)

ص:160

است كه از تمركز هيجانى خشم خارج شويم. بررسى هاى مكرر افكار اتوماتيك و توجه به جهات افراطى آن، كمك بسيار شايانى در سر صحنه هيجانى مى كند.

خاموشى و سكوت، داراى آثار متعددى از مادى و معنوى است كه در اين مجال، امكان بررسى همه آنها وجود ندارد. از مهم ترين آنها، علامت هوشمندى و علامت علم و تفقه است(1).

بيان ها، تصريح به مقابله آب با آتش دارند و منظورشان از آتش، همان غضب است؛ مانند حديث صريح رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم:

إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُم فَليَتَوَضَّأ وَ ليَغتَسِل فَإِنَّ الغَضَبَ مِنَ النَّارِ(1).

هرگاه يكى از شما خشمگين شد؛ پس وضو سازد و خود را بشويد؛ زيرا كه غضب از آتش است.

اما آيا منظور از آتش را مى توان حرارت و هيجان حاصل از خشم جدى دانست؟ چنان كه در ماهيت خشم بررسى شد(2)، رواياتى اين مبنا را تأييد مى كردند. گاهى نيز غضب، هم به عنوان ماهيت ناريه و هم ماهيت فعل ضد اخلاقى بودنش به شيطان نسبت داده شده است. روايت ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اين معنا را تأييد مى كند:

أَنَّ الغَضَبَ مِنَ الشَّيطَانِ وَ أَنَّ الشَّيطَانَ خُلِقَ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا يُطفِئُ النَّارَ المَاءُ فَإِذَا غَضِبَ أَحَدُكُم فَليتَوَضَّأ(3).

خشم از جانب شيطان است و شيطان از آتش آفريده شده است و مسلماً آتش با آب خاموش مى شود؛ پس هر كدام از شما كه خشمگين شد، وضو بگيرد.

مصرف خارجى و داخلى آب، به عنوان داروى خشم، كاملاً مورد استناد روايات است. در اين بين آنچه اهميت دارد، به دست آوردن مكانيزم عمل است. همچنين، كاربرد آب در درمان خشم، هم به صورت شستن عادى وارد شده و هم شستن به طرز خاص وارد شده كه بايد آموخته شود؛ مثل وضو يا غسل كردن و آب خاص (نيسان) همراه با دعاى خاص. ريشه همه خواص آب در قرآن كريم است. قرآن گاهى آثار متنوع آب را در يك جا بيان كرده است:

(وَ يُنَزِّلُ عَلَيكُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُم بِهِ وَ يُذهِبَ عَنكُم رِجزَ الشَّيطَانِ وَ لِيَربِطَ عَلَى قُلُوبِكُم وَ يُثَبِّتَ بِهِ الأَقدَامَ)(4).

و آبى از آسمان بر شما فرو فرستاد كه با آن پاكتان گرداند و آلايش شيطانى را از شما ببرد و دل هايتان را محكم كند و قدم هايتان را بدان استوار گرداند.

ص:165

بررسى نكات تفسيرى واژه «الرجز» در فرهنگ هاى قرآنى نشان مى دهد كه اين واژه، به نوعى بر انواع حالات نفسانى انسان كه در آن خروج از حالت تعادل و در مضيقه و شدت قرارگرفتن باشد، صدق مى كند. صاحب كتاب التحقيق معتقد است كه اين واژه، دلالت بر نوعى فشار روانى ناشى از تحولات و تغييرات فكر و روان آدمى است. پر واضح است كه خشم نيز، نوعى فشار روانى ناشى از تركيب احساسات و افكار منفى، يا هرگونه عادت هاى رفتارى انسان است(1).

بر اساس همه تفاسير مشهور، مسلمين در جنگ بدر به دليل دير رسيدن به چاه هاى آب، به خاطر تصرف آنها توسط دشمن، در مضيقه آب قرار گرفتند. از طرفى، زمين مقابلشان هم رملى بود و موقع جنگ، قدرت حركت را از پا مى گرفت. همچنين به خاطر نياز سربازان به غسل جنابت و بدن هاى آلوده ناشى از احتلام، به شدت در فشار روانى قرار گرفته بودند. افكار شيطانى و منفى ناشى از اينكه با بدن آلوده و زمين سست و جگر تشنه چگونه مى توان جنگيد؟ روح و روان آنها را زجر مى داد. مى دانيم كه يك مؤمن از نداشتن آب و طهارت، معمولاً در چنين حالت هايى قرار مى گيرد(2). صاحب التحقيق در تفسير آيه شريفه:

(يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ)3.

مى فرمايند كه فشارهاى روحى ناشى از عادت هاى رفتارى و احساس هاى منفى كه بيشتر باعث تحير و ترديد مى شوند و مانع عبادت و انجام امور مهم مى شوند، از مصاديق رجز اند(3)، بنابراين، هرگونه خروج از حالت عادى انسان كه موافق با طبع شيطانى باشد، به

ص:166

طورى كه باعث عملى بر خلاف رضايت خدا و رسول بشود، مى تواند مصداق رجز باشد. توجيه تطبيق مصاديق رجز بر خشم و غضب هم دقيقاً همين است. خشم و غضب به خاطر دربرداشتن علائم جسمى، مانند فشار خون و تغييرات در سطح پوست بدن، ماهيت ناهنجار خود را شكل مى دهند. همچنين افكار همراه با غضب كه قاعدتاً، شامل ارزيابى هاى تند و افراطى با نتيجه گيرى هاى منفى، تكرار و تلقين نفسانى زياد همراه است. از سويى عادت هاى رفتارى و طبيعى انسان بر اجراى خشم نيز، فشار مضاعفى بر عملكرد او ايجاد مى كند كه همه اثبات مى كند، غيظ و غضب را مى توان يكى از مصاديق رجز شيطانى يا حداقل از آثار رجز نام برد. ائمه معصوم نيز، هر كدام بر اساس مناسب به خواص ضد خشمى آب اشاره نموده اند:

ابوطيفور متطبب مى گويد: نزد امام ابى الحسن ماضى رفتم و او را از نوشيدن آب (خاص) نهى كردم. حضرت فرمود: «نوشيدن آب اشكالى ندارد؛ چرا كه غذا را در معده مى چرخاند و خشم را فرو مى نشاند و عقل (توانايى عقل) را زياد مى كند(1)».

عملكرد آب در كنترل غضب، مى تواند بر اساس روايت فوق، شامل توجيه هاى فيزيولوژيكى و روان شناختى بيشترى باشد؛ مثلاً تصور اينكه مصرف آب بر قدرت فهم انسان نيز تأثير مثبت مى گذارد. بر اين اساس، احتمالاً بايد بيان كرد كه كمبود آب و رطوبت بدن، باعث افزايش خشم يا دشوارى كنترل خشم نيز باشد. در اين زمينه، آب هاى خاص، مثل آب نيسان مؤثرند. كما اينكه اگر در دارو نيز، مواد طبيعى آن بايد به طرز خاص جمع آورى و تهيه بشود؛ پس كاربرد مصرفى آب به عنوان نوشيدنى يا داروى موقع خشم، على الخصوص طرز تهيه ويژه آن، ضرورت پيدا مى كند. حديث رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در اين زمينه كاملاً آشكار خواص مصرف آب را بيان كرده است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود كه: «جبرئيل گفت: هركس از آب نيسان بنوشد، اگر تمام امراضى كه به مردم مى رسد، به او برسد، با آن آب شفا مى يابد». پيامبر فرمود: «آيا سود ديگرى غير از آنچه گفتى دارد؟» جبرئيل گفت: «قسم به خدايى كه تو را به حق به نبوت مبعوث ساخت، هركس اين آيات را بر اين آب بخواند (و آن را بنوشد)، خداوند قلبش را مالامال از نور و روشنايى مى سازد و الهامات الهى به

ص:167

قلبش مى فرستد و حكمت و علم را بر زبانش جارى مى سازد و قلبش را با فهم و بصيرتى كه به هيچ كس از جهانيان نداده است، مى پوشاند و برايش هزار رحمت و آمرزش مى فرستد و فريبكارى، خيانت، غيبت، حسادت، ستم، تكبر، بخل، آز، خشم قلبى، دشمنى، كينه ورزى، خبرچينى و آسيب رسانى به مردم را از او دور مى سازد و اين، يعنى درمان هر دردى(1).

كه گرسنگى موجب بى قرارى آدم مى شود. مصرف كشمش هرچند گرسنگى را برطرف نمى كند؛ ولى با افزايش قند، تعادل روانى - جسمى انسان را فعلاً فراهم مى كند. نتيجه اينكه كشمش، براى كنترل خشم خاص در افرادى كه متابوليسم خونى آنها اقتضا دارد، مفيد است و ترك دراز مدت آن و هر ماده قندى ديگر توصيه نمى شود.

افسردگى، فيزيولوژيكى باشد. در چنين مواردى معمولاً گفته مى شود كه علت محيطى يا واكنشى براى افت خُلق وجود ندارد؛ بلكه علت جسمانى بوده و ناشى از تغييرات هورمونى بدن است. حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام كاملاً به اين موضوع تصريح مى كند:

قَالَ إِذَا وَجَدَ أَحَدُكُم غَمّاً أَو كَرباً لا يَدرِي مَا سَبَبُهُ فَليَأكُل لَحمَ الدُّرَّاجِ فَإِنَّهُ يُسَكِّنُ عَنهُ إِن شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى(1).

هر زمانى يكى از شما غصه يا ناراحتى يافت كه بى دليل بود، گوشت بلدرچين بخورد؛ زيرا اين گوشت او را تسكين خواهد داد، انشاءالله.

نكته جالب توجه اينكه حضرت فرمودندلايدرى ماسببه يعنى افراد معمولاً در اين نوع عارضه روحى، از علت ناراحتى خود اطلاع ندارند. در چنين مواردى افسردگى و حالت هاى مشابه، علت محيطى هم نداشته و عوارض روحى منفى بيشتر بر اساس كمبود يا تغير در فيزيولوژيك بدن توجيه مى شوند. نتيجه اينكه خشم مى تواند، ناشى از كاهش موادى مفيد در بدن باشد كه خوردن گوشت بلدرچين، نقصان آن را جبران مى كند؛ فلذا اين حديث نيز، مانند مورد كشمش، متوجه كسانى است كه علت خشم آنها، پايه فيزيولوژيكى داشته باشد و شامل همه افراد نمى شود.

ص:170

خطاهاى شناختى در موقعيت هاى خشم(1)

روايات نيز به اهميت دانش و علم در كنترل عواطف اشاره مى كنند؛ مانند فرمايش حضرت على عليه السلام كه در مورد تأثير علم و آگاهى در كنترل غضب وارد شده است:

رَدُّ الغَضَبِ بِالحِلمِ ثَمَرَةُ العِلمِ.(2)

از ثمرات علم، كنارزدن خشم به وسيله بردبارى است».

به طور طبيعى، اگر دانش انسان افزايش يابد، از سوى ديگر علم او ثمره اى، مانند حلم داشته باشد، چنين ثمره اى قطعاً در كنترل عواطف و احساسات به انسان كمك خواهد كرد. قبلاً هم توضيح داديم كه حلم، در واقع نتيجه علم و عمل است. حلم به مرحله عمل مربوط مى شود. حلم در كنترل غيظ، نقش اساسى دارد؛ اما خود حلم، ناشى از فرورفتن در دانش، آگاهى و در واقع، احاطه داشتن بر تمام احتمالات و عواقب است؛ لذا منظور از علم در اين روايت، علم مفيد عمل است؛ نه علمى كه صرفاً حاكى از اطلاع از موضوع و محمول جملات باشد. علم همراه با تجربه كه داراى پيش بينى و عاقبت انديشى درست است.

همچنين، تركيب جالبى از شيوه هاى شناختى و رفتارى را مى توان در روايات جست وجو كرد. در توصيه اميرمؤمنان عليه السلام به مالك اشتر در كنترل خشم و شيوه اين كار داريم:

ص:172

اِملِك حَمِيَّةَ أَنفِكَ، وَ سَورَةَ حَدِّكَ، وَ سَطوَةَ يدِكَ، وَ غَربَ لِسَانِكَ، وَ احتَرِس مِن كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ البَادِرَةِ، وَ تَأخِيرِ السَّطوَةِ، [وَ ارفَع بَصَرَكَ إِلَى السَّمَاءِ عِندَ مَا يَحضُرُكَ مِنهُ] حَتَّى يَسكُنَ غَضَبُكَ فَتَملِكَ الاختِيَارَ، وَلَن تُحكِمَ ذَلِكَ مِن نَفسِكَ حَتَّى تُكثِرَ هُمُومَكَ بِذِكرِ المَعَادِ إِلَى رَبِّكَ(1).

بادِ دماغ، تندى خشم، ضربِ دست و تيزى زبانت را مهار كن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ كردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همه اين صفات زشت نگهدار (و هرگاه اين حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بردار) تا خشمت آرام گيرد و عنان اختيارت را در دست گيرى و تو هرگز بر خود چنين تسلّطى پيدا نكنى؛ مگر آن گاه كه فكر و ذكر خود را پيوسته متوجّه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.

عَلَيهِ وَ لا يَحِدُّ فِيمَن يَحِدُّ وَ لَكِنَّهُ يَعفُو وَ يَصفَحُ وَ يَغفِرُ وَ يَحلُمُ لِتَعظِيمِ القُرآنِ(1).

هركس كه حافظ قرآن باشد و حق آن را به جا آورد، با كسى كه با او به نادانى برخورد مى كند، با نادانى مقابله نمى كند و نسبت به كسى كه بر او خشم مى گيرد، خشمگين نمى شود و با تندخو، تندخويى نمى كند؛ بلكه به خاطر بزرگداشت قرآن، مى بخشد و روى خوش نشان مى دهد، گذشت و بردبارى مى كند.

اين روايت، دانش قرآنى را در كنترل خشم كافى مى داند. علمى كه به مرحله عمل رسيده باشد. حافظ قرآنى كه حق قرآن را به عمل آورده باشد؛ يعنى همين؛ نه تنها خشم به وسيله دانش قرآنى كنترل مى شود؛ بلكه رفتارهاى زيباى ديگرى، مانند عفو، بخشش، روى خوش نشان دادن و تحمل داشتن را به ارمغان مى آورد. قاعدتاً قرآن به عنوان خلاصه ارزش هاى الهى نازل شده بر بشر، با فرض اينكه مورد توجه جدى و فهم كامل قرار بگيرد، براى بشر جهان بينى خاصى را طراحى مى كند كه باعث تغيير اهداف انسان به هدف هاى متعالى تر و بى ميلى او به اثبات خود و فراموشى نيازهاى شخصى خود خواهد شد. چيزى كه در انسان غافل از خدا و ارزش هاى الهى وجود دارد.

قضاوت هاى ارزشى و دينى با پل زدن بر روى مشكلات، انسان را در كوتاه ترين زمان به مبدأ خود متصل مى نمايد. اين امر، بلافاصله باعث كم رنگى و بى اهميتى نسبت به موضوع مورد خشم شده و به صورت تمركز بهتر يا خوشبينى و بى خيال شدن به فرد خشمگين كمك مى كند.

تفكر نسبت به غضب سفارش شده است نه خشم؛ زيرا همان گونه كه عرض شد، خشم يك پديده ذاتى است كه وجود آن را نمى شود انكار كرد؛ ولى غضب يا پرخاش كه از آثار خشم است، هم جنبه رفتارى دارد و هم نياز به؛ چون هر رفتارى منشأ پيدايش آثار بعدى است. حديث قبلى كه از حضرت على عليه السلام در مورد عاقبت خشم آورديم، در اين زمينه وارد شده بود كه در بخشى از وصيت خود به فرزندشان امام حسن عليه السلام فرمودند:

... جرعه خشم را بنوش كه من جرعه اى گواراتر از آن، از حيث سرانجام و لذت بخش تر از آن از حيث عافيت نديدم و با كسى كه با تو به درشتى برخورد كند، نرمى كن، چون كه به زودى او هم با تو نرمى خواهد كرد(1).

گاهى در روايات چگونگى تأثيرگذارى عاقبت انديشى، توصيف شده است. از جمله آسيبى كه يك رفتار ناهنجار و پرخاشگرانه به انسان مى زند، ذلت و خوارى شخصيت انسان در آينده عمل است. عزت يا رضايت ظاهرى كه در پرخاش، نصيب انسان مى شود، هرگز جبران ذلت و پشيمانى بعدى و ناشى از پرخاش را نخواهد كرد. حضرت در حديث ديگرى به اين حقيقت اشاره نمودند كه خشم، ذلتى غير قابل جبران به وجود خواهد آورد كه ولو پيروز شود، جبران نشود:

لا يَقُومُ عِزُّ الغَضَبِ بِذُلِّ الاعتِذَارِ.(2)

عزّتِ خشم، با خوارى پوزش خواهى قابل سنجش نيست.

با توجه به اين مطلب سفارش مى شود، با تدبير صحيح، جلوى پرخاش را بگيريد تا نتايج خوب كارهاى خود را مشاهده كنيد. بهترين تدبير جهت اصلاح عاقبت در كنترل خشم، همان حلم است كه عصاره دانش مى باشد:

ضَادُّوا الغَضَبَ بِالحِلمِ تَحمِدُوا عَوَاقِبَكُم فِي كُلِّ أَمرٍ(3).

به وسيله بردبارى، با خشم مبارزه كنيد تا پايان كارهايتان را بستاييد.

يكى از علل تأثير تفكر آينده بين در كنترل پرخاش، پرهيز از گرفتارشدن در عواقب بدتر از خشم ابتدايى است. طبيعتاً انسان حتى در سود مادى هم گرايش به ضرر كمتر را ترجيح خواهد داد. به خصوص اگر اين ضرر كمتر، در مرحله هيجان صرف بوده و به عمل

ص:175

هم تبديل نشود. با صرفه ترين حالت اين خواهد بود كه انسان، با هيجان خشم، يعنى غيظ خود كنار بيايد تا به عمل پرخاشگرانه تبديل نشود. حضرت در فرمايشى، خطر منطقى و معقول عواقب خشم را براى عبرت گرفتن هر انسان دورانديشى بيان فرمودند:

كَم مِن غَيظٍ تُجُرِّعَ مَخَافَةَ مَا هُوَ أَشَدٌّ مِنهُ(1).

چه بسيار خشمى كه از ترس سخت تر از آن فروخورده مى شود.

به طور طبيعى اگر خشم در هر درجه اى از شدت كنترل نشود، احتمال اينكه به پرخاش شديدترى منجر شود، وجود دارد. در اين صورت، غير قابل كنترل يا غير قابل جبران از لحاظ خسارت هاى جانى و مالى خواهد بود.

همان طور كه ملاحظه مى شود، تشويق جدى به سمت كنترل خشم و به طوركلى كنترل نفس وجود دارد. به خصوص در روايت اخير تصريح مى كند، كنترل خشمى مؤثرتر است كه امكان آزادسازى يا توانايى آزادسازى آن وجود داشته باشد. به احتمال زياد، منظور از آزادساختن خشم، همان غضب يا پرخاش است. كنترل خشم، ولو به اندازه يك جرعة، موجب جلب توجه و محبت خداوند عزّوجل خواهد بود. قبلاً نيز اشاره كرديم كه بيان كنترل جرعه اى مى تواند، به روش هاى گام به گام مواجهه و كنترل اشاره داشته باشد؛ زيرا اين كاملاً منطقى است كه اگر كسى نتواند، به كل از خشم پرهيز كند؛ ولى جرعه اى امكان كنترل داشته باشد، بسا به همان ميزان او را نجات دهد. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند:

مَا مِن جُرعَةٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِن جُرعَةِ غَيظٍ كَظَمَهَا رَجُلٌ(1).

در نزد خداوند، جرعه اى محبوب تر از جرعه خشمى نيست كه انسان آن را فرو خورد.

هر انسان مشتاقى، دنبال جلب توجه معبود خود بوده و در راه متعالى شدن تلاش مى كند. اين نوع برخورد با خشم، موجب تشويق فرد خشن در هرچه بيشتر كنترل كردن خود شده و در كل، موجب تقويت خودكنترلى(2) يا وجدان(3) در او خواهد شد. روان شناسان معتقدند كه وجدان اخلاقى، در اثر كنترل هاى ارادى مكرر در انسان ريشه مى گيرد.

تعابير اين گونه كه به حداقل هاى رفتارى توصيه مى كند، تبديل كردن يك هدف بزرگ به اهداف كوچك تر است؛ لذا باعث برانگيختگى انسان به سمت عمل مى شود. بويژه كه براى همين قدم هاى كوچك، پاداش هاى بزرگى وعده شده باشد. باز از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است كه فرمودند:

مَا تَجَرَّعَ عَبدٌ جُرعَةً أَفضَلَ عِندَ اللَّهِ مِن جُرعَةِ غَيظٍ كَظَمَهَا للَّهِ ابتِغَاءَ وَجهِ اللهِ(4).

بنده، هيچ جرعه اى را سر نكشيد كه نزد خدا، برتر از جرعه خشمى باشد كه به خاطر رضاى خدا، آن را فرو خورَد.

ص:177

كنترل غيظ، باعث نزديكى انسان به خدا مى شود. يكى از دغدغه هاى سالكين راه خدا، شناسايى سبل يا راه هاى رسيدن به خداست. كنترل هيجان خشم، يكى از دو راه برگزيده رسيدن به خداست. راه دوم هم، كنترل حزن است. وجه اشتراك اين دو حالت، جنس مشترك عاطفى هيجانى بودن آنهاست. روايت زير، سالك را تشويق به مقابله با دو حالت مخالف با نزديكى به خدا مى كند؛ يعنى غيظ و حزن كه قبلاً هم داشتيم كه غيظ، در مواردى كه توانايى بروزش نباشد، به حزن مبدل مى شود. هدف روايت، كنترل همه جانبه هيجان است؛ چه خود هيجان غيظ و چه حالت واخورده آن، يعنى حزن كه باعث توقف سلوك سالك به سوى خدا مى شود. حديث زير از اميرمومنان عليه السلام اين واقعيت را بيان فرموده است:

مِن أَحَبِّ السُّبُلِ إِلَى اللَّهِ جُرعَتَانِ: جُرعَةُ غَيظٍ تَرُدُّهَا بِحِلمٍ، وَ جُرعَةُ حُزنٍ تَرُدُّهَا بِصَبرٍ(1).

از محبوب ترين راه ها به سوى خداوند، دو جرعه است: جرعه خشمى كه با بردبارى آن را پس مى زنى و جرعه غمى كه با صبر دورش مى كنى.

مشابه همين روايت، از سيدالساجدين عليه السلام داريم كه در اين حديث، حضرت بر اين تصريح دارند كه لذت بخشى كنترل جرعه را به مكافات نرساندن طرف مقابل مى دانند:

مَا تَجَرَّعتُ جُرعَةً أَحَبَّ إِلَىَّ مِن جُرعَةِ غَيظٍ لاأُكَافِى بِهَا صَاحِبَهَا(2).

هيچ جرعه اى سرنكشيدم كه نزد من، خوشتر از جرعه خشمى باشد كه با آن، طرف مقابل را تلافى نكنم (كيفر ندهم).

مشابه اين روايات كه جرعه كنترل خشم را تشويق نمايند، در بين روايات اهل بيت زياد مى بينيم(3).

به طور كلى، روايات ديگر نشان مى دهند، فرهنگ دينى ما، كنترل هرگونه حالت عاطفى هيجانى افراطى را توصيه كرده است. حالت خشم، ميل و انگيزه، ترس و دلهره، شهوت يا انگيزش كه جنبه جسمانى دارد. چنين دسته بندى در روايت شريف

ص:178

امام صادق عليه السلام بيان شده است:

مَن مَلَكَ نَفسَهُ إِذَا غَضِبَ، وَ إِذَا رَغِبَ، وَ إِذَا رَهِبَ، وَ إِذَا اشتَهَى، حَرَّمَ الله ُ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ(1).

هركس، وقتى خشم مى گيرد يا به چيزى رغبت پيدا مى كند يا مى ترسد يا هوس چيزى را مى كند خويشتن دارى ورزد، خداوند پيكر او را بر آتش حرام گرداند.

جمع بندى اين بخش اين است كه دين اسلام، بيشتر به قدرت روحى و توانايى كنترل احساسات و هيجان ها اهميت مى دهد. توانايى جسمى، مانند مبارزه يا برخورد فيزيكى در مرتبه دوم است. شجاعت واقعى نيز در روايات، كنترل هوى و هوس يا مقابله و حذف تمايلات شديد عاطفى معرفى شده است(2). چنين مقابله هايى، قدرت و قوه محسوب مى شود:

قُوَّةُ الحِلمِ عِندَ الغَضَبِ أَفضَلُ مِن القُوَّةِ عَلَى الانتِقَامِ(3).

توانايى كنترل موقع خشم، بهتر از توانايى موقع انتقام است.

همان گونه كه در بررسى ويژگى نفاق در خشم منفى اشاره كرديم، حق گرايى از اين نظر كه انسان را از نفاق، دورويى و تضاد فكر و عمل دور مى كند، شفابخش غضب است. به همين دليل، در روايات نفاق، خشم يا حفيظه از پايه هاى نفاق شمرده شده است (مراجعه به نشانه نفاق). ملازم حقيقت بودن در تمام حالت ها سفارش شده است. حديث اميرمؤمنان عليه السلام شاهد اين مطلب است:

عَلَيكَ بِتَقَوَى اللهِ فِي الغَيبِ وَ الشَّهَادَةِ وَ لُزُومِ الحَقِّ فِي الغَضَبِ وَ الرِّضَا(1).

در نهان و آشكار پرهيزكار باش و در خشم و خشنودى ملازم حق باش.

مراعات حق در حال پرخاش و رضايت اهميت دارد؛ يعنى خارج نشدن از تعادل در مواقع هيجانى سفارش شده است. به طور كلى، دستورات اسلام بر اساس ارائه ميزان حق و باطل طراحى شده است. ميزان در غضب، خارج نشدن از حق و حقيقت است. حديث نبوى معتبر اين مطلب را بيان نموده است:

ثَلاثُ خِصَالٍ مَن كُنَّ فِيهِ استَكمَلَ خِصَالَ الإِيمَانِ: الَّذِي إِذَا رَضِيَ لَم يُدخِلهُ رِضَاهُ فِي إِثمٍ وَ لا بَاطِلٍ، وَ إِذَا غَضِبَ لَم يُخرِجهُ الغَضبُ مِن الحَقِّ، وَ إِذَا قَدَرَ لَم يَتَعَاطَ مَا لَيسَ لَهُ(2)

سه خصلت است كه هر كس دارا باشد، خصلت هاى ايمان را به كمال رسانده است: كسى كه چون راضى شود، رضايتش او را به گناه و باطل نكشاند و چون خشمگين شود، خشم، او را از حق به در نَبَرد و هرگاه قدرت يابد، چيزى را كه از او نيست به زور نستاند.

اين نوع تعبير از رفتار فرد مؤمن، در واقع نوعى عدالت است كه او را در مرز حقيقت نگه مى دارد. نه هيجان منفى (غضب) و نه هيجان مثبت ناشى از پيروزى و توانايى، مؤمن را از مرز عدالت خارج نمى كند. در بحث هاى روان شناسى معمولاً آنچه بحث مى شود، كنترل و درمان رفتارهاى ناهنجار و احساس هاى منفى است؛ اما در مباحث ارزشى، هيجان هاى مثبت نيز حد و مرز دارد و حد آن خارج نشدن از حق است. امام صادق عليه السلام اين مطلب را صريحاً بيان فرمودند كه چه حال غضب، چه حال رضا و توانمندى، نبايد علت خروج مؤمن از مدار حق و ورود به باطل و اشتباه شود:

ص:180

المُؤمِنُ إِذَا غَضِبَ لَم يُخرِجهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ، وَ إِذَا رَضِيَ لَم يُدخِلهُ رِضَاهُ فِي بَاطِلٍ، وَ الَّذِي إِذَا قَدَرَ لَم يَأخُذ أَكثَرَ مِمَّا لَهُ(1).

مؤمن هرگاه خشمگين شود، خشمش او را از جاده حق بيرون نمى برد و هرگاه [از كسى] خشنود شود، خشنوديش او را به باطل نمى كشاند و كسى است كه چون قدرت پيدا كند، بيشتر از آنچه حق اوست بر نمى دارد.

اين مطلب به قدرى مهم است كه در دعاهاى مأثور از أئمه معصوم عليهم السلام جزء مناجات حضرات نيز قرار گرفته است(2).

نكته: دارابودن معيار در خشم، آن را تبديل به يك خشم مثبت مى كند؛ زيرا قبلاً گذشت كه يكى از معيارهاى مهم خشم مثبت، حق گرايى و براى خداوندبودن آن است. چنين موقعى خشم، به يك امر احياكننده و نجات بخش تبديل مى شود؛ لذا وجود خشم مثبت، مانند نبودن خشم منفى است.

روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام، لزوم معيار محوربودن در هيجان ها و هواهاى به اصطلاح نفسانى را بيان نموده است. در تمام حديث، حضرت بر دورى از تحت تأثير قرارگرفتن درونى يا بيرونى، گوشزد نموده و جابر جعفى ((3)) را به واقع بينى و آزادبودن از هيجان هاى خود توصيه مى نمايند و دو چيز را ملاك معيار حق گرايى معرفى مى نمايند: انديشه و قرآن؛ لذا فرد مؤمن، بيش از هر چيز بايد با مهارت هاى تفكر و دوم با مفاهيم قرآنى آشنا باشد تا بتواند در مواقع ضرورى، رفتار خود را بسنجد:

تو را به پنج چيز سفارش مى كنم: اگر به تو ستم كردند، تو ستم مكن، اگر به تو خيانت كردند، تو خيانت مكن، اگر تو را تكذيب كردند، عصبانى نشو، اگر ستايشت كردند، شاد مشو و اگر نكوهشت كردند، دلگير مشو؛ بلكه به آنچه درباره تو گفته شد بينديش، اگر ديدى آنچه درباره تو گفته شده، در تو هست، بدان كه افتادن تو از چشم خداوند عزّوجلّ بر اثر خشمگين شدنت از حقيقت،

ص:181

مصيبتش براى تو بزرگ تر از مصيبتى است كه مى ترسى از چشم مردم بيفتى؛ اما اگر خلاف آن چيزى باشى كه درباره ات گفته شده، اين خود ثوابى است كه، بدون به رنج و زحمت افكندن جسم خود به دست آورده اى. و بدان كه تو دوست ما نخواهى بود، مگر آن گاه كه اگر همه همشهريانت بر ضدّ تو هم صدا شوند و بگويند: تو مرد بدى هستى، مايه اندوه تو نشود و اگر همه گويند: تو مرد خوبى هستى، اين سخن تو را شاد نسازد؛ بلكه خودت را با آنچه در كتاب خداست، بسنج. اگر ديدى پوينده راه آن هستى، از آنچه پرهيز داده است مى پرهيزى، به آنچه ترغيب كرده است راغبى و از آنچه ترسانده است مى ترسى؛ پس استوار و شاد باش؛ زيرا آنچه درباره تو گفته شده است، به تو زيانى نمى رساند؛ اما اگر ديدى از قرآن جدايى، ديگر چرا بايد خودت را بفريبى؟! به راستى كه مؤمن همواره در كار مبارزه با نفس خويش است، تا بر هوا و هوس آن چيره آيد؛ يك بار او نفسِ خود را از كجى و انحراف به راستى مى آورد و به خاطر محبّت به خدا، با هواى نفس مخالفت مى ورزد و يك بار هم، نفسش او را بر زمين مى افكند و در نتيجه، پيرو هوس آن مى گردد؛ اما خداوند دستش را مى گيرد و بلند مى شود و خداوند لغزش او را مى بخشد و مؤمن به خود مى آيد و به توبه و ترس از خدا پناه مى برد و بر اثر افزايش ترسش [از خدا] بر بينش و معرفت او افزوده مى گردد. دليلش هم اين است كه خداوند مى فرمايد: (در حقيقت، كسانى كه تقوا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، [خدا را] به ياد آورند و به ناگاه بينا شوند). اى جابر! همان روزى اندك خدا را براى خود، بسيار شمار، تا از عهده شكرش به درآيى و طاعت بسيار خود از خدا را كم بشمار تا از اين راه بر نفس خرده گيرى (آن را زبون سازى) و خود را در معرض عفو و گذشت [خداوند] قرار دهى. شرّ موجود را به وسيله دانش و معرفت موجود، از خودت دور گردان و دانش موجود را به وسيله عمل خالص به كار بند و در عمل خالصى كه انجام مى دهى، خودت را با بيدارى و هوشيارى تمام، از غفلت بزرگ نگه دار و بيدارى كامل را با ترس صادقانه [از خدا] به دست آر و از خودآرايى هاى (آلودگى هاى) نهانى به اين زندگى [دنيا] حذر كن و با راهنمايى خرد، خودت را از خطر هوس نگه دار و هنگام غالب آمدن هوس، با ارشادخواهى از دانش درنگ كن و اعمال خالص را براى روز پاداش نگه دار(1).

ص:182

نتيجه كلى و با ارزش اين حديث، تاَكيد بر آگاهى و دورى از غفلت و برخورد تحليل گونه با رفتار است؛ يعنى انسان سالم؛ به دور از هياهوها و جوگيرى هاى اطرافش، صرفاً بايد رفتار و تكليف خود را با معيارى درست بسنجد. معيارى كه به كمك دانش و برگرفته از حقايق اخلاقى توصيه شده مى باشد.

هستند. مفاهيمى چون نگهداشتن حد غضب، مالكيت نفس در غضب، پرهيز از خطا در خشم، اسراف نكردن در غضب و حداقل كاهش در خشم، همه نوعى برخورد حداقلى با خشم را توصيه مى كنند(1). درضمن اين روش، نوعى تشويق پله به پله يا مواجهه تدريجى با امرى است كه انجام آن دشوار مى نمايد. مراعات حد اعتدال يا پايبندى به حدود استاندارد هر واكنشى مى تواند، در سازماندهى كنترل آن، قدم اول باشد. به ويژه در كنترل هيجان هاى مهمى، مثل خشم، خارج نشدن از حد و حدود خشم، حرف اول را در ادامه كنترل مى زند. برخى از زمزمه هاى امام صادق عليه السلام با خداوند در درخواست حداقل هاى برخورد با غضب تصريح دارد؛ مانند آنچه در آستانه ورود ماه رمضان فرمودند:

اللَّهُمَّ هَذَا شَهرُ رَمَضَانَ المُبَارَكُ الَّذِي أَنزَلتَ فِيهِ القُرآنَ وَ جَعَلتَهُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الهُدَى وَ الفُرقَانِ... فَإِنِّي أَستَغفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيكَ مِنهُ... وَ الاعتِدَاءِ فِي الغَضَبِ(2).

خداوندا! اين ماه، ماه رمضان مبارك است كه در آن، قرآن را نازل فرمودى و آن را هدايت كننده مردم قراردادى... من در اين ماه، به سوى تو باز مى گردم از گناهان... و از تجاوزكردن از حدّ خشم.

ص:184

مى باشد، كنترل مى شود؛ زيرا افكار منفى، بيشتر از لحاظ توليد هيجان و رنجش مورد توجه است تا يك قضاوت. خود فرد وسواس هم از بيهوده بودن اين افكار آگاهى دارد؛ لذا ما مى گوييم در كنترل خشم كه هيجان منفى است، نوعى هيجان منطقى كه در اينجا مثبت تلقى مى شود، به طور عمد و جدى وارد كنيم تا با ورود آن، هيجان منفى و غير منطقى كنترل يا خاموش شود؛ اما آن بخش مربوط به خطبه حضرت:

فرمودند:... من نگريستم، اما احدى از جهانيان را نيافتم كه درباره چيزى تعصب ورزد؛ مگر اين كه تعصّب او علتى داشت كه نادانان را به اشتباه مى افكنَد يا دليلى كه به انديشه نابخردان مى چسبد؛ جز شما كه براى چيزى تعصب به خرج مى دهيد كه هيچ سبب و علتى برايش شناخته نمى شود؛ اما ابليس به خاطر اصل و گوهر خويش، در برابر آدم عصبيت نشان داد و بر او، به دليل خلقتش [از گل] خرده گرفت و گفت: «من از آتشم و تو از گِلى.» و اما توانگران مرفه و عياش امت ها، به خاطر فراوانى نعمت [اموال و اولاد] تعصّب ورزيدند و گفتند كه: «ما دارايى ها و فرزندان بيشترى داريم و هرگز به عذاب گرفتار نخواهيم شد.»؛ پس، اگر چاره اى از داشتن تعصب نيست، بايد تعصّبتان به خاطر خصلت هاى والاى انسانى، كردارهاى پسنديده و امور نيكويى باشد كه خاندان هاى شرافتمند، بزرگوار، دلير عرب و بزرگان و مهتران قبايل در آنها بر يكديگر برترى مى جستند؛ با خلق هاى پسنديده و خردهاى بزرگ و مقام هاى بلند و آثار و رفتارهاى پسنديده، بنابراين، براى خصلت هاى پسنديده تعصب به خرج دهيد، خصلتهايى چون: نگاهداشت حق و حرمت همسايگى، پايبندى به عهد و پيمان ها، فرمان بردن از نيكى ها، و مخالفت با تكبّر و گردن فرازى، اقدام به احسان و نيكوكارى، خويشتن دارى از زورگويى، تجاوز، بزرگ شمردن قتل نفس، انصاف داشتن با مردم، فرو خوردن خشم و دورى از ايجاد تباهى در جامعه.(1).

ص:186

حضرت مى فرمايند كه تعصب ورزيدن معمولاً بى دليل نيست هرچند كه دليل آن اغلب مسائلى است كه باطل است و بيشتر افراد نادان و غيرعاقل بدان ها تمسك مى جويند. ناراحتى و شكايت حضرت از اين است كه يارانش بر خواسته هاى غلط خودشان پافشارى مى كردند، بدون اينكه بدانند براى چه. بعد با مثال هايى كه مصداق تعصب غلط را در جامعه معلوم مى كند، مى فرمايند كه اگر بنابر بى دليل بودن چنين گرايشاتى است، لااقل در امور خير تعصب ورزند كه دلايل آن براى همه آشكار است. در توضيح امور خير سعى مى نمايند، به نوعى تعصب عرب را به سمت محاسن اخلاقى جهت بدهند. بعد در توضيح مصاديقى كه مى توان از تعصب مثبت كمك گرفت، خشم و غضب را هم عنوان مى كنند. از سويى اين فهرست فضايل را اهميت مى بخشند، بدين معنا كه اين امور، بدون بروبرگرد و به هر وجهى كه شده، بايد در جامعه اقامه شوند. يكى از احاديثى كه به نوعى درمان هيجان منفى (خشم)، به وسيله هيجان مثبت (ترس از خدا) را ارائه كرده، حديث اميرمومنان عليه السلام مى باشد:

مَن خَافَ الله َ لَم يَشفِ غَيظَهُ(1).

هركس از خداوند بترسد، خشمش را خالى نمى كند.

پذيرش اين مطلب كه پرخاش مثل ظلم است و دليلى براى آن نبايد آورد، پرهيز از آن را آسان تر مى نمايد تا تفكيك موارد آن. حضرت در فقره ديگرى تلاش نمودند، با نزديك كردن به مفاهيم فطرى، باعث انگيختگى بيشترى در انسان بشوند؛ لذا مى فرمايند:

الغَضَبُ عَدُوٌّ فَلا تُمَلِّكهُ نَفسَكَ(2).

خشم، دشمن توست، پس، او را بر خود مسلّط مگردان.

در واقع، حضرت سعى مى نمايند به نوعى، وجدان فردى را تحريك كرده يا تأسيس نمايند. انسان شايسته نبايد برده خشم خود باشد.

ص:187

ص:188

مخاطبان امام معصوم داراى شأنيت علمى بالاترى هستند، توصيه هاى چند وجهى دريافت مى كنند. در اين توصيه، چند نوع توصيه با هم تركيب شده اند: اول يك توصيه رفتارى است؛ بنشين، دستورى است كه به سرعت، هم برش در افكار خشم پديد مى آورد و هم در عمل، فضاى ملتهب بين دو يا چند نفر را وارد وقفه مى كند. دوم استفاده از خلأ ايجاد شده، با تفكر به آخرين نقطه وجود كه پروردگار است. اين برش فكرى، نوعى تواضع و نرمى در انسان ايجاد مى كند كه نتيجه اش، كنترل رفتار و هيجان است. شايد فضاى يادآورى خدا همراه با اين تصورات باشد كه خداى حكيمى ناظر بر رفتار من است. خداوند توانايى مكافات دارد. خشم نزد خدا صفت خوبى نيست و همين طور خودخواهى و.... نهايتاً اگر انتقام و تلافى كار شايسته اى بود، خداوند با توانايى كه دارد، به كسى رحم نمى كند. خلاصه اين دستورالعمل، ابتدا يك حركت رفتارى است كه كمك مى كند، ذهن از حالت قفل و تمركز بر يك حالت خارج شود و سپس پشتيبانى منطقى و نتيجه گيرى مثبت.

در اين روايت نيز، به طرز جالبى تأكيد زيادى بر تلفيق روش شناختى و رفتارى است. همان طور كه ملاحظه مى شود، شروع توصيه از روشى رفتارى است. سپس اصرار زيادى به ارتباط با مبدأ هستى و الهام گرفتن از صفات خداوندى وجود دارد. اين تأكيد در حد انحصار است. مطلب بعدى، استمرار حالت توجه به خداوند است. تعبير حتى تكثر همومك توصيه اى به داشتن توجه و مراقبت دائمى نسبت به خداوند و آنچه مربوط به ماوراء است، مى باشد. احتمالاً توجه كردن به مسائل مهم، مانند مبدأ و معاد و عواقب دنيا و آخرتى رفتار خشم، باعث بى تفاوتى نسبت به موضوع خشم مى شود.

توصيه هاى تركيبى فوق مى تواند، بالاترين تأثير و موفقيت را در كنترل هيجان ها به خصوص خشم داشته باشد. ويژگى اصلى توصيه هاى تركيبى، تغيير كلى جهان بينى فرد در جهت بهداشت روان از سويى و اصلاح خطاهاى شناختى از سوى ديگر، مانند افراطى قضاوت نكردن با اشاره به كنترل تيزى زبان و كنترل تندى و شدت بروز خشم و دستورالعمل هاى رفتارى، مانند كنترل ضرب دست و تأخيرانداختن حمله و نگاه كردن به آسمان كه رفتار سمبليك يادآورى خداست، به طور همه جانبه اى موجبات توجه برگردانى

ص:190

از موضوع خشم را فراهم مى كند.

توصيه هاى حضرت، جهت پرهيز دادن جدى از سوگيرى به سمت خطاها و اشتباهات عادى و روزمره است. اشتباهاتى كه هركسى مى تواند با غفلت بگويد كه چاره اى جز آن نداشتم؛ اما در صورت ممارست و توجه مكرر به اهداف ارزشى ارائه شده، مى توان از حالت روزمرگى خلاص شده و عادت هاى انسانى و مطابق با بهداشت روان اتخاذ كرد.

از مصاديق بارز افراد خودنگهدار، كسانى هستند كه دائماً خدا را در نظرگرفته و از عواقب بعدى رفتار خود واهمه دارند. جالب است كه انسان هاى سالك كه چيزى جز رضاى حق را نمى جويند، از عذاب و عقاب نمى ترسند؛ بلكه از محروميت و دورى از محبوب خود مى ترسند. چنين افرادى ترجيح مى دهند كه رضايت خدا را بر رضايت ظاهرى خشم و انتقام خود مقدم بدارند.

داستان زير، از مصاديق بارز انسان هاى خودساخته و به زبان خودمان معصوم مى باشد. اين داستان نشان مى دهد كه چگونه انسان مى تواند، از حوادث و قضاياى روزمره، تابلوى زيبايى از انسانيت و تعالى روح بيافريند كه بعد از اين همه سال، هنوز شنيدن آن باعث تغير مشتاقان الهى بشود:

وَ كَانَت جَارِيَةٌ لِعَلِيِّبنِالحُسَينِ 8 تَسكُبُ عَلَيهِ المَاءَ فَسَقَطَ الإِبرِيقُ مِن يَدِهَا فَشَجَّهُ فَرَفَعَ رَأسَهُ إِلَيهَا فَقَالَت الجَارِيَةُ: إِنَّ اللهَ يَقُولُ: (وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ) فَقَالَ: كَظَمتُ غَيظِي، قَالَت: (وَ الْعافِينَ عَنِ النّاسِ1) قَالَ: عَفَوتُ عَنكِ قَالَت: (وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ2) * قَالَ: اذهَبِي فَأَنتِ حُرَّةٌ لِوَجهِ اللهِ(1).

يكى از كنيزان على بن الحسين عليه السلام براى آن حضرت آب مى ريخت [تا دستانش را بشويد]. آفتابه از دستش افتاد و صورت ايشان را زخمى كرد. على بن الحسين سرش را به طرف او بلند كرد؛ كنيز گفت: «خداوند تعالى مى فرمايد: (و فروخورندگان خشم). حضرت فرمود: خشمم را فرو خوردم. كنيز گفت: (و گذشت كنندگان از مردم). حضرت فرمود: از تو گذشتم. كنيز گفت: (و خداوند نيكوكاران را دوست دارد). حضرت فرمود: برو، تو را در راه خدا آزاد كردم.

در اين داستان، اصرار خاصى برجانب الهى بودن رفتار شده است. حضرت

ص:191

سيدالساجدين عليه السلام، عاشق خداوند است. عشق خدا همه رفتارهاى ايشان را توجيه مى كند. هم ايشان است كه مى فرمايند: «لذت خطاب (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) * در قرآن، جبران كننده سختى انجام تكليفى است كه به دنبال دارد». در حديثى از اميرمؤمنان عليه السلام نسبت به حذف غضب و جايگزين كردن آن با عفو و موعظه، توصيه هاى چند وجهى وجود دارد:

وَ أَحسَنُ المَمَالِيكِ الأَدَبُ وَ أَقلِلِ الغَضَبَ وَ لا تُكثِرِ العَتبَ فِي غَيرِ ذَنبٍ فَإِذَا استَحَقَّ أَحَدٌ مِنكَ ذَنباً فَإِنَّ العَفوَ مَعَ العَدلِ أَشَدُّ مِنَ الضَّربِ لِمَن كَانَ لَهُ عَقلٌ(1).

بردگان را نيكو ادب كن و كمتر خشم گير و بى جهت كسى را بسيار سرزنش مكن و اگر يكى از ايشان به خاطر ارتكاب گناهى سزاوار سرزنش شد، ملامت همراه با گذشت، براى كسى كه عاقل باشد، سخت تر است از زدن.

اين فقره كه در ارتباط با رفتار انسانى با بردگان است، شيوه خاصى براى كنترل خشم ناشى از خطاهاى معمول بردگان ارائه مى كند. كه مى تواند از اصول مديريت باشد و اثبات مى كند كه همه جا توبيخ و تنبيه كارساز نيست؛ بلكه گذشت همراه با اغماض و تذكر اشتباه به صورت مشفقانه مى تواند مؤثرتر باشد. در حديث مفصلى از امام هشتم عليه السلام داستان مفصلى از پيامبرى نقل مى شود كه در گفت و گو با خداوند، به حكمت هايى از رفتار خشم در مرحله كنترل اشاره كرده است. مى فرمايند: خداوند عزّوجلّ به پيامبرى از پيامبرانش وحى فرمود:

چون صبح خود را آغاز كردى، نخستين چيزى را كه با آن روبه رو شدى بخور، دومين چيز را مخفى كن و سومين را پذيرا شو (پناه ده) و چهارمين را نوميد مكن و از پنجمى بگريز. صبح كه شد، آن پيامبر به راه افتاد و با كوه سياه بزرگى روبه رو شد. ايستاد و گفت: «پروردگارم عزّوجلّ مرا فرموده است كه اين را بخورم.» و متحير ماند؛ ولى به خود آمد و گفت: پروردگارم - جلّ جلاله - مرا به كارى كه توانش را ندارم، فرمان نمى دهد؛ لذا به طرف كوه رفت تا آن را بخورد. هرچه به آن نزديك تر مى شد، كوه كوچك تر مى گشت و وقتى به آن رسيد، كوه را لقمه اى يافت و آن را خورد و ديد، خوش مزه ترين چيزى است كه تا كنون خورده است. سپس به راهش ادامه داد و تشتى زرين يافت، به خود گفت: پروردگارم فرموده است كه اين را پنهان كنم؛ پس گودالى كند و تشت را در آن گذاشت و رويش خاك ريخت و آن گاه به راهش ادامه داد. چند قدمى كه رفت، برگشت. ناگاه ديد، تشت از زير خاك در آمده است. با خود گفت: «من آنچه

ص:192

پروردگارم فرموده بود، انجام دادم؛ لذا راهش را پى گرفت و رفت. ناگهان چشمش به پرنده اى افتاد كه بازى [شكارى] او را تعقيب مى كند. پرنده دور آن پيامبر به چرخش درآمد. با خود گفت: «پروردگارم عزّوجلّ فرموده است كه اين را پذيرا شوم و پناه دهم.»؛ لذا آستين خود را گشود و پرنده داخل آن شد. باز [شكارى] به او گفت: «تو شكار مرا گرفتى؛ درحالى كه من چند روز است، دنبال آن هستم». آن پيامبر گفت: «پروردگارم عزّوجلّ به من فرموده است كه اين را نوميد نكنم.»؛ پس، تكّه اى از ران خود را قطع كرد و پيش باز انداخت و به راه خود ادامه داد. در راه، مردار گنديده كرم افتاده اى ديد. گفت: «پروردگارم عزّوجلّ مرا فرموده است كه از اين فرار كنم»؛ پس از آن گريخت و برگشت. در خواب ديد كه انگار به او گفته شد: «تو مأموريت خود را به انجام رساندى، حال آيا مى دانى اين ها چه بود؟» گفت: «نه». به او گفته شد: «امّا آن كوه، خشم است. بنده هرگاه عصبانى شود، از عظمت و شدت خشم، خودش را نمى بيند و قدر و ارزش خويش را نمى شناسد. امّا چون خويشتن دارى كند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گيرد، فرجام آن خشم، چون لقمه گوارايى است كه مى خورد، امّا آن تشت، عمل صالح است كه هرگاه بنده آن را پوشيده بدارد و مخفى نگه دارد، خداوند عزّوجلّ آن عمل را آشكار مى گرداند تا علاوه بر ثوابى كه براى آخرت او ذخيره مى كند، در همين دنيا او را با آن آراسته گرداند؛ امّا آن پرنده، مردى است كه تو را اندرزى دهد. پس او را پذيرا شو و اندرزش را قبول كن؛ امّا آن باز [شكارى]، مردى است كه براى حاجتى پيش تو مى آيد، چنين كسى را نوميد مگردان و امّا آن گوشت گنديده، غيبت است؛ پس از آن بگريز»(1).

ص:193

اين روايت مى فرمايند كه ابتداى غضب، هركسى غلبه كردن بر خشمش را ناممكن تلقى مى كند؛ مانند كوهى كه بخواهد يك لقمه اش كند؛ اما به تدريج اين كار ممكن و عملى است آن هم به وسيله جهت دادن شناخت خود به سوى ارزش و قيمت شخصيت خود و كنترل عمدى از خشم. احتمالاً خشم مى تواند، ناشى از كمبود اعتماد به نفس يا حرمت خود باشد؛ زيرا فردى كه عصبانى است، واهمه از دست دادن مابقى ارزش خود را دارد و به همين خاطر، به شدت احساس خطر مى كند يا از خود دفاع مى كند. برخلاف كسى كه از حرمت خود بالايى برخوردار باشد كه به اين زودى احساس خطر بر خود نخواهد كرد.

مطلب بعدى، مربوط به بُعد عاطفى دستورالعمل است كه فرد شنونده را با نوعى تشويق به عاقبت تحمل و كنارآمدن با خشم، نويد پيروزى و غلبه بر خشم مى دهد. در ضمن گوشزد مى كند، فرد خشمگين، ارزش شخصيت خود را نمى داند و الا خشم خود را بروز نمى دهد. كل روايت نيز، نوعى روح اطاعت و تبعيت از حقيقت را مى رساند. توجه به مبدأ دستور كه رب رحيم باشد و تعصب به اجراى حكم او، موجب يادآورى به موقع توصيه هاى او خواهد شد.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: مَن صَامَ شَعبَانَ كَانَ لَهُ طُهراً مِن كُلِّ زَلَّةٍ وَ وَصمَةٍ وَ بَادِرَةٍ قَالَ أَبُو حَمزَةَ قُلتُ لأَبِي جَعفَرٍ عليه السلام مَا الوَصمَةُ قَالَ اليَمِينُ فِي المَعصِيَةِ وَ النَّذرُ فِي المَعصِيَةِ قُلتُ فَمَا البَادِرَةُ قَالَ اليَمِينُ عِندَ الغَضَبِ وَ التَّوبَةُ مِنهَا النَّدَمُ(1).

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم: هركس از ماه شعبان را روزه بگيرد، از هر لغزش و وصمه و بادره اى مصون مى ماند. ابوحمزة مى گويد: از ابى جعفر عليه السلام پرسيدم: «وصمه چيست؟» فرمودند: «قسم و نذر براى گناه». پرسيدم: «بادره چيست؟» فرمودند: «قسم هنگام خشم كه توبه از آن پشيمانى است».

با توجه به موقعيت و بافتى كه در آن توصيه شده است؛ يعنى فضاى روزه گيرى ماه شعبان در پيشواز ماه خدا، اين حديث، معناى مقصود ما را پيدا مى كند. حضرت در فضاى اشتياقى كه در استقبال از ماه خداوند است، براى فرد روزه دار مى فرمايند كه در واقع، عمل به دستورات معنوى اين ماه، او را از خشم نگهدارى خواهد كرد؛ چون از عوارض خشم، او را نگهدارى مى كند. تأكيد دارند كه از هر لغزشى حتى بادرى كه لغزش ناشى از زمان خشم است.

ص:194

آنچه در چنين موقعيت پيش آمده است، فضاى معنوى ارتباطى با مبدأ آفرينش، از سويى شوق و هيجان تقرب، بى معناشدن مسائل روزمره و موضوع خشم، به معنى كمتر ارزيابى كردن اهميت آن و وفور دستورالعمل هاى رفتارى مذهب اين ماه در توجه برگردانى از رفتارهاى پرخاشگرانه و... همه ابعادى را براى فرد خشمگين فراهم مى كنند كه تسهيل جدى در كنترل خشم را براى او فراهم مى آورند.

راه بازگشت از رفتارهاى ناشى از خشمى كه جنبه حق الناس ندارد، تا حدودى باقى است. اين به اين معنا است كه فرد مؤمن، بعد از يك لغزش اعتقادى كه قسم بيجا باشد، اعتقادات خود را از دست ندهد و به واسطه يك قسم ناشى از خشم، سوابق دينى خود را ازبين رفته تلقى نكند؛ لذا صرف پشيمانى، توجيه خوبى براى پاك شدن اثر رفتار مى باشد. در واقع خداوند، موضوعى را كه مربوط به خودش است، زودتر مى بخشد تا موجبات نزديكى هرچه بيشتر بنده اش را به خود فراهم كند؛ اما در مورد حق الناس به نظر مى آيد، در شرع هيچ مماشاتى نيست و خشم زياد، هرگز يك رفتار ناهنجار و خسارت آور را براى صاحب خشم توجيه نخواهد كرد.

ص:195

ص:196

استعمال مى شود(1). در روايت فوق از قرينه پاسخ حضرت معلوم مى شود، منظور سؤال كننده از جارى شدن كلام بين دو نفر، پرخاش بوده است. حضرت از اينكه غضب علامت مخالفت باشد، نهى مى كنند. توضيح اينكه داشتن يك نظريه مخالف، نبايد لزوماً باعث پرخاش بشود. پرخاش در ديدگاه حضرات معصوم از نوع مثبتش مجاز بوده و بر اساس حق و اراده به اجرا عمدى بايد باشد. در صفحات آينده، به اين نوع پرخاش خواهيم پرداخت؛ اما هرگونه پرخاش كه عكس العمل آنى هرگونه مخالفتى باشد، پذيرفته نيست. حضرت با توجه به اين مطلب مى فرمايند كه مقابله با كسى كه مخالفتش با پرخاش است و بر اساس ديدگاه خاص، تفكر و اراده صورت نمى گيرد، سودى ندارد و لذا با مدارا و بى توجهى بايد معامله شود؛ چون پرخاش در چنين مواردى، از سر تصميم و عقيده خاص صادر نمى شود و باب هرگونه پاسخ منطقى را مى بندد. به نظر مى آيد، روايت بعدى نيز، به همين مطلب اشاره مى كند كه نادان به دليل انعكاسى بودن پرخاشش شناخته مى شود و لذا بلافاصله با بيان و زبان آن را مى گشايد؛ ولى فرد عاقل، با رفتار خود خشمش را نشان مى دهد؛ يعنى مخالفت عاقل، بر اساس يك سرى تصميم گيرى هاى قبل از عمل و در حين عمل تبديل مى شود؛ در نتيجه، غضب عاقل به يك سرى رفتارهاى منطقى و مفيد ختم مى شود؛ درحالى كه غضب نادان، بلافاصله در زبان و بيانش اظهار خواهد شد. حديث مورد اشاره از اميرمؤمنان است:

غضب الجاهل في قوله، و غضب العاقل في فعله(2).

خشم نادان در گفتار اوست و خشم خردمند در رفتارش.

اين يك اصل كلى است كه مقابله با پرخاش چه موقعى كه از طرف مقابل باشد و چه موقعى كه از خود انسان صادر شود، بايد با نوعى مدارا تلطيف شده و از دامن زدن و شدت بخشيدن پرهيز داده شود. وقتى آتش خشم شعله ور مى شود، هرگونه پاسخ مشابهى ممكن است، باعث شعله ورترشدن آن شده و به اصطلاح بنزين روى آتش باشد. مضمون نامه اى از اميرمومنان عليه السلام به يكى از عمال خود در مورد وفق و مداراكردن در زمان خشونت نشان مى دهد كه چه بسا در مواقع خشم مثبت نيز، مدارا و كمى نرمى لازم است:

ص:198

وَ اخلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغثٍ مِنَ اللِّينِ، وَ ارفُق مَا كانَ الرِّفقُ أَرفَقَ (أَوفَقَ)(1).

و خشونت را با مقدارى ملايمت درهم آميز و هر جا ملايمت مناسب تر بود، ملايمت نشان بده.

تعبير به ضغث(2)، اشاره به نوعى مداراى همه بعدى در خشم و تندى است؛ مثلاً اگر برخورد تند و غضب آلود، جلوه هاى مختلف بروز و ظهور داشته باشد؛ مانند كلام، چهره، رفتار و نگرش منفى نسبت به موضوع و... حضرت مى فرمايند كه يك گروه از برخوردهاى نرم را با غضب و تندى خود درهم آميز؛ يعنى نگرش منفى خود را كمى جدى نگير و خيلى تند رفتار نكن و به شدت چهره درهم نريز و افراطى سخن نگو. اين نوع كنترل، در عين اينكه نهى كامل از غضب نشده است، مى تواند نوعى دورانديشى و روش بهترى در قاطعيت و جديت در كار باشد.

عمل آمده است. ما ناچاريم صرفاً به هدف پژوهشى خود پرداخته و تأثير آن را در كنترل خشم بررسى نماييم. همان طور كه ملاحظه مى شود، حضرت بيان مى فرمايند كه هديه دادن يك موقعيت منحصربه فردى در اثربخشى بر برخى امور، از جمله غضب دارد. عنصر مشترك موارد يادشده، احتمالاً همان هيجان هاى منفى ناشى از برخوردها و نگرش ها است. هديه در سوگيره هاى بدبينانه نيز، اثر مثبتى دارد. متن روايت نبوى بر اين موضوع دلالت دارد:

تَهَادَوا؛ فَإِنَّ الهَدِيَّةَ تَسُلُّ السَّخَائِمَ، وَ تُجلِي ضَغَائِنَ العَدَاوَةِ وَ الأَحقَادِ(1).

براى يكديگر هديه ببريد؛ زيرا هديه بدخواهى ها را [از دل ها] بيرون مى كشد و كينه هاى دشمنى و نفرت ها را برطرف مى كند.

البته نقش هديه صرفاً به عنوان يك عامل سلبى نيست؛ بلكه روايات تصريح دارند كه علاوه بر نقش سلبى هديه، باعث ايجاد نگرش مثبت، ايجاد عواطف و احساسات مثبت و محبت نيز خواهد شد. باز هم در نبوى مشهور داريم:

الهَدِيَّةُ تُورِثُ المَوَدَّةَ، وَ تَجدُرُ(2) الأُخُوَّةَ، وَ تُذهِبُ الضَّغِينَةَ، تَهَادَوا تَحَابُّوا.(3)

هديه دادن محبّت مى آورد و برادرى را نگه مى دارد و كينه و دشمنى را مى برد. براى يكديگر هديه ببريد؛ تا دوستدار هم شويد.

در نگرشى كلى تر، هديه دادن دلالت بر تدبير و تعالى بين فردى و هوش عاطفى(4) مى باشد.

به اصطلاح روان شناسان، فردى كه از هديه دادن استفاده مى كند، در واقع از خودميان بينى(5) خارج مى شود و نقش و حضور ديگران را مى پذيرد. اين سطح از تحول، لازمه رشد عاطفى - اجتماعى فرد در سنين بعد بلوغ محسوب مى شود. بر اساس فرآيند درون سازى(6)، برون سازى(7) شناختى پياژه(8)، پايه هاى شناخت واقعيت و تحوّل فكرى - منطقى در اثر عملكرد بر روى روان بنه آغاز شده و از خودميان بينى(9) به سوى ميان واگرايى(10) جهت

ص:200

مى يابد و به عينى شدن فزاينده فكر منتهى مى شود. پياژه خروج از خودميان بينى را تحول اساسى فرد و نيز نشانه سلامتى روان او مى داند. در روايتى، صاحب هديه و ارسال كننده نامه و نامه رسان او، نشانى از ميزان رشد و عقلانيت صاحب نامه شمرده شده اند

ثَلاثَةٌ تَدُلُّ عَلَى عُقُولِ أَربَابِهَا: الرَّسُولُ، وَ الكِتَابُ، وَ الهَدِيَّةُ(1).

سه چيز است كه نشانگرِ خردِ صاحبان آنهاست: فرستاده، نامه و هديه.

براستى نامه به خاطر محتواى خود، نامه رسان به خاطر انتخاب شدنش و هديه به دليل رشد عاطفى و اجتماعى اش مى تواند، بيانگر صاحب اصلى باشد. بر اساس طبقه بندى نيازهاى مازلويى نيز، هديه در سطح نيازهاى عاطفى و بالاتر از نيازهاى مادى و امنيتى قرار دارد: بنابراين نتيجه مى گيريم كه با دادن هديه به طور شايسته اى مى توان، نه تنها فرد خشمگين را آرام كرد؛ بلكه او را متوجه كار زشت خود كرده و تأثير مثبتى در او به جا گذاشت.

بلكه سازگارى مهم است. در برابر غيظ نيز كه صاحب آن، فقط دنبال علائمى از طرف مقابلش است تا غيظش را به غضب تبديل كند، نرمى و ملايمت مهم است.

بعد حضرت مى فرمايند كه روش مناسب براى پيش بردن كار، ملايم بودن در برابر فرد خشمگين است. طبعاً اين برخورد، باعث خاموشى خشم قبل از تبديل به پرخاش شده و مانعى براى پذيرش بعدى نخواهد گذاشت:

وَ لِن لِمَن غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَن يَلِينَ لَكَ..(1).

و با كسى كه با تو به درشتى برخورد كند، نرمى كن؛ چون كه به زودى او هم با تو نرمى خواهد كرد.

اين روايت نيز كه قبلاً بررسى كرده بوديم، مؤيد اين مطلب است كه اصولاً برخورد نرم در فرد داراى غيظ يا خشم، اثر كنترل خوبى داشته و حتى تبديل به نرمى برخورد متقابل خواهد شد. البته اين نرمى برخورد، در افرادى كه شخصيت سالمى ندارند، همراه با احتياط است تا به سوء استفاده تبديل نشود. نرمى برخورد، مخصوص افراد كريم يا سالم است كه پاسخ مناسبى براى اين برخورد خواهند داشت. مصداق اين مطلب را روايتى از آن حضرت تأييد مى كند:

إِذَا غَضِبَ الكَرِيمُ فَأَلِن لَهُ الكَلامَ وَ إِذَا غَضِبَ اللَّئِيمُ فَخُذ لَهُ العَصَا(2).

اگر انسان بخشنده اى خشمگين شد، با نرمى با او سخن بگو و اگر انسان پستى خشمگين شد، در مقابلش با احتياط برخورد كن.

با انسان خشمگين لج بازى نكن؛ زيرا با لج بازى او را تحريك مى كنى؛ ولى به صحت و درستى باز نمى گردانى.

زيرا هم يجنى و هم غيظ هر دو در موارد هيجان هاى منفى جدى استفاده مى شوند. روايات ديگر نشان مى دهند كه صفح، على رغم ظاهرش كه كوتاه آمدن و واگذاركردن صحنه به طرف متخاصم است، موجبات عزت و افتخار شخص خواهد شد. روايت امام باقر عليه السلام آثار خوبى براى فعل صفح بيان نموده اند:

ثَلاثٌ لا يَزيدُ الله ُبِهِنَّ المَرءَ المُسلِمَ إِلاَّ عِزّا: الصَّفحُ عَمَّن ظَلَمَهُ، وَ إِعطَاءُ مَن حَرَمَهُ، وَ الصِّلَةُ لِمَن قَطَعَهُ(1).

سه چيز است كه خداوند به واسطه آنها، جز بر عزّت انسان مسلمان نمى افزايد: گذشت كردن از كسى كه به او ستم كرده است، بخشيدن به كسى كه از [دادن چيزى به] او دريغ كرده است و پيوستن به كسى كه از او بريده است.

در واقع صفح كه در پوشش نوعى بى اعتنايى به موضوع برعليه است، بهترين روش براى حفظ شخصيت و حرمت افراد است. اهميت اين موضوع، از حصرى كه در روايت ايجاد شده، فهميده مى شود. تمايل ذاتى افراد در موارد سه گانه فوق، معمولاً مانع از بخشش و دوستى به فرد ظالم است و شايد هم در بدو امر، چنين به نظر آيد كه گذشت، باعث ذلت و حقارت شود؛ اما احتمالاً كسى كه به دنبال جبران از طريق مقابله به مثل مى رود، در واقع خود نيز وارد بازى اى مى شود كه از اول نمى خواست و دوست نداشت؛ پس فرد ناچار مى شود، نفس خود را خطاب قرار داده و به همان دليل منفى از خود متنفر شود. اين امر، قضاوت و ارزيابى منفى در او ايجاد خواهد كرد. ارزيابى اى كه احساس منفى ارزشمندى و كمبود اعتماد به نفس را به ارمغان خواهد آورد.

گاهى نديده گرفتن خطاكار نيز ممكن است عفو و بخشش، تلقى شود. آيه 37 سوره شورا در صفات اهل ايمان مى فرمايند كه آنها اهل توكل اند و ضمن پرهيز از گناهان و اعمال زشت، هرگاه خشمگين شوند، عفو مى كنند: (وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ * وَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ) . بدين ترتيب مى توان گفت كه يكى از آثار جانبى ايمان به خداوند متعال، واگذاركردن اهل دنيا و معصيت به حال خودشان است؛ به طورى كه مؤمنان در برابر غضب شان نسبت به اهل معصيت، عكس العملى جز بخشش ندارند.

ص:204

ص:208

ساير احساساتش غلبه دارد. جهاد فرد با خشم، چنين ارزشمندى را براى او مى آورد. مصداق روايت اميرمؤمنان عليه السلام است كه:

جِهَادُ الغَضَبِ بِالحِلمِ بُرهَانُ النُّبلِ(1).

مبارزه با خشم به وسيله بردبارى، نشانه بزرگ منشى است.

به طور خلاصه، اين شخصيت هاى ارزشى با عناوين متفاوتى در منابع دينى معرفى مى شوند. در اينجا فقط بخشى از آن احاديثى را نام مى بريم كه در روايات مسير پژوهش مشاهده كرديم. در اين روايات، خاموشى خشم جزء مؤلفه هاى مشترك شخصيت برتر ناميده شده است. اين شخصيت ها در جاى خودش جزء شخصيت هاى ستايش شده و برتر مطرح شده اند؛ ولى چون از موضوع پژوهش خارج است، بدون توصيف كامل، فقط به ذكر اسامى آنها كفايت مى كنيم. شخصيت هاى فوق عبارت اند از:

شخصيت فرزانگان(2)، نيكوسيرتان(3)، بلندمرتبگان(4)، بزرگواران(5)، عاقلان(6)،

ص:210

دورانديشان(1)، خودكنترل كننده ترين ها(2)، پهلوانان(3)، شبيه ترين ها به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم(4)، انسان ترين ها(5).

ص:211

البته همانطور كه ملاحظه مى شود، رسيدن به مقام برتر، صرفاً با كنترل خشم ميسر نيست و كنترل خشم، تنها به عنوان يكى از صفات شايسته براى چنين شخصيت هايى معرفى مى شود. در عين حال، اهميت كنترل خشم به حدى است كه برخى از روايات، صرفاً از آن ياد مى كنند. گويا كه فقط با كنترل خشم، انسان به تمام درجات اخلاقى و انسانى خواهد رسيد.

برخى از شخصيت هاى يادشده به ماهيت انسان مربوط است؛ يعنى هركسى كه انسان سالم باشد، بايد چنين ويژگى هايى داشته باشد؛ مانند عقل، فطرت، وجدان و...؛ اما بعضى از افراد، به خاطر غفلت و نادانى از اصل ذات خود دورى كرده و ارزش هاى فطرى خود را زير پا مى گذارند. از مصاديق افرادى كه طبيعت نرم و غير خشن داشته باشند، انسان با اصالت يا كسى كه در طول چند نسل، داراى اجداد با صفات بهنجار و شايسته بوده، شمرده شده است. به طور طبيعى مى شود احتمال بدهيم، كه اگر فردى، صفت پرخاشگرى اش به صورت وجه غالب باشد، نسبت به بهداشت روانى اعقاب او ترديد وجود دارد.

در روايات اين بخش، مى توان فهميد كه از ناحيه كنترل خشم، احساس مثبت و مقدسى به انسان دست خواهد داد. در اين صورت، پرخاشگرى به عنوان آخرين تلاش يك فرد ضعيف، براى اثبات باقى مانده احساس مثبتش خواهد بود يا تلاشى براى كسب كاذب حداقل ارزش.

بخشى از روايات اين بخش نيز، به طور كلى انسان را بر اساس صفت خشم و غضب طبقه بندى مى كنند. رواياتى كه كنترل خشم را جزء بهترين ارزش ها مى دانند و صاحب آن را از بهترين مردم. طبيعتاً انسان عامل به اصول اخلاقى و من جمله فارغ از خشم، نوعى احساس عميق ارزشمندى به خاطر كنترل خود دريافت خواهد كرد.

انحراف هاى بشر از معيار بهنجارى تلقى كنيم، در اين صورت، كنترل غضب به عنوان يك فاكتور اساسى در جلوگيرى از اين انحراف قابل بررسى خواهد بود. اصل شيطان به عنوان واقعيتى خارجى در منابع دينى ما به وفور اثبات شده است. همچنين اينكه شيطان از اول خلقت آدم، به دنبال اضلال و ايجاد مانع رشد و تعالى انسان باشد، از مسلمات است.

يكى از راه هاى كليدى غلبه بر شيطان، غلبه بر غضب معرفى شده است. شيطانى كه عامل اصلى اضلال و ازلال و همه گونه هلاكت دنيوى و اخروى براى انسان است، گويا عمده تأثيرگذارى منفى خود را از طريق واداركردن به غضب يا خشم منفى انجام مى دهد.

بر اين اساس مى توان گفت، يك معيار كلى براى پرهيز از انواع نابهنجارى هاى انسان، پرهيز از خشم است؛ زيرا شيطان همواره از طريق خشم، معيارهاى هنجار آدمى را از بين مى برد. مولا امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايند كه راه رهايى از دام شيطان، كنترل غضب است:

ظَفِرَ بِالشَّيطَانِ مَن غَلَبَ غَضَبَهُ(1).

كسى كه بر خشم خود غالب گردد، بر شيطان پيروز شود.

آيات و روايات متعددى اثبات مى كنند كه شيطان، مصمم است انسان را به گمراهى و ضلالت بكشد(2).

ص:213

اهميت كنترل غضب به حدى است كه گاهى كنترل آن به عنوان همه آنچه مربوط به ماسوى الله است، مطرح مى شود. به طورى كه از سويى بر كنترل خشم و كنترل نفس تأكيد مى شود و از سوى ديگر مراقبت بر طاعت الهى؛ يعنى اگر صبر را دو شاخه مطرح مى كرديم، يك سوى آن براى كنترل خشم لازم بود و آن از تمام رفتار انسان با طبيعت برمى خاست و يك سوى آن تحمل عبادت الهى كه مستقيماً به خود خدا مربوط بود. البته اين مطلب بدون شاهد است و صرفاً براى تأكيد بر اين است كه يكى از مصاديق بارز كنترل نفس و گناهان آن، خشم است. روايت اميرمؤمنان عليه السلام در تأكيد بر اعطاء پاداش صبر، آن هم از نوع صبر مرزبان كشور اسلام، ارزش غلبه بر غضب را نشان مى دهد:

إِنَّ المُجَاهِدَ نَفسَهُ وَ المُغَالِبَ غَضَبَهُ وَ المُحَافِظَ عَلَى طَاعَةِ رَبِّهِ يَرفَعُ اللهُ سُبحَانَهُ لَهُ ثَوَابَ الصَّائِمِ القَائِمِ وَ يُنِيلُهُ دَرَجَةَ المُرَابِطِ الصَّابِرِ(1).

كسى كه به جهاد با نفس و مسلطشدن بر خشم و رعايت اطاعت پروردگارش مى پردازد، خداوند با دادن ثواب روزه دارِ نمازگذار، مقامش را رفعت مى بخشد و به او درجه مرزبان صبور عطا مى كند.

به راستى چگونه مى شود به كسى صابر اطلاق كرد درحالى كه او مقهور خشم و غيظ خودش باشد؟ در اينجا ما ناچاريم براى رسيدن به قله صبر، از گردنه هاى دشوارى بگذريم و آزمايش هاى زيادى پس بدهيم تا بتوانيم ادعا كنيم كه توانايى تحمل مسائل روزگار را داريم؛ اما به راستى صبر چگونه بدست مى آيد؟ حضرت در فقره ديگرى، كنترل خشم را مستقيماً در تعريف صبر داخل مى نمايند و تأكيد مى كنند كه صبر، رابطه ماهوى با عدم خشم دارد:

الصَّبرُ أَن يَحتَمِلَ الرَّجُلُ مَا يَنُوبُهُ، وَ يَكظِمَ مَا يُغضِبُهُ(2).

صبر، يعنى اينكه آدمى گرفتارى و مصيبتى را كه به او مى رسد، تحمل كند و خشم خود را فرو خورد.

محوريت صبر بين صفات اخلاقى در روايات تأكيد شده است. گويا صبر وسيله همراه هر مسافر سالكى است كه در جاده سير و سلوك و خوشبختى پيش مى راند. رواياتى، مثل روايت زير، نقش شاه كليد را در درك سعادت و پيروزى به صبر اعطاء مى كنند. حديث از حضرت على عليه السلام داريم:

ص:215

لَيسَ شَيءٌ أَحمَدَ عاقبةً وَ لا أَلذَّ مَغَبَّةً وَ لا أَدفَعَ لِسُوءِ أَدَبٍ وَ لا أَعوَنَ عَلَى دَركِ مَطلَبٍ مِنَ الصَّبرِ(1).

هيچ چيزى به مانند صبر و شكيبايى، فرجامى نيك و پايانى دلپذير ندارد و بى ادبى را دفع نمى كند و در رسيدن به مقصود يارى نمى رساند».

إِن لَم تَكُن حَلِيماً فَتَحَلَّم؛ فَإِنَّهُ قَلَّ مَن تَشبَّهَ بِقَومٍ إِلاَّ أَوشَكَ أَن يَكونَ مِنهُم(1).

اگر بردبار نيستى، وانمود كن كه بردبارى؛ زيرا كمتر كسى است كه خود را شبيه گروهى كند و به زودى يكى از آنان نشود.

جانمايه آن در اعتدال قواى نفسانى باشد.

اين مطلب را مى توان چنين توجيح كرد كه غضب، آخرين برونمايه جسمى و هيجانى آدم محسوب مى شود. در صورتى كه اين انرژى مطلق، در موارد غضب منفى مهارشود، حاكى از توانايى صاحب آن بوده و به گفته متقدمين، ملكه شجاعت را به ارمغان خواهد آورد. از سويى در مواردى كه غضب جنبه مثبت داشته باشد و فرد در رخوت و سستى باشد، اراده و به اصطلاح انگيزش به سوى غضب نيز، نشانه قدرت و توانمندى خواهد بود؛ لذا به نظر حقير، اين حديث از ويژگى هاى مطلق غضب است، نه فقط غضب منفى؛ چرا كه اساساً مقوله كنترل، يك مقوله دوسويه است و شامل كنترل كاهش و كنترل افزايش در غضب مى شود.

از نكات قابل تذكر اينكه از سياق روايت فهميده مى شود كه منظور از قوامها به نوعى نشان دادن ثمره عملى اين فضائل است؛ لذا در غضب، كه به حسب ظاهر بروزدادن آن، شايد نشان قدرت و شجاعت باشد، فروخوردن و كنترل آن، نوعى شجاعت محسوب مى شود؛ پس تا اصل هيجان غضب نباشد (چه مثبت، چه منفى) شجاعت يا قدرت معلوم نمى شود.

دوم اينكه چون شجاعت يك صفت اكتسابى است و از روى اختيار و اراده انجام مى شود، از فضايل اخلاقى محسوب مى شود(1)؛ اما اصل هيجان خشم، به جهت ذاتى بودن آن، داراى ارزشيابى منفى نمى باشد؛ ولى غضب يا پرخاش كه ترتيب اثردادن به هيجان خشم و بروزدادن رفتار پرخاش است، ارادى است و لذا داراى ارزش منفى مى باشد. مى توان چنين فرض كرد كه اين چهار صفت، به لحاظ يك طبقه بندى مقوله اى، در رأس ساير صفات مثبت انسان قرار دارند.

اين روايت مدلى را ارائه مى كند كه به صورت شكل (4) ترسيم شده است. بر اساس اين مدل، معيار قدرت در انسان، به كيفيت كنترل خشم او مربوط است. بر خلاف ديدگاه عمومى مردم كه فروخورنده خشم را ممكن است، فرد ضعيفى بحساب آورند.

ص:218

دَعِ الحِدَّةَ وَ تَفَكَّر فِي الحُجَّةِ وَ تَحفَّظ مِنَ الخَطَلِ، تَأمَنِ الزَّلَلَ(1).

تندى را كنار بگذار و در دليل بينديش و خويشتن را از ياوه گويى نگه دار تا از لغزش در امان مانى.

داشت؛ البته اين به شرطى ممكن است كه كسى، ساير توانايى ها را نيز داشته باشد؛ مانند تأنى، تفكر صحيح و از عجله دور بودن. اين مطلب نيز، از آن حضرت وارد شده است كه:

أَحضَرُ النَّاسِ جَوَاباً مَن لَم يَغضَب(1).

حاضرجواب ترين مردم، كسى است كه خشمگين نشود.

طبيعتاً كسى كه غضبناك نمى شود، مى تواند بهترين و پخته ترين جواب را در شرايط مساوى با ديگران بدهد. نتيجه كنترل غضب، پاسخ هاى دور از افراط و تفريط و هرگونه خطا و همراه با توجه به تمام جوانب و احتمال هاى متعادل و مثبت خواهد بود؛ زيرا متأثر از هيجان نيست و بر فضاى فكرى و روان خود مسلط است؛ اما در غير اين صورت، بى منطق ترين گزينه ها كه تشويق پرخاش است، روى كار خواهد آمد. روايت ديگرى از آن حضرت نيز، اين مطلب را تأكيد مى كند كه هركسى غضب نكند، تواناترين مردم در انتخاب درست يا راه درست است:

أَقدَرُ النَّاسِ عَلَى الصَّوَابِ مَن لَم يَغَضَب(2).

تواناترين مردم بر راه صحيح و درست، كسى است كه خشمگين نگشته باشد.

غضب و غيظ است. اين موضوع هم در كنار گروهى از رفتارهاى مشابه مطرح شده و هم به تنهايى بيان شده و نشان دهنده اهميت آن است. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اين معنا را تاكيد فرموده اند:

يَا عَلِيُّ سَبعَةٌ مَن كُنَّ فِيهِ فَقَدِ استَكمَلَ حَقِيقَةَ الإِيمَانِ وَ أَبوَابُ الجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ مَن أَسبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحسَنَ صَلاتَهُ وَ أَدَّى زَكَاةَ مَالِهِ وَ كَفَّ غَضَبَهُ(1).

يا على! هفت چيز است كه اگر در كسى باشد، سبب كامل شدن حقيقت ايمان مى شود و درهاى بهشت بر او گشوده مى گردد. كسى كه وضويش را تمام كند و نمازش را نيكو كند و زكات مالش را بپردازد و از خشمش جلوگيرى كند و....

يعنى كنترل خشم در كنار ساير توصيه ها، نقش كليدى در توجيح مؤمن شدن دارد. تبيين اين مسئله اينكه از سويى، كنترل پرخاش، صداقت در اعتقاد به خدا و ارزش هاى الهى را مى رساند و از سوى ديگر، فرد معتقد به خداوند، بدون كنترل خشم كه مايه هايى از كفر و پراكندگى فكر و پاشيدگى روان شناختى است، نمى تواند اهل عمل واقعى بر مبناى معتقداتش باشد؛ پس كنترل خشم در اينجا از يك نظر، حكم مانع عمل است؛ لذا خشم را در همان ابتدا و در مرحله غيظ بايد كنترل كرد؛ زيرا در مرحله بروز دشوار خواهد شد. چنانچه حضرت در فقره ديگرى تاكيد فرمودند كه: «مَن كَظَمَ غَيظاً مَلأ اللهُ جَوفَهُ إِيمَاناً»(2)؛ «هر كه خشمى را فرو خورد، خداوند درون او را از ايمان پُر كند». تأكيد زياد بر كنترل غيظ در كنار غضب، به خاطر اين نكته كليدى است كه سرنخ و نقطه شروع مهار غضب محسوب مى شود. حتى در روايت ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ايمان ويژه و با كيفيتى را پاداش اهل كظم قرار داده اند:

يَا عَلِيُّ مَن كَظَمَ غَيظاً وَ هُوَ يَقدِرُ عَلَى إِمضَائِهِ أَعقَبَهُ اللَّهُ يَومَ القِيَامَةِ أَمناً وَ إِيمَاناً يَجِدُ طَعمَهُ(3).

هركس خشمى را كه مى تواند آشكار كند، فروخورد، خداوند وى را از امنيت و ايمانى سرشار سازد كه مزه اش را بچشد.

به نظر مى آيد كه منصفانه است، براى كنترل خشم، چنين پاداش هايى قرار داده شود؛

ص:222

زيرا كنترل خشم، چه در سطح هيجان و چه در عمل، يكى از اعمال مشكل محسوب مى شود و اگر فرد مؤمن مى تواند بر اساس اعتقاد خود پرهيز از آنها بكند، يك عمل مهم انجام داده است. عملى كه شالوده ايمان را تشكيل مى دهد و تقويت مى كند. به همين دليل، تقوى نيز مى تواند، از كليدى ترين عوامل تقويت ايمان باشد؛ زيرا در تقوى محوريت عمل بر اساس دانش هاى بايد و نبايد بوده و حدود رفتارها را تضمين مى كند.

يكى شدن با منبع قدرت يا لذت حضور است. در اين روش، گويا فرد عصبانى با فروخوردن عمدى خشم خود، لذتى بسيار فراتر از هر لذت ديگر را احساس مى كند. راه حركت به سمت اين معنويت، تمرين كظم، حلم، بخشش و... در مواقع پرخاشگرى است. در بخشى از وصيت معنوى اميرمؤمنان عليه السلام خطاب به فرزندشان امام حسن عليه السلام، اين معنويت و جذبه را با تمام وجود احساس مى كنيم. اين حديث را قبلاً نيز، به مناسبتى نقل كرديم كه حضرت فرمود: «جرعه خشم را بنوش كه من جرعه اى گواراتر از آن از حيث سرانجام و لذت بخش تر از آن از حيث عافيت نديدم و با كسى كه با تو به درشتى برخورد كند، نرمى كن؛ چون كه به زودى او هم با تو نرمى خواهد كرد»(1).

تعبير به ألذّ و جرعة مقصود ما را مى رساند. همچنين موقعيت زمانى توصيه به اين امر توجه مى دهد. گويا مخاطب را به يك امر خوشايند و لذيذى دعوت مى كند كه قبلاً با آن ناآشنا بوده است. البته براى تشويق، نتيجه انعكاسى اين فروخوردن را كه متأثرشدن طرف مقابل، عاقبت به خيرى و نرم شدن طرف مقابل باشد نيز، گوشزد مى نمايند كه به نظر مى آيد براى انسان مشتاق خداوند، ديگر مهم نباشد. نظير اين نوع بيان از ائمه معصوم نيز، از امام باقر عليه السلام نقل شده است:

يَا بُنَيَّ مَا مِن شَيءٍ أَقَرَّ لِعَينِ أَبِيكَ مِن جُرعَةِ غَيظٍ عَاقِبَتُهَا صَبرٌ وَ مَا مِن شَيءٍ يَسُرُّنِي أَنَّ لِي بِذُلِّ نَفسِي حُمرَ النَّعَمِ(2).

پدرم به من گفت: فرزندم! هيچ چيز براى روشنى چشم، نزد پدرت بهتر از جرعه خشمى كه پايانش صبر باشد، نيست و هيچ چيز به اندازه خوارى نفْسم در برابر داشتن شتران سرخ مو، مرا خوشحال تر نمى كند.

موقعيت انحصارى خشم را در روايت بالا توجه كنيد. تعبير مامن شئ اصرار دارد بگويد، خشم با فرض توان كنترل، اثر مثبتى مافوق هر توصيه ديگرى دارد.

كه در واقع نقطه شروع غضب مى باشد. روايت ابودرداء از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پاداش اخروى را نسبت به كنترل غضب وعده مى دهد:

قال أبو الدَّرداء قُلتُ يَا رَسُولَ اللهِ دُلَّنِي عَلَى عَمَلٍ يُدخِلُنِي الجَنَّةَ قَالَ لا تَغضَب(1).

ابودرداء مى گويد: به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عرض كردم: «اى رسول خدا! مرا به عملى كه موجب ورودم به بهشت مى شود، راهنمايى كن». فرمود: «خشمگين نشو».

در حديث ديگرى را امام رضا عليه السلام از رسول خدا نقل مى فرمايند كه در آن، كنترل خشم، يكى از سه علت حتمى ورود به بهشت شمرده شده است: «مردى به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گفت: عملى به من بياموز كه بين آن عمل و بهشت فاصله اى نباشد. فرمود: خشمگين نشو و از مردم چيزى نخواه و آنچه براى خود مى پسندى، براى مردم بپسند»(2).

در واقع، برآيند هر سه توصيه اين مى شود كه نسبت به مردم آزارى نداشته باشد؛ يعنى مردم بايد از دست، زبان و عمل مؤمن، در آسايش باشند. گاهى چنين تضمين هايى براى دورى از آتش يا ورود به بهشت از ائمه نقل شده است. امام صادق عليه السلام نيز، حرمت جهنم را به كسى وعده داده اند كه در برابر چند چيز كنترل داشته باشد، از جمله خشم:

قَالَ مَن مَلَكَ نَفسَهُ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ وَ إِذَا اشتَهَى وَ إِذَا غَضِبَ وَ إِذَا رَضِي حَرَّمَ اللهُ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ(3).

هركس هنگام تمايل، هنگام ترس، هنگام خواهش، هنگام خشم و هنگام خشنودى بر نفس خود مسلط باشد، خداوند جسدش را بر آتش حرام مى كند.

روايت بالا از اين جهت مهم است كه فهرست متعددى از حالت هاى هيجانى مثبت و منفى نام برده شده است و خواسته شده كه در مواقعى كه اين هيجانات بروز مى كند، انسان تعادل خود را حفظ كند. تطبيق تعابير هيجانى فوق و بررسى روان شناختى آنها مى تواند، بسيار حائز اهميت باشد؛ مثلا در فهرست فوق، هم رغب دارد هم اشتهى و هم رضى كه هر سه مثبت تلقى مى شوند؛ ولى توصيه به كنترل شده است. در روان شناسى شناختى امروز، بيشتر يا منحصراً، توصيه به كنترل هيجان هاى منفى است. آيا مى توان

ص:225

گفت كه رغب همان انگيزه است و اشتهى همان انگيزش و رضى شامل همه صفاتى كه براى كنارآمدن و بخشش لازم است؛ مانند حلم، مدارا، بخشش و...؟ لازم است دقت بيشترى شود؛ اما به طور كلى مى توان گفت: در نظام ارزشى اسلام، علاوه بر هيجان هاى منفى، هيجان هاى مثبت و خوشايند هم نبايد بى حساب رها شود به صرف موافقت با طبع انسان. مقايسه نتايج روشى است كه حضرت على عليه السلام براى تشويق به توجه به پاداش اخروى در كنترل خشم، ارائه مى فرمايند:

إِن كَانَ فِي الغَضَبِ الانتِصَارُ فَفِي الحِلمِ ثَوَابُ الأَبرَارِ(1).

اگر پيروزى در خشم باشد، در بردبارى ثواب نيكان است.

اما اهميت كنترل غضب تا به جايى است كه برخى از احاديث منحصراً كنترل خشم را عامل ورود به بهشت و بهرمندى از پاداش عنوان مى كنند؛ نه در كنار ساير اعمال. از جمله حديث نبوى:

لا تَغضَب، وَ لَكَ الجَنَّةُ(2).

درحالى كه بهشت براى توست، خشم مگير!

اما بخش ديگرى از روايات ناظر به ريشه غضب، يعنى غيظ مى باشد. اين روايات را مى توان، در مسير پيشگيرى از غضب مطرح كرد. به طور اصولى، كنترل يك ضرر در مرحله پيشگيرى، به مراتب بهتر از علاج بعد وقوع خواهد بود؛ لذا روايت نبوى در زمينه پاداش اخروى براى غيظ و ارزش صفت كظم وارد شده است:

رَأَيتُ لَيلَةَ أُسرِي بِي قُصُوراً مُستَوِيةً مُشرِفَةً عَلَى الجَنَّةِ، فَقُلتُ: يَا جِبرَيلُ، لِمَن هَذَا؟ فَقَالَ: لِلكَاظِمِينَ الغَيظَ وَ العَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللهُ يُحِبُّ المُحسِنِينَ(3).

شبى كه به آسمان برده شدم، كاخ هايى بلند و مُشرف بر بهشت را ديدم. گفتم: «اى جبرئيل! اين كاخ ها از آنِ كيست؟» گفت: «براى آنان كه خشم خويش را فرو مى خورند و از خطاى مردم در مى گذرند و خداوند نيكوكاران را دوست مى دارد».

كظم نيز، مانند غضب بارها در احاديث منشاء پاداش بهشتى براى صاحب خود شده است. حديث امام صادق عليه السلام را كه پيش از اين نقل كرديم در اين خصوص داريم كه فرمود:

ص:226

هيچ بنده اى نيست كه خشمش را فروخورد، مگر آنكه خداوند عزّوجل، عزت دنيا و آخرت او را فزونى بخشد(1).

به طور كلى، دريافت ما از احاديث ثواب، بهشت و تضمين خروج از آتش جهنم در مقابل كنترل خشم است و فرد داراى كنترل، قطعاً مأجور بوده و مورد عنايت پروردگار قرار خواهد گرفت. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند:

مَن يَكظِمِ الغَيظَ يَأجُرُهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ (2).

هر كس خشمش را فرو خورد، خداوند عزّوجل، به او پاداش دهد.

فلذا به نظر مى رسد، در مجموع كنترل خشم، چه در مرحله پيشگيرى (غيظ) و چه در مرحله وقوع (غضب)، به يك اندازه سفارش شده است. هرچند اهميت موضوع به حدى است كه نمى توان، تقديم و تأخرى قائل شد و شايد شروع هم زمان برخورد با غيظ و غضب، اصولى ترين راه حل باشد.

قَالَ إِنَّ فِي التَّورَاةِ مَكتُوباً فِيمَا نَاجَى اللَّهُ تَعَالَى بِهِ مُوسَى عليه السلام إِلَى أَن قَالَ لَهُ وَ املِك غَضَبَكَ عَمَّن مَلَّكتُكَ عَلَيهِ أَكُفُّ عَنكَ غَضَبِي الخَبَرَ(1).

در تورات در مناجات مكتوب بين خداوند و حضرت موسى هست كه: «درخشم خود، نسبت به زير دستت مسلط باش تا خشمم را از تو منصرف سازم».

موارد متعدد نهى از غضب، حاكى از اهميت كنترل آن مى باشد. گروه زيادى از روايات با الفاظ و الحان مختلف، سعى در تبيين اين موضوع دارند كه فطرت اخلاقى يا وجدان ذاتى افراد را با گوشزدكردن اين موضوع بيدار و بيان كنند كه عكس العمل رفتار انسان، شبيه خودش است و جز آن نمى توان انتظار داشت(2).

بر اساس حق و حقيقت در آن عمل مى شود. طبيعى است كه اگر رويكرد اخلاقى و ارزشى دين در جامعه عمل شود، اولاً رنجش ها و دلخورى ها به وجود نخواهد آمد. ثانياً در صورتى كه نارحتى پيش بيايد، طرف هاى مقابل با خويشتن دارى و حلم ورزى هيچ انعكاس تشديدكننده اى به آن نخواهند داشت. انتظار هست كه روابط اخلاقى و از سر احترام، بين مردم رواج يابد. حتى اى بسا هيجان هاى به حقى كه فروخورده شود تا اتحاد و يگانگى مسلمانان در مسائل سياسى - اجتماعى حفظ شود. در روايتى امام صادق عليه السلام در دوران خفقان، به ياران خود توصيه هايى دارند كه با توجه به مورد اخير، با كنترل خشم خود، بتوانند زمينه برپايى حكومت عدل را بنيان گذارى نمايند. حضرت مى فرمودند:

... اى گروه نجات يافته، تقواى الهى پيشه كنيد، اگر خداوند آن نعمتى را كامل كند كه به شما داده است كه البته كامل نخواهد شد؛ مگر به واردشدن بر شما، آنچه كه بر شايستگان پيش از شما رسيد، تا در جان و مالتان آزمايش شويد و از دشمنان الهى آزار زيادى ببينيد و تحمل كنيد و آنها را بر خود هموار سازيد و تا آنجا كه شما را خوار شمارند و بر شما خشم گيرند و ستم بر شما روا دارند و تحميل كنند و شما نيز به خاطر خدا و سراى آخرت، آن را تحمل كنيد (ستم آنها را) تا آنجا كه به خاطر خداى عزّوجل، خشم خود را در برابر آزارى كه انجام مى دهند، فروخوريد و تا آنجا كه به خاطر حق و حقيقت، شما را دروغگو شمارند و با شما دشمنى و كينه ورزند(1).

در ديدگاه اخلاقى اسلام، آنچه پيروزى محسوب مى شود، عفو، بخشش و فروخوردن خشم به وقت غضب است. آينده با افتخار مؤمن، موقعى است كه به وقت قدرت ببخشد. اين قدرت جزو نيروهاى جاذبه دار انسانى است كه شايد در كمتر از جوامع، به اين صراحت پايبندى به آن اعلام شود؛ يعنى عكس آن چيزى كه در بدو امر تمايل به انتقام و چيره شدن وجود دارد، پيروزى و كسب قدرت در واقع از آن كسى است كه عفو و بخشش كرده و سنگينى وجدان اخلاقى خود را بر گرده حريف انداخته است. اين مطلب از فرمايش حضرت على عليه السلام درنامه شان به حارث همدانى استفاده مى شود كه عاقبت خوش

ص:229

با پيرزى ظاهرى نيست؛ بلكه فروتنى و كنترل خشم است: «وَ اكظِمِ الغَيظَ، وَ تَجَاوَز عِندَ المَقدِرَةِ، وَ احلُم عِندَ الغَضَبِ، وَ اصفَح مَعَ الدَّولَةِ؛ تَكُن لَكَ العَاقِبَةُ»(1)؛ «خشم را فرو خور و به هنگام توانايى گذشت كن و در هنگام عصبانيت بردبار باش و در وقت چيرگى ببخشاى تا سرانجامت نيكو باشد»؛ «برخى از احاديث نيزبه طور كلى عزت در دنيا و آخرت را براى فروخورنده خشم بيان مى كنند كه مى تواند، مدرك كلى و كافى براى اثبات مدينه فاضله باشد؛ مانند حديث امام صادق عليه السلام كه فرمودند: «مَا مِن عَبدٍ كَظَمَ غَيظاً إِلاَّ زَادَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِزّاً فِي الدُّنيَا وَ الآخِرَةِ وَ قَد قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَل»(2)؛ هيچ بنده اى نيست كه خشمش را فرو خورد، مگر آنكه خداوند عزّوجل، عزت دنيا و آخرت او را فزونى بخشد».

در مدينه فاضله اسلام، آحاد مردم با عمل كردن به اين توصيه هاى اخلاقى، به آن احساس ارزشمندى عميق و واقعى رسيده و با اعتماد به نفس كامل، از پرسه زنى در اطراف ارزش هاى آنى و بى دوام پرهيز مى كنند. گويا مسابقه اى براى كسب فضايل در بين مردم وجود دارد كه هركس براى رسيدن به يك ارزش، از ديگرى در كار خير سبقت مى جويد. داستانى كه معلى بن خنيس از امام صادق عليه السلام نقل مى كند، يكى از مصاديق عملى ده ها مورد در تاريخ است كه نقل شده است:

مردى به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گفت: اى رسول خدا! (چيزى) به من بياموز». فرمود: «برو و خشم مگير». مرد گفت: «همين مرا بس است». به سوى خاندانش بازگشت. ناگاه ديد بين قومش جنگى درگرفته است كه آنان صف كشيده اند و لباس رزم بر تن كرده اند. اين صحنه را كه ديد، او هم لباس جنگ پوشيد و در كنار آنان ايستاد. سپس كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را به ياد آورد كه فرموده بود: «خشم مگير». سلاحش را كنار نهاد و به سوى گروهى كه دشمن قومش بود، حركت كرد و به آنان گفت: «اى مردم! هر حقى كه از بابت جراحت، قتل، زدوخورد داريد، من از مال خود تمام آن را به شما مى دهم». آنان در جواب گفتند: «آنچه كه بوده، براى خودتان باشد، ما به اين رفتار نسبت به شما سزاوارتريم». دو گروه آشتى نمودند و خشم رخت بربست(3).

ص:230

ص:232

راه حقيقت يابى است و هيجان ايجادشده، ناشى از اصطكاك بين حقيقت و خلاف واقع است. طبيعى است كه اين نوع بروز هيجان، به خصوص با انگيزه هاى الهى، منشاء آثار مفيدى در جهت تقرب به خدا و هدايت امت بشود؛ اما به هر حال لازم است، در بررسى ماهيت خشم مثبت و منفى، از لحاظ علائم، آثار و پى آمدهاى آنها بررسى بيشترى بشود. در اين بخش، به بررسى برخى از آثار خشم مثبت در روايات مى پردازيم.

المُؤمِنُ إِذَا غَضِبَ لَم يُخرِجهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ، وَ إِذَا رَضِىَ لَم يُدخِلهُ رِضَاهُ فِى بَاطِلٍ، وَ الَّذِى إِذَا قَدَرَ لَم يَأخُذ أَكثَرَ مِمَّا لَهُ(1).

مؤمن هرگاه خشمگين شود، خشمش او را از جاده حق بيرون نمى برد و هرگاه [از كسى] خشنود شود، خشنودى اش او را به باطل نمى كشاند و كسى است كه چون قدرت پيدا كند، بيشتر از آنچه حق اوست بر نمى دارد.

سراسر روايت، حكايت از يك معيار اصيل است كه مؤمن به شدت مراقب آن است تا دور نشود. آن روى سكه حق محورى، در واقع خداجويى است؛ زيرا بر اساس نظام ارزشى اسلام، تمام توصيه هاى اخلاقى، منشأ حقيقى دارند و اراده تشريعى خداوند به آنها تعلق گرفته است؛ يعنى فرد مؤمن، در تمام حالات خود مراقب است از دستور خدا سرپيچى عمدى يا سهوى نكند. جديت در اين مراقبت به تدريج، باعث كاهش موارد سهوى يا خطايى نيز خواهد شد؛ چنان چه امام سجاد عليه السلام در مناجات خود، از خداوند مى خواهند كه مراعات خود را تا بدان حد برسانند كه حتى از لغزش هاى سهوى و خطايى نيز مصون بمانند:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارزُقنِي التَّحَفُّظَ مِنَ الخَطَايَا وَ الاحتِرَاسَ مِنَ الزَّلَلِ فِى الدُّنيَا وَ الآخِرَةِ فِى حَالِ الرِّضَا وَ الغَضَبِ(2).

خداوندا! بر محمد و آلش درود بفرست و محافظت از خطايا و مراقبت از اشتباه را در دنيا و آخرت در موقع خشنودى و غضب، براى من روزى كن.

مصداق بودن خداوند در حق محورى، در روايات تصريح شده است؛ يعنى شرايع و تعاليم الهى معيار ارزشى خشم را تعيين مى كنند. اگر خشمى مطابق با ارزش هاى الهى توجيه شود، مثبت است؛ وگرنه منفى است. از جمله حديث اميرمؤمنان عليه السلام:

آن گاه كه عثمان، ابوذر را به ربذه تبعيد كرد و حضرت براى خداحافظى با او بيرون رفت - فرمود: اى ابوذر! تو به خاطر خدا خشم گرفتى؛ پس به همان كسى اميدوار باش كه از بهر او به خشم آمدى. اين جماعت بر دنياى خويش از تو ترسيدند و تو بر دين خود از آنها ترسيدى. از اين رو، تو را از خانه ات كوچاندند و به رنج و سختى ات در افكندند. به خدا سوگند! اگر آسمان ها و زمين بر روى بنده اى بسته باشد؛ اما اين بنده، تقواى خدا در پيش گيرد، خداوند براى او برون

ص:235

شوى مى گشايد؛ پس، با چيزى جز حق همدم مشو و از چيزى جز باطل مگريز...(1).

تعبير غضبت لله تصريح حضرت در الهى بودن غضب ابوذر است. حضرت مى فرمايند كه خشم ابوذر، به خاطر خدا بوده و در صورتى كه جهت گيرى الهى خود را به همين صورت حفظ نمايد، به خاطر تقوايى كه دارد، خداوند راه جديدى برايش خواهد گشود؛ اما تذكر مى دهند كه در ادامه نيز، همان گونه با حق ملازم باش كه در ابتدا هستى؛ بنابراين حق محورى، مصداق كاملش خدامحورى است و دستورات الهى هم، خارج از هر واقعيت خارجى نيست.

در جايى كه افراد براى عقايد باطل خود تعصب و خشونت مى ورزند، بسيار بجاست كه براى حق و حقيقت و عقايد بحق خود تعصب ورزند. تعصب ورزى در اينجا نيز، نوعى حق محورى است. حضرت امير عليه السلام در خطبه اى اصحاب خود را به خاطر نداشتن غضب مثبت سرزنش كرده اند:

في خطبةٍ له فِى خطاب أصحابه: وَ قَد تَرَونَ عُهُودَ اللهِ مَنقُوضَةً فَلا تَغضَبُونَ وَ أَنتُم لِنَقضِ ذِمَمِ آبَائِكِم تَأنَفُونَ(2).

مى نگريد كه قوانين و پيمان هاى الهى شكسته شده؛ اما خشم نمى گيريد؛ درحالى كه اگر پيمان پدرانتان نقض مى شد، ناراحت مى شديد.

در روايت فوق، افراد به خودشان نوعى برترى در برابر پروردگار داده اند. حضرت از اينكه در برابر حقوق الهى بى تفاوت اند نارحت اند. اين خشم و رنجش حضرت هم مثبت است؛ چون براى احقاق حقوق الهى و به دنبال افزايش غفلت مردم از پيمان هاى الهى است. در واقع حضرت خطر در كمين را احساس مى كنند و آن سست شدن پايه هاى مكتب توحيدى است كه توسط پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بنيان شده و مؤمنان ديروز به گروهى رفاه طلب و متوقع تبديل شده و وظايف الهى خود در محكم نگهداشتن شريعت را رها كرده اند.

از جمله احاديث ديگر در زمينه خدامحورى از آن حضرت است كه به فرموده

ص:236

خودشان از تورات تحريف نشده گرفته اند:

اخترت من التوراة اثني عشر آية فنقلتها إلي العربية و أنا أنظر إليها فى كلّ يومٍ ثلاث مرّات: يَابنَ آدَمَ أَتَغضَبُ عَلَيَّ مِن أَجلِ نَفسِكَ وَلاتَغضَبُ عَلَي نَفسِكَ لأَجلِي؟(1).

دوازده آيه از تورات برگزيدم و به زبان عربى برگرداندم و هر روز سه بار به آن نگاه مى كنم: اى آدمى زاده! آيا بر من به خاطر خودت خشم مى گيرى؛ ولى بر خودت به خاطر من خشم نمى گيرى؟

توصيه در روايت فوق، يك توصيه توحيدى فرا اسلامى است. حضرت مى فرمايند كه حتى در آيات تورات هم آمده كه انسان، خشمش به خاطر خدا بايد باشد. چه زشت است كه انسان به خاطر نيازها و مشكلاتش به خدا خشم گيرد؛ ولى به خاطر عمل نشدن به حقوق الهى، اصلاً ناراحت نشود.

كه راز حكمت خداوند را از خلقت اين هيجان در انسان فاش مى سازد. برخى از آثار و عواقب خشم، با جهت گيرى مثبت بر اساس روايات به شرح زير است:

خود ببيند. بر اساس روايات مشهور(1) ديگرى داريم كه دين چيزى جز حبّ و بغض نسبت به خدا نمى باشد. در واقع، اين نوع تعصب، بيانگر تعهد و يقين جدى تر است و خشم در چنين مواردى، نشانه اى از يك تعصب جدى و اثبات تعهد مى باشد.

هر تعهد جدى، منشاء اثر مثبت است، چه در سمت ايجاد آن تعهد و چه در سمت جلوگيرى از موانع اجراى تعهد. در واقع خشم مثبت براى خدا، بر عليه هر عاملى است كه باعث فراموشى و غفلت از خدا باشد. در واقع خداوند نيز، به خاطر نفعى كه در وابستگى به خود در نظر گرفته، چنين انتظارى را از بنده اش دارد، بدون اينكه خود، نيازى به آن داشته باشد. نتيجه عملى اين نوع تعهد دائمى، اثبات وفادارى از سوى بنده و طبيعتاً، استجابت دعا از سوى خداوند خواهد بود.

هستند، چه كسانى هستند؟ خداوند به او وحى كرد: كسانى كه هرگاه حرام هاى من حلال شمرده شوند، همچون پلنگ زخم خورده خشمناك مى شوند»(1).

در مقايسه با كسى كه اصلاً خشمگين نمى شود. اين نوع تعهد، برش خوبى براى كيفيت عمل ايجاد مى كند؛ زيرا انگيزه و انگيزش كامل ترى براى عمل در خود و ديگران ايجاد مى كند و احتمال دلسردى و بازگشتش كم است.

كسى كه با فاسقان دشمنى كند و براى خداوند خشم گيرد، خدا هم براى او خشم آورد و روز قيامت او را خشنود سازد.

اين نوع پاسخ دهى به عمل بنده، ضمن اينكه نوعى پرورش و تذكر تربيتى براى همه است تا تمام رفتارها و نيت هاى خود را براى خداوند قراردهند، در واقع از نوعى واقعيت خبر مى دهد. اينجا تعهد و وفادارى دو جانبه احساس مى شود. خداوند كريم خود را به نشان دادن وفادارى شايسته تر مى بيند و بايد تعهد خود را نشان دهد.

الحِدَّةُ تَعتَرِي حَمَلَةَ القُرآنِ لِعِزَّةِ القُرآنِ فِى أَجوَافِهِم(1).

حافظان قرآن، به خاطر عزتى كه قرآن در وجودشان ايجاد كرده است، داراى صلابت هستند.

حافظان قرآن، چه چيزى از قرآن دريافت مى كنند كه باعث صلابت، نفوذناپذيرى و جديت آنها مى شود؟ آنچه مسلم است، معارف قرآنى كه سرشار از حقايق است، براى اهل آن كه معمولاً حافظان به معنى عاملان به قرآن هستند، با تبديل شدن در مرحله عمل، به تدريج سوگيرى الهى و صبغه اعمال و نيات فرد را به يكرنگى و توحيد نزديك مى گرداند؛ تا جايى كه هيچ موضوعى در زندگى نيست، مگر اينكه نگرش الهى خاصى در مورد آن دارند. حافظان قرآن، همراه با اين معلومات خود، احساس مقدسى همراه دارند كه باعث احساس ارزشمندى و بالارفتن عزت نفس آنها مى شود. اين احساس مقدس، از معامله پذيربودن آنها جلوگيرى كرده و آنها را در برابر انواع تمايلات نفسانى و انحرافات اجتماعى حفظ مى كند. آنان در برابر هرگونه انحراف، عكس العمل جدى يا حدّة نشان خواهند داد.

ايجاد مى شد؛ نه بخاطر صرف اطاعت نكردن. انتظار پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پذيرش راه سعادت و خوشبختى از طرف مردم بود. مشهور است كه در سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، هيچ غضبى براى خودشان نداشته اند:

كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم:... يَغضَبُ لِرَبِّهِ وَ لايَغضَبُ لِنَفسِهِ(1).

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به خاطر پروردگارش خشمگين مى شد، نه به خاطر خودش.

در سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تصريح مى شود كه هيچ چيزى نمى توانست، ايشان را خشمگين سازد، مگر اينكه حقى ضايع شده باشد. اصولاً پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى نفع شخصى خود، هرگز خشمگين نشد؛ ولى يك عمر همه شاهد بودند كه چگونه حضرت براى اقامه حق برمى انگيخته مى شدند. هندبن ابى هالة مى گويد:

دنيا و آنچه در آن بود، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را خشمگين نمى ساخت، اما اگر حقى ضايع مى شد، هيچ كس او را نمى شناخت و خشمش خاموش نمى شد تا اينكه حق را يارى كند، هنگام اشاره، با تمام دستش اشاره مى كرد، اگر تعجب مى كرد، دستش را برمى گردانيد و هنگام گفت وگو دست ها را به هم وصل مى كرد و كف دست راست را به انگشت ابهام (انگشت بزرگ) مى زد. و هنگامى كه خشم مى نمود، به شدت روى برمى گردانيد(2).

ذكر بعضى از مصاديق خشم پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، به خوبى نشان مى دهد، ملاك هاى خشم مثبت كه حق گويى، حق محورى، تدبير و تعقل است، در رفتار حضرت موج مى زند:

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر محتكران گذشت و دستور داد، آنچه را كه احتكار كرده اند، وسط بازار آورند؛ به گونه اى كه مردم به آن بنگرند. به حضرت عرض شد: «كه اى كاش برآن قيمتى مى گذاشتى». حضرت خشمگين شد؛ به گونه اى كه در چهره اش نمايان شد و فرمود: «من بر آن قيمت معين كنم. در حالى كه قيمت ها در اختيار خداوند عزيز و بزرگوار است، هرگاه بخواهد آن را بالا يا پايين مى آورد»(3).

ص:244

يعنى حضرت، از اين رفتار منفعت جويانه محتكران بيزار بوده و هر امر خلاف عدالت اجتماعى كه حق مردم را ضايع كند، محكوم مى كردند. مورد ديگرى كه نشان مى دهد، طفره رفتن از فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به دلايل واهى و صرفاً از روى عافيت طلبى ايشان را خشمگين مى ساخته؛ زيرا اين عمل بعضى ها، ضمن دهن كجى به منشور وحى، نوعى پذيرش سريع شر و بدبختى بود كه باز دامن خود نافرمانان را مى گرفت. سيره اى است كه عايشه نقل مى كند. عايشه مى گويد: «زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، مردم را به كارى كه توانايى آن را داشتند، امر مى كرد، آنها مى گفتند: «اى رسول خدا! ما مثل تو نيستيم. خداوند گناهان قبل و بعد تو را آمرزيده است». پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم خشمگين مى شد؛ بهگونه اى كه خشم از چهره اش فهميده مى شد»(1).

در مورد ساير انبياء نيز، مانند حضرت يونس كه در قرآن نقل شده، حضرت غضب گرفتند؛ به خاطر تلاش زيادى كه براى هدايت قومش انجام دادند؛ ولى نتيجه نگرفتند. تا نافرمانى شان به حدى رسيد كه وعده عذاب از طرف خداوند داده شد و حضرت، اين قوم ناسپاس را غضبناك ترك كردند:

و ذاالنون [يونس] را (به ياد آور)، در آن هنگام كه خشمگين (از ميان قوم خود) رفت و چنين مى پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت؛ (امّا موقعى كه در كام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمت ها (ى متراكم) صدا زد: «(خداوندا!) جز تو معبودى نيست! منزّهى تو! من از ستمكاران بودم!»(2).

اما علت گرفتارى حضرت، مربوط به غضبش نبوده؛ بلكه همان گونه كه تفاسير نوشته اند: حضرت بعد از وعده عذاب، بايد به اذن خداوند خارج مى شدند، نه يكسره بيرون بروند؛ هرچند مى توان براى خروج با عجله حضرت نيز حكمتى يافت و آن اينكه قوم يونس، با خروج ناگهانى يونس، خطر عذاب را زودتر احساس كردند و يقينشان بيشتر شده و زودتر پشيمان مى شدند والله العالم. مواردى از خشم مثبت در أئمه معصوم عليهم السلام را در اينجا ذكر مى كنيم. البته به مناسبت روش هاى مقابله نيز، قبلاً به برخى از اين موارد اشاره

ص:245

شده است. از جمله، بخشى از خطبه نهج البلاغه كه حضرت را در حال سخنرانى، بسيار خشمگين و ناراحت مى بينيم: «خدا شما را بكشد! دلم از دست شما پرخون و سينه ام لبريز از خشم است، جرعه هاى غم و اندوه را پياپى به من نوشانديد و با نافرمانى و دست شستن از كمك و يارى، رأى و تدبير مرا تباه و بى اثر ساختيد»(1).

اين خطبه 27 نهج البلاغه است كه در مورد فضيلت جهاد در راه خدا و سرزنش مردم كوفه ايراد شده است. حضرت در حالى اين خطبه را مى خوانند كه سپاه معاويه، شهرهاى مرزى را تصرف كرده و فرماندار حضرت را كشته و اموال مردم را غارت كرده اند و زن و بچه بى دفاع را كشته يا اذيت كرده اند. از طرفى معاويه از سمت شام، تصرف مركز حكومت اسلام را قصد كرده و هرچه كه مربوط به زحمات پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است؛ در حالى كه مردم كوفه، با بهانه هاى واهى از فرمان حضرت در بسيج براى جنگ همراه حضرت طفره مى روند.

مطلب فرعى ديگرى را همين جا مى توان تذكر داد و آن، علائم جسمى خشم مثبت است؛ چون قبلاً هم اشاره كوتاهى به اين مطلب شده بود، لازم به ذكر است كه گروهى از روايات سيره در توصيف خشم مثبت معصومان، علائمى را نام مى برند، شبيه آنچه در مطلق خشم گفته شده است. ما از اين مطلب نتيجه مى گيريم كه خشم مثبت، برخلاف جهت گيرى انگيزشى و ارزشى آن، در علائم جسمى و فيزيولوژيكى، تفاوتى با نوع منفى اش ندارد. سيره اى كه ابن عمرنقل مى كند؛ گويا در مورد مطلق خشم نبى مصداق دارد:

ابن عمر: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم يُعرَفُ رِضَاهُ وَ غَضَبُهُ فِي وَجهِهِ كَانَ إِذَا رَضِيَ فَكَأَنَّمَا تُلاحِكُ الجُذرُ [الجُدُرُ] وَجهَهُ وَ إِذَا غَضِبَ خَسَفَ لَونُهُ وَ اسوَدَّ(2).

ابن عمر مى گويد: خشم و خشنودى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، از چهره اش فهميده مى شد. زمانى كه خشنود مى شد، چهره اش گشوده مى شد و زمانى كه خشمگين مى شد، سيمايش گرفته و تاريك مى شد.

هندبن ابى هاله از رگ برآمده حضرت در موقع خشم مى گويد:

كَانَ رَسُولُ اللهِ وَاسِعَ الجَبِينِ أَزَجَّ الحَوَاجِبِ سَوَابِغَ فِى غَيرِ قَرَنٍ بَينَهَا لَهُ عِرقٌ

ص:246

يُدِرُّهُ الغَضَبُ(1).

هندبن ابى هالة مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گشاده پيشانى و ابرو كمانى و كشيده، اما نه پيوسته بود. او را رگى بود كه غضب، آن رگ را برآمده مى كرد.

همچنين منصوربن حازم طى سؤال و جوابى كه با امام صادق عليه السلام دارد، علائم خشم ايشان را موقع پاسخ دادن نقل مى كند. وى مى گويد: «به امام صادق عليه السلام گفتم: چه كسى نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شك دارد؟ فرمود: كافر. گفتم: كسى هم كه در كفر شك كننده شك كند، كافر است؟ از من دست برداشت، سه بار حرفم را تكرار كردم، ديدم آثار خشم در صورتش پيدا شد»(2).

است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند: «هرگاه خداوند بر امّتى خشم گيرد و بر آنها عذاب نازل نكند، قيمت ها در آنها بالا مى رود، آبادانى اش كاهش مى يابد، بازرگانانش سود نمى برند، ميوه هايش رشد نمى كنند، جوى هايش پُر آب نمى گردند، باران بر آن فرو نمى بارد، و بَدانش بر آن سلطه مى يابند».(1)

در چنين مواردى، زنگ خطر براى بندگان است كه راه درست را رها نكرده و بايد در اعمال خودشان، تجديدنظر كنند. بديهى است ادامه روند جامعه اى كه به اين امور مبتلا شده تبديل به حالت بلا و عذاب خواهد شد. به خصوص دو نكته در اين روايت و روايت بعدى برجسته شده و آن حكمرانى فرد عادل و توان اقتصادى مردم است. روايت نبوى ديگرى، ضمن بيان اين نكته، عكس حالت خشم خداوند، يعنى حالت رضاى الهى از بندگانش را هم توصيف فرمودند:

عَلامَةُ رِضَا اللهِ تَعَالَى فِى خَلقِهِ: عَدلُ سُلطَانِهِم، وَ رُخصُ أَسعَارِهِم. وَ عَلامَةُ غَضَبِ اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى عَلَى خَلقِهِ: جَورُ سُلطَانِهِم، وَ غَلاءُ أَسعارِهِم(2).

نشانه خشنودى خداوند در ميان آفريدگانش چنين است: دادگرى حكمرانشان و كاهش قيمت هايشان؛ و نشانه خشم خداى - تبارك و تعالى - بر آفريدگانش اين است: بيدادگرى حكمرانشان و افزايش قيمت هايشان.

علائم عذاب مى تواند، باعث تنبه بندگان شود. در اينجا خشم خدا، منشأ تذكر و تنبه بندگان مى شود و آسيبى به آنها نمى رساند؛ اما در صورتى كه اين امور باعث بيدارى و تغيير مسير به صلاح و درستى نشود، عقاب الهى ايشان را فراخواهد گرفت.

ص:248

18. تعليم وتربيت دراسلام، مرتضى مطهرى، تهران: صدرا، [بى تا]

19. تغيير رفتار و رفتاردرمانى، نظريه ها و روش ها، على اكبر سيف، تهران: نشر دوران، 1379، چهارم.

20. تفسير روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، ابوالفتوح رازى حسين بن على، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408 ق.

21. التوحيد، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، قم: جامعه مدرسين، 1398 ق.

22. تهذيب الاحكام (تحقيق خراسان)، محمد بن حسن الطوسى، تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1407 ق.

23. جامع الاخبار، محمد بن محمد شعيرى، نجف: مطبعه حيدريه، بى تا.

24. الحقائق فى محاسن الاخلاق (قره العيون)، محمد بن شاه مرتضى فيض كاشانى، قم: دار الكتب الاسلامى، 1422 ق.

25. درسنامه روان پرستارى، جميله محتشمى و فاطمه نوغانى، تهران: نشر طيب، 1381 ش.

26. ده گفتار، مرتضى مطهرى، تهران: صدرا، 1372 ش.

27. ربيع الابرار

28. رشد و تحول كودك، ماسن، ياسايى مهشيد.

29. روانشناسى اجتماعى، اليوت آرنسون، ترجمه دكترشكركن، تهران: رشد 1387 ش.

30. روانشناسى سلامت، ام. رابين ديماتئو، گروه مترجمين، زير نظر كيانوش هاشميان، تهران: سمت، 1378 ش.

31. روانشناسى شادكامى، مايكل آرگايل، گروه مترجمين، اصفهان: جهاددانشگاهى دانشگاه اصفهان، 1385 ش.

32. روانشناسى فيزيولوژيك، جيمز كالات، ترجمه يحيى سيدمحمدى، چ 3، تهران: نشر روان، 1388 ش.

33. روضة الواعظين و بصيره المتعظين، محمد بن احمد فتال نيشابورى، قم: انتشارات رضى، 1375.

34. زمينه روان شناسى، هليگارد اتكينسون.

35. الزهد، حسين بن سعيد كوفى اهوازى، قم: المطبعه العلميه، 1402 ق.

36. السنن الكبرى.

37. شرح نهج البلاغة، عبدالحميد بن هبه الله (ابن ابى الحديد)، قم: مكتبه آيه الله المرعشى النجفى، 1404 ق.

38. الصحيفة السجادية، على بن الحسين عليهم السلام، قم: دفتر نشر الهادى، 1376.

39. عيون الاخبار الرضا عليه السلام، محمد بن على ابن بابويه، تهران: نشر جهان 1378.

ص:250

40. غررالحكم و درر الكلم، شرح محمد بن حسن آقاجمال خوانسارى، تهران، دانشگاه تهران، 1366.

41. غلبه بر خشم: برنامه قدم به قدم براى مقابله با خشم، D.R.D ، ترجمه قراچه داغى، اوحدى 1379.

42. الفردوس.

43. فرهنگ عميد.

44. فرهنگ معين.

45. فيزيولوژى پزشكى، آرتور گايتون، ترجمه مهرداد كسايى، چ 1، تهران: شهرآب، كتابفروشى سعيد، 1373.

46. قاموس قرآن، سيدعلى اكبر قرشى، تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1371.

47. كنترل خشم، گام هاى ساده براى مقابله با ناكامى و تهديد، گيل ليندن فيلد، حميدشمسى پور، تهران: جوانه رشد، 1389.

48. كتاب العين فى اللغة، خليل بن احمد فراهيدى، قم: انتشارات هجرت، 1410 ق.

49. كشف الغمة فى معرفه الائمه، على بن عيسى اربلى، تبريز: انتشارات بنى هاشم، 1381 ق.

50. كنز الفوائد، محمد بن على كراجكى، قم: دار الذخائر، 1410 ق.

51. كنزالعمال.

52. لسان العرب، محمد بن مكرم ابن منظور، بيروت: دار الصادر، 1414 ق.

53. لغت نامه نوين RDC (نرم افزار)، شركت كام سافت، شركت مهندسى - پژوهشى نوين (NEI)

54. مجمع البحرين، فخرالدين طريحى، تهران: كتابفروشى مرتضوى، 1375.

55. المحجة البيضاء، محمد بن شاه مرتضى فيض كاشانى، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه، 1417 ق.

56. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين بن محمدتقى نورى، قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1408 ق.

57. مسند ابن حنبل.

58. مشكاة الانوار فى غرر الاخبار، على بن حسن طبرسى، نجف، المكتبه الحيدريه، 1385 ق.

59. المصباح المنير، احمد بن على الفيومى، قم: دار الهجرة، 1405 ق.

60. مفاتيح الغيب، ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدين رازى، بيروت: دار احياء التراث العربى، 1420 ق.

61. المفردات فى غريب قرآن، حسين بن محمد راغب اصفهانى، دمشق و بيروت: دار العلم، الدار الشاميه، 1412 ق.

ص:251

62. من لا يحضره الفقيه، محمد بن على ابن بابويه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413 ق.

63. ميزان الحكمة، محمد محمدى رى شهرى، قم: انتشارات مؤسسه دار الحديث.

64. الميزان فى تفسيرالقرآن، محمد حسين طباطبايى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417 ق.

65. نرم افزار فرهنگ مرجع

66. نظريه هاى شخصيت، لارنس اى. پروين، ترجمه جوادى و كديور، چ 5، تهران: انتشارات درسا، 1381 ش.

67. نهاية الحكمة، محمدحسين طباطبايى، قم: مؤسسه نشر اسلامى، 1362 ش.

68. نهج البلاغة صبحى صالح، محمد بن حسن شريف الرضى، قم: هجرت، 1414 ق.

69. واژه نامه جامع روان پزشكى و روان شناسى، سادوك كاپلان، ترجمه فيروزبخت و ديگران، [بى جا]: انتشارات بدر، [بى تا].

70. واژه نامه روان شناسى و زمينه هاى وابسته، براهنى و ديگران، تهران: فرهنگ معاصر، 1385.

71. وسائل الشيعة، محمد بن حسن شيخ حر عاملى، قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409 ق.

72. هنرى ماسن و ديگران، ترجمه مهشيد ياسايى، رشد و شخصيت كودك: تهران: نشرمركز،; 1377 ش.

ص:252