ص :2

شادی و شادکامی

درآمدی بر شادی از دیدگاه اسلام با رویکرد روانشناسی مثبت گرا

سیدمهدی خطیب ؛ زیرنظر عباس پسندیده.

ص :3

ص :4

فهرست مطالب

ص :5

فهرست مطالب

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

فهرست مطالب

ص :9

فهرست مطالب

ص :10

فهرست مطالب

ص :11

فهرست مطالب

ص :12

جناب حجّة الإسلام آقاى سيد مهدى خطيب،ضمن آن كه عالمانه و دقيق،به بحث پرداخته،تلاش نموده است تا روش بررسى خود را نيز تا حدودى بيان نمايد.

از پژوهشگر محترم و همچنين از جناب آقاى دكتر محمود گلزارى كه ارزيابى اين پژوهش را بر عهده داشته اند،صميمانه سپاس گزاريم.از عموم پژوهشگران و اساتيد محترم درخواست مى كنيم كه با ارائۀ نظارت و راه نمايى هاى خود،اين گروه را در انجام مسئوليتش يارى دهند.

گروه روان شناسى اسلامى

پژوهشكد اخلاق و علوم رفتارى

دار الحديث

ص:14

ص:16

امروزه،با همۀ پيشرفت هايى كه انسان در عرصۀ فن آورى به دست آورده،امّا نتوانسته است خلأهاى روان شناختى را از اين طريق،پُر نمايد.اين تصوّر كه انسان با پيشرفت فن آورى،لحظه هايى آرام همراه با شادى و شادمانى خواهد داشت،به واقعيت نپيوسته استو آدمى،همواره تلاش مى كند،تا شادى و آرامش را به زندگى خود،بازگرداند.چه چيزى مى تواند زندگى را غرق در شادى كند؟آيا برخوردارى از سطح عالى تحصيلات،به اين امر كمك مى كند؟آيا ثروت،مى تواند گره كور اين مشكل را باز كند؟آيا موقعيت اجتماعى و مسائلى از اين قبيل،مى تواند موجبات شادى را در جوامع مختلف و در بستر خانواده،فراهم آورد؟آيا اصولاً هر آنچه باعث شادى مى گردد،مى تواند پيامد مثبت داشته باشد يا در بعضى مواقع،شادى هاى زودگذرى وجود دارند كه نه تنها پيامد مثبتى ندارند بلكه آثار منفى به بار مى آورند؟

تجربۀ شادى،يكى از رايج ترين روش هايى است كه مردم به واسطۀ آن،شادكامى را تعريف مى كنند،پژوهش ها نشان مى دهند كه«شادى»،يكى از سه مؤلّفۀ اصلى«شادكامى»،به همراه«رضايت از زندگى و«فقدان عواطف منفى»است.شادى،جنبۀ هيجانى شادكامى است و در مقابل،رضامندى،جنبۀ شناختى آن است. (1)

ص:17

آنچه در بخش اوّل اين كتاب،رهگيرى شده است،پاسخ به سؤالات ياد شده و پرداختن به مقولۀ شادى در قالب ماهيت شادى،پايدارى آن،و منابع و موانع شادى،است.بايد خاطر نشان ساخت كه اين پژوهش،صرفاً بر مبناى كليدواژۀ«فرح»در آموزه هاى دين،صورت گرفته است.

استفاده از حديث و وارد شدن به منابع دين،همواره بايد با ضابطه اى مشخّص،همراه باشد و غوّاصى در اين بحر عميق،نيازمند شيوه اى مدوّن و مُتقن خواهد بود.در احاديث اسلامى،احاديث مُجمل و مبين،عامّ و خاص،مطلق و مقيد،و ناسخ و منسوخ،وجود دارد كه بايد بر اساس قواعد علم فقه الحديث،اين گونه احاديث،جمع بندى شوند و از نتايج جمع بندى شده،گزاره هاى روان شناختى،استخراج گردند.شيوه اى كه در اين جستار،از آن بهره گرفته شده،تشكيلِ«خانوادۀ حديث»است.

در اين شيوه،با موضوعْ محورى در احاديث،مى توان احاديث هم مضمون و مرتبط با يكديگر را از احاديث ناسخ و معارض،جدا نمود و بر اساس اصطلاحى نوساخته،آنها را«خانوادۀ حديث»ناميد.احاديث ناظر به يك موضوع-كه در بسيارى از موارد به يكديگر نيز ناظرند-،اجزاى موضوع و مفهوم ارائه شده توسّط امامان را،كه در واقع،مسئله اى واحد است و در نقل راويان و نويسندگان،تكّه تكّه شده است،در كنار هم مى نشانَد و به آنها جان مى بخشد.هر چه تعداد اين احاديث،به عدد واقعى خود،يعنى آنچه از معصومان(عليهم السلام) صادر شده-اگر چه همۀ آنها به ما نرسيده-،نزديك تر باشد و طبقه بندى و كشف ارتباطات مختلف آنها نسبت به هم دقيق تر باشد،به نگرش حقيقى و روح معنايى نهفته در پسْ زمينۀ احاديث،نزديك تر شده ايم.لذا منظور از تشكيل خانوادۀ حديث،يافتن احاديث مشابه،هم مضمون و ناظر به يك موضوعِ محورى و نيز فهم نسبت هاى آنها با يكديگر،براى كشف اين معناست. (1)

ص:19

پس از شكل گيرى خانوادۀ حديث،طبقه بندى و دسته بندى احاديث،با رويكردى روان شناختى،مدّ نظر قرار مى گيرد.طبقه بندى در اين مقاله بر اساس ديدگاه مؤلّف بوده و هر پژوهشگرى،مى تواند،ايده اى متفاوت ارائه نمايد.

وى،تمام آياتى كه واژۀ فرح را در خود جاى داده،بجز دو مورد،از اين مقوله مى داند.راغب،تنها آيات 58 سورۀ يونس: فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا و آيۀ 4 سورۀ روم: وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ را جزء مواردى دانسته كه شادى و شادمانى كردن براى آنها اجازه داده شده است.در مقابل،«رجلٌ مُفرح»،به كسى گفته مى شود كه زير بار بدهى،پشتش خم شده است.راغب نتيجه مى گيرد كه«إِفراح»،در جلب شادمانى و از بين بردن شادى،هر دو،به كار مى رود. (1)

زمخشرى نيز در أساس البلاغة،فرح را شادمانى و غم تعريف مى نمايد:

لك عندى فرحة؛أى بُشرى و تقول:أفرحتنى الدنيا،ثمّ أفرحتنى أى سرّتنى ثمّ غمّتنى. (2)

ابن منظور هم سبُكى دل را فرح مى داند:

الفرح:نقيض الحزن،و هو أَن يجد فى قلبه خفّة. (3)

طُرَيحى،بر اين باور است كه فرح،در سه معناى«سرور»،«رضا»و«أشَر و بَطَر»،استعمال گرديده و براى هر يك،مصاديقى را ذكر كرده است:

1.سرور:

«للصائم فرحتان يفرحهما؛ براى روزه دار،دو شادى است كه به آن دو،شاد مى شود». (4)

2.رضا:

«إنّ الله أشد فرحاً بتوبة عبده من رجل أضل راحلته و زاده فى ليلة ظَلماء وجدها». (5)

ص:21

الفرح،كنايه از رضايت و سرعتِ پذيرش و حُسنِ پاداش است.

3.أشر و بطر. «إذا رأيت الهلال فلا تفرح،أى لا تبطر،من الفرح الذى هو الأشر و البطر،و لكن أذكر ما أنعم الله عليك به؛ زمانى كه هلال ]ماه] را ديدى،شادى مكن؛يعنى ناسپاسى و شادى غيرعقلايى مكن و نعمت هايى را كه خداوند،به واسطۀ آن به تو عطا نموده است،به ياد آور». (1)

فيومى نيز در كتاب خود،المصباح المنير،به همين تقسيم بندى،پايبند است. (2)

نمودار 1-1 به تبيين جايگاه شادى (فرح) پرداخته است.

نمودار 1-1.تبيين جايگاه فرح

اين نمودار،بر اساس شدّت هيجانات و بروز آنها در رفتار فرد با رويكرد لغوى-روايى،ترسيم شده است.واژۀ«فرح»،در زبان فارسى به لغتِ«شادى»،نزديك تر از كليدواژۀ«سُرور»است.

به زمين درشت و برآمده،«حَزَن»مى گويد؛امّا«حُزن»،استعمال معروف آن است:

حزن:أصل واحد و هو خشونة الشىء و شدّة فيه،فمن ذلك الحَزَن،و هو ما غلظ من الأرض و الحُزن معروف. (1)

راغب اصفهانى،«حزن»را«زمين سخت و سنگلاخ»و«سختى زمين»تعريف مى كند و اين تعريف را به خشونت در نفس و آنچه از غم و اندوه كه در دل و جان آدمى حاصل مى شود،توسعه مى دهد. (2)

مى توان گفت كه بيشتر لغت شناسان،علاوه بر آنچه بيان شد،حزن را نقيضِ فرح و به معناى اندوه مى دانند.

ابن منظور،حزن را اين گونه تعريف كرده است:

الحزن:نقيض الفرح،و هو خلاف السرور.

حزن،نقيض شادى و متضادّ سُرور است. (3)

طُرَيحى نيز آن را به معناى«اندوه شديد»،دانسته است:

الحزن:أشد الهمّ و ضد السُّرور. (4)

با نگاهى موشكافانه،مى توان به اين نتيجه دست يافت كه بُن مايۀ تمام آيات و رواياتى كه در آن،موضوع شادى مطرح شده،كليدواژۀ«داشته ها»است.داشته هاى انسان،بدون در نظر گرفتن جنبه هاى ارزشى و چگونگى اكتساب آنها،باعث شادى مى شود.

ممكن است كه شما،خانه اى يا ماشينى را خريدارى نماييد و از«داشتن»آن،شادمان شويد،يا به تحصيل علم بپردازيد و از«داشتن»علم و تحصيلات و مدرك آن،خوش حال شويد و يا از فرزنددار شدن،بى نهايتْ احساس شادى كنيد.به هر شكل،صرف«داشتن»،مى تواند شادى آور باشد؛البته فارغ از اين كه اين«داشته«هاى شادى آور،پيامدهاى منفى به همراه دارند يا خير.براى روشن شدن اين بُن مايه،ابتدا چند نمونه را ذكر مى كنيم و سپس به طبقه بندى آنها مى پردازيم.برخى آيات و احاديث،اشارۀ مستقيم به اين نكته دارند كه دارا بودن،فارغ از جنبۀ ارزشى آن،باعث شادى مى شود.

خداوند متعال،در آيۀ 32 سورۀ روم و آيۀ 53 سورۀ مؤمنون،گروه ها و دسته هايى را توصيف مى نمايد كه به سبب آنچه دارند،خوش حال اند:

مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ. (1)

از كسانى مباشيدكه دين خود را پراكنده ساختند و به ]دسته ها و] گروه هايى تقسيم شدند.هر گروهى به آنچه نزد آنهاست،خوش حال اند.(

فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ. (2)

ص:26

پس امر (دين) خود را فرقه فرقه كردند و هر فرقه اى،به روشى كه برگزيده بود،دل خوش بود.

امام على(ع)،در خطبه اى،داشته هاى اندك دنيوى و شاد شدن به واسطۀ آنها را مورد عتاب قرار مى دهد و مى فرمايد:

ما بالكم تفرحون باليسير من الدنيا تدركونه و لا يحزنكم الكثير من الآخرة تحرمونه. (1)

حال شما چگونه است كه به اندكى از دنيا كه آن را در يابيد،شادمان مى شويد؛ولى براى بسيارى از آخرت كه از آن محروم شويد،اندوهناك نمى گرديد؟!

در حديثى ديگر از آن حضرت،مؤمنان،به آنچه از فضل و رحمت پروردگار،نصيبشان خواهد شد،مردمانى شادمان،لقب مى گيرند:

فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَة. (2)

از فضل و رحمتى كه به ايشان رسيده است،شادمان اند.

آيۀ 44 سورۀ انعام نيز به نعمت هايى اشاره مى نمايد كه داشتن آنها،باعث شادى مشركان شده است:

فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ.

هنگامى كه ]اندرزها،سودى نبخشيد و] آنچه را به آنان يادآورى شد،فراموش نمودند،درهاى همۀ نعمت ها را به روى آنها گشوديم تا ]كاملاً] خوش حال شدند و دل به آنها بستند.ناگهان،

ص:27

آنها را گرفتيم و در اين هنگام،همه مأيوس شدند.

يكى ديگر از داشته هايى كه فارغ از جنبۀ ارزشى آن،مى تواند شادى آور باشد،دانش است.خداوند متعال،در توصيف كافران مى فرمايد:كافران،آن گاه كه در مقابل فرستادگان خدا قرار گرفتند، به دانش و علم خود،مباهات و فخر كرده،از داشتن آن،شادمانى نمودند:

فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ. (1)

پس آن گاه كه فرستادگان ما با دلايل ]و معجزات] روشن به سوى آنها آمدند،آن مردم،به دانش (عقايد باطل) خود،شاد و ]مغرور] شدند تا وعدۀ عذابى كه آن را مسخره مى كردند،همه را فراگرفت.

در آياتى ديگر نيز،نعمت ها،داشته هايى شمرده شده كه موجب شادى مى گردند.خداوند متعال مى فرمايد:

فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ إِنّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ كَفُورٌ. (2)

پس اگر روى برتابند،ما تو را بر آنان،نگهبان نفرستاده ايم.بر عهدۀ تو،جز رسانيدن ]پيام] نيست،و ما چون رحمتى از جانب خود به انسان بچشانيم،بِدان،شاد و ]سرمست] گردد،و چون

ص:28

به]سزاى] دستاورد پيشين آنها،به آنان بدى رسد،انسان،ناسپاسى مى كند.

وَ إِذا أَذَقْنَا النّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ. (1)

و چون به مردم،رحمتى بچشانيم،بِدان شاد مى گردند و چون به ]سزاى] آنچه دستاورد گذشتۀ آنان است،صدمه اى به ايشان برسد،به ناگاه،نوميد مى شوند.

پس با نگاهى كلّى به آيات و احاديثى كه ذكر شد،تعابيرى همچون بما لديهم،بما أوتوا،بما عندهم،بما أصاب،رحمة فرح بها،من الدنيا تدركونه و مواردى جز آن،به بيان همان نكته اى مى پردازد كه پيش تر متذكّر شديم و آن،اين است كه شادى (فرح)،با داشتن و دارا شدن،رابطه داشته و شادى،به وسيلۀ آن،حاصل مى گردد و تعابيرى همچون: تحرمونه،تصبهم سيئة و اخذناهم بغته ،نشان از احساس ناشادمانى و غم است كه با محروميت و نداشتن،در ارتباط است.

با وجود اين،مى توان اين گونه نتيجه گرفت كه در شادى و غم،دو مفهوم«وجدان»و«فقدان»و به عبارت ديگر،«دستيابى»و«از دست دادن»يا«حائز شدن»و«فاقد شدن»،نقشى اساسى ايفا مى كند.اين دو،مى توانند موجب حالتى نفسانى گردند كه از آن،تعبير به شادى و غم مى شود.

موضوع شايان ذكر،آن است كه مفهوم«فرح»،با هر يك از دو بُعد

ص:29

شادكامى،يعنى شادى-كه جنبۀ هيجانى شادكامى است-و رضامندى (بهره گيرى از امكانات)-كه جنبۀ شناختى (فكرى-عقلانى) آن است-،مطابقت مى كند.

همان گونه كه احاديثْ اشاره دارند،چرب و شيرين دنيا،اگر چه موجب شادمانى مى گردد؛امّا اين شادمانى،دوامى نخواهد داشت.

از همين رو،منابع موجود در دو بخش،طبقه بندى شده است.اينك به بيان تفصيلى هر يك مى پردازيم.

در حديثى آمده است كه خداوند متعال،به عيسى(ع) پند داد:

يا عِيسَى! افْرَحْ بِالْحَسَنَةِ فَإِنَّهَا لِى رِضاً. (1)

اى عيسى! با كارهاى نيك مرا شاد ساز؛چرا كه خشنودى من،در آن كارهاست.

با توجّه به سياق اين گونه آيات و احاديث،مى توان پى برد كه توجّه و عنايت به اين بخش از شادى،مدّ نظر دين بوده است و آن را در زندگى دنيوى و اخروى انسان،سودمند مى داند،هر چند شادى هاى ديگرى نيز وجود دارند كه به واسطۀ نداشتن پايه هايى مستحكم،تكيه اى برآنها نشده است؛امّا مى توانند شادى آور باشد.

همرديف شدن شادى در روايات معصومان(عليهم السلام) با بسيارى از حالات هيجانى منفى ديگر،همچون نااميدى،ترديد،خودْ بزرگ بينى،خودشيفتگى و...كه موجب دورى انسان از شادى و شادكامى است،نشانه اى بر جنبه هايى از احساس شادى است كه در دين،تأييدى بر آن نمى توان يافت و آن،همان بُعد ناپايدار شادى است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

اللّهم ما كان فى قلبى من شك أو ريبة أو جحود أو قنوط أو فرح أو مرح أو بذخ أو بطر أو فخر أو خيلاء أو رياء أو سمعة أو شقاق أو نفاق أو كبر أو فسوق أو عصيان أو عظمة أو شىء لا تحب،فأسئلك يا ربّ أن تبدّلنى مكانه إيماناً بوعدك. (1)

بار خدايا! از تو مى خواهم به جاى آنچه از شك يا ترديد يا انكار يا نااميدى يا شادى يا...كه در قلب من است،ايمان به وعدۀ خود را قرار دهى.

ثروت،باعث شادى مى شود؟چه مقدار پول و ثروت،مى تواند باعث شادى شود؟

هجوم مردم براى افتتاح حساب پس انداز در بانك ها براى بردن جوايزى همچون ماشين هاى مدل بالا و سكّه هاى طلا در آخرين مهلت قرعه كشى،مشاركت در سرمايه گذارى هاى مضاربه اى،خريد كالاهاى تبليغى داراى جوايز نفيس،همه و همه با هدف بهبود كيفيت زندگى و ارتقاى شادى و شادكامى،صورت مى پذيرد.

به هر حال،تحقيقات،اين اشتغالات ذهنى در بارۀ پول را به طور كامل،تأييد نمى كنند.كمپل و همكارانش در مطالعۀ كيفيت زندگى در امريكا دريافتند كه موقعيت اقتصادى،يازدهمين مورد از دوازده موردِ ممكن از منابع رضايت از زندگى است.كينگ و ناپا نيز در نتايج مطالعات خود،ميزان اثرگذارى ثروت در شادكامى را يكْ پنجم،برآورد كرده اند و آن را يكْ ششم مؤلّفه هاى تشكيل دهندۀ يك زندگى خوب دانسته اند.تأثير ثروت،موضوع بسيار مهمّى است كه مورد شك و ترديد،واقع شده است.

برخى مطالعات اوّليه،همبستگى كمى بين درآمد و شادى را گزارش نموده اند و در بعضى موارد،اصلاً ارتباطى قائل نشده اند.در واقع،هيچ افزايشى براى سلامت فردى در طول يك دوره افزايش چشمگير ثروت،براى بسيارى از كشورها وجود نداشته است. (1)

در آموزه هاى دينى،بسترهاى اوّليه براى اقتصاد خانواده و جامعه،تعريف شده است كه اگر چه موضوع بحث ما نيست،امّا اشاره اى گذرا،

ص:34

به تبيين موضوع«ثروت»،كمك شايانى خواهد نمود.امام صادق(ع)،سه چيز را از نيازهاى عمومى جامعه مى داند:

ثَلاَثَةُ أَشْياءَ يحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيهَا:الأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْب. (1)

سه چيز است كه ]همۀ] مردم،به آن نيازمندند:امنيت،عدالت و رفاه ]و فراوانى.]

در روايت ديگرى،امام صادق(ع) به مفضَل فرموده است:

وَ اعْلَمْ يا مُفَضَّلُ! أَنَّ رَأْسَ مَعَاشِ الإِنْسَانِ وَ حَياتِهِ الْخُبْزُ وَ الْماء. (2)

بدان كه اساس معشيت در گذران زندگى انسان،نان و آب است.

به نيازهاى عمومى انسان و روايات ياد شده،مسئلۀ مسكن را نيز مى توان افزود.مسكن،از مواردى است كه براى تمام مردم،لازم و بايسته است.پيامبر اكرم نيز مانند ساير مردم مسكن و خانۀ شخصى داشت.اگر چه خانۀ همسران ايشان،بسيار محقّر بوده است؛ولى بى ترديد،داشتن مسكن،از مسائلى است كه نقش مهمّى در زندگى انسان،ايفا مى نمايد.ضرورت داشتن مسكن،تا آن جا مورد توجّه پيشوايان دين بوده است كه در برخى از احاديث،فروختن زمين،خانه و...،مورد نكوهش و مذمّت،قرار گرفته است،مگر در صورتى كه وقتى انسان،زمين،باغ يا خانه اى را مى فروشد،پول آن را در امور مشابه همان،صرف كند. (3)

به هر روى،اگر ما مسئلۀ ثروت را از دو جايگاه،مورد پژوهش قرار دهيم،يقيناً به نتايج ظريف ترى دست خواهيم يافت،همان گونه كه اسلام به اين مسئله،از دو زاويه،نظر انداخته است.بخش اوّل:نيازهاى

ص:35

ابتدايى،ضرورى و عمومى زندگى انسان است كه از آن،به ثروت،تعبير مى شود. (1)بخش دوم،مال اندوزى هاى فراتر از آن است كه با ثروت،رابطه اى تنگاتنگ دارد.هر يك از اين دو،در ارتباط با شادى و خشنودى،داراى آثارى است.در حديثى از امام صادق(ع) آمده است كه خداوند متعال به موسى(ع) چنين وحى نمود:

يا مُوسَى! لا تَفْرَحْ بِكثْرَةِ الْمالِ وَ لا تَدَعْ ذِكرِى عَلَى كلِّ حَالٍ فَإِنَّ كثْرَةَ الْمالِ تُنْسِى الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْك ذِكرِى يقْسِى الْقُلُوبَ. (2)

اى موسى! به ثروت بسيار،خشنود مشو و در هيچ حالتى،ياد مرا ترك مكن؛زيرا ثروت بسيار،گناهان را از ياد انسان مى برد و به ياد من نبودن،موجب سنگْ دلى مى شود.

در سورۀ قصص،دليل ستمكارى قارون،داشتن ثروت فراوان،ذكر شده است.اين ثروت اندوزى،باعث شد كه قارون،مسير و هدف زندگى خود را گم كند:

إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ. 3

قارون،از قوم موسى بود.پس بر آنان،ستم كرد.آن قدر از گنجينه ها به او داده بوديم كه ]حمل] كليدهاى آنها بر گروه نيرومندى،سنگين مى آمد،آن گاه كه قومش بدو گفتند:شادى مكن كه خدا،شادى كنندگان را دوست نمى دارد.

ص:36

پس از آن كه كافران،دستورهاى الهى را فراموش نمودند،بر اساس آيۀ 44 از سورۀ انعام،نعمت ها و ثروت هايى كه با آن،سرمست شدند،علّت نااميدى و عذاب آنها بود و خداوند متعال،به اين سبب،شادمانى را از ايشان،دريغ نمود:

فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ. 1

چون همۀ اندرزهايى را كه به آنها داده شده بود،فراموش كردند،همۀ درها را به رويشان گشوديم تا از آنچه مى يابند،شادمان گشتند.پس به ناگاه،آنها را فروگرفتيم و همگان،نوميد گرديدند.

داينر و اوشى،تأثير درآمد مالى بر خشنودى را در نوزده كشور،بر روى صد وپنجاه هزار نفر،مورد آزمايش قرار دادند.متوسّط همبستگى درآمد با خشنودى از درآمد،25 درصد و متوسّط همبستگى درآمد با خشنودى از زندگى،سيزده درصد بوده است.معمولاً همبستگى يك شاخص عينى با خشنودى،بيشتر از تأثير آن بر خشنودى به طور كلّى است.تأثير درآمد بر شادى،در پايين سطح مقياس درآمد،بسيار بيشتر است.همچنين،ارتباط بين خشنودى از زندگى و درآمد در كشورهاى فقيرتر،بسيار بيشتر است.احتمالاً اين نتايج،به خاطر نقش پول در نيازهاى ابتدايى زندگى،از قبيل غذا،مسكن و...است. (1)

به هر شكل،متوسّط درآمد جوامع،سطح انتظارات و وضعيت عمومى يك كشور،به لحاظ آموزش،بهداشت،امنيت و فاصلۀ طبقاتى،هر كدام مى توانند در نتايج تحقيقات،تأثيرگذار باشند.

ص:37

نتيجه آن كه مردم كشورهاى برخوردار از اقتصاد پيشرفته كه براى كسب پول،بيش از ساير آرمان ها،ارزش قائل هستند،از استاندارد زندگى برخوردار نبوده،كمتر از زندگى خود،راضى اند.اين،ممكن است بدان خاطر باشد كه فرآيند و بازده انباشت پول،پس از برآورده ساختن نيازهاى جسمانى،به تأمين نيازهاى اجتماعى و روانى-كه شادمانى را افزايش مى دهند-،نمى انجامد. (1)

بخش عمده اى از احاديث نيز به موضوع روابط اجتماعى،نگاهى عميق داشته،شادى بخشى را پيامد روابط اجتماعى سالم،همچون ديدار دوستان،مى داند.رسول گرامى اسلام مى فرمايد:

ثَلاَثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِى الدُّنْيا:لِقَاءُ الإِخْوَانِ،وَ تَفْطِيرُ الصَّائِمِ،وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيل. (1)

براى مؤمن،سه شادى در دنيا وجود دارد:ديدار برادران،روزه گشودن روزه دار،و شب زنده دارى در پايان شب.

در برخى از آموزه هاى دين،روابط اجتماعى،با نوع دوستى و برآوردن نيازهاى ديگران،پيوند خورده و عاملى براى شادمانى پايدار،دانسته شده است.روابطى كه به همبستگى جامعه كمك نموده،موجب نشاط و شادمانى در جامعه گردد،از نگاه دين،شادى آفرين،تلقّى مى شود.

در حديثى آمده است:

إِنَّ للهِ عِبَاداً فِى الأَرْضِ يسْعَوْنَ فِى حَوَائِجِ النَّاسِ هُمُ الآمِنُونَ يوْمَ الْقِيامَةِ وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً فَرَّحَ اللهُ قَلْبَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ. (2)

همانا براى خدا در زمين،بندگانى است كه براى ]برآوردن] نيازهاى مردم،مى كوشند.اينها روز قيامت،در امان اند.و هر كه به مؤمنى،شادى رساند،خدا روز قيامت،دلش را شاد مى سازد.

شواهد نشان داده است كه برقرارى چند رابطۀ محدود و نزديك با ديگران،

ص:39

با شادمانى و سلامت ذهنى،همبستگى دارد.براى مثال،داينر وسليگمن در مطالعه اى دربارۀ شناسايى ده درصد از شادترين افراد يك گروه 222 نفرى از دانشجويان،دريافتند كه برجسته ترين ويژگى آنان،داشتن زندگى اجتماعى پُربار و رضايتمند است.اين دانشجويان،بخش قابل ملاحظه اى از وقت خود را در معاشرت با دوستان،صرف مى كردند و از لحاظ برقرارى دوستى و حفظ آن با دوستانشان،در گروه ممتاز،رتبه بندى شدند.روابط و دوستى هاى محدود،احتمالاً به سه دليل با شادمانى،همبسته است:

اوّل،اين كه افراد شاد،بيشتر به عنوان دوست و افراد قابل اعتماد،انتخاب مى شوند؛زيرا نسبت به افراد ديگر،جذّاب تر بوده،بيشتر به ديگران كمك مى كنند.

دوم،اين كه روابط و دوستى هاى محدود،نياز به محبّت را برآورده مى سازند.لذا موجب احساس شادى و رضايت مى شوند.

سوم،اين كه دوستى هاى نزديك،حمايت اجتماعى به بار مى آورند. (1)

كمبود و برقرارى تعادل،اقدام مى نمايد. (1)

خوردن و آشاميدن نيز هم با انگيزۀ لذّت و هم با انگيزۀ بقا،سر و كار دارد.در قرآن كريم،آيات بسيارى در بارۀ خوردن و آشاميدن،آمده است كه همه به نحوى،در مقام گوشزد نمودن نعمت هاى الهى به انسان هستند و لذّتى را كه از آنها براى انسان حاصل مى شود،يادآورى مى نمايند. (2)در برخى روايات نيز به مسئلۀ تغذيه و جنبۀ شادى بخشى آن،توجّه شده است.در اين گونه روايات،گاهى تغذيه به همراه موقعيت معنوى،در شكل دهى لحظات شاد،دخيل است كه مى توان به لحظۀ افطار و روزه گشودن،اشاره نمود.در اين روايات،اگر چه موفّقيت معنوى،محور و پايۀ اين شادمانى است؛امّا از شادى و سرورى كه پيامد جنبۀ فيزيولوژيك آن است،نمى توان غافل بود.امام صادق(ع) مى فرمايد:

لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ. (3)

براى روزه دار،دو شادى است:يك شادى،هنگام گشودن روزه اش و ديگرى،هنگام ديدار پروردگارش.

در روايتى ديگر از پيامبر خدا(ص) در سفارش خود به امام على(ع)،سه شادمانى مؤمن،چنين برشمرده شده است:

ياعَلِى! ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِى الدُّنْيا لُقِى الإِخْوَانِ وَ الإِفْطَارُ مِنَ الصِّيامِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيلِ. (4)

ص:41

اى على! براى مؤمن،سه شادى در اين دنيا وجود دارد:ديدار برادران،روزه گشودن و شب زنده دارى در پايان شب.

اين گونه آيات،شادى را در نتيجۀ برخوردارى از نعمت هاى الهى مى دانند.انسان هاى قدردان و سپاس گزار،مى توانند،بهره كافى را از چنين موقعيت هايى ببرند و آن را به شادى پايدار،تبديل نمايند.در غير اين صورت،باعث زيان هاى فراوانى خواهد شد.

نگاه تربيتى به مقولۀ شادى در كانون خانواده،در بسيارى از روايات ديگر نيز مشاهده مى شود.پيامبر خدا(ص) مى فرمايد:

مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيالِهِ كانَ كحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ وَ لْيبْدَأْ بِالإِنَاثِ قَبْلَ الذُّكورِ فَإِنَّ مَنْ فَرَّحَ ابْنَتَهُ فَكأَنَّمَا أَعْتَقَ رَقَبَةً مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيل. (1)

هر كه به بازار برود و هديه اى براى خانوادۀ خود بياورد،همچون حامل صدقه براى مردم نيازمند است،و به دخترها،پيش از پسرانْ هديه بدهد؛زيرا هر كه دخترش را شاد كند،گويا بندۀ مؤمنى از فرزندان اسماعيل را در راه خدا،آزاد نموده است.

احساس رضايت خاطر به آنها دست مى دهد.قرآن كريم،اين شادمانى را بر نمى تابد:

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ كَرِهُوا أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ. 1

بر جاى ماندگان،به ]در خانه] نشستنِ خود پس از ]حركت كردن] پيامبر خدا،شادمان شدند و اين را كه با مال و جان خود،در راه خدا جهاد كنند،ناخوش داشتند و گفتند:«در اين گرما،بيرون نرويد».بگو:«اگر دريابند،آتش جهنّم،سوزان تر است»(.

در نبرد عقيدتى نيز،آنان كه خود را متعّهد به هيچ باور مثبتى نمى دانند،از مسئوليت هاى خود،سرپيچى نموده،شادمان مى شوند.خداوند متعال مى فرمايد:

إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ. 2

اگر نيكى به تو برسد،آنان را بدحال مى سازد،و اگر پيشامد ناگوارى به تو برسد،مى گويند:«ما پيش از اين،تصميم خود را گرفته ايم»و شادمان،روى بر مى تابند.

لذّتى برسند كه آنان را به گمان خودشان،شادمان نمايد؛امّا بى شك،لذّت و شادى حاصل از بخشش و يارى ديگران،دوچندان و پايدارتر است.در فرمان امير مؤمنان على(ع) به مالك اشتر،آمده است:

لا تندمن على عفو و لا تبهجن بعقوبة. (1)

هر گاه كسى را بخشودى،از كردۀ خود،پشيمان مشو و هر گاه كسى را كيفر دادى،از كردۀ خود،شادمان مباش.

على(ع)،در حديث ديگر مى فرمايد:

لاَ تَفْرَحَنَّ بِسَقْطَةِ غَيرِك فَإِنَّك لاَ تَدْرِى مَا يحْدِثُ بِك الزَّمَانُ. (2)

به افتادن غير خود،شاد مشو.پس به درستى كه آنچه را روزگار بر تو حادث مى سازد،نمى دانى.

اگر اين باورها در چارچوب آموزه هاى دينى باشند،تأثيرى دوچندان خواهند يافت.اليسون و همكاران وى،دريافتند كه باورها،مهم ترين منبع شادى هستند و رابطه با خداوند،از طريق تأثير بر باورها،نفوذ خود را ظاهر مى سازند. (1)

قرآن كريم،در اين زمينه،مؤمنان را به شاد شدن به فضل (لطف) و رحمت (مهر) خداوند،فرمان مى دهد:

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ. 2

بگو:«به فضل و رحمت خداست كه ]مؤمنان] بايد شاد شوند و اين،از هر چه گرد مى آورند،بهتر است.

در كنار باورها،اميد به منبعى پايدار،منجر به هيجاناتِ مثبتِ پايدار خواهد شد؛امّا اميد،هنگامى نيرومند است كه هدف هاى ارزشمندى را در برگيرد و با داشتن موانع چالش برانگيز،ولى بر طرف شدنى،احتمال دستيابى به آنها در ميانْ مدت،وجود داشته باشد.جايى كه مطمئن هستيم به هدف نخواهيم رسيد،نااميد مى شويم. (2)

امام على(ع) درتوصيف پرهيزگاران،به اين نكته اشاره مى فرمايد:

يبِيتُ حَذِراً وَ يصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَة. (3)

شب را هراسان به سر مى رساند و روز را شادمان،سپرى مى كند؛

ص:48

هراسان،از غفلتى كه ورزيده است و شادمان،از بخشش و آمرزشى كه بدو رسيده است.

اى عيسى! با كارهاى نيكو،مرا شاد گردان،چرا كه خشنودى من در گرو آن كارهاست.

جابر جُعفى مى گويد:به امام زين العابدين(ع) گفتم:اى پسر پيامبر خدا! مؤمن،چه حقّى بر برادر مؤمن خويش دارد؟فرمود:

يفْرَحُ لِفَرَحِهِ إِذَا فَرَحَ. (1)

اين كه از شادى او،شاد شود.

امام على(ع) مى فرمايد:

إِنَّ اللهَ-تَبَارَك وَ تَعَالَى-اطَّلَعَ إِلَى الأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِيعَةً ينْصُرُونَنَا وَ يفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ يحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا. (2)

خداوند-تبارك و تعالى-توجّهى به زمين نمود.پس ما را برگزيد و براى ما،پيروانى انتخاب نمود كه ما را يارى كنند،با شادى ما،شاد باشند و در غم ما،غمگين باشند.

الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاّ مَتاعٌ. 1

خداوند،به هر كه بخواهد،روزىِ بسيار يا روزى اندك مى دهد،و مردم،به زندگى دنيا خشنودند،حال آنكه زندگى دنيا،در برابر زندگى آخرت،جز اندكْ متاعى نيست.

امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

مَا بَالُكمْ تَفْرَحُونَ بِالْيسِيرِ مِنَ الدُّنْيا تُدْرِكونَهُ وَ لاَ يحْزُنُكمُ الْكثِيرُ مِنَ الآخِرَةِ تُحْرَمُونَه. (1)

چگونه است حال شما كه به اندكى از دنيا كه دريابيد،شادمان مى گرديد؟! و بسيارى از آخرت كه از آن محروم ايد،شما را اندوهناك نمى گرداند؟!

نكته اى كه بايد متذكّر شد،آن است كه در تقابل واژه هاى«يسير»و«كثير»در روايت،اين نكته مشخّص مى شود كه داشته هاى دنيوى،كم و اندك اند.لذا نبايد صرفاً به خاطر آنها،خرسند شد.از اين روست كه در روايات بعدى،شاد شدن به واسطۀ دنيا،هلاكت و حماقت قلمداد شده است.امام على(ع) مى فرمايد:

هَلَك الْفَرِحُونَ بِالدُّنْيا يوْمَ الْقِيامَةِ وَ نَجَا الْمحْزُونُونَ بِهَا. (2)

شادمانان به دنيا،در روز قيامت،هلاك مى گردند و غمگينان به آن،رستگار مى شوند.

در روايت ديگرى،آن حضرت مى فرمايد:

ص:52

الْفَرَحُ بِالدُّنْيا حُمْق. (1)

شاد شدن از دنيا و رو آوردن به آن،كم خردى است.

در نقطۀ مقابل اين گروه،كسانى قرار دارند كه اگر چه از نعمت هاى اين دنيا بهره مى برند؛امّا هيچ گاه به آن،دل نمى بندند.اينان،معتقد به حسابرسى اند و به همين خاطر،به اندك دنيا،دلْ شاد نمى شوند.اين،همان نكته اى است كه در اين فرمودۀ امام على(ع) بدان اشاره شده است كه:

ظَفِرَ بِفَرْحَةِ الْبُشْرَى مَنْ أَعْرَضَ عَنْ زَخَارِفِ الدُّنْيا. (2)

به شادمانىِ مژده،پيروزى مى يابد،هر كه از زينت هاى دنيا،رو بگردانَد.

پس كسانى در اين دنيا،واقعاً شادمان اند كه بتوانند در عين بهره مندى از نعمت هاى بى شمارى كه خداوند به آنها عطا نموده،از زخارف دنيا،دل كَنْده،از وابستگى به آن،وا رَهَند.

همچون شادى،به وجود نيايد.در يكى از مناجات هاى امام زين العابدين(ع) با پروردگارش،آمده است:

كيفَ أَفْرَحُ وَ أَنَا الْعَاصِى؟! وَ كيفَ أَحْزَنُ وَ أَنْتَ الْكرِيمُ؟!...كيفَ أَفْرَحُ وَ قَدْ عَصَيتُك؟! وَ كيفَ أَحْزَنُ وَ قَدْ عَرَفْتُك؟! (1)

چگونه شادى نمايم،در حالى كه گنهكارم؟! و چگونه غمگين باشم،حال آن كه تو كريمى؟!...چگونه شادمان باشم،در حالى كه همانا تو را نافرمانى كردم؟! و چگونه غمگين باشم،حال آن كه واقعاً تو را مى شناسم؟!

ص:54

ص:56

ص:58

ما قرار مى دهند.به روايتى كه مرحوم كلينى(رحمه الله) از امام صادق(ع) در ذكر«جنود عقل و جهل»آورده است،دقّت كنيد:

امام صادق(ع) مى فرمايد:

النَّشَاطُ وَ ضِدُّهُ الْكَسَل. (1)

نشاط [و چَستى]،در مقابل آن،تنبلى [و سستى] است.

با توجّه به اينكه نشاط و سستى،هر يك درست در نقطۀ مقابل ديگرى قرار دارند،وجود اين حديث و احاديثى از اين دست،ضرورت تفكيك اين دو مقوله و شناخت هر يك را نمايان مى سازد.در ابتداى امر،فقط ايندو مفهوم،مورد توجّه قرار گرفتند؛امّا با گذشت زمان و انجام گرفتن بخشى از تحقيق،ضرورت بررسى بعضى مفاهيم ديگر نيز به نظر رسيد،كه احاديث زير،دست مايۀ اين موضوع است.

امام على(ع) در حديثى،سستى را نتيجۀ اهمال دانسته،مى فرمايد:

مِنَ التَّوَانِى يتَوَلَّدُ الْكَسَل. (2)

از اهمال،سستى زاييده مى شود.

بر اين اساس،«تَوانى (اهمال)»،مقدّمۀ به وجود آمدن«كَسَل (سستى)»است و طبيعى است كه«توانى»،داراى ويژگى خاص و متفاوتى با سستى است كه«كسل»از آن به وجود مى آيد.از اين رو واژۀ«توانى»نيز به اين مفاهيم،افزوده شد.

تكرار همجوارى مفاهيم در بسيارى از احاديث،ما را بر آن داشت تا در بارۀ آن مفاهيم نيز پژوهش صورت گيرد،كه«ضَجْر»،از آن دسته مفاهيم است.

ص:60

إِياكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّكَ إِن كَسِلْت لَمْ تَعمَل. (1)

زنهار از سستى و بى حوصلگى؛زيرا اگر سستى بورزى،كار نمى كنى.

اين گونه روايات،ما را به دو دسته مفاهيم اوّليۀ زير،ره نمون ساخت:

الف.نِشاط،نَشرة.

ب.كَسَل،تَوانى،ضَجَر.

پژوهش هاى لغوى،دسته اى ديگر از مفاهيم را پيشِ روى ما قرار داد تا پژوهش به گونه اى جامع تر،دنبال شود.طبق اين رويكرد،مجموعه هاى ديگرى از مفاهيم،به اين جمع،افزوده شدند.براى مثال،به كليدواژۀ«كسل»،مفاهيمى همچون«مَلَل»،«سَئَم»و«فَتْرَة»،ملحق شد.طبيعى است كه همپوشى هاى معنايى بين برخى ازمفاهيم،آنها را در يك گروه قرار مى دهد.در نهايت،دو مجموعۀ زير به دست آمد:

مجموعۀ الف.نشاطْ ونَشْرة.

مجموعۀ ب.كَسَل،تَوانى،ضَجَر،مَلَل،سَئَم وفَتْرَة.

روايات مرتبط با هر يك از اين مفاهيم،در بخش هاى جداگانه،طبقه بندى شد،تا دو مرحلۀ اساسى روى هر مفهوم،صورت پذيرد:

تمايز ميان معناى نخستينِ واژه با معانى ديگر نيستند وجدا سازى معناى حقيقى ومَجازى را بر نيز عهده نمى گيرند.از اين رو،قول لغوى را به تنهايى،حجّت نمى دانند و تنها در صورت همراهى با قرائن ديگر و حصول اطمينان،حجّيت آن را مى پذيرند.پس لازم است پژوهشگر براى كشف معناى اصلى،به طور مستقيم،به منابع در دسترس،مراجعه كند. (1)

اين تفاوت ها و تشابهات در نمونۀ مورد بررسى،نهايتاً ما را بدانجا رساند كه هر كدام را به عنوان بحثى مستقل و ضميمه،با دو بحث ابتدايى«كسل»و«نشاط»،مطرح كنيم.

نمودار«حركت خوشه اى»در پژوهش لغوى

ص:64

پس از گُذار از مرحلۀ پژوهش لغوى،اين سؤال پيشِ روى ما قرار مى گيرد كه:آيا اين مفاهيم مترادف،مى توانند يك بحث كلّى تلقّى شده،در كنار هم قرار گيرند،يا اين كه تعاريف ارائه شده از اين واژگان،ما را به سمت تفكيك مفاهيم،سوق خواهند داد تا در نهايت،هر كدام را به صورت بحثى مستقل،مطرح كنيم.

آنچه از مفهوم«نشاط»و واژۀ مترادف آن«نُشرة»برداشت مى شود،اين است كه با وجود آن كه«نُشرَة»،عاملى براى نشاط آفرينى و وسيلۀ رسيدن به نشاط است و خود،نشاط نيست،امّا با توجّه به آن كه به لحاظ ماهوى،دربارۀ«نُشرَة»،داده اى وجود ندارد،اين دو را ذيل يك عنوان آورده،از تفكيك آنها،خوددارى مى كنيم.

در مورد مفهوم«كَسَل»و واژگان هاى مترادف آن نيز به دليل آن كه اين مفاهيم،چه به لحاظ لغوى و چه به لحاظ روايى،به يكديگر بسيار نزديك اند و در جنبه هاى مختلف،همپوشى دارند،لذا با وجود آن كه تفاوت هاى معنايى ظريفى را بين اين مفاهيم مى توان يافت،با توجّه به نوع همپوشى هاى معنايى،اين مفاهيم نيز در قالب عنوان كلّى«كَسَل»مطرح شده اند.

مفهوم شناسى،لايۀ زيرين پژوهش هاى حديثى است.لذا پس از طى اين مرحله،زمان استقصاى روايات با رويكرد مورد نظر (روان شناسى)،فرا مى رسد.هر يك از مفاهيم دو مجموعۀ«نشاط»و«كسل»،داراى احاديث متعدّدى هستند كه به استقصاى آن،پرداخته مى شود.اين جمع آورى و احصاى روايات،بر اساس مفهوم و محتوا،صورت مى پذيرد.پس از استقصاى نسبتاً جامع احاديث،نوبت به طبقه بندى مى رسد.

طبقه بندى،از نگاه پژوهشگر و با رويكردى روان شناختى،صورت مى پذيرد،عنوان ها به فراخور محتواى احاديث،شكل مى گيرند و هر

ص:65

عنوان،مجموعه اى از احاديث را درون خود جاى مى دهد.در نهايت،از احاديث دسته بندى شده،به يك عنوان يا موضوع اصلى مى رسيم.براى مثال،روابط اجتماعى،از منابع نشاط است كه در ذيل احاديث مربوط به ديدار با دوستان و همنشينى و گفتگو با آنان،قرار گرفته است.

در اين قسمت،فقط در حدّ روايات موجود،به مسئله مى پردازيم.پژوهش در زمينۀ تأثير و تأثّرروابط اجتماعى و نشاط از يكديگر در ابعاد مختلف آن،از حوصلۀ اين جُستار،خارج است.تبيين هر حديث و مجموعه احاديث هر فصل،آخرين مرحله از اين پژوهش است كه در قالب بررسى موضوع«شادكامى»،بدان مى پردازيم.

مجموعۀ احاديث وارد شده در دو موضوع«نشاط»و«كسل»،مورد نقد و بررسى قرار مى گيرد.بررسى اجمالى هر يك از اين دو بخش،ما را به طبقه بندى و فصل بندى هاى در خور توجّهى،ره نمون مى سازد.مجموع روايات بخش نشاط،به همراه مفهوم مترادف آن (نَشرَة)،ضمن سرفصل هايى،ماهيت،عوامل،موانع و موقعيت هاى نشاط در زندگى را به ما ارائه مى دهند.

بخش دوم اين پژوهش،بررسى و طبقه بندى موضوع«سستى (كسل)»و مفاهيم مترادف آن است كه با همان نگرش روان شناختى،در سرفصل هايى،ماهيت،عوامل،پيامدها،نشانه شناسى و راه هاى درمان و پيشگيرى از سستى نيز به دست مى آيد.

لذا ابتدا مفهوم«نشاط»را مورد بررسى قرار مى دهيم و سپس به تبيين مفهوم مترادف آن،«نَشرَة»خواهيم پرداخت.پس از آن،واژۀ«كَسَل»و مفاهيم مترادف آن را به بحث خواهيم نشست.

ص:66

النشاط:ضدّ الكسل يكون فى الإنسان والدابه. (1)

سبُكى و سرعت هم معنايى است كه طريحى بدان اشاره نموده است:

نشط فى عمله:خف و أسرع. (2)

مصاديق و كاربردهاى ذكر شده براى نشاط در كتب لغت نيز مى تواند در شناخت مفهوم،تأثيرگذار باشد.خليل معتقد است:مادّۀ نشط،آن گاه كه به صورت اسم فاعل،محلّا به الف و لام باشد،به معناى گاو وحشى اى است كه به اين طرف و آن طرف مى رود:

الناشط:إسم للثور الوحشى وهو الخارج من أرض إلى أرض. (3)

ابن منظور هم كاربردهاى متعددى براى نشاط آورده است،همانند خارج شدن از مسير اصلى،آنگاه كه نشط با طريق به كار برده شود:

نشط الطريق:خرج من الطريق الأعظم يمنه أو يسره.

و نشط الدابه،به حيوان فربه گفته مى شود:

نشط الدابّة:سمن.

وى مى افزايد عرب،به باز شدن ريسمان،آن گاه كه كشيده شود،اصطلاحاً«إنشطت الحبل»مى گويد:

إنشطت الحبل:مددتها حتّى ينحل. (4)

و به حالتى كه دلَو از داخل چاه كشيده شود،«نشط»اطلاق مى گردد:

نَشط الدلو من البئر:نزعها و جذبها.

ص:68

ابن اثير هم مى گويد:«نشرة»،نوعى تعويذ است كه به واسطۀ آن،كسى را كه گمان جن زدگى بر او مى رفته،معالجه مى كردند و دردهاى پنهانى او،به اين واسطه،بهبود مى يافت:

النشرة:بالضم،ضرب من الرقيّة و العلاج،يعالج به من كان يظن أن به مَسّاً من الجن،سمّيت نشرة لأنّها ينشر بها ما خامره من الداء:أى يكشف ويزال. (1)

طُرَيحى،اين واژه را نيز افسون،تعويذ و نگه دارنده از مرض ها و دردها مى داند:

فى الحديث«غَسل الرأس بالخَطمى نُشرة»،أى رُقية و حرز. (2)

تعاريفى كه لغت شناسان براى«نشرة»آورده اند،به كاربردهاى لغوى آن نيز اشاره دارد.

كوتاه مدّت تفكّر و اعمال،به كشف ديدگاه ها و كارها و پيوندهاى اجتماعى مى انجامد.

-هيجانات مثبت،در زمرۀ توان هاى سازگارى تكاملى هستند.

روان شناسان،غالباً هيجان ها را توان هاى سازگارى تكاملى به شمار مى آورند؛يعنى گرايش هايى كه براى نخستين انسان ها،فرصت زندگى را فراهم آوردند،تا بتوانند توليد مثل كنند و به اجداد ما تبديل شوند.لذا ارزش سازگارى هيجانات مثبت،در گستردن و ساختن است.

منفى،هر كدام اطّلاعات خاصّى را انتقال مى دهند.غمگينى،نشانۀ فقدان است.ترس،نوعى تهديد است و خشم،خبر از وجود عملكردى مى دهد،كه سزاوار سرزنش است.

-هيجانات منفى،به يادگيرى يارى مى رسانند.

ما پيوسته موقعيت هايى را كه در آن هستيم،ارزيابى مى كنيم.نظريۀ هيجان،بر آن است كه اطّلاعات حاصل از اين قبيل ارزيابى ها،پسخوراندى از محيط مربوط و منابع مقابلۀ ما با آن را فراهم كند.احساسات منفى،بيانگر آن است كه ما مشكل داريم.اين هيجانات،اغلب ماشۀ افكار نظام مندى را براى حلّ هر مسئله اى مى چكانند (1).

مثبت عمده اى هستند كه با گذشته،پيوند دارند.در هيجانات مثبت حال،دو طبقه متمايز وجود دارد:لذّت هاى آنى و رضامندى هاى پايدارتر.لذّت ها هم لذّت هاى جسمانى و لذّت هاى عالى تر،همه را شامل مى شوند.لذّت هاى جسمانى،از طريق حواس حاصل مى شوند.احساس هايى كه از امور جنسى،عطرهاى خوش و چاشنى هاى خوش مزه بروز يابند،در اين مقوله قرار مى گيرند.بر عكس،لذّت هاى عالى تر از فعّاليت هاى پيچيده تر به دست مى آيند و احساس هايى مانند:ضعف،راحتى،سرخوشى و شادمانى را شامل مى شوند. (1)

اگر چه ما عنوان نشاط رابه طور كلّى و در اين قالب خاص در روان شناسى مثبت نداريم؛امّا موضوعات مرتبطى كه روان شناسى مثبت با موضوع نشاط دارد،زمينه را براى استفاده از موضوعات روان شناسى مثبت،فراهم مى آورد.با آن كه اين مقوله ها هر يك به طور مستقل،همپوشى كاملى با موضوع نشاط ندارند؛امّا برخى از آنها بسيار به موضوع نشاط نزديك بوده،همپوشى هاى نسبى دارند.لذا مؤلّفه هاى نشاط را در اين گونه موضوعات روان شناسانه،مى توان دنبال نمود.

احساسى همچون نشاط باشيم؟چه چيز،تحرّك و تكاپو و انبساط خاطر را از ما مى گيرد و مانع به وجود آمدن نشاط مى گردد؟وجود منظومه اى از روايات،به اين گونه سؤالات،پاسخ خواهند داد.

با وجود زاويه نگاهى كه به اين مجموعه از روايات شده، دسته بندى ذيل به دست آمد،اگر چه هر پژوهشگرى،مى تواند ترتيب منطقى ديگرى را ارائه نمايد.مجموعاً هفتاد حديث،مورد بررسى قرار گرفت كه از اين مجموعه،در بخش اوّل،عوامل نشاط به عنوان مهم ترين منابع ايجاد نشاط،معرّفى شده اند.از مجموع 26 حديث،دسته بندى چندگانه اى براى اين عوامل به دست آمد.روابط اجتماعى،بهداشت،ورزش،تغذيه،لذّت هاى عينى و مسائل معنوى،از اين دسته عوامل اند.

بخش ديگرى كه از مجموع يازده حديث،شكل گرفته است،به موانع ايجاد نشاط مى پردازد،كه سستى،خواب طولانى بدون ياد خدا و گناه،از سرفصل هاى اين بخش است.

امّا كاربرد نشاط در زندگى ما،مجموعه اى شامل ده حديث را به خود اختصاص مى دهد كه در پنج محور:تلاوت قرآن،هدايت،عبادت و شب زنده دارى،جمع شده است.

طرف ظواهر سطحى نفس،بالا بياييم،از مراتب مختلف نفس،خواهيم گذشت و نهايتاً به مرتبۀ سطحى و آشكار احساسات و انفعالات مى رسيم. (1)

انسان،آن گاه كه دوستى را ملاقات مى كند يا لحظاتى را به ورزش مى گذرانَد،حالتى انفعالى و احساسى در سطح نفس وى،پديد مى آيد كه نشاط،نام دارد.حالت هاى ديگرى از انفعال نيز مى تواند در سطح نفس،پديد بيايد.آدمى،وقتى چيزى را دوست داشت و براى رسيدن به آن تلاش كرد،امّا به خواست خود نرسيد،حالتى انفعالى در سطح نفس وى،پديد مى آيد كه«حزن و اندوه»،نام دارد و در مقابل،اگر به خواستۀ خود برسد،احساس و حالت ديگرى به وى دست مى دهد كه«شادى»نام دارد؛ولى اگر از اصل،خواسته اى نداشته باشد تا براى رسيدن به آن،به سعى و تلاش بپردازد،در اين صورت،نفس و روان چنين انسانى،از هر دو حالت غم و شادى،عارى است.حالات نام برده را احساسات و انفعالات مى گويند و سطحى ترين مراتب نفس را تشكيل مى دهند كه متأثّر از ساير شئون و خواسته هاى نفس است. (2)

پاسخ،اين است كه اين گونه حالات،تا آن جا كه غير اختيارى باشند،از نظر اخلاقى،خنثا بوده،و هيچ بار ارزشى مثبت يا منفى ندارند.توضيح مطلب،اين كه:اين حالات تا آن جا كه انفعالى،طبيعى و جبرى است،فعل اخلاقى شمرده نمى شود،ارزش مثبت يا منفى ندارد و قابل ستايش يا نكوهش نيست؛ولى در ادامه،واكنش هايى كه انسان،به تناسب اين حالات،انجام مى دهد،اختيارى هستند و بنا بر اين،در دايرۀ اخلاق قرار مى گيرند كه داراى ارزش مثبت يا منفى،و قابل ستايش يا نكوهش اند.اين حالات،مانند ديگر حالات ادراكى،وقتى تحقّق مى يابند كه انسان،نسبت به مورد يا عامل خارجى آنها،آگاهى و توجّه پيدا كند.توجّه به اين عامل،گاهى به صورت دفعى و غير اختيارى حاصل مى شود،مثل كسى كه وقتى نگاهش به شير درنده اى بيفتد كه آمادۀ حمله به اوست،بى اختيار،از آن مى ترسد.گاهى هم توجّه به عامل خارجى،با اختيار خود انسان حاصل مى شود،مثل آن كه با انديشه و كاوش و تحليل اختيارى خود،از وجود عاملى تهديد كننده،آگاه مى شود.آگاهى از عامل خارجى غيراختيارى،خارج از حوزۀ اخلاق است؛ولى آگاهى از عوامل خارجى اختيارى،در حوزۀ اخلاق است و موضوع،ارزش اخلاقى و مورد ستايش يا نكوهش است؛چرا كه اين احساسات و انفعالات نفسانى،در حدوث و بقا و در تقويت و تضعيف و جهت يابى،هم اختيارى و زاييدۀ عوامل اختيارى اند و هم ويژۀ آثار عملى كه بر اين حالات،بار مى شود،و واكنش هايى كه تحت تأثير اين حالات انجام مى دهد،به صورت روشن ترى،اختيارى انسان اند. (1)

ص:80

اين بحث،از آن جا مورد توجّه است كه عمدۀ روايات نشاط كه در صدد بيان جايگاه نشاط و نقش آن در زندگى امروزۀ بشر است،نگاهى ظريف،تيزبينانه و معنوى به اين جايگاه دارد و ما را بدان سمت،هدايت مى نمايد.

نظر وى،آنچه انسان را به تكاپو مى اندازد و به زندگى گروهى مى كشانَد،نيازهاى طبيعى اوست.انسان ها،بدون يارى يكديگر،نمى توانند نيازهاى خود را برآورند و اين امر،جز از طريق روابط اجتماعى،امكان پذير نيست. (1)

در متون دينى،دو مؤلّفۀ«ديدار با دوستان»و«گفتگو با ديگران»،از عوامل ايجاد نشاط هستند كه در گروه روابط اجتماعى،قرار مى گيرند.به همين جهت،احاديث اين قسمت،خود به دو بخش تقسيم مى شوند:

پاسخ هاى مثبت بين طرفين،نوعى پاداش محسوب شده،باعث تقويت رابطه و نهايتاً ايجاد خُلق مثبت مى گردد.عوامل روابط اجتماعى،احتمالاً از مهم ترين عوامل شادكامى و ديگر جنبه هاى سلامتاست.بودن با دوستان و كسانى كه دوستشان داريم،باعث ايجاد خُلق مثبت مى شود.اين عامل-كه منبع اصلى وقايع مثبت زندگى است-،براى فعّاليت درمانى خوشايند انتخاب مى شود. (1)امّا آيا هر رابطۀ اجتماعى اى باعث نشاط مى گردد؟

امروزه،در روابط اجتماعى،شاهد پديده اى با عنوان«مجاورت بدون صميميت»هستيم.انسان ها در كنار يكديگرند؛امّا محبّت و صميميتى در ميان آنان وجود ندارد.

انس با ديگران،يكى از نيازهاى جدّى بشر است.ما نه براى تأمين نيازهاى مادّى زندگى،بلكه براى تأمين نيازهاى عاطفى مان،نياز به انس گرفتن با ديگران داريم.بنا بر اين،اُنس و صميميت،يكى از عوامل مهم در رضامندى و شادكامى است. (2)

آموزه هاى دينى،بهداشت دهان و دندان را امرى مهم و مسواك زدن را در فراهم آمدن آن،مؤثّر مى داند.مسواك زدن،بنا بر همين آموزه ها،دارى فوايد فراوانى،از جمله نشاط است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ:...وَ السِّوَاك. (1)

نشاط،در ده چيز است:...و مسواك زدن.

نشاط،در ده چيز است:...و شستن سر با خَطمى در حمّام و غير حمّام.

با تعريفى كه از نُشره ارائه شد،با اين عمل،دردهاى مخفى اى كه در نزد عموم مردم،گمان افسون زدگى در بارۀ آنها مى رفته،از بين مى رود و زمينۀ ايجاد نشاط را فراهم مى آورد.

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ...المَشْى. (1)

نشاط،در ده چيز است:...قدم زدن [و پياده روى].

محققان دريافتند كه ده دقيقه پياده روى سريع،منجر به كاهش خستگى،انرژى بيشتر و كاهش تنش در دو ساعت بعدى مى شود.مطالعات ديگر،نشان داد كه بعد از يك ساعت تمرين جسمانى،افراد در تنش،افسردگى،خشم و خستگى و آشفتگى،احساس كاهش مى كنند و براى بقيۀ روز و حتّى در بعضى موارد براى روز بعد،احساس قدرت بيشترى خواهند داشت. (2)

الرُّكوبُ نُشْرَةٌ. (1)

سوارى [و سواركارى،باعث] نشاط است.

پياده روى،شنا و سواركارى،مجموعه منابع ورزشى نشاط آفرين هستند كه در احاديث،بدان ها پرداخته شده است و ورزش هايى كه به تقويت جنبه هاى جسمانى و روحانى كمك نمايد،مورد تأكيد اسلام است.

ديگر نشاط آفرينى در آن،معنايى نخواهد داشت و به سستى و كسالت بدنى،تبديل خواهد شد.امام على(ع) مى فرمايد:

من شبع عوقب فى الحال ثلاث عقوبات:يلقى الغطاء على قلبه،و النعاس على عينه،و الكسل على بدنه. (1)

كسى كه سير شود،سه پيامد فورى را خواهد ديد:پرده اى بر قلبش افكنده مى شود؛خواب،به چشمانش مى آيد؛و سستى بر بدنش عارض مى شود.

لذا همچنان كه پيش از اين متذّكر شديم،اصل اعتدال،پيش فرض اساسى نشاط به واسطۀ تغذيه است.امام كاظم(ع) مى فرمايد:

لو أنّ النّاس قصدوا فى الطعم لاعتدلت أبدانهم. (2)

اگر مردم در خوردن،اعتدال مى ورزيدند،بدن هايشان،سالم مى مانْد.

خوردن و آشاميدن،داراى مصاديقى در احاديث است كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

-عسل

عسل،غذايى مقوّى است كه خداوند متعال،آن را مايۀ شفا (3)دانسته است و از مصاديق تغذيۀ سالمى است كه باعث انبساط خاطر و نشاط انسان مى گردد.امام على(ع) عسل را نشاط آفرين مى داند.

ص:89

الْعَسَلُ نُشْرَة. (1)

عسل،[مايۀ] نشاط است.

ويژگى هاى منحصر به فرد اين غذا،پوشيده نيست و تحقيقات متعدّد پژوهشگران در دهه هاى اخير،مؤيد اين مطلب است.

-هَليم

در سفارش هاى اميرمؤمنان(ع) در مسئلۀ تغذيه،بر خوردن هليم (2)تأكيد شده است؛زيرا اين نوع غذا در زمرۀ غذاهاى نشاط آفرينى است كه باعث نشاط چهل روزه در عبادت مى گردد.امام على(ع) مى فرمايد:

عَلَيكمْ بِالْهَرِيسَةِ فَإِنَّهَا تُنْشِطُ لِلْعِبَادَةِ أَرْبَعِينَ يوْماً وَ هِى مِنَ الْمائِدَةِ الَّتِى أُنْزِلَتْ عَلَى رَسُولِ الله(ص). (3)

بر شما باد خوردن هليم؛زيرا نشاط چهل روزه در عبادت مى آورد،و آن،غذايى است كه بر پيامبر خدا(ص) نازل شده است.

-ريشۀ گياه اسپَند

گياه اسپَند، (4)داراى فوايد فراوان در ريشه و شاخۀ آن است.يكى از فوايد بارز آن،ايجاد نشاط است،چنان كه امام على(ع) مى فرمايد:

مَا مِنْ شَجَرَةِ حَرْمَلٍ إِلّا وَ مَعَهَا مَلَائِكةٌ يحْرُسُونَهَا حَتَّى تَصِلَ إِلَى مَنْ وَصَلَتْ

ص:90

وَ فى أَصْلِ الْحَرْمَلِ نُشْرَةٌ وَ فِى فَرْعِهَا شِفَاءٌ مِنِ اثْنَينِ وَ سَبْعِينَ دَاءً. (1)

هيچ گياه اسپندى نيست،مگر اين كه همراهش فرشتگانى هستند كه از آن،حفاظت مى كنند تا به آن كه بايد،برسد.در ريشۀ گياه اسپند،خاصيت نشاط آفرينى است و در شاخه و برگ و ميوۀ آن،خاصيت شفادهى از هفتاد و دو درد است.

به محرّك خارجى ندارد و شامل ويژگى هاى:فعّال،غير عادى،وابستگى،برون فكنى،اشتياق و كنجكاوى مى شود و جنبه هاى مؤثّر عاطفى و روحى آن:تغيير پذيرى،اميدوارى،اصالت،نشاط و روح بخشى است. (1)

در حديثى،امام(ع) پوشيدن كفش زردرنگ را باعث سُرور دانسته است.سُرور،خود،يكى از عوامل نشاط است كه به تبيين آن،خواهيم پرداخت.امام باقر(ع) مى فرمايد:

مَنْ لَبِسَ نَعْلاً صَفْرَاءَ لَمْ يزَلْ ينْظُرُ فِى سُرُورٍ مَا دَامَتْ عَلَيهِ لأَنَّ اللهَ يقُولُ: صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرِينَ 2. 3

هر كس كفش زرد بپوشد تا زمانى كه آن كفش را داشته باشد،شادمان خواهد بود؛چرا كه خداوند عزوجل مى فرمايد:)زردى پُررنگ،كه ديدنش بينندگان را شاد مى كند(.

رنگ ها،داراى آثار فيزيولوژى مخصوص به خود هستند.هيچ گاه رنگ زرد،با رنگ سياه،تأثير يكسانى ندارند و رنگ قرمز با رنگ آبى،داراى اثر تحريك كنندگى يكسان نيستند.تجربۀ انسان ها طى زمان طولانى در مورد تأثير روانى رنگ سرخ،نشان مى دهد كه اين رنگ،بر دستگاه عصبى،اثر تحريك كننده دارد.رنگ سرخ،بر سيستم عصبى،به خصوص بر اعصاب سمپاتيك،اثر تهييج كننده دارد.در حالى كه رنگ آبى به لحاظ روانى،بر دستگاه عصبى،اثر عكس مى گذارد،فشار خون را پايين مى آورد و تنفّس و ضربان قلب،هر دو

ص:92

كم مى شوند،رنگ آبى تيره،اثر آرام كننده اى بر سيستم پاراسمپاتيك انسان دارد. (1)

-نگريستن به زن زيبارو

قسمت ديگر روايات اين بخش،مربوط به حديثى است كه لذّت ديدارى را در نگاه به زن زيبارو و خوش سيما ديده است.لذّت نگاه،از منظر زيبايى هايى است كه در چهرۀ يك زن خوش سيما وجود دارد.توجّه به اين نكته،ضرورى به نظر مى رسد كه اين گونه نگاه ها،بايد در چارچوبى باشد كه دين اسلام،آن را تبيين نموده است.در غير اين صورت،همچون برخى لذّت هاى ناپايدار و هوس هاى نافرجام،پيامد منفى غفلت و دورى از ياد خدا را به بار خواهد آورد.

امام صادق(ع)،آن گاه كه عوامل نشاط را بر مى شمُرَد،مى فرمايد:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ....وَ النَّظَرِ إِلَى الْمرْأَةِ الْحَسْنَاءِ. (2)

نشاط،در ده چيز است:....و نگاه كردن به زن زيبارو.

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ....وَ الْجِمَاعِ. (1)

نشاط،در ده چيز است:....عمل زناشويى.

طبيعتاً فعّاليت جنسى،آن گاه موجب نشاط مى شود كه در مسير طبيعى خود،شكل گيرد؛وگر نه پيامدهاى منفى آن،دوباره انسان را به سستى و خمودگى خواهد كشانْد.

در احوال اميرمؤمنان(ع) نقل شده است كه ايشان،در شب هاى سرد،بدن خود را شستشو مى داد (غسل مى نمود) تا حالتى نشاط انگيز در خود ايجاد كند.امام(ع) اين حالت را براى نزديك شدن به محبوب و انجام آيين نماز شب،مى طلبيد:

رُوِىَ انّ مَولانا عَلياً(ع) كانَ يغتَسِلُ فِى اللّيالِى البارِدة طَلَباً لِلنَّشاطِ فِى صَلاةِ اللَيْلِ. (1)

اللّهمَّ إِنِّى أَسْئَلُك أَىّ عَمَلٍ كانَ أَحَبَّ إِلَيك وَ أَقْرَبَ لَدَيك أَنْ تَسْتَعْمِلَنِى فِيهِ أَبَداً ثُمَّ لَقِّنِى أَشْرَفَ الأعْمَالِ عِنْدَك وَ آتِنِى فِيهِ قُوَّةً وَ صِدْقاً وَ جِدّاً وَ عَزْماً مِنْك وَ نَشَاطاً. (1)

بار الها! از تو مى خواهم مرا در عملى هميشه به كار گيرى كه نزدت،محبوب تر و در پيشگاهت،مقرّب تر است.آن گاه،مرا در حالى كه بهترين اعمال را در نزد تو انجام داده ام،ملاقات كنى و به من،نيرو و راستى و جدّيت و اراده و نشاط،عطا فرمايى.

شكل گيرى آن،راه رسيدن به نشاط،هموار مى گردد.آن هنگام كه انسان از خواب،بيدار مى شود،احساس هاى مختلفى دارد.گاهى سرِحال و قِبراق است و گاهى بى حال و دل مُرده است.بايد از خودمان بپرسيم كه:چه عاملى باعث اين گونه حالت هاى مختلف مى شود؟

پيامبر خدا،در تبيين نشاط صبحگاهى،آن را برخاسته از سه عامل به هم پيوسته مى داند.ايشان مى فرمايد:آن هنگام كه انسان به خواب مى رود،شيطان،سه مانع در بيدار شدن او،قرار مى دهد و با برطرف شدن هر يك از اين موانع،فرد يك گام به سمت نشاط،قدم بر مى دارد.

پيامبر(ص) مى فرمايد:

يعقد الشيطان على قافية رأس أحدكم إذا هو نام ثلاث عقد.يضرب كلّ عقدة عليك ليل طويل فارقد فإنّ استيقظ فذكر الله انحلت عقدة فإنّ توضّأ انحلت عقدة فَإنّ صلّى انحلت عقدة،فاصبح نشيطاً طيب النفس وإلّا أصبح خبيث النفس كسلان. (1)

آن گاه كه انسان مى خوابد،شيطان،سه گِره در سر انسان،ايجاد مى كند و در طول خواب،ندا مى دهد كه:بر تو،شبى دراز گذشت.برخيز! اگر برخاست و ذكر خدا گفت،يك گِره،باز مى شود.اگر وضو گرفت،گِرهى ديگر گشوده مى شود و اگر نماز خوانْد،گره سوم باز مى شود كه در اين صورت،صبح را با نشاط و رضايت خاطر،آغاز مى كند؛و گر نه،صبح را كسالت آور و با خاطرى آشفته،آغاز خواهد كرد.

همان گونه كه ملاحظه مى شود،خواب طولانى،خود به خود،كسالت مى آورد؛ولى در مقابل آن،خواب مناسب و بيدارى به موقع و طى

ص:97

نمودن سه مرحلۀ ياد خدا،وضو و نماز،باعث مى شود كه ديگر از سستى،اثرى نباشد و فرد،بتواند روز را با نشاط،آغاز كند.

با همۀ اين اوصاف،فهرست رايج ترين منابع شادى از ديدگاه روان شناسى مثبت،عبارت اند از:خوردن،فعّاليت هاى اجتماعى و جنسى،موفّقيت و تأييد اجتماعى،استفاده از مهارت هايى چون:موسيقى و ديگر هنرها،مذهب،محيط،طبيعت،استراحت و آرامش.

براى روشن شدن اين بحث،به بيان تطبيقى عناوينى كه با يكديگر همپوشى دارند،مى پردازيم:

روابط اجتماعى،بزرگ ترين علّت شادكامى و ديگر جنبه هاى سلامت است. (1)در آموزه هاى دينى نيز روابط اجتماعى،نقشى اساسى در ايجاد نشاط،ايفا مى كند.دايرۀ روابط اجتماعى در ايجاد شادكامى،دوستان و فرزندان،تا عشق هاى رمانتيك را فرا گرفته است؛امّا در آموزه هاى دين،ديدار دوستان و گفتگوى با آنان،مهم دانسته شده است و هر يك از مؤلّفه هاى ديگر،نياز به تحقيق و كشف رابطۀ آن دارد.

تمرين هاى ورزشى،آسان ترين و قوى ترين راه ايجاد خُلق مثبت تحت شرايط تجربى است. (2)در آموزه هاى دينى نيز بخش عمده اى از نشاط،معطوف به تمرينات ورزشى است؛ورزش هايى كه عزّت نفس را بالا مى بَرَند،انسان را از تنيدگى،رهايى مى بخشد و مهارت هاى اجتماعى را افزايش مى دهد،ورزش هايى هستند كه دين مبين اسلام،به آنها توجّه نموده است.

خوردن،يكى از رايج ترين منابع لذّت و يكى از منابعى است كه مبتنى بر نيازهاى زيست شناختى است. (3)در متون دينى،اگر چه به تغذيه،

ص:99

اهميت داده شده است و منبع نشاط،قلمداد گرديده است؛امّا چگونگى فراهم آمدن غذا،كميت و كيفيت آن،مسئله اى اساسى تر شمرده مى شود و آن گونه كه روان شناسان مثبت،حتّى مصرف داروها و الكل را نيز در فراهم آمدن شادكامى،مؤثّر مى دانند،دين اسلام،آن را گذرا و مقطعى دانسته و پيامدهاى منفى و درازمدّت آن را بيشتر مدّنظر،قرار داده است.

آرگايل مى گويد:داروها،مى توانند خُلق مثبت،ايجاد كنند و خُلق منفى را مرتفع سازند كه الكل و پروزاك،از نمونه هاى آشناى اين گونه داروها به شمار مى روند. (1)وى،به اين نكته توجّه نكرده است كه الكل و امثال آن،فقط مى توانند حالتى زودگذر بر جاى بگذارند و در نهايت،خُلق منفى نصيب انسان نمايند.خُلق-كه حالت هيجانى نسبتاً بادوامى است-،نه تنها به واسطۀ داروها و الكل ايجاد نمى شود؛بلكه تنها حالتى زودگذر از هيجان را متوجّه انسان خواهند ساخت و در پسِ آن،پيامدهاى منفى بسيارى را بر جاى خواهند گذارد.

فعّاليت هاى جنسى و اجتماعى،رايج ترين منابع هيجانات مثبت،به شمار مى روند. (2)اين عوامل كه در اين مقاله با عنوان«لذّت جنسى»از آنها نام برده شده،زمانى مى توانند منبعى براى شادكامى باشند كه در قالب پيوند زناشويى،صورت پذيرند.در غير اين صورت،بر خلاف نظريۀ روان شناسان مثبت كه هر رابطۀ جنسى اى را در جهت شادكامى،سازگار قلمداد مى كنند،بايد منتظر پيامدهاى منفى آنها بود.

ص:100

عامل لذّت ديدارى-،كه در آموزه هاى دينى،بخشى از احاديث ما را در بر گرفته است-،با عامل محيط و طبيعت،همخوانى دارد.پژوهش روان شناسى محيطى،نشان مى دهد كه مردم،بيشتر از موقعيت هايى كه سبزه،آب و چشم انداز عميق دارد،لذّت مى برند. (1)اين،همان چيزى است كه در عمدۀ روايات در زمينۀ لذّات ديدارى به آنها پرداخته شده است.

مذهب،در روان شناسى مثبت،داراى جايگاهى ويژه است.سليگمن،بر اين باور است كه مردم مى توانند با دين،به زندگى معنا دهند. (2)بخش عظيمى از آموزه هاى دينى ما نيز معطوف به مسائل معنوى در ايجاد نشاط است.باور ما اين است كه مذهب و مسائل معنوى،عميق ترين و پايدارترين منبع ايجاد نشاط اند.

رَبَّنا وَ امْنُنْ عَلَينَا بِالنَّشَاطِ وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْكسَل. (1)

پروردگارا! با نشاط بر ما منّت گذار و ما را از سستى و كسالت،پناه ده.

در اين حديث كه نشاط،موهبتى الهى دانسته شده است،نقطه مقابلى دارد كه حضرت،از آن به پروردگار،پناه مى برد و آن،چيزى جز سستى و كسالت نيست.پُرواضح است كه با وجود اين تقابل،عوامل كسالت،دقيقاً همان موانع نشاط هستند.از اين رو،براى پيگيرى اين بخش،خواننده را به مطالعه فصل«پيامدهاى سستى»از همين كتاب،ارجاع مى دهيم.

و كاربرد آن،در زندگى انسان،از اهمّيت خاصّى برخوردار بوده،نكته اى متفاوت از عوامل نشاط را در خود،جاى داده است.لذا همان گونه كه قبلاً بيان شد،نشاط،در فرمول شادكامى،همان شادى است و بايد به گونه اى در مسير شادكامى به كار گرفته شود كه بدان منجر شود.براى تبيين بهتر نشاط و موقعيت آن،به طرح احاديث دربارۀ آن مى پردازيم:

بار خدايا! در روز چهارشنبه،چهار چيز را برايم بر آور:[نيرو و] توانم را در پيروى از خود،و نشاطم را در پرستش خود،قرار ده.

امام سجّاد(ع) مى فرمايد:

اللّهم ربّ العالمين و أحكم الحاكمين و أرحم الراحمين،أسئلك من الشهادة أقسطها و من العبادة أنشطها و من الزيادة أبسطها. (1)

اى خداوند پروردگار جهانيان و راسخ ترينِ حاكمان و مهربان ترينِ مهربانان! عادل ترين گواهى دادن و بانشاطترين عبادت و گسترده ترين افزونى را از تو مى خواهم.

در اين گونه احاديث،نشاط،معطوف به عبادت است و ائمّه معصوم(عليهم السلام) براى عبادت در درگاه پروردگار،طلب نشاط نموده اند.

ويژگى هاى دنيوى آن،نشاط در شب زنده دارى است.

چنان كه پيش از اين آمد،در احوال اميرمؤمنان(ع) نقل شده است كه در شب هاى سرد،بدن خود را شستشو مى داد (غسل مى كرد) تا حالت نشاط در ايشان به وجود آيد و آن حضرت اين حالت نشاط را براى نزديك شدن به محبوب و نماز شب مى خواست.

گرفت.امام على(ع) در تفسير آيۀ شريف وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا 1 مى فرمايد:

لاَ تَنْسَ صِحَّتَك وَ قُوَّتَك وَ فَرَاغَك وَ شَبَابَك وَ نَشَاطَك أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الآخِرَةَ. (1)

تن درستى،نيرو،فراغت،جوانى و نشاطت را فراموش مكن تا با آن،بهره هاى دنيوى و آخرت را مطالبه كنى.

نشاط،سهم دنيوى ماست كه بايد براى نيل به سعادت اخروى،از آن بهره گرفت.

با پايان يافتن مباحث مربوط به نشاط،اينك اين سؤال پيشِ روى ماست كه:آيا تبيين نشاط،به تنهايى مى تواند تمام جوانب بحث را برايمان روشن سازد؟

همان طور كه پيش از اين،متذكّر شديم،نقطه مقابل نشاط،سسستى و اهمالكارى است.لذا به خاطر آن كه شناخت كامل يك مفهوم،مبتنى بر شناخت مفاهيم متضاد آن است،درصدد تبيين مفهوم«كَسَل»و مفاهيم مترادف آن بر مى آييم.

ص:106

نكته اى كه در تعريف طُرَيحى آمده،آن است كه«كسل»را سنگينى نسبت به آنچه در آن كاهلى كردن شايسته نباشد،مى داند:

كسل:التثاقل عن الأمر،الحديث:«أعوذ بك من الكسل»:التثاقل عمّا لا ينبغى التثاقل. (1)

نگاهى به كاربردهاى لغوى،در تبيين حالت كسل،به ما كمك مى كند.

ابن فارِس،«الكسل«و«الإكسال»را در مورد مردى مى داند كه با همسرش درآميزد و به اوج شهوت نرسد:

الكسل و الإكسال:أن يخالط الرجل أهله و لا ينزل. (2)

خليل،«إمرأة مكسال»را زنى مى داند كه گمان نمى رود جايگاهش را ترك كند.

إمرأة مكسال:لا تكاد تبرّح مجلسها. (3)

ابن منظور،چلّۀ كمان پنبه بافى را،آن گاه كه كشيده شود،«الكسل»مى خواند.

الكسل:وترقوس النداف اذا نزع منها. (4)

عَدُوُّ الْعَمَلِ الْكسَل. (1)

دشمن كار،سستى است.

امام على(ع) مى فرمايد:

بالعَمَلِ يحْصل الثَّوابُ لا بِالكَسَل. (2)

پاداش،با كار،حاصل مى شود و با سستى به دست نمى آيد.

آن،تبيين شده است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْكسَلَ. (1)

نشاط،ضدّ سستى است.

امام(ع) در اين حديث-در صدد برشمردن لشكريان عقل و جهل است-،نشاط را جزء لشكر عقل،و سستى را در نقطۀ مقابل آن و در زمرۀ لشكريان جهل،قرار مى دهد.رابطۀ اين دو نيز،ضدّين است؛دو صفت كه با هم در موضوعى واحد،جمع نمى شوند و با تعريف و تبيين

ص:110

هر يك،بخش مهمّى از ماهيت طرف ديگر،روشن مى گردد.اين دو،در واقع،دو روى يك سكّه اند.

الفترة:الانكسار و الضعف.فتر جسمه:لانت مفاصله وضعف.فتّر:أى أقام وسكن.الفتر:الضعف. (1)

فتره،در دو بُعد جسمى و عملى،ترسيم شده است:

يجد فى جسده فترة،أى ضعفاً. (2)

الفترة:من فتر عن عمله،إذا أسكن فيه. (3)

كاربردهاى فتره،درلغت نيز ما را بر معناى برداشت شده،ره نمون مى سازد.ابن اثير،معتقد است كه عرب،به چشم كم سو،فاتر مى گويد و«الفتر»به ما بين سرانگشت ابهام تا سرانگشت سبّابه كه باز نگه داشته شود،اطلاق مى شود.به همين جهت،دورۀ زمانى مبعوث شدن يك پيامبر تا پيامبر ديگر،«فترت»نام گرفته است:

طرف فاتر:ليس بحاد النظر.الفتر:مقدار ما بين طرف الإبهام وطرف المشيرة.فترت الشىء:شبرته.الفترة:ما بين كلّ رسول إلى رسول. (4)

ابن منظور،سردى آبى را كه رو به گرم شدن مى رود،«فتر الماء»خوانده است:

فتر الماء:إذا انقطع عمّا كان عليه من البرد إلى السخونة. (5)

آنچه از مجموع تعاريف اين واژه در كتب لغت برداشت مى شود،اين است كه فتره،آن سكون و بى حالى اى است كه بعد از حدّت و شدّت،در كار به وجود مى آيد و نهايتاً،منجر به ضعف و شكستگى مى گردد.

ص:112

ابن منظور و طُرَيحى،ضجر را دل تنگى و تنگى،معنا كرده اند:

الضجر:القلق من الغم.تضجر:تبرم،مكان ضَجر و ضَجِر:أى ضيق. (1)

ضجر:يقال:ضجر من الشىء فهو ضجر،أى اغتمّ و قلق منه و هو ضجور للمبالغة. (2)

اندوه كلامى،نگرانى و آشفتگى و تحت فشار بودن معانى است كه در كتب لغت در تعريف ضجر،آورده شده است.

نگاهى به كاربردهاى ضجر،در فرهنگ هاى لغت،به برداشت ما كمك مى كند.ابن فارِس،به تعدادى از اين كاربردها اشاره كرده است.براى نمونه در مورد حيوان،به معناى بسيار آوازه خوان است.

ضجر البعير:كثر رغاؤه.

در مورد انسان،به معناى دل تنگى است.

فلان ضجر:ضيق النفس.

و در مورد جا و مكان،به معناى تنگى و كمبود جا،آمده است:

مكان ضجر:ضيق. (3)

نهايتاً در تعريف واژۀ ضَجَر،بايد گفت:ضَجَر،به آشفتگى،ناآرامى و فشارهاى زندگى گفته مى شود كه فرد براى فرار از آن ها،به ساز و كار دفاعى از طريق تظاهر بيانى روى مى آورد.

به راحتى مى توان پيدا نمود؛امّا آنچه باعث شده كه به دنبال رابطۀ اين دو باشيم،احاديثى هستند كه توانى را مقدّمه كَسَل مى دانند.از اين رو،توانى را هم مى توان به جمع مفاهيم مرتبط،افزود.

ابن فارِس،«توانى»را به ضعف و سختى حمل كرده است:

ونى،يدلّ على ضعف و الوانى:الضعيف والونى:التعب. (1)

خليل،ابن اثير و ابن منظور،در آوردن معناى سستى براى«توانى»،مشترك هستند:

الوانى:الفترة فى العمل و منه التوانى. (2)

ونى:إذا فتر و قصّر. (3)

الونا:الفترة فى الأعمال و الأمور و التوانى و الونا:ضعف البدن. (4)

طُرَيحى هم با استفاده از معانى اى كه متقدّمان علم لغت آورده اند،مقدارى به معنا بسط داده و آن را به رفق (مدارا) و مهلت دادن و عجله نورزيدن،تعريف كرده است:

توانى فى الأمر:ترفّق و تمهّل فيه و لم يعجّل. (5)

مادّۀ«ونى»،به طور مطلق بر فترة،ضعف،تعب،قصور،رفق و عجله نورزيدن،دلالت دارد.

دو ويژگى مشترك اين معانى،ضعف وسستى است.كاربردهاى لغوى اين مادّه،در كلام ابن منظور،اين گونه آمده است كه عرب،به نسيمى

ص:115

كه آرام و ملايم بوزد،«النسيم الوانى»مى گويد:

النسيم الوانى:الضعيف الهبوب.

زنى كه به آهستگى بنشيند و برخيزد،«إمرأة وناة»خوانده مى شود:

إمرأة وناة:حليمة بطيئة القيام.

و سستى عقل را«الونوة»مى گويند:

الونوة:الاسترخاء فى العقل. (1)

با اين بيان،توانى،سستى و ضعفى است كه در انجام دادن عمل،مشاهده شود.

شده از امام على(ع) برداشت مى شود كه:

من التوانى يتولّد الكسل. (1)

تنبلى [و سستى]،زاييدۀ اهمالكارى است.

على(ع)،ما را به اين شاخصه،خواهد رساند:

كثْرَةُ الزِّيارَةِ تُورِثُ الْملاَلَةَ. (1)

ديدار بسيار [همديگر]،ملالت به بار مى آورد.

كثرة الكلام تمل السمع. (2)

زياده گويى،شنونده را ملول مى كند.

كثرة الهذرتمل الجليس. (3)

زياده گويى در كلامى كه بدان اعتنا نشود،همنشين را ملول مى كند.

به روشنى پيداست كه ويژگى كثرت در به وجود آمدن ملالت،نقشى اساسى دارد و در بررسى روايات،مى توان به طبقه بندى آن ها پرداخت.

گرفته است.سه دسته عوامل فردى،اجتماعى و اعتقادى،پيامدهاى بارز سستى هستند كه هر كدام،شاخصه هايى را در درون خود دارند.بررسى مجموع چهل حديث،ما را به اين جمع بندى رسانده است.

نشانه شناسى،موضوع بسيار مهمّى در مشكلات روانى است.حدوداً ده حديث،در اين زمينه وجود دارد كه نشانه هاى سه گانۀ تأخير در كار،سبُك سرى و پيوستارِ نشانگان را به ما ارائه مى دهد.

نهايت،اين كه راه هاى پيشگيرى و درمان نيز سرفصلى است كه از مجموع حدوداً بيست حديث،جمع بندى شده است.عزم،اراده و تصميم،توجّه به انگيزه ها و اهداف،شكيبايى،وضو،استعانت از خدا و استعاذه به او،راه هاى پنجگانۀ پيشگيرى و درمان هستند.

شايان ذكر است كه اين جمع بندى و دسته بندى ها،صرفاً بر اساس ديدگاه نگارنده است و هر پژوهشگر ديگرى مى تواند ساختارى متفاوت،ارائه دهد.

قساوت قلب،سستى در نماز و تباهى بدن خواهد شد.امام على(ع) مى فرمايد:

إِياكمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ مَكسَلَةٌ عَنِ الصَّلاَةِ مَفْسَدَةٌ لِلْجَسَدِ. (1)

از شكمْ پُرى بپرهيزيد.به درستى كه آن،محلّ سختى دل،جايگاه كاهلى نماز و جاى فاسد شدن بدن است.

امام(ع) در اين جا به عامل كسالت،يعنى پُرخورى،اشاره نموده،تأثير مستقيم آن را در نماز و سستى در آن مى داند.ايشان،در جاى ديگرى مى فرمايد:

من شبع عوقب فى الحال ثلاث عقوبات:يلقى الغطاء مع قلبه،و النعاس على عينه،و الكسل على بدنه. (2)

كسى كه سير شود،سه پيامد فورى را خواهد ديد:پرده اى بر قلبش افكنده مى شود،خواب به چشمانش مى آيد،و سستى بر بدنش عارض مى شود.

پيامد فورى و سه جانبۀ سيرى در اين حديث،پرده افكندن بر قلب،خواب به چشم ها آمدن و سستى بدنى است.ملاحظه مى شود كه اين سستى،جنبۀ فيزيولوژيك دارد.به همين جهت،در سفارش هاى اسلام در بارۀ غذا خوردن،آمده است:قبل از آن كه سير شويد،از سرِ سفره،برخيزيد. (3)

بدن،پيامدهايى همچون سستى و ضعف،خواهد داشت.امام كاظم(ع) مى فرمايد:

شَعْرُ الْجَسَدِ إِذَا طَالَ قَطَعَ مَاءَ الصُّلْبِ وَ أَرْخَى الْمفَاصِلَ وَ وَرَّثَ الضَّعْف. (1)

موى بدن،آن گاه كه بلند گردد،آب پشت را قطع مى كند،مفاصل را سست مى نمايد و ضعف [وسستى] به بار مى آورد.

سه پيامد ياد شده كه هر يك به گونه اى،در سيستم بدن،ضعف به بار خواهد آورد،به خاطر بلند گذاشتن موى بدن است.تقابلى منطقى بين موى بلند گذاشتن و برطرف نمودن موهاى زايد بدن،وجود دارد،همان گونه كه از بين بردن موهاى زايد بدن،موجب نشاط مى گردد، (2)بلند گذاشتن آن هم باعث سستى مى گردد.

بيدار شدن،نه تنها انسان بانشاطى نخواهد بود،بلكه برعكس،اين خواب طولانى بدون ياد خدا،منجر به سستى وى نيز خواهد شد.رسول اكرم مى فرمايد:

يعقد الشيطان على قافية رأس أحدكم إذا هو نام ثلاث عقد،يضرب كلّ عقدة:عليك ليل طويل فارقد فإن استيقظ فذكر الله انحلت عقدة و إن توضأ انحلت عقدة فإن صلّى انحلت عقدة نشيطاً طيب النفس و إلّا أصبح خبيث النفس كسلان. (1)

آن گاه كه انسان مى خوابد،شيطان سه گره در سر او،ايجاد مى كند و در طول خواب ندا مى دهد كه:بر تو شبى دراز گذشت،برخيز! اگر برخاست و ذكر خدا گفت،يك گره،باز مى شود.اگر وضو گرفت،گره ديگرى گشوده مى شود و اگر نماز خواند،گره سوم باز مى شود كه در اين صورت،صبح را با نشاط و رضايت خاطر،آغاز مى كند؛وگرنه،صبح را كسالت آور و با خاطرى آشفته،آغاز خواهد كرد.

لذا در اين جا خواب طولانى بدون ياد خدا و وسوسه هاى شيطان نيز مى تواند عاملى براى به وجود آمدن سستى باشد.

به خود مى گيرد و آن،روى آورى و روى گردانى است.امام رضا(ع) مى فرمايد:

إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً وَ نَشَاطاً وَ فُتُوراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ بَصُرتْ وَ فَهِمَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ كلَّتْ وَ مَلَّتْ فَخُذُوهَا عِنْدَ إِقْبَالِهَا وَ نَشَاطِهَا وَ اتْرُكوهَا عِنْدَ إِدْبَارِهَا وَ فُتُورِهَا. (1)

همانا براى دل ها،روى آورى و روى گردانى،و نشاط و سستى است.آن گاه كه روى آورَد،بينا و فهميده مى گردد و آن زمان كه روى گردانَد،ملول [و دلْ مرده] گردد.پس هنگام روى آوردن و نشاطش،آن را بگيريد و هنگام روى گردانى و سستى،آن را رها كنيد.

همان گونه كه از حديث برداشت مى شود،اِدبار،هم سنخ با فتور بوده،در مقابل نشاط و اقبال،قرار گرفته است و عاملى براى سستى،ملالت و دلْ مُردگى شمرده شده است.

يادكردِ دعا و جايگاه آن،تبيين نموده است.امام رضا(ع) مى فرمايد:جدّم امام باقر(ع)،پيوسته مى فرمود:

ينْبَغِى لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يكونَ دُعَاؤُهُ فِى الرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِى الشِّدَّةِ لَيسَ إِذَا أُعْطِى فَتَرَ فَلاَ تَمَلَّ الدُّعَاءَ فَإِنَّهُ مِنَ اللهِ(عز و جل) بِمَكان. (1)

سزاوار است كه دعاى مؤمن در آسايش،همانند دعايش در سختى هايش باشد،نه اين كه زمانى كه به او اعطا شد،سست گردد.پس،از دعا كردن،ملول [و سست] مشو؛چرا كه دعا در پيشگاه خداوند متعال،داراى جايگاهى [رفيع] است.

پس كاملاً واضح است كه تلاش،خودْ در اين جا موضوعيت دارد و بدين معنا نيست كه اگر به پاداش و موقعيتى خوشايند دست يابيم،به روزمرّگى رو آورده،دچار ملالت و سستى شويم.

آمدن آن امور و دشوار شدن انجام كارها مى شود.اليس (1)و جيمزنال، (2)در كتاب معروف خود،روان شناسى اهمالكارى مى گويند:حدس ما اين است كه 95 درصد مردم،به اين آسيب اجتماعى مبتلا هستند.آنها بر اين باورند كه اهمالكارى،از نوعى بيمارى،سرچشمه مى گيرد. (3)

كوتاهى و كم كارى در كارها و مسئوليت ها،باعث مى شود كه ناخودآگاه،زمينۀ فترت و سستى در كار به وجود آيد و لحظه به لحظه،اين مشكل،حادتر شود.امام على(ع) مى فرمايد:

من يقصّر فى العمل يزدد فتره. (4)

كسى كه در كارش كوتاهى كند،سستى را بيشتر مى كند.

امام على(ع)،اهمالكارى را ويژگى سبُك سران مى داند.آن حضرت مى فرمايد:

التَّوَانِى سَجِيةُ النَّوْكى. (5)

اهمالكارى،خصلت سبُك سران است.

افراد سبُك سر و نادان،در انجام دادن مسئوليت ها،سستى نشان مى دهند و اهمالكارى و سهل انگارى،آنان را از رسيدن به موفّقيت ها باز مى دارد.

همبستگى زيبايى بين صفت بارز شخصيتى افراد سبُك سر (نادانى)،با سستى وجود دارد.اهمالكارى،خصلت سبُك سران و مقدّمۀ سستى و كسالت است و سستى،آن چنان كه در گذشته تبيين شد،در لشكر جهل،

ص:126

قرار مى گيرد.نادانى،فصل مشترك آغاز و انجام اين پيوستار است.

و اگر اين زمينه به وجود نيايد،آثار گناهان،او را به نقطۀ مقابل نشاط خواهند بُرد كه چيزى جز سستى و كسالت نخواهد بود.در يكى از مناجات هاى رسول اكرم،آمده است:

إلهى،إلهى،إلهى! أسئلك راغباً واقصدك سائلاً واقفاً بين يديك متضرّعاً إليك أن أقنطتنى ذنوبى نشطنى عفوك. (1)

بار خدايا،بار خدايا،بار خدايا! از تو با شوق مى خواهم و در پيشگاهت،در حال پريشانى،همچون گدايى،تو را قصد مى كنم.اگر گناهانم مرا نااميد كنند،عفو تو،مرا بانشاط مى گردانَد.

گناهان،يأس و نوميدى را در انسان رشد مى دهند و به تبع آن،سستى و خمودى را در درون انسان،نهادينه مى كنند و مانع به وجود آمدن نشاط مى شوند؛امّا وجود عاملى همچون عفو پروردگار،اين زمينه را از بين مى برد و مى تواند اين مانع را از پيشِ روى بردارد.

دادن همه چيز دانسته،مايۀ تباهى لحظه لحظۀ زندگى مى داند.ايشان مى فرمايد:

التَّوَانِى فَوْت. (1)

كوتاهى [در كار]،موجب از دست دادن است.

امام(ع) در حديث ديگرى فرموده است:

التَوَانِى إِضَاعَة. (2)

اهمالكارى،ضايع كننده[ى عمر و فرصت] است.

مؤلّفۀ اهمالكارى و ناتوانى مى داند و مى فرمايد:

فِى التَّوَانِى وَ الْعَجْزِ أُنْتِجَتِ الْهَلَكة. (1)

اهمالكارى و ناتوانى،هلاكت به بار مى آورد.

هر دو مؤلّفه،به يك سمت در حركت اند و آن،«نرسيدن به هدف»است:يكى،نخواستن است و ديگرى،نتوانستن؛و حال كه با هم گِره خورده اند،جز شكست و هلاكت،ره به جايى نبرده اند.

امام باقر(ع) مى فرمايد:

مَنْ كسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْياهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَكسَلُ. (1)

هر كه در كار دنيايش تنبل باشد،در كار آخرتش،تنبل تر است.

كسيكه در انجام دادن امور دنيوى كاهلى مى كند،به مراتب،اداى فرائض الهى،براى او گران تر خواهد آمد.

در هر دو حديث،سستى،موجب ادا نكردن حقوق الهى و به جا نياوردن تكاليف و فرائض حق خواهد شد و دلْ مُردگى در پى خواهد داشت.

سستى در اين دنيا،نه تنها دنياى انسان را تباه خواهد كرد،بلكه از رسيدن به جايگاهى مناسب در آخرت نيز محروم خواهد ماند.امام باقر(ع) مى فرمايد:

الْكسَلُ يضُرُّ بِالدِّينِ وَ الدُّنْيا. (1)

سستى،به دين و دنيا،ضرر مى زند.

همچنين امام صادق(ع) مى فرمايد:

إِياك وَ الْكسَلَ وَ الضَّجَرَ،فَإِنَّهُمَا يمْنَعَانِك مِنْ حَظِّك مِنَ الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ. (2)

از سستى و بى حوصلگى بپرهيزيد؛زيرا اين دو خصلت،تو را از بهرۀ دنيا و آخرت،باز مى دارند.

روان شناختى،بدان پرداخته مى شود،مسئلۀ نشانه شناسى است.

نشانه ها در متون روايى،محدود،ولى قابل توجّه اند.تك نشانه ها،گوياى حالت فرد در آن موقعيت است و نشانگانى كه پيوستارى اند،مى توانند فرآيند«كسل»تا عدم موفّقيت قطعى را ترسيم كنند.در نشانگان پيوستارى،ظهور هر نشانه،علامتى بر ظهور نشانۀ ديگر،خواهد بود.در متون حديثى،چندين نشانه براى كسانى كه گرفتار حالت سستى شده اند،آمده است كه به آنها اشاره مى شود:

پيوستارى از نشانگان را به ما ارائه مى دهد.در حديثى از رسول خدا(ص) در تبيين اين نشانگان،چهار نشانه،پيوسته آمده است.رسول خدا(ص) مى فرمايد:

أَمَّا عَلاَمَةُ الْكسْلَانِ فَأَرْبَعَةٌ:يتَوَانَى حَتَّى يفَرِّطَ،وَ يتَفَرَّطُ حَتَّى يضيعَ،وَ يضَيعُ حَتَّى يأْثِمَ وَ يضْجَرَ. (1)

نشانۀ فرد سست كردار،چهار چيز است:چندان اهمال مى كند كه به تفريط [ كُنْدى] مى گرايد،و چندان كُنْدى مى كند كه [اصل كار را] فرو مى گذارد،و چندان،فروگذار مى كند كه دلْ مرده مى شود،و چنان دلْ مرده مى گردد كه گنهكار مى شود.

همين حديث،به گونه اى ديگر و با حذف يكى از نشانگان چهارگانه-كه ضَجَر و دلْ مردگى باشد-،در متون روايى آمده است.رسول خدا(ص) مى فرمايد:

لِلْكسْلَانِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ:يتَوَانَى حَتَّى يفَرِّطَ،وَ يفَرِّطُ حَتَّى يضيعَ،وَ يضيعُ حَتَّى يأْثِمَ. (2)

براى سستْ كردار،سه نشانه است:چندان اهمال مى كند كه به تفريط [و كُنْدى] مى گرايد،و چندان كُنْدى مى كند كه [اصل كار را] فرو مى گذارد،و چندان فروگذار مى كند كه گنهكار مى شود.

آنچه از اين دو حديث،برداشت مى شود،اين است كه اوّلين نشانۀ نوظهور در اين پيوستار،«توانى»است.توانى،به معناى كوتاهى و اهمالكارى در انجام دادن كارها و تصميم هاى زندگى است.اين حالت تا آن جا پيش مى رود كه فرد،دچار كُنْدى و تفريط در انجام امور شده،

ص:140

چندان تفريط مى كند كه ديگر كار را انجام نمى دهد و انجام ندادن كار،او را به سمت«ضَجَر (گناه)»،سوق مى دهد.

ضجر،ناآرامى و آشفتگى اى است كه فرد براى فرار از آن،به ساز و كارى دفاعى،همچون تظاهر بيانى،پناه مى برد.تداوم اين حالت،بى گمان،او را به سمت گناه،خواهد برد و آخرين مرحلۀ نشانگان،به انجام گناه مى انجامد.

و نشانگان سستى و كسالت،اين بحث مطرح مى گردد كه:چگونه مى توان از به وجود آمدن حالت سستى،جلوگيرى نمود و مانع به وجود آمدن آن شد؟و يا در صورت بروز آن،چه كنيم تا اين حالت،تداوم نيابد و به مشكلى حادتر،تبديل نشود و بتوان به درمان آن پرداخت؟

در متون روايى،به چند نكته اشاره شده است كه به تبيين آنها خواهيم پرداخت:

امام على(ع) در حديثى ديگر،درمان سستى را با گرفتن تصميم و پايدارى بر آن ميسّر مى داند.ايشان مى فرمايد:

يا أَيهَا الإِنْسَانُ مَا جَرَّأَك عَلَى ذَنْبِك...وَ كيفَ لاَ يوقِظُك خَوْفُ بَياتِ نِقْمَةٍ وَ قَدْ تَوَرَّطْتَ بِمَعَاصِيهِ مَدَارِجَ سَطَوَاتِهِ فَتَدَاوَ مِنْ دَاءِ الْفَتْرَةِ فِى قَلْبِك بِعَزِيمَة. (1)

اى انسان! چه چيزى تو را در گناهى كه مرتكب مى شوى،جسور كرده است؟!...چرا بيم شبيخون زدن مصيبتى،تو را بيدار نمى كند،در حالى كه با گناهانى كه در درگاه خداوند مرتكب شده اى،خود را در مراتب غضب هاى او،به هلاك انداخته اى؟پس با يك تصميم،بيمارى سستى و بى خيالى خودت را كه در دلت راه يافته است،مداوا كن.

عزم و اراده به همراه پايدارى،از درمان هاى ريشه اى سستى خواهد بود.

امام رضا(ع)،در حديثى از جدّش امام باقر(ع)نقل كرده كه فرمود:

ينْبَغِى لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يكونَ دُعَاؤُهُ فِى الرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِى الشِّدَّةِ لَيسَ إِذَا أُعْطِى فَتَرَ فَلاَ تَمَلَّ الدُّعَاءَ فَإِنَّهُ مِنَ اللهِ عزوجل بِمَكان (1) .

سزاوار است كه دعاى مؤمن در هنگام آسايش،همانند دعايش در هنگام سختى هايش باشد،نه اين كه وقتى به او اعطا شد،سست گردد.پس،از دعا،ملول و سست،مشو؛چرا كه دعا در پيشگاه خداوند متعال،داراى جايگاهى [والا] است.

در اين حديث،دعا و دريافت پاداش به واسطۀ آن،مورد توجّه قرار گرفته است و امام(ع)،توجّه به آن را مورد تأكيد قرار مى دهد.

خود،شِكوه نمى كند؛زيرا اگر تنبل باشد،حق را فرو مى گذارد،و اگر افسرده [و دل تنگ] باشد،شكر نمى گذارد،و اگر از پروردگارش شكايت كند،او را نافرمانى كرده است.

شستشوى خود با آب،طلب نشاط مى كرد:

رُوِىَ أنّ مَولانا عَلياً(ع) كانَ يغتَسِلُ فِى اللّيالِى البارِدة طَلَباً لِلنَّشاطِ فِى صَلاةِ اللّيْلِ. (1)

روايت شده كه سرورمان على(ع) در شب هاى سرد [تن] خود را مى شست تا براى نماز شب،نشاط يابد.

10.بحار الانوار،مجلسى،محمد باقر بن محمد تقى،تهران:المكتبة الاسلاميه،1388ق.

11.البلد الامين و الدرع الحصين،كفعمى،ابراهيم بن على عاملى،بيروت،الاعلمى للمطبوعات،1418ق،اول.

12.تحف العقول،ابن شعبه حرانى،حسن بن على،تحقيق على اكبرغفارى،قم:مؤسسة النشرالاسلامى،1404ق،دوم.

13.التعريفات،جرجانى،على بن محمد،بيروت:دار الكتب العربى،1416 ق.

14.تفسير نور الثقلين،حويزى،عبد على بن جمعه،قم:اسماعيليان،1412ق،اول.

15.تنبيه الخواطر،ورام،مسعود بن عيسى،بيروت:مؤسسه الاعلمى،1376ق.

16.التوحيد،شيخ صدوق،محمد بن على بن بابويه القمى،قم:مؤسسة النشر الاسلامى،1398ق.

17.الجعفريات(الاشعثيات)،ابن اشعث كوفى،حسين بن محمد،تهران:دارالكتب الاسلاميه،1376ق.

18.جوامع الجامع،طبرسى،فضل بن حسن،تهران:دانشگاه تهران،1377ش،اوّل.

19.الخصال،شيخ صدوق،محمّد بن على بن حسين،تحقيق على اكبر غفارى،قم:مؤسسه النشر الاسلامى،1362.

20.دعائم الاسلام،ابن حيون،نعمان بن محمد مغربى،قم:آل البيت(عليهم السلام)،1385ق،دوم.

21.الدعوات،قطب راوندى،سعيد بن هبه الله،قم،مدرسه امام مهدى،1407ق،اوّل.

22.ديدگاه هاى روان شناختى حضرت آيت الله مصباح يزدى،شجاعى،محمد صادق،قم:موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى،1386ش.

23.رضايت از زندگى،پسنديده،عباس،قم:دار الحديث،1384ش.

ص:148

24.روان شناسى اجتماعى با نگرش به منابع اسلامى،آذربايجانى،مسعود،و ديگران،قم:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،1382ش.

25.روان شناسى اهمالكارى،اليس،آلبرت و جيمزنال،ويليام،ترجه محمد على فرجاد،تهران:رشد،1387.

26.روان شناسى و رنگ ها،لوچر،ماكس،ترجمه منيرو روانى پور،تهران:فتحى،1368ش.

27.روان شناسى شادى،آرگايل،مايكل،ترجمه مسعود گوهرى و ديگران،اصفهان:جهاد دانشگاهى،1382،اوّل.

28.روان شناسى مثبت،كار،آلان،ترجمه حسن پاشا شريفى و جعفر نجفى زند،تهران:سخن،1385،اوّل.

29.روش فهم حديث،مسعودى،عبد الهادى،تهران:سمت،1384ش.

30.زمينه روان شناسى هيلگارد،اتكينسون،ريتا ال و ديگران،ترجمه محمد نقى براهنى و ديگران،تهران:رشد،1384ش.

31.شرح نهج البلاغة،ابن أبى الحديد،عبدالحميد بن هبة الله،تحقيق ابوالفضل ابراهيم،قاهره:داراحياء الكتب العربيه،1387ق،اوّل.

32.صحيح البخارى(الجامع الصحيح)،بخارى،ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بن ابراهيم،بمبئى،بى نا،1270ق.

33.الصحيفة السجّادية،على بن الحسين(ع)،تحقيق:كاظم مدير شانه چى،مشهد:مجمع البحوث الاسلامية،1413 ق.

34.طبّ النبى(ص)،مستغفرى،جعفر بن محمد،نجف:الحيدريه،1385ق،اوّل.

35.الطبقات الكبرى،ابن سعد،محمدبن سعد،بيروت:داراحياء التراث العربى،1417 ق.

ص:149

36.عدة الداعى،ابن فهد حلى،احمد بن محمد،قم:دارالكتب الاسلاميه،1407ق،اوّل.

37.علل الشرائع،شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه القمى،بيروت:داراحياء التراث،1408ق،اوّل.

38.عوالى اللآلى،ابن ابى جمهور،محمد بن زين الدين،قم:دار سيد الشهداء للنشر،1405ق،اوّل.

39.العين،فراهيدى،خليل بن احمد،قم:دارالهجره،بى تا.

40.عيون اخبار الرضا(ع)،ابن بابويه،محمد بن على،تهران:نشر جهان،1378ق،اول.

41.غرر الحكم،آمدى،عبد الواحد بن محمد،ترجمه و شرح خوانسارى،تهران:دانشگاه تهران،1373ش.

42.الفردوس،ديلمى،شيرويه بن شهردار،بيروت:دار الكتب الاسلاميه،بى تا.

43.الفروق اللغوية،عسكرى،حسن بن عبدالله،قم:مؤسسه النشر الاسلامى،1412ق،اوّل.

44.فرهنگ معين،معين،محمّد،تهران:آدانا،1384ش.

45.قرب الاسناد،حميرى،عبدالله بن جعفر،تحقيق مؤسسه آل البيت(عليهم السلام)،قم:مؤسسه آل البيت(عليهم السلام)،1413ق،اوّل.

46.الكافى،كلينى،محمّد بن يعقوب،تصحيح:على اكبر الغفارى،تهران:دارالكتب الاسلامية،1388 ق،سوم.

47.كنز العمال،متقى الهندى،على بن حسام الدين،بيروت:مؤسسه الرساله،1409ق،اوّل.

48.لسان العرب،ابن منظور،محمّد بن مكرم،بيروت:دارصادر،1410 ق،اوّل.

ص:150

49.لغت نامۀ دهخدا،دهخدا،على اكبر،تهران:دانشگاه تهران،1372ش،اوّل.

50.مبانى فهم حديث،مسعودى،عبد الهادى،قم:بى جا،1385.

51.مجمع البحرين،طريحى،فخرالدين بن محمّد،تهران:مؤسسه البعثه،1414ق.

52.مجمع البيان فى تفسيرالقرآن،طبرسى،فضل بن حسن،تحقيق جمعى از محققان بيروت:مؤسسه الاعلمى،1415ق.

53.مجموعه آثار شهيد مطهرى،مطهرى،مرتضى،تهران:صدرا،1419ق.

54.المحاسن،برقى،احمد بن محمّد بن خالد،قم:دارالكتب الاسلاميه،1371ق،اوّل.

55.المستدرك على الصحيحين،حاكم النيسابورى،محمّد بن عبدالله،تحقيق:مصطفى عبدالقادر عطا بيروت،دارالكتب العلمية،1411 ق،اوّل.

56.مستدرك الوسائل،نورى،حسين بن محمّد تقى،قم:مؤسسه آل البيت(عليهم السلام)،1408ق،دوم.

57.مسند احمد بن حنبل،ابن حنبل،احمد بن محمّد،بيروت:دارصادر،بى تا.

58.مسند الشهاب،قضاعى،محمّدبن سلامه،تحقيق حمدى عبد المجيد السلفى،بيروت:مؤسسه الرساله،1405 ق.

59.مشكاة الانوار،طبرسى،على بن حسن،تحقيق:مهدى هوشمند،قم:دارالحديث،1418ق.

60.مصباح المتهجد،طوسى،محمّد بن الحسن،بيروت:فقه الشيعه،1411ق،اوّل.

61.مصباح المنير،فيومى،احمدبن محمّد المقرى،قم:موسسه دارالهجره،1414ق.

62.معجم المقاييس اللغة،ابن فارس،احمد،قم:مكتب الاعلام الاسلامى،1404ق.

63.مفردات الفاظ القرآن،راغب اصفهانى،حسين بن محمّد،تحقيق:صفوان عدنان داوودى،دمشق:دارالقلم،1412ق،اوّل.

64.كتاب من لا يحضره الفقيه،شيخ صدوق،محمّد بن على بن الحسين،قم:مؤسسه النشر الاسلامى،1404ق،دوم.

65.منابع مالى اهل بيت(عليهم السلام)،عليدوست خراسانى،نورالله،تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامى،1379ش.

66.الميزان فى تفسير القرآن،طباطبايى،محمّد حسين،قم:اسماعيليان،1394 ق،سوم.

67.ميزان الحكمه،محمدى رى شهرى،محمّد،ترجمه:حميد رضا شيخى،قم:دار الحديث،1377ش.

68.نظريه هاى شخصيت،كارور،چارلز،مشهد:آستان قدس رضوى.معاونت فرهنگى،1375.

69.النهايه،ابن اثير،مبارك بن محمد،قاهره:مكتبه الاسلاميه،1383ق.

70.نهج البلاغة،شريف الرضى،محمد بن الحسين،قم،هجرت،1414ق،اول.

71.وسائل الشيعة،حرّعاملى،محمدبن حسن،قم:مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)،1414 ق،دوم.

ص:151