ص :2

سعادت و شادکامی

درآمدی بر سعادتمندی از دیدگاه اسلام با رویکرد روانشناسی مثبت گرا

حمزه عبدی ؛ زیرنظر عباس پسنديده.

ص :3

ص :4

فهرست مطالب

ص :5

فهرست مطالب

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

از پژوهشگر محترم و همچنين از جناب آقاى دكتر محمود گلزارى كه ارزيابى اين پژوهش را بر عهده داشتند، صميمانه سپاس گزاريم. از عموم پژوهشگران و اساتيد محترم درخواست مى كنيم كه با ارائۀ نظارت و راه نمايى هاى خود، اين گروه را در انجام مسئوليتش يارى دهند.

گروه روان شناسى اسلامى

پژوهشكد اخلاق و علوم رفتارى

دار الحديث

ص:10

سعادت، از مسائل كليدى و مهم براى هر انسان به شمار مى رود و هر كس به طور فطرى به دنبال آن است. لذا از ديرباز، بيشتر انسان ها در پى آن بوده اند تا مطمئن شوند كه در مسير سعادت، گام بر مى دارند. به همين دليل، يكى از انتظارات و به تبعِ آن، يكى از كاركردهاى اديان، پاسخ گويى به همين نياز فطرى است.

اسلام هم كه دينى جامع به شمار مى رود، اين پرسش را بى پاسخ نگذاشته و ره نمودهايى را در اين باره، بيان كرده است.

واژۀ «سعادت»، در متون اسلامى، بسيار به كار رفته است و مسلمانان در ادبيات خود، از اين واژه، استفادۀ فراوانى نموده اند.

در متون غير دينى، مانند روان شناسى و جامعه شناسى نيز شاهد آنيم كه از واژۀ سعادت يا واژه هاى هم معناى آن، بسيار استفاده مى شود.

واژه هايى همچون شادكامى،(1) رضايتمندى(2) و بهزيستى،(3) در روان شناسى به همين حوزۀ معنايى، اختصاص دارند.

ص:11

هدف اين نوشته، بررسى همين موضوع است تا اوّلاً تصوير صحيح و مناسبى از اين مفهوم به دست بيايد و مقايسه اى بين اين مفهوم در حوزۀ دين و روان شناسى، انجام شود و پس از آن، خدمات آنها در اين زمينه، مورد ارزيابى قرار گيرد.

براى بررسى علمى اين مسئله و مسائل مشابه، لازم است تا مراحلى طى شود كه به اجمال، توضيحى در بارۀ آنها داده خواهد شد.

در گام نخست، مفهوم واژۀ سعادت را در اسلام، مشخّص مى كنيم، كه اين خود، از چند مرحلۀ جزئى تشكيل مى شود:

الف - بررسى معناى لغوى،

ب - بررسى معناى اصطلاحى (مفهوم واژه در آيات و روايات)،

ج - جمع بندى مطالب و دستيابى به مفهوم نهايى.

پس از آن، مفهوم سعادت و مفاهيم مشابه با آن را در روان شناسى، مورد ارزيابى قرار مى دهيم. در اين مرحله از تحقيق، نظريه ها و تئورى هاى موجود نيز مى توانند در مفهوم شناسى، وارد شوند.

پس از اين، به مرحلۀ مقايسه مى رسيم كه مرحلۀ حسّاسى است و در آن، بايد دو مفهوم با يكديگر، مقايسه شوند و تفاوت ها و شباهت هاى آنها استخراج گردد. البته كار، در چنين مرحله اى متوقّف نمى شود؛ چرا كه اين كار، ما را از فوايد تكميلى، محروم مى نمايد. لذا گام بعد - كه مهم تر نيز هست -، بررسى امكان خدماتى است كه اين دو حوزه مى توانند به يكديگر برسانند.

علومى مانند روان شناسى، مى توانند به دين، خدمات فراوانى برسانند، و همچنين، از آن بهره ببرند. براى مثال، روان شناسى، مى تواند پرسش ها و موضوعات جديدى را پيشِ روى دين قرار دهد. از سوى ديگر، دين

ص:12

نيز مى تواند مفاهيم و اصول موضوعه اى مانند توحيد و معاد را كه علوم انسانى نمى توانند به آنها دست پيدا نمايند، در اختيار روان شناسى قرار دهد. حتّى گاهى مى تواند مسائل بسيار جزئى را در اختيار روان شناسى بگذارد و مقدّمات طرّاحى يك فن (تكنيك) را فراهم نمايد.(1)

مهم ترين مسئله، آگاهى كامل نسبت به روش و منطق تحقيق در هر دو حوزه از دانش است كه محقّق را از لغزش هاى بسيارى، باز خواهد داشت. حال با همين شيوه اى كه توضيح داده شد، مفهوم سعادت را پى مى گيريم.

ابن منظور نيز با استفاده از واژۀ «يمن» و همچنين واژه هاى ضدّ آن (نحوست و شقاوت)، سعادت را چنين تعريف مى كند:

السعد، اليمن و نقيض النحس، و السعودة خلاف النحوسة، و السعادة خلاف الشقاوة.(1)

سعادت، يعنى بركت كه نقيض آن، نحس است. معناى سعودت، بر خلاف نحوست است و معناى سعادت نيز بر خلافِ شقاوت است.

خليل بن احمد فراهيدى نيز با استفاده از روش تضاد، به تعريف سعادت پرداخته و مى گويد:

السعد نقيض النحس فى الأشياء، يوم سعد و يوم نحس.(2)

سعد، نقيض نحس در همۀ چيز است [و بر همين اساس، مى گويند:] «روز سعد» و «روز نحس».

طُرَيحى نيز با استفاده از همين روش، مى گويد:

السعادة، خلاف الشقاوة، و منه: سعد الرجل فى دين أو دنيا، خلاف شقى. فهو سعيد و الجمع السعداء.(3)

سعادت، مخالف شقاوت است. از همين نوع [معنا] است كه مى گويند فرد، در دين يا دنيايش، سعادتمند شد، بر خلاف بدبخت. پس او سعادتمند شده است. جمع آن هم «سعداء» است.

از مجموع مطالبى كه كتب لغت آورده اند، نتيجه گرفته مى شود كه سعادت، از سه مؤلّفۀ «بركت»، «خير» و «سُرور»، تشكيل شده است. براى تبيين بيشتر معنا، بايد اين واژه ها را نيز به اختصار، بررسى كنيم:

ص:14

نمى خورد؟ شايد علّت آن، بديهى و روشن دانستن معناى سعادت و شقاوت باشد. شهيد مطهّرى، در اين باره مى نويسد:

هر چند، ابتدا به نظر مى آيد كه كوشش در بيان معنا و در تعريف سعادت، از قبيل توضيحِ واضحات است؛ امّا تدريجاً روشن خواهد شد كه تعريف صحيح سعادت، بسيار دشوار خواهد بود. اين دشوارى، از آن جا پيدا مى شود كه سعادت، با امورى از قبيل لذّت، آرزو، موفّقيت و رضايت، بستگى كامل دارد.(1)

البته سعادت با معانى ديگرى، از قبيل فلاح، كمال و خير نيز ارتباط دارد كه اين ارتباط، تعريف سعادت را دشوارتر نموده است.

به هر حال، مطلوبيت مفهوم سعادت در همۀ آيين ها و اديان، محرز است و همان طور كه اشاره شد، احتمالاً جزو پرسش هاى بنيادين و فطرى انسان ها باشد. لذا هنر پيامبران و فيلسوفان، مشخّص كردن مصاديق سعادت است. مصباح يزدى در اين باره مى نويسد:

بايد بگوييم اختلاف اساسى نظام هاى اخلاقى، به لحاظ مفاهيم كلّى نيست، بلكه بيشتر به مصاديق آن مفاهيم كلّى مربوط مى شود؛ يعنى هر انسانى به طور كلّى، فطرتاً طالب سعادت است و هيچ گاه، اين خواست را نمى تواند از خود سلب كند و مى توان گفت كه اين حقيقت را همۀ نظام هاى اخلاقى، پذيرفته اند و بر آن، اتّفاق نظر دارند و اختلاف ميان نظام هاى گوناگون اخلاقى، متوجّه تشخيص مصداق سعادت خواهد بود.(2)

ص:17

به همين جهت، بيشتر روايات نيز به عوامل رسيدن به سعادت و مصاديق آن پرداخته اند. در چنين مواردى براى مشخّص ساختن تعريف، بايد به سراغ مصاديق رفت و از لا به لاى آنها، تعريف را مشخّص ساخت.

بررسى علمى مصاديق سعادت، پيچيدگى خاصّ خود را دارد؛ چرا كه با طيف گسترده اى از موارد، رو به رو هستيم كه گاه در نگاه نخست، تفاوت هاى بسيارى با يكديگر دارند. از اين رو، شيوۀ بررسى از اهمّيت خاصّى برخوردار است.

در اين بررسى، حدود 440 روايت، مورد مطالعه قرار گرفت كه طيف وسيعى از عوامل دستيابى به سعادت را شامل مى شوند. در نخستين مرحله، بايد اين موارد را طبقه بندى نمود تا فهم آنها آسان تر گردد و منطق دين، در بارۀ سعادت، روشن تر شود.

از اين مجموعه، 33 روايت، در مورد مصاديق سعادت يا شقاوت دنيوى است، سى روايت، به اسباب شقاوت، پرداخته است، 165 روايت، به اوصاف افراد سعادتمند، پرداخته است، يكصد و ده روايت، به اوصاف افراد شقى پرداخته است و پنجاه روايت نيز در مورد اسباب تحصيل سعادت و مسائل متفرّقۀ ديگر است.

از بين 440 روايت موجود، تنها 388 روايت براى بحث ما، مفيد واقع شد كه در ادامه، به بررسى آنها مى پردازيم.

براى ورود به بحث، تعريفى اجمالى، بر اساس روايات، ارائه مى گردد تا خوانندگان گرامى، بعد از رؤيت مصاديق سعادت - كه احاديث آن، ذكر شده است -، قضاوت نمايند.

ص:18

در تعريف به دست آمده از قرآن و حديث در بارۀ سعادت، تفاوت چندانى با مفهوم لغوى آن - كه ذكر شد -، ديده نمى شود، به اين معنا كه اسلام نيز سعادت را خير دائمِ همراه با شادى و سُرور، معرّفى مى نمايد. تنها تفاوت موجود، در مصاديق خير و چگونگى دوام آنهاست. اسلام، خير را به دنيوى و اخروى، توسعه مى دهد؛ يعنى خير و شادى در اسلام، از دنيا تا آخرت، امتداد دارد. اسلام، اين مسئله را با معرّفى مصاديق سعادت، تعريف مى كند. پس تعريف اسلام از سعادت، «خير و شادى دائم در دنيا و آخرت» است.

در ادامۀ بحث، به معرّفى مصاديق سعادت مى پردازيم و ابتدا، سطوح سعادت را معرّفى كرده، در ذيل آن، مصداق هاى ريزتر را مورد بررسى قرار خواهيم داد.

كسى كه دنياى خود را به خاطر آخرتش و يا آخرت خود را به خاطر دنيايش، رها كند، از ما نيست.

و در حديث ديگرى، رسول خدا (ص) مى فرمايد:

خَيرُكم مَن لَم يترُك آخِرَتَهُ لِدُنياهُ، ولا دُنياهُ لاِخِرَتِهِ.(1)

بهترينِ شما، كسى است كه نه آخرتش را به خاطر دنيايش، و نه دنيايش را به خاطر آخرتش، رها كند.

لذا ايشان، بهترين فرد را كسى مى داند كه نه دنيا را به خاطر آخرت، ترك كند و نه آخرت را به خاطر دنيا؛ بلكه بايد از هر دوى آنها استفاده نمايد.(2) به همين جهت، آن حضرت، كوشاترينِ مردم را كسى مى داند كه به هر دو سطح بپردازد.(3) بر اين اساس، اسلام، سعادت تكْسطحى را نمى پذيرد، حتّى اگر سطح اخروى باشد.

يكديگر است. بررسى احاديث، نشان مى دهد كه سعادت دنيوى و اخروى، دو مسئلۀ جدا از يكديگر نيستند؛ بلكه كاملاً با هم ارتباط تنگاتنگ داشته، بر هم تأثيرمى گذارند. اين مسئله، از اصول اساسى در مفهوم سعادت است كه كمتر مورد توجّه، قرار مى گيرد. به لحاظ روش شناختى، اين اصل در هيچ روايتى، مورد تصريح قرار نگرفته است؛ امّا معمولاً روايات حوزۀ سعادت دنيوى، قيدى دارند كه آنها را در راستاى آخرت، قرار مى دهد. اين، موجب به وجود آمدن اين انديشه مى گردد كه دو سطح سعادت، با يكديگر مرتبط بوده، بيگانه از يكديگر نيستند. لذا در مرحلۀ نخست، از آن مى توان چنين استفاده كرد كه سطوح سعادت با هم ارتباط دارند. سپس آنچه اهمّيت بيشترى مى يابد، الگوى تأثيرگذارى اين دو سطح بر يكديگر است. پرسش اين است كه: اگر اين دو سطح بر يكديگر تأثيرگذارند، نحوه تأثيرگذارى، به چه شكلى است؟

بررسى احاديث، نشان مى دهد از آن جا كه دنيا، مزرعۀ آخرت است، سعادت دنيوى، بستر و زمينۀ كسب سعادت اخروى است و از آن جا كه سعادت اخروى، هدف نهايى است، جهت دهنده به سعادت دنيوى نيز هست.

بررسى مجموع آيات و روايات در بارۀ سعادت، نشان مى دهد كه هر چند اسلام، سعادت دنيوى را با همان معيارهاى مادّى اش به رسميت مى شناسد؛ امّا آن را در جهت تأمين سعادت اخروى تعريف مى كند و از امورى كه سعادت اخروى را تهديد مى كنند، دورى كرده، آن را ضدّ سعادت مى داند. لذا در روايات اين بخش، معمولاً قيد يا نكته اى وجود دارد كه عوامل مادّى سعادت را از اطلاق خود، خارج كرده، به آنها جهت مى دهد. هنگام بررسى دقيق روايات اين بخش، اين مسئله به خوبى روشن مى شود.

ص:21

بنا بر اين، هر چند اسلام براى سعادت، دو سطح قائل است؛ امّا نحوه ارتباط آنها با يكديگر، از الگوى خاصّى تبعيت مى كند. از اين رو، الگوى سعادت اسلامى، پيچيدگى خاصّى دارد. بر اساس اين الگو، سعادت دنيوى، در دل سعادت اخروى قرار مى گيرد و در مسيرى قرار دارد كه تأمين كنندۀ سعادت اخروى باشد. از اين رو، هر چند سعادت دنيوى، محدود به دنيا بوده، با مرگ پايان مى يابد؛ امّا بر سعادت اخروى، تأثيرگذار است.

از طرف ديگر، هر چند سعادت اخروى، مخصوص آخرت و زندگى جاويدان انسان است؛ امّا تأمين آن، از دنيا شروع مى شود و بلكه به عبارت دقيق تر، به لحاظ زمانى، دنيا، تنها فرصت تأمين آن است. لذا هم عوامل مادّى و هم عوامل معنوى سعادت، در دنيا تأمين مى شوند؛ امّا به لحاظ اثر، برخى مربوط به دنيا و برخى مربوط به آخرت اند و در عين حال، عوامل دنيوى، بايد در راستاى سعادت اخروى بوده، با آن تضاد نداشته باشد. در حقيقت، اسلام، سعادت دنيوى در تضاد با سعادت اخروى را سعادت نمى داند، هرچند در ظاهر، سراسر لذّت، سُرور و رفاه باشد.

سپس، موارد مربوط هر كدام، خود در گروه هاى كوچك ترى دسته بندى مى شوند كه در ادامه، به آنها اشاره مى گردد:

در مورد اهمّيت دنيا و نقش آن در ساختن آخرت، احاديث بسيارى وجود دارد. از جمله، مى توان به اين دعاى پيامبر خدا (ص) اشاره كرد كه مى گويد:

اللّهُمَّ أعِنّى عَلى دينى بِدُنياىَ وعَلى آخِرَتى بِتَقواىَ.(1)

خدايا مرا با دنيايم بر دينم و با تقوايم بر آخرتم كمك فرما.

پيامبر همچنين مى فرمايد:

فليأخذ العبد المؤمن من نفسه لنفسه ومن دنياه لآخرته.(2)

بندۀ مؤمن، بايد از خود براى خود، و از دنياى خود براى آخرتش، بهره برگيرد.

احاديثى مانند اين دو حديث كه به نوعى به جايگاه دنيا به عنوان مزرعه يا آمادگاهى براى مسابقۀ قيامت يا بازارِ آخرت، اشاره دارند، بسيار فراوان است و مى توان ادّعاى تواترِ معنوى در اين موضوع را مطرح كرد. براى ارزيابى اين مطلب، مى توان به مجموعه رواياتى كه در كتاب دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، آورده شده است، مراجعه نمود كه كتابى جامع، در موضوع آيات و احاديث در بارۀ دنيا و آخرت است.(3)

اكنون مجموعۀ احاديث مربوط به امكانات و وسائل كسب سعادت و مسائل پيرامونى آنها را مورد بررسى تفصيلى تر قرار مى دهيم. همان گونه كه پيش تر گفته شد، روايات فراوانى در بارۀ سعادت دنيوى وجود دارد و موضوعات متفاوتى را مطرح كرده اند. به لحاظ روش شناسى، اين روايات، بايد از هم تفكيك شده، طبقه بندى شوند.

ص:26

چنان كه آمد، اين امكانات، به دو بخش انسانى و غير انسانى تقسيم مى شوند. اين كار، بر اساس روش يافتن تشابهات و تمايزات، صورت مى گيرد. مواردى از روايات مربوط به سعادت دنيوى، بُعد انسانى دارند و مواردى هم بُعد غير انسانى. به همين جهت، موارد متعدّد و پراكنده را در اين دو عنوان، طبقه بندى مى كنيم تا مباحث، روشن تر و دقيق تر شوند.(1) لذا بحث خود را در اين دو بخش، پى مى گيريم:

خانواده، طبقه بندى كرد. همچنين برخى ديگر از عوامل نيز هر چند مستقيماً عامل انسانى به شمار نمى روند، امّا جزو ملزومات خانواده اند؛ مانند توان سرپرستى خانواده و ازدواج. لذا مى توان آنها را نيز در اين زمره، قرار داد.

آنچه به لحاظ روش شناختى مهم است، اين كه در مرحلۀ نخست، اصل هر موضوعى بايد مورد توجّه قرار گيرد و سپس به ويژگى هاى آن پرداخت؛ هر چند در روايات، اين دو از يكديگر جدا نشده باشند. اين، موردى است كه ممكن است به طور مكرّر در احاديث، اتّفاق بيفتد. لذا پژوهشگر بايد مهارت لازم را در اين زمينه به دست بياورد.

شايان ذكر است كه از مباحث آتى، انتظار نداريم كه تمام ابعاد زندگى انسان ها را مورد بررسى قرار دهد؛ زيرا موضوع تحقيق حاضر، سعادت است. به همين دليل، مسائل در حدّ نياز موضوع، مطرح مى شوند.

شايستگى، از جمله ويژگى هاى لازم براى انتخاب همسر است و فرد را در راستاى سعادت اخروى قرار مى دهد. لذا در عين حال كه سعادت دنيوى او را فراهم مى سازد، سعادت اخروى اش را نيز تأمين مى كند. يكى از كارهايى كه پژوهشگر بايد انجام دهد، تبيين نقش صالح بودن در تأمين سعادت است.

اكنون در صدد بررسى اين مطلب نيستيم؛ امّا آنچه به لحاظ روش شناسى مهم است، اين كه با استفاده از رواياتى كه در ابوابى غير از سعادت آمده اند، مى توان اين مسئله را تبيين نمود. در يك كلام، به نظر مى رسد كه صالح بودن همسر، از يك سو در زندگى دنيوى، موجب رعايت حق، عدالت و انصاف مى گردد و فرد را از دست زدن به رفتارهاى ناشايست، بر حذر مى دارد، و از سوى ديگر، خانواده را در راه سعادت اخروى، يارى مى كند و از مسير نادرست، باز مى دارد.

تأمين سعادت است؟ با در نظر گرفتن ويژگى نخست ذكر شده، مى توان گفت: زيبايى به طور مطلق، باعث سعادت نيست؛ بلكه بايد آن را در كنار صالح بودن، معنا كرد. همسر زيبايى عامل سعادت شوهر است كه صالح نيز باشد و در غير اين صورت، هرگز موجب سعادت او، نخواهد بود.

به همين جهت، در برخى روايات، از ازدواج با زنان زيبارويى كه ديندار نيستند، نهى شده است.(1) در روايت مورد بحث نيز، بلافاصله تعبير «ذات دين» به معناى «ديندار»، آمده است.

اين نوع روايات، حاكم بر روايات پيشين است و لذا آن روايات را بايد اين چنين معنا كرد كه آن زيبايى اى باعث سعادت است كه همراه با ديندارى باشد.

ص:31

من شقاء المرء أن تكون عنده إمراة معجب بها و هى تخونه.(1)

از تيره بختى فرد است كه همسرى داشته باشد كه او را دوست بدارد؛ امّا آن همسر به او خيانت مى كند.

ويژگى هايى كه مطرح شد، در روايات مورد بحث در موضوع سعادت، مستقيماً به آنها اشاره شده است. به لحاظ روش شناختى، دو مسئلۀ مهم در اين جا وجود دارد كه بدانها مى پردازيم:

نخست، اين كه در مباحث خانواده و ويژگى هاى همسر مناسب، موارد ديگرى نيز وجود دارد كه در سعادت دنيوى مؤثّرند، هر چند با ادبيات سعادت بيان نشده باشند. يكى از مواردى كه بايد بدان توجّه داشت، اين است كه اگر در رواياتِ در بارۀ سعادت، ديديم كه همسر شايسته، به تنهايى عامل سعادت نيست، بلكه به ويژگى هاى ديگرى هم بايد وجود داشته باشد تا يك زندگى سالم و موفّق زناشويى را تأمين كند. براى يافتن اين ويژگى هاى مورد نياز، بايد از دايرۀ موضوع سعادت، فراتر رفت و روايات در موضوع خانواده را هم با اين رويكرد، مورد مطالعه قرار داد.

دوم، اين كه: آيا تأمين سعادت در قلمرو خانواده، فقط متوقّف بر برخوردارى زن از ويژگى هاى خاصّى است يا مرد نيز متقابلاً بايد ويژگى هايى را داشته باشد؟ پاسخ اين پرسش، متوقّف بر اين است كه آيا سعادت، فقط حقّ مرد است يا زن نيز حقّ سعادتمند شدن را دارد؟ اگر فقط حقّ مرد باشد، مى توان گفت كه مرد، لازم نيست ويژگى هاى خاصّى را داشته باشد، و اگر چنين نباشد، بايد ويژگى هاى لازم براى مرد را نيز بررسى كرد.

ص:34

بديهى است كه نمى توان قائل به انحصار حقّ سعادت براى مرد شد. لذا حقّ زن نيز در اين باره، بايد مراعات گردد. در اين صورت، ممكن است از روايات مربوط سعادت در اين باب، بتوان استفاده كرد كه اساساً بحث در سعادت خانواده است، نه مرد. لذا با اين تحليل عقلى، شايد بتوان ويژگى هاى مرد را نيز به اين مجموعه، اضافه نمود.

كسانى كه از چنين فرزندانى برخوردارند، به خود افتخار كرده، در جامعه احساس سربلندى و عزّت مى كنند. كسانى كه از فرزندانى ناباب برخوردارند، مايۀ گرفتارى بيشتر والدين و احساس سرشكستگى آنان مى شوند.

همچنين گاه از فرزند كمك كار، سخن به ميان آمده است. امام زين العابدين (عليه السلام)، در اين باره مى فرمايد:

إنّ من سعادة المرء.... يكون له ولد يستعين بهم.(1)

همانا از سعادت مرد... داشتن فرزندى است كه از او كمك گرفته مى شود.

فرزندانى كه كمك كار والدين بوده، به گاه نياز، ياور آنان هستند، مايۀ سعادت آنان را فراهم مى كنند. با وجود ياورى فرزندان، والدين، احساس قدرت و عزّت بيشترى مى كنند و زندگى آرام تر و موفّق ترى را سپرى خواهند كرد.

همچنين در برخى روايات، از شباهت فرزند به پدر، به عنوان يكى از مصاديق سعادت، ياد شده است. امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد:

إنّ من سعادة الرجل أن يكون له الولد، يعرف به شبه خلقه و خلقه و شمائله.(2)

از سعادت مرد، آن است كه فرزندش، در اخلاق و قيافه و شمايل، شبيه او باشد.

ص:36

از علت هاى احتمالى اين روايت، آن است كه با توجّه به نكته اى كه بيان شد، يعنى علاقۀ همۀ انسان ها به جاودانگى و بقا، وقتى اين شباهت بيشتر باشد، فرد سطح همذات پندارى اش با فرزندش بيشتر مى شود؛ يعنى بيشتر احساس مى كند كه اين فرزند، پاره اى از وجود اوست. لذا باعث شادى و رضايت از اين امر مى شود كه خود، از مؤلّفه هاى اصلى سعادت، محسوب مى شود.

همچنين وقتى فرزند، شبيه پدر باشد، نشانۀ آن است كه فرزند، از آنِ همين مرد است و باعث اطمينان به زندگى مى شود. اين فضاى اطمينان بين زن و مرد، باعث تقويت بهداشت روانى خانواده مى گردد.

البته شايد به ذهن متبادر شود كه با پيشرفت علوم، ديگر اين نوع دغدغه ها جايى نداشته باشد. اين سخن، در جاى خود درست است؛ امّا جاى آن احساس روان شناختى اى را كه دائماً همراه فرد است و خود او قضاوت مى كند، نمى گيرد و وقتى فرزند شبيه والدين باشد، به لحاظ روانى، احساس خوشايندى به آنها دست مى دهد و احساس كارآمدى و عزّت نفس بالايى را تجربه خواهند كرد.

از طرف ديگر، اين مسئله، خود جزئى از زندگى اجتماعى است؛ يعنى ناخواسته در بسيارى از اوقات، فرد به صورت ناهشيار مى خواهد به ديگران بگويد كه: «اين فرزند، امتداد وجودى من است». اين كار، يك وقت با جواب آزمايشِ آزمايشگاه، انجام مى شود، و گاهى هم به صورت طبيعى، در چهرۀ فرزند، هويداست. بى شك، تأثير اين مورد در نفوس، بيشتر است.

از سوى ديگر، در بسيارى از فرهنگ ها، مسئلۀ فرزنددار شدن، نوعى احساس كامل بودن از حيث مردانگى و زنانگى و احساس كارآمدى در

ص:37

حوزۀ روابط جنسى است كه مخصوصاً براى مردان و بويژه در دوران جوانى، حائز اهمّيت است. فرزنددار شدن و اثبات اين كه اين فرزند، از همين مرد است، باعث تقويت عزّت نفس مى گردد.

مجموعۀ مطالبى كه بيان شد، مى تواند حكمت هايى براى سخن امام باقر (عليه السلام) باشد. البته احتمال دارد گروهى اين شباهت را به مسائل معنوى حمل كنند.

همان گونه كه از مجموع مباحث بر مى آيد، اصل وجود فرزند و صفات آن، هر دو لايۀ سعادت را پوشش مى دهد.

ارتباطات صحيح خواهد شد؛ چرا كه يكى از تأثيرگذارترين عناصر تشكيل دهندۀ هويت شخصيت، مراجع قدرت در خانواده است. سرپرستى (قيم بودن)، در شكل گيرى مفهوم مرجع قدرت، بسيار دخيل است. لذا وقتى فرزندان، احساس كنند كه مدير توانمندى قيمومت امور را به دست گرفته است، احساس امنيت بيشترى خواهند كرد و اين امنيت، بويژه در سنين خردسالى، حتّى در اعتقادات آنها نيز تأثير خواهد گذاشت و در مجموع، احساس خوش بختى در خانواده، گسترش خواهد يافت.

امّا در طرف مقابل، تأمين مخارج خانواده توسّط ديگران، باعث پايين آمدن عزّت نفس خانواده مى شود و به كرامت و حرمت اعضا، آسيب مى رساند و پايين آمدن عزّت نفس، با بهداشت راون و بهزيستى، رابطۀ معكوس دارد و در درازْمدّت مى تواند باعث تأثيرات مخرّب تربيتى گردد. از اين رو، سطح احساس خوش بختى، رو به افول خواهد گذاشت.

1. مجاورت، همنشينى، نزديكى و رودر روى يكديگر بودن.

شايد مهم ترين و قهرى ترين مسئله در اين زمينه، سطح ارتباط همسايگان با يكديگر باشد كه همين امر، باعث مى شود تا بسيارى از تأثير و تأثّرها در اين ارتباطات، شكل بگيرد.

تأثيرات تربيتى همسايگان بر يكديگر، مخصوصاً بر كودكان و نوجوانان يكديگر، بسيار حائز أهمّيت است و اگر همسايه، صالح باشد، بدون شك، اين تأثير گذارى ها نيز مثبت خواهد بود.

يكى ديگر از آثار اين مجاورت، ارتباطات خانوادگى، برگزيدن دوست و حتّى اختيار همسر است كه جايگاه همسايه و مخصوصاً همسايۀ خوب را نمايان مى كند.

2. امنيت اجتماعى. همسايگان، تأثير به سزايى در امنيت اجتماعى محلّۀ خود دارند. اگر آنها افرادى مسئوليت پذير، سالم و صالح باشند، علاوه بر آن كه خود مرتكب خطا نمى شوند، نسبت به جامعۀ خود نيز حسّاس خواهند بود. همين امر، ضريب امنيت اجتماعى - اخلاقى محيط پيرامونى آنها را بالا خواهد بُرد.

3. تشريك مساعى در مشكلات اقتصادى. گاهى همسايۀ خوب، مى تواند حتّى در مشكلات اقتصادى نيز به كمك يكديگر بيايند و تأكيداتى از اسلام، وجود دارد كه مصداق كامل آن، براى همسايه مى تواند صادق باشد.

با توجّه به سطح تأثيرگذارى همسايگان بر روى يكديگر، مى توان درك نمود كه تا چه اندازه، همسايۀ صالح مى تواند مقدّمات خير و شادى را در محيط زندگى ايجاد نمايد. بدون شك، اين فضا مى تواند ما را در راه عبوديت، يارى رسان باشد.

ص:40

اين دو ويژگى، هم سعادت دنيوى را تأمين مى كنند، هم سعادت اخروى را. افراد صالح و كريم، در امور دنيوى، ياور و قابل اعتمادند و در امور اخروى نيز كمك كار بوده، فرد را در مسير تكامل، يارى مى كنند.

مسائل مربوط به روابط نزديك،(1) از مسائل مهم و رايج در جوامع صنعتى است كه كتاب هاى فراوانى را نيز به خود، اختصاص داده است.

و در حديث ديگرى از ايشان، چنين آمده است:

من سعادة المرء... المسكن الواسع.(1)

از سعادت فرد مسلمان،... داشتن خانۀ بزرگ است.

همين مطلب، از امام صادق (عليه السلام) نيز نقل شده است:

من السعادة سعة المنزل.(2)

وسيع بودن خانه، از سعادت است.

اصل مسكن، از نيازهاى اوّليۀ زندگى اجتماعى محسوب مى گردد و لازمۀ زندگى است؛ يعنى اگر زندگى انسانى را داراى مراتبى بدانيم، براى رسيدن به مراتب بالا، نياز به آرامش و آسودگى خاطر است و در سايۀ اين آرامش، فرد مى تواند پتانسيل هاى وجودى خود را شكوفا نمايد. در غير اين صورت، چون اين نياز از دسته نيازهاى اوّليه محسوب مى گردد، لذا فردى كه اين نيازش برطرف نشود، بخشى از توجّهاتش معطوف به اين نياز خواهد شد و به همان اندازه كه مشغول اين نياز است، از توجّه به نيازهاى عالى تر، باز خواهد ماند و اين امر، باعث ركود و عقب ماندگى معنوى فرد خواهد شد.

درك اين مقدار، جزء ضروريات زندگى محسوب مى شود؛ ليكن اسلام به نكته اى ديگر توجّه كرده است؛ يعنى يكى از ملاك هاى خير و بركت زندگى و شادى در زندگى را داشتن مسكن وسيع با لوازم مورد نياز مى داند؛ يعنى سعادتى كه اسلام معرّفى كرده است، فراتر از داشتن

ص:44

اصل مسكن است؛ بلكه اين مقدار براى ضرورت هاى اوّليۀ زندگى لازم است، امّا براى اين كه سعادتمند باشيم و زندگى مان داراى خير و بركت باشد، بايد اين مسكن، ويژگى ديگرى هم داشته باشد و آن، وسيع بودن و داشتن وسايل لازم براى زندگى است. در واقع، به نظر مى رسد كه براى سعادتمند شدن، آرامش خاطرى نياز است كه بخشى از آن، با وسيع بودن مسكن، تأمين مى شود.

لذا اين نگاه اسلام، از سويى، جلوى تنگ نظرى ما را خواهد گرفت و از سوى ديگر، بخشى از افق فرد ايده آل اسلام را نيز ترسيم مى كند؛ چرا كه سعادت از مفاهيم عالى در هر مكتب انسان شناختى اى است كه اهداف غايى مكاتب و فرهنگ ها در آن جاى گرفته است و جهتِ راه را نشان مى دهد. لذا با اين اوصاف، ما با جهت انسان مؤمن و سعادتمند، آشنا مى گرديم.

از سعادت مؤمن، داشتن چارپايى است كه براى برآوردن حوايج خود و برادران مؤمنش، از آن استفاده نمايد.

بديهى است كه تأمين اين هدف، نيازمند مركبى راهوار است. به همين دليل، در روايات، از مركب راهوار به عنوان عامل سعادت، ياد شده است و مركب نامناسب، سودى جز افزايش درد و رنج، نخواهد داشت. از اين رو، پيامبر خدا (ص) در اين باره مى فرمايد:

من سعادة المرء... المركب الهنى.(1)

از سعادت فرد،... داشتن مركب راهوار است.

چنين مركبى مى تواند به تأمين نياز، كمك كند. در روايتى، پيامبر خدا (ص)، ميان ويژگى مركب و كاركرد آن، پيوند برقرار كرده و مى فرمايد:

ثلاث من السعادة:... الدابّة تكون وطية فتلحقك بأصحابك.(2)

سه چيز، از سعادت است:... چارپاى راهوارى كه تو را به يارانت مى رساند.

اين چند روايت، تقريباً نمايانگر اين است كه چرا اسلام، وسيلۀ نقليه را جزء موارد سعادت شمرده است. نكتۀ جالب، آن است كه علّت سعادت شمرده شدن مَركب، استفادۀ بهينه در راستاى رفع حوائج خود، دوستان و برادران دينى، است يا در روايت آخر، رسيدن به دوستان را مورد نظر قرار داده است كه شايد منظورش، همان ديد و بازديد يا صلۀ رَحِم باشد؛ يعنى اگر وسيلۀ نقليه اى اين دو خصلت را داشته باشد،

ص:46

وسيله و مركب خوبى خواهد بود و باعث خير و بركت و شادى خواهد شد.

از سوى ديگر، با توجّه به اين كه در زمان هاى قديم، مَركب، معمولاً اسب يا شتر بوده است؛ امّا در هيچ كدام از اين روايت ها مشاهده نمى شود كه به نژاد يا قيمت مَركب، اشاره شود و سعادت مَركب خوب، به فوايد آن و از جمله، رفع حاجتِ فرد و دوستان و نزديكان اوست. از همين رو، مى توان نتيجه گرفت كه اگر فردى، وسيله داشته باشد، لزوماً سعادتمند نيست؛ بلكه وسيله اى كه آن شرايط لازم را داشته باشد، زمينه سازِ سعادت است. البته شرايط نيز به دو بخش تقسيم مى شود: بخشى، شرايطى است كه مَركب دارد، مثل اين كه راهوار باشد، و بخشى نيز به فرد باز مى گردد. اگر فردى مَركب داشته باشد؛ امّا بخيل باشد و بخل به او اجازه ندهد كه فوايد مَركبش به ديگران برسد، اين فرد به همان اندازه، از سعادت، دور گشته است.

اگر همۀ عوامل با هم هماهنگ باشند، مفهومى با عنوان رضايت شغلى شكل مى گيرد. در مورد بعضى از اين عوامل، توصيه هايى داريم كه خواهد آمد.

امام صادق (عليه السلام)، در روايتى خطاب به ابو عبيده مى فرمايد:

اُدع الله أن يجعل رزقك على أيدى خيار خلقه فإنّه من السعادة.(1)

از خدا بخواه كه روزى ات را در دست خلق برگزيده اش قرار دهد. به درستى كه اين، از سعادت است.

اين روايت، به نقش كارفرماى خوب در سعادت، اشاره دارد.

در روايت ديگرى از پيامبر خدا (ص) به محلّ شغل و نقش آن در سعادت، پرداخته شده است:

أربعة من سعادة المرء:.... أن تكون معيشته فى بلده.(2)

چهار چيز، از سعادت شمرده مى شود.... [يكى از آنها، اين است كه] محلّ كسب او در شهرش باشد.

امام صادق (عليه السلام) نيز در اين باره مى فرمايد:

ثلاثة من السعادة:... الرجل يرزق معيشته ببلده يغدو إلى أهله و يروح.(3)

سه چيز، از سعادت، شمرده مى شود:... [يكى از آنها] فرد در شهر خود، مشغول كارى باشد كه شب را در كنار خانواده اش بگذرانَد و آسايش يابد.

ص:48

از اين سه روايت، چنين استفاده مى كنيم كه كار خوب، باعث سعادتمندى است و از نشانه هاى كار خوب، وجود كارفرماى شايسته و نيكوست كه موجبات خير و بركت و شادى خواهد شد. نكته اى كه به نظر جالب مى رسد، آن است كه كار و تلاش فرد در محلّ زندگى اش باشد و هر شب، فرد در كنار خانواده، شب را سپرى نمايد كه در اين صورت، احساس راحتى خواهد نمود. البته اين، به آن معنا نيست كه كارهايى كه اين ويژگى را ندارند، كاملاً نفى شوند؛ بلكه شايد كارى باشد كه لازمۀ آن، مسافرت باشد و به دلايل خاصّى، حتّى بر عهدۀ عدّۀ خاصّى واجب گردد. امّا آنچه مدّ نظر روايت است، بيان آثار اين نوع شغل هاست كه به مخاطب، آگاهى مى دهد و در صورتى كه امكان انتخاب براى فرد موجود باشد، كارى كه در همان شهر خودش باشد، بهتر است.

اگر كار خوب، بخشى از سعادت فرد محسوب مى گردد، بى گمان، بيكارى، نمايانگر بدبختى است. بيكارى، پيامدهاى بسيار سختى دارد كه اوّلين آن، ضربه زدن به عزّت نفس فرد بيكار است. اگر بيكارى فرد، طول بكشد، عزّت نفس او، مخدوش مى شود و با پايين آمدن عزّت نفس، مشكلات ديگر نيز گريبانگير فرد مى شود كه اعتياد، كارهاى ضدّ اجتماعى و بزه هاى ديگر با آن، همبستگى دارند.

از جمله مشكلات بيكارى، فقر است كه اين مقوله به جد در روايات ما مورد اهتمام قرار گرفته است، به طورى كه يكى از مصاديق بارز بدبختى و شقاوت را فقر دانسته اند و از نشانه هاى سعادت، آن است كه فرد، فقير يا مقروض نباشد. در روايتى، در گفتگوى پيامبر خدا (ص) با يارانش آمده است:

ص:49

ألا اخبركم بأشقى الأشقياء؟ قالوا: بلى يا رسول الله. قال: من اجتمع عليه فقر الدنيا و عذاب الآخرة.(1)

[پيامبر (ص) فرمود:] «آيا مى خواهيد شما را به بدبخت ترينِ بدبخت ها آگاه نمايم». گفتند: آرى، اى پيامبر خدا! فرمود: «هر كسى است كه فقرِ دنيا و عذاب آخرت، در او جمع گردد».

امام على (عليه السلام) نيز در اين باره مى فرمايد:

الفقر مع الدَّين الشقاء الأكبر.(2)

فقرِ همراه با بدهكارى، شقاوت بزرگ است.

اگر به لوازم اين جمله توجّه كنيم، مى بينيم كه اسلام مى خواهد افراد، درآمد كافى داشته باشند، به طورى كه زندگى خود را اداره نمايند و مقروض نباشند. پس اگر ما اين روايت را در ذيل كار افراد ببينيم، نتيجه قهرى آن، اين خواهد بود كه فرد بايد درآمد مناسبى داشته باشد و بدهكار و مقروض نباشد.

نكتۀ ديگر اين كه اين موضوع، مى تواند براى سياستمداران و كارگزاران اجتماعى نيز درس آموز باشد. جامعۀ سعادتمند، در گرو آحاد سعادتمند است و سعادتمندى آحاد، در گرو امورى است كه يكى از آنها، كار مناسب و خوب است و درآمد كافى نيز يكى از اوصاف كار خوب است.(3)

ص:50

دارد. يكى از مسائلى كه پژوهشگر بايد به آن بپردازد، شبهات و سؤالات در بارۀ موضوع است تا حدود و ثغور آن، به خوبى روشن شود. براى رفع اين شبهه، وى بايد مسئلۀ ساده زيستى از ديدگاه اسلام را نيز بررسى كند تا تناقض ميان اين دو، روشن گردد. بررسى اين بخش از آموزه هاى دينى، نشان مى دهد كه احكام اسلام، هيچ گاه با فطرت بشر، منافات ندارند و اگر مسلمانان، خوب دقّت نمايند، مى توانند هم به نيازهاى فطرى خود، پاسخ مثبت بدهند، و هم به احكام اسلام، جامۀ عمل بپوشانند. هر كجا امر و نهى صريح و منصوصى از جانب اسلام، صادر شده باشد، بدون شك، نبايد با نيازهاى فطرى افراد، منافات داشته باشد.

لذا زهد و ساده زيستى، اگر خوب تبيين شوند، با خانواده، مسكن و وسيلۀ نقليۀ مناسب، منافاتى ندارد. زهد، مفهومى دينى است كه مخالف «دلبستگى به دنيا» است؛ يعنى دل نبستن به دنيا كه خود، از عوامل سعادت در اسلام، شمرده شده است.

ساده زيستى نيز مفهومى بسيط نيست؛ بلكه مفهوم مشكّكى است كه در شرايط، زمان ها و فرهنگ هاى مختلف، تفاسير متعدّدى پيدا مى كند؛ يعنى ساده زيستى پيامبر (ص) و امام على (عليه السلام) با ساده زيستى امام صادق (عليه السلام) يا امام سجّاد (عليه السلام)، بسيار متفاوت است. حتّى در روايتى، از امام سجّاد (عليه السلام) پرسيده مى شود كه خانۀ ديروز شما با خانه اى كه امروز در آن هستيد، متفاوت است. امام (عليه السلام) در پاسخ مى فرمايد: «اين خانه ها، به همسرانم تعلّق دارد كه وسايل آنها را از مهريه خودشان، تهيه نموده اند».

در اين روايت، به وضوح مشاهده مى كنيم كه زندگى خانوادگى امام در زمانى و در فرهنگى، تنها به خاطر اقتضاى شؤون دو همسر ايشان، متفاوت است. پس زهد، عمدتاً نگرشى شخصى و فاعلى است و نمودِ

ص:52

عينى معين و تعريف شده اى ندارد. البته ساده زيستى، تا حدودى نمودِ عينى دارد؛ ولى همان طور كه گذشت، به دليل تشكيكى بودن مفهوم آن، قادر نيستيم تا تعريف واضحى از آن، ارائه بدهيم؛ بلكه معمولاً افراد هر جامعه اى به صورت ادراك جمعى، متوجّه مرزهاى ساده زيستى و تجمل گرايى خواهند شد.

پس دارايى هاى دنيايى، فى حدّ نفسه، نه ملاك دنياگرايى و تجمّل است، نه ملاك زهد و ساده زيستى؛ بلكه نوع نگاه و حيثيت اين دارايى هاست كه احكام آنها را متفاوت مى نمايد. براى نمونه، به آيات و رواياتى توجّه كنيم كه در بارۀ اهل و عيال (خانواده) آمده است.

اين آيات و روايات، دو دسته هستند. بخشى از آنها، حقوق خانواده، فرزند و همسر را گوشزد مى نمايند و گروه ديگرى از آنها، تذكّر مى دهند كه مراقب باشيد همين خانواده، مى تواند مصداق دنيا و دشمن شما گردد و مانع از تقرّب الهى گردد. پس معلوم است كه جهت توجّه، متفاوت است؛ وگر نه خانواده، فرزند و همسر، به لحاظ وجود خارجى، يك چيز بيشتر نيستند و ممكن نيست كه آنها مورد توصيۀ اسلام باشند و در عين حال، به عنوان دشمن از آنها ياد گردد.

همۀ دارايى هاى دنيايى كه عامل سعادتْ شمرده شده اند، از اين قاعده مستثنا نيستند؛ يعنى هم مى توانند مصداق دنياگرايى و شقاوت قرار گيرند، و هم مى توانند مصداق آخرت و سعادت باشند.

به همين جهت، در ميان روايات مربوط به سعادت، به تعدادى روايت بر مى خوريم كه همچون يك سلسله دستورالعمل ها هستند و با دقّت بيشتر، ملاحظه مى كنيم كه اين گزاره ها، باعث جلوگيرى از آسيب هاى احتمالى مى شود كه در ادامه، به آنها مى پردازيم.

ص:53

مثل اقتصاد، سياست و فرهنگ نيز تأثير دارد. از يك مغازه دار گرفته تا يك سياست مدار، مى توانند با خوش خُلقى منافع بسيارى را به سوى خود، جلب نمايند و باعث رونق شغلى خود گردند. رونق شغلى، بخشى از سعادت دنيايى محسوب مى شود. حتّى امروزه كه سياست مداران، جزء سيستم هاى تعريف شدۀ سياست خارجى هر كشور هستند، اخلاق فردى يك سياست مدار در گره گشايى از بحران ها، بى اثر نيست.

در هر صورت، حفظ منابع انسانى، از فرزند تا افراد جامعه، نياز به تعامل صحيح دارند و اصلى ترين آنها در خوش خُلقى خلاصه مى گردد.

«شادى» اى كه «پايدار» باشند. هر كدام از اين سه ضلع آسيب ببيند، يقيناً سعادت نيز آسيب ديده است. اوّلين چيزى كه مورد اصابت حسادت قرار مى گيرد، شادى است؛ چرا كه اوّلين آثار آتش حسادت، دامنگير شادى فرد حسود مى شود؛ و اين، نكته اى است كه هم در روايات ما به چشم مى خورد، و هم بيشتر ما، آن را در سطوحى تجربه نموده ايم. فرد حسود، از قرار داشتن نعمتى در اختيار محسود، به شدّت ناراحت است و حتّى گاهى در اين فكر است كه چگونه، آن نعمت از او زايل گردد و فرقى هم نمى كند كه آيا آن نعمت، به او برسد يا خير. مهم، آن است كه اين نعمت، در اختيار محسود نباشد. شايد به همين دليل باشد كه پيامبر خدا (ص) در بارۀ حسادت مى فرمايد:

أقل الناس لذّة الحسود.(1)

افراد حسود، از كمترين لذّت، بهره مى برند.

اين مقدار از بى كيفيتى و بى بهره بودن از لذّت هاى زندگى را همه متوجّه مى شوند؛ امّا سطوح آسيب زاى ديگرى نيز وجود دارند و به سعادت انسان، لطمه مى زنند كه شايد به راحتى نتوان متوجّه آنها شد و معصومان (عليهم السلام) به آنها اشاره كرده اند. از جملۀ آنها، اين روايت است كه از امام باقر (عليه السلام) نقل شده كه فرمود:

إنّ الحسد ليأكل الإيمان كما تأكل النار الحطب.(2)

حسد، ايمان را مى سوزاند، همان طور كه آتش، چوب را مى سوزاند.

ص:56

مشابه اين حديث، از پيامبر (ص) نيز نقل شده است.(1) در واقع، همان طور كه ذكر شد، هم سعادت دنيوى را مورد هجوم خود قرار مى دهد و هم به سعادت اخروى آسيب مى رساند. بُعد اخروى آن نيز به اين شكل است كه فرد حسود، به نوعى، تقدير الهى را زير سؤال مى برد كه اين امر، در روايات نيز مورد اشاره قرار گرفته است. علاوه بر آن، اين آتش درون، ممكن است به ظلم و تعدّى به حقّ محسود نيز منجر شود كه در آن صورت، حقّ الناس نيز به كارنامه فرد حسود، افزوده خواهد شد. همۀ اين مسائل، باعث شده است كه معصومان (عليهم السلام)، ما را از حسادت، برحذر بدارند و آن را با سعادت ما در تنافى ببينند.

و در زمينۀ مال اندوزى مى فرمايد:

إذا جمعت المال فانت فيه وكيل لغيرك يسعد به و تشقى أنت.(2)

هنگامى كه اموالى را جمع كردى، پس تو [در واقع] وكيل ديگران هستى كه ديگران به واسطۀ آن، سعادتمند مى شوند و تو، بدبخت مى شوى.

و باز ايشان مى فرمايد:

يا بنى! لا تخلّفن وراءك شيئاً من الدنيا فإنّك تخلفه لأحد رجلين أمّا رجل عمل فيه بطاعة الله فسعد بما شقيت به و أمّا رجل عمل فيه

ص:57

بمعصية الله فكنت عوناً له على معصيته و ليس أحد هذين حقيقاًأن تؤثره على نفسك.(1)

فرزندم! پس از خودت، چيزى از دنيا نگذار؛ چرا كه تو [احتمالاً] آن مال را براى يكى از دو فرد، خواهى گذاشت: يا كسى با آن مال، طاعت خدا را خواهد كرد. پس به واسطۀ آن چيزى كه تو به وسيلۀ آن، بدبخت شدى، سعادتمند مى شود و يا آن كه آن مرد با آن مال، خدا را نافرمانى خواهد كرد. پس در آن صورت، تو در نافرمانى خدا، يارى رسان او بوده اى و هيچ كدام از اين دو فرد، شايستۀ آن نيستند كه آنها را بر خودت، مقدّم بدارى.

و در روايت ديگرى، پيامبر اكرم، در بارۀ حرص مى فرمايد:

من علامات الشقاء... و شدّة الحرص فى طلب الدنيا.(2)

از نشانه هاى شقاوت...، بسيار حريص بودن در طلب دنياست.

امام على (عليه السلام)، اين مطلب را به نوعى ديگر، چنين بيان فرموده است:

أعظم المصائب و الشقاء الوله بالدنيا.(3)

بزرگترين مصيبتها و بدبختى ها، شيفتگى به دنيا است.

با نگاه به اين دسته از روايات، متوجّه مى شويم كه بيشتر، نقش قانون را بازى مى كنند؛ يعنى آداب مورد نياز براى رسيدن به خوش بختى را بيان مى كنند. اگر كسى تقريباً همۀ لوازم مورد نياز براى خوش بختى را داشته باشد، امّا حريص و بخيل باشد، هيچ گاه سعادتمند نخواهد شد و

ص:58

طعم شادى را نخواهد چشيد؛ چرا كه شب و روز، بايد در فكر مال اندوزى باشد و دائماً نگران خواهد بود و وقتى ديگران، حتّى خانوادۀ او، بخواهند از اين اموال استفاده نمايند، براى اين فرد بخيل، گران تمام خواهد شد و دائماً خودخورى خواهد كرد. چنين فردى، هميشه با ترس و اندوهى خاص و دائمى بايد روزگار خود را سپرى نمايد. لذا چنين فردى، در زندگى خود، طعم شادى را نخواهد چشيد و على رغم خير و بركت ظاهرى، براى او خيرِ چندانى وجود ندارد؛ چرا كه از امكانات خود، استفادۀ لازم را نمى بَرَد و فرد، تنها نگهبان اين دارايى هاست.

البته در روايات ياد شده، دو بُعد را بايد از هم جدا كرد. بُعد اوّل، روايت هاى در بارۀ بخل و حرص است؛ امّا روايت مربوط به مال اندوزى، بُعد ديگرى هم دارد و در اين جا احتمال دارد كه فرد مال اندوز، بخيل و خسيس و حريص نباشد و شادى دنيايى را هم احساس نمايد؛ امّا در مقياس آخرتى متضرّر شود كه اين نكته، بسيار حائز اهميت است؛ يعنى به دليل حسّ مال اندوزى، نتواند حقوق اسلامى و قانونى خود را نسبت به اين اموال، انجام دهد. براى مثال، محرومان و فقرا، از مال او سهمى نداشته باشند يا نگهدارى و مديريت اين اموال، باعث شود كه فرد از ابعاد معنوى زندگى خود، غافل گردد و در نهايت، او از آن جا كه به تنهايى نمى تواند از اين اموال استفاده كند، براى ديگران، باقى خواهد گذاشت كه اين ديگران، چه صالح باشند و چه ناصالح، مصداق روايت امام على خواهند شد.

پس در واقع، داشتن مال مورد مذمّت نيست، بلكه مال اندوزى كه صفتى در سطوح شخصيتى است، مورد مذمّت است و به همين دليل،

ص:59

فرد فقير مى تواند روحيۀ مال اندوزى داشته باشد؛ اگر چه الآن مالى ندارد كه آن را جمع نمايد.

ثانياً اين مال اندوزى، نوعاً به دليل وابستگى فرد به اموال خود، باعث مى شود حقوق شرعى و انسانى اى را كه فرد نسبت به همنوعان خود دارد، فراموش نمايد و به دليل وابستگى اى كه فرد دارد، توان سرمايه گذارى در ديگر بخش هاى زندگى، مثل تربيت فرزندان، رسيدگى به امور مديريتى، معيشتى و عاطفى خانواده اش را نخواهد داشت.

از همۀ اين مسائل مهم تر، آن است كه چنين افرادى، معمولاً نمى توانند به مسائل عبادى خود توجّه نمايند و اگر هم ديندارى كنند، ديندارى آنها، نوعاً ابزارى است؛ يعنى در راستاى همان مال اندوزى خواهد بود كه اين نوع ديندارى، بسيار سست و آسيب پذير، خواهد بود. لذا توشه اى واقعى براى آخرت خود، جمع نخواهند كرد.

براى آشنا شدن با سطح دوم سعادت، بايد به چند نكته توجّه كرد. ابتدا آن كه سعادت در اسلام، در واقعيت هاى خارجى، تبلور دارد و اعتقاد به اين واقعيت ها، مانند خدا، قيامت، روز جزا، بهشت و جهنّم و...، فرع بر وجود آن واقعيت هاست و اگر گاهى گفته مى شود كه ايمان به اين موضوعات، باعث سعادت است، نبايد باعث اشتباه شود و ايمان صرف، بدون متعلّق، اصيل تلقّى شود، كما اين كه بسيارى از آيين ها، بخصوص فلسفه هاى جديد، براى ايمان، اصالت قائل اند و معتقدند كه در هر صورت، ايمان، كاركرد روانى خود را خواهد داشت، اعم از اين كه متعلّق آن، واقعيت داشته باشد يا نه. مهم آن است كه مؤمن به آن واقعيات، گمان كند كه آنها وجود دارند. از نظر اين افراد، مؤمن به واقعيتى كه واقعاً وجود ندارد با واقعيتى كه وجود دارد، تفاوت نمى كند. امّا ما در تمام مباحث مربوط به ايمان - كه به هر حال، بايد متعلَّقى داشته باشند -، اصالت را به واقعيت خارجى مى دهيم و سپس، ايمان به آن واقعيت، ارزش خود را از متعلَّق خود مى گيرد. البته ما قصد نداريم كه آثار ايمان و اعتقاد را انكار كنيم؛ امّا گمان مى كنيم كه اسلام، اوّل وجود خدا را اثبات مى كند، از فرستاده شدن پيامبرى از جانب خدا، و سپس از معاد و قيامت، خبر مى دهد و آن گاه، از مردم مى خواهد كه به اين مسائل، ايمان بياورند. پس، از نظر اسلام، ارزش ايمان با متعلَّق آن، سنجيده مى شود.

با توضيحاتى كه بيان شد، ما مى توانيم سعادت اخروى را از زوايۀ ايمان، مورد ارزيابى قرار دهيم. اين را نيز مى دانيم كه ارزش و اهمّيت ايمان، به متعلَّق آن است و هرگاه از ايمان به صورت كلّى بحث مى كنيم، در واقع، متعلَّقات آن نيز مدّ نظر است و سعادت واقعى، در دل همان متعلَّقات، نهفته است.

ص:61

الم * ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ اَلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ. (1)

طبق اين آيه، قرآنْ هدايت كنندۀ پرهيزگاران است كه يكى از اوصاف آنها، اين است كه به غيب، ايمان مى آورند؛ يعنى اگر فردى به غيب، ايمان نياورد، جزو پرهيزگاران نيست و لاجرم، قرآن نيز نمى تواند نسبت به آن فرد، نقش هدايتگرانه داشته باشد. پس در واقع، تفاوت انسان هاى مؤمن و غير مؤمن، در همين نكته، نهفته است و توجّه نداشتن به اين نكته، بسيار مشكل ساز خواهد بود.

اكنون، احاديث در بارۀ سعادت را در بخش ايمان، مرور مى كنيم تا با فضاى آنها، بيشتر آشنا شويم. در روايات، به طور مستقيم و مستقل به واژۀ «ايمان»، به عنوان عامل سعادت، اشاره نشده است؛ امّا مجموعه اى از عوامل وجود دارند كه به نظر مى رسد كه ذيل جامع ايمان، قابل جمع اند.

ما احاديث مربوط به اين عوامل را در سه حوزه، طبقه بندى كرده ايم كه عبارت است از:

الف. حوزۀ شناخت (اعتقاد صحيح، مثل توحيد، نبوّت، معاد و امامت)

ب. حوزۀ رفتار (نافرمانى خدا نكردن، مثل ضايع نكردن حدود الهى، معصيت نكردن، پيروى نكردن از هواى نفس، دين را به دنيا نفروختن، رياكار نبودن و ظلم نكردن)

ج. حوزۀ عاطفه (راضى بودن به قضاى الهى، ترس از خدا، پرهيزگارى، اخلاص و...).

اينك، روايات مربوط به هر يك از اين حوزه ها را به صورت اختصاصى و به تفصيل، بيان مى كنيم.

ص:63

بين يك فرد و حكمت، نعمت، عالم است و جاهل، بين آن، بدبخت است.

يعنى اگر فردى نسبت به علوم رايج زمانۀ خود و بخصوص اوضاع و احوال زمانۀ خود، جاهل باشد، اين جهل، موجب شكست در زندگى مى شود و سرانجام نيز موجب وارد شدن غم و اندوه و سختى در زندگى مى گردد. مهم ترين متعلَّق دانش در روايات اسلامى، دانش دين است؛ يعنى درك حق و باطل، و شناخت خدا و معارف الهى.

علاّمۀ طباطبايى، در تفسير الميزان، در بارۀ دانش دين مى گويد:

معناى آن نوعى از احكام و اتقان يا نوعى از امر استوار مُتقن است كه در آن، رخنه و ضعفى مشهود نباشد و كاربرد آن، قطعاً شامل معلومات عقلى حق و درست، بطلان ناپذير و دور از كذب مى شود.(1)

با اين تبيين، منظور از عالم و جاهل نيز در اين روايت، مشخّص مى گردد.

باعث غفلت من از تحصيل دانش شد و تحصيل نكردن من، از روى عمد و عنادورزى با دانش نبوده است؛ بلكه از روى غفلت، اين اتّفاق، رُخ داده است» يا فرد دانشمندى كه با علم و حكمت، آشنايى دارد؛ امّا مشغلۀ دنيايى، باعث غفلت وى از اندوختۀ دانشش مى شود.

معصومان (عليهم السلام)، متوجّه اين مسائل بوده اند. لذا براى جلوگيرى از اين گونه آسيب ها، تذكّراتى را داده اند و غفلت را باعث شقاوت دانسته اند. امام على (عليه السلام) فرموده است:

فيا لها حسرة على كلّ ذى غفلة أن يكون عمره عليه حجّة و ان تؤدّيه إيّاهم إلى الشقوة.(1)

براى هر كسى كه غافل است، بايد حسرت خورد؛ چرا كه عمر او، عليه او گواه است و او را به سوى بدبختى، سوق مى دهد.

با توضيحى كه داده شد، روايات مربوط به جهل و غفلت، در بحث بُعد شناختى ايمان، جاى مى گيرند؛ چيزى كه در آغاز، به ذهن نمى آمد.

و اعتقادات كلّى، جايز نيست. در عين حال كه پيامبر (ص) در پذيرش اسلام، هيچ گونه اجبارى را تحميل نمى كرد؛ امّا در مقام ارزش گذارى مى فرمود كه تنها دين رستگار، اسلام است و در روز قيامت، هيچ دينى جز دين اسلام، مورد پذيرش نيست؛ امّا با وجود اين، اجبارى نيز در پذيرش دين نيست:

وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ.1

هر كس، دينى غير از اسلام برگزيند، مورد قبول نيست و او در آخرت، جزء زيانكاران خواهد شد.

پيامبر گرامى اسلام مى فرمايد:

قولوا لا إله إلّا الله تفلحوا.(1)

«لا إله إلاّ الله» بگوييد تا رستگار شويد.

سخنانى همچون اين حديث شريف، در نهايت صراحت، اعتقادات صحيح را ملاك سعادت و رستگارى دانسته اند و نفى عبوديت غير خدا را در فرهنگ اسلام، ملاك رستگارى و سعادت، قرار داده اند.

شناخت، فى حدّ نفسه، باعث سعادت و شقاوت است. البته عمل نيز در جاى خود، از ارزش بالايى برخوردار است و مى تواند باعث رستگارى و فلاح، يا شقاوت و بدبختى افراد گردد كه إن شاء الله، مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

امّا اين ديدگاه كه صرف شناخت و اعتقاد، باعث سعادتمندى است، براى بسيارى قابل درك نيست و مى گويند: چرا بايد صرف گفتن «لا إله

ص:67

إلاّ الله» و اعتقاد به وحدانيت خدا، باعث سعادت گردد؟ بخصوص افراد عمل گرا معتقدند اگر يك فرد كافر، نوع اعمالش، اعمال خير و نيك باشد، در آن صورت، فرقى بين يك كافر با اعمال خوب و يك مؤمن با اعمال خوب نيست؛ چرا كه خروجى هر دوى اينها، عمل صالح است؛ امّا اسلام با وجود اين كه براى عمل، بسيار ارزش قائل است، امّا براى همان عمل با پشتوانۀ شناخت صحيح، ارزش بيشترى قائل است.

علّت اين امر نيز آن است كه معمولاً در سيستم هاى انسانى بين شناخت و رفتار، رابطۀ بسيار نزديكى برقرار است و اصولاً رفتارهاى ما پشتوانۀ شناختى دارند. ممكن نيست كه شناختى در انسان شكل بگيرد؛ امّا بروز و ظهور رفتارى نداشته باشد. لذا تأكيد اسلام بر اعتقادات و شناخت هاى صحيح، از اين زاويه، قابل بررسى است.

البته در بين شناخت هاى اصيل اعتقادى، بايد جايگاه توحيد، نبوّت و معاد را جايگاهى ممتاز و رفيع دانست. هر كدام از اين سه مفهوم، تأثير خاصّ خود را بر روى معتقدان خواهد داشت.

كليدى برخوردار است. معتقد بودن به اين آموزه ها، در زندگى آنها تأثيرات انگيزشى فراوانى دارد و اين تأثير، بسيار مشهود است.

مفهوم بهشت، در فرهنگ اسلام، جايگاه والايى دارد و بويژه به لحاظ انگيزشى، جزء ويژگى هاى مهم فرهنگ اسلامى به شمار مى رود؛ يعنى مهم ترين تشويق بعد از رضاى خدا، در تعاليم اسلامى، ورود به بهشت و متنعّم شدن از نعمات آن است و حتّى بسيارى از افراد كه از شناخت و ايمان پايين ترى برخوردارند، پاداش بودن بهشت را بهتر متوجّه مى شوند. لذا به لحاظ تشويقى، كارآيى گسترده ترى را بين مؤمنان دارد. مخصوصاً كه قرآن كريم، اوصاف بهشت را به اندازه اى قابل باور و ساده، مطرح نموده است كه تصوّر و تصديق آن، خيلى مشكل نيست. لذا عموم مردم، اين ادبيات و اين نوع گفتمان را راحت تر درك مى كنند.

مى كند. در واقع، صاحب شناخت و ايمانى كه به پيامدهاى عملى شناخت خود، پايبند نباشد، در بعضى موارد، مصداق روايات عالِم بدون عمل شمرده شده است يا عمل همراه با شك و انكار را عملى بى فايده خوانده است.(1)

مجموع چنين رواياتى، نشانگر در هم تنيدگى علم و عمل است. البته تجلّى عمل در حوزۀ محرّمات، ترك آنهاست و انجام دادن آنها، باعث شقاوت مى شود.

در اين جا به آوردن روايتى كه تناسب بيشترى با بحث ما دارد، بسنده مى كنيم. ابو هُرَيره، از پيامبر خدا (ص) نقل مى كند كه فرمود: «هيچ كس وارد آتش [جهنّم] نمى شود، مگر اين كه شقى باشد».

از ايشان پرسيدند: شقى كيست؟

فرمود:

من لم يعمل لله بطاعة و لم يترك له معصية.(2)

كسى كه طاعتى براى خدا انجام نمى دهد و معصيتى را براى او ترك نمى كند.

در روايت ديگرى منسوب به امام على (عليه السلام)، ايشان فرموده است: «هيچ كس سعادتمند نمى شود، مگر به وسيلۀ اقامۀ حدود خدا، و هيچ كس شقى نمى شود، مگر با ضايع كردن حدود خدا».(3)

عمده رواياتى كه در اين زمينه آمده، به مسئلۀ نافرمانى - كه از موجبات شقاوت است -، پرداخته است. به دليل اهمّيت اين روايات،

ص:70

ابتدا متن و ترجمۀ آنها ذكر خواهد شد و سپس، توضيحاتى در مورد آنها آورده مى شود.

فرد، دين خود را به ديگران بفروشد و براى دستيابى به منافع مادّى، از دين مايه بگذارد، در حالى كه فلسفۀ دين، نازل شدن و پذيرش آن از سوى مردم، براى اين گونه اهداف نيست، به گونه اى كه على (عليه السلام) در پاسخ كسى كه از بدبخت ترينِ مردمان پرسيد، فرمود:

من باع دينه بدنيا غيره.(1)

كسى است كه دينش را در مقابل دنيايش بفروشد.

در رواياتى كه براى نمونه آوره شده است، بين معصيت، ظلم، تضييع حدود الهى و دين به دنيا فروختن، از يك سو و شقاوت، از سوى ديگر، رابطۀ مستقيم برقرار شده است؛ يعنى در نگاه اسلامى، فردى كه خدا را نافرمانى مى كند، به لحاظ هنجارهاى دينى، دچار آسيب شده است و آسيب در حوزۀ دين، به اين معناست كه چنين فردى، خير و بركت را در زندگى نخواهد ديد و معمولاً بسته به اين كه سطح نافرمانى او تا چه اندازه باشد، از شادى واقعى نيز دور خواهد ماند. معمولاً كسانى كه از فرمان الهى سرپيچى مى كنند، شيرينى ياد الهى را از دست خواهند داد و كسى كه نتواند به ياد خدا باشد، نخواهد توانست كه طعم اطمينان قلب و آرامش را بچشد و كسى كه آرامش نداشته باشد، در واقع، بنيادى ترين عنصر تشكيل دهنده و پايۀ بهداشت روانى را نخواهد داشت.

ضايع كردن حدود الهى، دين به دنيا فروختن و ظلم كردن همانند معصيت كردن، هستۀ مفهومى مشترك دارند و آن، بى توجّهى به پروردگار و نافرمانى در مقابل ولايت خداى متعال است. اگر چه هر

ص:73

كدام از اين مفاهيم، جهت خاصّى دارند؛ امّا در آن هستۀ مشترك، با يكديگر همنوا هستند. اين نافرمانى، در واقع، نوعى خلاف فطرت عمل كردن محسوب مى گردد. لذا باعث بى قرارى و عدم اطمينان و اضطراب خواهد شد؛ اگر چه براى مدّتى بعضى از انسان ها بتوانند در شرايط غافلانه اى زندگى نمايند و مدّتى با داشته هايشان، احساس آرامش نمايند؛ امّا اوّلاً عموم انسان ها نمى توانند چنين باشند. ثانياً همان افراد معدود هم در شرايط خاصّى، از حالت غفلت، خارج خواهند شد و در آن صورت، وقتى متوجّه شوند كه آنها در مقابل چه كسى نافرمانى مى كردند، شرايط بسيار سختى بر آنها حاكم خواهد شد. لذا يا بايد توبه نمايند و يا اين كه با تشويش دائم، روزگار را سپرى مى نمايند.

خواهد داشت. ممكن نيست كه كسى به رحمانيت و رازقيت خدا، شناخت صحيح پيدا نمايد؛ امّا تأثيرات عاطفى بر روى فرد، نداشته باشد. شايد تفاوت اين جنبه با جنبۀ رفتارى، دقيقاً در همين نكته، مستتر باشد؛ يعنى ممكن است كه فرد، رفتارى را پنهان نمايد و يا به نمايش بگذارد، بى آن كه اعتقادى در پشت آن باشد؛ امّا تأثيرات عاطفى را ممكن نيست كه پنهان يا انكار نماييم. در هر صورت، شناخت هاى ما، در هيجانات ما تأثير خواهند گذاشت.

اكنون به چند نمونه از ابعاد عاطفى ايمان كه با مفهوم سعادت، گره خورده باشد، اشاره مى كنيم.

تلخ باشد. پيامبر خدا، در اين باره مى فرمايند:

من شقوة ابن آدم تركه استخارة الله وسَخَطه بما قضى الله.(1)

از شقاوت پسر آدم، آن است كه طلب خير از خدا را ترك كند و از آنچه خداوند براى او حكم كرده است، ناراحت گردد.

اين حالت، به سطح و عمق ايمان، بستگى دارد.

يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ؛.... بدون شك، بين عالم بودن و خشيت، رابطه اى وجود دارد و اين علم - كه در واقع، دانش خداشناسى و توحيد است -، باعث خشيت مى شود.

ب. انجام دادن عمل، مخالفت با دستورهاى الهى محسوب گردد.

افرادى كه از خواسته هاى نفس خود، پيروى مى كنند، در درازمدّت، احساس شادى نخواهند نمود و علّتش اين است كه اطاعت از نفس، برابر مخالفت با فرمان خداست. اين مخالفت، نوعى اعراض از ياد خدا نيز محسوب مى گردد كه قرآن كريم مى فرمايد:

مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً.

علاّمه طباطبايى، «ضنك» را در اين آيه، به مضيقه و فشار، معنا كرده است.(1) بدون شك، اين فشار، فشارى روانى است و علّت آن نيز تا حدودى واضح است؛ چرا كه اگر كسى از خداى متعال، اعراض نمايد، بايد به دنيا و نفس خويش، روى كند و دنياگرايى و اطاعت از هواى نفس، هر دو، باعث غم و اندوه و نگرانى نسبت به آينده خواهند شد.

كتاب فرهنگ معارف نيز با تفكيك حوزۀ معانى، چنين آورده است:

سعادت [اخلاق]: Happiness ، Felicity ، Eudaimania.

سعادت [اخلاق، فلسفه، كلام]: Beatitude.

سعادت [عرفانى، قرآنى]: Flicity.

سعادت [فقه]: Bliss. (1)

عليمحمد حق شناس و همكاران او در فرهنگ هزاره، « Happiness » را به معناى خوش بختى، سعادت، شادكامى، خوش حالى و شادى، آورده اند.(2)

امّا از ميان اين واژه ها، واژۀ « Happiness »، به يك اصطلاح روان شناسى، تبديل شده است. مرسوم ترين واژه اى كه در روان شناسى در مقابل « Happiness » گذاشته اند، واژۀ «شادكامى» است. ما نيز در ادامۀ بحث، از همين واژه، استفاده خواهيم نمود.

تبعيت مى كند. توجّه به اين نكته، بسيارى از سوء تفاهم ها را برطرف مى نمايد.

شادكامى، به عنوان يك نگاه مثبت به زندگى، در فضاى «روان شناسى مثبت»، رشد كرده است و يكى از عناصر مهم و كليدى روان شناسى مثبت، به شمار مى رود.

براى روشن شدن جايگاه روان شناسى مثبت، توضيحاتى را در اين زمينه مى آوريم.

است. اين توجّه ويژه اى است به آسيب شناسى، كه به «انسان خشنود»(1) و «جامعۀ پيشرفته» توجّه مى نمايد. همچنين اين امكان را كه توانمندى هاى سازندۀ [هر انسان]، قوى ترين ابزار در زرّادخانه درمان هستند.

هدف روان شناسى مثبت، تسريع تغيير در روان شناسى است و هدف آن، بازسازى و مرمّت بدترين چيزهاى زندگى، به منظور ساختن بهترين كيفيت در زندگى است. براى جبران عدم تعادل پيشين، ما بايد نيروهاى بدن را تقويت كنيم و براى بهبود در بيمارى هاى روانى، مداخله نماييم.

روان شناسى مثبت، در سطح ذهنى،(2) در بارۀ تجارب ذهنى مثبت است، مانند: بهزيستى،(3) رضايتمندى (4)(گذشته)؛ غرقه شدن،(5) لذّت،(6) لذّت هاى جسمانى(7) و شادكامى (8)(حال)؛ شناخت هاى سازنده در بارۀ آينده، همچون: خوشبينى،(9) اميد(10) و ايمان (11)(آينده).

در سطح افراد، روان شناسى مثبت، در بارۀ صفات مثبت فردى، بحث مى كند؛ مانند: ظرفيت عشق و كار،(12) شجاعت، مهارت هاى بين فردى، احساس زيبايى شناسى، استقامت،(13) از خود گذشتگى،

ص:82

اصالت،(1) توانايى هاى درونى و خِردورزى.(2)

در سطح گروهى نيز در زمينۀ رواج پاك دامنى اجتماعى(3) و مؤسّساتى كه افراد را به سوى شهروندى بهتر، همچون: مسئوليت پذيرى،(4) تربيت،(5) نوع دوستى،(6) نجابت،(7) ميانه روى،(8) تسامح(9) و كار اخلاقى،(10) سوق مى دهند.(11)

ارزش گذارى ها، شامل تعاملات هيجانى تا اتّفاقات و همچنين قضاوت هاى شناختى از رضايتمندى و ارضاست.

بنا بر اين، بهزيستى فاعلى، مفهوم گسترده اى، شامل تجربۀ هيجانات خوشايند، پايين بودن سطح خُلق منفى و بالا بودن رضايت از زندگى است. تجارب مثبت، متضمّن بهزيستى فاعلى بالايى است كه مفهومى هسته اى از روان شناسى مثبت هستند؛ زيرا آنها مى خواهند زندگى را رضايتمند سازند(1).(2)

همان طور كه از عبارت داينر، معلوم است، مفهوم بهزيستى با شادكامى به شدّت در هم تنيده اند. منظور از فاعلى يا ذهنى ( subjective ،) اين است كه ملاك بهزيستى، ادراك فرد است. لذا اگر فردى در بهترين شرايط از نظر ظاهرى زندگى نمايد؛ امّا احساس بهزيستى نكند، ما نمى توانيم اين اصطلاح را در بارۀ آن شخص به كار ببريم.

جدا كردن شادكامى از بهزيستى ذهنى نيز بسيار دشوار است؛ چرا كه براى اين كه فرد بخواهد بهزيستى فاعلى داشته باشد، بايد شادكام و شاد باشد.

شادكامى، مفهومى است كه همه با آن، آشنا هستند. اين مطلب، از نوشتۀ ميكائيل آرگايل(3) نيز بر مى آيد كه در جايى مى گويد: به نظر مى رسد كه مردم با اين واژه، كاملاً آشنا هستند.... بسيارى از اطّلاعات

ص:84

ما در زمينۀ شادكامى، از ارزيابى هاى اجتماعى، نشئت گرفته است كه به وسيلۀ پاسخ دهندگان بسيارى به دست آمده است.(1)

آرگايل، در كتاب روان شناسى شادكامى، سرفصل هايى را انتخاب كرده است. با مقايسه اى كه بين كتاب ها و مقالات مربوط به اين حوزه صورت گرفته است، اين كتاب تقريباً از جامعيت خوبى برخوردار است كه محور بحث شادكامى، قرار مى گيرد و سرفصل هاى آن، تأثير فراوانى در به وجود آمدن شادكامى دارند. البته شناسايى عواملى كه به شادكامى كمك مى كنند، آسان نيست.(2) كه به تدريج، آنها را مورد ارزيابى قرار خواهيم داد.

اين تأثيرات يا به عنوان يك اشتباه در قضاوت - كه بايد از آن پرهيز گردد - و يا به عنوان يك منبع درست قضاوت، در رضايتمندى، مورد توجّه قرار مى گيرند.(1)

داينر، مسئلۀ تأثيرات شخصى در قضاوت در بارۀ رضايت را نيز در تحقيق ديگرى نشان داده است. او مى گويد:

بعضى از محقّقان بهزيستى، به اين نتيجه رسيده اند كه عوامل عينى، تأثير كمى در بهزيستى دارند. در عوض، تفاوت هاى فردى در شخصيت، هيجانات و فرآيندهاى شناختى، خيلى مهم تر هستند.(2)

امّا مسائل عينى و خارجى كه احتمال دارد در رضايتمندى نقش داشته باشند، عبارت اند از: پول، سلامت، كار و استخدام شغلى، روابط اجتماعى، اوقات فراغت، داشتن مسكن و آموزش و پرورش.

مسائلى كه باعث رضايتمندى مى شوند، دقيقاً همان سرفصل هايى هستند كه با يك واسطه، باعث شادكامى مى شوند. لذا ما به جاى اين كه اين موارد را در اين قسمت و در ذيل رضايتمندى، مورد بحث قرار دهيم، در ذيل «شادكامى»، بحث را پى مى گيريم تا از اطالۀ كلام، جلوگيرى شود.

مى خندند. كشف اين چيزهاى خنده دار، نوع ويژه اى از لذّت است كه براى شادكامى، مهم است و ويژگى بسيار رايجى براى زندگى محسوب مى شود.... شوخ طبعى، باعث تعميق اثر شادكامى مى شود.(1)

فرزندان، زندگى مستقل را شروع مى كنند، دوباره رضايت از زناشويى در نزد والدين آنها افزايش مى يابد.(1)

البته اين تحقيقات در فرهنگ غرب، معنا و مفهوم خود را دارد و ما نمى توانيم نتايج آنها را به جوامع ديگر، تعميم دهيم و در اين زمينه، بايد تحقيقات مستقلّى انجام گيرد. در غير اين صورت، نمى توانيم اظهار نظر قطعى نماييم؛ اگر چه شواهد، مبين آن است كه سطح روابط خانواده ها در جامعۀ ايرانى با جامعۀ غرب، متفاوت است.

در مجموع، تحقيقات، رابطۀ خانواده با شادكامى و سلامت روان را مثبت ارزيابى مى كنند. كندل و همكارانش كه تأثيرات حمايت اجتماعى را بر سلامت جسم و روان، بررسى مى كردند، متوجّه شدند كه اين مسئله، بيشترين تأثير را بر روى زنانى كه داراى همسر، فرزند و شغل هستند، داشته است.(2)

امّا بعد از خانواده، يكى از بحث هاى مهم در روابط اجتماعى، رابطه ميان دوستان است كه جايگاه ويژه اى در بهزيستى و شادكامى دارند. در تحقيقى كه لارسون(3) انجام داده، نشان داده شده كه دوستى ها، تأثير بسيارى در شادكامى افراد دارند، به طورى كه خانواده و تنها بودن، در جايگاه بعد قرار گرفتند.(4)

البته همان طور كه در مورد خانواده و فرزندان گفته شد، ممكن است كه نتيجۀ چنين تحقيقاتى در جامعۀ ما متفاوت باشد. لذا على رغم

ص:89

پذيرش جايگاه دوستى، گمان ما اين است كه جايگاه خانواده در جامعۀ ما، بالاتر از جايگاه دوستان قرار مى گيرد. امّا به هر تقدير، هر دو عامل، در احساس خوش بختى و آرامش، بسيار مهم است.

امّا نكته اى كه در بارۀ دوستى بايد در نظر داشت، آن است كه روابط دوستانه، باعث ايجاد هيجانات مثبت،(1) شادكامى و سلامت ذهنى و روانى(2) مى شود.

خانواده و دوستان، دو ركن مهم و اساسى در روابط اجتماعى ما هستند. امّا روابط اجتماعى، منحصر در اين دو عامل مهم نيستند؛ امّا به دليل محدوديت، تنها به آنها اشاره شد. در آخر، بايد گفت كه روابط اجتماعى، بر همۀ ابعاد بهزيستى ما، تأثيرگذار هستند و در اين ميان، روابط دوستانه، ازدواج و خانواده، عموماً در بهزيستى، شادكامى، سلامت جسم و روان، تأثير مثبت دارند.

كار، يكى از بخش هاى مهم زندگى است؛ امّا چه تعداد از مردم، از كارشان لذّت مى برند و رضايت شغلى دارند؟

بيكارى، يكى از عوامل مهم و اصلى نارضايتى در جوامع پيشرفته، محسوب مى شود. بيكارى، باعث افسردگى، خودكشى، بيمارى، بى عاطفگى و پايين آمدن عزّت نفس مى شود.

رضايت شغلى، همبستگى بسيارى با رضايت از زندگى دارد. البته رضايت از شغل به عوامل فراوانى بستگى دارد كه بايد مورد بحث و بررسى قرار گيرد.(1)

وضعيت اشتغال، با شادمانى مرتبط است. افراد شاغل، شادتر از افراد بيكار هستند و افرادى كه به مشاغل حرفه اى و تخصّصى اشتغال دارند، از افرادى كه در مشاغل خود مهارت ندارند، شادترند.(2)

بين رضامندى شغلى و شادكامى، همبستگى 0/4 r وجود دارد(3). اين امر، ممكن است بدان خاطر باشد كه كار بالقوّه، سطح بهينه اى از تحريك را به وجود مى آورد كه افراد، آن را لذّت بخش مى يابند، فرصتى است براى ارضاى سوائق كنجكاوى و پرورش مهارت ها و شبكه اى از حمايت اجتماعى و احساس هويت و معنا را فراهم مى سازد. مشاغلى كه ارضا كننده اند، از تناسب شخص - محيطى خوبى نيز برخوردارند و چنين مشاغلى، ويژگى هاى متمايزى دارند.(4)

ص:91

تحقيقات نشان مى دهند كه براى معنادهى به زندگى، بايد به چهار نياز مهم، پاسخ داده شود. در غير اين صورت، معنادهى به زندگى، مختل خواهد شد. اين چهار نياز، عبارت اند از: هدف مدار بودن در زندگى، ارزش مدارى، احساس كارآمدى، و ارزش قائل بودن براى خود.

اگر در پاسخ به يكى از اين نيازها، فرد، دچار مشكل شود، در كلّ معنادهى به زندگى، دچار مشكل خواهد شد. يكى از اين نيازها، احساس كارآمدى است(1) ؛ يعنى اگر فردى به سه نياز: ارزش مدارى، هدف مدارى و ارزش قائل بودن براى خود، پاسخ مثبت بگويد؛ امّا احساس كارآمدى نداشته باشد، دچار نقص است و كلّ معنادهى، به زندگى آسيب مى بيند. جالب آن كه «احساس كارآمدى» و «رضايت شغلى»، دو مفهوم بسيار نزديك به هم هستند و بسيار كم است كسى كه رضايت شغلى نداشته باشد، امّا احساس كارآمدى داشته باشد. اگر شخص بيكارى، مدّتى تلاش كند؛ امّا از يافتن شغل، مأيوس شود، حتماً احساس كارآمدى او مخدوش خواهد شد.

وقت آزاد، اگر چه ضرور است؛ امّا براى اوقات فراغت، شرايط ديگرى نيز لازم است(1).

تحقيقى(2) نشان مى دهد كه همبستگى اوقات فراغت با رضايت از زندگى، بيشتر از بسيارى مؤلّفه هاى ديگر، مانند: ازدواج، كار، روابط دوستانه، داشتن سلامت و مسائل جنسى زندگى است. همبستگى نشان داده شده 0/42 است. تأثير اوقات فراغت عملى، در نمونه هاى مختلفى انجام شده است. مثلاً مطالعاتى در بارۀ افرادى كه در جستجوى به كار بردن تمرينات نظم دهنده بودن، انجام شد. اين يافته، به دست آورد كه اين اعمال، اضطراب و افسردگى را كاهش و عزّت نفس را افزايش مى دهند و تصوير بدنى را بهبود مى بخشند.

بعضى ديگر از انواع اوقات فراغت (مانند: گروه هاى اجتماعى، كارهاى داوطلبانه و موزيك) نيز بر عواطف مثبت، اثر مى گذارند. با وجود اين، كارى مانند تماشاى تلويزيون، گاهى رابطۀ منفى با رضايتمندى دارد.(3)

آرگايل، در يك نتيجه گيرى، بيان مى كند كه اوقات فراغت، تأثير فراوانى بر همۀ ابعاد بهزيستى، بويژه هيجانات مثبت و سلامت جسمى و روانى، و در گستره كمترى، بر روى شادكامى نيز تاثير دارد.

پُرفايده ترين اوقات فراقت، از ورزش، تمرين ها و گروه هاى اوقات فراغت اجتماعى، نشئت مى گيرد.

ص:93

هيجانات مثبت، به خاطر جهت دهى تأثيرات فيزيولوژيك است؛ مانند اين كه: ورزش سخت، بر روى ايندورفين ها تأثير مى گذارد (ايندورفين ها، نوعى مواد مخدّر طبيعى هستند كه آستانۀ درد را بالا مى برند).

شادمانى بلندمدّت حاصل از ورزش، به اين واقعيت برمى گردد كه ورزش منظّم، افسردگى و اضطراب را كاهش، و سرعت و دقّت در كار را افزايش مى دهد و سطح خودپنداره را بالا مى برد. همچنين، سلامت جسمى، قلبى، عروقى را به ارمغان مى آورد كه در درازمدّت، جملگى اين موارد، باعث سلامت و شادكامى مى گردد.(1)

بخشى از فوايد اوقات فراقت براى شادكامى، عبارت است از: مهيا كردن رضامندى اجتماعى، رضامندى به دليل عملكرد موفّق و برخورد با چالش ها با مهارت است.(2)

رابطۀ رضايتمندى و شادكامى با درآمد بالا، بسيار قوى تر از رابطۀ درآمد بالا با تجربۀ هيجانات مثبت است. داينر و اوئيشى، در پژوهشى آمادۀ چاپ (1)- كه در بين نوزده ملّيت انجام شده است -، ميانگين رابطۀ درآمد با رضايت از درآمد، 25 دهم درصد و ميانگين همبستگى با رضايت از زندگى، سيزده درصد به دست آمده است. البته در كشورهاى فقيرتر، رابطۀ رضايت از زندگى و درآمد، خيلى قوى تر است، و اين، شايد به اين جهت باشد كه درآمد، صِرف تأمين غذا، مسكن و ديگر نيازهاى ضرور افراد مى شود. شايد به همين دليل باشد كه افراد خيلى فقير، قطعاً خوش حال نيستند.

البته رابطۀ ميانگين درآمد 28 ملّيت با رضايت از زندگى، در مطالعات مختلف همبستگى، 62 و 59 درصد را نشان مى دهد. داينر، در انتهاى بحث خود، مى گويد به نظرم پول واقعاً بر شادكامى اثر دارد و همبستگى 0/13 خيلى تأثير پول را دست كم گرفته است.(2)

البته نكته اى كه داينر در مورد كشورهاى فقير گفته، قابل تعميم است و در بين صحبت هاى محقّقان نيز قابل پيگيرى است كه درآمد، در چه سطحى است. اگر فرد با كسب درآمد، بعضى از ضروريات زندگى يا سلامت و آموزش و پرورش و... را تأمين نمايد، اين درآمد، با سطح رضايت از زندگى، همبستگى مثبت دارد در غير اين صورت، رابطۀ ضعيفى مورد انتظار است.(3)

ص:95

در بارۀ نقطۀ تثبيت شادكامى، داينر يافته است كه نقطۀ تثبيت در ميان مردمان ضعيف از لحاظ اقتصادى، پايين تر است. در شكل الف، سطوح نسبى شادمانى را در تعدادى از كشورهاى مختلف، همراه با ثروت نسبى آنها مى توان ديد. اين مطلب، در نمودار، به صورت برابرى قدرت خريد به كميت در آمده است. نرخ شادكامى در روسيه و تركيه، پايين است و در ايرلند، كانادا، دانمارك و سويس، بالاست. امريكا با تقريباً بالاترين درآمد در اين جدول و بالاترين قدرت خريد، شادكامى مردم آن، از ايرلند و برخى كشورهاى همسايه، پايين تر است.(1)

ص:96

مذهب و ديگر متغيرهاى محيطى است.(1) البته شخصيت و محيط، هر دو در شادكامى تأثير دارند و با هم نيز تعامل دارند. منظور، اين است كه بعضى از افراد، نسبت به موقعيت هاى خوشايند، واكنش بيشترى نشان مى دهند. همچنين، بعضى با انتخاب موقعيت ها و روابط و دستكارى آنها، شادكامى را به چنگ مى آورند، در حالى كه اين نيز آشكار است كه افرادى كه از اضطراب اجتماعى رنج مى برند يا فاقد مهارت هاى اجتماعى هستند، از بسيارى موقعيت هاى اجتماعى اى كه ديگران از آن لذّت مى برند، اجتناب مى كنند.

در ميان مردان، رضامندى و هيجانات مثبت با افزايش سن تا حدودى افزايش مى يابد و از طرف ديگر، هيجانات منفى كاهش پيدا مى كند. اين اتّفاق، در حالى رُخ مى دهد كه معمولاً درآمد افراد در سنين بالا، كاهش پيدا مى كند و معمولاً سلامت افراد نيز در اين سنين، به مخاطره مى افتد. محقّقان، علّت اين امر را توانايى اين افراد در سازگارى با موقعيت هايشان مى دانند.

محقّقان، تأثير تفاوت هاى جنسيتى را خيلى نمى دانند. البته زنان نسبت به مردان، بسيار كمتر شادند. زنان، هر دو نوع هيجانات (مثبت و منفى) را به صورت قوى تر تجربه مى كنند.(2)

نيز تأثير دارد (بيشترين تأثير را بر روى سلامت دارد). يكى از فرآيندهاى مهم، حمايت اجتماعى قوى است كه توسّط گروه هاى مسيحى انجام مى شود. اين گروه ها، با كارهاى عملى و عاطفى، به ديگران كمك مى كنند. نيروى اعتقادات، «يقين وجودى» دومين فرآيندى است كه در مذهب، وجود دارد كه معنادهى و هدفدارى در زندگى را نيز مهيا مى كند. ارتباط با خدا به وسيلۀ عبادت، تجارب و اعمال مذهبى، به عنوان نوعى از روابط اجتماعى حمايتگر، تجربه مى شود.(1)

بر اساس نگاه آرگايل، براى دين، سه حوزۀ تأثيرگذار تعريف شده است:

اوّل، كارهاى گروهى و عام المنفعه اى كه به نام دين صورت مى گيرد؛

دوم، نظام اعتقادى دين؛

سوم، نوع ارتباط با خدا كه معمولاً به وسيلۀ عبادت و اعمال و آيين هاى مذهبى صورت مى گيرد.

تفسير آرگايل از اين نوع ارتباطات، اجتماعى بودن آنهاست؛ چرا كه فرد يا به تنهايى و يا به همراه گروه ديگرى، توسّط اين اعمال با خدا رابطه برقرار مى كند. در هر صورت، تأثيرگذارى دين را از طريق اين سه دريچه مى داند.

فرد ريكسون،(1) مى نويسد: خُلق مثبت، موقعيت هايى را براى بازى، سياحت، تفكّر، اتّحاد و يكپارچگى اجتماعى ايجاد مى كند. برجسته ترين تأثيرات خُلق مثبت بر حوزۀ رفتارهاى اجتماعى است. خُلق مثبت، باعث رفتارهاى مثبتى مى شود كه در آنها، گرمى، مثبت بودن و سخاوت، وجود دارد.(2)

مهم ترين اثر خُلق مثبت، شادكامى است كه فى نفسه، هدف محسوب مى شود.(3)

ايفا مى كنند و روان شناسى - كه دانشى تجربى و عينى است - به لحاظ روش شناسى، هم عرض دين محسوب نمى شود.

تعريف كلّى سعادت، اساساً در حيطۀ وظايف روان شناسى نيست و براى روان شناسى، جزء «اصول موضوعه» محسوب مى شود؛ چرا كه مفهوم سعادت، در سطوحى مطرح مى شود كه در حيطۀ تجربه نيست. مفاهيمى مانند: خدا، عدالت، جهان آخرت، انسان، نفس و روح، با مفهوم سعادت، گره خورده اند كه هيچ كدام از آنها در حوزۀ مفاهيم تجربى و عينى نيستند. لذا اين مفاهيم براى ابزار تحقيق روان شناسى، ناآشنا و غريب است.

با اين اوصاف، قضاوت هايى كه گاهى بعضى روان شناسان در مورد اين مفاهيم مى نمايند، بدون شك، از زاويۀ دانش روان شناسى نيست؛ بلكه از اين زاويه است كه آنها حيثيت هاى ديگرى مثل فيلسوف بودن نيز دارند و ردّ و اثبات و قضاوت آنها نيز بايد از همين منظر و با همان روش باشد؛ مانند ديدگاه مشهور فرويد كه معتقد بود: دين، يك توهّم(1) است. اگر بخواهيم اين عبارت را با نگاهى ژرف تر بازبينى نماييم، بدين معناست كه خدا، قيامت، جهنّم، وحى و مفاهيمى از اين دست - كه در بين اديان ابراهيمى رايج است -، جملگى توهّم انسان هاست و واقعيت خارجى ندارند. حال از فرويد سؤال مى كنيم: شما از كجا متوجّه شديد كه موضوعاتى مانند خدا، قيامت، بهشت، جهنّم و...، توهّم و ساخته و پرداختۀ انسان است. نهايت كارى كه شما مى كنيد، روانْ تحليلگرى(2) است. حال سؤال به همين جا مى رسد كه: آيا توهّم آنها مى تواند عالم

ص:101

خارج را تغيير دهد؟ به عبارت ديگر، اگر گروهى نسبت به وجود يا عدم يك شىء، توهّم يا خيالى داشته باشند، آن توهّم در عالم خارج، اثر دارد. آيا براى اثبات يا ردّ وجود خارجى، نيازمند دلايل ديگرى نيستيم؟ به محض اين كه وارد چنين فضايى بشويم، خواسته يا ناخواسته، وارد مباحث فلسفى و وجود شناسى شده ايم. حتّى اگر يك روان شناس، اين مباحث را مورد بحث و مداقّه قرار دهد، چون روش يك روش فلسفى است، ماهيت بحث نيز فلسفى خواهد بود.

اين نكته، به گونه اى ديگر در انتقادات مك كوارى به ديدگاه دين شناسانۀ فرويد، آمده است. او مى گويد: از يك طرف، اختلاف ميان روان شناسان در تبيين هاى روان شناختى، نشانۀ مبتنى بودن يافته هاى آنان بر پيش فرض ها و ديدگاه هاى فلسفى خاصّ است. از طرف ديگر، طبيعت گرايى، بخشى از تجربه را فرا مى گيرد (بخش قابل اندازه گيرى و تحليل كمّى) و آن را به عنوان كلّ واقعيت، به نمايش مى گذارد.(1)

در يك نتيجه گيرى كلّى، بايد چنين گفت كه اصول موضوعۀ فلسفى و انسان شناسانۀ هر رويكردى بايد در فضاى خاصّ خود و با روش علمى، مورد ارزيابى قرار گيرد و به صرف مطرح شدن اين چنين بحث هايى توسّط روان شناسان، جايگاه ماهوى و فلسفى خود را از دست نخواهند داد.

همچنين بايد توجّه داشته باشيم كه روان شناسى، معمولاً با مسائل نسبتاً جزئى - كه عمدتاً نشانه و ظهور رفتارها و هيجانات هستند -، سر و كار دارد.

ص:102

سعادت انسان، مخصوصاً در سطوح كلّى آن، با ابعادى از انسان و هستى سر و كار دارد كه با ابزارهاى تجربى قابل بررسى نيستند و بخشى از آنها بايد با مسائل عقلى و فلسفى بررسى شوند. بخش ديگر نيز تنها با يارى جستن از وحى، قابل درك است.

در واقع، فلسفۀ اسلام، در سعادت انسانْ خلاصه مى شود. لذا اصول دين و آموزه هاى مهم آن، چنين نقشى را ايفا مى نمايند. «اصول دين» در اسلام، در واقع، طرحى كلّى از هستى محسوب مى شود؛ طرحى كه چكيدۀ آن، عباراتى مانند عبارت هاى ذيل خواهد بود.

هستى واقعاً وجود دارد و ازَلى و ابدى است. اين هستى، خالقى دارد كه بين او و مخلوقاتش، ارتباط وجود دارد و عدّه اى معدود، قادرند تا نقش مهمّ ارتباطى بين خالق و مخلوق را ايفا نمايند. اين نقش مهم بر عهدۀ پيامبران است. از مهم ترين پيام هاى پيامبران، پيام توحيد است. پيام ديگر انبيا، آن است كه اين هستى اى كه مشاهده مى شود، بخش بسيار كوچكى از كلّ هستى است و افراد با مُردن، وارد ساحت هاى ديگر هستى مى شوند و زندگى بشر با تشخّص و حفظ فرديت، در جهان ديگر ادامه پيدا مى كند. پس تمام رفتار ما همان طور كه در اين دنيا بر ما تأثير مى گذارند، در امتداد هستى ما در جهان آخرت نيز تأثيرگذار است و عدالت خداوند، چنين ايجاب مى نمايد كه افراد، ثواب و عِقاب اعمال خود را مشاهده نمايند.

اعتقاد به چنين آموزه هايى، در جهت دهى زندگى و دانش بشر، بسيار حائز اهميت است و نوع روش تحقيق در روان شناسى، قادر به اثبات يا ردّ اين نوع مفاهيم نيست و روان شناسى بايد چنين مفاهيمى را از فلسفه و دين به عنوان اصول موضوعه، وام بگيرد.

ص:103

پس نتيجه آن كه مقايسۀ كلّى و وجودشناسى مفهوم سعادت در دين، با مفهوم شادكامى در روان شناسى ممكن نيست.

با توجّه به اين كه سعادت در مكاتب مادّى، عمدتاً دنيايى تعريف شده است، روان شناسى نيز اين سطح از معنا را پذيرفته است و دين را نيز به لحاظ ماهوى به گونه اى تعريف كرده اند كه لاجرم، تأثير و تأثّرات آن را بايد در همين سطح، نگاه كرد. براى نمونه، ما در تحقيقات حوزۀ روان شناسى مثبت، موضوعاتى مانند مذهب، گذشت و تواضع را مشاهده مى كنيم؛ امّا تأثيرات اين مفاهيم در حوزه هايى بحث شده اند كه با تقسيم بندى ما، حوزه هاى دنيايى محسوب مى شوند. نمونۀ آن، رابطۀ مذهب با شادكامى، رضايت از زندگى و بهداشت روانى است. مجموعۀ اين مفاهيم، اگر چه مفاهيم ارزشمندى هستند؛ امّا حوزۀ تأثيرگذارى آنها در زندگى دنيايى انسان هاست؛ يعنى براى روان شناسى، مفهومى مانند آخرت، كارى شناخته شده نيست؛ امّا اعتقاد به آخرت يا اعتقاد به هر چيز ديگرى و تأثيرات آن اعتقادات بر سلامت فيزيكى و روانى افراد، شادكامى و رضايت از زندگى، مفاهيم آشنايى براى روان شناسى است و اين مسئله نيز به خاطر ويژگى روش در تحقيق روان شناسى است.

حال با اين مقدّمۀ كوتاه، معلوم مى شود كه مقايسۀ كلّى و مطلق شادكامى و سعادت، درست نيست؛ امّا از آن جا كه بخشى از روايات ما به سعادت دنيوى مى پردازند، لذا ما بخش سعادت در دين را با مفهوم شادكامى در روان شناسى، مورد مقايسه قرار مى دهيم.

حوزه با يكديگر، همخوانى دارند و مورد تأييد هر دو حوزه هستند. اين موضوعات، به اين شرح اند: خانواده، مسكن، وسيلۀ نقليه، همسايگان، دوستان، كار، امنيت روانى - اجتماعى، شناخت، دانش، حُسن خُلق و ايمان. همچنين لذّت و هيجان هاى مثبت ديگر، رضايتمندى، خنده و شوخ طبعى، روابط اجتماعى، كار و شغل، اوقات فراغت، درآمد، طبقۀ اجتماعى، تحصيلات، شخصيت، سن، جنسيت، مذهب و خُلق مثبت.

اين موضوعات، از دو حوزۀ دين و روان شناسى هستند و شباهت هاى بسيارى با هم دارند. تمام اين موضوعات را مى توان با يكديگر، مقايسه و تطبيق نمود. جالب آن كه تقريباً همۀ آنها با هم همبستگى مثبت دارند؛ يعنى دين، داشتن مسكن را باعث سعادت دانسته شده است و در تحقيقات روان شناسى نيز، مسكن، باعث شادكامى و رضايتمندى است. شبيه به اين، در مورد موضوعات ديگر نيز وجود دارد.

پس در يك عبارت، مى توانيم چنين بگوييم كه تمام مصاديق سعادت دنيوى با مسائل شادكامى در روان شناشى، همخوانى دارند، مگر در موارد نادر كه بدان ها اشاره خواهد شد. در ادامۀ بحث، به چند تفاوت بين روان شناسى و حوزۀ دين، اشاره خواهد شد.

عمده ترين علّت كاهش شادكامى در آن دو دوره، سختى هايى است كه فرزندان به خانواده تحميل مى كنند؛ چرا كه داشتن فرزند بين اين دو دوره - كه دوره اى نسبتاً آرام است -، باعث كاهش شادكامى و رضايت از زندگى نشده است. حال، پرسش اين جاست كه: آيا اسلام به اين سختى فرزنددارى، توجّه نكرده است؟

پاسخ اين سؤال، چنين است كه: زحمات و سختى فرزنددارى بر هيچ كس پوشيده نيست و به اين معنا نيست كه سختى كار، لزوماً باعث ارزيابى بد آن شود؛ بلكه مؤلّفه هاى ديگرى هم در اين مسئله، نقش دارند.

يكى از نكات جالب در مورد فرهنگ اسلام، همين است. اسلام، گاهى مى گويد: براى دستيابى به لذّت پايدارتر، بايد بخشى از لذّت هاى آنى را به تعويق انداخت. چون فرد، آگاهانه اين عمل را انجام مى دهد، احساس رضايت دارد؛ يعنى با پاداش و انگيزه سازى، سختى عمل را به كام عامل، شيرين مى كند؛ در غير اين صورت، اين قاعدۀ كلّى را حتّى انسان هاى مادّى نيز درك مى كنند؛ يعنى براى رسيدن به منفعت، حاضرند كه مدّتى سختى بكشند و خود را از لذّت ها و خوشى ها محروم نمايند تا به هدف خويش برسند. تنها تفاوت آنها، در تفسير اين عبارت و مشخّص كردن مصاديق آن است.

نيازهاى مؤمنان باشد؛ يعنى فايدۀ آن، علاوه بر خود او به ديگران نيز برسد، و اين، يعنى خير كثير و پايدار كه ملاك سعادت دينى است. امّا در تحقيقات روان شناسى موجود، از اين زاويه كمتر به آن نگاه شده است.

ص:108

11. فرهنگ بزرگ فارسى - انگليسى حييم، سليمان حييم، تهران، فرهنگ معاصر.

12. الخصال، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)، قم: مؤسّسة النشر الإسلامى، 1414 ق، چهارم.

13. الدرّ المنثور فى التفسير المأثور، عبدالرحمان بن أبى بكر السيوطى (م 911 ق)، بيروت: دارالفكر، 1414 ق، اوّل.

14. دستور معالم الحكم و مأثور مكارم الشيم، أبو عبدالله بن محمّد بن سلامة (القاضى القضاعى) (م 454 ق)، بيروت: دارالكتاب العربى، 1401 ق، اوّل.

15. ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، محمود بن عمر الزمخشرى (م 538 ق)، تحقيق: سليم النعيمى، قم: منشورات الشريف الرضى، 1410 ق، اوّل.

16. روضة الواعظين، محمّد بن الحسن الفتّال النيسابورى (م 508 ق)، تحقيق: حسين الأعلمى، بيروت: مؤسّسة الأعلمى، 1406 ق، اوّل.

17. سنن ابن ماجة، محمّد بن يزيد القزوينى (ابن ماجة) (م 275 ق)، تحقيق: محمّد فؤاد عبدالباقى، بيروت: دارإحياء التراث، 1395 ق، اوّل.

18. العين، خليل بن أحمد الفراهيدى (م 175 ق)، تحقيق: مهدى المخزومى، قم: دارالهجرة، 1409 ق، اوّل.

19. غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد محمّد الآمدى التميمى (م 550 ق)، تحقيق: مير جلال الدين محدّث ارمَوى، تهران: دانشگاه تهران، 1360 ش، سوم.

20. الفردوس بمأثور الخطاب، شيروية بن شهردار الديلمى الهَمدانى (م 509 ق)، تحقيق: محمّد السعيد بسيونى زغلول، بيروت: دارالكتب العلمية، 1406 ق، اوّل.

21. فرهنگ معارف، تهران: فرهنگ معاصر.

22. فرهنگ معاصر هزاره (انگليسى - فارسى)، عليمحمد حق شناس و همكاران، تهران: فرهنگ معاصر، 1381 ش.

23. قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر الحِمْيرى القمّى (م بعداز 304 ق)، تحقيق: مؤسّسة آل البيت (عليهم السلام)، قم: مؤسّسة آل البيت (عليهم السلام)، 1413 ق، اوّل.

24. روان شناسى مثبت: علم شادمانى و نيرومندى هاى انسان، آلان كار، ترجمه: حسن پاشا شريفى، جعفر نجفى زند، تهران: سخن، 1385 ش.

ص:110

25. الكافى، محمّد بن يعقوب الكلينى الرازى (م 329 ق)، تحقيق: على أكبر الغفّارى، بيروت: دارصعب و دارالتعارف، 1401 ق، چهارم.

26. كنز العمّال، على المتّقى بن حسام الدين الهندى (م 975 ق)، تصحيح: صفوة السقّا، بيروت: مكتبة التراث الإسلامى، 1397 ق، اوّل.

27. كنز الفوائد، محمّد بن على الكراجكى الطرابلسى (م 449 ق)، به كوشش: عبدالله نعمة، قم: دارالذخائر، 1410 ق، اوّل.

28. لسان الميزان، أحمد بن على العسقلانى (ابن الحجر) (م 852 ق)، مؤسّسة الأعلمى، 1406 ق، سوم.

29. لسان العرب، محمد بن مكرم ابن منظور، بيروت، دارالصادر، 1410 ق.

30. مجمع البحرين، فخر الدين الطريحى (م 1085 ق)، تحقيق: السيد أحمد الحسينى، تهران: مكتبة نشر الثقافة الإسلامية، 1408 ق، دوم.

31. مجمع البيان، الفضل بن الحسن الطبرسى (أمين الإسلام) (م 548 ق)، تحقيق: السيد هاشم الرّسولى المحلاّتى والسيد فضل الله اليزدى الطباطبائى، بيروت: دارالمعرفة، 1408 ق، دوم.

32. معجم البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن الطبرسى، بيروت: مؤسسة الاعلمى، 1415 ق.

33. مقالات فلسفى، مرتضى مطهرى، تهران: صدرا، 1419 ق.

34. المحاسن، أحمد بن محمّد البرقى (م 280 ق)، تحقيق: السيد مهدى الرجائى، قم: المجمع العالمى لأهل البيت (عليهم السلام)، 1413 ق، اوّل.

35. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين النورى الطبرسى (م 1320 ق)، قم: مؤسّسة آل البيت (عليهم السلام)، 1407 ق، اوّل.

36. المستدرك على الصحيحين، محمّد بن عبدالله الحاكم النيسابورى (م 405 ق)، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت: دارالكتب العلمية، 1411 ق، اوّل.

37. مسند الشهاب، محمّد بن سلامة (القاضى القضاعى) (م 454 ق)، بيروت: مؤسّسة الرسالة.

38. المسند، أحمد بن محمّد الشيبانى (ابن حنبل) (م 241 ق)، تحقيق: عبدالله محمّد الدرويش، بيروت: دارالفكر، 1414 ق، دوم.

ص:111

39. مشكاة الأنوار فى غرر الأخبار، على بن الحسن الطبرسى (ق 7 ق)، تحقيق: مهدى هوشمند، قم: دارالحديث، 1418 ق، اوّل.

40. المصنَّف فى الأحاديث و الآثار، عبدالله بن محمّد العبسى الكوفى (ابن أبى شيبة) (م 235 ق)، تحقيق: سعيد محمّد اللحّام، بيروت: دارالفكر.

41. معانى الأخبار، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقيق: على أكبر الغفّارى، قم: مؤسّسة النشر الإسلامى، 1361 ش، اوّل.

42. معجم مقاييس اللّغة، أحمد بن فارس (م 395 ق)، مصر: شركة مكتبة مصطفى البابى وأولاده.

43. مكارم الأخلاق، الفضل بن الحسن الطبرسى (أمين الإسلام) (م 548 ق)، تحقيق: علاء آل جعفر، قم: مؤسّسة النشر الإسلامى، 1414 ق، اوّل.

44. كتاب من لا يحضره الفقيه، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقيق: على أكبر الغفّارى، قم: مؤسّسة النشر الإسلامى، دوم.

45. الميزان فى تفسير القرآن، السيد محمّدحسين الطباطبائى (م 1402 ق)، قم: إسماعيليان، 1394 ق، سوم.

46. النوادر، فضل الله بن على الحسنى الراوندى (م 571 ق)، تحقيق: سعيدرضا على عسكرى، قم: دارالحديث، 1377 ش، اوّل.

47. نهج البلاغة، محمّد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى) (م 406 ق). تصحيح: محمّد عبده، بيروت: مؤسّسة الأعلمى.

48.Argyle, Michael (2001) The psychology of happiness,Routledge; LONDON NEWYORK.

49.Diener ,E Lucas, R (1999).Perso ality and subje ctive well being

..Fondation of Hedonic Psychology(pp.213-229),New york:Russell Sage.50.Diener,Richard E.L, (2002) POSITIVE PSYCHOLOGY, Subjectiv Well-being ,OXFORD.

51.Saligman,Martin,E.P,(2002),POSITIVE PSYCHOLOGY,

Positive psychology,OXFORD.

ص:112