ص :2

درآمدی بر پیشگیری از اعتیاد با رویکرد اسلامی

عباس پسندیده، محمدرضا کیومرثی

با مقدمه همایون هاشمی.

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

نگوييم نخستين اثر در نوع خود در كشور است،بى ترديد در زمرۀ نادر آثارى است كه فهم قرآنى و روايى را در مباحث مرتبط با پيشگيرى و درمان اعتياد،جارى ساخته است.

وظيفه است از«پژوهشكده اخلاق و علوم انسانى»دار الحديث و مسئولان ارجمند آن و خاصه از برادر ارجمند حجة الاسلام دكتر عباس پسنديده كه اثر ارزشمند حاضر،حاصل موشكافى ها و بررسى هاى دقيق ايشان و همكارشان جناب حجةالاسلام محمدرضا كيومرثى است و همچنين از همكاران خود در«مركز توسعۀ پيشگيرى»سازمان به ويژه آقايان دكتر كاظم نظم ده و دكتر فريد براتى سده،تقدير و تشكّر نمايم و از خداوند عليم حكيم براى تمامى اين عزيزان،توفيق و سلامت و بهروزى مسئلت كنم.اميد كه اين اثر،در راه سلامتى و بهروزى آحاد جامعۀ اسلامى،مؤثّر و مورد استفاده باشد.

دكتر همايون هاشمى

رئيس سازمان بهزيستى كشور

ص:12

سازمان،دكتر اقطار،دكتر نظمْ دِه و دكتر براتى تشكر مى كنيم.همچنين از كليۀ همكاران خود در بخش هاى مختلف مؤسّسۀ دار الحديث كه در آماده سازى اين اثر نقش داشتند،تشكّر مى كنيم.

گروه روان شناسى اسلامى

پژوهشكدۀ اخلاق و علوم انسانى

ص:14

رويكرد،مسئلۀ كلان پيشگيرى از اعتياد،به مسئله هاى كوچك ترِ پيشگيرى از فلان عامل خاص تقسيم مى شود.بر همين اساس،در مرحلۀ نخست،با استفاده از كارشناسان خبرۀ حوزۀ اعتياد و همچنين منابع علمى موجود در اين زمينه،عوامل گرايش به اعتياد،شناسايى شدند.سپس با مراجعه به متون دينى،راه كارهاى اسلامى پيشگيرى از آن،شناسايى و تبيين شدند.

اسلامى،مرتبط است.با اين حساب،به راحتى مى توان راه هاى اسلامى پيشگيرى از اعتياد را به دست آورد.

شناخت اين كه اساساً خير چيست؟و چه چيزى خير به شمار مى رود؟گاه ممكن است زندگى انسان با خير همراه باشد؛امّا خود او نداند و لذا احساس نارضايتى خواهد كرد.ديگرى،«تنظيم انتظارات»و هماهنگ سازى آن با واقعيت هاست.انتظارات غير واقعى و فزاينده،تحقّق نمى يابند و وقتى تحقّق نيافتند،موجب احساس ناكامى مى شوند.سومى،«تنظيم آرزوها»ست.آرزوهاى بيش از اندازه و دور و دراز،سبب مى شوند كه انسان هماره به نداشته ها فكر كند و داشته هاى خود را نبيند كه نتيجۀ آن،احساس نارضايتى است.امّا با معقول سازى آرزوها مى توان احساس رضامندى را به وجود آورد.چهارمى،«تنظيم ديدگاه نسبت به روزى»است.اگر انسان بداند كه روزى او مقدّر است و خدا آن را تقدير مى كند و اين تقدير،به صلاح اوست،از اندك بودن آن ناراضى نخواهد شد.پنجمى،«تنظيم معناى زندگى»است.اگر انسان احساس بى معنايى كند،از زندگى خود راضى نخواهد بود،هر چند بيشترين امكانات را داشته باشد.بايد به زندگى معنا داد؛آن هم معنايى كه ارزشمند باشد.بسيارى از گرايش هاى به اعتياد،به خاطر فقدان معنا در زندگى است.ششمى،«تنظيم تكيه گاه»است.زندگى،دشوار و پر پيچ و خم است.بدون تكيه گاه نمى توان سالم و موفّق از زندگى عبور كرد.كسانى كه تكيه گاه مطمئنى ندارند،دچار نگرانى و فشار روانى مى شوند و همين مى تواند موجب گرايش به اعتياد گردد.اگر تكيه گاهى مطمئن براى زندگى قرار داده شود،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.

امّا براى حل عامل سوم،يعنى نابردبارى،بايد توان مقاومت در برابر سختى ها را افزايش داد.امورى هستند كه مى توانند اين توان را افزايش دهند.يكى«تصحيح الگوى انتظار از دنيا»ست.انتظار زندگى بدونِ رنج،عامل نابردبارى در سختى ها و زمينه ساز گرايش به اعتياد است.اگر انسان بداند كه بنا نيست در زندگى مشكلى وجود نداشته باشد،احساس ناكامى نمى كند و توان مقاومتش افزايش مى يابد.ديگرى«پذيرش مشكل»است.اگر روش اوّل جا افتاد،پس از آن،فرد،مشكلِ ِ به وجود آمده را مى پذيرد و با آن در نمى افتد و در نتيجه،توان تحمّل و سپس مديريت آن را خواهد يافت.سومى،«اصلاح

ص:18

نگرش به بلا»ست.بلا اگر بى معنا و بى فايده ارزيابى شود،موجب كاهش توان مى گردد؛امّا اگر فرد بداند كه هر بلا و مشكل،يك حكمت و فايده براى انسان خواهد داشت،موجب تقويت توان خواهد شد.چهارمى،«اصلاح نگرش به آينده»است.هنگام سختى ها،آينده،تيره و تار ارزيابى مى شود.لذا موجب نااميدى و تشديد فشار روانى مى شود.امّا اگر فرد بداند كه سختى ها پايان پذير و همراه با پاداش اند،توان مقاومتش افزايش مى يابد.پنجمى،«اصلاح ارزيابى از حال»است.اگر همۀ ابعاد زمان حال نيز تيره و تار ديده شود،موجب تشديد فشار و كاهش توان مى گردد؛امّا اگر فرد ببيند كه در ديگر ابعاد زندگى اش،نكات مثبت وجود دارد،مسئله آن قدر هم غير قابل تحمّل نخواهد بود.ششمى،«اصلاح ارزيابى از وضعيت ديگران»است.وقتى انسان،وضعيت ديگران را زندگى بى رنج ارزيابى كند،توان مقاومتش كاهش مى يابد و نابردبار مى گردد؛امّا اگر به واقع بنگرد،خواهد ديد كه ديگران نيز مشكل دارند.آن گاه راحت تر مى تواند مشكلات را تحمّل كند.با اين عوامل،مى توان توان مقاومت در برابر سختى ها را افزايش و زمينۀ گرايش به اعتيادِ ناشى از نابردبارى را كاهش داد.

براى حلّ عامل چهارم يعنى نديدن نقاط مثبت و خوب زندگى،بايد توان «سپاس گزارى» را در افراد ايجاد كرد.اين نيز متوقّف بر شناخت داشته ها و ابعاد مثبت زندگى است.بدين منظور بايد چند كار صورت گيرد:يكى «اصلاح تفسير از فقر و غنا». خيلى از افراد،خود را فقير مى دانند؛چون نمى دانند كه غنا چيست.اگر بدانند،آن را در زندگى خود مى يابند و سپاس گزار مى شوند.ديگرى،«اصلاح فهرست داشته ها»ست.اگر انسان،فهرستى از داشته هاى واقعى و حقيقى زندگى داشته باشد،مى تواند خود را با آن مقايسه كند و به داشته هاى خود دست يابد.سومى،توجّه به«داشته هاى ناپيدا و غير مادى»است.امورى داريم كه هرچند مادى نيستند و به چشم نمى آيند،با اين حال،يك دارايى به حساب مى آيند.يافتن اينها موجب احساس برخوردارى و برانگيختن حسّ سپاس گزارى مى شود.چهارمى استفاده از«مقايسۀ نزولى»است.اگر فرد،وضع خود را با

ص:19

افراد پايين دست مقايسه كند،موجب برجسته شدن داشته هاى او مى شود و سپاس گزارى را بر مى انگيزد.پنجمى،«تنظيم آرزوها»ست.افرادى كه آرزوهاى دور و زياد دارند،داشته هاى موجود را نمى بينند.با تعديل آرزوها مى توان داشته هاى موجود را نمايان ساخت.با اين عوامل،داشته هاى زندگى،شناخته و برجسته مى شوند و در نتيجه،حسّ سپاس گزارى برانگيخته مى شود.در اين فضا،فرد،احساس برخوردارى مى كند و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.

براى حلّ عامل پنجم يعنى زياده خواهى،بايد«قناعت»را به وجود آورد.افراد قانع كه در كنار تلاش،به روزى خداوند بسنده مى كنند،تحت فشار حرص قرار نمى گيرند.براى قانع شدن،بايد قوانين روزى را شناخت.شناخت اين قوانين،موجب از بين رفتن حرص مى گردد.لذا زمينۀ گرايش به اعتياد نيز نخواهند داشت.

براى حل عامل ششم يعنى نشاطجويى،بايد«الگوى اسلامى نشاط»را اجرا كرد.در اين روش،هم همۀ ابعاد وجودى انسان لذّت خواهند بُرد،و هم فرد از پيامدهاى منفى نشاط نادرست،ايمن خواهد شد و بدين وسيله،زمينۀ گرايش به اعتياد،از بين خواهد رفت.

و سرانجام براى حلّ عامل هفتم يعنى ضعف خويشتندارى،بايد توان بازدارى و خويشتندارى را تقويت نمود.در اين راستا،«عقل»،مبناى مدل اسلامى خويشتندارى است.اين مدل،عواملى دارد كه عبارت اند از:1.شناخت پيامد رفتارها كه در عناصرى مانند«عبرت»و«عاقبت انديشى(حزم)»وجود دارد و موجب برانگيخته شدن ترس يا اميد مى گردد؛2.«حيا»كه موجب احساس حضور و ترك كار قبيح مى شود؛3.«محبّت»كه موجب توجه با احسانگرى خدا مى شود و انسان را نسبت به او علاقه مند مى كند.لذا از كارى كه او نمى پسندد،دورى مى كند؛4.«كرامت نفس»كه موجب توجّه به ارزش خود مى شود و فرد را از آلوده شدن،باز مى دارد.اين امور،توان مقاومت در برابر وسوسه را افزايش مى دهند و خويشتندارى را تقويت مى كنند و در نتيجه،فرد از گرايش به سمت اعتياد باز مى ايستد.

ص:20

ص:22

ملاحظه مى كنيد،اين بررسى،به مفاهيم خوش گذرانى و رفاه طلبى نزديك است كه به معناى تمايل به لذّت صِرف است.اين گروه از افراد،گويا براى دريافت لذّتِ دو چندان،از همديگر پيشى مى گيرند! زيرا اين سبك زندگى در مقايسه با زندگى عادى و قانونمند،از هيجان بيشترى برخوردار است.براى شواهد كافى در اين موضوع،به بررسى كاتون و شين (1)ارجاع داده شده است. (2)

راجندراك به نقل از كلمنتس (3)و سيمپسن (4)(1978م) مى نويسد:هر چند در ابتدا فشارهاى روحى ناشى از تمايل به رسيدن به معيارهاى ارزشمندى بالا،عامل شروع مصرف مواد مى شود،امّا متأسّفانه به تدريج،هيجانات منفى ناشى از مصرف مواد،جايگزين علّت ابتدايى مصرف مى شوند.لذا دلايل آغازين مصرف براى هميشه از ياد مى روند و به جاى آن،نوعى تمايل به آرامش زودگذر،به هدف غايى مصرف كننده تبديل مى شود. (5)وقتى اين احساس به تدريج از بين مى رود،بار ديگر براى كسب نشاط و لذّت درونى به مواد مخدّر پناه مى برد.اين فرايند ادامه مى يابد تا اين كه خودِ اين لذّت به هدف مصرف كننده تبديل مى شود.نياز به آرامش زودگذر به هدف اصلى دسترسى به وضعيت خلأ و پوچى تغيير مى كند.او مى گويد:در اين سبك از زندگى-كه لذّت پرستى حرف اوّل را در آن مى زند-،حسّ احترام به ديگران در پايين ترين مرتبۀ نيازهاى فرد قرار مى گيرد و اساسى ترين نياز،دست يافتن به شادى زودگذر و بچّه گانه است! (6)

بنا بر اين،جاى اين سؤال وجود دارد كه:به راستى چرا لذّت زودگذر؟

در بخشى از نظريات،تمايل به مصرف و قاچاق مواد مخدّر در ميان طبقات ضعيف و اردوگاه ها به عنوان شغل كاذبى كه هيجان طلبى و زياده خواهى مصرف كنندگان را ارضا

ص:24

مى كند و از سويى غرور كاذبى كه از طريق باندهاى خاصّ قاچاق به دست مى آيد،براى ايجاد و ابراز كاذب قدرت،مفيد دانسته شده است.افراد،با سلطه بر بازار سياه مواد مخدّر،خلأ قدرت خود را پُر مى كنند (1)و به طور موقّت از اين كار لذّت مى برند و به اصطلاح،بهتر از بيكارى مى دانند!

رابرت مِرتن (2)نيز مفهوم«آنومى»را مطرح مى كند كه بر گرفته از ريشۀ يونانى و به معناى«فقدان قانون»است. (3)وى استدلال مى كند كه در آمريكا بيش از هر جايى،موفّقيت اقتصادى،يك ارزش تلقّى مى شود.بر اساس نظر مرتن،فشار در جهت كسب موفّقيت (يعنى جاه طلبى اقتصادى) باعث حذف موانع اجتماعى(يعنى كجروى) خواهد شد.هر زمان كه دستيابى به موفّقيت در تضادّ با روش هاى رسيدن به آن باشد،افراد به يكى از چند روش زير،نتيجۀ فشارهاى خود را بروز خواهند داد:1.همنوايى با هنجارهاى اجتماعى؛2.شورش؛3.بدعت گرايى؛4.انزواطلبى.مورد اخير را الگوى نهايى در تبيين مصرف مواد مخدّر مى داند.اين الگوى پاسخ،شامل افرادى مى شود كه از هر فعّاليتى جهت دستيابى به اهداف اجتماعى دورى مى كنند و با طرفدارى از كجروى و پناه بردن به مصرف مواد مخدّر،وقت و انرژى خود را براى دستيابى به اهداف قابل دسترس،صرف مى كنند و مصرف را افزايش مى دهند.

بررسى زارع ده آبادى در بين معتادان شهرستان ميبد در سال 1386 نشان داده است كه در افراد معتاد به مواد مخدّر،ميزان لذّتجويى و راحت طلبى بيشتر از گروه نمونه است. (4)همچنين تحقيقات مشابهى در بين دانشجويان يكى از دانشگاه هاى كشور نشان داد كه 82 درصد آقايان و 15 درصد خانم هاى مورد مطالعه،حداقل يك بار مواد مصرف كرده اند.انگيزه هاى مصرف مواد را نيز ابتدا اضطراب با 34/42درصد،سپس لذّتجويى با 32/78 درصد و با ساير انگيزه هاى ديگر ذكر كرده اند.اين بدان معناست كه احتمالاً دانشجويان تقريباً به يك ميزان،هم خواهان به دست آوردن آرامش اند و هم كسب لذّت هستند و

ص:25

حتّى ترجيح مى دهند از راه غيرمنطقى به آنها برسند. (1)

تصريح شده كه مترفين،دشمنان دين و پيامبران اند (1)و سرانجامى شوم و دردناك دارند. (2)به همين جهت،از نازپروردگى (3)و همنشينى با آنان (4)پرهيز داده شده است.

جالب اين كه بر اساس متون اسلامى،كسانى كه در روزگار خوشايند زندگى،دچار اين گونه لذّت هاى منفى مى شوند،در روزگار ناخوشايند نيز دچار نااميدى،ناسپاسى و بى تابى مى گردند.بر اساس آيات قرآن كريم و روايات اسلامى،دست كم پنج الگوى واكنش در دو موقعيت خوشايند و ناخوشايند وجود دارد كه طرح و بررسى آنها از عهدۀ اين نوشتار خارج است. (5)آنچه مهم است اين كه حاكميت لذّتجويى،از سويى موجب بروز خوش گذرانى در خوشايند زندگى،و از سوى ديگر،موجب بروز بى تابى در ناخوشايندها مى گردد؛و اين دو،زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم مى آورند.

به اعتياد همچنان به عنوان يك محرّك قوى،وجود خواهد داشت.لذّت،يكى از ابعاد انسان و از جمله امورى است كه براى زندگى لازم است.آنچه نادرست است،اين است كه انسان،محور زندگى خود را بر لذّت و كامجويى از زندگى قرار دهد.اين مبنا موجب بدمستى در خوشايند و بى تابى در ناخوشايند مى گردد.اگر لذّت،فلسفۀ زندگى قرار گيرد،انسان در خوشايند،دچار فرح و فخر و در ناخوشايند،دچار يأس و جزع مى شود و اين هر دو از زمينه هاى بسيار مهم گرايش به اعتياد است.سرّ آن نيز اين است كه خوشايندها مطابق طبع لذّتجوى انسان اند و از تأمين آن انسان به وجد مى آيد.از اين رو به سمت اعتياد به عنوان يك لذّت ناب،روى مى آورد! هر چند در اين داورى،اشتباه كرده است.

از سوى ديگر،ناخوشايندها مخالف اين طبع انسان است و او را برآشفته و نالان مى كند.از اين رو به اعتياد به عنوان يك عامل تسكين دهنده گرايش پيدا مى كند.به بيان ديگر،وقتى لذّت،محور قرار گيرد،انسان،وضعيت خود را بر اساس معادلۀ لذّت ارزيابى مى كند.بر اساس اين معادله،لذّت،معيار داورى و احساس انسان قرار مى گيرد،نه خير و سعادت.

رويكرد لذّت،پيامدهاى منفى زيادى داشته است؛از اين رو،دانشمندان نيز بر اساس پژوهش هاى تجربى به اين نتيجه رسيده اند كه براى داشتن يك زندگى خوب،بايد اين رويكرد را تغيير داد.اديان،بويژه دين اسلام نيز از آغاز،رويكرد زندگى را بر لذّت قرار نداده اند.آگاهى از اين مطالب،نقش مهمّى در تغيير رويكرد انسان خواهد داشت.براى تغيير رويكرد،بايد اطلاعات كافى به مخاطبان ارائه گردد.مخاطبى كه لذّت گرايى را بهترين رويكرد در زندگى مى داند،بايد نسبت به ماهيت و واقعيت اين رويكرد،آگاه شود.براى اين كار لازم است اطلاعات كافى و لازم در بارۀ پيامدهاى اين رويكرد و مخاطرات آن در اختيار گروه مخاطب قرار گيرد.مشاوران،مددكاران و افراد درگير با معتادان مى توانند با ارائۀ اطلاعات لازم در اين زمينه،به لحاظ شناختى،زمينۀ دورى از اعتياد را فراهم آورند.

ص:28

به مرور زمان،كاستى هاى لذّت گرايى مشخّص شد و مشاهدات و مطالعات تجربى نشان داد كه لذّت گرايى نمى تواند شادكامى و سعادتمندى را به ارمغان آوَرَد و به همين جهت،آرام آرام مخالفت ها با اين رويكرد شكل گرفت.دكتر اديت ويكوف جولسون،استاد روان شناسى دانشگاه جورجيا در اين باره مى گويد:«فلسفۀ كنونى ما در بارۀ بهداشت روان،بر اين پايه استوار است كه مردم بايد شاد و خوش حال زندگى كنند و غم و اندوه،نشانۀ ناسازگارى و عدم انطباق با زندگى است.اين اعتقاد و نظام ارزش ها بايد خود را در برابر كسانى كه درد و رنجى اجتناب ناپذير دارند،مسئول بداند؛زيرا اين شيوۀ انديشه،موجب مى شود كه افراد دردمند،به خاطر اين كه شاد نيستند،اندوهناك تر نيز بشوند». (1)

اين حقيقت،موجب شكلگيرى رويكرد دوم شد.بر اساس نظر يورگنسن و نفستاد، (2)آلان كار و ساير روان شناسان مثبت گرا،رويكرد دوم در نگاه به زندگى خوب و شادكامى،رويكرد سعادت گرا (3)است.آلان كار،معتقد است كه سنّت سعادت گرا،شادمانى و زندگى خوب را براساس دستيابى به توان بالقوّۀ كامل فرد،تعريف مى كند. (4)اين رويكرد نيز ريشه در آراى ارسطو دارد.هم در نظريۀ ارسطو و هم در شارحان بعدى او،سعادت آدمى به آن است كه بتواند در طى زندگى،توانايى هاى بالقوّه و فضايل نهفته در خود را بالفعل كند و به رشد و كمال برساند.اگر آدمى در اين مسير موفّق شد،به زندگى خوب دست يافته است. (5)

لذّت در زندگى خوب و سعادتمند ندارد.با اين كه اسلام،رنج را با زندگى خوب در تضاد نمى داند،بلكه آن را جزئى از زندگى خوب به شمار مى آورد،امّا با اين حال،رويكرد مبتنى بر رنج و محنت نيز ندارد.در آموزه هاى اسلامى،حتّى كسانى كه بدون داشتن بلا و مصيبت،درخواست صبر و بردبارى داشته اند،نكوهش شده اند.معاذ بن جبل مى گويد:روزى همراه پيامبر خدا(ص) بودم كه به مردى مراجعه كردند كه دعا مى كرد و از خدا صبر مى خواست.پيامبر(ص) به وى فرمود:«دارى بلا را درخواست مى كنى! عافيت را بخواه». (1)

در جريان مشابهى،امام زين العابدين(ع) به كسى كه صبر درخواست مى كرد،فرمود:«بلا درخواست كردى! بگو:خدايا! سلامتى و شكر بر سلامتى را از تو مى خواهم». (2)

همچنين اسلام با پديدۀ رهبانيت و سياحت نيز مخالفت كرده است.با ظهور اسلام در سرزمين جاهليت و ورود دين به صحنۀ زندگى مردم،الگوى جديدى از ديندارى شكل گرفت كه ايمان را به معناى پرهيز از هرگونه لذّت مى دانست و لذّت جويى را نقصى در دين و ايمان به شمار مى آورد.همين تفكّر سبب شد كه از هرگونه لذّت،مانند:خوراك و پوشاك خوب،بوى خوش و همچنين لذّت زناشويى خوددارى كنند و انواع سختى ها را به جان بخرند؛امّا اسلام،به شدّت با اين الگوى ترك لذّت مخالفت كرد.عبداللّه بن عمرو بن عاص نقل مى كند كه پدرم،زنى از قريش را به همسرى من در آورد.چون بر من در آمد،چندان سرگرم عبادت-از روزه و نماز-بودم كه به او اعتنا نمى كردم.عمر و بن عاص،به ديدن عروسش آمد و نزد او رفت و گفت:شوهرت را چگونه يافتى؟همسرم گفت:بهترين مرد است (يا همانند بهترين شوهر است)؛آغوش براى ما نگشوده،و بسترى برايمان نمى شناسد! پدرم،به من رو كرد و شروع كرد به نكوهش كردن و زخم زبان زدن

ص:31

و گفت:من زنى خانواده دار از قريش را به همسرىِ تو در آورده ام.آن گاه تو،به خواستۀ او بى توجّهى مى كنى و چنين و چنان مى كنى؟! سپس نزد پيامبر(ص) رفت و از من شكايت كرد.پيامبر(ص) در پى من فرستاد و من نزد ايشان رفتم.به من فرمود:«آيا روزها را روزه مى گيرى؟».گفتم:آرى.فرمود:«و شب ها را به نماز مى گذرانى؟».گفتم:آرى.فرمود:«امّا من،گاهى روزه مى گيرم و گاهى نيز نمى گيرم.هم نماز مى خوانم و هم مى خوابم،و با زنان،همخوابگى مى كنم.پس،هر كه از سنّت من روى گردانَد،از من نيست». (1)

انس بن مالك،خادم پيامبر خدا(ص) نيز نقل مى كند كه گروهى از ياران پيامبر(ص)،از همسران پيامبر(ص) در بارۀ رفتار ايشان در نهان پرسيدند.پس يكى از آنها گفت:من زن نمى گيرم.ديگرى گفت:من گوشت نمى خورم.و سومى گفت:من بر بستر نمى خوابم.خبر به پيامبر(ص) رسيد.آن گاه برخاست و پس از حمد و ثناى الهى فرمود:«عدّه اى را چه شده است كه چنين و چنان گفته اند؟! ولى من شب ها هم نماز مى خوانم و هم مى خوابم.روزها گاهى روزه مى گيرم و گاه مى خورم،و با زنان هم ازدواج مى كنم.پس هر كه از سنّت من روى گردانَد،از من نيست». (2)

ابو موسى اشعرى مى گويد:زن عثمان بن مَظعون،نزد زنان پيامبر(ص) آمد.او را با سر و وضع نامرتّبى ديدند.پس گفتند:تو را چه مى شود؟در ميان قريش،مردى ثروتمندتر از شوهر تو نيست! گفت:ما حظّى از او نمى بريم؛روزش را روزه دار است و شبش را در عبادت.پيامبر(ص) كه آمد،همسرانش ماجرا را به ايشان گفتند.پيامبر(ص) به ديدن عثمان

ص:32

رفت و فرمود:«اى عثمان! مگر من براى تو الگو نيستم؟».گفت:چه شده است،اى پيامبر خدا؟پدر و مادرم به فدايت! فرمود:«تو شب ها را به عبادت مى گذرانى و روزها روزه مى گيرى،در حالى كه همسرت نيز بر تو حقّى دارد،و بدنت را هم بر تو حقّى است.شب ها هم نماز بخوان و هم بخواب.روزها هم روزه بگير و هم بخور».بعد از آن،زن عثمان،خوش بو-مانند يك عروس-،نزد همسران پيامبر(ص) آمد.زنان پيامبر(ص) به او گفتند:هان! چه خبر شده! گفت:به ما هم آن رسيد كه به ديگران مى رسد. (1)

امام على(ع) نقل مى كند كه عثمان بن مَظعون،نزد پيامبر خدا(ص) آمد و گفت:اى پيامبر خدا! وسوسه،بر من چيره گشته است؛امّا دست به هيچ كارى نمى زنم تا اين كه از شما دستور بگيرم.پيامبر(ص) فرمود:«به چه چيزى وسوسه شده اى،اى عثمان؟».گفت:در اين انديشه ام كه زمين گَردى (رهبانيت سيار) در پيش گيرم.فرمود:«زمين گَردى مكن؛زيرا زمين گَردى امّت من،مسجدهاست».گفت:و در اين انديشه ام كه گوشت خوردن را بر خود حرام سازم.پيامبر خدا(ص) فرمود:«چنين مكن.من خود،گوشت دوست دارم و مى خورم.اگر از خدا مى خواستم كه هر روز به من گوشت بخورانَد،اين كار را مى كرد».گفت:و در اين انديشه ام كه خود را خواجه سازم.فرمود:«اى عثمان! از ما نيست كسى كه با خود يا هر كس ديگرى چنين كند.خواجگى امّت من،روزه است».گفت:در اين انديشه ام كه خوله-همسرم-را بر خود حرام سازم.فرمود:«چنين مكن،اى عثمان! زيرا بندۀ مؤمن،هر گاه دست همسرش را بگيرد،خداوند،ده حسنه برايش مى نويسد و ده گناه از او پاك مى كند.چنانچه او را ببوسد،خداوند،صد حسنه برايش مى نويسد و صد گناه از او

ص:33

مى زدايد.هر گاه با او در آميزد،خداوند،هزار حسنه برايش مى نويسد و هزار گناه از او مى زدايد،و فرشتگان بر ايشان حاضر مى شوند.چون غسل كنند،آب بر هر تارِ مويى از آن دو نمى گذرد مگر آن كه خداوند،به ازاى هر تارِ مو،يك حسنه بر ايشان مى نويسد و يك گناه مى زدايد.اگر اين،در شبى سرد باشد،خداوند متعال به فرشتگان مى فرمايد:بنگريد اين دو بنده ام را كه در اين شب سرد،غسل كردند؛از آن روى كه يقين دارند من،خداوندگار آنان هستم.شما را گواه مى گيرم كه آن دو را آمرزيدم.پس اگر در اين آميزش،براى آن دو فرزندى بود،آن فرزند،خدمتكار ايشان در بهشت است».آن گاه،پيامبر خدا(ص) با دستش به سينۀ عثمان زد و فرمود:«اى عثمان! از روش من،روى متاب كه هر كس از روش من روى برتابد،روز قيامت،فرشتگان،راه را بر او مى گيرند و روىِ او را از حوض من مى گردانند». (1)

امام صادق(ع) نيز نقل مى كند كه سه زن،نزد پيامبر خدا(ص) آمدند.يكى از آنان گفت:شوهرم گوشت نمى خورد.دومى گفت:شوهرم بوى خوش استشمام نمى كند.سومى گفت:شوهرم با زنان،نزديكى نمى كند.پيامبر خدا(ص)،در حالى كه رَدايش را مى كشيد،بيرون آمد و بر منبر شد و حمد و ثناى الهى را به جا آورد.سپس فرمود:«چه شده است كه گروهى از يارانم گوشت نمى خورند،بوى خوش نمى بويند،و با زنان،هم بستر نمى شوند؟! به درستى كه من گوشت مى خورم،بوى خوش مى بويم و با زنان،هم بستر مى شوم.پس

ص:34

هر كه از راه و رسم من روى بگردانَد،از من نيست». (1)

از آنچه گذشت،روشن مى شود كه فلسفۀ اسلامى زندگى،نه فلسفۀ عيش و لذّت است و نه فلسفۀ رنج و محنت.فلسفۀ اسلام در زندگى،فلسفۀ«خير»است.فرد مسلمان،اصالتاً نه به دنبال لذّت است و نه به دنبال محنت؛بلكه به دنبال خير و سعادت است؛خواه در لذّت باشد و خواه در محنت.البته اين فلسفه،خود زيرمجموعۀ توحيد است.در كتاب تاريخ دمشق به نقل از محمّد بن يزيد مبرّد چنين آمده كه به حسن بن على(ع) گفته شد:«ابوذر مى گويد:براى من،فقر،دوست داشتنى تر از توانگرى و بيمارى،محبوب تر از تن درستى است».امام(ع) فرمود:

رَحِمَ اللهُ أبا ذَرٍّ! أمّا أنَا فَأَقولُ:فَمَنِ اتَّكَلَ عَلى حُسنِ اختِيارِ اللهِ لَهُ،لَم يَتَمَنَّ أنَّهُ في غَيرِ الحالَةِ الَّتِي اختارَ اللهُ تَعالى لَهُ،و هذا حَدُّ الوُقوفِ عَلَى الرِّضا بِما يُصرَفُ بِهِ القَضاءُ. (2)

خداوند،ابوذر را رحمت كند؛امّا من مى گويم:هر كس بر آنچه خداوند به نيكى برايش گُزيده،توكّل كند،ديگر آرزو ندارد كه در حالى جز آنچه خداى-تعالى-برايش پيش آورده،به سر بَرَد؛و بدين سان مى توان خشنودى از پيشامدِ قضا را دريافت.

بنا بر اين،يكى از اقدامات اساسى براى پيشگيرى از گرايش به اعتياد،اين است كه رويكرد لذّت در فلسفۀ زندگى به رويكرد خير تغيير كند.در اين فلسفه،انسان نه به دنبال لذّت است و نه محنت؛بلكه در پى خير صلاح پايدارِ خود است كه در نظام توحيدى،توسط خداوند متعال تقدير مى شود.با اين رويكرد،زمينۀ گرايش به اعتياد كاهش مى يابد؛زيرا در چنين رويكردى،نه خوشى ها انسان را سرمست مى كنند،و نه ناخوشى ها بى تاب.

ص:35

كسى كه فلسفۀ زندگى اش بر خير استوار باشد،نه هنگام دارا بودن براى لذّت بيشتر به اعتياد روى مى آورد و نه هنگام فقر،براى فرار از درد.اين يكى از نكات مهم در كاهش گرايش به اعتياد است كه متأسّفانه،كمتر مورد توجّه قرار مى گيرد.به جهت اهميت بحث،در ادامه به ابعادى از اين بحث اشاره خواهيم كرد.

...فَلا يَكُن أفضَلُ ما نِلتَ في نَفسِكَ مِن دُنياكَ بُلوغَ لَذَّة أو شِفاءَ غَيظٍ،ولكِن إطفاءَ باطِلٍ أو إحياءَ حَقٍّ،وَليَكُن سُرورَكَ بِما قَدَّمتَ،وأسَفُكَ عَلى ما خَلَّفتَ،وهَمُّكَ فيما بَعدَ المَوتِ. (1)

...نبايد بهترين چيز در نزد تو از دنيايت،رسيدن به لذّتى و يا گرفتن انتقامى باشد؛بلكه بايد خاموش ساختن باطلى و يا زنده ساختن حقّى باشد.و بايد خوش حالى ات براى چيزى باشد كه [براى فردايت[ پيش فرستاده اى،و افسوست به خاطر چيزى باشد كه به جا گذاشته اى تا ديگرى بهره مند گردد [و تو حسابش را پس بدهى]،و غمت براى پس از مرگ باشد.

ايشان با نهى از هدف قراردادن لذّت صِرف،يادآور مى شود كه لذّت ها بايد به سوى اهداف ارزشمند الهى و انسانى جهت بگيرند.از اين حديث فهميده مى شود كه انسان بايد به گونه اى ديدگاه خود را اصلاح كند كه بهترين هدفش در زندگى،رسيدن به آن لذّتى باشد كه از ناحيۀ انجام عمل درست به دست مى آيد.احتمالاً اين لذّت،نوعى احساس مقدّس ناشى از تقرّب به خداوند در اثر خضوع نسبت به دستورهاى اوست.توجيه ديگر اين كه لذّت عمل به حقيقت و واقعيت،بادوام تر از لذّت هاى ظاهرى زودگذر است.ادامۀ حديث،تقويت اين احساس خوب را به اين مى داند كه ارزيابى بعد از انجام دادن عمل نيز مثبت باشد و به اصطلاح،دورانديشى لازم را داشته باشد؛زيرا هر عملى كه براى خداوند باشد و براى رسيدن به او،ماندگار است و در غير اين صورت،اگر به خاطر اهداف غير الهى باشد (مثلا از سر رياكارى باشد)،شايد لذّت داشته باشد،ولى ماندگار نخواهد بود.مطلق لذّت بردن نيز در اين حديث نهى نمى شود.

نتيجه اين كه اگر در روايات متعددى،مخالفت با لذّت يا درهم شكستن لذّت توصيه مى شود،مراد از آن،اين نيست كه نظام اخلاقى اسلام،با لذّت بردن مؤمنان،مخالفت

ص:37

دارد؛بلكه نهى از غفلت و گم كردن هدف و بى توجّهى به سرانجام رفتار و بى دوام بودن آن است.امام باقر(ع) در ذيل آيه اى از قرآن كه نهى از خيره شدن به مظاهر دنيوى دارد،مى فرمايند:

لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآيَةُ: وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا 1

استَوى رَسولُ اللّه(ص) جالِسا،ثُمَّ قالَ:مَن لَم يَتَعَزَّ بِعَزاءِ اللّهِ تَقَطَّعَت نَفسُهُ حَسَراتٍ عَلَى الدُّنيا. (1)

چون اين آيه نازل شد كه:(و ديدگانت را به سوى آنچه اصنافى از آنان را از آن برخوردار كرده ايم،مدوز كه [فقط] زيور زندگى دنياست)،پيامبر خدا راست نشست و سپس فرمود:«هر كه به دلدارى خدا آرام نگيرد،جانش از حسرت هاى دنيا متلاشى مى شود».

در ديدگاه مذهبى،نگاه به لذّت و منابع دنيوى،نبايد غايت گرايانه باشد.در احاديث معصومين(عليهم السلام) نوع نگاه به دنيا،از ديد انسان مؤمن توصيف شده است.از جمله در بيانات منتسب به امام على(ع) آمده ست كه:

انظُر إلَى الدُّنيا نَظَرَ الزّاهِدِ المُفارِقِ،ولا تَنظُر إلَيها نَظَرَ العاشِقِ الوامِقِ. (2)

به دنيا چون زاهدِ دنياگريز بنگر،و به آن،چونان عاشق شيدا منگر!

اين حديث به هر حال يا توصيۀ بى ميلى به دنيا مى كند يا تمايل بى دليل به سمت دنيا را نهى مى كند.قدر مسلّم از حديث اين است كه از هدف قراردادن صِرف دنيا پرهيز مى دهد؛زيرا دنبالۀ حديث با تعبير به عاشق،مى رساند كه نبايد دنيا و لذّت هاى آن به منزلۀ معشوقى كه هدف اصلى عاشق قرار مى گيرد باشد؛زيرا عشق حقيقى مؤمن،خداوند است و تمام تلاش خود را در راه رسيدن به آن وسيله قرار مى دهد.در حديث ديگرى،اميرمؤمنان(ع) توضيح بيشترى در اين پرهيز داده اند.ايشان مى فرمايد:

به دنيا چونان زاهد دنياگريز بنگر؛چرا كه دنيا مقيم و ساكن خود را مى كوچاند،و مرفّه آسوده خاطر را دردمند مى سازد.آنچه از دنيا پشت

ص:38

كرد و رفت،ديگر به بازگشتش اميدى نيست،و آنچه مى آيد،دانسته نيست تا بتوان در انتظارش نشست.رنج دنيا،با خوشى پيوسته است،و بقاى آن،به فنا مى انجامد.شادى اش با اندوه آميخته است،و زندگى در آن،به ناتوانى و سستى مى انجامد. (1)

با توجّه به مطالب بالا مى توان نتيجه گرفت كه لذايذ دنيوى،مشروط بر جهتگيرى به سمت تعالى و سعادت،در بين لذات مجاز قرار مى گيرند و صاحب آن را به خوشى و سعادت رهنمون خواهند كرد.تجربۀ اين گونه لذّت،بدون اين كه پيامد منفى داشته باشد،لذّتجويى انسان را ارضا مى كند و زمينۀ گرايش به اعتياد را كاهش مى دهد.

پيامبر خدا (ص) و نظاير آن كه فراوان اند:

كان فيها [أي صُحُفِ إبراهيم(ع)]...:على العاقِلِ ما لَم يَكُن مَغلوبا على عَقلِهِ أن يكونَ لَهُ ساعاتٌ:ساعَةٌ يُناجِي فيها رَبَّهُ عزّ و جلّ،و ساعَةٌ يُحاسِبُ نَفسَهُ،و ساعَةٌ يَتَفَكَّرُ فيما صَنَعَ اللّهُ عزّ و جلّ إلَيهِ،و ساعَةٌ يَخلُو فيها بِحَظِّ نفسِهِ مِنَ الحَلالِ؛فإنّ هذهِ الساعَةَ عَونٌ لِتلكَ الساعاتِ و استِجمامٌ للقُلوبِ و تَوزِيعٌ لها. (1)

در صحف ابراهيم(ع) آمده است كه:خردمند،مادام كه خِردش از او گرفته نشده،بايد ساعاتى را براى خود در نظر گيرد؛زمانى براى مناجات با پروردگارش،و زمانى براى محاسبۀ نفس،و زمانى براى انديشيدن در آنچه كه خداوند عزّوجلّ به وى ارزانى داشته است و زمانى براى كامجويى خود از راه حلال؛زيرا اين زمان،كمكى است به آن سه زمان ديگر و مايۀ آسودگى و رفع خستگى دل ها.

هر گونه تربيت كه به محروميت هاى شديد از امور لذّتبخش بينجامد،ممكن است عطش سيرى ناپذيرى نسبت به آن موضوع ايجاد كند كه در صورت دستيابى به آن امر لذّتبخش،موقّتاً به هدف تبديل شود! اين جاست كه روايات يادآور مى شوند كه حتّى در طبيعى ترين شرايط نيز استيفاى لذّت به طور كامل صورت نگيرد.حتّى در اخلاق غذا خوردن داريم كه قبل از سيرشدن كامل،مستحب است دست از غذا كشيده شود.در واقع،هرگونه قصد مبنى بر«اشباع شدن از لذّت«بر خلاف ظاهر امر مى تواند پُرمخاطره باشد.

در ادبيات معتادان،اين نكته وجود دارد كه اغلب مى گويند:«اگر فقط يك بار ديگر به طور كامل مصرف كنم،ديگر مصرف نخواهم كرد».در حالى كه نتيجه،عكس اين است.به طورى كه در احاديث هم به اين امر اشاره شده است كه چنين كسى،رضايت لازم را پيدا نخواهد كرد. (2)

در مجموع مى توان چنين نتيجه گرفت كه لذّتجويى صِرف،اگر هيچ توجيهى جز

ص:40

همين نداشته باشد،واقعاً مى تواند پايۀ بسيارى از انحراف ها و بدبختى ها باشد. (1)همچنين احاديث باب«حرص و آزمندى»بر امر دنيا و مادّيات كه مى تواند اين نتيجه را داشته باشد؛شبيه موضوع لذّت است؛چون،همچنين پرهيز از بى دليل بودن انواع سرگرمى ها.در روايتى،امام صادق (ع) كار فردى را كه فقط براى سرگرمى به شكار رفته بود،سرزنش مى كند. (2)

بنا بر اين،بايد«فلسفۀ لذّت»را به«فلسفۀ خير»تبديل كرد.در اين فلسفه،حتّى سختى ها عاملى براى كسب خير هستند و خوشى ها نيز نبايد به خير زندگى آسيب بزنند.اگر فلسفۀ لذّت به فلسفۀ خير تبديل شود،نه انسان در موقعيت لذّت،دچار بدمستى و سركشى مى شود و نه در موقعيت محنت،دچار بى تابى مى گردد.در اين صورت،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.از مسائلى كه مى تواند در اعتياد به صورت ميدانى مورد تحقيق قرار گيرد،فلسفۀ زندگى افراد است.با تهيۀ ابزار لازم براى اين امر،مى توان بررسى كرد كه افراد معتاد از چه فلسفه اى پيروى مى كنند؟با چنين تحقيقى مى توان افراد مستعد و در معرض اعتياد را نيز مشخّص نمود.

ناخوشايند آن بدبخت؛چون در داورى وضعيت خود،بر اساس معادلۀ لذّتْ عمل نمى كند.به همين جهت،اسلام بر تعديل لذّت تكيه دارد و راه كارهايى نيز براى آن بيان داشته است.با توجّه به آنچه گذشت،پرسش اين است كه:چگونه مى توان لذّتجويى را تعديل كرد؟در ادامه به اين موضوع مى پردازيم.

همچنين امام على(ع) و امام صادق(ع) نيز معتقدند كه كسى كه همۀ همّ و غمش دنيا باشد،هنگام جدا شدن از آن به شدّت دچار حسرت مى گردد. (1)بنا بر اين،يكى از عوامل گرايش به اعتياد را بايد در دلبستگى و رغبت شديد به دنيا دانست.

بر همين اساس،از عوامل مهم در پيشگيرى از اعتياد،بى رغبتى به دنيا و رغبت به آخرت است.اگر رشتۀ دل بستگى به دنيا قطع گردد،انسان نه در خوشايند زندگى بدمستى مى كند و نه در ناخوشايند آن بى تاب مى گردد (2)و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد كاهش مى يابد.اين همان چيزى است كه در ادبيات دين،با عنوان«زهد»از آن ياد مى شود.زهد به معناى«بى رغبتى»است، (3)نه ترك دنيا؛لذا در روايات تأكيد شده كه زهد به معناى حرام كردن حلال دنيا و ترك مال (4)و پوشيدن لباس هاى خشن و خوردن غذاهاى خشك (5)نيست.زهد،به معناى دل بسته نبودن است.همين معنا در روايات هم

ص:43

مورد توجّه قرار گرفته است.لذا زهد و رغبت در برابر هم به كار رفته اند. (1)

زهد از عناصر مهم در پيشگيرى از اعتياد است و اگر زهد يا بى رغبتى به دنيا در فرد به وجود آيد،نه دچار حسرت در ناخوشايندى ها مى گردد و نه دچار مستى در خوشايندى ها.اين بدان جهت است كه فرد زاهد،«وابسته»نيست و از قيد و بند دنيا«آزاد»است.از اين رو در كش و قوس زندگى،دچار نوسانات روانى سخت نمى گردد و به همين جهت است كه انگيزۀ گرايش به اعتياد در فرد به وجود نمى آيد.در قرآن كريم از اين حالت روانى مثبت،با عبارت (لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ) 2 ياد شده و در روايات،آن را محصول زهد دانسته اند. (2)

در روايات تصريح شده كه زهد و بى رغبتى به دنيا موجب مى شود كه نه گرفتارى ها او را دچار حسرت و افسوس سازد،و نه نعمت ها و بهره هاى دنيايى او را دچار فَرَح و بدمستى سازد. (3)

زهد،نه تنها موجب كنترل واكنش هاى منفى مى گردد،بلكه پس از آن،موجب واكنش مثبت نيز مى گردد.به همين جهت،زاهد اگر در هر نوع گرفتارى اى باشد،سپاس گزار است و اگر در رفاه باشد،شگرگزار. (4)بنا بر اين،زهد،حالتى را براى فرد به وجود مى آورد كه او

ص:44

را از نوسانات و تغييرات زندگى دنيا آزاد مى كند و در سطحى فراتر قرار مى دهد.لذا اين تغييرات مادى،موجب تغييرات و نوسانات شديد روحى و روانى در وى نمى گردد و به همين جهت،زمينۀ گرايش به اعتياد نيز از بين مى رود.

است كه يقين به چه چيزى،موجب زهد و تغيير رغبت مى گردد؟آيا هر يقين و شناختى،موجب زهد مى شود؟مسلّم است كه پاسخ منفى است.يقين،راهبرد تغيير رغبت است؛امّا«يقين متناسب». (1)

از بررسى روايات اين بخش و تحليل و طبقه بندى آنها به دست مى آيد كه يقين لازم براى تغيير رغبت،چند وجهى است.لذا انسان بايد در چند حوزه،شناخت خود را تعميق ببخشد و به باور تبديل سازد.

همچنين شناخت آخرت سبب رغبت به آن خواهد شد. (1)اين،يكى از گلوگاه هاى مسئلۀ اعتياد است كه مى تواند مورد بررسى هاى ميدانى قرار گيرد.افراد مستعد يا مبتلا به اعتياد،در اين زمينه،ضعف جدّى دارند.توجّه به اين عنصر،در شناخت زمينه هاى گرايش به اعتياد نقش مهمّى دارد.با دانستن اين امر،بهتر مى توان تشخيص داد كه برنامه هاى فرهنگى پيشگيرانه و يا درمان كننده،بر چه محورهايى بايد استوار باشد.

پس از اين مباحث،پرسش هاى اساسى تر اين است كه واقعيت دنيا و آخرت چيست؟و چه بُعدى از اين دو اگر مورد توجّه قرار گيرد،موجب تغيير و تنظيم رغبت مى شود؟اينها پرسش هاى مهم و اساسى در موضوع زهدند كه متأسّفانه كمتر مورد توجّه قرار مى گيرند.تا اين نكته روشن نشود،مشاوران و مددكاران و ديگر افرادى كه با معتادان سروكار دارند،نمى دانند كه چه نوع اطلاعاتى را بايد به آنان ارائه دهند.

بر اساس روايات،آنچه معيار زهد و رغبت است و آن بخش هايى از واقعيت دنيا و آخرت كه شناخت آنها در زهد تأثير دارد،عبارت اند از:

با لذّت آنى و محنت آتى.طبع انسان بيشتر به سمت لذّت حال و آنى كشيده مى شود،هر چند با پيامد منفى آينده (محنت آتى) همراه باشد.

با توجّه به معيار پيش گفته (كه بايد به امور پايدار دل بست) و واقعيت بيان شده (كه انسان به امور ناپيدار دل مى بندد)،مى توان نتيجه گرفت كه براى تغيير رغبت در افراد مستعد يا مبتلا،بايد الگوى توجّه را از«لذّت و محنت حال»به الگوى«پايدار و ناپايدار،و پيامد آينده»باز گرداند.اگر اين بخش از واقعيتِ مغفول،مورد توجّه قرار گيرد،الگوى زهد و رغبت انسان نيز تغيير مى كند و از«رغبت به دنيا و زهد به آخرت»به«رغبت به آخرت و زهد به دنيا»تبديل مى شود و اين جز از راه شناخت و يقين به دست نمى آيد.پس در آموزش شناخت دنيا و آخرت به افراد مستعد و يا مبتلا به اعتياد،بايد به بُعد«پايدار و نا پايدار»توجّه كرد،نه«لذّت يا محنت حال».لذا در روايات فراونى-و شايد بتوان گفت بيشترين چيزى كه در روايات زهد مورد توجّه قرار گرفته-،فانى بودن و ناپايدارى دنيا،در مقابل باقى بودن و پايدارى آخرت است؛تا آن جا كه گاه بدون اشاره به دنيا يا آخرت،به عنوان يك اصل اساسى،فقط از مردم خواسته شده كه از آنچه ناپايدار است،دل بكَنيد و به آنچه پايدار است،دل ببنديد. (1)

به همين جهت،امام على(ع) با اشاره به همين بُعد از دنيا،زهد و رويگردانى از خانۀ نابودشدنى را ثمرۀ شناخت مى داند (2)و بر اين باور است كه اگر واقعيت هاى هستى به صورتى صحيح شكل گيرد،جان و همّت انسان از دنياى فانى،روى گردان مى شود. (3)

ص:48

بنا بر اين،براى پيشگيرى از اعتياد بايد مبتنى بر روش شناختى و با تكيه بر ماهيت شناسى دنيا و آخرت،بى رغبتى به دنيا و رغبت به آخرت را به وجود آورد.براى اين كار بايد ويژگى ناپايدارى دنيا و پايدارى آخرت را تبيين نمود و به فرد منتقل ساخت تا جزء باورهاى وى شود.در اين صورت،خود به خود رغبت به دنيا از بين مى رود و زمينۀ كاهش گرايش به اعتياد فراهم مى گردد. (1)

در روايت ديگرى،ايشان به ارزشمندى آخرت اشاره مى كند و با توصيف بهشت مى فرمايد:

فَلَو رَمَيتَ بِبَصَرِ قَلبِكَ نَحوَ ما يوصَفُ لَكَ مِنها،لَعَزَفَت نَفسُك عَن بَدائِعِ ما اخرِجَ إلَى الدُّنيا مِن شَهَواتِها ولَذّاتِها وزَخارِفِ مَناظِرِها. (1)

اگر با چشم دلت به آنچه از بهشت برايت وصف مى شود،نظر افكنى،بى گمان،جان تو از خواهش ها و خوشى هاى دل انگيز دنيا و منظره هاى فريباى آن،دورى خواهد كرد.

بنا بر اين،يكى ديگر از قلمروهاى يقين،شناخت پيامدهاى دنيا و آخرت است.براى تغيير رغبت افراد معتاد يا در معرض اعتياد،مى توان پيامد منفى اعتياد و سرنوشت شوم آن را براى آنان تبيين كرد.اين كار،موجب بى رغبتى به اعتياد (زهد به اعتياد) مى گردد و زمينۀ كاهش گرايش به آن را فراهم مى آورد.از مسائل مهم در اين بحث،الگوى ارزيابى پيامد است.همۀ افراد به ارزيابى پيامد مى پردازند؛امّا مهم اين است كه از چه الگويى استفاده مى كنند.به نظر مى رسد در الگوى ارزيابى افراد مستعد يا مبتلا به اعتياد،اين مدل از پيامدها وجود ندارد.اين دست افراد،معمولاً پيامدهاى دور،امّا واقعى،حتمى و پايدار را نمى بينند و فقط بر اساس پيامدهاى نزديك،داورى مى كنند.اين خود از مسائلى است كه مى تواند در تحقيقات تجربى،مورد پژوهش قرار گيرد.

دنيا زاهد مى گردد و نسبت به آخرت،راغب.امام على(ع) با اشاره به اين قاعده مى فرمايد:

أحَقُّ النّاسِ بِالزَّهادَةِ مَن عَرَفَ نَقصَ الدُّنيا. (1)

سزاوارترين مردم به زهدورزى،كسى است كه نقص دنيا را بشناسد.

به همين جهت ايشان براى ترغيب مردم به زهد در دنيا،آنها را به نقص و بى ارزشى دنيا توجّه مى دهد و مى فرمايد:

يا أيهَا النّاسُ،ازهَدوا فِي الدُّنيا؛فَإِنَّ عَيشَها قَصيرٌ،وخَيرَها يسيرٌ. (2)

اى مردم! به دنيا زهد ورزيد؛زيرا كه زندگى آن كوتاه و خيرش اندك است.

بر همين اساس،يكى از خطوطى كه روايات اسلامى دنبال مى كنند،بيان بى ارزشى دنيا و ترغيب به بى ارزش دانستن آن است. (3)وقتى دنيا در چشم انسان بى ارزش شد،رغبت به لذّت هاى آن و به دنبال آن،گرايش به اعتياد كاهش مى يابد.اعتياد يا به خاطر خوش گذرانى است و يا وجود مشكلات زندگى.كسى كه دنيا را بى ارزش بداند،نه اهل خوش گذرانى در آن است و نه از بلاهاى آن بى تاب مى گردد.از همين رو،زمينۀ گرايش به اعتياد كاهش مى يابد.از مسائل مهم در اين بحث،الگوى ارزش گذارى است.اين الگو،براى دنيا بسيار اهميت قائل است.لذا در خوشايندهاى زندگى براى افزايش لذّت،و در ناخوشايندها براى كاهش درد و رنج،به سراغ مواد مى رود.به نظر مى رسد كه افراد مستعد يا مبتلا به اعتياد،دنيا را بسيار ارزشمند مى دانند؛اين مى تواند مورد بررسى هاى ميدانى قرار گيرد.

زمينه هاى گرايش به اعتياد،دورى از الگوى سازندۀ ياد مرگ است.كسانى كه از ياد مرگ غافل اند،به سمت لذّت كشيده مى شوند و بدين وسيلۀ،زمينۀ گرايش به اعتياد فراهم مى شود.اين در حالى است كه ياد مرگ،لذّتجويى را تعديل مى كند و زمينۀ گرايش به اعتياد را از بين مى بَرَد.پيامبر خدا(ص) با تأكيد بر نقش ياد مرگ در تعديل لذّتجويى،به تأثير آن در دو موقعيت خوشايند و ناخوشايند اشاره مى كند و مى فرمايد:

اكثروا ذكر هادم اللذات فانه لم يذكره أحد في ضيق من العيش إلاّ وسعه عليه ولا ذكره في سعة إلّا ضيقها. (1)

درهم شكنندۀ لذّت ها را بسيار ياد كنيد؛كه هيچ كس آن را در تنگناى زندگى ياد نمى كند،مگر آن كه آن را بر وى بگشايد،و در گشايش زندگى ياد نمى كند،مگر آن كه وضعيت را بر وى تنگ كند.

در برخى ديگر از روايات نيز از پيامبر خدا(ص) چنين نقل شده است:

اكثروا ذكر الموت؛فانه يمحص الذنوب ويزهد فى الدنيا.فان ذكرتموه عند الغنى هدمه وإن ذكرتموه عند الفقر أرضاكم بعيشكم. (2)

مرگ را بسيار ياد كنيد؛كه گناهان را از بين مى بَرَد،و نسبت به دنيا بى رغبت مى سازد.پس اگر در توانگرى آن را ياد كنيد،آن را در هم مى شكند،و اگر در فقر آن را ياد كنيد،شما را نسبت به زندگى تان راضى مى سازد.

در اين روايات،دو نكتۀ اساسى وجود دارد:يكى اين كه از ياد مرگ به عنوان«هادم اللذّات»-كه توصيفى براى آن است-،ياد شده است.بر اساس اصل هماهنگى ميان وصف و اثر،معلوم مى گردد كه علّت مهار موقعيت خوشايند و ناخوشايند و كنترل واكنش ها،تعديل لذّتجويى است.از همين جا و بر اساس يك حركت معكوس مى توان فهميد كه يكى از دلايل واكنش منفى،لذّتجويى انسان است.

نكتۀ دوم اين كه از موقعيت ناخوشايند با تعبير«فقر-ضيق»و از موقعيت خوشايند با

ص:52

تعبير«غنى-سعه»ياد شده است.نخستين تعبير در هر كدام از موقعيت ها بيانگر وضعيت عينى (1)زندگى و تعبير دوم،بيانگر وضعيت روانى (2)فرد است.بر اين اساس،ياد مرگ از راه تعديل لذّتجويى،تنگناى روانى دوران ناخوشايند را به گشايش روحى و روانى تبديل مى كند و انسان را نسبت به آن راضى مى سازد.در دوران خوشايند نيز احساس غنى را منهدم و گشايش روانى را-كه موجب سرمستى و غرور مى شود-،تنگ مى نمايد و موجب تعديل مى شود.

همچنين امام صادق(ع) خطاب به ابو بصير مى فرمايد:

يا ابا محمّد اذكر تقطع اوصالك فى قبرك ورجوع احبابك عنك إذا دفنوك فى حفرتك وخروج بنات الماء من منخريك وأكل الدود لحمك؛فان ذلك يسلّى عنك ما أنت فيه. (3)

اى ابا مُحمّد! به ياد بياور بندبند شدن استخوان هايت را،و بازگشت دوستانت از نزد تو وقتى كه تو را در قبرت دفن كردند،و خارج شدن موجودات ريز از دو سوراخ بينى ات را،و خورده شدن بدنت توسّط كرم هاى خاكى را؛كه اين كار،تو را به خاطر آنچه در آن قرار دارى،تسلّى مى دهد.

ابوبصير مى گويد:«به خدا سوگند هيچ گاه مرگ را ياد نكردم مگر آن كه اندوهى كه از امر دنيا داشتم،تسكين يافت».

در اين روايت تصريح شده كه ياد مرگ،موجب كاهش فشار روانى مى گردد و كاهش فشار روانى،زمينۀ گرايش به اعتياد را كاهش مى دهد.

از آنچه گذشت،روشن شد كه ياد مرگ،هم در خوشايند زندگى نقش دارد و هم در ناخوشايند آن و در هر دو موقعيت،موجب مهار پيامدهاى منفى آن مى شود.هر كدام از اين دو موقعيت،ممكن است پيامدهاى منفى اى داشته باشند؛تَرَف (خوش گذرانى) و بَطَر

ص:53

(سرمستى) از يك طرف،و بى تابى از طرف ديگر؛و همان گونه كه پيشتر بارها گفته شد،اين هر دو موقعيت مى تواند زمينۀ گرايش به اعتياد باشد.طبق اين روايات،ياد مرگ،پديده اى است كه در هر دو موقعيت متضاد،كاركرد دارد و پيامدهاى آنها را تعديل مى كند. (1)بر همين اساس،يكى از اقدامات اساسى براى پيشگيرى از اعتياد،استفاده از روش«مرگ يادى»است.

مربيان،روحانيان،مشاوران و تمام كسانى كه با افراد معتاد يا در معرض اعتياد رو به رو هستند،مى توانند ياد مرگ را در مخاطبان به وجود آورند.با اين كار،هم طغيان و سركشى دوران خوشى مهار مى شود و هم غم و بى تابى دوران ناخوشى؛مهار اين دو نيز زمينۀ گرايش به اعتياد را كاهش مى دهد.در اين زمينه،آيات و روايات فراوانى وجود دارد كه مى توان با تكيه بر آنها اين كار را انجام داد. (2)همچنين با تهيۀ ابزار لازم براى اين امر مى توان هم ميزان تأثير اين عنصر را در گرايش به اعتياد سنجيد و هم افراد مستعد را پيش بينى كرد.

تمركز داشتيم كه چگونه مى توان فلسفۀ لذّت را از بين برد.اكنون بحث در اين است كه به جاى آن،چگونه مى توان فلسفۀ خير را به وجود آورد؟براى اين منظور،چند راه وجود دارد كه در ادامه به آنها مى پردازيم.

تقدير كند و حكم كند».در تفسير تقدير نيز سخنانى از اين دست،گفته شده است:«اندازۀ طول و عرض و بقا»، (1)«اندازه نهادن طول و عرض چيزى» (2)و«قرار دادن اندازۀ مهلت ها و روزى ها و بقا و نابودى». (3)

طبق اين احاديث،در نظام آفرينش،همه چيز بر اساس اندازه گيرى و تقدير خاصّى از جهات مختلف،چون طول و عرض و دوام و مهلت ها و روزى ها استوار است.اين امر نشان مى دهد كه همه چيز بر اساس خواست خداوند متعال تنظيم مى شود.كسى كه به اين باور برسد،در برابر اين موقعيت ها آسيب ناپذير مى شود.در حقيقت،اين باور،انسان را در برابر ناخوشى ها و خوشى هاى زندگى،ايمن مى سازد كه از راه تأثيرناپذيرى از دو موقعيت ياد شده،حاصل مى شود.اين،اعجازِ باور به تقدير الهى است.باور به تقدير الهى،انسان را از تأثير نوسانات شديد زندگى،ايمن مى سازد و بدين سان،آرامش و آسايش را به زندگى مى آورد (4)

ص:56

و جايى براى حزن و اندوه،باقى نمى ماند (1)و از اين طريق،نقش مهمّى در كاهش گرايش به اعتياد خواهد داشت.

رسيدن به اين مرحله و ايمن شدن در برابر هر دو موقعيت خوشايند و ناخوشايند،آن چنان مهم است كه از آن به عنوان«حقيقت ايمان»ياد شده است.پيامبر(ص) مى فرمايد:

لِكُلِّ شَيءٍ حَقيقَةٌ،ما بَلَغَ عَبدٌ حَقيقَةَ الإِيمانِ حَتّي يَعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم يَكُن لِيُخطِئَهُ وما أخطَأَهُ لَم يَكُن لِيُصيبَهُ. (2)

هر چيزى حقيقتى دارد.هيچ بنده اى به حقيقت ايمان نمى رسد تا اين كه بداند آنچه به او رسيده،بنا نبوده كه نرسد،و آنچه به او نرسيده،بنا نبوده كه برسد.

در حديث ديگرى از ايشان چنين آمده است:

لا يُؤمِنُ أحَدُكُم حَتّى يُؤمِنَ بِالقَدَرِ خَيرِهِ وشَرِّهِ وحُلوِهِ ومُرِّهِ. (3)

هيچ يك از شما ايمان ندارد،مگر اين كه به خير و شر و شيرينى و تلخى قَدَر،ايمان بياورد.

وقتى كسى به حقيقت ايمان رسيد،آن گاه،شيرينى و لذّت آن را مى چشد.پيامبر خدا(ص) در اين باره مى فرمايد:

لايَجِدُ حَلاوَةَ الإِيمانِ حَتّى يُؤمِنَ بِالقَدَرِ خَيرِهِ وشَرِّهِ حُلوِهِ ومُرِّهِ. (4)

كسى شيرينى ايمان را نمى چشد،مگر اين كه به خير و شرّ و شيرينى و تلخى قَدَر،ايمان بياورد.

ص:57

امام صادق(ع) نيز مى فرمايد:

كانَ أميرُ المُؤمِنينَ(ع) يَقولُ:لا يَجِدُ أحَدُكُم طَعمَ الإِيمانِ حَتّي يَعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم يَكُن لِيُخطِئَهُ وأنَّ ما أخطَأَهُ لَم يَكُن لِيُصيبَهُ وإنَّ الضّارَّ النّافِعَ هُوَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ. (1)

اميرمؤمنان(ع) همواره مى فرمود:«هيچ يك از شما مزۀ ايمان را نمى چشد تا اين كه بداند آنچه به او رسيده،بنا نبوده كه نرسد و آنچه به او نرسيده،بنا نبوده كه برسد،و اين كه زيان رسان و سودرسان،فقط خداوند عزّ وجلّ است.

بنا بر اين،گام نخست،باور به تقديرى بودن امور زندگى است كه نقش مهمّى در كاهش فشارهاى روانى در سختى هاى زندگى دارد كه براى امتحان انسان وارد مى شوند؛امّا اين كه چرا اين باور چنين نتيجه اى دارد،مسئله اى است كه در بحث بعدى روشن مى شود.

حكمت،از صفات خداوند متعال است و بيانگر آن است كه او در ذات خود،حكيم است و هر آنچه انجام مى دهد،جز به مصلحت نيست. (1)از اين رو،هر آنچه خداوند تقدير كرده و حكم مى كند،چه در تشريع باشد و چه در تكوين،جز خير نيست و رضامندى بدين جهت به دست مى آيد.در روايات نيز بر همين مسئله(خير بودن قضاى الهى)،تأكيد شده است. (2)پيامبر اكرم(ص) در بيانى عام مى فرمايد:

في كُلِّ قَضَاءِ اللهِ خِيَرَةٌ لِلْمُؤمِن. (3)

در همۀ قضاهاى خداوند،براى مؤمن،خير است.

ايشان همچنين با شگفتى مى فرمايد:

عَجِبْتُ لِلْمُؤمِنِ،إنَّ اللهَ لَمْ يَقْضِ قَضاءً إلّا كانَ خَيراً لَهُ. (4)

از مؤمن در شگفتم كه خداوند،در بارۀ او حكمى نمى كند،جز اين كه برايش خير است.

امام صادق(ع) نيز مى فرمايد:

إنَّ المُؤمِنَ لَو أصبَحَ لَهُ مَا بَينَ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ،كانَ ذَلِكَ خَيراً لَهُ وَ لَو أصبَحَ مُقَطَّعاً أعضاؤُهُ،كانَ ذَلِكَ خيراً لَهُ. (5)

اگر مابين مشرق و مغرب از آنِ مؤمن گردد،براى او خير است و اگر اعضاى بدنش قطعه قطعه شوند،[باز هم] براى او خير است.

از امام كاظم(ع) نيز حديثى به همين مضمون نقل شده است. (6)همچنين حديث ديگرى از امام صادق(ع) نقل شده كه در آن،از اين وضعيت مؤمن،اظهار شگفتى كرده است. (7)

ص:59

صهيب نقل مى كند كه:يكى از دو نماز مغرب و عشا را با پيامبر خدا(ص) به جا آوردم.وقتى از نماز فارغ شد،خنديد و به ما رو كرد و فرمود:«آيا از من نمى پرسيد كه چرا خنديدم؟».گفتند:خدا و پيامبرش داناترند.فرمود:«از قضاى خداوند براى بندۀ مسلمان در شگفتم! [زيرا] همۀ قضاهاى خداى متعال براى او،خيرند،و كسى نيست كه همۀ قضاهاى خدا برايش خير باشد،جز بندۀ مسلمان». (1)

به هر حال،تقدير خداوند متعال،بر«خير»استوار است و بر همين اساس است كه رضا به قضاى الهى و صبر بر بلاى او و شكر نعمت هايش،توجيه مى يابند.امام صادق(ع) سخنى از خداوند متعال نقل مى كند كه رضا،صبر و شكر را بر پايۀ اصل«خير بودن قضا»استوار نموده است:

عَبدِيَ المُؤمِنُ لا أصرِفُهُ في شَيءٍ إلّا جَعَلتُهُ خَيراً لَهُ،فَليَرضَ بِقَضائي،وَليَصبِر عَلى بَلائي،وَليَشكُر نَعمائي،أكتُبهُ-يا مُحَمَّدُ-مِنَ الصِّدّيقينَ عِندي. (2)

بندۀ مؤمنم را در چيزى نمى افكنم،جز اين كه آن را برايش خير قرار مى دهم.پس بايد به حكم من خشنود،بر بلاى من شكيبا،و براى نعمت هاى من،سپاس گزار باشد.اى محمّد! او را جزو راستانِ نزد من بنويس.

در حديث ديگرى از امام صادق(ع)،خداوند متعال به صورت ريزتر،به برخى مصداق ها نيز اشاره كرده و عناوين سه گانه را بر همان اصل بنيادين،بنا نهاده است:

يا موسَى بنَ عِمرانَ،ما خَلَقتُ خَلقاً أحَبَّ إلَيَّ مِن عَبدِيَ المُؤمِنِ،فَإِنّي إنَّما أبتَليهِ لِما هُوَ خَيرٌ لَهُ،واُعافيهِ لِما هُوَ خَيرٌ لَهُ،وأزوي عَنهُ ما هُوَ شَرٌّ لَهُ لِما هُوَ خَيرٌ لَهُ،وأنَا أعلَمُ بِما يَصلُحُ عَلَيهِ عَبدي،فَليَصبِر عَلى بَلائي،وَليَشكُر نَعمائي،وَليَرضَ بِقَضائي،أكتُبهُ فِي الصِّدّيقينَ عِندي،إذا عَمِلَ بِرِضائي وأطاعَ أمري. (3)

ص:60

اى موسى بن عمران! آفريده اى كه نزد من محبوب تر از بندۀ مؤمنم باشد،نيافريدم؛چرا كه او را به چيزى كه برايش خير است،گرفتار ساختم و او را با چيزى كه برايش خير است،آسايش بخشيدم و او را از چيزى كه برايش بد بود،به خاطر چيزى كه برايش خير بود،باز داشتم،و من به چيزى كه بندۀ من بدان سر و سامان مى گيرد،داناترم.پس بايد بر بلاى من شكيبا،براى نعمت هاى من سپاس گزار،و به حكم من خشنود باشد.او را جزو راستانِ نزد من بنويس،هنگامى كه مطابق خشنودىِ من رفتار كرد و فرمان مرا پيروى نمود.

در برخى از روايات،از تعبير«حسن»به جاى خير استفاده شده است.پيامبر خدا(ص) خداوند را با عنوان«حسن القضاء»ياد كرده است (1)و امام زين العابدين(ع) خداوند را به همين جهت،مى ستايد. (2)همچنين در برخى ديگر از روايات،از تعبير«حكمت»استفاده شده است.امام على(ع) قضاى الهى را حكيمانه و عالمانه مى داند. (3)

از آنچه گذشت،روشن مى گردد كه خواست خداوند،هر چند ناخوشايند به نظر آيد،از خواست بشر،هر چند خوشايند به نظر آيد،بهتر است؛زيرا خواست خداوند متعال،مبتنى بر خير پنهان،امّا پايدار است و خواست بشر،مبتنى بر خير آشكار و شرّ پنهان و پايدار.پيامبر خدا(ص) در اين باره مى فرمايد:

اختِيارُ الله ِ لِلعَبدِ ما يَسوؤُهُ،خَيرٌ مِنِ اختِيارِهِ لِنَفسِهِ ما يَسُرُّهُ. (4)

اين كه خداوند براى بنده چيزى را كه براى او ناخوشايند است،

ص:61

برگزيند،بهتر است از اين كه بنده براى خودش چيزى را كه مسرورش مى سازد،برگزيند.

اين نوع تفسير،موجب احساس سودمندى در حوادث ناخوشايند و احساس مسئوليت در خوشايندهاى زندگى مى گردد و بدين شكل،از ابتلا به اعتياد به خاطر تفسير تلخ از حوادث ناخوشايند و احساس آزادى در موقعيت هاى خوشايند،جلوگيرى مى كند.

براى اين كه خير بودن تقديرهاى خداوند متعال براى مخاطب جا افتد،مى توان از روش هاى زير استفاده نمود:

چيزى جز آن نمى انديشد.اين نظام،توان ارزيابى خير بودن امور را دارد و مى توان براى شناخت خير به آن متّكى شد.در آيۀ شريف (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ ) 1 كه يك قانون است،به خوبى تفاوت اين دو نظام ارزيابى،مشخّص است.اين قانون به خوبى نشان مى دهد كه گاه خير و سعادت واقعى انسان در محنت و رنج است و لذّت،رهاوردى جز شرّ و بدى ندارد.بر همين اساس در آغاز اين آيه،مسئلۀ جنگ را-كه امرى سخت و پُر محنت است-،طرح مى كند و با استناد به اين قاعده بيان مى دارد كه هر چند از آن ناخرسنديد،امّا خير شما در آن است و طبيعتاً مردم از تَرك جنگ خرسند مى شوند و شرّ آنان در آن است.

در جاى ديگرى،مسئلۀ ناخرسندى از همسر را طرح مى كند و مى فرمايد كه اگر از زنانتان خوشتان نيامد،فوراً آنان را طلاق ندهيد؛چه بسا از چيزى خوشتان نمى آيد،ولى خداوند متعال در آن براى شما خير فراوان قرار مى دهد: (فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً). 2

در طرف مقابل،ثروت را مورد بحث قرار مى دهد كه براى مردم،لذّت بخش است؛امّا مى فرمايد گمان نكنيد كه اين،مايۀ خير براى آنان است! (وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ ) 3 گناه نيز لذّتبخش است،امّا تباهى به بار مى آورد و طاعت،سخت است،امّا سعادت و موفّقيت به ارمغان مى آورد. (1)

از آنچه گذشت،روشن مى شود كه خيرگرايى با لذّت گرايى،در تضاد است و نظام ارزيابى خيرگرا بايد از لذّت محورى به دور باشد.هر چند اسلام لذّت ستيز نيست،امّا فلسفۀ خود را نيز بر آن قرار نداده است.رويكرد اساسى اسلام-همانند همۀ اديان اصيل-بر سعادت و خوش بختى دنيا و آخرت انسان قرار دارد.از اين رو در معارف اسلامى با مفاهيمى همچون سعادت،خَير،فلاح،فوز و...رو به رو هستيم.

ص:63

آنچه مهم است اين كه مركز ثقل آموزه هاى اسلام،لذّت نيست؛بلكه خير و صلاح انسان است.اين،رويكردى ديرين است كه پيشينۀ آن به همۀ اديان آسمانى الهى و پيامبران الهى باز مى گردد.بنا بر اين،بايد نظام ارزيابى و داورى افراد مستعد يا مبتلا به اعتياد را تغيير داد.اساساً يكى از موضوعاتى كه در اعتياد قابل بررسى ميدانى است،نظام داورى و ارزيابى افراد است.به نظر مى رسد افراد معتاد،از نظام داورى لذّت گرا استفاده مى كنند و به همين جهت،افرادى نيز كه چنين نظامى داشته باشند،بيشتر در معرض ابتلا به اعتياد قرار خواهند گرفت و مى توان از اين سنجش،به عنوان پيش بينى كنندۀ اعتياد استفاده نمود.

ما گرداند! موسى(ع) گفت:پروردگارا! بنى اسرائيل،از كار تو به فرياد آمدند.خدا فرمود:«اى موسى! براى چه؟».گفت:از من درخواست كردند كه از تو بخواهم هر گاه آنان اراده كردند،آسمان را ببارانى و هر گاه اراده كردند،آن را از بارش باز دارى.تو هم پذيرفتى؛امّا آن را به ضررشان گرداندى! خدا فرمود:«اى موسى! من براى بنى اسرائيل،تقدير كرده بودم؛ولى آنان به مقدّرات من راضى نشدند.پس،خواسته شان را پذيرفتم و نتيجه اش اين شد كه ديدى». (1)

بنيان كرده است.در اين فلسفه،انسان نه در پى لذّت و گريز از رنج است،و نه در پى رنج و گريز از لذّت؛بلكه به دنبال كسب خير و صلاح است و اين را نيز بر اساس تفكّر توحيدى،در اين مى داند كه اوّلاً همه چيز به تقدير خداوند متعال است و ثانياً همۀ تقديرهاى او مبتنى بر خير است.اگر كسى به اين دو،باور پيدا كند،فلسفۀ خير را مبناى كار خود قرار مى دهد و در اين صورت،خوشى ها او را از مسير درست خارج نمى كنند و به اعتياد نمى كشانند،و ناملايمات نيز او را بى تاب نمى كنند و به اعتياد سوق نمى دهند.بنا بر اين،از مهم ترين كارهايى كه مى توان انجام داد،تغيير رويكرد لذّت،و تعديل لذّتجويى و تنظيم زندگى بر مبناى فلسفه خير است.

ص:66

كرده اند.اين بدين معناست كه احتمالاً دانشجويان تقريباً به يك ميزان هم طالب آرامش و هم كسب لذّت هستند و حتّى ترجيح مى دهند از راه غيرمنطقى به آنها برسند. (1)

اسميت در نظريۀ اثرات ادراك شدۀ مصرف مواد،معتقد است كه عامل اصلى گرايش عام به اعتياد،ماهيت رضايت بخشى و خودارتقادهندگى مواد مخدّر است.وى منشأ رفتارهاى انسان را«تأمين حسّ رضامندى»مى داند و معتقد است كه افراد به همين دليل به مصرف مواد روى مى آورند.وى در پاسخ با اين پارادوكس (خلافْ آمد) كه مصرف مواد معمولاً موجب چنين وضعيت پايدارى نمى گردد،چنين مى گويد كه افراد معتاد،معمولاً پيامدهاى ادراك شدۀ مواد مخدّر را،يا اساساً تشخيص نمى دهند و يا به درستى تفسير نمى كنند! وى از اين حالت مواد مخدّر،به عنوان«وسوسه انگيزى مزاياى ادراك شده»ياد مى كند و تأكيد دارد كه معتادان،چون اثر مثبت آن را بيشتر مى دانند،لذا به مصرف آن روى مى آورند. (2)

با توجّه به بيان يادشده،بخشى از تحقيقات و نظريه هاى مشهور در زمينۀ گرايش به اعتياد،مرتبط با لذّتگرايى منفى خواهد بود.ديويد آسوبل،در تبيين رويكرد تعاملى به مواد مخدّر-كه عوامل چندگانه را به عنوان سبب اعتياد معرفى مى كند-،از سه چيز به عنوان عوامل مستعدكننده ياد مى كند كه سومين آن را اثر«تعديل كنندگى»مواد مخدّر براى شخصيت هاى ناقص (3)معرفى مى كند و مهم ترين اثر را نيز سرخوشى و نشاط آورى مى داند كه موجب رضايتمندى سريع،بى زحمت و بهبود فرد معتاد مى گردد.وى اين عامل را قابل قبول ترين پايه براى مقوله بندى بيمارى شناختى معتادان مى داند و معتقد است كه اكثر معتادان به مواد مخدّر در اين گروه طبقه بندى مى شوند.همچنين وى معتقد است كه افراد معتاد تجربه كرده اند كه با مصرف مواد،هر چند به صورت موقّت،امّا به هر حال،حالت منفى آنها از بين مى رود و جاى خود را به سرخوشى و لذّت مى دهد. (4)اين نشان مى دهد

ص:68

كه الگوى لذّتِ حال،تا چه اندازه در گرايش به اعتياد مؤثّر است.

رضامندى،مبتنى بر يك واقعيت الهى و باور انسانى است؛بدين معنا كه خير بودن،واقعيتى الهى در قضا و قدر است كه اگر شناخته شود و انسان آن را باور كند،به رضامندى دست مى يابد. (1)

بر اساس تفكّر توحيدى،موقعيت هاى پيش آمده براى بندۀ معتقد،يك«خير»يا«حكمت»نهفته محسوب مى شود.هر چند سطوح اعتقادى افراد به خالق حكيم،ممكن است متفاوت باشد،ولى اصل موضوع خيرخواهى مطلق الهى از سوى همۀ معتقدان به او پذيرفته شده است.اين باور،به فرد،نگاهى مثبت به زندگى مى دهد و رضامندى را به وجود مى آورد و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.ولى در صورت ضعيف بودن پايه هاى اعتقادى به تدبير و حكمت در طبيعت،برگشت قضاوت فرد به متّهم كردن خود و ديگران مى شود و اساس نارضايتى،خصومت و بدبينى با خود يا جامعه را بنيان خواهد گذاشت و همين امر،موجب گرايش به اعتياد در برخى افراد مى گردد.در زندگى توحيدى،با اين كه اعتقاد بر اين است كه تمام امور،مستند به خداست،ولى اتّفاقاتى كه بر اساس روابط ظاهرى،مستند به بشر نيست،به طور قطع از ديد همۀ معتقدان،مستند به خداست.بدين صورت كه خداى حكيم،با تدبير خود،هر حادثه و اتفاقى را كه مستند به خودش باشد،بر اساس خيرخواهى خود تجويز مى كند.

امّا امور ناخوشايند زندگى را مى توان به دو گروه متمايز كرد.گروه اوّل از ناملايمات،ناشى از رفتارهاى اختيارى خود انسان است كه شكل مى گيرند:

(ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ ) 2.

هر خوبى كه به تو مى رسد از خداست،و هر بدى كه به تو مى رسد از خود تو است).

اين ناملايمات،هم ظاهرى ناخوشايند دارند و هم باطنى ناخوشايند؛ولى در پيدايش آنها خود انسان مقصّر است.گروه دوم ناملايمات،ناشى از خير و حكمت الهى است،ولى

ص:70

فرد بى دين يا ضعيفْ ايمان،ممكن است آن را شرّ تصوّر كند.به طورى كه در ظاهر،اتّفاقى ناملايم به نظر مى آيد،ولى در واقع چنين نيست؛بلكه آن پيش آمد،خير است.اين جاست كه گروهى از افراد سُسْت ايمان و يا نادان،ممكن است به ترديد بيفتند و در خير بودن آن،شك كنند.اصولاً داشتن درك متفاوت از پديده هاى نامطلوب زندگى،يا نيازمند توانايى هاى عقلى عادى است و يا نيازمند ايمانى قلبى به مبدأ هستى و مقصد زندگى.لذا آن گروه از افراد كه به دلايل عدم تحوّل استعدادهاى خدادادى و يا اختلالات روان شناختى حادّ منجر به سايكوز،گرايش به سوء مصرف مواد دارند،به طور طبيعى از مواهب عقل و ايمان خود بهرمند نخواهند بود؛امّا اگر يك فرد متوسط از نظر رشد عقلى و اعتقاد به ماوراء را در نظر بگيريم،انتظار هست كه بتواند درك درستى از پديده هاى طبيعت و زندگى داشته باشد؛امّا در صورتى كه دچار نارسايى در تحوّل عقلى شده باشد يا غفلت و نادانى از لوازم درك عقل وجود داشته باشد،پيش آمدهاى متعدد از ناملايمات زندگى،ممكن است به بدبينى آنها نسبت به نظام خلقت و ارادۀ الهى منجر شود و بقيۀ ايمانشان را هم از دست بدهند.قرآن كريم به اين نكته يادآور مى شود كه اگر با دستورهايى از خداوند روبه رو شُديد كه به نظر شما سخت و ناخوشايند بود،به صِرف اين احساس خود،قضاوت نكنيد و ممكن است در واقع برايتان خير باشد:

(عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ). 1

چه بسا چيزى را ناخوش داشته باشيد و آن براى شما خير باشد و چه بسا چيزى را دوست داشته باشيد و آن براى شما شرّ باشد؛و خدا مى داند و شما نمى دانيد.)

راز پذيرش تقديرات الهى به عنوان يك اتفاق حسنه يا امر خير،نيازمند پذيرفتن اين مقدمات است كه اوّلاً قاعدۀ اوّليه در ذات بشر،خيرپذيرى اوست.ثانياً آنچه خداوند متعال تقدير و قضا نموده،مبتنى بر خير است و اصولاً از حكمت خداوند به دور است كه جز خير،

ص:71

كارى انجام دهد.ثالثاً خير بودن امور،هميشه آشكار نيست و گاهى پنهان است و اين نيز يك واقعيت است.با توجّه به اين نكته،تناقضى كه در بدو امر به ذهن مى آمد،برطرف مى شود. (1)از آن جا كه فرد معتاد يا در معرض اعتياد،معمولاً زود قضاوت مى كند و از اسرار امور،ناآگاه است،اغلب به قضاوت ظاهرى خود اكتفا مى كند و از پرداختن به تفكّر بيشتر و رمزگشايى امور ناملايم،طفره مى رود.واقعيت هاى زندگى انسان،شامل لايه هاى عميق ترى است كه با ظاهر آن متفاوت است.در صورت توجّه فرد معتاد يا در معرض اعتياد به اين امور پنهان و پذيرش قلبى آنها ضمن ايجاد رضايت واقعى از زندگى،احساس وجدان و سپاس و ستايش نسبت به خداوند،حاصل خواهد شد و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.البته ممكن است حمكت بسيارى از تقديرها براى انسان معلوم نشود و در حدّ فهم او نباشد؛ولى انسان مؤمن در چنين مواردى،با استعانت از ايمان و يقينى كه به مبدأ آفرينش خود و صفات واقعى او دارد،مطمئن مى شود كه در امور پيش آمده اى كه خود سبب نبوده و به تقدير مستند است،حكمت الهى،جارى است.

حكمت الهى در منتهاى درجۀ خود،مملو از خير است و تصوّر شر در آن محال است.در نتيجه،يكى از نتايج خيرپندارى و خيرگرايى در مقدّارت زندگى،علاوه بر رضامندى از زندگى و افزايش ميزان صبر در مشكلات،اين است كه موجبات سپاس گزارى يا شكرگزارى بندۀ معتقد به خدا را فراهم مى سازد؛سپاس از وجود نعمت هاى موجود و قابل درك و نيز سپاس از نعمت هاى بى انتهاى الهى كه قابل درك نيستند،ولى با اعتقاد به تدبير حكيمانه و خضوع در برابر خير مطلق،در حقّ بندگان جارى شده است.بديهى است كه چنين ديدگاهى موجب رضامندى از زندگى مى گردد و تصوّرات منفى را دور مى كند و در نتيجه،از ابتلا به اعتياد پيشگيرى مى نمايد.

بودن،پايۀ رضامندى است.همچنين بيان شد كه براى خيرباورى بايد نظام ارزيابى خيرگرا داشته باشيم.حال اگر اين خير بودن توسط فرد معتاد يا در معرض اعتياد شناخته شود،رضامندى را به وجود مى آورد.علّت بسيارى از نارضايتى هايى كه منجر به اعتياد مى شود،اين است كه فرد،خير واقعى را نمى شناسد و آن را در زندگى خود نمى يابد.اگر زندگى انسان بر اساس معيارهاى واقعى مبتنى بر خير باشد،امّا فرد آن را درك نكند،زندگى خود را بَد ارزيابى مى كند و ناراضى مى شود و به اعتياد گرايش پيدا مى كند.اين جاست كه ميدان عمل فرد و نقش آفرينى وى شكل مى گيرد.اين كه فرد معتاد چگونه خير را ارزيابى مى كند و چه چيزى را خير مى داند،خود مسئلۀ مهمّى است كه مى تواند منشأ تحقيقات تجربى شود.به نظر مى رسد كه افراد معتاد از الگوى خاصى در ارزيابى خير استفاده مى كنند كه منطبق با واقعيت ها نيست و به همين جهت،گرايش به اعتياد پيدا مى كنند.اگر چنين باشد،مى توان امكان گرايش به اعتياد كسانى را نيز كه از الگوى مشابه استفاده مى كنند،پيش بينى كرد.

فعاليت مشاوران نيز در همين قلمرو معنا مى يابد.اگر فرد،به تنهايى يا به كمك ديگران،خير بودن تقدير الهى را درك كرد،احساس رضامندى در وى به وجود مى آيد.بسيارى از نارضايتى ها به خاطر درك نكردن خير بودن آنهاست.افراد معتاد يا در معرض اعتياد،تقديرهاى خداوند را شر ارزيابى مى كنند و به همين جهت،ناراضى مى گردند.اين در حالى است كه واقعيت امر چنين نيست.اين نارضايتى،معلول ناهماهنگى ميان شناخت فرد با واقعيت است.از توانمندى هاى لازم براى رضامندى،توانمندى در شناخت خير و تميز آن از شر است.اين در حقيقت وجه تمايز انسان از حيوان است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:«هر كس خير را از شرّ،باز نشناسد،همچون چارپايان است». (1)

به همين جهت،يكى از رسالت هاى متون دينى،معرّفى خير و شر است.از آن جا كه وحى به مصلحت ها و مفسده هاى واقعى بشر احاطه دارد،بهترين و مطمئن ترين منبع

ص:73

براى خيرشناسى است. (1)خداوند متعال و معصومان(عليهم السلام) با معرّفى خير و ابعاد گوناگون آن،اطلاعات لازم در اين باره را ارائه نموده اند. (2)

كتاب خير و بركت در قرآن و حديث،به تفصيل روايات اين موضوع را گردآورده و به شيوه اى مناسب،طبقه بندى نموده است.همچنين در بخش هاى ديگر روايات نيز به تناسب هر موضوعى،ابعاد مختلف خير بودن تقديرهاى خداوند متعال بيان شده است.به جهت دامنه دارى اين مباحث،از وارد شدن به آنها در اين جا خوددارى مى كنيم و به منابعش ارجاع مى دهيم.آنچه مهم است اين كه قرآن و حديث،دو منبع مهم براى شناخت خيرند.از اين رو،مراجعه به متون دينى مى تواند فرد را براى شناخت خير كمك نمايد.اگر خير و شرّ واقعى شناسايى شوند،احساس نارضايتى از بين خواهد رفت.از اين رو،يكى از آموزش هايى كه بايد افراد معتاد يا در معرض اعتياد ببينند،شناخت خير و شرّ واقعى است.با اين كار،نظام ارزيابى فرد از زندگى،مطابق با واقعيت شكل مى گيرد و احساس بَد از تقديرهاى خداوند از بين مى رود.لذا نيازى به پناه بردن به اعتياد باقى نمى ماند.

كه انتظارات انسان چگونه بايد تنظيم شود تا در خوشايند و ناخوشايند،موجب واكنش مثبت گردند و رضامندى را به وجود آورند؟

در ادامه،مناسبات انتظارات با واقعيت ها را بررسى مى كنيم تا روشن شود كه چه الگويى از تنظيم انتظارات،موجب پيشگيرى از واكنش منفى به خوشايند و ناخوشايند مى گردد و واكنش مثبت را به وجود مى آورد و در نتيجه،مانع گرايش به اعتياد مى گردد.

متعال وضع مى گردند-،تغيير ناپذيرند.امام على(ع) در سفارش به فرزندش امام حسن(ع) بر اين نكته تأكيد مى كند و مى فرمايد:

اعلم...أنَّ الدُّنيا لَم تَكُن لِتَستَقِرَّ إلاّ عَلى ما جَعَلَهَا اللّه ُ عَلَيهِ مِنَ النَّعماءِ وَالاِبتِلاءِ وَالجَزاءِ فِي المَعادِ،أو ما شاءَ مِمّا لاتَعلَمُ. (1)

بدان...به درستى كه دنيا،جز بر آن روال كه خداوند قرارش داده است بر برخوردارى و گرفتارى (/آزمايش) و سزادهى در معاد،و يا آنچه كه او خواسته است و تو نمى دانى،قرار نمى گيرد.

از اين رو،سعى در تغيير واقعيت ها و تطبيق آنها با انتظار خود،آب در هاون كوبيدن و تلاشى بيهوده است كه نتيجه اى جز افزايش درد و رنج و گسترش نارضايتى ندارد.افراد معتاد يا در معرض اعتياد مى خواهند دنيا را با انتظاراتشان هماهنگ سازند و همين،عامل نارضايتى و گرايش به اعتياد مى گردد.

از آنچه گذشت چنين به دست مى آيد كه راه درست،تغيير انتظارات و تنظيم آنها با واقعيت هاست.قوانين زندگى،تغييرناپذيرند.فرد معتاد يا در معرض اعتياد بايد انتظارات خود را با شرايط دنيايى كه در آن زندگى مى كند،تطبيق دهد تا راحت زندگى نمايد.اين يعنى هماهنگ سازى انتظارات با واقعيت ها.وقتى فرد معتاد يا در معرض اعتياد،انتظار خود را با واقعيت ها هماهنگ ساخت،انتظارات او واقع گرايانه خواهند شد و در نتيجه،موجب احساس ناكامى نمى گردند و بدين سان،رضامندى از زندگى به دست مى آيد.

الهى،گاه در ادبيات دين با تعبير يقين به كار مى رود.بر اساس برخى روايات اسلامى،نارضايتى،ريشه در ضعف يقين دارد.پيامبر(ص) در تبيين رابطۀ ميان يقين با رضامندى،به قوانين تنظيم شده از سوى خداوند متعال در اين باره اشاره مى كند و مى فرمايد:«خداوند با حكمت و فضل خودش،آسايش و شادمانى را در يقين و رضا قرار داده است و اندوه و حزن را در شك و نارضايتى». (1)

باور به واقعيت هاى هستى،موجب رضامندى مى گردد و رضامندى،آسودگى و شادمانى را در پى دارد.پس مى توان گفت كه يقين،بهترين دفع كنندۀ اندوه است. (2)بر همين اساس در برخى روايات،به روشنى،رابطۀ واقعيت شناسى دنيا با آسايش روانى انسان،مورد بحث قرار گرفته است.پيامبر (ص) در بارۀ اين اصل مى فرمايد:

لَو تَعلَمونَ مِنَ الدُّنيا ما أعلَمُ لَاستَراحَت أنفُسُكُم مِنها. (3)

اگر از دنيا آنچه را من مى دانم،شما هم مى دانستيد،جان هاى شما از آن،احساس راحتى مى كرد.

بنا بر اين،يكى از مسائل مهم در اين بحث،واقعيت شناسى دنياست.در راستاى آنچه گفتيم،بسيارى از متون دينى،به تبيين ماهيت دنيا پرداخته اند.مأموريت تمام متونى كه دربارۀ دنيا سخن رانده اند،آشنا كردن مردم با واقعيت دنياست.در ادامه،اين موضوع را به اختصار بيان مى كنيم.

مى شود؛ 1امّا در دنيا اين گونه نيست.دنيا به جهت ماهيت و هدفى كه براى آن در نظر گرفته شده،برنامۀ خاصى دارد كه انسان بايد خود را با آن تنظيم كند و انتظاراتش را با آن هماهنگ سازد.ما به دنيا نيامده ايم تا آن گونه كه مى خواهيم زندگى كنيم و آن طور كه دوست داريم،آن را تنظيم نماييم؛بلكه به دنيا آمده ايم تا هنر و مهارت خود را در هماهنگ شدن با كش و قوس هاى زندگى نشان دهيم.افراد معتاد يا در معرض اعتياد،معمولاً انتظار دارند برنامۀ دنيا،طبق خواستۀ آنها تنظيم شود و هر چه مى خواهند محقّق شود؛حال آن كه،اين،با واقعيت دنيا ناسازگار است.دنيا آزمون بزرگ زندگى است و تعيين برنامۀ آن،از اختيار ما خارج است؛امّا چگونگى پاسخ و واكنش ما،در اختيارمان است.

اگر فرد معتاد يا در معرض اعتياد،از دنيا انتظار بهشت داشته باشد،ميان انتظارات و واقعيت هاى زندگى،ناهماهنگى به وجود خواهد آمد و اين ناهماهنگى،به ناكامى مى انجامد و ناكامى،فشار روانى و تنيدگى انسان را به شدّت افزايش مى دهد و در نتيجه،موجب احساس نارضايتى از زندگى مى گردد؛امّا اگر دنيا را آن گونه كه هست بشناسيم و بپذيريم و بر اساس شرايط موجود،به برنامه ريزى و فعّاليت بپردازيم،مى توانيم اميدوار باشيم كه به رضايت از زندگى دست يابيم.

در بهشت،آنچه را بخواهيم مى شود؛امّا در دنيا آنچه را مى شود بايد خواست.اين،يك اصل در احساس رضايت از زندگى است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:هرگاه آنچه را خواستى نشد،اهميت نده كه چگونه هستى 2و آنچه را هست،سخت مگير 3و آنچه را شد،بخواه. 4اگر انسان زندگى را سخت نگيرد و آنچه را هست بپذيرد،اوّلاً به رضامندى دست مى يابد و ثانياً توان واكنش مثبت را به دست مى آورد و ثالثاً در يك آرامش خاصى

ص:78

زندگى خواهد كرد (1)و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.

اساساً راحتى،براى دنيا آفريده نشده و بديهى است كه طلب كردن آنچه وجود ندارد،مايۀ رنج و عذاب مى شود.پيامبر خدا(ص) در اين باره مى فرمايد:

إنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ يَقولُ:...وُضِعَتِ الرّاحَةُ فِي الجَنَّةِ وَالنّاسُ يَطلُبونَها فِي الدُّنيا فَلا يَجِدونَها. (1)

همانا خداوند عزّ وجلّ مى فرمايد:«...من،آسايش را در بهشت قرار دادم و مردم،آن را در دنيا مى جويند و از اين رو،آن را نمى يابند».

جستجوى چيزى كه وجود ندارد،به ناكامى منجر مى شود و احساس ناكامى،موجب افسردگى و نارضايتى خواهد شد.پيامبر خدا(ص) در روايت ديگرى،به جنبۀ ديگرى اشاره مى كند و مى فرمايد:«هركس چيزى را طلب كند كه آفريده نشده،خود را به زحمت مى اندازد و چيزى نصيب او نمى گردد».پرسيدند:اى پيامبر خدا! آنچه آفريده نشده،چيست؟فرمود:«راحتى در دنيا». (2)انسان،خواهان راحتى و آسايش است.لذا از دنيا انتظار راحتى و خوشى دارد؛حال آن كه چنين چيزى در دنيا وجود ندارد و همين خواسته،مايۀ ناراحتى و نارضايتى وى را فراهم مى كند! همين واقعيت،يكى از امورى است كه امام صادق(ع) به اصحاب خود آموزش مى دهد تا زندگى بهترى داشته باشند.روزى ايشان،خطاب به اصحاب خود فرمود:

«لا تَتَمَنَّوُا المُستَحيلَ؛ محال را آرزو نكنيد!».اصحاب با تعجّب پرسيدند:«چه كسى محال را آرزو مى كند؟».حضرت با صراحت فرمود:

«أنتُم،ألَستُم تَمَنَّونَ الرّاحَةَ فِي الدُّنيا؟؛ شما،آيا آرزوى آسودگى [مطلق] در دنيا نداريد؟».اصحاب گفتند:آرى.آن گاه امام(ع) فرمود:

«الرّاحَةُ لِلمُؤمِنِ فِي الدُّنيا مُستَحيلَةٌ؛ آسودگى [ مطلق] در دنيا براى مؤمن،محال است». (3)

اگر انسان بداند دنيا جاى راحتى نيست،راحتْ زندگى مى كند و از ناملايمات،به تنگ نمى آيد. (4)شخصى از گرفتارى خود به امام صادق(ع) پناه مى برد.امام(ع)،وى را به صبر

ص:80

دعوت مى كند و پس از مدّتى سكوت،به وى مى فرمايد:«از زندان كوفه برايم بگو كه چگونه جايى است؟».وى گفت:تنگ و متعفّن با بدترين زندانبانان! امام (ع) به وى فرمود:

«فَإِنَّما أنتَ فِي السِّجنِ فَتُريدُ أن تَكونَ فيهِ في سَعَةٍ؟امّا عَلمتَ أنَّ الدُّنيا سِجنُ المُؤمِنِ؟؛ همانا تو اكنون در زندان هستى.آيا مى خواهى درون آن،در گشايش باشى؟آيا نمى دانى كه دنيا زندان مؤمن است؟». (1)

در اين بيان،به واقعيت زندگى-كه همان سختى هاى آن است-اشاره شده است.امام(ع)،با توجّه دادن آن شخص به اجتناب ناپذيرى سختى هاى زندگى و با تصحيح انتظار وى از زندگى،توان مقاومت وى را بالا مى بَرَد و از فشار روانى وى مى كاهد.اگر انسان بداند كه دنيا جاى راحتى نيست،راحت زندگى مى كند و از ناملايمات،به تنگ نمى آيد.پيامبر خدا(ص) در اين باره مى فرمايد:

أيُّهَا النّاسُ! هذِهِ دارُ تَرَحٍ لا دارُ فَرَحٍ ودارُ التِواءٍ لا دارُ استِواءٍ،فَمَن عَرَفَها لَم يَفرَح لِرَجاءٍ ولَم يَحزَن لِشَقاءٍ. (2)

هان اى مردم! اين [دنيا]،خانۀ رنج است،نه خانۀ سرور،و خانه اى است پيچيده،نه خانه اى ساده.از اين رو،هركس آن را بشناسد،با برآورده شدن آرزويى،مسرور نمى شود و با ناكام شدن،اندوهگين نمى گردد.

در اين بيان نورانى،امام(ع)،نخست به معرّفى واقعيت دنيا پرداخته است و سپس به نقش شناخت و آگاهى يابى از اين واقعيت اشاره مى كند و مى فرمايد كه:هماهنگى شناخت انسان با واقعيت دنيا،موجب مى گردد كه نه از خوشى هايش سرمست شويم و نه از ناخوشى هايش غمين و افسرده.ميان اين دو واكنش نيز همبستگى وجود دارد.آنان كه از ناخوشى ها شاكى و ناراضى مى شوند،در خوشى ها نيز سرمست و مغرور مى گردند و هر دو واكنش،ريشه در شناخت نادرست و ناهماهنگ از نظام هستى دارد.دنيا،هم سختى دارد و هم خوشى.فقدان شناخت صحيح،موجب دو نابه هنجارى مى شود:سرمستى در

ص:81

خوشى ها و افسردگى در ناخوشى ها.

اين حالت،خود،عاملى براى افزايش فشار روانى در سختى هاست.كسى كه در اوج مستى و غرور قرار دارد و انتظار ناخوشى نيز از دنيا ندارد،وقتى با سختى هاى زندگى مواجه مى شود،رنج او چند برابر مى گردد؛زيرا سختى،خود،رنجى دارد و انتظار ناخوشى نداشتن،عامل ديگرى براى افزايش فشار روانى است و روبه رو با سختى به گاه غرور و سرمستى،رنج موقعيت را به شدّت افزايش مى دهد؛ولى اگر فرد معتاد يا در معرض اعتياد بپذيرد كه سختى ها جزء اجتناب ناپذير زندگى اند،بهتر مى تواند با آنها كنار آيد و موقعيت ناخوشايند را مديريت نمايد.همين امر موجب كاهش گرايش به اعتياد مى گردد.از اين رو در آموزش هاى پيشگيرانه بايد افراد را با اين واقعيت از دنيا آشنا كرد. (1)اگر افراد بدانند كه دنيا جاى راحتّى نيست،نارضايتى پيدا نخواهند كرد و در اين صورت،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.

امّا براى دنيا آفريده نشده ايم. (1)دنيا نيز همه چيز هستى نيست و اين جا همۀ حيات انسان نيست. (2)اگر زندگى انسان،محدود به اين دنيا نيست و دنيا توقّفگاهى براى حيات جاويد است،پس نه كاستى هاى آن آزاردهنده و غير قابل تحمّل است و نه برخوردارى هاى آن فريبنده.

بنا بر اين،يكى از اقدامات پيشگيرانه،آموزش اين حقيقت است كه دنيا را بايد گذرگاه آخرت دانست،نه خانۀ زندگى و قرارگاه حيات.اگر افراد به اين واقعيت،واقف شوند،كاستى ها و سختى هاى آن را تحمّل خواهند كرد؛چون موقّت و غير اصيل است.آنچه تحمّل ناپذير است،كاستى هاى سراى جاويد و اصيل است.در اين باره،موارد متعدّدى در روايات اسلامى آمده اند كه مى توانند گذرگاه بودن را تبيين كنند و در تهيۀ بسته اى آموزشى كمك نمايند؛ولى به جهت اختصار،از ذكر آنها خوددارى مى كنيم. (3)

دائم چون و چرا مى كردند،كه چرا به ما اجازۀ قتال داده نمى شود؟ولى همين كه اسلام نيرو گرفت،و مسلمانان،مأمور به جنگيدن شدند،طائفه اى از آنان از كفّار به همان مقدار كه از خدا مى ترسيدند و بلكه بيش از آن،دچار وحشت شدند و گفتند:چرا نبرد را بر ما واجب كرد،با اين كه عمر آدمى در دنيا كوتاه و اندك است؟چرا خداى تعالى مضايقه كرد كه از اين عمر كوتاه بهره مند شويم؟و چرا با دستور جنگيدن،اين عمر كوتاه را از ما سلب كرد؟منشأ اين سخن،علاقه اى بوده كه آنان به زندگى در دنيا داشته اند،در حالى كه اين زندگى در آموزه هاى قرآنى،متاعى است اندك كه چند صباحى مورد بهره ورى قرار مى گيرد و سپس سريع از بين مى رود و اثرى از آن باقى نمى ماند،و به دنبال آن،زندگى آخرت است كه حياتى است باقى و حقيقى است.معلوم است كه چنين حياتى از حيات دنيا بهتر است،و به همين جهت در پاسخ مسلمانان كذايى،همين معنا را خاطر نشان ساخته است:

«قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ».

در اين جمله به پيامبر خدا(ص) دستور مى دهد كه به افراد ضعيف،جوابى بدهد كه اشتباه آنان را روشن سازد و خطا بودن اين نظرشان را-كه زندگى اندك دنيا را بر كرامت جهاد و شرافت كشته شدن در راه آخرت ترجيح داده اند-توضيح دهد. (1)

در اين آيات،به خوبى نقش شناخت و واقع گرا بودن يا واقع گرا نبودن آن در احساس كاميابى و رضامندى از دنيا روشن است.شناخت نادرست از دنيا،آن را بسيار بزرگ مى داند و لذا از فقدان آن بى تاب مى گردد و شناخت واقع گرا،آن را اندك مى شمرد و لذا از فقدانش بى تاب نمى گردد.

در آيۀ 39 سورۀ غافر نيز بر همين بُعد از واقعيت دنيا تصريح شده (2)و به همين جهت در آيۀ 60 سورۀ قصص تأكيد شده كه آنچه از اين دنيا به انسان برسد،متاعى محدود است و آنچه نزد خداست،خير و پايدار است. (3)جالب اين كه در اين آيه،مردم به تعقّل و

ص:84

انديشه فراخوانده شده اند و اين،نشان دهندۀ نقش شناخت در احساس انسان نسبت به برخوردارى يا محروميت از دنياست.كسانى كه دنيا را ارزشمند و مهم ارزيابى كنند،از به دست آوردن آن خرسند مى شوند،در حالى كه واقعيت آن است كه چيز اندك و بى ارزشى را كسب كرده اند و شايستۀ خرسندى نيست:

(وَ فَرِحُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاّ مَتاعٌ. 1

آنها به زندگى دنيا سرمست شدند،در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت،جز متاعى اندك نيست).

بر اساس متون دينى،دنيا،در حقيقت،برخوردارى چندروزه اى اندك است.سپس،همچون سراب از ميان مى رود و به سان ابر،پراكنده مى شود. (1)دير فراهم مى آيد و اندك به كار مى آيد و زود از كف مى رود (2)و اوقات دنيا،اگرچه بلند باشد،كوتاه است و بهره مندى از آنها،هرچند بسيار باشد،اندك است. (3)

اگر فرد معتاد يا در معرض اعتياد،به اين حقيقت توجّه كند كه آنچه را از دست داده يا به دست نياورده،اندك بوده است،دچار تنيدگى و فشار روانى نمى گردد.مهم اين نيست كه در واقع،آن شىء،كوچك است يا بزرگ؛مهم اين است كه ما آن را كوچك بدانيم يا بزرگ.اگر چيز مهمّى مثل«دين»را از دست بدهيم،ولى آن را ناچيز بشماريم،به خاطر فقدان آن،خيلى ناراحت نمى شويم؛امّا اگر چيز بى ارزشى را از دست داده باشيم،ولى آن را مهم بشماريم،به شدّت ناراحت مى شويم.پس آنچه در تنيدگى و نارضايتى مهم است،تصوّر ماست.بنا بر اين،يكى از اقداماتى كه بايد در پيشگيرى از اعتياد انجام داد،آموزش ناچيز بودن دنياست.براى افزايش سطح رضايت از زندگى و مهار تنيدگى در افراد،بايد

ص:85

تصوّرات آنان را از نعمت هاى دنيا اصلاح كنيم و آنها را با واقعيت،مطابقت نماييم.با اين كار،سطح رضامندى افزايش مى يابد و بدين ترتيب،يكى از زمينه هاى گرايش به اعتياد از بين مى رود.

آميخت تا آن گاه كه زمين،پيرايۀ خود را برگرفت و آراسته گرديد و اهل آن پنداشتند كه آنان،بر آن قدرت دارند.شبى يا روزى فرمان [ويرانى] ما آمد و آن را چنان در ديده كرديم كه گويى ديروز وجود نداشته است.اين گونه،نشانه ها[ى خود] را براى مردمى كه مى انديشند،به روشنى بيان مى كنيم).

در جاى ديگرى نيز اين گونه مَثَل زده است:

(وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّياحُ وَ كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِراً). 1

و براى آنان،زندگى دنيا را مَثَل بزن كه مانند آبى است كه آن را از آسمان،فرو فرستاديم.سپس،گياه زمين با آن در آميخت و [چنان] خشك گرديد كه بادها پراكنده اش كردند؛و خداست كه همواره بر هر كارى تواناست).

در همين راستا امام على(ع) در توصيف دنيا مى فرمايد:«آن (دنيا)،چون مرغزارى است كه گياهانش قد كشيده اند و بيننده اش را خوش مى آيد،آبش گواراست و خاكش خوش.از آوندهايشان تَرى مى تراود و از شاخه هايشان ژاله مى چكد،و چون سبزه هايش رشد كنند و گل و گياهانش قامت بيفرازند،به ناگاه،بادى وزيدن مى گيرد و برگ ها را فرو مى ريزد و آن همه نظم و هماهنگى را از هم مى پراكند و چنان مى شود كه خداوند فرموده است:(و چنان خشك گرديد كه بادها پراكنده اش كردند،و خداست كه همواره بر هر كارى تواناست).دنيا را بنگريد كه از آنچه شما را خوش مى آيد،چه فراوان دارد و آنچه شما را سودمند مى افتد،چه اندك دارد». (1)

امام صادق(ع) نيز در وصف دنيا مى فرمايد:«اين دنيا،اگرچه با خرّمى هايش لذّت

ص:87

مى بخشد و با زرق و برقش مى فريبد،امّا فرجامى جز فرجام بهار ندارد كه سرسبزى آن،دل نشين است؛ليكن در پايان عمر بهار،آن همه خرّمى مى خشكد.آن كه دلسوز خويش است و وظايف و حقوق خود را مى شناسد،بايد به دنيا چونان كسى بنگرد كه خداپسندانه مى انديشد و از بدفرجامى خود بترسد؛زيرا اين دنيا،مردمانى را فريفت و در حالى از دنيا جدا شدند كه در اوج سرخوشى از دنيا و شادمانى نسبت به آن بودند،شب هنگام كه خفته بودند يا روزهنگام كه سرگرم بازى [و تفريح] بودند،اجل هايشان،ناگاه به سراغشان آمد...». (1)

در ادبيات دين از اين گونه مطالب،فراوان است.اينها حقايق دنيا هستند.بخشى از متون دينى،بيانگر ماهيت ناپايدار دنيا هستند.اگر دنيا ناپايدار است،شايسته نيست انسان به آن دل ببندد. (2)اگر اين آموزش به افراد داده شود و افراد نيز اين باور را پيدا كنند،زمينۀ گرايش به اعتياد كاهش مى يابد.

غير واقعى هستند.از اين رو،بايد الگوى درست آرزو را شناخت تا رضامندى حاصل شود.در ادامه به اين موضوع مى پردازيم:

كه در پى سراب است،او را ناكام مى كند (1)و جز بر شدّت درد و رنجش نمى افزايد. (2)

از بررسى اين نكات به دست مى آيد كه مى توان مجموعۀ اين ويژگى ها را در دو گروه تقسيم كرد:يكى داشته هاى حال (نعمت) و ديگرى نداشته هاى آرزو شده.در بخش داشته ها سبب مى شود كه يك انسان آنچه را دارد،كوچك و بى اهميت بشمارد و در نتيجه،احساس محروميت كند و كسى كه احساس محروميت كند،از زندگى ناراضى خواهد شد.از سوى ديگر،انسان از لذّت بردن از نعمت هاى موجودش نيز محروم مى گردد و همين،سبب محروميت از نشاط و افزايش غم و اندوه مى گردد.لذا موجبات نارضايتى را فراهم مى سازد و اين هر دو،زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم مى آورد.

امّا در بخش نداشته ها،از يك سو به دليل اين كه آرزوى دور،حدّ توقف ندارد،پيوسته دامنۀ آرزو گسترده مى شود و از سوى ديگر چون آرزوها دست نايافتنى اند،فرد در به دست آوردن خواسته هايش ناكام و نااميد مى گردد و دچار حسرت مى شود.با چنين وضعيتى وى هر چه تلاش كند،جز بر درد و رنج خود نمى افزايد.لذا سطح رضامندى او كاهش مى يابد و احتمال گرايش به اعتياد افزايش مى يابد.

آرزوهاى افراد معتاد يا در معرض اعتياد را با واقعيت هاى زندگى،هماهنگ ساخت.واقعيت زندگى،اين است كه دنيا براى هركس،چند روزى بيش نيست و انسان،عمرى محدود دارد.كسى كه به اين واقعيت،باور پيدا كند،آرزوهايش كوتاه و واقع بينانه خواهند بود.امام على(ع) مى فرمايد:

مَن أيقَنَ أنَّهُ يُفارِقُ الأَحبابَ ويَسكُنُ التُّرابَ ويُواجِهُ الحِسابَ ويَستَغني عَمّا خَلَّفَ ويَفتَقِرُ إلي ما قَدَّمَ،كانَ حَرِيّاً بِقَصرِ الأَمَلِ وطولِ العَمَلِ. (1)

كسى كه يقين داشته باشد،از دوستان جدا مى شود و ساكن خاك مى گردد و با حساب،رو به رو مى شود و از آنچه برجاى گذاشته،بى نياز مى گردد و به آنچه از پيش فرستاده،محتاج مى شود،سزاوار است كه آرزوى خود را كوتاه و عمل خود را طولانى كند.

اگر فرد معتاد يا در معرض اعتياد،به پايان پذيرى عمر خود و به سرانجامى كه دارد بينديشد و به جايگاهى كه به سوى آن در حركت است فكر كند،بدون ترديد،از آرزوهاى ويرانگر،بى زار مى گردد و فريب آنها را نمى خورَد. (2)امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

لَو عُرِفَ الأَجَلُ،قَصُرَ الأَمَلُ. (3)

اگر مرگ شناخته شود،آرزو كوتاه مى گردد.

پيامبر(ص) با اشاره به پايان پذيرى عمر و درك نكردن بسيارى از فرداها،توجّه به اين امر را موجب كوتاهى آرزوها و منطقى شدن آنها مى داند.ايشان مى فرمايد:

كَم مِن مُستَقبِلٍ يَوماً لا يَستَكمِلُهُ ومُنتَظِرٍ غَداً لا يَبلُغُهُ.لَو نَظَرتُم إلَي الأَجَلِ ومَسيرِهِ لَأَبغَضتُمُ الأَمَلَ وغُرورَهُ. (4)

چه بسا كسانى كه به پيشواز روزى رفتند،ولى آن را كامل نكردند و به انتظار فردايى بودند كه به آن نرسيدند! اگر شما به مرگ و مسير

ص:91

آن توجّه كنيد،از آرزو و فريب آن،بى زار مى گرديد.

بر همين اساس،امام زين العابدين(ع) به فرزند مباركشان امام باقر(ع) توصيه مى كند و مى فرمايد:

إيّاكَ وَالأَمَلَ الطَّويلَ،فَكَم مِن مُؤَمِّلٍ أمَلاً لا يَبلُغُهُ وجامِعِ مالٍ لا يَأكُلُهُ. (1)

بپرهيز از آرزوهاى طولانى؛زيرا چه بسيارند آرزومندانى كه به آرزوى خود نرسيدند و مال اندوزانى كه آن را مصرف نكردند.

بنا بر اين،براى ايمنى از آفت آرزوهاى طولانى و پيشگيرى از اعتياد،لازم است كه شناخت انسان از دنيا و عمرش مورد بازنگرى قرار گيرد و با واقعيت هاى زندگى،هماهنگ شود.

نگرانى،ممكن است برخى افراد به سمت الگوهاى نادرست گرايش پيدا كنند و براى كاستن از آن،از مواد مخدّر استفاده نمايند.اين،به جهت ناتوانى در مقابلۀ منطقى با اين وضعيت است.از اين رو،براى كاستن از احتمال گرايش به اعتياد،بايد روش مقابلۀ صحيح با اين مسئله را آموخت.

كسانى است كه نقش اين شناخت را در رضايت از زندگى،به خوبى مورد توجّه قرار داده است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

كانَ أميرُ المُؤمِنينَ(ع) كَثيراً ما يَقولُ:اِعلَموا عِلماً يَقيناً أنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَم يَجعَل لِلعَبدِ وإنِ اشتَدَّ جَهدُهُ وعَظُمَت حيلَتُهُ وكَثُرَت مُكابَدَتُهُ أن يَسبِقَ ما سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكرِ الحَكيمِ،ولَم يَحُل مِنَ العَبدِ في ضَعفِهِ وقِلَّةِ حيلَتِهِ أن يَبلُغَ ما سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكرِ الحَكيمِ.أيُّهَا النّاسُ إنَّهُ لَن يَزدادَ امرُؤٌ نَقيراً بِحِذقِهِ ولَم يَنتَقِصِ امرُؤٌ نَقيراً لِحُمقِهِ.فَالعالِمُ لِهذَا العامِلُ بِهِ أعظَمُ النّاسِ راحَةً في مَنفَعَتِهِ،وَالعالِمُ لِهذَا التّارِكُ لَهُ أعظَمُ النّاسِ شُغُلاً في مَضَرَّتِهِ. (1)

اميرمؤمنان(ع) اين جمله را بسيار مى فرمود:به يقين بدانيد كه خداوند عزّوجلّ براى كسى كه به جِد،تلاش مى كند و شگردهاى فراوان دارد و زحمت فراوان مى كشد،اين امكان را قرار نداده كه از آنچه در لوح محفوظ براى او در نظر گرفته شده،پيشى گيرد و مانع نشده تا بنده اى كه ناتوان و كم چاره است،به آنچه براى او در لوح محفوظ در نظر گرفته شده،برسد.اى مردم! ذرّه اى به رزق كسى به خاطر هوشمندى اش افزوده نمى شود و ذرّه اى از رزق كسى به خاطر نادانى اش كاسته نمى شود.پس كسى كه به اين نكته آگاه باشد و به آن عمل كند،آسوده ترين مردم است و كسى كه اين را بداند و به آن عمل نكند،گرفتارترين مردم خواهد بود.

بنا بر اين،در كنار تلاش و اعتماد به خدا،براى رضامندى،به احساس كفايت و بسندگى نيز نياز داريم.اگر فرد،تلاش خود را مى كند،روزى تقدير شده اش بى ترديد نصيب او خواهد شد و بى ترديد چيزى نمى تواند بر آن بيفزايد.اين يك واقعيت است.بنا بر اين،چيزى كه بايد به اين مجموعه اضافه شود تا رضامندى به دست آيد،رضايت به مقدارى است كه خداوند نصيب انسان مى كند.اين چيزى است كه در ادبيات دين از آن به عنوان«قناعت»ياد مى شود.قناعت،يعنى راضى بودن به مقدارى كه به تشخيص خداوند براى آن مقطع كفايت مى كند.پيامبر خدا(ص) به ابوذر مى فرمايد:

ص:94

استَغنِ بِغَناءِ اللّه ِ يُغنِكَ اللّهُ.فَقُلتُ:وما هُوَ يا رَسولَ اللّه ِ؟فَقالَ:غَداءُ يَومٍ وعَشاءُ لَيلَةٍ،فَمَن قَنِعَ بِما رَزَقَهُ اللّه ُ فَهُوَ أغنَى النّاسِ. (1)

با توانگرى اى كه خدا به تو مى دهد،توانگر شو.گفتم:اى پيامبر خدا! آن چيست؟فرمود:«صبحانۀ يك روز و غذاى شام يك شب.پس هر كه به آنچه خدا روزى اش نموده،قناعت ورزد،توانگرترينِ مردم است».

امام على(ع) قناعت به كفاف را مايۀ آسايش روحى فرد مى داند و مى فرمايد:

مَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ،وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ. (2)

هر كه به قدر كفاف بسنده كند،آسوده به سر مى بَرد و در گشايشِ آسايش جاى مى گيرد.

به گزارش پيامبر خدا(ص) بر نخستين درِ بهشت نوشته شده است كه هر چيزى چاره اى دارد و چارۀ زندگى،چهار چيز است كه يكى از آنها قناعت است. (3)گواراترين زندگى،از آنِ كسى است كه به روزى خدا قانع و از آن راضى باشد. (4)از امام صادق(ع) نقل شده كه لقمان به فرزند خود گفت:

اقنَع بِقَسمِ اللَّهِ لَكَ يَصفُ عَيشُكَ. (5)

به آنچه خدا قسمت تو كرده،قانع باش،تا زندگى ات باصفا شود.

رسيدن به حيات طيبه،از آرزوهاى اهل ايمان است.مرحوم شريف رضى مى گويد:از امير مؤمنان(ع) تفسير آيۀ شريف (فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً ) 6 را پرسيدند و ايشان در پاسخ فرمود:«حيات طيبه،قناعت است». (6)

ص:95

مهم ترين كاركرد و تأثير درونى قناعت،احساس بى نيازى است.بر اساس روايات،قناعت،مايۀ بركت (1)و مالى پايان ناپذير است. (2)ثمرۀ قناعت،بى نيازى است. (3)به همين جهت امام على(ع) مى فرمايد:

لا مالَ أذهَبُ بِالفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقَناعَةِ،ولا كَنزَ أغنى مِنَ القُنوعِ،ومَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ. (4)

هيچ مالى به اندازۀ قناعت رضايتمندانه،فقر را نمى زدايد و هيچ گنجى ارزشمندتر از قناعت نيست.هر كس به قدر كفايت بسنده كند،به آسودگى سامان مى يابد و در فراخى رفاه،جاى مى گيرد.

در روايت ديگرى تصريح مى كند كه هيچ ثروتى به اندازۀ راضى بودن از روزى،احساس فقر و نيازمندى انسان را از ميان نمى بَرَد:

لا مال أذهب للفاقة من الرضا بالقوت. (5)

هيچ مالى به اندازۀ راضى بودن از روزى،فقر را از ميان نمى بَرَد.

در اين روايت امام على(ع) تصريح مى كند كارى كه از قناعت برمى آيد،از مال برنمى آيد؛زيرا-همان گونه كه گذشت-آنچه مهم است،بر طرف كردن احساس فقر است و اين به وسيلۀ قناعت به دست مى آيد،نه مال.اين يك قانون است كه غنا در قناعت است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

طَلَبتُ الغِنى فَما وَجَدتُ إلاّ بِالقَناعَةِ؛عَلَيكُم بِالقَناعَةِ تَستَغنوا. (6)

توانگرى را جستم و آن را جز در قناعت نيافتم؛بر شما باد قناعت،تا

ص:96

بى نياز گرديد!

بنا بر اين،اگر كسى به دنبال غنا و بى نيازى است،بايد آن را در قناعت بجويد، (1)نه فراوانى مال.اگر كسى به قناعت دست يابد،به غنا دست يافته است. (2)به همين جهت،شخص قانع،از مردم بى نياز است (3)و به بى نيازى واقعى دست مى يابد. (4)از اين رو،اگر كسى به حالت بسندگى درونى برسد،كمترين برخوردارى بيرونى از دنيا،براى او كافى است،و اگر كسى از اين حالت محروم باشد،هيچ چيز در دنيا براى او كافى نيست.اين يكى از مسائل مهم در اين بحث است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

من رضي من الدنيا بما يجزيه،كان أيسر ما فيها يكفيه.ومن لم يرض من الدنيا بما يجزيه لم يكن فيها شيء يكفيه. (5)

هر كس به آنچه از دنيا كه كفايتش كند،راضى شود،كمترين بهرۀ دنيا براى او بس است؛و آن كس كه به آنچه از دنيا كه كفايتش كند،راضى نشود،هيچ چيزِ دنيا براى وى كفايت نمى كند.

ثانياً شخص قانع،سبك بار زندگى خواهد كرد.امام صادق(ع) مى فرمايد:

مكتوب في التوراة:ابن آدم!...من رضي باليسير من الحلال خفت مؤنته. (6)

در تورات نوشته شده است:اى فرزند آدم...كسى كه به اندكِ حلال راضى باشد،بار او سبك خواهد بود.

ثالثاً شخص قانع،هرگز نسبت به آنچه ندارد،اندوهگين نمى شود.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

ص:97

من رضي برزق الله لم يحزن علي ما فاته. (1)

كسى كه به روزى خدا راضى باشد،به خاطر آنچه ندارد،اندوهگين نمى شود.

اين جاست كه آسايش،آرامش و راحتى زندگى تأمين مى گردد.به همين جهت در روايات تصريح شده كه:راحتى زندگى،در قناعت است (2)و انسان قانع،از آسايش روانى برخوردار است. (3)در حقيقت،كسى كه به آنچه براى او بس است،بسنده كند،به سوى راحتى و آسايش،شتاب كرده (4)و آن را به چنگ آورده است (5)و در نتيجه،زندگى،مايۀ روشنى چشم او مى گردد. (6)پس زيبايى زندگى (7)و لذّت آن در«قناعت»است. (8)

از آنچه گذشت،روشن مى شود كه براى كاهش گرايش به اعتياد،بايد حرص و ترس از روزى را به قناعت تبديل كرد.كسانى كه به روزى خداوند متعال قانع باشند،كمتر در معرض وسوسۀ اعتياد قرار مى گيرند.اين مى تواند در تحقيقات تجربى نيز بررسى شود.

زندگى فراهم باشد.علّت نارضايتى و سرد شدن زندگى،«ناكامى در رفاه»نيست.زندگى ساده و حتّى سخت را مى توان دوست داشت و راضى بود،به شرط آن كه معناى زندگى را درك كرده باشيم.آنچه موجب بن بست و نااميدى در زندگى مى شود،«ناكامى در معناطلبى»است.

به بيان ديگر،همان گونه كه انسان،هم داراى«جسم»است هم«جان»،زندگى نيز داراى دو بخش است:«مواد»زندگى و«معنا»ي زندگى.به نظر شما ناكامى در كدام يك از اين دو بُعد،خسارت بار است؟ناكامى در مواد زندگى يا ناكامى در معناى زندگى؟مواد زندگى،تغييرپذير و نابودشدنى هستند؛امّا معناى زندگى،جاودانه،پايدار و فناناپذير است؛همان گونه كه روح انسان،فناناپذير است.امكان دارد كه روح،از جهانى به جهان ديگر انتقال يابد؛امّا نابود نمى شود.به ميزان اهميتى كه بُعد دوم زندگى دارد،كاميابى يا ناكامى در آن نيز اهميت مى يابد و تفاوت آن با بُعد اوّل زندگى،مشخّص مى شود.

رابرت الياس نجمى،جوان بيست و دو ساله اى است كه با وجود فراهم بودن تمام امكانات يك زندگى مرفّه،به ناگاه،دچار بحران معناى زندگى مى شود.اگر رفاه،ستون فقرات خوش بختى است،پس چرا او دچار نااميدى و سرگشتگى شده است؟او خود مى گويد:

بيست و دو سال داشتم و همان مسيرى را در زندگى دنبال كرده بودم كه اجتماع براى رسيدن به خوش بختى ديكته مى كند.از دانشگاه،فارغ التحصيل شده بودم و در مقام مهندس شيمى در شركتى كار مى كردم و درآمد بالايى داشتم.چه چيز ديگرى مى خواستم؟تمامى اجزاى خوش بختى را در اختيار داشتم؛ماشين،ضبط صوت،آپارتمان لوكس،يكى دو دوستِ...خوب.ديگر چه چيز مى توانى بخواهى اى مرد جوان؟!

امّا در زندگى هرگز تا به حال،آن اندازه،احساس تيره روزى نكرده بودم.در اوّلين سال فارغ التحصيلى،در همان زمانى كه در مقام مهندس شيمى در يك كمپانى كار مى كردم،گرفتار بحران هويت و ارزش هاى زندگى شدم.هرچند تمام كارهايى را كه جامعه براى

ص:99

خوش بخت شدن،ديكته مى كند،انجام داده بودم،امّا هيچ دليلى براى ادامۀ زندگى نمى يافتم.نمى دانستم چرا زنده ام و چرا زنده بودنم مى تواند مهم باشد.زندگى،هيچ معنايى برايم نداشت.اين بحران شك و پريشانى،كم كم به تمامى جنبه هاى زندگى ام كشيده شد.

با خود فكر مى كردم،آيا به راستى زندگى كاملاً نسبى است؟آيا همه اش همين است؟پنجاه-هشتاد سالى از خوشى ها و ناخوشى هاى زودگذر [استفاده كردن]،كار كردن،خوابيدن،خوردن،لذّت بردن از خوشى هاى زمينى و همين،و بعد انگار نه انگار كه روزى زنده بوده اى؟! اگر چنين است پس اصلاً چرا بايد زندگى كرد؟چرا خودكشى نكرد و به همۀ اينها خاتمه نداد؟چرا بايد براى زندگى بى هدف،تلاش بيهوده كرد؟چرا بايد خوب بود؟چرا بايد به فكر سلامتى بود؟اگر قرار باشد كه دير يا زود همه چيز با رود زندگى شسته و برده شود،اصلاً چرا بايد تلاش كرد؟هرچه مى گذشت،همه چيز بيشتر غير قابل تحمّل مى شد و مرا به اين نتيجه مى رساند كه زندگى به راستى،ارزش زيستن ندارد. (1)

اين،نشان دهندۀ نقش مؤثّر معنا در نشاط و شادابى زندگى است.آلپورت مى گويد:

امروزه در اروپا روان شناسان و روان پزشكان،آشكارا از فرويد (كه ناكامى جنسى را علّت ناراحتى هاى روانى مى داند)،روى برگردانده اند و به«هستى درمانى»روى آورده اند كه مكتب«معنا درمانى»يكى از آنهاست. (2)

هيچ و پوچ مى دانند.اينان نمى دانند براى چه به دنيا آمده اند و براى چه بايد زندگى كنند؛نه آفرينش را هدفمند مى دانند و نه هدفى براى خويش دارند.بحران بى معنايى براى چنين افرادى،خيلى سريع و شديد شكل مى گيرد و پيامدهاى خود را بر آنان تحميل مى كند.

زندگى»-كه در ادبيات دين از آن به عنوان«خسران»ياد مى شود-،رخ مى دهد.

دنيا مقطعى از زندگى است كه به لحاظ زمانى،بخش ناچيزى از حيات انسانى را تشكيل مى دهد.بيش از چند سال در اين دنيا زندگى نمى كنيم و حيات جاويد ما در سراى ديگر است.به لحاظ ارزش نيز دنيا و هر آنچه در آن است،ناچيز است.به خاطر انسان و در خدمت انسان آفريده شده و همچون ابزارى براى زندگى واقعى اوست.پيامبر خدا(ص) مى فرمايد:

إنَّ الدُّنيا خُلِقَت لَكُم وأنتُم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ. (1)

همانا دنيا براى شما آفريده شده و شما براى آخرت.

امام على(ع) نيز در اين باره مى فرمايد:

الدُّنيا خُلِقَت لِغَيرِها ولَم تُخلَق لِنَفسِها. (2)

دنيا براى جز خودش آفريده شده،نه براى خودش.

و در كلام ديگرى چنين تصريح مى كند:

إنَّ اللَّهَ سُبحانَهُ قَد جَعَلَ الدُّنيا لِما بَعدَها وَابتَلي فيها أهلَها لِيَعلَمَ أيُّهُم أحسَنُ عَمَلاً ولَسنا لِلدُّنيا خُلِقنا ولا بِالسَّعيِ فيها امِرنا. (3)

همانا خداوند سبحان،دنيا را براى پس از آن آفريده و اهل دنيا را در آن مى آزمايد تا معلوم شود كه چه كسى نيك كردارتر است.ما براى دنيا آفريده نشده ايم و به كوشش در آن [براى به دست آوردن حطام دنيوى] مأمور نگشته ايم.

همچنين دنيا مزرعۀ آخرت دانسته شده و اين يعنى دنيا بستر حيات است،نه هدف حيات.پيامبر خدا(ص) مى فرمايد:

الدُّنيا مَزرَعَةُ الآخِرَه. (4)

ص:102

دنيا كشتزار آخرت است.

به همين جهت،خداوند متعال،دنيا را ناچيزتر از آن مى داند كه هدف تلاش هاى انسان باشد.قرآن كريم مى فرمايد:

(قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى ) 1

بگو كالاى دنيا اندك است و آخرت براى آنان كه تقوا پيشه كنند،بهتر است).

كسانى كه معناى زندگى شان دنياست،با كسب دنيا خشنود مى شوند؛همانند كودكى كه با دانه اى شكلات،از شادى در پوست خود نمى گنجد.قرآن كريم در بارۀ اين گروه مى فرمايد:

(وَ فَرِحُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاّ مَتاعٌ ). 2

آنان به زندگى دنيا خشنودند و حال آن كه زندگى دنيا در برابر زندگى آخرت،جز كالايى اندك نيست).

و خطاب به آنان كه در اين راه قدم برداشته اند و براى حيات،معنايى جز به دست آوردن بيشترين متاع دنيا نمى شناسند،مى فرمايد:

(وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ زِينَتُها وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى أَ فَلا تَعْقِلُونَ ). 3

آنچه به شما داده شده،كالاى زندگى دنيا و زينت آن است،حال آن كه آنچه نزد خداوند است،بهتر و پايدارتر است.آيا نمى انديشيد؟).

در اين جا باز مسئلۀ مهم و اساسى«شناخت»رخ مى نمايد.آنچه مى خواهد معناى حيات باشد،بايد دو ويژگى داشته باشد:يكى اين كه ارزشمند باشد (خير) و ديگرى اين كه پايدارتر و ماندنى تر باشد (أبقى).آيا دنيا بهتر از خود انسان است؟آيا دنيا بهتر از آخرت

ص:103

است؟آيا متاع دنيا بهتر از نعمت هاى بهشت است؟آيا دنيا پايدارتر از آخرت است؟آيا دنيا جاويد و ماندگار است؟انسان خردمند،كدام يك را بر مى گزيند؟

براى گروهى،معناى حيات يعنى بهتر خوردن و بهتر پوشيدن و بيشتر لذّت بردن.رهاورد اين زندگى،چيزى جز زباله و كود نيست.اين معنا از زندگى نمى تواند انسان كمال طلب را ارضا كند.از اين رو،هر چه در دنيا بيشتر تلاش مى كند و هرچه بيشتر از سرمايه هايش در اين مسير استفاده مى كند،كمتر به آنچه او را ارضا مى كند دست مى يابد و بيشتر از معناى واقعى زندگى دور مى سازد.از اين رو،بر دامنۀ نارضايتى اش افزوده مى شود.حتى آنان كه به ثروت فراوان مى رسند،چون نياز فطرى شان به معنايى ارزشمند برآورده نمى شود،از درون،گرفته و سرخورده اند.به همين جهت،پيامبر خدا(ص) مى فرمايد:

إنَّ لِلدُّنيا أبناءً ولِلآخِرَةِ أبناءً فَكونوا مِن أبناءِ الآخِرَةِ ولا تَكونوا مِن أبناءِ الدُّنيا. (1)

همانا براى دنيا فرزندانى است و براى آخرت،فرزندانى.شما از فرزندان آخرت باشيد و از فرزندان دنيا مباشيد.

همين معنا از امير مؤمنان امام على(ع) نيز نقل شده است.ايشان پس از پايان جنگ جمل،به مسجد جامع كوفه وارد شد و پس از اقامۀ دو ركعت نماز،در جمع استقبال كنندگان،سخنرانى طولانى اى ايراد فرمود كه در بخشى از آن،ضمن برحذر داشتن از هواپرستى و آرزوهاى طولانى،مى فرمايد:

لِكُلٍّ مِنهُما (الدُّنيا وَالآخِرَةِ) بَنونَ،فَكونوا مِن أبناءِ الآخِرَةِ ولا تَكونوا مِن أبناءِ الدُّنيا،فَإِنَّ كُلَّ وَلَدٍ سَيَلحَقُ بِأَبيهِ يَومَ القِيامَةِ. (2)

دنيا و آخرت،هر يك فرزندانى دارند.بكوشيد از فرزندان آخرت باشيد نه دنيا؛چرا كه در قيامت،هر فرزندى به پدرش ملحق خواهد شد.

ص:104

اساسى در اين بحث است.هر تكيه گاهى نمى تواند قابل اعتماد باشد.تقريباً همۀ انسان ها براى خود تكيه گاهى قرار مى دهند؛تفاوت آنها در انتخاب تكيه گاه است.لذا اين جاست كه مسئلۀ«انتخاب تكيه گاه»اهميت مى يابد.اشتباه در انتخاب تكيه گاه،موجب ناكامى و نارضايتى خواهد شد و همين امر،زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم مى آورد.البته برخى افراد نيز احساس بى پشتوانگى مى كنند.از آن جا كه انسان نياز به تكيه گاه و پشتيبان دارد،اگر احساس كند كه بى پشتوانه است،دچار نااميدى و ناتوانى مى گردد و احساس نارضايتى خواهد كرد و به اعتياد گرايش پيدا خواهد كرد.در ادامه به بررسى دو بُعد اين موضوع مى پردازيم.

جَميعا فأعطَيتُ كُلَّ واحِدٍ مِنهُم مَسألَتَهُ ما نَقَصَ ذلكَ مِن مُلكي مِثلَ جَناحِ بَعوضَةٍ،و كَيفَ يَنقُصُ مُلكٌ أنا قَيِّمُهُ؟! فَيا بُؤسا لِمَن عَصاني و لَم يُراقِبْني!

به عزّت و جلالم سوگند كه اميد هر كس را كه به غير من اميد بندد،به يأس بدل مى كنم و در دوزخ،جامۀ ذلّت بر او مى پوشانم و از گشايش و فضل خود دورش مى گردانم.آيا بندۀ من در گرفتارى ها به غير من اميد [گشايش] مى بندد،حال آن كه گرفتارى ها به دست من است؟آيا به غير من چشم اميد مى دوزد،حال آن كه توانگر بخشنده منم و كليدهاى درهاى بسته در دست من است و درِ من به روى هر كس كه مرا بخواند،باز است؟مگر نمى داند كه هر گرفتارى و مشكلى به او برسد،جز من كسى توانايى برطرف كردن آن را ندارد! پس چه شده است كه مى بينم روى اميد از من برگردانده است در حالى كه از سر جود و كرم خود،آنچه را هم از من نخواست،به او دادم و حالا از من روى گردانده و از من نمى خواهد و در گرفتارى اش دست خواهش به سوى غير من دراز مى كند،در حالى كه منِ خدا كه پيش از خواهش عطا مى كنم،اگر از من خواهش شود،جواب نمى دهم؟! هرگز! مگر نه اين كه بخشش و كرم از آنِ من است؟مگر نه اين كه دنيا و آخرت در دست من است؟اگر اهل هفت آسمان و زمين،همگى،از من بخواهند و خواست همۀ آنان را برآورم،اين همه به اندازۀ بال پشه اى از ملك من نمى كاهد.چگونه كاسته شود ملكى كه من سرپرست آن هستم؟پس بيچاره كسى كه از من نافرمانى كند و مرا نپايد!

محمّد بن عجلان نقل مى كند كه به فقر و تنگ دستى سختى افتادم و دوستى كه در دوران پريشان حالى،دستم را بگيرد نداشتم.وام سنگينى به گردن داشتم و طلبكارى كه در مطالبۀ آن پافشارى مى كرد.ناچار به سوى خانۀ حسن بن زيد-كه در آن زمان فرماندار مدينه بود و با هم آشنايى داشتيم-،رهسپار شدم.در بين راه،محمّد بن عبد اللّه بن على بن حسين-كه آشنايى ديرينى با هم داشتيم و از حال و روز من خبر داشت-به من برخورد كرد و دستم را گرفت و گفت:از وضع تو اطلاع يافته ام.حالا براى رفع

ص:107

گرفتارى هايت به چه كسى اميد دارى؟گفتم:حسن بن زيد.گفت:در اين صورت،بدان كه حاجتت برآورده نمى شود و به خواسته ات نمى رسى.به كسى رو كن كه توان اين كار را دارد و بخشنده ترين بخشندگان است و خواسته ات را از او بخواه.وى به نقل از پسر عمويش جعفر بن محمّد از پدرش،از جدّش،از پدرش حسين بن على،از پدرش على بن ابى طالب(ع)،از پيامبر(ص) حديث بالا را براى محمّد بن عجلان روايت كرد.محمّد بن عجلان مى گويد:من به او گفتم:اى فرزند پيامبر خدا! اين حديث را برايم دوباره بگو.او سه بار آن را تكرار كرد.من گفتم:به خدا قسم كه از اين پس،از هيچ كس حاجتى نمى خواهم.ديرى نگذشت كه خداوند از نزد خود مرا روزى و بخششى عطا فرمود. (1)

بنا بر اين،هر كس به غير خدا توكّل كند،بى ترديد نااميد خواهد شد و همين ناكامى در تحقّق خواسته ها موجب نارضايتى خواهد شد.در مناجات خدا با حضرت موسى(ع) چنين آمده است:

لا ترج غيري،اتخذني جنة في الشدائد وحصناً لملمات الامور. (2)

به كسى غير از من اميد نداشته باش.مرا در شرايط سخت،سپر و در بلاها دژ خود قرار ده.

البته مراد از تكيه نكردن بر غير خدا،استفاده نكردن از علل و اسباب مادى نيست؛مراد،اعتماد نكردن به آنها و اثر را از آنها نخواستن است.روشن است كه بين استفاده و اعتماد،تفاوت وجود دارد.

موفّقيت آميز از آن-در خوشايند و ناخوشايند-نيازمند قدرت و توان بالاست و از سوى ديگر،انسان موجودى ضعيف و ناتوان است! (1)از اين رو به تنهايى از عهدۀ پيچ و خم زندگى برنمى آيد و به نقطه اى نياز دارد تا به آن اتّكا كند.لذا هيچ انسانى نيست كه به تكيه گاه نياز نداشته باشد.از اين رو،اگر انسان احساس كند كه در زندگى،هيچ پشتوانه و تكيه گاهى ندارد،دچار احساس نااميدى،ناكامى و نارضايتى خواهد شد.بايد ديد آيا واقعاً هيچ تكيه گاهى وجود ندارد؟يا ما بر تكيه گاه مطمئنِ موجود،تكيه نمى دهيم؟

شده را دارد،خداوند متعال است.در آفرينش قدرت،دانايى،دارايى و پايدارى مطلق،از آن خداوند متعال است.از اين رو،روشن مى گردد كه تنها نقطۀ قابل اطمينان براى اتّكا،خداوند متعال است.به همين دليل،يكى ديگر از صفات خداوند متعال،«وكيل»است.پيامبر الله(ص) مى فرمايد كه در هر قضا و قدرى به خدا توكّل مى كنم:

«لكل قضاء وقدر توكلت علي الله». (1)

اين بدان جهت است كه بر اساس مبانى توحيدى،خداوند،وكيل بر همۀ امور است.لذا تنها منبعى است كه همۀ امور زندگى را«كفايت»مى كند.به همين جهت بايد به او توكّل نمود.يكى از ويژگى هاى خداوند متعال همين كفايت كنندگى است.خداوند متعال تصريح مى كند كه:

(وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً). 2

و هر كس بر خدا اعتماد كند،او براى وى بس است.خدا فرمانش را به انجام رساننده است.به راستى خدا براى هر چيزى اندازه اى مقرّر كرده است.)

به شهادت پيامبر خدا(ص) اگر همۀ مردم به اين آيه عمل مى كردند،آنان را كفايت مى كرد. (2)نمى شود كسى به خداوند توكّل كند،ولى راهى براى خروج از مشكلات بر وى نگشايد و امورش را سامان ندهد. (3)يكى از موعظه هاى خداوند متعال به حضرت عيسى(ع) اين بوده كه:به من توكّل كن تا امور تو را كفايت كنم. (4)

ص:110

هر كه به خدا توكّل كند،خداوند،هزينۀ او را كفايت مى كند و از جايى كه گمان نمى برد،به او روزى مى رساند. (1)

ايشان تصريح مى كند كه اگر شما،چنان كه بايد به خدا توكّل كنيد،خداوند همان گونه كه پرنده را روزى مى دهد،با شكم خالى مى رود و با شكم پُر بر مى گردد،شما را نيز روزى مى دهد. (2)

امام على(ع) كه تصميم گرفته بود از كوفه به قصد جنگ با خوارج بيرون رود،با توصيۀ منجّمى رو به رو شد كه در اين ساعت حركت نكند.امام(ع) فرمود:«بدانيد كه محمّد (ص) منجّمى نداشت و بعد از او ما نيز نخواهيم داشت؛امّا خداوند،سرزمين كسرا و قيصر را به روى ما گشود.اى مردم! بر خدا توكّل كنيد و به او اعتماد نماييد؛زيرا او شما را از همه چيز،بى نياز مى سازد».

ايشان با بى اعتنايى به توصيۀ منجّم حركت كرد و بر خوارج پيروز گشت. (3)ايشان معتقد است كه توكّل،مايۀ كفايت امور هر كسى است كه به خداوند اعتماد كند. (4)

امام صادق(ع) نيز با استناد به آيه اى از قرآن كريم مى فرمايد:

مَن اعطي ثلاثا لم يُمنع ثلاثا...:مَن اعطِيَ التَّوَكُّلَ اعطِيَ الكِفايَةَ.ثُمّ قالَ:أ تَلَوتَ كِتابَ الله ِ عَزَّ و جلَّ«و مَن يَتَوكَّلْ علَى الله ِ فَهُوَ حَسْبُهُ»؟ (5)

ص:111

هر كس به او سه چيز عطا شود،از سه چيز محروم نمى ماند:...به هر كه توكّل داده شود،بسندگى داده شود.سپس فرمود:آيا كتاب خداوند عزّ و جلّ را تلاوت كرده اى:(و هر كه به خدا توكّل كند،او براى وى بس است؟).

لقمان حكيم به فرزندش مى گويد كه:چه كسى به خداوند توكّل نمود و خدا او را به غير خود واگذار كرد (1)و امورش را كفايت ننمود؟! (2)

نكته اى كه نبايد فراموش شود،اين كه اين بسندگى،هر دو موقعيت خوشايند و ناخوشايند را شامل مى شود و نشان مى دهد كه توكّل،در هر دو موقعيت،كارايى دارد.به همين جهت،معصومان(عليهم السلام) در همۀ امور به خداوند متعال توكّل مى كرده اند.امام على(ع) به فرزندش محمّد بن حنفيه توصيه مى كند كه در همۀ امور به خدا توكّل كند. (3)نتيجۀ اين توكّل نيز سرور و شادمانى براى فرد است.امام على(ع) مى فرمايد:

من وثق بالله أراه السرور ومن توكل عليه كفاه الامور. (4)

كسى كه به خدا اعتماد كند،شادى را به وى نشان مى دهد،و كسى كه بر او توكّل كند،امورش را كفايت مى نمايد.

بيان شد كه وكالت و كفايت خداوند متعال بر همۀ امور و در همۀ كارها جريان دارد؛امّا امور زندگى در مقام عمل،به دو بخش«خير»و«شر/ضُرّ»تقسيم مى شوند.از اين رو،اختيار خير و شر عالم به دست خداوند متعال است (وكالت) و همو مى تواند مطلوب انسان در هر دو موقعيت را تأمين كند(كفايت).اين يك واقعيت در عالم آفرينش است.از طرف ديگر،انسان قرار دارد كه خواستار كسب خير و دفع شر است.بنا بر اين،براى برطرف كردن شر و ناخوشايندى،و براى كسب خير و خوشايندى،راهى جز توكّل بر

ص:112

خداوند وجود ندارد.خداوند در همين راستا مى فرمايد:

(وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّالِمِينَ * وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ). 1

و به جاى خدا،چيزى را كه سود و زيانى به تو نمى رساند،مخوان؛كه اگر چنين كنى،در آن صورت قطعاً از جملۀ ستمكارانى و اگر خدا به تو زيانى برساند،آن را بر طرف كننده اى جز او نيست و اگر براى تو خيرى بخواهد،بخشش او را ردّكننده اى نيست.آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد مى رساند و او آمرزندۀ مهربان است).

در آيۀ نخست،خداوند متعال به مسئلۀ سود و زيان اشاره و تصريح مى كند كه نبايد از منبعى كه سود و زيان به دست او نيست،درخواست كمك نمود. (1)سپس در آيۀ بعد،به دو ويژگى خداوند متعال اشاره مى فرمايد:يكى«كاشف الضر»و ديگرى«مفضل».در آيۀ ديگرى نيز به اين دو ويژگى اشاره شده است. (2)

در جاى ديگر،خداوند متعال در احتجاج با مشركان مى فرمايد:

(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ ) 4

اگر از آنان بپرسيد كه چه كسى آسمان و زمين را آفريده است،به تأكيد خواهند گفت خدا.پس بگو آيا هيچ دربارۀ معبودانى كه غير خدا مى خوانيد انديشه مى كنيد كه اگر خدا زيانى را براى من بخواهد آيا

ص:113

آنها مى توانند گزند او را برطرف سازند؟و يا اگر رحمتى براى من بخواهد آيا آنها مى توانند از آن جلوگيرى كنند؟بگو خدا مرا كافى است و همۀ متوكلان تنها بر او توكّل مى كنند).

در اين آيات،حملۀ ديگرى به مشركان شده و بر يگانگى خداى تعالى در ربوبيت و عدم صلاحيت شركا براى ربوبيت احتجاج شده است.در آيۀ نخست،شروع به اقامۀ حجت شده و قبل از اقامه،مقدّمه اى آورده كه حجّت ياد شده،مبتنى بر آن است؛مقدمه اى كه خود خصم،آن را قبول دارد،و آن اين است كه خالق عالم،خداى سبحان است.چون خصم در اين مسئله،هيچ نزاعى ندارد،او هم معتقد است كه آفريننده،تنها خداست،و خدا در آفرينش،شريك ندارد،و شركاى ايشان به زعم ايشان،شريك در تدبير خلق اند،نه در آفرينش.

وقتى خلقت مستند به خدا باشد،پس آنچه در آسمان ها و زمين است،چه عين آنها،و چه اثرشان،مستند به خداى تعالى است.پس هر چيزى كه خير برساند و يا شر،هستى اش از خداست.هيچ كس نمى تواند جلو خيرى را كه خدا مى خواهد برساند بگيرد و يا شرّى را كه خداى تعالى مى خواهد به كسى برساند،جلوگيرى كند،براى اين كه گفتيم خير و شر هم،مخلوقى از خدا هستند،و كسى در خلقت،شريك خدا نيست تا در خلقت،مزاحم او شود،و يا جلو خلق كردن او را بگيرد و يا در خلقت چيزى از او پيش دستى كند.

بر همين اساس است كه مى فرمايد:(قُلْ حَسْبِى اللهُ).در اين عبارت،پيامبر خدا(ص) به توكّل بر خداى تعالى امر شده است،هم چنان كه عبارت بعد آن هم كه مى فرمايد (عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ ) ،مؤيد آن است.اين جمله در جاى نتيجۀ حجّت قرار گرفته و گويا فرموده:به ايشان بگو:من خدا را وكيل خود گرفتم،براى اين كه امر تدبير من به دست اوست،هم چنان كه امر تدبير خلقتم به دست وى است. (1)

داشته باشد.هر كس به خدا اطمينان داشته باشد،به او توكّل خواهد كرد (1)و به هر ميزان كه اطمينانش افزايش يابد،توكّلش نيز افزايش خواهد يافت. (2)آنچه موجب به وجود آمدن اطمينان مى گردد،شناخت و آگاهى است.انسان هنگامى مى تواند به چيزى اعتماد كند كه آن را بشناسد.امر ناشناخته نمى تواند مورد اطمينان و اعتماد قرار گيرد.به همين جهت،مهم ترين عامل تقويت توكّل،شناخت و يقين است.در روايات بر اين مسئله تأكيد شده كه توكّل،از قوّت يقين فرد است (3)و لذا حُسن توكّل،نشانۀ حُسن يقين است. (4)

هر چند عامل اصلى توكّل يقين است،امّا بايد توجّه داشت كه يقين،دامنۀ گسترده اى دارد و موضوعات متعدّد و متفاوتى را شامل مى شود.در روايات اسلامى،براى بسيارى از مسائل،عامل يقين مطرح شده است.سؤال اين است كه چگونه ممكن است عاملى به نام يقين،در تمامى اين موضوعات متفاوت،كارايى داشته باشد؟پاسخ را بايد در موضوع و متعلّق يقين جُست.متعلق همۀ يقين ها يكى نيست.متعلّق هر يقينى،متناسب با همان موضوع شكل مى گيرد.اين يك اصل در تحليل نقش متفاوت و گستردۀ يقين است.

اگر بايد براى هر موضوعى،يقين متناسب با آن را به دست آورد،بايد ديد كه يقين متناسب با توكّل چيست؟براى پاسخ به اين پرسش بايد به معنا و حوزه هاى توكّل نگاهى دوباره بيندازيم.توكّل در حوزۀ تكوين،به اين معنا بود كه خير و شر امور،دست خداوند متعال است و در حوزۀ تشريع به معناى اعتماد به قوانين الهى است كه ممكن است از ديد ما پنهان باشد.از اين رو،شناخت متناسب با يقين اين است كه باور كنيم سود و زيان بشر،به دست خداوند متعال است.اگر چنين باورى شكل بگيرد،انسان به خداوند اعتماد

ص:115

خواهد كرد.پيامبر خدا(ص) معناى توكّل را از جبرئيل پرسيد و وى در پاسخ گفت:

العِلمُ بأنّ المَخلوقَ لا يَضُرُّ ولا يَنفَعُ،ولا يُعطي ولا يَمنَعُ،واستِعمالُ اليَأسِ مِن الخَلقِ،فإذا كانَ العَبدُ كذلكَ لَم يَعمَلْ لأحَدٍ سِوَى اللّهِ،و لَم يَرْجُ و لَم يَخَفْ سِوَى اللّهِ،و لَم يَطمَعْ في أحَدٍ سِوَى اللّهِ،فهذا هُو التَّوكُّلُ. (1)

دانستن اين مطلب كه مخلوق نه زيانى مى زند و نه سودى مى رساند،نه چيزى مى دهد و نه جلوگيرى مى كند،و چشم اميد بركندن از خلق.هرگاه بنده چنين باشد،ديگر براى احدى جز خداوند كار نمى كند و اميد و بيمش از كسى جز خداوند نيست و چشم طمع به هيچ كس جز خدا ندارد.اين است توكّل.

در اين حديث به خوبى بيان شده است كه اگر كسى باور كند كه سود و زيان،و اعطا و منع،به دست مردم نيست،از آنان قطع اميد مى كند و فقط به خدا اميد مى بندد و تكيه مى كند.

اصبغ بن نُباته نقل مى كند كه امير مؤمنان (ع) هماره در سجده اش مى فرمود:

اناجيكَ يا سَيِّدي كَما يُناجِي العَبدُ الذَّليلُ مَولاهُ،وأطلُبُ إلَيكَ طَلَبَ مَن يَعلَمُ أنَّكَ تُعطي ولا يَنقُصُ مِمّا عِندَكَ شَيءٌ،وأستَغفِرُكَ استِغفارَ مَن يَعلَمُ أنَّهُ لا يَغفِرُ الذُّنوبَ إلّا أنتَ،وأتَوَكَّلُ عَلَيكَ تَوَكُّلَ مَن يَعلَمُ أنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ. (2)

آقاى من! با تو آهسته سخن مى گويم،آن گونه كه بندۀ خوار با خواجه اش مى گويد.از تو تقاضا مى كنم،همچون تقاضاى كسى كه مى داند تو عطا مى كنى و از آنچه نزد توست،هيچ كاسته نمى شود.از تو آمرزش مى خواهم،همچون آمرزش خواهىِ كسى كه مى داند گناهان را فقط تو مى آمرزى و بس.بر تو توكّل مى كنم،همچون توكّل كردن كسى كه مى داند تو بر هر چيزى توانايى.

وقتى از امام كاظم(ع) دربارۀ آيۀ شريف (وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ) مى پرسند،

ص:116

ايشان به بُعد ديگرى از يقين و باور اشاره مى كند:

التَّوَكُّلُ علَى اللّهِ دَرَجاتٌ؛مِنها أن تَتَوكَّلَ علَى اللّهِ في امورِكَ كُلِّها،فما فَعلَ بِكَ كُنتَ عَنهُ راضِيا،تَعلَمُ أنّهُ لا يَألُوكَ خَيرا و فَضلاً،و تَعلَمُ أنّ الحُكمَ في ذلكَ لَهُ،فتَوكَّلْ علَى اللّه ِ بِتَفويضِ ذلكَ إلَيهِ،وثِقْ بهِ فِيها وفي غَيرِها. (1)

توكّل كردن به خداوند درجاتى دارد:يكى از آنها اين است كه در تمام كارهايت به خدا توكّل كنى و هر چه با تو كرد،از او خشنود باشى و بدانى كه او نسبت به تو از هيچ خير و تفضّلى،كوتاهى نمى كند و بدانى كه در اين باره حكم،حكم اوست،پس با واگذارىِ كارهايت به خدا بر او توكّل كن و در آن كارها و ديگر كارها به او اعتماد داشته باش.

در اين روايت به خوبى پيوند ميان توكّل با باور به خير بودن قضاى الهى(عامل نخست) و رابطۀ اين دو با رضامندى،روشن است.شايد بتوان گفت كه صِرف باور به اين كه همۀ امور،به دست خداوند متعال است،كافى نباشد؛بايد باور داشت كه همۀ تدبيرهاى خداوند،مبتنى بر خير و مصلحت بشر است.اگر اين دو،تركيب شوند،رضامندى به دست مى آيد.

در روايت ديگرى از امام رضا(ع) علاوه بر آنچه از پدر بزرگوارش نقل كرديم،مرتبۀ ديگرى از توكّل را نيز بيان نموده است كه مى توان آن را به قضاى تشريعى خداوند متعال پيوند داد.ايشان بر اين باور است كه انسان متوكّل،به آنچه از ديد انسان پنهان است،اعتماد دارد و علم آن را به خدا و اهلش وا مى گذارد:

التَّوكُّلُ دَرَجاتٌ؛...و مِن ذلكَ الإيمانُ بِغُيوبِ اللّه ِ الّتي لَم يُحِطْ عِلمُكَ بِها،فوَكَلتَ عِلمَها إلَيهِ وإلى امَنائهِ علَيها،و وَثِقتَ بهِ فِيها وفي غَيرِها. (2)

توكّل درجاتى دارد:...يكى ديگر از درجات توكّل،اين است كه به غيب هاى خدا كه در علم تو نمى گنجد،ايمان داشته باشى و علم آنها را به او

ص:117

و به امناى او بر آنها وا گذارى و در اين غيبها و جز آنها به او اعتماد كنى.

يكى از مصاديق امور پنهان،فلسفۀ احكام الهى است.ناآگاهى از علل تشريع احكام مى تواند موجب نارضايتى گردد؛امّا اگر كسى اهل توكّل باشد،به خدا اعتماد خواهد كرد.

بنا بر اين،با كسب شناخت و يقين متناسب،مى توان توكّل به خدا را به دست آورد و آن را تقويت نمود.اين عنصر به انسان،احساس قدرتمندى مى دهد و در نتيجه،زمينۀ گرايش به اعتياد را از بين مى برد.

را تسكين مى دهند. (1)

اين،نشان دهندۀ نقش ناشكيبايى و بى تابى در گرايش به اعتياد است.يكى از شيوه هاى آرام ساختن خود و كاهش فشار روانى،استفاده از مواد مخدّر است.مواد مخدّر به جهت تأثيراتى كه دارد،موجب احساس رها بودن و جداشدن از مشكلات مى شود و بدين سان به عنوان يك تسكين دهنده،مورد استفاده قرار مى گيرد.

بى تابى شده را تحمّل كند؟به همين جهت،امام صادق(ع) مى فرمايد:

اتَّقُوا اللهَ وَاصبِروا فَإِنَّهُ مَن لَم يَصبِر أهلَكَهُ الجَزَعُ. (1)

از خدا پروا داشته باشيد و بردبارى كنيد كه هر كس صبر نكند،بى تابى كردن،او را هلاك مى سازد.

از اين رو،اگر بى تابى بر كسى چيره شود،روى آسايش را نخواهد ديد.پيامبر(ص) در اين باره مى فرمايد:

مَنِ استَولي عَلَيهِ الضَّجَرُ رَحَلَت عَنهُ الرّاحَةُ. (2)

كسى كه بى تابى،بر او چيره شود،آسودگى،از او رخت برمى بندد.

بنا بر اين،بى تابى كردن،در نهايت بر رضامندى و شادكامى تأثير منفى مى گذارد.در اين مواقع،انسان به دنبال آرام ساختن خود و كاهش فشار روانى است.كسانى كه نتوانند فشار روانى حاصل از مشكلات را كاهش دهند،ممكن است به استفاده از مواد مخدّر به عنوان تسكين دهنده،گرايش پيدا كنند.براى پيشگيرى از اعتيادهاى ناشى از فشارهاى روانى،لازم است كه توان مقاومت در برابر سختى ها افزايش يابد.با اين توانمندى،زمينۀ گرايش به اعتياد از بين مى رود.اين توانمندى همان چيزى است كه در ادبيات دين از آن به عنوان«صبر»ياد مى شود.بهترين واكنش به سختى ها،صبر و بردبارى است.براى رسيدن به رضامندى در سختى ها و تحقّق شادكامى پايدار،بايد بردبار بود و مشكلات را تحمّل كرد.صبر يعنى«تحمّل كردن سختى ها و دشوارى ها،و پرهيز كردن از جزع و بى تابى». (3)موضوع اساسى صبر،«امور ناخوشايندى»است كه نفس در برابر آنها بى تاب مى شود و به جزع و فزع روى مى آورد.

يكى از اساسى ترين مفاهيم در اخلاق اسلامى،«صبر»است؛زيرا مفهومى است كه نقش عمده و فراگيرى در حيات انسان دارد،به گونه اى كه لحظه اى از حيات نيست كه از

ص:121

صبر بى نياز باشد.برخى از مفاهيم اخلاقى مثل عفّت يا حلم،قلمروى خاص و محدود دارند؛امّا صبر،از مفاهيمى است كه قلمروى عام دارد و در همۀ لحظات زندگى،مورد نياز است.اساساً زندگى در هيچ رده اى بدون صبر امكان پذير نيست؛چون زندگى همواره با سختى و ناملايمت همراه است.شايد به همين جهت باشد كه در احاديث از صبر،با عنوان«سرِ ايمان»ياد شده است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

الصبرُ رأسُ الايمانِ. (1)

همچنين ايشان در كلام ديگرى مى فرمايد:

الصبرُ مِن الايمانِ بِمنزلةِ الرأسِ مِن الجَسَدِ،فإذا ذَهَبَ الرأسُ ذَهَبَ الجَسَدُ،كذلِك إذا ذَهَبَ الصبرُ ذَهَبَ الايمانُ َ. (2)

و در كلام ديگرى،به جاى ايمان،كلمه«امور»آمده كه در جاى خود قابل تأمل است:

الصبرُ في الأمورِ ِبمَنزِلَةِ الرأسِ مِن الجسدِ،فإذا فارِقُ الرأسُ الجسدَ،فَسَدَ الجَسدُ،وإذا فارِقَ الصبرُ الأمورَ،فَسَدَتِ الأُمورُ. (3)

مجموع اين احاديث به خوبى نقش صبر را در زندگى نشان مى دهند.ايمان در خلأ وجود ندارد؛بلكه در متن زندگى تجلّى مى يابد.لذا اگر صبر وجود نداشته باشد،انسان در زندگى،به كارهايى دست مى زند كه با ايمان ناسازگار است و در نتيجه،هم ايمان از دست مى رود و هم كارها سامان نمى يابند.آنچه مهم است اين كه اگر صبر و مقاومت در برابر سختى ها و گرفتارى ها وجود داشته باشد،زمينه اى براى گرايش به اعتياد به وجود نمى آيد.در حقيقت،صبر و شكيبايى،الگوى درست رويارويى با سختى ها و فشارهاى روانى،در برابر الگوى استفاده از مواد مخدّر است.

سختى ها را افزايش داد؟فشار روانى در اين موقعيت،عوامل گوناگونى دارد كه بايد آنها را برطرف كرد.در متون دينى براى اين امر از روش هايى استفاده شده كه هر كدام مربوط به بُعد خاصى اند.در ادامه به اين موارد مى پردازيم.

فَإِنَّما أنتَ فِي السِّجنِ فَتُريدُ أن تَكونَ فيهِ في سَعَةٍ؟امّا عَلمتَ أنَّ الدُّنيا سِجنُ المُؤمِنِ؟ (1)

همانا تو اكنون در زندان هستى.آيا مى خواهى درون آن،در گشايش باشى؟آيا نمى دانى كه دنيا زندان مؤمن است؟

در اين بيان،به واقعيت زندگى-كه همان سختى هاى آن است-اشاره شده است.امام صادق(ع) با توجّه دادن آن شخص به اجتناب ناپذيرى سختى هاى زندگى و با تصحيح انتظار وى از زندگى،توان مقاومت وى را بالا مى برد و از فشار روانى وى مى كاهد.اين كاركرد توجّه به اين واقعيت است.تحمّل ناپذيرى حوادث در افراد معتاد،به خاطر اين است كه از زندگى،انتظار راحتى بدون سختى را دارند و اين،ريشه در غير واقعى بودن شناخت آنها از دنيا دارد.آنچه مهارت هاى مقابله با سختى ها را به وجود مى آورد و زندگى را براى آنان تحمّل پذير مى سازد،پذيرش اين واقعيت است كه سختى ها اجتناب ناپذيرند.اگر بدانند دنيا جاى راحتى نيست،راحت زندگى مى كنند و از ناملايمات،به تنگ نمى آيند و براى تسكين درد خود،به اعتياد نيز گرايش پيدا نمى كنند.

و مايليم به سرعت،وضعيت را به حالت پيشين آن برگردانيم.

در چنين فضايى،پديدۀ«جنگ با سختى ها»به وجود مى آيد.به ستيز با سختى ها برمى خيزيم تا آنها را از صحنۀ روزگار،حذف كنيم و شرايط را به وضعيت عادى برگردانيم.جزع كردن و شكايت كردن،نشانۀ در افتادن با سختى هاست؛امّا همان گونه كه پيش تر از اين گفتيم،شكايت كردن،بى تابى نمودن و امورى از اين دست-كه نشانۀ ستيز با سختى هاست-،هيچ تأثيرى در تغيير وضعيت و تبديل آن از ناخوشايند به خوشايند نخواهد داشت و همين ناكامى مى تواند زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم آورد.الگوى مواجهۀ نخستين مى تواند در پژوهش هاى ميدانى نيز بررسى شود.به نظر مى رسد الگوى ستيز با اصل ورود مشكل-كه يك امر غير منطقى است-،عامل گرايش به اعتياد است.اگر چنين باشد،مى توان افراد مستعد را نيز پيش بينى كرد و همچنين بر اساس آن برنامه هاى پيشگيرى و درمان را طراحى نمود.

به هر حال،نتيجۀ شناخت اين واقعيت،پذيرش موقعيت است.اگر درافتادن با سختى ها و ستيز با بلاها،نه تنها آنها را برنمى گرداند،بلكه بر رنج و عذاب انسان مى افزايد،پس بهتر است سختى ها را به عنوان يك واقعيت،پذيرفت و موقعيت ناخوشايند را مهار كرد و مديريت نمود.امام على(ع) با تكيه بر اصل برگشت ناپذيرى سختى ها،موقعيت سخت را شرط گذر سالم از آن بر مى شمرد.اين كلام،چنان پُرمغز و راه گشاست كه احنف بن قيس مى گويد:بعد از سخن پيامبر (ص) كلامى زيباتر از اين سخن اميرمؤمنان(ع) نشنيدم كه مى گويد:

إنَّ لِلنَّكَباتِ نِهاياتٍ لابُدَّ لِأَحَدٍ إذا نُكِبَ من أن يَنتَهِيَ إلَيها،فَيَنبَغي لِلعاقِلِ إذا أصابَتهُ نَكبَةٌ أن يَنامَ لَها حَتّي تَنقَضِيَ مُدَّتُها فَإِنَّ في دَفعِها قَبلَ انقِضاءِ مُدَّتِها زِيادَةً في مَكروهِها. (1)

همانا براى سختى ها پايانى است كه هر كس به آن دچار شود،بايد به پايان آن برسد.پس براى انسان خردمند،زيبنده است كه هر گاه گرفتارى اى به او رسيد،كنار آن بيارامد تا زمان آن به سر آيد؛چرا

ص:125

كه دفع كردن آن،پيش از سرآمدن زمان آن،افزودن بر رنج آن است.

خِرد،حكم مى كند كه انسان«در برابر سختى ها»نَايستد؛بلكه«در كنار سختى ها»قرار گيرد.قرار گرفتن«در كنار سختى ها»امكان مديريت كردن و مهار نمودن سختى ها را به وجود مى آورد؛بر خلاف بى تابى كردن و در برابر سختى ها قرار گرفتن كه انسان را ناتوان مى سازد و زمينه ساز گرايش به اعتياد مى گردد.

ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ ). 1

و امّا انسان،هنگامى كه پروردگارش او را بيازمايد،و عزيزش بدارد و نعمت فراوان به او دهد،مى گويد:پروردگارم مرا گرامى داشته است.و امّا چون وى را بيازمايد و روزى اش را بر او تنگ گرداند،مى گويد:پروردگارم مرا خوار كرده است).

آنچه موجب تشديد فشار روانى مى گردد،همين ارزيابى هاست.در اين ارزيابى ها،معناى بلاها منفى ارزيابى مى شوند و اين ارزيابى،رنج موقعيت ناخوشايند را مى افزايد و زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم مى سازد.آيا اين ارزيابى،صحيح است؟آيا معناى بلاها خوار كردن انسان و دور شدن خدا از بنده است؟

بلا،نشانۀ خوارى نيست؛بلكه مى تواند نشانۀ كرامت و عزّت باشد و اين بدان جهت است كه بلا به مصلحت انسان و در راستاى رشد و تكامل اوست.پس نمى تواند دليل خوار بودن نزد خداوند باشد.امام صادق(ع) در اين باره مى فرمايد:

أتَرَي اللهَ أعطي مَن أعطي مِن كَرامَتِهِ عَلَيهِ ومَنَعَ مَن مَنَعَ مِن هَوانٍ بِهِ عَلَيهِ؟! كَلّا! (1)

آيا مى پندارى خدا به هر كس چيزى داده،از سر تكريم او بوده و از هر كس بازداشته،از سر خوار كردن او بوده است؟! هرگز!

امام كاظم(ع) مى فرمايد كه خداوند متعال،خود در اين باره چنين مى فرمايد:

إنّي لَم اغنِ الغَنِيَّ لِكَرامَتِهِ بِهِ عَلَيَّ ولَم افقِرِ الفَقيرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَيَّ. (2)

من،فرد غنى را به اين دليلْ دارا نكرده ام كه نزد من،گرامى است و فقير را به اين دليلْ محروم نكرده ام كه نزد من،خوار است.

پس معناى محروميت ها و محنت ها،خوارى و بى مقدارى نزد خداوند نيست.وقتى اين حقيقت براى انسان معلوم گردد،ناراحتى ها و اندوه ها رخت برمى بندند و رضايت و

ص:127

بردبارى،جاى آنها را مى گيرند و بدين سان،گرايش به اعتياد نيز وجهى نخواهد داشت.البته اين كه چرا بلا،معيار خوارى و ثروت،معيار كرامت نيست،موضوعى است كه در دو بحث بعدى به آن مى پردازيم.

مَن ضُيِّقَ عَلَيهِ في ذاتِ يَدِهِ فَلَم يَظُنَّ أنَّ ذلِكَ حُسنُ نَظَرٍ مِنَ اللهِ (لَهُ) فَقَد ضَيَّعَ مَأمولاً،ومَن وُسِّعَ عَلَيهِ في ذاتِ يَدِهِ فَلَم يَظُنَّ أنَّ ذلِكَ استِدراجٌ مِنَ الله ِ فَقَد أمِنَ مَخوفا. (1)

هر كس به تنگ دستى دچار شود و گمان نبرد كه اين،نيك بينى خدا به اوست،اميد را تباه ساخته و آن كس كه گشاده دست گردد و گمان نبرد كه اين،گرفتارى تدريجى خدا براى اوست،خود را از بيمى كه نبايد از آن ايمن باشد،ايمن داشته است.

به همين دليل است كه صابران،در بلاها خداوند را شكر مى كنند:

اللَّهُمَ لَكَ الحَمدُ حَمدَ الشّاكِرينَ لَكَ عَلي مُصابِهِم. (2)

خداوندا! سپاسْ تو را همانند سپاس كسانى كه در مصيبت ها شكرگزار تو هستند.

امام زين العابدين(ع) نيز در دعاى خود از خداوند متعال مى خواهد كه توفيق شكر به خاطر نداشته ها را به وى عنايت كند:

واجعل شكري لك على مازويت عني أوفر من شكري إياك على ماخولتني. (3)

و سپاس من از تو را به خاطر آنچه كه از من گرفته اى،بيشتر از سپاس من از تو به خاطر آنچه به من داده اى قرار ده.

واقعيت اين است كه اگر نگاه به بلاها و مصيبت ها اصلاح شود،فشار روانى مهار مى گردد و نارضايتى به وجود نمى آيد و بدين سان،زمينۀ گرايش به اعتياد نيز از بين مى رود.

به خوبى مى توان در داستان قارون ديد.قارون از ثروت فراوانى برخوردار بود كه فقط كليد گنج هاى او را چند انسان نيرومند حمل مى كردند. (1)او زندگى اشرافى و خيره كننده اى داشت.مردم با ديدن زندگى او،آن را«بهره اى بزرگ»مى دانستند و با نگاهى حسرت آميز،آن را آرزو مى كردند! (2)اين در حالى است كه مال،مى تواند موجب شقاوت و ناشادكامى گردد! مال به جهت جذّابيتى كه دارد،ممكن است در برابر مؤلّفه هاى مثبت زندگى قرار گيرد. (3)

در روايات اسلامى،از مال،با تعبير«مادۀ شهوات باطل»ياد شده (4)كه«دام ابليس»بوده (5)و از«عوامل نابودى انسان»به شمار رفته است. (6)به همين جهت از حبّ مال،پرهيز داده شده است. (7)بنا بر اين،مال مى تواند از عوامل ناشادكامى باشد.اين همان چيزى است كه در ادبيات دين از آن به عنوان«نعمت استدراج»ياد شده است.قرآن كريم كسانى را كه فكر مى كنند فراوانى مال و فرزند،مايۀ خير براى آنان است،نادان مى داند (8)و تصريح مى كند كه به آنان مهلت مى دهيم و بدون آن كه بدانند،آرام آرام گرفتارشان خواهيم ساخت (9)و در حقيقت،مهلت و امكاناتى كه از آن برخوردارند،مهلتى براى افزايش گناه

ص:130

است! (1)لذا از پيامبر خود مى خواهد كه بردبار باشد و به زيبايى از آنان كناره گيرد و او را با آنان تنها گذارد! (2)

به تصريح روايات اسلامى،ثروتى كه از راه گناه به دست آيد و در راه گناه خرج شود،نعمت استدراج است كه سرانجامى شوم و همراه با بدبختى و سيه روزى دارد.عقبة بن عامر مى گويد:روزى پيامبر خدا(ص) فرمود:

إذا رَأَيتَ اللّه َ يُعطِي العَبدَ مِنَ الدُّنيا عَلى مَعاصيهِ ما يُحِبُّ،فَإِنَّما هُوَ استِدراجٌ.

هر گاه ديدى كه خداوند بهرۀ دنيا را به بنده اى عطا مى فرمايد تا به گناهانى كه مى خواهد،بپردازد،اين،جز پله پله فرو افتادنش نيست.

سپس پيامبر خدا (ص) اين آيه را تلاوت فرمود:

(فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ ) 3. 4

پس چون آنچه را بدان پند داده شدند،فراموش كردند،درهاى همه چيز را بر آنان بگشوديم و چون بدانچه داده شدند،شادمان گشتند،ناگهان بگرفتيمشان؛پس همان دم نوميد شدند).

ص:131

بنا بر اين،نمى توان هر مال و ثروتى را خوب دانست؛همان گونه كه دانستيم نمى توان هر فقر و ندارى اى را بد دانست.اين نوع تفكّر مى تواند مانع گرايش به اعتياد گردد.به نظر مى رسد اصلاح همين نوع تفكّر مى تواند نقش مهمّى در كاهش گرايش به اعتياد داشته باشد.

آيندۀ زندگى اش در تسخير سختى امروز نخواهد بود. (1)اگر دنيا ناپايدار است،نه خوشى آن پايدار خواهد بود و نه ناخوشى آن.خوشى و ناخوشى،موقعيت هاى متفاوتى هستند كه به دنبال يكديگر در حركت اند و انسان،در هر بخشى از زندگى،با يكى از آنها رو به رو مى شود.همان گونه كه ناخوشى به دنبال خوشى است و نبايد از خوشايند زندگى،سرمست شد،ناخوشى نيز به دنبال خود،خوشى را خواهد داشت و لذا نبايد نااميد و زمينگير شد.

توجّه به موقّتى بودن سختى ها و گشايش آينده،توان تحمّل انسان را افزايش مى دهد و از شدّت تنيدگى مى كاهد و آن را تحمّل پذير مى سازد.به همين جهت،معصومان(عليهم السلام) با«توجّه دهى»به همين اصل،افراد گرفتار را آرام مى ساختند.

محمّد بن عجلان مى گويد:نزد امام صادق(ع) بودم كه كسى از نيازمندى خود به حضرت شكايت كرد.ايشان در پاسخ وى فرمود:

اصبِر فَإِنَّ اللَّهَ سَيَجعَلُ لَكَ فَرَجاً. (2)

بردبار باش كه به زودى،خداوند،فرج تو را خواهد رساند.

شخص ديگرى خدمت امام صادق(ع) مى رسد و از ستم برادران و عموزادگانش شكايت مى كند.اين جا نيز امام(ع) وى را به گشايش آينده توجّه مى دهد و از وى مى خواهد كه بردبار باشد. (3)

همچنين براى آرام كردن تاجر ورشكسته اى كه از اصحاب ايشان بود و دچار فشار روانى شده بود،از روش توجّه دهى به آينده نيز استفاده مى كند و مى فرمايد:

ص:133

فَلا تَيأَس فَإِنَّ اليأسَ كُفرٌ-

اين نيز مبتنى بر همان اصل است كه توجّه به پايان پذيرى سختى ها و گشايش آينده،توان تحمّل را مى افزايد و فشار روانى را كاهش مى دهد.توجّه به اين حقيقت،آينده را روشن مى سازد و در نتيجه،اين زمينۀ گرايش به اعتياد نيز از بين مى رود.مسئلۀ تصوير از آينده در مشكلات،موضوعى است كه مى تواند در تحقيقات تجربى نيز مورد بررسى قرار گيرد.

مثبت خود،دچار مشكل نيست.اگر همراه ناملايمات،خوشايندى هايى نيز وجود داشته باشند،موقعيت تنش زا«تعديل»مى شود.در اين روش،امورى كه مى توانند فرح بخش و نشاط آور باشند،وارد فضاى روانى شخص مصيب ديده مى شوند و بدين سان،از شدّت درد و رنج وى كاسته مى شود.لذا نيازى براى تمسّك به مواد مخدّر براى تسكين درد و فراموشى مصيبت نيست.

بر اساس آنچه گذشت،معصومان(عليهم السلام) مردم را به نكات مثبتى كه به هنگام مشكلات داشته اند،توجّه مى داده اند.يكى از آنها يادآورى نعمت ها و خوشايندهاى پيشين است.امام صادق(ع) مى فرمايد:

لا خَيرَ في عَبدٍ شَكا مِن مِحنَةٍ تَقَدَّمَها آلافُ نِعمَةٍ واتَّبَعَها آلافُ راحَةٍ. (1)

هيچ خيرى نيست در آن بنده اى كه از گرفتارى خود شكايت مى كند و حال آن كه در گذشته،هزاران نعمت داشته و هزاران راحتى در آينده،به او خواهد رسيد.

در كنار نكات منفى حال،نكات مثبت ديگرى هم وجود دارند كه چه بسا بيشتر از منفى ها باشند.لذا توجّه به آنها مى تواند دايرۀ ناخوشايندى را كاهش دهد و بر سطح رضايت از زندگى بيفزايد.بر همين اساس،امام على(ع) مى فرمايد:

إذا طَلَبتَ شَيئاً مِنَ الدُّنيا فَزُوِيَ عَنكَ،فَاذكُر ما خَصَّكَ اللهُ بِهِ مِن دينِكَ وصَرَفَهُ عَن غَيرِكَ،فَإِنَّ ذلِكَ أحري أن تَستَحِقَّ بِما فاتَكَ. (2)

هر گاه چيزى از دنيا خواستى و از تو بازداشته شد،به ياد آور دينت را كه خداوند،به تو داده و از ديگران بازداشته است كه اين،به جاى آنچه از دست داده اى،سزاوارتر است.

اين نگاه،فشار روانى موقعيت ناخوشايند را مى كاهد و فشار استفاده از مواد مخدّر را از بين مى بَرَد.

ص:135

افراد محروم،مرتكب رفتارهاى انحرافى از جمله مصرف مواد نمى شوند و تنها گروهى از محرومان به دامن اعتياد مى افتند؛زيرا اين افراد با كناره گيرى از نقش هاى خود،جذب يكديگر مى شوند و هنجارهايى متفاوت از هنجارهاى طبقۀ متوسط جامعه را ميان خود اختيار مى كنند كه طبق اين هنجارها برخى رفتارهاى انحرافى (مثل مصرف مواد)،ارزش و مطلوب تلقى مى شود.اين پديده را«عُزلت گزينى» (1)ناميده اند.

آنچه از ميان اين نظريه ها در اين بحث مورد نظر است،احساس محروميت است.مهم اين است كه احساس محروميت،يكى از عوامل گرايش به اعتياد است.بايد ديد با اين احساس چه بايد كرد؟و چگونه مى توان از آن پيشگيرى كرد؟

نعمت،دچار فلاكت و بدبختى شدند. (1)اين يك واقعيت هستى شناختى است كه كفران،موجب از بين رفتن نعمت و فرود آمدن نقمت مى شود. (2)ناسپاسى،پديدۀ سرمستى را به ارمغان مى آورد كه در ادبيات دين،از آن با تعبير«تَرَف»ياد مى شود. (3)تَرَف نيز يكى از عوامل نابودى نعمت است. (4)

در طرف مقابل،شكرگزارى وجود دارد.در فرهنگ اسلامى،شكر از جايگاه بلندى برخوردار است تا آن جا كه از جنود عقل،شمرده شده است (5)و اين بدان معناست كه سپاس گزارى،يكى از مؤلّفه هاى خردمندى است و بدون آن،عقل انسان كامل نيست.همچنين از شكر به عنوان عنصرى كه مرز ميان انسانيت و حيوانيت است،ياد شده است. (6)از سوى ديگر در روايات،پيوندى ميان شُكر و ربوبيت برقرار شده و از خداوند متعال نقل شده كه اگر از خداوند به خاطر نعمت هايش تشكر نكند،بايد پروردگارى جز او را انتخاب كند! (7)بر انسان واجب است كه از نعمتى كه به او داده مى شود،تشكّر كند. (8)

ص:139

سپاس گزارى،آرايۀ نعمت (1)و دوران خوشايند (2)است.بهترين (3)و گرامى ترين (4)بندگان خدا كسانى هستند كه وقتى مورد عطا قرار مى گيرند،شكر مى كنند. (5)

در متون روان شناسى مثبت گرا و شادكامى پايدار و اصيل نيز شُكر (6)،يكى از فضيلت هاى اساسى محسوب مى شود و توانايى شكرگزارى از نيروها يا كسانى كه فعاليتى به نفع فرد انجام داده اند،به شادكامى پايدار افراد مى انجامد.علّت اين كار،احتمالاً در توجّه و يادآورى خاطرات مثبتى است كه با شكر كردن همراه است. (7)امانز، (8)مك كلاف (9)و تسانگ، (10)ضمن بحثى در بارۀ شكر و شيوه هاى سنجش آن،معتقدند كه شُكر،يك توانمندى انسانى است و از نظر ذهنى،نوعى حسّ حيرت،تشكّر و سپاس مندى براى امتيازاتى است كه فرد از جانب چيزى يا كسى به دست مى آورد.آنها معتقدند كه شُكر مى تواند بين فردى و فرافردى باشد (مثلاً نسبت به خدا،هستى و...)؛ولى نمى تواند نسبت به خود فرد صورت گيرد. (11)شُكر مى تواند بهزيستى روانى و ارتباطى فرد را افزايش دهد و براى جامعه هم مزايا و منافعى داشته باشد. (12)

ص:140

بنا بر اين،شكرگزارى در بندۀ معتقد،مى تواند با انگيزۀ ديگرى نيز باشد و آن ترس از محروميت است.يعنى فردى كه با تمام وجودش احساس برخوردارى از خير دارد،عاقلانه مى داند براى بهرمندى دائمى از داشته هايش شُكر زبانى و عملى او قطع نشود.لذا به طور طبيعى،فرد سپاس گزار،احساس محروميتى از ناكامى ها و كمبودهاى واقعى در زندگى را درك نخواهد كرد.

با توجّه به چرخۀ افزايش احساس محروميت،مى توان تصوّر كرد كه فرد ناسپاس،على رغم بهرمندى از امكانات متعدّد،ناراضى و شاكى از زندگى باشد.امام صادق (ع) در ضمن حديثى،به اين واقعيت اشاره مى فرمايد كه فرد ناسپاس از وجود امكانات مادى و مالى خود بهره اى نخواهد برد:

إِنَّ الَّذِينَ أُعْطُوا الْمَالَ ثُمَّ لَمْ يَشْكُرُوا لَا مَالَ لَهُمْ. (1)

بى ترديد،كسانى كه مالى به آنان داده شده،ولى شكر نكردند،در حقيقت مال ندارند.

مى توان چنين استنباط كرد كه افراد ناسپاس،در احساس محروميت دائمى قرار دارند.مادامى كه اين احساس منفى را در خود بپرورانند،پيوسته احساس ناكامى را درك خواهند كرد.در حديث ديگرى،امام صادق(ع) حتّى شكر نكردن از چنين اموالى را مايۀ وبال و گرفتارى مى داند:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْعَمَ عَلَى قَوْمٍ فَلَمْ يَشْكُرُوا فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ وَبَالًا وَ ابْتَلَى قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ نِعْمَةً. (2)

همانا خداوند عزيز و جليل،به قومى نعمت داد و آنان شكر نكردند،از اين رو،مايۀ گرفتارى آنان شد و به قومى بلا داد و آنان صبر كردند،از اين رو براى آنان نعمت گرديد.

امام على(ع) در بيانى زيبا مى فرمايد كه:نعمت،مايۀ محنت است.اگر شكر آن را به

ص:142

جاى آوريم،نعمت مى شود و اگر كفران نماييم،نقمت مى گردد! (1)

بنا بر اين آنچه نعمت را سودمند مى گرداند،سپاسگزارى فرد است.بديهى است زمانى نعمت،باعث احساس دارايى و رضايت خاطر صاحبش خواهد شد كه فرد ياد شده،به مرحلۀ شكر رسيده باشد.در غير اين صورت،چه بسا نعمت موجود،به فراموشى سپرده شود و در فرد صاحب نعمت،توقع بى دليلى بر تمايل بر انتقال به سطح بالاترى از بهرمندى ايجاد كند.امّا از آن جا كه به دلايل متعددى (مانند محدوديت دنياى مادى) اين امر هميشه ميسّر نيست،فرد ناسپاس اغلب از داشته هاى خود غافل و از وضع موجود،ناراضى خواهد بود.

و نعمت هاى انسان است.در حقيقت،سپاس گزارى،به عنوان يك عامل مبتنى بر داشته شناسى،نقش مهمّى در ايجاد رضامندى و كاهش گرايش به اعتياد دارد.اگر بتوانيم افراد معتاد يا در معرض اعتياد را به داشته ها و نعمت هايشان توجّه دهيم،احساس محروميت از آنان رخت برخواهد بست و زمينۀ گرايش به اعتياد (به عنوان عامل تسكين محروميت) نيز از بين خواهد رفت.

به ديگر بيان،محور رضامندى،داشته هاى زندگى است.به همين جهت،شناخت داشته ها اهميت فراوان دارد.صِرف داشتن،كفايت نمى كند؛بايد آن را شناخت.برخى افراد از داشته هاى خود بى خبرند.برخى افراد منفى بين،آنچه را دارند نمى بينند و بر نداشته هاى خود تمركز مى كنند.اين امر،موجب برداشت نادرست از موقعيت فعلى مى گردد.با اين كار،احساس محروميت به وجود مى آيد و درد و رنج افزايش مى يابد و در نتيجه،سطح رضامندى را كاهش مى دهد و به نارضايتى مى كشاند.«وجود نعمت»،تأثير چندانى در رضامندى ندارد؛«درك نعمت موجود»،عامل رضايت از زندگى است.بنا بر اين،راه رسيدن به احساس رضامندى،درك داشته ها و شناخت نعمت هاست.امام صادق(ع) در كلامى بنيادين مى فرمايد:

كَم مِن مُنعَمٍ علَيهِ وهُو لا يَعلَمُ! (1)

بسا كسى كه نعمتى به او ارزانى شده و خودش نمى داند.

از اين حديث مى توان دليل نارضايتى را به دست آورد و راهبرد رضامندى را نيز تعيين كرد.دليل نارضايتى،ناآگاهى از داشته هاى موجود است و راهبرد رضامندى،درك داشته هاست.واقعيت اين است كه زندگى انسان (بويژه انسان مؤمن) تهى و خالى نيست.نعمت هاى فراوانى در زندگى انسان وجود دارند كه مى توانند احساس خوش بختى را به انسان بدهند؛ولى چون ناشناخته اند،تأثير خود را ندارند.از اين رو بايد آنها را شناخت تا رضامندى به دست آيد.در ادامه،عوامل مؤثّر در داشته شناسى را بررسى خواهيم كرد.

ص:144

چارپاى من پاهاى من،و فرش من زمين،و بالشم سنگ...شب را به روز و روز را به شب مى رسانم در حالى كه هيچ ندارم.با اين حال،هيچ كس روى زمين بى نيازتر از من نيست! (1)بر اساس تفسير صحيح از غنا،مشخّص مى شود كه چرا برخى ثروتمندان،ناراضى اند و برخى فقرا،راضى! به فرمودۀ اميرمؤمنان(ع) چه بسا فقيرانى كه بى نياز و ثروتمندانى كه نيازمندند! (2)لذا بسيارى از فقيران،از توانگران بى نيازترند! (3)

بنا بر اين،براى پيشگيرى يا درمان اعتياد بايد تفسير اين افراد از فقر و غنا را اصلاح كرد.با اصلاح اين تفسير،فقدان امور مادى زندگى،به عنوان فقر اساسى تلقى نمى شود و فرد به ديگر ابعاد غنى خود نيز توجّه مى كند و از احساس بَد محروميت خارج مى شود و بدين سان،زمينۀ نارضايتى از بين مى رود.

اصلاح فهرست معيار داشته ها بر اساس واقعيت هاى انسانى است.

از آن جا كه انسان،بُعد غير مادى و هدفى غير از تمتّع دنيوى نيز دارد،داشته هاى او شامل امور غير مادى هم مى شود.واقعيت اين است كه زندگى انسان (بويژه انسان مؤمن)،تهى و خالى نيست.نعمت هاى فراوانى در زندگى انسان وجود دارند كه مى توانند احساس خوش بختى را به انسان بدهند؛ولى چون ناشناخته اند،تأثير خود را ندارند.دين در عين اين كه امور مادى را جزو امكانات لازم براى زندگى مى شمرد،امّا انحصار آن را در اين امور،اشتباه مى داند و اين بدان جهت است كه در اين جا موضوع سخن،«انسان»است،نه جماد و نبات و حيوان.از اين رو،داشته ها و امكانات او براى زندگى نيز بر اساس ماهيتش تعريف مى شود.از سوى ديگر،در تأمين امكانات نيز نبايد متوقف بر ماديات شد و از امور غير مادى دست كشيد.

در بحث پيشين،تعريف واقعى از برخوردارى (غنا) را بيان كرديم و گفتيم كه براى رضامندى،به هماهنگى ميان تعريف ما و تعريف واقعى برخوردارى،نياز است.پس از مفهوم شناسى غنا،نوبت به شناخت مصداق هاى واقعى برخوردارى مى رسد.وقتى مى توان وضعيت خود را از جهت برخوردارى مورد ارزيابى قرار داد كه بر اساس تعريف برخوردارى،مصداق هاى آن را نيز شناخته باشيم.در مصداق شناسى نيز بايد واقع گرا باشيم و آنچه را كه واقعاً مصداق برخوردارى است،مصداق بدانيم.اين،بحثى كاملاً شناختى است.كسى كه مى خواهد به رضامندى دست يابد،بايد در بُعد انديشه به اين موضوع بپردازد كه مصداق هاى واقعى برخوردارى كدامند؟لذا،اين،يك بحث«مصداق شناسى»است. (1)

كسانى كه بدانند داشته هاى انسان،شامل مجموعه اى از عناصر مادى و معنوى است،ديگر با فقدان برخى امور مادى،دچار احساس محروميت نمى گردند و بدين سان از گرايش به اعتياد در امان مى مانند.بنا بر اين،بايد فهرست معيار افراد معتاد و در معرض اعتياد را اصلاح كرد و ليستى واقعى را به دست آنان داد تا بر اساس آن وضعيت خود را از

ص:147

نظر برخوردارى و محروميت،بررسى كنند.نتيجۀ اين داورى،نقش مهمّى در كاهش گرايش به اعتياد خواهد داشت.

فَمَن أيسَرَ مِنكُم فَليَشكُرِ اللهَ،إنَّ اللّه َ عز و جل يَقولُ: (لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ )

وقالَ سُبحانَهُ وتَعالى: (اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ)

وأحسِنُوا الظَّنَّ بِاللّه ِ فَإِنَّ أبا عَبدِ اللّه ِ(ع) كانَ يَقولُ:مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِاللّه ِ كانَ اللّه ُ عِندَ ظَنِّهِ بِهِ،ومَن رَضِيَ بِالقَليلِ مِنَ الرِّزقِ قَبِلَ اللّه ُ مِنهُ اليَسيرَ مِنَ العَمَلِ،ومَن رَضِيَ بِاليَسيرِ مِنَ الحَلالِ خَفَّت مَؤُونَتُهُ وتَنَعَّمَ أهلُهُ،وبَصَّرَهُ اللّه ُ داءَ الدُّنيا ودَواءَها،وأخرَجَهُ مِنها سالِما إلى دارِ السَّلامِ. (1)

پس،هر يك از شما كه در آسايش است،بايد خدا را سپاس بگزارد؛كه خداوند عز و جل مى فرمايد:«اگر واقعاً سپاس گزارى كنيد،[نعمت] شما را افزون خواهم كرد»و خداى پاك و والا فرمود:«اى خاندان داوود! شكرگزار باشيد.و از بندگان من،اندكى سپاس گزارند».و به خدا خوش گمان باشيد؛چرا كه امام صادق(ع) مى فرمود:هر كس به خدا خوش گمان باشد،خداوند به تناسب گمان او،با وى رفتار مى كند،و هر كس به روزىِ اندك خشنود باشد،خداوندْ عمل اندك را از او مى پذيرد،و هر كس به روزىِ حلالِ اندك خشنود باشد،مخارج زندگى اش سبُك خواهد شد و خانواده اش در نعمت خواهند بود و خداوند،او را از بيمارى و درمان دنيا آگاه مى كند و او را به سلامت،از دنيا به خانۀ سلامت (آخرت) بيرون مى بَرَد.

در اين روايت به خوبى روشن است كه امام رضا(ع) توجّه آنها را از نعمت هاى مادى،به ديگر داشته هاى آنها بازگردانده و با اين كار،آنان خود به اين نتيجه رسيده اند كه احساس محروميتشان پايۀ محكمى ندارد.

در اين باره،موارد ديگرى نيز وجود دارد كه مجال طرح آنها در اين جا نيست. (2)آنچه مهم است اين كه نگاه تك بُعدى به داشته ها،يكى از عوامل نارضايتى است.بر همين اساس مى توان ادّعا كرد كه الگوى عينى گرا در داشته هاى زندگى،از جمله خصايص

ص:149

افرادى است كه گرايش به اعتياد پيدا مى كنند.اين خصيصه مى تواند پيش بينى كنندۀ گرايش به اعتياد نيز باشد.براى پيشگيرى از اعتياد يا درمان آن،بايد الگوى عينى گرا در داشته هاى زندگى را تغيير داد و الگوى جامع مادى-معنوى را جايگزين آن ساخت.با اين تغيير،احساس محروميت از بين خواهد رفت و بدين سان،ديگر به استفاده از مواد مخدّر به عنوان عامل تسكين،نيازى نخواهد بود.

و نارضايتى از زندگى مى گردد.امام صادق(ع) در اين باره مى فرمايد:

إيّاكُم أن تَمُدّوا إيّاكُم أن تَمُدّوا أطرافَكُم إلي ما في أيدي أبناءِ الدُّنيا،فَمَن مَدَّ طَرفَهُ إلي ذلِكَ طالَ حُزنُهُ ولَم يُشفَ غَيظُهُ واستَصغَرَ نِعمَةَ اللهِ عِندَهُ فَيَقِلُّ شُكرُهُ للهِ ِ. (1)

بپرهيزيد از اين كه به آنچه در دست فرزندان دنياست،چشم بدوزيد؛كه هركس به آن چشم بدوزد؛اندوه او طولانى مى گردد و خشم او آرام نمى گيرد و نعمت الهى را كه نزد اوست،كوچك مى شمرد و در نتيجه،سپاس گزارى او كاهش مى يابد.

در اين روايت تصريح شده كه مقايسۀ صعودى،موجب استصغار نعمت مى شود و همين امر،سبب كاهش شكرگزارى مى گردد.همچنين چنين فردى به اندوه طولانى مدّت و خشم آرام ناپذير نيز مبتلا مى گردد.در چنين شرايطى،زمينۀ گرايش به اعتياد فراهم مى شود.

امّا مقايسه اى كه مى تواند سطح رضامندى را افزايش دهد،مقايسۀ نزولى است.مقايسۀ نزولى يعنى نگاه كردن به زيردست و مقايسۀ زندگى خود با زندگى آنان.مقايسۀ نزولى،نقاط مثبت و اميدواركنندۀ زندگى را كه زير سياۀ مقايسۀ صعودى از ديده ها پنهان شده است،هويدا مى كند.لذا از جمله امورى كه مى تواند در تقويت احساس غنا و بهره مندى به انسان كمك كند،اين است كه در شرايط مشابه،توجّه كند كه ديگران از داشتن چه چيزهايى محروم هستند كه او نيست.

شايد نزديك ترين و عينى ترين روش براى درك بهتر از امتيازهاى موجود،توجّه به افراد محروم تر از خود باشد.مثلاً شايد براى كسى كه در محاصرۀ مشكلات مادى و شكست ها قرار دارد،دشوار باشد كه خود را به طور منطقى،متقاعد كند كه هنوز مديون مواهبى است كه طبيعت در اختيار او قرار داده است؛امّا نزديك ترين راه براى خروج از اين بن بست-كه بى زحمت هم هست-،توجّه به افراد محروم تر از خود است.در شرايط

ص:151

معمول،هميشه افراد يا گروه هايى از افراد هستند كه در شرايط سخت ترى از ما در رفاه و موقعيت زندگى به سر مى برند.امير مؤمنان (ع) در نامه اى به حارث همدانى مى فرمايد:

أكثِرْ أن تَنظُرَ إلى مَن فُضِّلتَ علَيهِ؛فإنّ ذلكَ مِن أبوابِ الشُّكرِ (1).

به كسى كه بر او برترى دارى،بسيار بنگر؛كه اين،يكى از انگيزه هاى شكرگزارى است.

بنا بر اين،در فرضيۀ سپاس گزارى،هميشه اين نكته نهفته است كه براى هر محرومى،محروم ترى وجود دارد كه بدين جهت بايد داشته هاى خود را غنيمنت شمرد و نسبت به آنها روحيۀ سپاس داشت.اين نكته شايد از سهل الوصول ترين نكات در تقويت حسّ سپاس گزارى باشد.

پس يكى از مهارت هاى لازم براى موفّقيت در زندگى،استفاده از مقايسۀ نزولى است.تفاوت زندگى ها يك اصل و يك واقعيت انكارناپذير است.اگر انسان،خود را با زندگى هاى بهتر مقايسه كند،دچار تلخ كامى و احساس ناكامى مى گردد و از زندگى خود لذّت نمى بَرَد.اگر چنين اتفاقى افتاد،يكى از بهترين مقابله ها استفاده از مقايسۀ نزولى است.اين روش،از آموزۀ اولياى دين است.پيامبر (ص) مى فرمايد:

إذا نَظَرَ أحَدُكُم إلي مَن فُضِّلَ عَلَيهِ فِي المالِ وَالخَلقِ،فَليَنظُر إلي ما هُوَ أسفَلُ مِنهُ. (2)

هرگاه يكى از شما به كسى نگاه كرد كه در مال و جمال از او برتر است،به آنچه پايين تر از اوست،نگاه كند.

نكتۀ جالبى كه در اين حديث وجود دارد،اين است كه هميشه مقايسه كردن در مال و ثروت نيست؛گاهى ممكن است كه انسان در جمال و زيبايى،دست به مقايسه بزند.اين مسئله،در ميان جوانان و بويژه در ميان دختران،بيشتر مشاهده مى شود.مقايسه كردن خود با كسانى كه زيباترند،موجب غمگينى و رنجورى مى شود.اين نيز يك مقايسۀ صعودى است.در چنين مواردى با استفاده از مقايسۀ نزولى مى توان اين احساس

ص:152

ناخوشايند را از خود دور ساخت.

با توجّه به آنچه گذشت،روشن مى شود كه يكى از عواملى كه مى تواند زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم آورد،مقايسۀ صعودى است.مى توان ادّعا كرد كه مدل مقايسۀ افراد معتاد و يا در معرض اعتياد،مدل مقايسۀ صعودى است و بر همين اساس مى توان پيش بينى كرد كه افرادِ با شاخصۀ مقايسۀ صعودى،نسبت به ديگران بيشتر در معرض ابتلا به اعتياد قرار خواهند داشت.از اين رو،براى كاهش گرايش به اعتياد،يكى از مسائلى كه بايد مورد توجّه باشد،الگوى مقايسۀ اجتماعى افراد است.با اصلاح اين الگو،يكى از زمينه هاى گرايش از بين مى رود.

من كثر مناه قلّ رضاه. (1)

هركس آروزهايش زياد شود،رضايتش كم مى شود.

تحقيقات تجربى نيز همين را نشان مى دهد.در نظريۀ«تفاوت چند گانه» (2)آمده است كه خشنودى،حاصل تفاوت (اندك) بين پيشرفت ها و آرزوهاست.بر اساس اين نظريه،آرزوهاى بزرگ،خشنودى را تهديد مى كنند.بر اساس نظريۀ فاصلۀ هدف با پيشرفت،آرزوهاى بزرگ،به خشنودى كمترى منجر مى شوند.البته طبق ساير نظريه ها،داشتن اهداف كلّى،براى سلامتى مفيد است؛امّا هدف ها،بايد مناسب و صحيح انتخاب شوند. (3)

بنا بر اين،براى رسيدن به رضامندى بايد آرزوها را مديريت و تنظيم نمود تا داشته ها را ناچيز نسازد و نارضايتى را به وجود نياورد.در اين زمينه،آيات و روايات فراوانى وجود دارند كه مجال بررسى همۀ آنها نيست. (4)آنچه مهم است اين كه آرزوى دور و دراز،از عوامل مهم نارضايتى و احساس محروميت و خُلق منفى است و به همين جهت،افرادى كه اهل آرزوهاى دور و دراز هستند،مستعد گرايش به اعتيادند.همچنين مى توان ادّعا كرد كه افراد معتاد،آرزوهاى مهار نشده اى دارند كه سطح احساس محروميت و حسرت را در آنان افزايش داده و براى تسكين آن،آنان را به اعتياد سوق داده است.از اين رو،براى مهار گرايش به اعتياد بايد مسئلۀ آرزوها را جدّى گرفت و الگوى آرزوى معقول و مهارشده را اجرا كرد.

راهبرد ياد كرديم.اگر افراد،داشته هاى پيدا و ناپيداى خود را بشناسند،دچار احساس محروميت نخواهند شد.شناخت داشته ها نيز به چند عامل بستگى دارد:

يكى،اصلاح تفسير فرد از معناى فقر و غناست كه موجب مى شود غنا و دارايى،فقط بُعد مادى نداشته باشد.

ديگرى اصلاح فهرستِ معيار براى ارزيابى فقر و غناست كه مبتنى بر اقدام نخست است و بر اساس آن،فرد،داراى فهرستى واقعى و متناسب با ماهيت انسان خواهد شد كه مجموع داشته هاى مادى و معنوى را در بردارد و در نتيجه،فرد-حتّى اگر فقير باشد-وقتى وضعيت خود را با آن فهرست ارزيابى مى كند،دچار احساس محروميت نخواهد شد.

سومى،اصلاح الگوى شناخت داشته است كه بر اساس آن،الگوى عينى گرا به الگوى جامع مادى-معنوى تغيير مى يابد و در نتيجه،فرد به داشته هاى ناپيداى خود نيز توجّه پيدا مى كند.

چهارمى،مديريت مقايسه و اصلاح الگوى مقايسۀ اجتماعى است كه بر اساس آن،مقايسۀ صعودى،جاى خود را به مقايسۀ نزولى مى دهد و در نتيجه،فرد،داشته هاى خود را مى يابد.

پنجمى،تنظيم آرزوهاست كه بر اساس آن،فرد از آرزوهاى دور و دراز خوددارى مى كند و آن را در حدّ معقول و منطقى آن،نگه مى دارد و در نتيجه،از احساس محروميت جلوگيرى مى كند.

با استفاده از اين روش ها،فرد مى تواند احساس محروميت را مهار كند و زمينۀ نارضايتى را از بين ببرد.در اين صورت،ديگر نيازى به مواد مخدّر به عنوان عامل تسكين و فراموشى درد وجود نخواهد داشت.

ص:155

ص:156

اين گروه به عنوان مردانى بدون بصيرت توصيف شده اند كه رفتارهاى بدون تدبير و بدون دورانديشى انجام مى دهند و صرفاً به طور ناهشيار به دنبال فرار از موقعيت هاى شكست و ناكامى روانى اند. (1)

گريوز تأكيد دارد كه افراد معتاد،توانايى خلق شادى طبيعى را از دست داده اند و سعى دارند از مواد به عنوان وسيله اى براى سرخوشى استفاده نمايند.بر همين اساس،وى تأكيد مى كند كه با برنامه هاى سختگيرانه و تحميل رياضت،مخالف است و معتقد است كه بايد به افراد معتاد،آموزش داده شود تا توجّه خود را از خاصيت شادى آور مواد به چيز ديگرى جلب كنند و از اثرات اضطراب آور آن خلاص شوند. (2)

همچنين در مورد مصرف كنندگان كوكايين نيز گفته شده كه آنها مردانى جاه طلب و به شدّت رقابتجو هستند كه براى موفّق شدن،سخت كار مى كنند،خطركردن را دوست دارند و در زندگى از هوش خود استفاده مى كنند.اين گروه،از هر پديدۀ منجر به افزايش نشاط و شادابى استقبال مى كنند.آنها آمادۀ نشان دادن علائم بيگانگى از روانشان هستند و خود را مردانى پرانرژى،خودرهبر و متّكى به خود و مغرور مى دانند و با كمال،زندگى مى كنند.به علاوه گزارش داده اند كه مواد،حالات روان شناختى موقّتى در آنها ايجاد مى كند كه چنان جذّاب است كه به نظرشان مى رسد زندگى و رضايتمندى كامل در اختيار آنهاست،هرچند لحظه اى باشد،اين تصوّر براى مصرف كنندگان بسيار نشاطبخش است. (3)

آيا اسلام،با تجربۀ شادى و نشاط موافق است؟آيا در اسلام،الگوى زندگى با نشاط توصيه شده است؟بر فرض پذيرش،چه عوامل بنيادينى براى ايجاد شادى و نهايتاً شادكامى در سبك زندگى اسلامى وجود دارد كه مى تواند نياز به شادى و نشاط افراد را تأمين كند؟

ص:158

السرور يبسط النفس ويثير النشاط. (1)

شادى،روح را باز و نشاط را برمى انگيزد.

از پرسش هاى اين بحث آن است كه الگوى هيجانات مثبت از ديدگاه اسلام كدامند؟براى روشن شدن پاسخ اين پرسش،اوّلاً بايد ديد هيجانات مثبت از ديدگاه اسلام شامل چه امورى مى شوند و دين از چه امورى به عنوان مصاديق سرور-كه موجب انبساط و نشاط مى گردد-،ياد كرده است؟

در اين باره بايد گفت كه برخى از روايات به معرفى مصاديق پرداخته اند كه در ادامه به آنها مى پردازيم؛امّا پيش از آن بايد ديد اين موارد چه امورى هستند و به چه بخشى از انسان مربوط مى شوند و چه اثرى دارند.بررسى اين متون نشان مى دهد كه در الگوى هيجانات مثبت،نگاهى همه جانبه وجود دارد؛بدين معنا كه از ديدگاه اسلام،همۀ ابعاد وجودى انسان،هيجان خاص خود را دارند و همۀ ابعاد،به هيجان نياز دارند و براى تحقّق يك هيجان كامل،بايد همۀ اين ابعاد،هيجان خاص خود را تجربه كنند.اين يكى از مسائل مهم در الگوى هيجانات مثبت از ديدگاه اسلام است.

در اين الگو،از يك منظر،هيجانات مثبت به دو بخش تقسيم مى شوند:هيجانات حسى و مادى،و هيجانات عالى و معنوى.سرّ آن نيز اين است كه انسان،موجودى تك بُعدى نيست و داراى بُعد معنوى و الهى نيز هست كه اين بُعد نه تنها مخالف هيجان نيست،بلكه به هيجان نياز جدّى دارد.بنا بر اين،يكى از مؤلّفه هاى الگوى هيجانى اسلام،فراگير بودن آن است و فراگير بودن،به اين معناست كه همۀ ابعاد وجودى انسان را شامل شود.هيجانى كه مى خواهد انبساط و نشاط را (به عنوان يكى از مؤلّفه هاى اساسى شادكامى) تأمين كند،بايد همۀ ابعاد وجودى انسان را پوشش دهد.برخوردارى برخى ابعاد از لذّت و محروميت برخى ديگر از آن،موجب اختلال در نشاط مى شود و تأثير آن را دچار مشكل مى كند.

ص:160

موجب تماس آب با پوست بدن مى شود و لذّتى مربوط به حسّ لامسه به شمار مى رود.اين امر،فرح بخش است و موجب نشاط براى فرد مى گردد.در حالات اميرمؤمنان(ع) نقل شده است كه ايشان در شب هاى سرد،بدن خود را شستشو مى دادند (غسل مى كردند) تا حالت نشاط به وجود آيد.ايشان اين حالت را براى نزديك شدن به محبوب و نماز شب مى خواستند. (1)البته نبايد فراموش كرد كه تماس بدن با آب،غير از شنا كردن است.شنا مى تواند بُعد ورزشى نيز پيدا كند كه در اين صورت،دو بُعد خواهد داشت:تماس بدن با آب و ورزش.

عبارت هاى «وَالنَّظَرِ إلَى الخُضرَةِ (نگاه به سبزه)»و «وَالنَّظَرِ إلَى المَرأَةِ الحَسناءِ (نگاه به زن زيباروى)»،ناظر به بُعد بينايى و لذّت آن است.ديدن،بُعد ديگرى از انسان است كه لذّت خاص خود را دارد و مى تواند بر نشاط و شادابى اثر بگذارد.اين جا صحبت از زيبايى به ميان مى آيد كه اقسامى دارد.امور زيبايى كه چشم نوازند،موجب لذّت بينايى مى شوند و از اين طريق،به نشاط انسان كمك مى كنند.مناظر زيباى طبيعت،يكى از اين امور است.البته حضور در مناطق خوش آب و هوا،گذشته از بُعد بينايى،از راه تنفّس هواى پاك و فرح بخش و تماس بدن با آن نيز موجب نشاط مى گردد.مناطق بد آب و هوا سبب كسالت و خمودگى مى شوند.بنا بر اين،با رفتن به مناطق يا مكان هاى سرسبز و خرّم،مى توان لذّت اين بُعد را تأمين كرد و به نشاط دست يافت.از اين گذشته،رنگ زرد نيز موجب سرور و شادابى از راه بينايى مى شود. (2)در روايتى،امام باقر(ع) پوشيدن كفش زرد رنگ را باعث سرور دانسته است. (3)

از ديگر امور لذّتبخش براى بينايى،ديدن همسر زيباست.پيامبر خدا(ص) يكى از

ص:162

ويژگى هاى همسر شايسته را اين دانسته كه نگاه به چهرۀ او سرورآور باشد (1)و بيان مى دارد كه وقتى مرد به صورت زنش و زنش به صورت او نگاه كند،خداوند به هر دوى آنها نظر رحمت مى كند و هنگامى كه دستان همديگر را بگيرند،گناهانشان از لابه لاى انگشتانشان فرو مى ريزد. (2)البته همسر،مى تواند بُعد جنسى نيز داشته باشد كه در اين صورت،ديدن همسر زيبا،داراى لذّت دو بُعدى«بينايى-جنسى»است.

خوردن و آشاميدن نيز از ديگر ابعاد انسان است كه لذّت خاص خود را دارد.طبخ و آماده سازى غذاها و نوشيدنى هايى كه مورد علاقۀ اعضاى خانواده است،مى تواند به نشاط و شادابى آنها كمك كند.غذاهاى لذيذ و خوش مزه،اين بُعد از لذّتجويى اعضاى خانواده را ارضا مى كند و بدين طريق،موجب سرور و نشاط آنان مى گردد.خوردن و آشاميدن داراى مصاديقى در روايات است كه به آنها اشاره مى شود.

يك.عسل. غذايى مقوّى است كه خداوند متعال آن را مايۀ شفا دانسته است. (3)از مصاديق تغذيۀ سالمى است كه باعث انبساط خاطر و نشاط انسان مى گردد.امام على(ع) عسل را نشاط آفرين مى داند. (4)

دو.هليم. در سفارش هاى اميرمؤمنان(ع) در مسئلۀ تغذيه بر خوردن هليم (5)تأكيد شده است؛زيرا اين نوع غذا در زمرۀ غذاهايى است كه باعث نشاط چهل روزه در عبادت مى گردد. (6)

ص:163

سه.گياه اسپند. ريشه و شاخۀ گياه اسپند، (1)داراى فوايد فراوان است.يكى از فوايد بارز آن-چنان كه امام على(ع) مى فرمايد-،ايجاد نشاط است. (2)

غريزۀ جنسى،بُعد ديگر انسان است كه ارضاى آن موجب نشاط و شادابى مى گردد.به همين جهت،اسلام براى اين امر،جايگاه ويژه اى قائل شده است.در برخى روايات،يكى از اخلاق هاى پيامبران،ارضاى مشروع غريزۀ جنسى شمرده شده است. (3)اين امر براى اسلام چنان مهم است كه با پديدۀ رهبانيت جنسى،به شدّت برخورد كرد و اهل ايمان را به اصل ازدواج و روابط زناشويى،ترغيب نمود. (4)

در روايات پيش گفته و ديگر روايات مربوط به نشاط،به امورى اشاره شده كه به بُعد بهداشت و نظافت مربوط مى شود.جنبه هاى مختلف بدن انسان،نيازمند پاكيزگى است.كثيفى،موجب بروز نابه سامانى و بيمارى در بدن انسان مى گردد و غم و اندوه وى را فراهم مى سازد.لذا نسبت به كثيفى،واكنش شديد نشان داده شده است.پيامبر خدا(ص) تأكيد مى كند كه فرد كثيف،بد بنده اى است (5)و خداوند متعال،چركى و ژوليدگى را دشمن مى دارد. (6)در روايات،موارد مختلفى در اين حوزه مطرح شده كه به آنها خواهيم پرداخت.

مسواك زدن. آموزه هاى دينى،بهداشت دهان و دندان را امرى مهم و مسواك زدن را در فراهم آمدن آن مؤثر مى دانند.مسواك زدن بنا بر همين آموزه ها دارى فوايد فراوانى،از

ص:164

جمله نشاط است كه در روايات پيش گفته گذشت.

گرفتن شارب.پيامبر گرامى اسلام(ص) بلند گذاشتن شارب را جايگاهى براى شيطان و پناهگاه او دانسته كه مى تواند كنايه از كثيفى باشد. (1)در كنار اين گونه تعابير،راه پيشگيرى را در گرفتن شارب مى داند و آن را زمينه ساز نشاط عنوان كرده است.در مجلسى،نزد امام صادق(ع) سخن از گرفتن شارب به ميان آمد.ايشان فرمود:«اين عمل،باعث نشاط مى شود و از سنّت [پيامبر اكرم(ص)] است». (2)

زدودن موهاى زايد بدن.تعابيرى كه در بارۀ گرفتن شارب و پيامد آن در روايات آمده است،در مورد نوره كشيدن و زدودن موهاى زايد بدن نيز آمده است.امام على(ع)،نوره كشيدن را مايۀ نشاط و پاكى بدن مى داند. (3)

سر،بخشى از بدن است كه بايد بهداشت آن رعايت گردد.شستن سر،موجب پاكيزگى آن مى گردد،بويژه شستن با خطمى (4)كه در روايت پيشين نيز مورد تصريح قرار گرفته بود.اين كه خطمى چه تأثيرى بر نشاط دارد،نيازمند بررسى هاى تجربى است.آنچه به بحث ما مربوط مى شود،اين كه بر اساس اين روايت،بهداشت سر بويژه با استفاده از خطمى،موجب نشاط مى گردد.

تنهايى براى انسان،تلخ و آزاردهنده است.انسان،دوست دارد با ديگران باشد و با آنان رابطه برقرار كند.اين،نيازى عاطفى است.انسان تنها،احساس خلأ مى كند؛احساس دردآورى كه هيچ چيز حتّى ثروت و شهرت و رياست،آن را پر نمى كند.اُنس با ديگران،يكى از نيازهاى جدّى بشر است.ما نه براى تأمين نيازهاى مادى زندگى،بلكه براى تأمين نيازهاى عاطفى مان نياز به انس گرفتن با ديگران داريم.بنا بر اين،اُنس و صميميت،يكى از عوامل مهم در نشاط و شادابى است.پيامبر خدا(ص)

ص:165

ديدار با برادران را يكى از خرسندى هاى دنيوى مؤمن (1)و امام على(ع) آن را مايۀ آبادانى قلب مؤمن مى داند. (2)امام باقر(ع) نيز در بارۀ نقش روابط اجتماعى در نشاط مى فرمايد:«ديدار دوستان،مايۀ نشاط است». (3)

البته آنچه ارتباط را لذّتبخش مى سازد،ارتباط مثبت و سازنده است و اين ارتباط،نيازمند برخوردارى از مهارت هاى ارتباطى است.اين بررسى،گنجايش طرح اين موضوع را ندارد؛امّا آنچه مهم است اين كه كسب مهارت هاى ارتباطى،نقش مهمى در لذّت بردن از ارتباط با ديگران دارد.از اين رو بايد مهارت هاى ارتباطى،مورد توجّه قرار گيرد.

آنچه گذشت،موارد دهگانه اى بود كه در روايت امام صادق از نشاط (نشره) مطرح شده بود.در ساير روايات،موارد ديگرى نيز اضافه شده اند كه در ادامه به آنها مى پردازيم.

حسّ بويايى،يكى ديگر از ابعاد انسان بوده و بوى خوش،از ديگر عوامل مؤثّر در شادى است.پيامبر خدا(ص) مى فرمايد:«بوى خوش،[انسان را] شاد مى كند.» (4)امام على(ع) نيز مى فرمايد:«بوى خوش،مايۀ نشاط است....» (5)بوى خوش همچنين مى تواند موجب افزايش توان جنسى گردد (6)كه در اين صورت،با لذّت جنسى نيز پيوند مى خورد.

شوخى و خنده،از عوامل شادى و نشاط است.پيامبر(ص) يكى از ويژگى هاى اهل ايمان را شوخ طبعى آنان مى داند. (7)فضل بن ابى قره نيز مى گويد:امام صادق(ع) فرمود:«هيچ مؤمنى نيست،جز اين كه در او "دُعابه" هست».گفتم:دعابه چيست؟فرمود:«شوخى». (8)شوخى،موجب نشاط روحى و آسايش روانى مى گردد (9)و فشارهاى روانى را

ص:166

كاهش مى دهد و غم و اندوه را رفع مى كند.

سيرۀ معصومان(عليهم السلام) اين بوده كه گاه با استفاده از اين عامل،فشارهاى روانى خود را كنترل مى كردند.امام كاظم(ع) مى فرمايد:«گاهى عربى باديه نشين خدمت پيامبر خدا(ص) مى رسيد و هديه براى ايشان مى آورد و تقديم ايشان مى كرد.سپس مى گفت:پول هديه ما را بده! پيامبر خدا(ص) مى خنديد و هر گاه اندوهگين مى شد،مى فرمود:آن اعرابى چه كرد! اى كاش دوباره مى آمد». (1)

خنديدن،يكى از امورى است كه موجب نشاط و شادابى مى گردد.عدّه اى،لذّت هاى دنيوى را با ايمان و ديندارى در تضاد مى دانستند و تنها عبادت كردن را مى پسنديدند.لذا در موضوع ما،از خنديدن پرهيز مى كردند و تنها گريه كردن را مشروع مى دانستند.اين در حالى است كه پيامبر خدا(ص) در برابر اين جريان ايستاد و فرمود:«هان! هر عبادتى را جوش و خروشى است كه سرانجام فروكش مى كند.پس،هر كس جوش و خروش عبادتش به سنّت من آرام گيرد،هدايت شده است و هركه با سنّت من مخالفت ورزد،گم راه شده است و عملش بر باد رفته است.بدانيد كه من نماز مى خوانم،مى خوابم،روزه مى گيرم،افطار مى كنم،مى خندم و مى گريم.پس هر كه از روش و سنّت من روى گرداند،از من نيست». (2)وقتى پيامبر خدا(ص) با ديگران بودند،با خندۀ آنان مى خنديد. (3)هيچ كس پُرتبسم تر از پيامبر خدا(ص) ديده نشده است. (4)

از حواس پنج گانه تا غريزۀ جنسى،و خنده و شوخى،و ارتباط با ديگران را شامل مى شود.اين از مباحث مهم و قابل تأمّل در الگوى شادكامى از ديدگاه اسلام است.افراد مى توانند با استفاده از انواع مختلف لذّت هاى مادى،ابعاد مختلف وجودشان را از اين امور،بهره مند سازند و به نشاط در اين بُعد،دست يابند.

كه همواره در باغ هاى بهشت،در كنار اولياى خداست! در حقيقت،شناخت خدا،مونسى در برابر هر بى كسى،همدمى در برابر هر تنهايى،نورى در برابر هر تاريكى،نيرويى در برابر هر ناتوانى،و درمانى براى هر بيمارى است! (1)

اگر خداوند شناخته شود و با او ارتباط برقرار شود،لذّت بردن معنوى نيز حاصل مى شود؛التذاذى كه هيچ نظيرى ندارد.در ادامه به بررسى عوامل التذاذ معنوى مى پردازيم.متون اين بحث،با تعبيرهاى متفاوتى در ادبيات دين بيان شده اند و هر كدام بيانگر بُعدى از اين مسئله اند.

آن نيز محروم مى گردد.

بنا بر اين،دل كندن از دنيا و دل بستن به خدا،موجب چشيدن شيرينى محبّت خدا مى گردد.امام صادق(ع) در اين باره تصريح مى فرمايد:

هر گاه مؤمن از دنيا دست بشويد،بلندى مى گيرد و شيرينى محبّت خدا را مى چشد،و در نظر اهل دنيا ديوانه مى نمايد،حال آن كه در واقع،شيرينىِ محبّت خداوند با [جان] آنان آميخته است و از اين رو،به غير او نمى پردازند. (1)

دوستداران خدا (1)و اهل تقوا و يقين (2)مى گردد كه هر يك را مى توان به بعدى از ابعاد نشاط اشاره دانست.از اين رو،پيامبر خدا(ص) اين گونه به در گاه خداوند متعال دعا مى كند:

خداوندا! ما را به كار خودت سرگرم بدار...و [ما را] بر نعمت هايت،سپاس گزار و از يادت،لذّت بَرنده قرار بده. (3)آنچنان نقش ياد خدا اساسى است كه بدون آن نمى توان انتظار نشاط داشت.غفلت از ياد خدا موجب«خود فراموشى» (4)و«قساوت قلب» (5)و«مردن دل» (6)مى گردد.از اين رو،خداوند متعال به عنوان آفرينندۀ انسان-كه بيشترين آگاهى را از ماهيت او دارد-،تصريح مى فرمايد كه:(و هر كس از ياد من روى گرداند،زندگى سختى خواهد داشت). (7)

بچشد،از او روى گردان نمى شود (1)و با چشيدن آن،سيراب نمى شود؛بلكه ماهيتى فزاينده دارد كه هر چه بيشتر چشيده مى شود،بيشتر علاقه مند مى گردد. (2)بديهى است كه بهره مندى از اين شيرينى،به برخوردارى از ايمان كامل بستگى دارد و فرد،هر اندازه كه از ايمان برخوردار باشد،به همان اندازه از شيرينى آن نيز بهره مند خواهد شد.امام كاظم(ع) در همين باره نقل مى كند كه حضرت مسيح(ع) به حواريان گفت:

...اى بندگان بد! گندم را پاك و تميز كنيد و نيكو آردش نماييد تا مزۀ آن را بيابيد و از خوردنش لذّت ببريد.همچنين،ايمان را نيز ناب و كامل گردانيد تا شيرينىِ آن را بچشيد و سرانجامش شما را سود بخشد. (3)

شدن دل (1)و بهره مندى از آن (2)مى شود و همين امر،موجب لذّت معنوى مى گردد.امام زين العابدين(ع) خداوند متعال را به عنوان كسى كه عارفان را به لذّت مناجاتش خو داده،ياد مى كند. (3)

به هر حال،يكى از بهترين راه هاى لذّت بخشِ ارتباط معنوى با خداوند،دعا و مناجات با اوست.معصومان(عليهم السلام) مناجات هاى عاشقانه و عارفانۀ فراوانى با خداوند داشته اند كه تحليل و بررسى آنها از حوصلۀ اين تحقيق خارج است.نكتۀ مهم اين كه دلبستگى به دنيا موجب از بين رفتن لذّت مناجات مى گردد.به گزارش امام صادق(ع)،كمترين كيفرى كه خداوند متعال به دنيادوستان مى دهد،اين است كه شيرينى مناجات خود را از آنان سلب مى كند. (4)

چيست؟فرمود:«تلاوت قرآن». (1)بنا بر اين،با استفاده از تلاوت قرآن مى توان به لذّت معنوى دست يافت.

دارند و با او راز و نياز مى كنند؟ميزان اعتقاد و باورشان به خداوند متعال چه قدر است؟و به چه ميزان،اهل نماز و دعا و قرآن هستند؟

بُعد معنوى،از ابعاد مهمّى است كه انسان بايد لذّت خود را از آن ببرد.فقدان لذّت هاى معنوى،موجب احساس خلأ مى شود و اين احساس خلأ،انسان را به سمت پر كردن آن با لذّت هاى نامطلوب مى كشاند؛بويژه كه به خاطر فقدان ايمان واقعى،بازدارنده هاى درونى نيز وجود ندارند تا فرد را از آن لذّت هاى نامطلوب حفظ كنند.اين را مى توان در پژوهش هاى ميدانى نيز بررسى كرد.به نظر مى رسد كه افراد معتاد،الگوى ناقصى در لذّت دارند.

مى كنند و زندگى را به فساد و تباهى مى كشند. (1)

امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

بسا لذّت آنى اى كه اندوهى طولانى به ارمغان آورد. (2)

برخى لذّت ها،موجب غفلت مى شوند (3)و غم و اندوه به بار مى آورند. (4)لذا چه بسا چيزهايى كه امروز موجب لذّت مى گردند،امّا فردا مايۀ اندوه اند. (5)اين،يك قاعده است كه گاه محنت آنى،لذّت آتى را به دنبال دارد و گاه لذّت آنى،محنت آتى را؛ (6)مهم اين است كه شيرينى لذّت آنى،در برابر محنت آتى،توان ايستادگى ندارد. (7)چه بسا لذّت هاى پستى كه انسان را از رسيدن به مراتب عالى باز مى دارند (8)و چه بسا لذّت هايى كه موجب رسوايى مى گردند و ننگ رسوايى فردا،شيرينى لذّت امروز را از بين مى برد. (9)

در يك بررسى منطقى،مشخّص مى شود كه لذّت امروز با رسوايى فردا و پيامدهاى دردناك آن برابرى نمى كند. (10)در واقع،شهوت هاى فانى،هيچ لذّت واقعى اى ندارند. (11)عاقبت لذّترانى،دوزخ و بدبختى است؛اين،يك اصل است.امام باقر(ع) در اين باره مى فرمايد:

دوزخ در ميان لذّت ها و شهوت هاست.پس هر كس هر لذّت و شهوتى

ص:176

را كه دلش مى خواهد به خود برساند،به دوزخ در مى آيد. (1)

بنا بر اين،لذّتى كه مى خواهد جزئى از شادكامى باشد،نبايد به شادكامى آسيب بزند.لذا در لذّت،بايد معيار را آينده قرار داد و از لذّت هايى كه آينده را از بين مى برند،پرهيز كرد.

جهت گيرى هيجانات مثبت به اين معناست كه اين هيجانات بايد در راستاى شادكامى اصيل و سعادت واقعى انسان قرار گيرند.لذا هم بايد در امور معنوى نشاط داشته باشيم و هم از نشاط و شادى براى زمينه سازى شادكامى اصيل و جاويدان خود استفاده نماييم.در روايات،موارد متعددى به عنوان كاربرد نشاط و شادى مطرح شده اند (همانند:نشاط در راه هدايت، (2)عبادت خدا، (3)خواندن قرآن (4)و شب زنده دارى (5)) كه توضيح و تبيين آن از حوصلۀ اين نوشتار،خارج است؛امّا جايگاه نشاط در روايات اهل بيت(عليهم السلام) در يك قالب كلّى،قابل جمع است و آن اين كه نشاط دنيوى را بايد براى مطالبۀ آخرت به كار گرفت.امام على(ع) در تفسير آيۀ شريف (وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا) 6 مى فرمايد:

تن درستى،نيرو،فراغ،جوانى و نشاطت را فراموش مكن تا با اين بهره هاى دنيوى،آخرت را مطالبه كنى. (6)

بنا بر اين،نشاط،بهرۀ دنيوى ماست كه بايد براى نيل به سعادت اخروى و مطالبۀ آخرت از آن بهره گرفت.لذّتى مى تواند مطلوب باشد كه در جهت شادكامى اصيل و جاويدان انسان قرار گيرد.بر همين اساس،معلوم مى گردد كه در الگوى هيجانات مثبت از ديدگاه اسلام،بايد از«لهو و لعب»پرهيز كرد.تفريح و سرگرمى،يكى از عوامل

ص:177

نشاط است كه گذشت؛امّا اگر بر زندگى سيطره يابد،سرنوشتى بد و نافرجام براى انسان رقم مى زند و به همين جهت از آن نهى شده است.اين،يك واقعيت است كه زندگى،بيهوده نيست و بر اساس فلسفه اى مشخّص بر پا شده است.

خداوند متعال در آيۀ 115 سورۀ مؤمنون مى فرمايد:

(آيا پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريده ايم و به سوى ما بازنمى گرديد؟). (1)

به همين جهت،خداوند متعال در آيۀ نُه سورۀ منافقون مى فرمايد:

(اى كسانى كه ايمان آورده ايد،[زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نگردانند،و هر كس چنين كند،آنان خود زيانكاران اند). (2)

در بارۀ كسانى كه آگاه نمى شوند نيز مى فرمايد:

(بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو[ها] سرگرمشان كند.پس به زودى خواهند دانست). (3)

پيامبر خدا(ص) به ابن مسعود مى فرمايد:

اى پسر مسعود! مراقب باش كه دنيا و هوس ها و شهوت هايش تو را بازيچۀ خود نسازد؟ (4)

اميرمؤمنان(ع) نيز در اين باره مى فرمايد:

اى مردم! از خدا بترسيد؛زيرا هيچ كس بيهوده آفريده نشده است تا در نتيجه،عمر خويش را به سرگرمى بگذراند،و سرِ خود رها نشده است تا در نتيجه،زندگى اش را به پوچى و باطل سپرى كند،و دنياى

ص:178

او كه خويشتن را برايش آراسته،نمى تواند جايگزين آخرتى شود كه بد نگريستن به آن،او را در نظرش زشت جلوه گر ساخته است.و فريب خورده اى كه به بالاترين خواست خويش از دنيا دست يافته،مانند كسى نيست كه [حتّى] به كم ترين بهرۀ خويش از آخرت،دست يافته باشد. (1)

على(ع) خود بر اين باور است كه من براى اين آفريده نشده ام كه به خوردن غذاهاى لذيذ همانند حيوان به آخوربسته اى كه تمام همّ و غمش خوردن علف است،يا به مانند حيوان يله اى كه كارش چريدن در زباله دانى ها و پر كردن شكمش از علف آنهاست،مشغول شوم،بى خبر از آن كه چه سرنوشتى در انتظار اوست.و آفريده نشده ام كه بيهوده رها شوم،يا بى هدف بگردم،يا ريسمان گم راهى را بكشم،يا در بيراهه،راه سرگردانى بپويم! (2)

بنا بر اين،در الگوى اسلامى هيجانات مثبت،بايد جهتگيرى الهى آن رعايت و از هر گونه لهو و لعب،پرهيز شود.

ص:179

ص:180

متعال،روزى رسان است و بايد به او توكّل نمود،امّا اين به معناى كنار گذاشتن كار و تلاش نيست.به همين جهت،دين،تأكيد زيادى بر كار و تلاش دارد و افراد را از توكّل منهاى كار،بر حذر مى دارد. (1)روزى پيامبر (ص) گروهى از كشاورزان را ديد كه از كار،دست كشيده اند.به آنان فرمود:«شما [ از] چه [ گروهى] هستيد؟».گفتند:«ما اهل توكّل هستيم».پيامبر (ص) به آنان فرمود:«نه؛بلكه شما سربار ديگران هستيد». (2)

انس بن مالك مى گويد:روزى كسى از پيامبر (ص) پرسيد:شترم را ببندم و توكّل كنم،يا رها كنم و توكّل كنم؟پيامبر(ص) فرمود:«ببند و توكّل كن». (3)بايد با توكّل،زانوى شتر را بست.به همين جهت،امام صادق(ع) نيز مى فرمايد:

اعقِل راحِلَتَكَ وتَوَكَّل. (4)

زانوى شترت را ببند و توكّل كن.

همچنين در زمان پيامبر(ص) هنگامى كه آيۀ شريف (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ ) 5 نازل شد،گروهى درها را به روى خود بستند و رو به عبادت آوردند و گفتند:ديگر روزى ما تأمين شد! وقتى اين خبر به گوش پيامبر(ص) رسيد،آنان را خواست و به آنان فرمود:«چه چيزى شما را به اين كار واداشت؟»گفتند:اى پيامبر خدا! خدا روزى ما را به عهده گرفت و ما هم،رو به عبادت آورديم! پيامبر(ص) به آنان فرمود:«هر كه چنين كند،دعاى او مستجاب نمى شود.بر شما باد به طلب روزى!». (5)

ص:182

عمر بن يزيد،به امام صادق(ع) مى گويد:كسى گفت:حتماً درون خانه خواهم نشست و نماز خواهم خواند و روزه خواهم گرفت و پروردگارم را عبادت خواهم كرد؛و امّا روزى ام خواهد رسيد! امام صادق(ع) فرمود:«اين،يكى از همان سه گروهى است كه دعايشان مستجاب نمى شود». (1)

همچنين در حديث ديگرى آمده كه امام صادق(ع) فرمود:

أرَأَيتَ لَو أنَّ رَجُلاً دَخَلَ بَيتَهُ وأغلَقَ بابَهُ أكانَ يَسقُطُ عَلَيهِ شَيءٌ مِنَ السَّماءِ؟ (2)

آيا گمان مى كنى اگر كسى داخل خانۀ خود شود و درِ آن را ببندد،از آسمان،چيزى بر او مى افتد؟

در قرآن كريم،خداوند مى فرمايد كه:پس از نماز،به كسب روزى بپردازيد (3)و كسانى را كه چنين مى كنند،مى ستايد (4)و مى فرمايد كه:خداوند درياها را مسخّر شما قرار داد،تا كشتى ها را روى آن حركت دهيد و كسب روزى كنيد. (5)بنا بر اين،تلاش براى كسب روزى،هيچ منافاتى با ديندارى،توكّل،تقوا و دعا ندارد.

وقتى كسى براى كسب روزى خداوند تلاش كند،با كسب روزى،آرامش مى يابد.پيامبر (ص) در اين باره مى فرمايد:

إنَّ النَّفسَ إذا أحرَزَت قوتَهَا استَقَرَّت. (6)

به درستى كه هرگاه روزى انسان تأمين شود،نفْس آرام مى گيرد.

سلمان فارسى،تربيت شده پيامبر اسلام(ص) است.امام باقر(ع) از قول وى چنين نقل مى فرمايد:

إنَّ النَّفسَ قد تَلتاثُ عَلي صاحِبِها إذا لَم يَكُن لَها مِنَ العَيشِ ما تَعتَمِدُ عَلَيهِ،فَإِذا

ص:183

هِيَ أحرَزَت مَعيشَتَهَا اطمَأَنَّت. (1)

به درستى كه نفْس،وقتى چيزى در زندگى نداشته باشد كه بر آن تكيه كند،با بى قرارى اصرار مى كند و آن گاه كه زندگى اش تأمين شود،آرام مى گردد.

امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تا قوت سالشان را تأمين نمى كردند،چيز ديگرى نمى خريدند.امام رضا(ع) در تبيين تأثير اين امر مى فرمايد:

إنَّ الإنسانَ إذا أدخَلَ طَعامَ سَنَتِهِ خَفَّ ظَهرُهُ وَاستَراحَ. (2)

هر گاه انسان،روزى سالش تأمين باشد،سبك بار و راحت مى شود.

از آنچه گفتيم معلوم مى شود كه تأمين بودن روزى،نقش مؤثّرى در احساس آرامش دارد و اين،جز از راه كار و تلاش به دست نمى آيد.با نشستن و دعا كردن،روزى تأمين نمى گردد و آن گاه كه روزى،تأمين نباشد،انسان ناآرام مى شود و ناآرامى،موجب نارضايتى مى گردد و نارضايتى،زمينۀ گرايش به اعتياد را فراهم مى آورد.

از اين گذشته،كار و تلاش،موجب نشاط و شادابى نيز مى گردد.اگر كار نباشد،نشاط و شادابى از ميان خواهد رفت و زندگى،خسته كننده و ملال آور مى گردد.اگر تمام نيازهاى انسان،آماده بود،زندگى برايش گوارا نبود و از آن،هيچ لذّت ى نمى برد. (3)بنا بر اين،زندگى بدون كار،ملال آور و خسته كننده است و كار و تلاش،يكى از ارزش هاى مهم زندگى است.

البته مسئلۀ مهم اين است كه در كسب روزى،چه چيزى را بايد مورد توجّه قرار داد:روزى فراوان يا...؟اين را در ادامه،مورد بررسى قرار خواهيم داد.

ص:184

هيچ گاه خورشيد سر بر نزند،مگر آن كه در كناره هاى آن،دو فرشته برخيزند و گونه اى ندا دهند كه همۀ زمينيان،جز جن و انس را نيز بشنوانند:اى مردم! به سوى پروردگارتان بشتابيد؛كه آن چه كم باشد و كفايت كند،بهتر از آن است كه بسيار باشد و فريبگرى كند.

همچنين ابو امامه نقل مى كند كه روزى پيامبر خدا(ص) فرمود:

هر آينه رشك بُردنى ترين مردم نزد من،بندۀ مؤمنى است كه سبك بار باشد و از نماز بهره ببرد و پروردگارش را فرمان برَد و در نهان،خداى را نيك عبادت نمايد و در ميان مردمْ گم نام به سر برد،چندان كه انگشت نما نباشد؛و روزى اش به قدر كفاف باشد؛و روزى اش به قدر كفاف باشد؛-پيامبر در اين حال،با نوك دو انگشت خود مى كوبيد و فرمود:-و روزى اش به قدر كفاف باشد؛و روزى اش به قدر كفاف باشد؛و مرگش زود فرا رسد؛و گريه كنندگانش اندك باشند؛و از او ميراث اندك به جاى بمانَد. (1)

نيز وقتى ثلعبة بن حاطب از پيامبر خدا(ص) خواست كه برايش دعا كند كه خداوند،به وى مال بدهد،پيامبر(ص) در پاسخ فرمود:

قَليلٌ تُؤَدّي شُكرَهُ خَيرٌ مِن كَثيرٍ لا تُطيقُهُ. (2)

مال اندكى كه شكرش را به جاى آورى،بهتر از مال فراوانى است كه نتوانى شكرش را به جاى آورى.

نيز توصيه مى فرمايد كه هر گاه خواستيد براى يهودى يا مسيحى دعا كنيد،بگوييد:«خدا مال و فرزندت را زياد كند!». (3)

ص:186

امام سجاد(ع) نقل مى كند كه روزى پيامبر خدا (ص) بر شترچرانى گذر كرد و كسى فرستاد تا از او چيزى براى آشاميدن بخواهد.شتربان گفت:آنچه در پستان شتران است،صبحانۀ مردم قبيله است و آنچه در ظرف هاى ماست،غذاى شامشان.رسول خدا(ص) فرمود:«بارخدايا! مال و فرزندان او را فراوان ساز».

سپس به گوسفندچرانى گذر نمود و كس فرستاد تا از او چيزى براى آشاميدن بخواهد.وى گوسفندها را دوشيد و هر چه در ظرف داشت،در ظرف پيامبر خدا (ص) ريخت و نيز گوسفندى براى ايشان فرستاد و پيغام داد:اين چيزى است كه نزد ما آماده بود؛اگر مى خواهى،آن را افزون كنيم.پيامبر خدا (ص) فرمود:«بار خدايا! او را به قدر كفاف روزى ده».يكى از يارانش گفت:اى پيامبر خدا (ص)! آن را كه خواهشت را رد كرد،چنان دعا فرمودى كه ما همه دوستار آنيم؛و اين را كه خواهشت را روا نمود،چنين دعا فرمودى كه ما همه آن را ناخوش مى داريم! پيامبر خدا (ص) فرمود:«همانا آن چه كم باشد و كفايت نمايد،بهتر از آن است كه فراوان باشد و بفريبد.بار خدايا! محمّد و خاندان محمّد را به قدر كفاف روزى بخش». (1)

از آنچه گذشت،به دست آمد كه روزى مؤثّر و خوب،آن است كه به قدر كفايت باشد و اندازۀ آن را نيز خداوند مى داند و بر اساس مصلحت انسان،تقدير مى كند.اين باور،موجب فرونشاندن زياده خواهى مى شود و در نتيجه،انسان را از فشار روزى رها مى سازد و زمينۀ گرايش به اعتياد را از بين مى برد.از اين رو،يكى از آموزش هايى كه بايد افراد ببينند،آموزش در زمينۀ روزى است.

ص:187

مى رسد.خداوند منّان و بخشنده،از او غافل نيست و او را محروم نساخته است؛اگرچه در دلِ تخته سنگى سياه و خشك و يا در ميان صخره اى سخت باشد. (1)

همچنين به پرندگانى مثل:كلاغ و عقاب و كبوتر و شترمرغ اشاره مى كند و معتقد است كه خداوند،روزى همۀ آنها را ضمانت كرده است. (2)

اين نكات آموزنده،نشان مى دهند كه نگران بودن براى روزى،بى مورد است.از اين رو،پيامبر (ص) به ابن مسعود مى فرمايد:

يَابنَ مَسعودٍ! لا تَهتَمَّ لِلرِّزقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعالي يَقولُ: (وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها)

وقالَ: (وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ ). 3

اى ابن مسعود! براى روزى،اندوه مخور؛چرا كه خداوند متعال مى فرمايد:(هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر روزى آن باخداست).و فرمود:(روزى شما و آنچه به شما وعده داده است،در آسمان است).

وضع خود انسان نيز شگفت انگيز است.ما اكنون نگران روزى خود هستيم و حال آن كه سه مرحله پيش از آن وجود داشته كه بدون اطلاع ما خداوند،روزى ما را رسانده است.لذا شايسته نيست اكنون نسبت به او سوءظن داشته باشيم.مرحلۀ نخست،هنگامى است كه انسان در رَحِم مادر قرار دارد؛در جايگاهى آرام كه هيچ سرما و گرمايى او را نمى آزارد و خدا روزى اش را مى رساند.مرحلۀ دوم،دوران نوزادى است كه هرچند ناتوان است،ولى غذاى او از شير مادر تأمين مى شود و كسى هست كه او را تر و خشك كند.و مرحلۀ سوم،دوران پس از شيرخوارگى است كه روزى او بدون تلاش،از دست رنج والدين تأمين مى گردد و مشمول مهربانى و دلسوزى آنان قرار مى گيرد،حتّى او را بر خودشان

ص:189

مقدم مى دارند.امّا همين انسان،وقتى بزرگ و عاقل مى شود و براى خودش كار مى كند،اوضاع بر او سخت مى شود و به خدا سوء ظن پيدا مى كند و حقوق مالى اى را كه بر عهده اش است،انكار مى كند و بر خود و خانواده اش سخت مى گيرد.اينها به خاطر ترس از تنگ شدن روزى و بدگمانى به خداوند متعال است. (1)

پيامبر (ص) به دو تن از فرزندان خالد مى فرمايد:

لا تَأيَسا مِنَ الرِّزقِ ما تَهَزهَزَت رُؤوسُكُما،فَإنَّ الإِنسانَ تَلِدُهُ امُّهُ أحمَرَ لَيسَ عَلَيهِ قِشرَةٌ،ثُمَّ يَرزُقُهُ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ. (2)

تا وقتى سر شما حركت مى كند،از روزى،نااميد نباشيد؛چه اين كه انسان را مادرش سرخ و بدون پوست مى آفريند،سپس خداوند عزّوجلّ،او را روزى مى دهد.

اين،واقعيت نظام روزى است.اگر به اين واقعيتْ باور داشته باشيم،راحت زندگى مى كنيم و زمينه اى براى گرايش به اعتياد به وجود نمى آيد.يكى از علل گرايش به اعتياد را بايد فقدان اطمينان به روزى دانست.اگر بدانيم روزى ما تعيين شده و هيچ كس نمى تواند از آن بكاهد و هيچ قدرتى نمى تواند مانع آن شود،آن گاه احساس راحتى مى كنيم و مى توانيم از زندگى خود لذّت ببريم.امام على(ع) مى فرمايد:

مَن وَثِقَ بِأَنَّ ما قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ لَن يَفوتَهُ استَراحَ قَلبُهُ. (3)

كسى كه مطمئن باشد آنچه خدا براى او مقدّر كرده،از بين نمى رود،دلش آرام مى گيرد.

ص:190

ابان بن حمران مى گويد:روزى كسى خدمت امام صادق(ع) رسيد و گفت:پندى به من بياموز.امام(ع) به وى فرمود:

إن كانَ اللَّهُ تَبارَكَ وتَعالي قَد تَكَفَّلَ بِالرِّزقِ فَاهتِمامُكَ لِماذا؟! (1)

اگر خداوند-تبارك و تعالى-متكفّل روزى شده،پس اندوه تو براى چيست؟!

بنا بر اين،يكى از ابعاد اين بسته،باور به روزى رسانى خداوند متعال است.وقتى انسان بداند روزى اش به دست صاحب قدرت است،احساس اطمينان و آرامش مى كند.آنچه براى انسان اهميت بيشترى دارد،«احساس اطمينان از روزى»است.اگر امنيت روزى تأمين باشد،انسان،آرام مى گيرد و همين آرامش،زمينۀ گرايش به اعتياد را از بين مى برد.اين موضوع را مى توان در تحقيقات تجربى نيز پيگيرى كرد و نشان داد كه وضعيت افراد معتاد نسبت به روزى رسانى خداوند چگونه است.

همين اشتباه،موجب ناكامى و نارضايتى مى گردد و در نهايت مى تواند به اعتياد كشيده شود.

خِرد مى گويد بايد از كسى كه غنى است،كسب غنا كرد و غنى مطلق،خداوند است.اين،يك واقعيت در جهان هستى است.بنا بر اين،در بى نيازى طلبى بايد هماهنگى با اين واقعيت را مورد توجّه قرار داد.بر اين اساس بايد بى نيازى را از خدا خواست.

در قرآن كريم در آيۀ 15 سوره فاطر تصريح شده كه انسان نيازمند به خداست:

(يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ).

اى مردم! شما به خدا نيازمنديد و خدا همان غنى ستوده است).

و يا در آيۀ 38 سورۀ محمّد مى فرمايد:

(وَ اللّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ).

خداوند غنى است و شما فقيران).

به همين جهت،خود خداوند متعال تصريح مى كند كه همه فقيرند،جز كسانى كه من آنان را غنى كرده باشم. (1)اگر تو مرا بپذيرى،قلبت را از احساس بى نيازى پُر مى كنم و احساس نيازمندى را از برابر دو چشم تو برمى گيرم و امورت را كفايت مى كنم تا هر روز را با بى نيازى صبح كنى و اگر از من روى برگردانى،احساس بى نيازى را از قلب تو برمى گيرم و احساس فقر و نيازمندى را در برابر ديدگانت قرار مى دهم و امورت را نابه سامان مى كنم،به گونه اى كه هر روز را با فقر صبح كنى! (2)

كسى كه از خدا بى نيازى طلب كند،نظير او خواهد شد و كسى كه به ديگران اظهار نياز كند،اسير آنان خواهد شد. (3)لذا كسى كه از خدا احساس بى نيازى كند،غنى نيست و

ص:192

كسى كه به خدا احساس نياز كند،فقير نيست. (1)اولياى خدا غناى خود را از خدا مى خواهند (2)و لذا همۀ مردم به آنان نيازمند مى گردند. (3)از اين رو،امام زين العابدين(ع) از خداوند مى خواهد كه بى نيازى طلبى وى را به خودش قرار دهد. (4)

از آنچه گذشت،روشن مى شود كه اگر انسان،غناى خود از خداوند متعال طلب كند،احساس غنا و بى نيازى خواهد كرد.به نظر مى رسد افراد معتاد،در اين زمينه دچار اشتباه هستند.اين را مى توان در تحقيقات تجربى مطالعه كرد.آنچه مهم است اين كه با تكيه بر غناى خداوند،انسان،احساس بى نيازى خواهد كرد و در نتيجه،زمينۀ گرايش به اعتياد نيز از بين مى رود.

از اين رو امام على(ع) مى فرمايد:

لا تُطمِعَنَّ نَفسَكَ في ما فَوقَ الكَفافِ فَيَغلِبَكَ بِالزِّيادَةِ. (1)

هرگز خود را به بيش از حدّ كفاف در طمع نينداز.مبادا كه با زياده خواهى بر تو چيره شود!

تفاوت فرد قانع با فرد حريصِ ناراضى،در احساس آرامشى است كه فرد قانع،از آن بهره مند است و فرد حريص،از آن محروم.نه حرص زدنِ حريص بر ميزان روزى او افزوده است و نه قناعت قانع،روزى كمترى نصيب وى كرده است.پس اگر انسان به آنچه تعيين شده،راضى باشد،از نعمت آرامش نيز برخوردار خواهد شد؛چيزى كه فرد حريص از آن محروم است.پيامبر (ص) مى فرمايد:

ألا وإنَّ لِكُلِّ امرِي رِزقاً هُوَ يَأتيهِ لا مَحالَةَ،فَمَن رَضِيَ بِهِ بورِكَ لَهُ فيهِ ووَسِعَهُ ومَن لَم يَرضَ بِهِ لَم يُبارَك لَهُ فيهِ ولَم يَسَعهُ. (2)

آگاه باشيد كه براى هر كس،روزى اى هست كه به ناچار به او مى رسد.پس اگر كسى به آن راضى باشد،مايۀ بركت او مى شود و نيازهايش را فرا مى گيرد،و كسى كه به آن راضى نباشد،مايۀ بركت او نمى شود و نيازهايش را فرا نمى گيرد.

از اين رو،نياز انسان به قناعت،بيشتر از نياز او به حرص و طمع است. (3)هرچه انسان،حريص تر شود،به همان اندازه از آرامش،دور شده است.راهى كه حريص مى پيمايد،به وادى آرامش ختم نمى شود (4)و نه تنها از آن برخوردار نمى گردد،بلكه آن مقدارى را هم كه دارد،از دست مى دهد.شخص حريص،از جهت آرامش روحى و لذّت زندگى،يك«محروم»محسوب مى شود.امام صادق(ع) مى فرمايد:

حُرِمَ الحَريصُ خَصلَتَينِ ولَزِمَتهُ خَصلَتانِ:حُرِمَ القَناعَةَ فَافتَقَدَ الرَّاحَةَ،وحُرِمَ

ص:194

الرِّضي فَافتَقَدَ اليَقينَ. (1)

حريص از دو چيز،محروم مى شود و دو چيز،گريبانگير او مى شود:از قناعت محروم مى شود،پس به بى آسايشى مبتلا مى گردد و از رضايت،محروم مى شود،پس به بى يقينى گرفتار مى گردد.

شخص حريص،تصوّر مى كند كه مى تواند با حرص ورزيدن و دست و پا زدن بيشتر،بر روزى خود بيفزايد؛امّا چون طبق قانون روزى،همه چيز مشخّص و معين است،حرص او فايده اى نخواهد داشت. (2)بدين جهت،از سويى خود را خسته كرده و از سوى ديگر،ناكام شده است.احساس ناكامى،موجب نارضايتى مى گردد و بدين وسيله،زمينۀ گرايش به اعتياد فراهم مى شود.

امّا درست اين است كه در كنار تلاش و اعتماد به خدا،براى رضامندى،به احساس كفايت و بسندگى نيز نياز داريم.اگر فرد تلاش خود را مى كند،روزى تقدير شده اش بى ترديد نصيب او خواهد شد و بى ترديد چيزى نمى تواند بر آن بيفزايد.اين يك واقعيت است.بنا بر اين،چيزى كه بايد به اين مجموعه اضافه شود تا رضامندى به دست آيد،رضايت به مقدارى است كه خداوند نصيب انسان مى كند.اين چيزى است كه در ادبيات دين از آن به عنوان«قناعت»ياد مى شود.قناعت يعنى راضى بودن به مقدارى كه به تشخيص خداوند براى آن مقطع،كفايت مى كند.پيامبر خدا(ص) به ابوذر مى فرمايد:

يا أبا ذَرٍّ،اِستَغنِ بِغَناءِ اللّه ِ يُغنِكَ اللّهُ.فَقُلتُ:وما هُوَ يا رَسولَ اللّه ِ؟فَقالَ:غَداءُ يَومٍ وعَشاءُ لَيلَةٍ،فَمَن قَنِعَ بِما رَزَقَهُ اللّه ُ فَهُوَ أغنَى النّاسِ. (3)

ص:195

به توانگرى اى كه خدا به تو مى دهد،توانگر شو».گفتم:«اى پيامبر خدا! آن چيست؟».فرمود:«صبحانۀ يك روز و غذاى شام يك شب.پس هر كه به آنچه خدا روزى اش نموده،قناعت ورزد،توانگرترينِ مردم است».

امام على(ع) قناعت به كفاف را مايۀ آسايش روحى فرد مى داند و مى فرمايد:

مَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ،وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ. (1)

هر كه به قدر كفاف بسنده كند،آسوده به سر مى برَد و در گشايشِ آسايش جاى مى گيرد.

به گزارش پيامبر خدا(ص) بر نخستين درِ بهشت نوشته شده است كه:هر چيزى چاره اى دارد و چارۀ زندگى،چهار چيز است كه يكى از آنها قناعت است. (2)گواراترين زندگى،از آنِ كسى است كه به روزى خدا قانع و از آن راضى باشد. (3)از امام صادق(ع) نقل شده كه لقمان به فرزند خود گفت:

اقنَع بِقَسمِ اللَّهِ لَكَ يَصفُ عَيشُكَ. (4)

به آنچه خدا قسمت تو كرده،قانع باش،تا زندگى ات باصفا شود.

رسيدن به حيات طيبه،از آرزوهاى اهل ايمان است.مرحوم شريف رضى مى گويد:از اميرمؤمنان(ع) تفسير آيۀ شريف (فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً ) 5 را پرسيدند و ايشان در پاسخ فرمود:«حيات طيبه،قناعت است». (5)

مهم ترين كاركرد و تأثير درونى قناعت،احساس غنا و بى نيازى است.بر اساس

ص:196

روايات،قناعت،مايۀ بركت (1)و مالى است پايان ناپذير. (2)ثمرۀ قناعت،بى نيازى است. (3)به همين جهت،امام على(ع) مى فرمايد:

لا مالَ أذهَبُ بِالفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقَناعَةِ،ولا كَنزَ أغنى مِنَ القُنوعِ،ومَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ. (4)

هيچ مالى به اندازۀ قناعت رضايتمندانه،فقر را نمى زدايد و هيچ گنجى ارزشمندتر از قناعت نيست.هر كس به قدر كفايت بسنده كند،به آسودگى سامان مى يابد و در فراخىِ رفاه جاى مى گيرد.

در روايتى ديگر تصريح مى كند كه هيچ ثروتى به اندازۀ راضى بودن از روزى،احساس فقر و نيازمندى انسان را از ميان نمى بَرَد:

لا مال أذهب للفاقة من الرضا بالقوت. (5)

هيچ مالى به اندازۀ راضى بودن از روزى،فقر را از ميان نمى برد.

در اين روايت،اميرمؤمنان (ع) تصريح مى كند كارى كه از قناعت برمى آيد،از مال برنمى آيد؛زيرا-همان گونه كه گذشت-آنچه مهم است،بر طرف كردن احساس فقر است و اين به وسيلۀ قناعت به دست مى آيد،نه مال.اين يك قانون است كه غنا در قناعت است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

طَلَبتُ الغِنى فَما وَجَدتُ إلاّ بِالقَناعَةِ؛عَلَيكُم بِالقَناعَةِ تَستَغنوا. (6)

توانگرى را جستم و آن را جز در قناعت نيافتم.بر شما باد قناعت تا بى نياز گرديد.

ص:197

بنا بر اين،اگر كسى به دنبال بى نيازى است بايد آن را در قناعت بجويد، (1)نه فراوانى مال.اگر كسى به قناعت دست يابد،به غنا دست يافته است. (2)به همين جهت،شخص قانع،از مردم بى نياز است (3)و به غنا و بى نيازى واقعى دست مى يابد. (4)از اين رو،اگر كسى به حالت بسندگى درونى برسد،كمترين برخوردارى بيرونى از دنيا براى او كافى است،و اگر كسى از اين حالت محروم باشد،هيچ چيز در دنيا براى او كافى نيست.اين يكى از مسائل مهم در اين بحث است.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

من رضي من الدنيا بما يجزيه،كان أيسر ما فيها يكفيه.ومن لم يرض من الدنيا بما يجزيه لم يكن فيها شيء يكفيه. (5)

هر كس به آنچه از دنيا-كه كفايتش مى كند-،راضى شود،كم ترين بهرۀ دنيا براى او بس است؛و آن كس كه به آنچه از دنيا-كه كفايتش مى كند-،راضى نشود،هيچ چيزِ دنيا وى را كفايت نمى كند.

ثانياً شخص قانع،سبك بار زندگى خواهد كرد.امام صادق(ع) مى فرمايد:

مكتوب في التوراة:ابن آدم...من رضي باليسير من الحلال خفت مؤنته. (6)

در تورات نوشته شده است:اى فرزند آدم!...كسى كه به اندك حلال راضى باشد،بار او سبك خواهد بود.

ثالثاً شخص قانع،هرگز نسبت به آنچه ندارد،اندوهگين نمى شود.امام على(ع) در اين باره مى فرمايد:

من رضي برزق الله لم يحزن علي ما فاته. (7)

ص:198

كسى كه به روزى خدا راضى باشد،به خاطر آنچه ندارد،اندوهگين نمى شود.

اين جاست كه آسايش،آرامش و راحتى زندگى تأمين مى گردد.به همين جهت،در روايات تصريح شده كه راحتى زندگى،در قناعت است (1)و انسان قانع،از آسايش روانى برخوردار است. (2)در حقيقت،كسى كه به آنچه براى او بس است،بسنده كند،به سوى راحتى و آسايش،شتاب كرده (3)و آن را به چنگ آورده است (4)و در نتيجه،زندگى،مايۀ چشم روشنى او مى گردد. (5)پس زيبايى زندگى (6)و لذّت آن،در«قناعت»است. (7)

بر اساس آنچه گذشت،روشن مى شود كه يكى از راه هاى مهم پيشگيرى از اعتياد،قناعت به روزى است.افراد قانع،احساس نياز ندارند و در نتيجه،احساس ناكامى و نارضايتى نيز نخواهند داشت و همين امر،زمينۀ گرايش به اعتياد را از بين مى برد.با توجّه به اين كه روزى،يكى از دامنه دارترين مسئله هاى زندگى ماست،مى توان حدس زد كه نقش قناعت در پيشگيرى،و نقش حرص در گرايش به اعتياد،بسيار مهم است.از اين رو بايد براى به وجود آوردن فرهنگ قناعت،تلاش جدّى صورت گيرد.

ص:199

ص:200

بر مبناى ارزيابى مثبت فرد از عملكرد خويش،به وجود مى آيد،و متأثّر از ميزان احترام به خود است.اعتماد به نفس،به دنبال ارزيابى و قضاوت نسبت به موفّقيت ها و ارزشمندى خود به وجود مى آيد.لذا هر چه فرد نسبت به خود احساس ارزشمندى بيشترى بكند،اعم از اين كه اين احترام را از عمل خود دريافت كرده باشد يا بر اساس يك قضاوت ماورايى مثل اعتقاد به خدا به وجود آمده باشد،از اعتماد به نفس بيشترى برخوردار خواهد بود.گاهى در متون فارسى،تعبير« Self-esteem »به عزّت نفس ترجمه شده است كه خالى از اشتباه نيست و ما در فصل هاى بعدى به تبيين اين واژه خواهيم پرداخت.ارتباط احترام به خود و اعتماد به نفس،دوطرفه است،به طورى كه موجب تقويت و تضعيف همديگر مى شوند.

در صورتى كه تماميت احساس ارزشمندى در گرو اهداف مادّى و پول باشد،با فقدان ثروت،افراد احساس بى ارزشى و بى ارادگى خواهند كرد.جوامع سرمايه دارى كه بر سرمايه تأكيد دارند،در واقع،ارزشمندى را در گرو رسيدن به اهداف مادّى تبليغ مى كنند.در نظريۀ مرتون (1938م) موفّقيت بر اساس عقيدۀ امريكايى تا حدّ زيادى با پيشرفت مالى برابر است و اغلب جامعه شناسان امريكايى آن را«اشتياق»! ناميده اند؛امّا از آن جايى كه ساختار اجتماعى،هميشه ابزارهاى پيشرفت مالى را فراهم نمى كند،لذا احترام به خودِ پايين صرفاً به دليل فقدان ثروت،اجتناب ناپذير خواهد بود. (1)

ما نيز با نتايج تحقيقات،از اين جهت موافقيم كه افراد،خودشان را بر حسب ادراك و ارزيابى شان از خود در دستيابى به اهداف زندگى،مورد وارسى قرار مى دهند و هر گاه اين ارزيابى خوب و مفيد باشد،احترام به خود زياد به دست مى آيد و هر گاه ارزيابى بد و مضر باشد،نتيجه اش احترام به خود پايين خواهد بود.در اين صورت،واضح است كه احترام به خود در سوء مصرف مواد،متغيرى كليدى خواهد بود. (2)ساير تحقيقات اخير نيز اين موضوع را اثبات كرده اند.كليدى بودن احترام به خود،ضرورت اين مسئله را ايجاب مى كند كه يك ساختار ارزشى همه بُعدى براى انسان تعريف شود تا در سايۀ آن،او در هر

ص:202

شرايطى،امكان دسترس به احساس مثبت از وجود خود داشته و خويشتندارى خود را به خاطر احساس احترام متعالى تقويت كند؛چيزى كه در ادبيات دين از آن با عنوان«كرامت انسان»نام برده مى شود و ما در بارۀ آن بحث خواهيم كرد.

تحقيقات اخير نيز كليدى بودن مؤلّفه«احترام به خود»را در خويشتندارى نسبت به اعتياد به مواد اثبات كرده اند.اين تحقيقات بر برخى از ويژگى هاى هم جهت با خويشتندارى ضعيف در شخصيت معتادان تأكيد دارند،مانند:تحمّل پايين در برابر انواع ناراحتى ها،ناتوانى در كنترل احساسات بويژه خصومت،ضعف در كنترل انگيزه ها (بويژه انگيزه هاى جنسى و پرخاشگرانه)،دروغگويى زياد،فريب در رفتارها و بى تعهّدى اجتماعى و فردى (1)(دليوان (2):1994).

بخشى از تحقيقات نيز بر اساس قاعدۀ«فراوانى»يا«تمايل-دسترس پذيرى»،يافته هاى تجربى زيادى جمع آورى كرده اند؛قواعدى كه نشان مى دهند چگونه اعتياد از حضور در شرايط دسترس به مواد و تمايل افراد به مصرف،حاصل مى شود.ظاهراً هيچ چيزى جز خويشتندارى قوى در اين نوع موقعيت نمى تواند مصرف و اعتياد را كنترل كند.شواهد تجربى اين موضوع به زمان جنگ جهانى بر مى گردد كه به دليل مختل بودن صنعت توليد مواد،ابتلا به اعتياد در حدّ اقل ميزان خود بوده است.قواعد حاصل از اين تحقيقات،مفيد بودن قوانين مبارزۀ فيزيكى با مواد مخدّر را توجيه مى كنند.

جلوۀ ديگرى از تأثيرگذارى احترام به خود بر اساس نظريۀ كنترل (3) CAP (4)بررسى شده است؛نظريه اى كه»تعارض«را مبناى گرايش به اعتياد مى داند،بدين صورت كه ابتدا فرد در تحقّق انتظارات خود و جامعه از خود،دچار مشكل مى گردد و تعارض به وجود آمده موجب برانگيختن اضطراب مى شود.تفسير فرد از اضطراب،نقش كليدى دارد:»من در كنترل خود و محيط اطرافم ناتوانم !«.مهم ترين خطاى شناختى اين تفسير،اين است كه

ص:203

امكان سازگارى با عوامل تنش زا وجود ندارد.پيامد اين وضعيت،احترام به خودِ پايين است.اين احساس رنج آور،موجب تلاش فرد براى برطرف كردن آن به هر شكلى مى شود.از مهم ترين علائم داروشناختى هروئين نيز علاوه بر كاهش اضطراب،ايجاد نوعى حالت سرخوشى است.لذا فرد،نوعى حسّ موقّتى قدرت،خويشتندارى كاذب و خوش حالى را تجربه و آن را جاى گزين حسّ ضعف و ناتوانى خود مى كند.متأسّفانه اين حال خوب،خيلى زود از بين مى رود و جاى خود را به حسّى ناخوشايندتر از قبل مى دهد.افزايش ميزان احساس ناتوانى و اضطراب،مصرف كننده را به معتاد تبديل مى كند.هر بار،فرد معتاد يادگيرى روش هاى پايدارتر سازگارى را از دست داده و سطح خويشتندارى و تحمّلش براى اضطراب كاهش مى يابد.درك جديد معتاد چنين مى شود كه«رنج اضطراب،نياز به تحمّل ندارد».لذا سطح مصرف او گسترش يافته،براى هر موضوع اضطراب برانگيز روزمره و عادى مانند تنش با خانواده يا مدرسه نيز مواد مصرف مى كند و چون قبلاً اثر فورى مواد در كاهش اضطراب را تجربه كرده است و متقاعد مى شود كه مصرف آن،كارى لازم است،در چرخه اى شوم گرفتار مى شود و هرچه بيشتر مصرف مى كند،بيشتر متقاعد مى شود كه مصرف كار ضرورى است و نهايتاً خود فرد به تنهايى از اداره كردن مسائلش ناتوان مى ماند. (1)

برخى از پژوهش هاى نظرى روان شناسى كه مربوط به اعتياد نيستند نيز نتايج ياد شده را تأييد مى كنند.بر اساس يكى از اين نظريه ها (سلگمن (2)1975،ماير (3)و سلگمن1976) نقش كنترل درونى و بيرونى-كه از مؤلّفه هاى شناختى شخصيت است-،در اعتياد ارزيابى شده است.از جمله باور به علّيتِ كنترل بيرونى،عملكرد درمانى و سرعت يادگيرى را آشكارا كاهش مى دهد؛ (4)يعنى افراد معتاد تا اعتقادى به توان خويشتندارى خود نداشته باشند يا تجربه اى در اين زمينه نداشته باشند،در مقابل تمايلات نفسانى و مشكلات

ص:204

اجتماعى ايستادگى نخواهند داشت.در تحقيقِ ياد شده همچنين اثبات گرديده در صورتى كه افراد،محرّك ناخوشايندى از محيط دريافت كنند به طورى كه هيچ گونه امكان تغيير و تأثيرگذارى بر آن نداشته باشند،دچار نوعى«درماندگى آموخته شده» (1)خواهند شد؛همان ضعفى كه از ويژگى هاى شخصيتى معتادان است.تفسير اين يافته،اين است كه افراد مستعدّ اعتياد كسانى هستند كه سابقه و تاريخچۀ بلندى از رويارويى با موقعيت هاى كنترل ناپذيرِ ناخوشايند را داشته اند؛موقعيت هايى كه به معتاد آموخته اند تا خود را در جريان هاى پيرامونش بى اثر بداند و در اداره كردن سير حوادث،ناكام بيابد،مانند:شرايطى كه درس خواندن به افزايش نمره نينجامد،گوش دادن به حرف پدر و مادر موجب افزايش محبّت و توجّه نشود،سخت كار كردن موجب افزايش پول يا تشويق كارفرما نشود و....

همچنين در پژوهشى (گير (2)و همكارانش1970) نشان داده شده كه دانشجويان با اين باور غلط كه توانايى كنترل يك شوك الكتريكى دردناك را دارند،راحت تر و با واكنش روانى كمتر،آن را تحمّل كرده اند.در يك بررسى،تورك (3))1975) توانست با آموزش بيمارانش با راهبردهاى متفاوت و مديريت درد،تا دو برابر مدّت افرادى كه تعليم نديده بودند،تحمّل درد را افزايش دهد. (4)

است كه از آن به گناه تعبير مى شود.در اين ميان دستور العمل هاى دين اسلام،از گستردگى و عمق بيشترى نسبت به ساير اديان،برخوردار و به همين نسبت شامل حوزۀ وسيعى از توصيه هاى كاربردى مرتبط با خويشتندارى است.

با توجّه به هدفمندى ذاتى انسان به سوى سعادت، (1)هر گونه نگرش يا دانش و رفتارى كه موجبات دورى از سعادت او بشود،مورد نهى و توبيخ قرار گرفته و در واقع نسبت به انحراف از مسير سعادتش دستور به خويشتندارى داده شده است.هر رفتار يا عملى كه بر خلاف جهت سعادت بشر باشد،در واقع،او را يك قدم از سعادت دور مى كند.لذا با توجّه به اتفاق آرا بر امكان بازدارى خود از انحراف-كه با«اختيار»داشتن انسان (2)تحقّق مى يابد-و داشتن ابزار لازم-كه قواى شناختى و درك بالاى اوست-،اين مهم (خويشتندارى) به عهدۀ خود انسان گذاشته شده است.

إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْل (1).

عقل،بازدارنده از جهل است و نفسْ،مانند پليدترين چارپاست كه اگر مهار نشود،سرگردان مى گردد.پس عقل،مهار جهل است.

مفهوم نيروى بازدارى عقل،از اين حديث به خوبى فهميده مى شود.

در مورد نقش بازدارندگى عقل،اميرمؤمنان(ع) مى فرمايد:

النُّفُوسُ طَلِقَةٌ لَكِنَّ أَيْدِيَ الْعُقُولِ تُمْسِكُ [تَمْلِكُ] أَعِنَّتَهَا عَنِ النُّحُوسِ. (2)

نفسْ ها يله و رهايند؛ولى دستان عقل ها زمام آنها را از پستى ها بازمى دارد.

در حديث ديگرى،همزمان،روى بُعد شناختى عقل نيز تأكيد مى شود.ايشان مى فرمايد:

الْعَاقِلُ مَنْ وَقَفَ حَيْثُ عَرَف. (3)

عاقل،كسى است كه در آن جا كه فهميد،مى ايستد.

بدين ترتيب مى توان نتيجه گرفت كه عقل،يك نيروى«شناختى-بازدارى»است. (4)بُعد شناختى عقل،همان چيزى است كه در ادبيات دين از آن به عنوان«علم»و«معرفت»ياد مى شود و بُعد بازدارى عقل نيز با عنوان«تقوا»و«ورع»شناخته مى شود.بنا بر اين،عقل،تركيبى در هم تنيده و مزجى از علم و تقواست،بدين ترتيب كه عقل به كمك دريافت علم و آگاهى،در انتخاب رفتار يا ترك رفتار،تصميم گيرى مى كند.لذا يكى از نكات مهم در پيشگيرى از رفتارهاى پرخطر مانند سوء مصرف مواد،تقويت عقل است.

در مقابل عقل،جهل قرار دارد.جهل،نيرويى فاقد شناخت و همراه با افسار گسيختگى است.اميرمؤمنان(ع) تأكيد مى فرمايد كه جاهل،بازدارندگى ندارد. (5)بنا بر اين،جهل،

ص:207

نيرويى است افسار گسيخته كه منشأ شرّ و بدى است.بر اساس روايات،نيروى جهل و عقل بر سر تصاحب سرزمين نفس،دائماً در ستيزند. (1)در همين زمينه از اميرمؤمنان(ع) نقل شده كه فرمود:

العَقلُ صاحِبُ جَيشِ الرَّحمنِ،و الهَوى قائدُ جَيشِ الشَّيطانِ،و النَّفسُ مُتَجاذِبَةٌ بَينَهُما،فأيُّهُما غَلَبَ كانَت في حَيِّزِهِ. (2)

خِرَد،سردار سپاه رحمان است و هوس،فرمانده لشكر شيطان و هر يك نفس را به سوى خود مى كشاند.پس هر كدام پيروز شود،نفْس در طرف او قرار مى گيرد.»

در حديث ديگرى آمده:

العَقلُ و الشَّهوَةُ ضِدّانِ،و مُؤَيِّدُ العَقلِ العِلمُ،و مُزَيِّنُ الشَّهوَةِ الهَوى،و النَّفسُ مُتَنازِعَةٌ بَينَهُما،فأيُّهُما قَهَرَ كانَت في جانِبِهِ. (3)

خِرَد و شهوت،دو دشمن اند.ياورِ خِرَد،دانش است و آرايندۀ شهوت،هوس.ميان اين دو بر سر نفْس كشمكش است و هر كدام چيره شود،نفس در جانب او قرار مى گيرد.

معلوم مى شود كه ريشۀ اصلى گرايش به اعتياد،جهل و شهوت است.انسانى كه فاقد شناخت صحيح و نيروى بازدارى است،شهوت بر او چيره مى شود و توان مقاومت در برابر وسوسۀ مواد را از دست مى دهد.پس مى توان نتيجه گرفت كه با تقويت عقل،مى توان از گرايش به اعتياد پيشگيرى كرد.اعتياد در يك نظر كلّى بر اساس متون اسلامى،رفتارى جاهلانه است كه على رغم وجود مضرّات و آثار سوء آن،از فرد معتاد سر مى زند.بنا بر اين،عمده ترين كمك به افراد در زمينۀ پيشگيرى از جهل،افزايش آگاهى و افزايش مهارت هاى خودكنترلى و يا خويشتندارى است.

ص:208

همانا اهل تقوا،آن گاه كه وسوسه هاى شيطانى را دريافت كنند،خدا را به ياد آورده،به ناگاه بينا مى شوند).

ابو بصير،معناى اين آيه را از امام صادق (ع) مى پرسد و حضرت در جواب وى مى فرمايد:

هو العبد؛يهم بالذنب ثم يتذكر فيمسك فذلك قوله: (فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ ). 1

اين،[حال] بنده است كه قصد گناه مى كند.سپس [خدا را] به ياد مى آورد و در نتيجه دست نگه مى دارد.اين،[معناى] سخن اوست كه:(و به ناگاه بينا مى شوند).

در روايت ديگرى،امام باقر (ع) در پاسخ سؤال ابو بصير از معناى«يادكَرد خدا در همه حال»مى فرمايد:

يذكر عند المعصية يهم بها،فيحول ذكر الله بينه و بين تلك المعصية،وهو قول الله تعالي: (إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ ) 2؛

هنگامى كه قصد معصيت كرده،[خدا را] به ياد مى آورد.از اين رو،ياد خدا ميان او و آن معصيت،فاصله مى اندازد.اين،همان سخن خداوند است كه مى فرمايد:(در حقيقت،آنان كه اهل تقوايند،آن گاه كه وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد،[خدا را] به ياد مى آورند و به ناگاه بينا مى شوند).

در بارۀ اين آيه و مشابه اين معنا،روايات تفسيرى ديگرى نيز وجود دارند. (1)مهم،اين است كه معادلۀ«يادآورى-بينش-بازدارى»مربوط به پرهيزگاران است و نتيجۀ آن،بازدارى است.پس در مقابله با اعتياد نيز مى توان از اين معادله استفاده كرد.پيش از هر

ص:210

چيز بايد برخى اطّلاعات در موضوعات خاص-كه بعداً در بارۀ آنها سخن خواهيم گفت-كسب و سپس هنگام وسوسۀ اعتياد،يادآورى شوند.اين يادآورى موجب شناخت مى گردد و در نتيجه بازدارى را به وجود مى آورد.

است.در فارسى عمدتاً عبرت را به معناى پند گرفتن به كار مى بريم؛ولى معناى اصطلاحى اين واژه در منابع دينى گسترده تر است،به طورى كه پندگيرى،يكى از پيامدهاى عبرت مى تواند باشد.در لغت هاى عربى و متناسب با منابع دينى،عبرت را برابر حالتى گرفته اند كه انسان به وسيلۀ آن از شناخت آنچه مشاهده مى شود و مى داند،به شناخت آنچه مشاهده نمى شود و نمى داند،برسد. (1)همچنين حركت و گذر از چيزى به چيز ديگر را عبر گفته اند. (2)در متون حديث و قرآن،عبرت در قلمرو«سرگذشت ها» (3)و«آفرينش ها» (4)طرح شده است.بررسى موارد كاربرد بيشتر عبرت در احاديث نشان مى دهد كه عبرت گرفتن از آنچه مايۀ عبرت است،موجب برانگيخته شدن تقوا و خويشتندارى مى شود. (5)لذا عبرت به وسيلۀ برانگيختن خويشتندارى،موجبات تنظيم رفتار خواهد شد.اميرمؤمنان(ع) در ضمن حديثى،اين مطلب را ضمانت نموده كه عبرت،عامل بازدارى از

ص:212

ورود در شبهات است. (1)

در حديث ديگرى به اسود بن قطنه،نقش كنترلى عبرت را چنين فرمود:

...فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَنْتَفِعْ بِمَا وُعِظَ لَمْ يَحْذَرْ مَا هُوَ غَابِرٌ وَ مَنْ أَعْجَبَتْهُ الدُّنْيَا رَضِيَ بِهَا وَ لَيْسَتْ بِثِقَةٍ فَاعْتَبِرْ بِمَا مَضَى تَحْذَرْ مَا بَقِي. (2)

كسى كه از پند و اندرز بهره نگيرد،در بقيۀ فرصت ها نيز پروايى نخواهد داشت.كسى كه دنيا را مهم بشمارد،به دنيا رضايت خواهد داد و قابل اعتماد نخواهد بود.پس از آنچه گذشته،عبرت بگير تا از آنچه باقى است،خوددارى كنى.

يعنى عبرت،نوعى موضعگيرى جديد براى انسان به ارمغان مى آورد.ارتباط عبرت با خويشتندارى،به گونه اى است كه نيازمند يك تحليل واسطه اى است؛يعنى تأمّل بيشتر بر آنچه اتّفاق افتاده،انسان را به يك سازمان دادن جديد در تصميماتش مى رساند كه لازمه اش كنترل امورى است كه پيش تر نبوده است.امام على(ع) در بخشى از يك نامه به معاويه،اين نكته را تذكّر مى دهند كه:

ولَوِ اعتَبَرتَ بِما مَضى حَفِظتَ ما بَقِيَ. (3)

اگر از آنچه گذشته است،عبرت مى گرفتى،آنچه را مانده است،قدر مى دانستى.

يعنى در عبرت،نوعى به كارگيرى تجربۀ قبلى با يك اضافه است؛نوعى تحليل كه به استنباط جديدى از قضايا منجر مى شود.بنا بر اين،هم تجارب همۀ مواعظ و هر جريان ديگرى كه در گذشته و حال اتّفاق افتاده،مى تواند زمينه برداشت هاى شخصى قرار بگيرد؛برداشت هايى كه روشنى راه آينده اند و درك صحيح ترى از وقايع را در اختيار انسان قرار مى دهند.

ص:213

نقطۀ مقابل عبرت،پافشارى بر گذشته و خواسته هاى باطنى،بدون تأثيرپذيرى از حوادث و اتّفاقات است.تحليل هاى جديد براى فردى كه عارى از عبرت است،همان راه هاى ماندگارى بيشتر بر آنچه بوده،است.در نتيجه اسلام،بى تفاوت بودن در وقايع روزمره را سرزنش كرده و افراد را به درك مجدّد و برداشت هاى مثبت بيشتر از حوادث دعوت مى كند؛برداشت هاى جديدى كه به طور قهرى به كنترل آنچه قبلاً مجاز بوده است،منجر مى شود.از اين رو،براى پيشگيرى از اعتياد مى توان از سرگذشت افراد معتاد استفاده نمود و با به تصوير كشيدن سرگذشت ديگر معتادان،توان بازدارى را در افراد مستعد،افزايش داد.البتّه اين آگاهى مى تواند پيش از پيدايش زمينه ها،بويژه در زمان نوجوانى و يا با شرايطى،پيش تر از آن باشد.در اين صورت،هنگام مواجهه با وسوسۀ اعتياد،بايد آن اطّلاعات را فراخوانى كرد (مرحلۀ يادآورى) تا«شناخت اعتياد»حاصل شود و در نتيجه بازدارى اتّفاق افتد.به نظر مى رسد افراد معتاد نسبت به سرگذشت ديگران بى تفاوت اند.در منابع اسلامى آمده كه ميان وجود عبرت و عبرت گرفتن،تفاوت وجود دارد.اميرمؤمنان(ع) مى فرمايد:

ما اكثر العبر و اقل الاعتبار!

چه بسيارند عبرت ها و چه كم اند عبرت گيران!

عبرت گيرى،خود يك توانمندى است و افرادى كه از اين توانمندى برخوردار باشند و در جريان سرانجام شوم اعتياد قرار بگيرند،بى ترديد از اعتياد دورى خواهند كرد.اين را مى توان در تحقيقات تجربى آزمود.اگر چنين باشد،مى توان افراد مستعدّ اعتياد را نيز شناسايى و پيش بينى كرد.

برانگيخته مى شود،حتّى اگر مخالف هواى نفس باشد.همچنين وقتى انسان از پيامد منفى يك رفتار آگاه گردد،به ترك آن برانگيخته مى شود،هر چند مطابق ميل و هوس او باشد.در حقيقت،اين برانگيختگى كه ريشه در حزم دارد،موجب مهار نفس و تصحيح و تنظيم رفتار مى گردد. (1)در حقيقت،جوهرۀ حزم،پيش بينى آينده است.

در زمينۀ پيشگيرى از سوء مصرف،لازم است توجّه خاصّى به موضوع حزم (دورانديشى) بشود.بسيارى از رفتارهاى پرخطر مانند سوء مصرف،با بى توجّهى كامل يا كم توجّهى به آينده صورت مى گيرند و لذا فرد را گرفتار مى كنند.پرخطر بودن بعضى از موضوعات،با يك بررسى اوّليه و حتّى مشاوره هاى در دسترس نيز قابل شناسايى است و زحمت زيادى طلب نمى كنند.بايد توجّه داشت كه شتاب زدگى در ارزيابى و شتاب كردن در انتخاب،بيشتر محصول بى توجّهى و فقدان حزم (دورانديشى) است.حتّى بر فرض تأمّل و تفكّر در اين موضوعات نيز،شتاب زدگى در تفكّر،از انسان،يك موجود«حال محور»ساخته كه حال را بر آينده ترجيح خواهد داد.اين در حالى است كه«عاقبت محورى»،امكان بررسى كامل به انسان مى دهد،بدين گونه كه لذّت آنى و نقد«حال»را براى به دست آوردن لذّت پايدار در آينده ترجيح خواهد داد.

دستور العمل براى انسانى كه در معرض وسوسۀ مصرف مواد است،در اين بخش چنين خواهد بود:با كسب آرامش و بدون عجله و با تمركز كامل،ابتدا به كسب اطّلاعات مفيد در بارۀ مواد و عوارض مصرف آن به دست بياورد و سپس در بارۀ انتخاب مصرف يا عدم مصرف،تصميم بگيرد كه مطمئناً تصميم او عدم مصرف خواهد بود.در حزم،آنچه اهميت دارد،قدرت تحليل نسبت به آينده است؛زيرا بر خلاف عبرت كه مربوط به حوزۀ محسوسات و مسائل عينى بود،حوزۀ كار حزم صرفاً پيش بينى امور مربوط به آينده است كه نامحسوس و غير ملموس هستند و وجودى ذهنى و مفهومى دارند.ارزش حزم نيز در مقايسه با عبرت در همين است كه صرفاً نيازمند قدرت فكرى و عقلانى بيشتر است.پس

ص:215

دورانديشى،سطح عمل ايده آل ترى را نسبت به عبرت گرفتن به خود اختصاص داده است.در تمرين عملى حزم (دورانديشى)،نيازمند ارائۀ هدف هايى خواهيم بود كه هنوز اتّفاق نيفتاده اند.

به طور طبيعى،كسى كه از خطرات و تهديدات آينده بترسد،از منبع تهديد دورى خواهد كرد.در نتيجه از آسيب آن در امان خواهد بود.هر عملى كه متعاقب آن،انتظار خطر و ضرر يا حتّى احتمال قوى وقوع آن باشد،مادام كه تداوم داشته باشد،همواره صاحبش را رنج و عذاب خواهد داد و مانند مصرف كنندۀ مواد،جهت رهايى از اين تشويش ها ممكن است عوض پرهيز از آن،بر عكس،به افزايش مصرف مبادرت ورزد و به طور كامل وابسته به مصرف شود؛امّا در صورتى كه ترس از عواقب اثر كند،تدابير امنيتى براى جلوگيرى از مواجهه با آنها صورت خواهد گرفت،مانند:ترك مصرف و پرهيز از محيطهاى آلوده و معاشرت با افراد معتاد.

گذشته از اثرات مخرّب دنيوى،اثرات اخروى اعتياد نيز قابل طرح است.از مهم ترين مسائلى كه علاوه بر وضعيت زندگى ممكن است پيش روى هر مصرف كننده اى مطرح شود،آيندۀ قيامت است.وقتى بحث آخرت براى كسى مطرح باشد،بالتبع دوست دارد كه سراى آخرت خود را كه جاودانى هم هست،آباد كند.مصرف مواد هم يك رفتار ممنوع در شرع محسوب مى شود،كه هم تبعات دنيوى و هم اخروى دارد.

مطلوب قطعى يا ظنّى»در آينده است. (1)تحليل حديث شناسان نيز از مفهوم رجا،انتظار امرى دوست داشتنى و خوشايند است كه لذّت و نشاط در قلب ايجاد مى كند. (2)

امّا نقش بازدارندگى رجا در كنار خوف،محلّ شاهد ما در اين بحث است.انسان كه به طور فطرى به دنبال جلب منفعت است،تمام تلاشش را براى كسب سود قرار مى دهد.چنانچه او متعاقب رفتارى خاص،انتظار پيامدهاى مثبتى داشته باشد،«اميد»در او برانگيخته مى شود و به سوى منبع سود حركت مى كند و به اصطلاح،رفتارش را جهت مى دهد.خوف و رجا،دو مفهوم كليدى اند كه در جهت واحد،عمل مى كنند.در موضوع مصرف مواد،فرض بر اين است كه تصوّر انواع عواقب منفى دنيوى و اخروى مصرف،با ايجاد حالت خوف همه جانبه،رفتار مخاطره آميز فرد را كنترل كرده و از سوى ديگر،اشتياق به زندگى خوبِ ناشى از كنترل،حفظ وضعيت سلامت،بهره مندى از قواى طبيعى و حفظ شخصيت اجتماعى و همچنين اميد به كسب پاداش الهى،خويشتندارى فرد را در جهت ترك مصرف،بالا مى برد.

انواع سوء مصرف متبلا شود.پس لازم است اميد و خوش باورى نيز به نوبۀ خود،منطقى و متعادل باشد.

تا حدّ امكان بايد مراقب حرمتِ ميان اطرافيان و فرد مبتلا به اعتياد يا مستعدّ آن بود.اگر اين حرمت شكسته شود،يكى از عوامل مهمّ خويشتندارى و كنترل اعتياد از بين مى رود.البتّه حضور و نظارت اين گروه،محدوديت دارد و داراى نقاط كورى نيز هست و آن وقتى است كه فرد بتواند مكانى خلوت پيدا كند.اين محدوديت در دستۀ دوم وجود ندارد.

از سوى ديگر و در سطحى بالاتر،خدا و اولياى او قرار دارند كه جزء ناظران هستى به شمار مى روند و بر اعمال ما نظارت دارند.اگر افراد به حدّى رشد يابند كه همانند نظارت اطرافيانِ آشكار،به نظارت ناظران ناپيداى هستى نيز باور پيدا كنند،آن گاه هيچ نقطۀ كورى وجود ندارد كه بتوان خود را از آن پنهان كرد و به اعتياد همّت گماشت.تقويت اين حقيقت،مى تواند توان خويشتندارى افراد را بسيار افزايش دهد.در دنياى امروز،ثابت شده كه برچسب«اين مكان مجهّز به دوربين مخفى است»به طور چشمگيرى در كنترل ارتكاب جرائم اخلاقى و اجتماعى مؤثّر بوده است.در مقياس بزرگ تر،اعتقاد به اين كه ناظر بزرگ و محبوبى مانند خالق هستى،با تمام توانايى ها براى نظارت و عقوبت،در همه جا حتّى فضاى شخصى هر كسى حضور دارد،به عنوان يك باور حقيقى در اعماق وجود فرد مؤمن،مى تواند به مراتب منشأ تأثيرگذارى و كنترل رفتارى بيشترى باشد.لذا در اين بخش براى پيشگيرى از معضلات اخلاقى-اجتماعى بايد در آموزش و پرورش افراد،بر انتقال مفاهيم برخى صفات الهى مانند عليم،قادر،حاضر،زكى و مانند آن،تأكيد بيشترى كرد.در فضاى فرهنگى حيا،بايد شعار نصب شده اين باشد:«شما از اوّل زندگى در محضر پروردگار عزيز و اوليايش هستيد و خواهيد بود.مراقب باشيد!».خداى رحمت كند آن پيشواى ملكوتى عزيز و راحلمان را كه مى فرمود:«عالم محضر خداست در محضر خدا معصيت نكنيد!». (1)

اسلام است.بسيارى از شيوه هاى تبليغ دين،تربيت كودك،مديريت فردى و اجتماعى و بالاتر از همه ارتباط با خدا،به دليل وجود عنصر محبّت است.عشق به وجود خداوند و اولياى او در طول تاريخ همواره يگانه هدف والا و توجيه كنندۀ رفتار دينداران بوده است.ظاهراً عشق الهى از مسائل فطرى بشر است كه در همۀ ملل و فرهنگ ها وجود داشته است.در لا به لاى متون حديثى و همچنين سيرۀ بزرگان اخلاق و عرفان،توصيف محبّت به خداوند و اوليايش فراوان آمده است.امام صادق (ع) در پاسخ سؤال از وجود محبّت در ايمان،اصل ايمان به خداوند متعال را همان محبّت و عداوت مى داند. (1)در حديث ديگرى،امام(ع) ديندارى را موكول به دوست داشتن و محبّت مى نمايد،بدين معنا كه هر كس به خاطر دين،حبّ و بغض نداشته باشد،دين ندارد. (2)در بعضى از احاديث،از محبّت و دوست داشتن به عنوان يكى از هفت پايۀ اسلام نام برده شده است:

امام على(ع) مى فرمايد:

پايه هاى اسلام،هفت تاست:خرد،نخستين پايه است و بر آن،شكيبايى استوار است.دومين پايه،راستگويى و آبرودارى است.پايۀ سوم،تلاوت قرآن است،آن گونه كه هست.چهارمين پايه،دوستى و دشمنى براى خداست.پايۀ پنجم،شناخت ولايت خاندان پيامبر(ص) و رعايت حقوق آنان است.ششمين پايه،حمايت از دوستان و برادران و اداى حقوق آنان است.پايۀ هفتم،به نيكى با مردم رفتار كردن است. (3)

به دليل ارزشمندى مقام محبّت،امام زين العابدين(ع) در دعاهاى خود،ضمن

ص:221

درخواست آن از خداوند،حوزۀ تأثيرگذارى محبّت را اعم از دنيا و آخرت مى شمرد:

خدايا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و در اوقات غفلت،مرا متوجّه ياد خود گردان و در روزگار مهلت (زندگانى دنيا) در طاعت خود به كارم گير و راهى هموار به سوى محبّت خود،براى من آشكار ساز و به وسيلۀ آن محبّت،خير دنيا و آخرت را به طور كامل عطايم فرما. (1)

همچنين در حديث جابر بن عبد الله انصارى از رسول خدا (ص)،دوستى و محبّت آل محمّد،شرط اصلى پذيرش اعمال عبادى فرد،دانسته و پيوسته به نرمى و خوش برخوردى با محبّان اهل بيت (عليهم السلام) سفارش شده است:

اى عطيه! از محبوبم،پيامبر خدا،شنيدم كه مى فرمود:«هر كه مردمى را دوست داشته باشد،با آنان محشور خواهد شد و هر كه كردار مردمى را دوست داشته باشد،شريك كردارشان خواهد بود....دوستدار آل محمد را تا هنگامى كه دوستشان مى دارد،دوست بدار و دشمن آل محمّد را تا هنگامى كه دشمنشان مى دارد،دشمن بدار،گرچه بسيار روزه گير و شب زنده دار باشد.با دوستدار محمّد و آل محمّد،نرمى كن؛زيرا اگر بر اثر گناهان بسيارش،يك گام او بلغزد،بر اثر محبّتشان گام ديگرش استوار مى ماند.در حقيقت،بازگشتِ دوستدارشان به بهشت است و بازگشت دشمنشان به دوزخ».

محبّت در تحقيقات روان شناسان براى اولين بار توسّط مورى(1938م) در فهرست بيست و چهار گانۀ نيازهاى ثانويه قرار گرفت و بعدها در طبقه بندى مراحل رشد اريكسون،نياز به صميميت به عنوان يك مرحلۀ سرنوشت ساز در تحوّل روانى-اجتماعى مطرح گرديد.اريكسون اذعان مى كند كه افراد در صورت عدم برقرارى روابط صميمى با ديگران دچار انزوا مى شوند و از نظر عاطفى با مشكلات جدّى مواجه خواهند شد.مازلو نيز نياز به

ص:222

دوستى و محبّت را در اولويت اوّل بعد از نيازهاى فيزيولوژيك و امنيت قرار مى دهد. (1)بعد از گذشت دورۀ قهر با خدا،در دهه هاى اخير كه ناكارآمدى زندگى ماشينى و ضرورت توجّه به نيازهاى عمقى و معنوى انسان بيشتر شده است،اكنون بيش از هر زمان ديگر نياز به محبت و دوستى با خداوند متعال از سوى اغلب انديشمندان و بويژه روان شناسان مورد توجّه قرار گرفته است.منظور و مراد از خداوند،خداوند يگانه به معناى توحيدى است.

يكى از اين انديشمندان كه در كتابش در زمينۀ نياز به دوستى با خدا،بحث كرده است،دو نكتۀ ارزشمند را آورده است:اوّل،وجود ضرورى عشق و محبّت به وجود يكتاى عالم و دوم،آثار و بركات منحصر به فرد و مثبت ناشى از اين عشق در زندگى دنيوى،مانند تسكين دردها و آلام و....وى تأكيد مى كند كه عشق به خدا مؤثّرتر از ترس از خداست. (2)منابع دينى نيز بر محوريت دوستى خدا در مقايسه با ساير موضوعات تأكيد مى كنند؛زيرا باور بر اين است كه دوستى با ساير مسائل دنيا اصيل نيست و به زودى همۀ آنها زايل خواهند شد؛ولى دوستى با خداوند و محبّت به او اصيل و ماندگار است و هرگز از دل انسان پاك نخواهد شد.البتّه ممكن است انسان در اثر فريفته شدن به مسائل مادّى و امور مورد علاقۀ دنيوى موقّتاً از عشق اصيل خود،غفلت و به ساير امور،توجّه پيدا كند.لذا اولياى خدا پيوسته عشق سرشار به درگاهش را در دعاها مسئلت مى نموده اند مانند:

اللّهُمَّ املَأ قَلبي حُبّا لَكَ وخَشيَةً مِنكَ،وتَصديقا وإيمانا بِكَ وفَرَقا مِنكَ وشَوقا إلَيكَ،ياذَا الجَلالِ وَالإِكرامِ.

خداوندا! دلم را از محبّت و خشيت خودت و از باور و ايمان به خودت و از خوف از تو و اشتياق به خويش،لبريز گردان،اى صاحب شُكوه و بزرگوارى! خداوندا! (3)

در اين جا آنچه براى ما اهميت دارد،جنبۀ كنترل كنندگى محبّت الهى است.فردى

ص:223

كه مملو از عشق به خداست،در واقع،سرشار از انگيزۀ جهت دار براى رسيدن به خداست.تحصيل رضايت محبوب و انجام اعمال مثبت و كنترل رفتارهاى نامتناسب با جايگاه و رضايت محبوب،از عمده آثار رفتارى عشق به او خواهد بود.اين مسئله حتّى در عشق هاى عادى نيز معمول است؛زيرا فرد عاشق،تمام همّتش در جهت كسب رضايت محبوب خويش است،چنان كه قرآن نيز به اين حقيقت اشاره كرده است:

(قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ) 1.

بگو:اگر خدا را دوست مى داريد،از من پيروى كنيد تا خدا [نيز] شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد،و خدا آمرزندۀ مهربان است).

به طور طبيعى،عشق و محبّت،جاذبه اى دارند كه هر چه بيشتر باشد،عاشق را بيشتر به سمت معشوق مى كشاند و موجب مى گردد كه از هر چه بين او و معشوقش فاصله مى اندازد،دورى كند.نتيجۀ چنين تبعيتى،عشق دوطرفه است.بر اساس شهادت اين آيۀ شريف قرآن،تبعيت از خداوند،موجبات جلب محبّت بيشتر از سوى خداوند خواهد شد.محبّت بيشتر،منشأ توفيق عمل بيشتر مى شود و عمل بيشتر طبق همين قانون،محبّت بيشترى را جلب خواهد كرد و در درازمدّت،فرد عاشق،مصونيت بالايى در برابر هر گونه لغزش و اشتباه پيدا خواهد كرد.بنا بر اين،محبّت به خداوند،موجبات خويشتندارى فرد خواهد شد.در مورد اعتياد نيز هر چه ميزان محبّت و علاقه در افراد بيشتر باشد،امكان گرايش به اعتياد كاهش مى يابد.محبّت،همچون پيوندى است كه فرد را از سقوط به درّۀ اعتياد نگه مى دارد.دامنۀ اين محبّت مى تواند از محبّت به خانواده و دوستان تا محبّت به خداوند باشد.

سبب برانگيخته شدن محبّت در وجود انسان مى گردد و او را به تلاش وا مى دارد تا نفس خود را كنترل و رفتار خود را تنظيم كند؟

پاسخ اين پرسش را مى توان در احاديث يافت.بر اساس آنچه از روايات استفاده مى شود،«احسان و انعام»عامل برانگيخته شدن محبّت در وجود انسان است.اين يك قاعده است كه وقتى انسان به احسان و انعامى كه در حقّ او شده،توجّه پيدا كند،محبّت در وجودش برانگيخته مى شود.رسول خدا (ص) در اين باره مى فرمايد:

جُبِلَتِ القُلوبُ عَلي حُبِّ مَن أحسَنَ إلَيها،وبُغضِ مَن أساءَ إلَيها. (1)

دل ها بر دوستى آن كه به آنها نيكى كند و دشمنى آن كه بدان ها بدى كند،سرشته شده است.

در اين كلام شريف به عنوان يك قاعدۀ كلّى تصريح شده كه احسان،عامل برانگيختن محبّت و بدى،عامل برانگيختن بغض است.

امام على(ع) نيز در همين باره مى فرمايد:

سَبَبُ المَحَبَّةِ الإِحسانُ. (2)

عامل دوستى،نيكوكارى است.

بر اساس اين قاعده،محبّت به خداوند نيز با توجّه به احسان و انعام او در حقّ بشر،برانگيخته مى شود.رسول خدا (ص) مى فرمايد:

أحِبُّوا اللَّهَ لِما يَغذوكم بِهِ مِن نِعَمِهِ،وأحِبّوني لِحُبِّ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ،وأحِبّوا أهلَ بَيتي لِحُبّي. (3)

ديلمى در إرشاد القلوب،جريان جالبى را نقل كرده است.وى مى گويد:منقول است كه نوجوانى كه هنوز به سنّ بلوغ نرسيده بود،به پيامبر(ص) سلام كرد و از خوش حالى ديدن ايشان،چهره اش گشاده گشت و لبخند زد.حضرت به او فرمود:«اى جوان ! مرا دوست

ص:225

دارى؟».گفت:اى رسول خدا ! به خدا سوگند،آرى.فرمود:«همچون چشمانت؟».گفت:بيشتر.فرمود:«همچون پدرت؟».گفت:بيشتر.فرمود:«همچون مادرت؟».گفت:بيشتر.فرمود:«همچون خودت؟».گفت:اى رسول خدا ! به خدا سوگند،بيشتر.فرمود:«همچون پروردگارت؟».گفت:خدا را،خدا را،خدا را-اى رسول خدا-كه اين مقام،نه براى توست و نه ديگرى.در حقيقت،تو را براى دوستى خدا،دوست مى دارم.

در اين هنگام،پيامبر(ص) به همراهان خود روى كرد و فرمود:

هكذا كونوا،أحِبُّوا اللَّهَ لِإِحسانِهِ إلَيكم وإنعامِهِ عَلَيكم،وأحِبّوني لِحُبِّ اللَّهِ. (1)

اين گونه باشيد.خدا را به سبب احسان و نيكى اش به شما دوست بداريد و مرا براى دوستى خدا،دوست بداريد.

از آنچه بيان شد،روشن مى گردد كه عنصر محورى در محبّت،احسان است.لذا براى برانگيختن محبّت در فرد،بايد او را با احسان و انعام طرف مقابل آشنا كرد.با اين كار مى توان در دل افراد،محبّت به خدا و ديگران را نشاند و از نتيجۀ آن براى دورى از اعتياد و يا درمان آن استفاده نمود.اين مى تواند مورد آزمون تجربى قرار گيرد.به نظر مى رسد كسانى كه از درجۀ عشق و محبّت بالاترى برخوردارند،كمتر به اعتياد مبتلا مى شوند و كسانى كه محبّت در وجودشان كاشته شود،زودتر نجات مى يابند و سالم مى شوند.

بيان مى كند.

روان شناسى به موضوع«احترام به خود»صرفاً به عنوان يك نياز اساسى جهت موفّقيت در زندگى روزمره نگاه مى كند؛ولى اسلام،احترام يادشده را بخشى ناشى از ارزش ذاتى و منزلت متعالى بشر در طبيعت و بخشى ناشى از رفتار و عملكرد اكتسابى افراد مى داند كه حاصل انجام بايد و نبايدهاى اخلاقى است.همچنين اسلام،محور ارزش داورى را خداوند قرار مى دهد،نه قضاوت خود يا ديگران. (1)ارزش گذارى انسان در اسلام به طور عمده متوجّه ميزان اختيار و ارادۀ صحيح افراد است،نه ويژگى هاى فيزيكى مانند مشخّصه هاى ظاهرى و استعدادهاى ذاتى افراد،يا ارزش داورى ديگران.اين،در حالى است كه در روان شناسى مهم نيست كه اثباتِ ارزش،برابر با واقعيت و يا به اعتبار قضاوت افكارعمومى باشد؛بلكه مهم،نتيجه گيرى مثبت فرد به نفع خود است،هرچند كه با تلقين يك امر غيرواقعى يا نيمه واقعى در خود باشد؛امّا ارزش گذارى در نظريۀ اسلامى مرتبط با واقعيت هاى خارجى و عينى است و در جهت سعادت واقعى بشر است.

موضوع ديگر،اين كه در ديدگاه دينى،احترام به خود،موجبات شكرگزارى و خضوع بيشتر در برابر پروردگار است؛امّا در ديدگاه روان شناسى،از آن جا كه معيار ارزش داورى،خود افراد يا ديگران هستند،ممكن است همه يا بخشى از اين احساس ارزش،با صفات منفى مانند عجب يا تكبّر همپوشى داشته باشد،كه در اين صورت،به دور از خضوع بوده و پيوسته خطر افتادن در مشكل اخلاقى ديگرى را در پى خواهد داشت.مثلاً در صورت ابتلا به سوء مصرف و اعتياد،چنانچه فرد،عجب و تكبّر هم داشته باشد،تقريباً درمان او قبل از درمان صفات رذيله اش ممكن نخواهد بود؛چرا كه اساساً چنين كسى تصوّر غلتيدن به اشتباه نخواهد كرد تا در صدد جبران برآيد.در ديدگاه اسلامى،بيشتر خودِ نوعى يا خودِ انسانى،تكريم مى شود.خود انسانى به تعبير شهيد مطهّرى،همان گوهر شريف وجودى انسان يعنى روح الهى است (2)و اين گونه خودبينى،معناى خاصّى دارد:

ص:227

اين خودبينى چيزى از نوع مكاشفۀ جوهر نفسْ است با زيبايى هاى معنوى اش،چيزى از نوع شهود يك موجود ملكوتى است،از نوع شهود موجودى است كه از عالم قدرت است،از عالم مافوق مادّه است،داراى نوعى جمال و بها و زيبايى است.اين احساس نوعى ادراك ارزش واقعى گوهر ذات است به عنوان ذاتى برتر. (1)

به طور عمده،فرضيه اين است كه هر گاه ارزشيابى انسان از وجود صفات و خصائص ذاتى و اكتسابى خود مثبت باشد و اين ويژگى ها را به عنوان يكى از آثار خالق هستى و همچنين به عنوان توفيقات و نعمت هاى الهى بنگرد،از هر گونه عمل پست و نهى شده اجتناب خواهد كرد؛امّا شخصى كه هر چه بيشتر احساس بى ارزشى و رهاشدگى داشته باشد،به انجام اعمالى كه غيرمجاز محسوب مى شوند،تمايل بيشترى خواهد داشت.همچنين است اگر احساس ارزشمندى كاذب داشته باشد.اين حقيقت،در حديث اميرمؤمنان(ع) بيان شده است:

مَن كَرُمَت علَيهِ نَفسُهُ هانَت علَيهِ شَهَواتُهُ:

هر كه خويشتن را ارج نهد،شهوت هايش در نظر او بى ارج مى گردند. (2)

در مورد اين كه احساس بى ارزشى مى تواند زمينۀ هر عمل شرّى بشود نيز از امام هادى(ع) حديثى هست كه فرمودند:

مَن هانَتْ علَيهِ نَفسُهُ فلا تَأمَنْ شَرَّهُ:

هر كه براى خود ارزشى قائل نباشد،از شرّش ايمن مباش. (3)

در اين دو حديث،مادّۀ«هوان»به معنى«خوارى»در مقابل كرامت و شرافت به كار رفته است و نشان مى دهد كه بين ارزيابى منفى افراد و جهت گيرى به سمت گناه،رابطه وجود دارد.

ص:228

توجّه به مراتب ارزشمندى انسان در منابع دينى،پيامدهايى چون تقويت حسّ احترام به خود و بهرمندى از پيامدهاى آن،تقويت ايمان به خدا و توجّه جدّى به ارزش هاى وديعه نهاده شده در افراد خواهد داشت.اين ارزشمندى،ناشى از دريافت عطايايى است كه در متون دينى از آنها به نعمت و توفيق ياد مى شود.اين توفيقات،انواع رفتارهاى ارزشى اعم از سلبى و ايجابى اند كه ناشى از احساس احترام به خود مذهبى اند.لذا در منابع دينى،اهتمام زيادى به تعمّق در ذات خود شده و شناخت خود-كه از آن به«معرفة النفس»ياد مى شود-،به عنوان يكى از كليدى ترين مؤلّفه ها در ارزشيابى خود،معرّفى شده است.در حديثى از امام على(ع)،شناخت خود،از مفيدترين علوم شمرده شده است. (1)بر اين اساس،اگر كسى خود را بشناسد،نسبت به خود و استعدادهاى ذاتى بالقوّه و بالفعل خويش،احساس خرسندى نموده،در صدد حفظ آنها بر خواهد آمد.اميرمؤمنان(ع) در همين زمينه مى فرمايد:

مَن عَرَفَ نَفسَهُ جاهَدَها،مَن جَهِلَ نَفسَهُ أهمَلَها. (2)

هركه نفس خود را شناخت،به جهاد با آن برخاست و هر كه آن را نشناخت،به حال خود رهايش ساخت.

شناخت خود،به ناچار به شناخت پروردگار مى انجامد؛زيرا آدمى به دنبال علّت اصلى ارزش هاى وجودى خويش است و اين به شناخت خداوند منتهى خواهد شد. (3)عكس مطلب هم صادق است،چنان كه قرآن كريم فرموده:

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ (.

و همچون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را

ص:229

به«خودفراموشى»گرفتار كرد.آنها فاسقان اند.) (1)

اين آيه،فراموش كردن خدا را دليل از دست دادن كرامت نفْس ذكر مى كند و تلويحاً به اين امر اشاره دارد كه ياد داشتن خدا و توجّه داشتن به حق نيز موجب ياد خود بودن و احساس كرامت و ارزش است. (2)

شرافت عجين شده است. (1)لذا قرآن در توصيف اشخاص باتقوا مى فرمايد:

(إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(.

گرامى ترين شما نزد خداوند،باتقواترين شماست.خداوند،دانا و آگاه است).

بر اين اساس،والاترين ارزش و شرافت با صفت«تقوا»مرتبط است كه خويشتندارى انسان است؛چرا كه بالاترين ارزش در يك انسان تقواست كه او را از هر گونه لغزش و انحراف باز مى دارد.اين مطلب اثبات مى كند كه ميزان خويشتندارى،به ميزان دريافت احساس ارزشمندى افراد بستگى دارد.

ارزشمندى ذاتى آدمى،جوانب متعدّدى دارد.انسان به لحاظ اندام و مستوى القامه بودن،بهره مندى از قوّۀ اختيار و تعقّل،داشتن تمايلات متعالى مانند حقيقت طلبى،احساس نيازمندى به خدا،درك زيبايى و...،از تمام جانداران متمايز مى شود؛امّا آنچه از فرهنگ قرآن مى فهميم،راز اصلى مقام بشر،استعداد خليفۀ الهى بودن اوست.در قرآن آمده كه انسان بعد از خلقتش تحت تعليم خداوند قرار گرفته و«اسماء الهى»به او آموخته شده است.از بيان علّامه طباطبايى در تفسير آيۀ خلافت (2)فهميده مى شود كه اوّلاً راز خلافت،به تعليم علم اسماء برمى گردد.ثانياً دلايلى در خود قرآن اثبات مى كند كه خلافت منحصر در شخص ابو البشر (حضرت آدم (ع)) نبوده و همۀ انسان ها شايستگى ذاتى و بالقوّۀ خلافت الهى را دارند. (3)ثالثاً علمى كه از طرف خدا به انسان داده شده،مربوط به حقيقت امورى بوده كه از همۀ آسمان ها و زمين و حتّى ملائكه پنهان بوده و فقط خداوند از آنها اطّلاع داشته است.شهيد استاد مطهّرى در باب كرامت نفس معتقد است كه اين كرامت و بزرگى،به خاطر احساس ارزشى است كه در مقابل خوددارى از برخى صفات پست و

ص:231

رذايل اخلاقى به انسان دست مى دهد؛صفات ناشايستى كه در صورت عدم پرهيز،صاحبش را تحقير و زبون مى كند،مانند:بندگى ديگران، (1)دروغگويى، (2)غيبت كردن، (3)بخل، (4)طمع ورزى، (5)فرومايگى، (6)گدايى (7)و....البتّه اين حقارت و خوارى بر اساس اعتبار و قرارداد نيست تا مثل مكاتب انحرافى تصوّر شود كه پرهيز از رذائل اخلاقى صرفاً احترام گذاشتن به اكثريت است و موجب احساس خوشايندى در صاحب آن مى شود؛بلكه صاحب اين صفات در حقيقت و واقع امر نيز دچار خوارى و پستى خواهد شد.به تعبير ايشان،كسى كه يك كتاب عالى يا يك شاهكار نقّاشى را نمى شناسد،نه از آلودگى آن باك دارد و نه از باختن آن.مهم،اين است كه عالى بودن و زيبا بودن روح را تشخيص دهد.در اين صورت است كه آن را آلوده نخواهد كرد؛چون مى فهمد هيچ چيزى جاى آن را نمى گيرد.

بر همين اساس،استاد شهيد با عقيدۀ بودا و هندو يا برخى از فِرق عرفانى و ملامتيه

ص:232

-كه معتقدند هر چه نفس بيشتر زبون شود،انسان به سعادت واقعى نزديك تر است-،مخالفت و بيان مى كنند كه مراد از كرامت نفس،احترام به خود است و با عجب و تكبّر و خودخواهى متفاوت است. (1)به نظر ايشان برخورد با خود،بايد نهايتاً به يك باز يافتن مجدّد از خود واقعى بينجامد،نه اين كه مطلق سركوبى خود باشد و گرنه در اثر سركوبى شديد،گاهى كرامت نفس نيز از بين خواهد رفت. (2)در اسلام،بر اعتدال در بين مردم توصيه شده است،چنان كه از امام صادق(ع) نقل شده است:

وَ لاتَكُنْ فَظّاً غَليظاً يَكْرَهُ النّاسُ قُرْبَكَ وَ لا تَكُنْ واهِناً يُحَقِّرُكَ مَنْ عَرَفَكَ.

تندخو و بدبرخورد مباش كه مردم نخواهند با تو معاشرت كنند،و خودت را آن قدر شُل و پست نگير كه هر كس تو را مى شناسد،تحقيرت كند. (3)

مَن كَرُمَت عَلَيهِ نَفسُهُ صَغُرَتِ الدُّنيا فِى عَينِهِ،وَمَن هَانَت عَلَيهِ نَفسُهُ كَبُرَتِ الدُّنيا فِى عَينِهِ. (1)

هر كه كرامت نفس داشته باشد،دنيا در چشمش كوچك خواهد بود،و هر كه حقارت نفس داشته باشد،دنيا در چشمش بزرگ خواهد بود.

بيان روان شناختى اين مطلب به اطمينان و امنيت خاطر صاحب چنين عقيده اى بر مى گردد.گويا او نيازى به اين مسائل زودگذر ندارد و اميد و توجّه او به موضوعات متعالى تر است.در پژوهش اكبرى (1382) رابطۀ منفى و معنادار ميزان دنياگرايى و سلامت روان بررسى شده است.از نظر قرآن،دنياطلبى و دنياگرايى افراطى،پيامدهاى اعتقادى مانند:انكار خدا و قيامت، (2)و پيامدهاى اخلاقى و رفتارى مانند:ترس از مرگ، (3)تفاخر، (4)تكاثر، (5)بخل، (6)اضطراب، (7)اسراف، (8)

ص:234

تجمل گرايى، (1)جهادگريزى و...خواهد داشت. (2)

احسان، (1)گذشت، (2)وفا به عهد، (3)صبر و تاب آورى، (4)راستگويى (5)و...از مواردى است كه در ارتباط با كرامت نفس بيان شده اند و يا در مورد فردى كه داراى كرامت نفس درونى شده،مطرح گرديده اند. (6)بررسى مادّۀ«الكرم»يا«الكريم»در بين روايات مى رساند كه كرامت نفس،در يك كلمه،با تمام مكارم اخلاقى برابر است؛زيرا تعابير اخلاقى مرتبط با كرامت نفس و عزّت نفس،آن قدر مختلف و متعدّدند كه به تعبير استاد شهيد مطهّرى، (7)جامع همۀ مكارم الأخلاق و منظور رسول خدا(ص) از حديث مشهور مكارم است. (8)

ص:236

12.انسان در جستجوى معنا،ويكتور اميل فرانكل،ترجمه اكبر معارفى،انتشارات دانشگاه تهران،تهران:ش.

13.بحارالانوار،محمدباقر مجلسى(م 1111 ق)،عبدالرحيم ربانى شيرازى،بيروت،داراحياء التراث العربى،1403ق1983/م،سوم.

14.البداية والنهاية،اسماعيل بن عمر الدمشقى (ابن كثير) (م 774 ق) تحقيق مكتبة المعارف بيروت.

15.بصائر ذووى التمييز

16.البلد الأمين،الشيخ إبراهيم بن على العاملى الكفعمى (م 840 ق).الطبعة الحجرية.

17.پژوهشى در فرهنگ حيا،عباس پسنديده،قم:مؤسسه علمى فرهنگى دارالحديث،سازمان چاپ و نشر،3ش.اوّل.

18.پيامدهاى روان شناسى فاجعه ها،تأليف:دكتر بهمن نجاريان و دكتر فريد براتى سده،تهران نشر مسير،چاپ اوّل 1379.

19.تاج العروس من جواهر القاموس،محمّد بن محمّد مرتضى الحسينى الزبيدى (م 1205 ق)،تحقيق:على شيرى،بيروت:دار الفكر،1414 ق،اوّل.

20.تاريخ اليعقوبى،أحمد بن أبى يعقوب (ابن واضح اليعقوبى) (م 284 ق)،بيروت:دار صادر.

21.تاريخ دمشق،على بن الحسن بن هبة اللَّه (ابن عساكر الدمشقى) (م 571 ق)،تحقيق:على شيرى،بيروت:دار الفكر،1415 ق،اوّل.

22.تحف العقول عن آل الرسول،أبى محمّد الحسن بن على الحرانى معروف به ابن شعبة (م 381 ق)،تحقيق:على اكبر غفارى،قم،مؤسّسه نشر الإسلامى-1404 ق،دوم.

23.ترجمه تفسيرالميزان،السيد محمّد حسين الطباطبائى (م 1402 ق)،ترجمه:ناصر مكارم شيرازى و ديگران،تهران:بنياد علمى وفكرى علّامه طباطبايى،1366 ش،سوم.

24.الترغيب والترهيب،اسماعيل بن محمدالجوزى الاصفهانى،قاهره،دارالحديث،1414 ق.

25.تفسير العياشى،محمّد بن مسعود السلمى السمرقندى (العياشى) (م 320 ق)،تحقيق:هاشم الرسولى المحلّاتى،تهران:المكتبة العلمية،1380 ق،اوّل.

26.تفسير القمّى،على بن إبراهيم القمّى (م 307 ق)،به كوشش:السيد الطيب الموسوى الجزائرى،مطبعة النجف الأشرف.

27.تفسير القمّى،على بن إبراهيم القمى،قم:مؤسسة دار الكتاب،1404ق،سوم.

28.التمحيص،لأبى على محمّد بن همام الإسكافى المعروف بابن همام (م 336 ق)،تحقيق ونشر:مدرسة الإمام المهدى(عج)-قم،1404 ق،اوّل.

29.تنبيه الخواطر ونزهة النواظر (مجموعة ورّام)،ورّام بن أبى فراس الحمدان (م 605 ق)،بيروت:دار التعارف ودار صعب.

ص:238

30.تنبيه الغافلين،نصر بن محمّد السمرقندى (م 372 ق)،تحقيق:يوسف على بديوى،بيروت:دار ابن كثير،1413 ق،اوّل.

31.التوحيد،محمّد بن على ابن بابويه القمى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقيق:هاشم الحسينى الطهرانى،قم:مؤسسة النشر الإسلامى،1398 ق،اوّل.

32.توسعه اقتصادى از نگاه قرآن و حديث (فارسى-عربى)،محمّد المحمّدى الريشهرى،قم:دار الحديث،1388 ش،دوم.

33.توكل به خدا راهى به سوى حرمت خود و سلامت روان،محمدصادق شجاعى،قم:مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمينى،ش.

34.تهذيب الأحكام،محمّد بن حسن الطوسى (الشيخ الطوسى)،تحقيق و تعليق:السيد حسن الخرسان،تهران:دار الكتب الإسلامية،1364ش،سوم.

35.جامع الأخبار،محمد بن محمد الشعيرى السبزوارى (ق 7 ق) تحقيق:مؤسسه اهل البيت،قم:1414 ق،اوّل.

36.الجامع الصغير فى احاديث البشير النذير،عبد الرحمان بن ابى بكر السيوطى (م 911 ق)،بيروت:دار الفكر،1401ق،اوّل.

37.جامعه شناسى موادر مخدر،هووارد اباينسكى،(در آمدى بر مواد مخدر2001) مترجم:محمدعلى زكريايى،ستاد مبارزه با موادّ مخدر،تهران:اسفند1382ش.

38.حلية الاوّلياء وطبقات الأصفياء،أحمد بن عبد اللَّه الإصبهانى (أبو نعيم) (م 430 ق)،بيروت:دار الكتاب العربى،1387 ق،دوم.

39.الخصال،أبو جعفر محمّد بن على بن الحسين بن بابويه القمّى معروف بالشيخ الصدوق (م 381 ق)،تحقيق:على أكبر الغفّارى،بيروت:مؤسّسة الأعلمى،1410ق،اوّل.

40.دانش نامه عقايد اسلامى،محمد محمدى رى شهرى،قم:دارالحديث،1385 ش،سوم

41.دانش نامه ميزان الحكمه،محمد محمدى رى شهرى،مترجم:حميد شيخى،قم:دارالحديث،1384 ش.

42.الدُرّ المنثور فى التفسير المأثور،جلال الدين عبدالرحمن بن أبى بكر السيوطى (م 911 ق)،بيروت:دارالفكر،1414ق،اوّل.

43.درآمدى بر روان شناسى تنظيم رفتار،محمدصادق شجاعى،قم:دارالحديث،1388 ش.اوّل.

44.الدروع الواقية،لأبى القاسم على بن موسى الحلّى المعروف بابن طاووس (م 664 ق)،تحقيق ونشر:مؤسّسة آل البيت-قم،1414 ق،اوّل.

45.دستور معالم الحكم ومأثور مكارم الشيم،أبو عبد اللَّه بن محمّد بن سلامة القاضى القضاعى (م 454 ق)،بيروت:دار الكتاب العربى،1401 ق،اوّل.

ص:239

46.دعائم الإسلام وذكر الحلال والحرام والقضايا والأحكام،النعمان بن محمّد التميمى المغربى (م363 ق)،تحقيق:آصف بن على أصغر فيضى،مصر:دار المعارف،1389 ق،سوم.

47.الدعوات (سلوة الحزين)،أبو الحسين سعيد بن هبة اللّه الراوندى (قطب الدين الراوندى) (م 573 ق)،تحقيق:مدرسة الإمام المهدى(عج)،قم:مدرسة الإمام المهدى(عج)،1407ق،اوّل.

48.دنيا گرايى و و پيامدهاى آن از ديدگاه قرآن،

49.دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث،محمد محمدى رى شهرى،مترجم:حميد شيخى،قم:دارالحديث،1384 ش.

50.دوستى در قرآن و حديث (فارسى-عربى)،محمّد المحمّدى الريشهرى،قم:دار الحديث،1387 ش،دوم.

51.الرسالة القشيرية فى علم التصوّف،أبو القاسم عبد الكريم بن هوازن القشيرى (م 465 ق)،تحقيق:زريو معروف،دمشق:دار الخير.

52.رضايت از زندگى،عباس پسنديده قم،دارالحديث،1384 ش،اوّل.

53.روان شناسى شادى،رابرت الياس نجمى،ترجمه:رؤيا منجم،تهران:علم،1382 ش،اوّل

54.روضة الواعظين،لمحمد بن الحسن بن على الفتّال النيسابورى (م 508 ق)،تحقيق:حسين الأعلمى،مؤسّسة الأعلمى-بيروت،1406 ق،اوّل.

55.الزهد (الزهد للحسين بن سعيد)،أبو محمّد الحسين بن سعيد الكوفى الأهوازى (م 250 ق)،تحقيق:غلام رضا عرفانيان،قم:المطبعة العلميه،احمد غلامعلى قم،دارالحديث،1426 ق،اوّل.

56.الزهد،أبو عبد الرحمن بن عبد اللّه بن المبارك الحنظلى المروزى (م 181 ق)،تحقيق:حبيب الرحمن الأعظمى،دار الكتب العلمية-بيروت.

57.سليم بن قيس،سليم بن قيس الهلالى العامرى (م ح90 ق)،تحقيق:محمّد باقر الأنصارى،قم:الهادى،1415ق،اوّل.

58.سنن ابن ماجة،أبو عبداللّه محمّدبن يزيد القزوينى (ابن ماجه) (م 275 ق)،تحقيق:محمّد فؤاد عبدالباقى،دار إحياء التراث العربى-بيروت،1395 ق،اوّل.

59.سنن الترمذى(الجامع الصحيح)،محمّدبن عيسى الترمذى (م 297 ق)،تحقيق:أحمد محمّد شاكر،بيروت:دار إحياء التراث.

60.السنن الكبرى،احمدبن شعيب النسائى(م303 ق)،سليمان البغدادى،كسروى حسن،بيروت دارالكتب العلميه،1411 ق،اوّل.

61.شرح نهج البلاغة،لعزّ الدين عبدالحميدبن محمّدبن أبى الحديد المعتزلى المعروف بابن أبى الحديد (م 656 ق)،تحقيق:محمّد أبوالفضل إبراهيم،دارإحياء التراث-بيروت،1387 ق،دوم.

62.شُعب الإيمان،أبو بكر أحمد بن الحسين البيهقى (م 458 ق)،تحقيق:محمّد السعيد بسيونى زغلول،دار الكتب العلمية-بيروت،1410 ق،اوّل.

ص:240

63.الصحاح،اسماعيل بن حمّاد جوهرى (م 393)،تحقيق:عبد الغفور عطار،انتشارات اميرى،افست از طبع دار العلم للملايين.

64.صحيح ابن حبّان،على بن بلبان الفارسى المعروف بابن بلبان (م 739 ق)،تحقيق:شعيب الأرنؤوط،بيروت:مؤسسة الرسالة،1414 ق،دوّم.

65.صحيح البخارى،أبو عبد اللّه محمّد بن إسماعيل البخارى (م 256 ق)،تحقيق:مصطفى ديب البغا،دار ابن كثير-بيروت،1410 ق،چهارم.

66.صحيح مسلم،مسلم بن الحجاج القشيرى النيسابورى (م 261 ق)،تحقيق:محمد فؤاد عبد الباقى،قاهرة:دار الحديث،1412 ق،اوّل.

67.صحيفة الإمام الرضا،المنسوب إلى الإمام الرضا،تحقيق:مؤسسة الإمام المهدى (عج)،قم:مؤسسة الإمام المهدى(عج)،1408 ق،اوّل.

68.الصحيفة السجّادية،المنسوب إلى الإمام على بن الحسين،تصحيح:على أنصاريان،دمشق:المستشارية الثقافية للجمهورية الإسلامية الإيرانية،1405 ق.

69.صحيفه نور (مجموعه رهنمودهاى امام خمينى)،تهران:مركز مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى 1368-1361ش،اوّل.

70.عدّة الداعى و نجاة الساعى،لأبى العبّاس أحمد بن محمّد بن فهد الحلّى الأسدى (م 841 ق)،تحقيق:أحمد موحّدى،مكتبة وجدانى-تهران.

71.علل الشرايع،أبى جعفر محمّد بن على بن الحسين بن بابويه القمّى معروف به شيخ الصدوق (م 381 ق)،دارإحياء التراث-بيروت،1408 ق،اوّل.

72.عوإلى اللآلى،الشيخ محمّد بن على بن إبراهيم الأحسائى المعروف بابن أبى جمهور (م 880 ق).تحقيق:آقا مجتبى العراقى،مطبعة سيد الشهداء-قم،1403 ق،اوّل.

73.العين،خليل بن أحمد الفراهيدى (م 175 ق)،تحقيق:مهدى المخزومى،قم:دار الهجرة،1409 ق،اوّل.

74.عيون أخبار الرضا،محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقيق:السيد مهدى الحسينى اللاجوردى،تهران:منشورات جهان.

75.عيون الحكم والمواعظ،على بن محمّد الليثى الواسطى (ق 6 ق)،تحقيق:حسين الحسنى البيرجندى،قم:دار الحديث،1376 ش،اوّل.

76.غرر الحكم،عبدالواحد بن محمد(حدود550 ق)،شرح:محمد خوانسارى،دانشگاه تهران،تهران،1374ش.

77.فردوس الأخبار،أبو شجاع شيرويه بن شهردار بن شيرويه الديلمى،نشر:دار الكتب العلمية،بيروت 1406 ق.

ص:241

78.فقه الرضا (الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا)،تحقيق،مؤسّسة آل البيت،مشهد:المؤتمر العالمى للإمام الرضا،1406 ق،اوّل.

79.فلاح السائل،أبو القاسم على بن موسى الحلّى المعروف بابن طاووس (م 664 ق)،تحقيق:غلام حسين مجيدى،قم:مكتب الإعلام الإسلامى،1419 ق،اوّل.

80.قرب الاسناد،عبدالله بن جعفرحميرى القمى(م بعد از 304 ق)،تحقيق:مؤسسة آل البيت،قم:1413 ق اوّل.

81.قصص الأنبياء،أبو الحسين سعيد بن عبداللّه الراوندى المعروف بقطب الدين الراوندى (م 573 ق)،تحقيق:غلام رضا عرفانيان،مشهد:الحضرة الرضوية المقدّسة،1409 ق،اوّل.

82.الكافى،محمد بن يعقوب الكلينى الرازى (م 329 ق)،تحقيق:على اكبر غفارى،بيروت،دار صعب ودار التعارف،1401 ق،چهارم.

83.كانون مهر ورزى،مؤلف:عباس پسنديده،چاپ و نشر:تهران:رياست جمهورى،مركز امور مشاركت زنان،تابستان 1389،چاپ اوّل( دوجلد).

84.كشف الغمّة فى معرفة الأئمّة،على بن عيسى الإربلى (م 687 ق)،تصحيح:السيد هاشم الرسولى المحلّاتى،بيروت:دار الكتاب،1401 ق،اوّل.

85.كفاية الأثر فى النصّ على الأئمّة الإثنى عشر،على بن محمّد الخزّاز القمّى (ق 4 ق)،تحقيق:السيد عبد اللطيف الحسينى الكوه كمرى،قم:بيدار،1401 ق.

86.كنز العمّال فى سنن الأقوال والأفعال،على المتّقى بن حسام الدين الهندى (م 975 ق)،تصحيح:صفوة السقّا،بيروت:مكتبة التراث الإسلامى،1397 ق،اوّل.

87.كنز الفوائد،محمّد بن على الكراجكى الطرابلسى (م 449 ق)،به كوشش:عبد اللَّه نعمة،قم:دار الذخائر،1410 ق،اوّل.

88.الگوى اسلامى شادكامى،عباس پسنديده،مؤسسه علمى فرهنگى دارالحديث،1392 ش،اوّل.

89.لسان العرب،أبو الفضل محمّد بن مكرم المصرى (ابن منظور) (م 711 ق)،قم:ادب الحوزة،1405 ق،بيروت:دار صادر،1410 ق،اوّل.

90.لغت نامه دهخدا،على اكبر دهخدا (م 1334)،مؤسسه لغت نامه دهخدا-تهران،1372.

91.مئة كلمة لأمير المؤمنين على،عمرو بن بحر الكتانى (الجاحظ) (م 255 ق) تحقيق رياض مصطفى،دمشق،دارالحكمة 1416 ق.

92.مجمع البحرين،فخر الدين الطريحى (م 1085 ق) تحقيق احمد الحسينى،تهران،مكتبه الثقافة الاسلامية،1408 ق،دوّم.

93.المحاسن،أبو جعفر أحمد بن محمّد بن خالد البرقى القمّى (م 280 ق)،تحقيق:سيد جلال الدين حسينى تهران:دار الكتب الاسلاميه،السيد مهدى الرجائى،قم:المجمع العالمى لأهل البيت،1413 ق،اوّل.

ص:242

94.مختصر بصائر الدرجات،حسن بن سليمان الحلّى (ق 9 ق)،قم:انتشارات الرسول المصطفى.

95.المزار الكبير،أبو عبد اللّه محمّد بن جعفر المشهدى (ق 6 ق)،تحقيق:جواد القيومى الإصفهانى،قم:نشر قيوم،1419 ق،اوّل.

96.مستدرك الوسائل ومستنبط المسائل،حسين النورى الطبرسى (م 1320 ق)،قم:اهل البيت،1407 ق،اوّل.

97.المستدرك على الصحيحين،محمد بن عبد الله النيسابورى (م 405 ق) تحقيق:مصطفى عبد القادر،بيروت،دار الكتب العلميه،1411 ق،اوّل.

98.مسكّن الفؤاد،زين الدين بن على الجبعى العاملى (الشهيد الثانى) (م 965 ق)،تحقيق:مؤسّسة آل البيت،قم:مؤسّسة آل البيت،1412 ق،دوم.

99.مسند أبى يعلى الموصلى،أحمد بن على بن المثنّى التميمى الموصلى (م 307 ق)،تحقيق:إرشاد الحقّ الأثرى،جدّه:دار القبلة،1408 ق،اوّل.

100.مسند الشاميين،سليمان بن احمد الطبرانى (م 360 ق)،بيروت مؤسسه الرساله،1409 ق،اوّل.

101.مسند زيد المنسوب إلى زيد بن على (م 122 ق)،بيروت:منشورات دار مكتبه الحياة،1966 م،اوّل.

102.المسند لأحمد بن حنبل،أحمد بن محمّد بن حنبل الشيبانى (م 241 ق)،تحقيق:عبد اللّه محمّد الدرويش،دار الفكر-بيروت،1414 ق،دوم.

103.مشكاة الأنوار فى غرر الأخبار،على بن الحسن الطبرسى (ق 7 ق)،تحقيق:مهدى هوشمند،قم:دار الحديث،1418 ق،اوّل.

104.مصابيح القلوب،ابوسعيد حسن بن حسين شيعى سبزوارى(8 هجرى)،به كوشش:محمد سپهرى،تهران انتشارات بنيان،1375.

105.المصباح (الجنّة الأمان الواقية وجنّة الإيمان الباقية)؛الشيخ إبراهيم بن على الكفعمى (م 905 ق).تحقيق و نشر:مؤسّسة الأعلمى-بيروت،1403 ق،سوم.

106.مصباح الشريعه المنسوب للإمام الصادق،تصحيح جلال الدين محدث ارموى تهران،نشر صدوق،1407 ق،سوم.

107.مصباح المتهجّد،أبو جعفر محمّد بن الحسن بن على بن الحسن الطوسى (م 460 ق)،تحقيق:على أصغر مرواريد،بيروت:مؤسسة فقه الشيعة،1411 ق،اوّل.

108.مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول،تحقيق:ماجد بن احمد العطية،بيروت:مؤسسة ام القرى،1420ق،اوّل.

109.مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول،محمّد بن طلحة الشافعى (م 654 ق)،قم:النسخة المخطوطة فى مكتبة آية اللَّه المرعشى.

ص:243

110.معانى الأخبار،محمد بن على القمى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق)،على اكبر غفارى،قم:مؤسسه نشر اسلامى 1361 ش،اوّل.

111.المعجم الأوسط،سليمان بن أحمد الطَّبَرانى (م 360 ق)،تحقيق:طارق بن عوض اللّه و عبد الحسن الحسينى،قاهره:دار الحرمين،1415 ق.

112.المعجم الكبير،الطبرانى،(م 360 ق)،به كوشش:حمدى عبدالمجيد السلفى،بيروت،داراحياءالتراث العربى.

113.معجم مقائيس اللغه،احمد بن فارس(م395ق)،به كوشش:عبدالسلام محمد هارون،مكتبه الاعلام الاسلامى،1404ق.

114.مفردات الفاظ القرآن،حسين بن محمد راغب اصفهانى(م.425ق.)،دفتر نشر الكتاب،1404ق،دوم.

115.مفردات الفاظ القرآن،حسين بن محمّد راغب اصفهانى،صفوان عدنان داوودى،دمشق:دار القلم،1413ق.

116.مقتل الحسين،لموفّق بن أحمد المكّى الخوارزمى (م 568 ق)،تحقيق:محمّد السماوى،مكتبة المفيد-قم.

117.مكارم الأخلاق،الفضل بن الحسن الطبرسى (م 548 ق)،تحقيق علاء آل جعفر،قم،مؤسسه النشر الإسلامى،1414 ق،اوّل.

118.من لايحضره الفقيه،محمد بن على الصدوق(م 381 ق)،محمد بن على،تحقيق:على اكبر غفارى،قم،جامعه مدرسين،1363ش،دوم.

119.مهجّ الدعوات،السيد على بن موسى بن جعفر بن طاووس الحسنى (م 664 ق).انتشارات دارالذخائر-قم 1411 ق.

120.ميزان الحكمة،محمد محمدى رى شهرى،مترجم حميد شيخى،قم:دار الحديث،1377 ق.

121.نزهة الناظر وتنبيه الخواطر،الحسين بن محمّد الحلوانى (ق 5 ق) تحقيق:مؤسسة الإمام المهدى(عج)،قم:مؤسسة الإمام المهدى(عج)،1408 ق،اوّل.

122.نظريهاى سوء مصرف مواد مخدر،دن.جى.لتيرى،موليه سيرز،هلن والنشتاين پيرسون،ويراستار ترجمه:محمدرضايى،تهران:انتشارات جامعه وفرهنگ،1384ش.

123.النوادر (مستطرفات السرائر)،أبو عبداللّه محمّد بن أحمد بن إدريس الحلّى (م 598 ق)،تحقيق:مؤسّسة الإمام المهدى (عج)،قم:مؤسّسة الإمام المهدى (عج)،1408 ق،اوّل.

124.النهاية فى غريب الحديث والأثر،مبارك بن محمد الجزرى (ابن الاثير) (م 606 ق) تحقيق:طاهر احمد الزاوى،قم:مؤسسه اسماعيليان،1367 ش،چهارم.

125.نهج البلاغة،محمدبن الحسينى الموسوى(الشريف الرضى)(م 406 ق)،تصحيح:محمد عبده،بيروت:مؤسسه الأعلى.

ص:244

126.وسائل الشيعه،محمدبن حسن شيخ حر عاملى( 1104 ق)،مصحح:مؤسّسة آل البيت-قم:1409 ق.اوّل.

127.وقعة صفّين،لنصر بن مزاحم المنقرى (م 212 ق)،تحقيق:عبدالسلام محمّد هارون،مكتبة آية اللّه المرعشى-قم،1382 ق،دوم.