حوزه علمیه خراسان

ص: 2

حوزه علمیه خراسان

محمود پسندیده

با مقدمه محمد واعظ زاده خراسانی

ص: 3

ص: 4

حوزه علمیّه مشهد در عهد صفویان··· 55

حوزه علمیّه مشهد در عهد قاجار··· 60

حوزه علمیّه مشهد در دوران حکومت پهلوی اوّل··· 60

حوزه علمیّه مشهد در دوران حکومت محمد رضا پهلوی··· 63

حوزه علمیّه مشهد در دوران جمهوری اسلامی··· 65

برنامه های آموزشی حوزه علمیّه مشهد··· 71

شیوه های آموزش و فراگیری علوم اسلامی··· 76

امتحانات حوزه علمیّه مشهد··· 79

تعطیلات حوزه علمیّه مشهد··· 79

پراکندگی مدارس علمیّه مشهد··· 81

وضعیّت معماری مدارس علمیّه مشهد··· 82

فصل سوم: پیشینه تاریخی مدارس قدیمی حوزه علمیّه مشهد مقدس

مقدمه ··· 87

مدرسه بالاسر··· 88

مدرسه پریزاد··· 103

مدرسه دو در··· 116

مدرسه مستشاریّه··· 134

مدرسه خیراتخان··· 139

مدرسه میرزا جعفر··· 150

مدرسه فاضل خان··· 172

مدرسه عباسقلی خان··· 181

مدرسه باقریّه··· 195

مدرسه حاج حسن··· 202

مدرسه نوّاب··· 208

مدرسه پایین پا··· 242

ص: 6

مدرسه رضوان··· 248

مدرسه سلیمانیّه··· 251

مدرسه ابدال خان··· 268

مدرسه علی نقی میرزا··· 272

مدرسه حاج آقا جان··· 276

مدرسه باغ رضوان··· 278

نگاهی گذرا بر دیگرمدارس تاریخی مشهد··· 281

مدارس علمیّه تاریخی شهر مشهد در یک نگاه··· 286

فصل چهارم: آشنایی با مدارس علمیّه معاصر (جدید) حوزه علمیّه مشهد

مقدمه··· 289

مدرسه جعفریّه··· 291

مدرسه حضرت آیت اللّه العظمی میلانی··· 295

مدرسه امام صادق علیه السلام··· 302

مدرسه عالی حسینی··· 307

مدرسه موسوی نژاد··· 310

مدرسه موسی بن جعفر علیه السلام··· 315

مدرسه بعثت··· 319

مدرسه حجّت (عج)··· 324

مدرسه مهدیّه(عج)··· 326

مدرسه صاحب الزمان(عج)··· 330

مدرسه آیت اللّه کجوری··· 332

مدرسه حجتیّه··· 335

مدرسه ولی عصر (عج)··· 337

مدرسه الحجة (عج)··· 339

مدرسه المهدی (عج)··· 341

ص: 7

مدرسه ولی عصر (عج)··· 343

مدرسه امام محمّد باقر علیه السلام··· 345

مدرسه حجتیّه اصفهانیها··· 348

مدرسه حضرت مهدی (عج)··· 353

مدرسه حجة بن الحسن(عج)··· 356

مدرسه آیت اللّه العظمی خویی··· 358

مدرسه امام حسن عسکری علیه السلام··· 368

مدرسه حضرت قائم (عج)··· 370

مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام··· 373

مدرسه خضرا··· 377

دانشگاه علوم اسلامی رضوی··· 379

مدرسه امام رضا علیه السلام··· 397

مدرسه بقیة اللّه (عج)··· 399

مدرسه امام حسین علیه السلام··· 401

مدرسه ولی عصر (عج)··· 404

مدرسه امام حسن مجتبی علیه السلام··· 407

مدرسه خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله··· 409

مدرسه المهدی (عج)··· 411

مدرسه شاهد··· 412

مدرسه حضرت ابوالفضل علیه السلام··· 414

مدرسه سجادیّه هراتی ها··· 419

مدرسه جوادالائمه علیه السلام··· 421

مدرسه و حسینیه امام حسن مجتبی علیه السلام··· 424

مدرسه سعادت··· 427

مدرسه اهل بیت علیهم السلام··· 429

مدارس علمیّه جدید در یک نگاه··· 432

ص: 8

فصل پنجم: آشنایی با مدارس علمیّه بانوان شهر مشهد مقدس

مقدمه··· 437

مکتب نرجس علیهاالسلام··· 439

مکتب حضرت رقیّه علیهاالسلام··· 448

مؤسسه اسلام شناسی بانوان حضرت زهرا علیهاالسلام··· 453

حوزه علمیّه مقداد··· 459

مؤسسه علمیّه جامعة الرضویّه··· 465

حوزه علمیّه حضرت خدیجه علیهاالسلام··· 468

نگاهی گذرا بر دیگر مکتبهای علمیّه بانوان مشهد··· 474

مکتبهای بانوان حوزه علمیّه مشهد در یک نگاه··· 476

عکسهایی از مدارس قدیمی حوزه علمیه مشهد··· 477

کتابنامه··· 497

فهرست تصاویر··· 501

فهرست نقشه ها··· 507

نمایه··· 509

ص: 9

امام خمینی قدس سره:

تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علمای متعهّد در طول تاریخ اسلام و تشیّع، مهم ترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات وانحرافات و کجروی هابوده اند.

آیة اللّه خامنه ای:

حقّا و انصافا حوزه مشهد از استعداد بالایی برخوردار است و از نظر علمی و عملی و اخلاقی و سیاسی، اساتید خوب و علمای بزرگ وشخصیتهای برجسته ای دارد و طلاب با سابقه خوب مستعدّی در آنجا مشغول تحصیل هستند.

ص: 10

با نوسازی و بازسازی بافت قدیمی هر شهر مدارس علمیّه نیز دستخوش تخریب می شوند و آنچه آنها را در یادها حفظ می کند، ثبت تاریخ و پیشینه علمی آنها می باشد.

متأسفانه خلأ وجود چنین کتابهایی که یادآور یادگارهای علمی اصیل اسلامی باشد در استان خراسان بویژه شهر مشهد که دارای حوزه علمیّه ای بسیار غنی و پرمایه با اندیشمندان و عالمان بلند آوازه می باشد کاملاً احساس می شد که با چاپ این کتاب که ثمره تحقیقات وسیع علمی هم در جنبه اسنادی و کتابخانه ای و هم در زمینه مطالعات میدانی و جغرافیایی می باشد تا حدی این کمبود مرتفع گردید.

طبیعی است که بررسی تمام ابعاد حوزه کهنسال و بزرگی همچون حوزه علمیّه استان خراسان و بویژه شهر مشهد نیاز به پژوهشی عمیق و گسترده دارد که بر تمام ابعاد سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و اداری حوزه سایه افکند وهر کدام نیز تألیفی مستقل می طلبد. در کتاب حاضر، نگارنده تنها به یکی از جنبه های حوزه علمیّه خراسان که همانا تاریخ مدارس علمیّه و جایگاه علمی آنها به انضمام یادی از بانیان، متولیان و ذکری از ویژگیهای معماری آنها پرداخته است و دیگر ابعاد حوزه های علمیّه که دارای مطالب مهمی چون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فعالیتها و مبارزات و مجاهدات وکوششهای انجام شده در حفظ و نگهداری حوزه ها می باشد همچنان بکر و دست نخورده باقیمانده است. که خود تحقیقات وسیع و دامنه داری را می طلبد که ان شاءاللّه بزودی کتاب مستقلی تحت عنوان عالمان نامدار حوزه علمیّه مشهد تقدیم علاقه مندان می شود.

قابل ذکر است که اطلاعات ذکر شده در تحقیق حاضر تا سال 1377 شمسی را در بر می گیرد و در حال حاضر ممکن است تغییراتی در برخی از این مدارس و اطلاعات مربوط به آنها به وجود آمده باشد.

در خاتمه برخود واجب می دانم از تمام کسانی که با همفکری، مساعدت و راهنماییهای بی دریغ خود نگارنده را در تدوین این کتاب یاری نمودند تشکر کنم.

از حضرت آیت اللّه واعظ طبسی تولیت عظمای آستان قدس رضوی بخاطر تأیید و تأکید اجرای این طرح در آستان قدس رضوی، از حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر الهی خراسانی مدیر عامل محترم بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی که با راهنماییهای ارزنده و دقّت در چگونگی تألیف کتاب این جانب را مورد عنایت قرار

ص: 12

دادند، همچنین از بذل توجه حضرت آیت اللّه محمّد واعظ زاده خراسانی برای تهیه مقدمه ارزشمند و راهنماییهای ارزنده، حجت الاسلام والمسلمین محمّد حسن خزاعی به جهت آن که تمام کتاب را مطالعه و بررسی کرده و راهنماییهایی برای اصلاح برخی از موارد نمودند و استاد ارجمند آقای غلامرضا جلالی به علّت بررسی و ارزیابی کتاب و راهنماییهای علمی کمال سپاس را دارم. بر خود لازم می دانم از آقای سید محسن حسینی نیز به جهت رفع اشکالات قسمتهایی که مربوط به معماری اسلامی بنای مدارس می شد و همچنین از آقایان محمّد جواد مهدوی و مهیار علوی مقدم به جهت ویرایش ادبی این اثر قدردانی نمایم.

بر خود واجب می دانم از عنایت و همیاری همکاران گروه جغرافیای ممالک اسلامی به ویژه خانم دکتر احمدیان شالچی و همکاریهای تنگاتنگ شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان و همه متولیان، مدیران و مسؤولان مدارس علمیّه شهر مقدس مشهد کمال تشکر را به جا آورم.

در پایان لازم است از زحمات گروه نمونه خوانی بویژه آقای عبدالحسین یداللهی و همچنین از زحمات بی دریغ آقای احمد کفاشیان مسؤول آماده سازی کتابهای بنیاد و آقای احمد پهلوانزاده که در تنظیم صفحات و حروفچینی این اثر نقش مهمی داشتند و زحمات آقایان آرام و محمّد سعید رضوانی، کمال قدردانی را بنمایم.

بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی

محمود پسندیده

1384/12/15

ص: 13

ص: 14

اهل بیت علیهم السلام گردید.

همان طور که می دانیم درآغاز اسلام تا چند قرن محل تعلیم و تعلّم این علوم، مساجد بود و رفته رفته مدارسی در کنار مساجد، برای سکنای طالبان علم تأسیس گردید که تاریخچه آن مدارس در سراسر جهان اسلام نیاز به پژوهش و تحقیق دارد. و بدین گونه، در جوار قبور ائمه نیز مدارسی تأسیس گردید که از آن جمله مدارس نجف، کربلا، کاظمین، سامراء، قم و مشهد می باشند.

مسلما حسن جوار با مزارات ائمه مانند زمان حیات آنان باعث برکت و خلوص نیت طالبان علم است که شواهد آن را در زندگی بسیاری از بزرگان دین می توان یافت.

اینک، خاطرات خود را از مدارس قدیمی مشهد به ترتیب زمانی که من با آن مدارس تماس داشته ام می نگارم:

1 - مدرسه دو در: در سال 1314ش. و کمی پیش از آن که من ده ساله بودم و به دبستان «معرفت» در پایین خیابان می رفتم، به توصیه پدرم مرحوم حاج شیخ مهدی واعظ خراسانی عصرها به مدرسه دو در می رفتم. برادرم مرحوم حاج شیخ احمد واعظ در این مدرسه اتاق داشت و پیرمردی روحانی به نام شیخ علی اکبر دامغانی نیز در آن اتاق سکنی داشت، و من نزد وی کتاب گلستان سعدی را می خواندم. از ساکنان آن مدرسه در آن هنگام چیزی به یادم نمانده، مگر اینکه در دو طرف ورودی مدرسه از داخل دو سکو وجود داشت: در سکوی سمت چپ، کتاب فروشی ای بود با دو سه قفسه که صاحب آن شیخ محمّد کتاب فروش در کسوت روحانی با قیافه گیرا و در حدود چهل سالگی بود. من با پسر وی آشنا شدم و تا همین اواخر آن پسر را که مانند من پا به سن گذارده بود می دیدم و خود را معرفی می کرد.

در همان وقت، آن کتاب فروش سکته کرد و از دنیا رفت، و آن کتاب فروشی تعطیل شد. قرار بر این بود که نزدیک غروب من و برادر دیگرم حسین(دکتر حسین خراسانی) با هم به مسجد گوهرشاد برویم و با مرحوم حاج سید رضا قوچانی یکی از ائمه جماعت مسجد نماز جماعت بخوانیم. وی در ایوان دم در حرم مطهّر اقامه جماعت می کرد و نابینا

بود. پس از نماز، پدرم که همانجا نماز می خواند، به هر کدام از ما چهار پول (دوشاهی)

می داد و به منزل برمی گشتیم. یک روز که داخل مسجد شدم دیدم مردم در صحن مسجد

ص: 16

ایستاده اند و به طرف ایوان مقصوره توجه دارند. اولین روزی بود که شیخ بهلول در آن ایوان منبر رفته بود و در پی آن پس از دو سه روز فاجعه مسجد گوهرشاد رخ داد.

پس از این حادثه تا مدتی من به آن مدرسه رفت و آمد داشتم. یک روز گفتند رضا شاه به مشهد آمده و ما برای دیدن مراسم از در آخر مدرسه که به کوچه ای باز می شد - و

به همان مناسبت آن مدرسه را «مدرسه دو در» می نامیدند - تا فلکه رفتیم، و ماشینهای شاه و همراهانش رد شدند. گویا این مدرسه همان اوقات تعطیل شد و تا سالهای 1322ش. درش بسته و در اختیار اداره اوقاف بود، تا اینکه مرحوم حاج شیخ مرتضی آشتیانی - که پس از واقعه ی مسجد گوهرشاد به تهران تبعید شد و سپس به عراق رفت و در شهر کربلا ساکن و به تدریس و بحث مشغول بود - به مشهد برگشت و با کوشش مرحوم حاج شیخ محمود حلبی، اداره اوقاف مدرسه را باز کرد و تحویل مرحوم آشتیانی داد، امّا وی توفیق نیافت کسی را در آن ساکن کند تا اینکه پس از مدتی مدرسه تحویل مرحوم حاج میرزا احمد کفایی ریاست حوزه و رسما افتتاح و توسط وی تعمیر گردید.

از سالهای 1323ش. به بعد در این مدرسه مرحوم آیت اللّه حاج شیخ کاظم مهدوی دامغانی رسائل شیخ انصاری را برای چند تن از طلاّب درس می گفت و من از جمله آنان بودم. یکی از طلاّب شاغل آن مدرسه، دکتر جعفری گیلانی در کسوت طلاّب بود، او ادبیات را برای طلاّب درس می گفت، بعدا راهی تهران شد و تغییر لباس داد و در حقوق به درجه دکترا نائل و از نویسندگان در زمینه حقوق گردید.

در همان اوان عالمی از دامغان به مشهد آمد و در یکی از اتاقهای فوقانی آن مدرسه برای طلاّب ادبیات تدریس می کرد. همچنین مدتی مرحوم محقق نوغانی برای طلاّب در ایوان قبله مدرسه شرح نظام درس می گفت، مرحوم آقای حاج شیخ کاظم دامغانی نیز در سالهای آخر برای عده ای از فضلای حوزه در همین ایوان درس خارج فقه یا اصول می گفت. از حوادث مهم این مدرسه آن است که مرحوم آقای کفایی پس از اینکه چند سال در ایام محرم و صفر در مدرسه سلیمان خان - به شرحی که خواهم گفت - مجالس عزا برقرار می کرد، در سالهای آخر تقریبا از حدود سال 1325ش. به بعد آن مجالس را در مدرسه دو در برگزار می کرد و ایام عزاداری بر روی صحن مدرسه خیمه می زدند و مجالس بسیار با رونق بود، بخصوص آقای کفایی و علما و شخصیّتها روی سکوهای دو

ص: 17

طرف می نشستند، و صحن مدرسه و ایوانهای اطراف پر از مرد و زن بود. محل منبر دم ایوان مقابل در مدرسه بود و وعّاظ معتبر منبر می رفتند. علاوه بر این، چون بازار بزرگ

محل عبور دسته جات و هیأتهای عزا بود هر یک از دسته جات هنگام عبور از بازار، داخل آن مجلس مدرسه دو در می شدند و سینه می زدند و می رفتند. این وضعیت سالها تا آخر عمر آن مرحوم در سال 1395 قمری ادامه داشت.

2 - مدرسه پایین پا: «پایین پا» محوطه ای بود میان مسجد گوهرشاد (در شرقی آن) و مدرسه پایین پا، که در شمالی آن در ضلع جنوب شرقی پایین پا قرار داشت و چسبیده به آن در سمت شرقِ پایین پا، مقبره شیخ بهایی قرار داشت بود و در سمت شمال شرقی آن، راهروی سرپوشیده تا داخل صحن نو (صحن آزادی)بود، و در مقبره شیخ بهایی از همین راهرو باز می شد. قبر شیخ با ضریح، در گوشه شمال شرقی مقبره قرار داشت. قبرهای برجسته چند تن دیگر از علما هم در وسط و در مدخل آن مقبره بود. در دو طرف راهرو دکانهای آجیل فروشی و غیره واقع بود، معمولاً رفت و آمد از صحن به مسجد از این راهرو صورت می گرفت.

مدرسه پایین پا چهارگوشه، وسیع، دو طبقه و پوشیده از درختهای کلان توت بود. در شرقی مدرسه به فضای دستشوئی به نام «خیرات» باز می شد. به خاطر دارم ما از پایین خیابان کوچه دربند علیخان وارد فلکه می شدیم و روبروی آن، کوچه باریکی ما را به آن «خیرات» و از آنجا به داخل مدرسه و پس از عبور از صحن مدرسه به (پایین پا) می رسانید، و از آنجا داخل مسجد گوهرشاد می شدیم. حدّ فاصل میان مدرسه و مسجد کوچه ای بود که به در دیگر مسجد و از آنجا به فلکه می رسید.

این مدرسه پس از سالهای 1315 و 1316ش. تخریب گردید و به جای آن، موزه و کتابخانه آستان قدس ساخته شد. صحن آن هم همان صحن موزه بود که نام آن پس از انقلاب به «صحن امام خمینی» تبدیل گردید. مقبره شیخ بهایی و راهرو صحن نو و فضای پایین پا همه جزء آن بنا گردید. مهندس بنا چنان دقیق نقشه کشیده بود که مقبره شیخ بهایی به صورت کنونی درآمد و قبر آن بزرگ مرد، در وسط مقبره قرار گرفت، امّا دیگرِ قبور از میان رفت. هنگامی که مدرسه را خراب می کردند از سر در مدرسه در طرف پایین پا - چنان که گفته می شد - تعدادی سکّه های قدیمی فرو ریخت. بنابراین، مدرسه

ص: 18

پایین پا در خرابی اطراف فلکه - چنان که در گزارش آمده - خراب نشد، بلکه چند سال پس از آن، بخاطر ساختمان موزه خراب گردید.

3 - مدرسه سلیمان خان: این مدرسه برخلاف بسیاری از مدارس مشهد - چنان که در تاریخچه آنها آمده است - از آثار دوره قاجاریه و بانی آن سلیمان خان نیز از قاجاریه بوده است. در سال 1321ش. که من همراه پدرم پس از چند سال اقامت در عتبات عالیات، به مشهد برگشتیم با سفارش پدرم به مرحوم کفایی، اتاقی در این مدرسه به من داده شد. اتاقهای مدرسه در یک طبقه در چهار طرف قرار داشت، به علّت اینکه صحن مدرسه چند پله از کوچه پایین تر بود اتاقهای سمت کوچه (جنوب مدرسه) بسیار مرطوب بود که یکی از آنها را به من دادند، در کنار اتاق حوضخانه و مقابل آن در سمت دیگر، مَدْرس قرار داشت. پس از چندی به اتاقی در سمت شمال منتقل شدم. آن اتاق قبلاً از آن مرحوم سید علی دُرچه ای اصفهانی بود. وی پیرمردی فاضل و بسیار شوخ و شیرین و امام جماعت مسجد شاه و عموی نواب صفوی بود. او روزها به آن اتاق رفت و آمد می کرد. وقتی اتاق را تحویل گرفتم دیدم دیوارهای آن تا حدود یک متر کثیف است، شروع کردم به تراشیدن و شستن دیوارها، باری حدود هشت سال روزها در آن اتاق درس و بحث و مباحثه داشتم و شبها به منزل می رفتم. در اواخر آقای مسعودی یکی از طلاّب بجستانی شریک من بود، مدتی هم آیت اللّه آقای سید محمّد باقر حجّت که از کربلا آمده بود در آنجا سکنی داشت. من در این اتاق، مطوّل، معالم، شرح لمعه و تفسیر صافی درس می دادم و کفایه را مباحثه می کردم و تمام سطوح عالی و چند سال درس خارج نتیجه سکنای من در آن اتاق بود. بیشتر طلاّب مدرسه بجستانی یا میامیی، و همه نوجوان بودند. چند نفر مازندرانی و قوچانی هم در میان آنان بودند. چند نفر هم از طلاّب قدیمی بودند. روی هم رفته در حدود 40 طلبه در آنجا شب خواب یا در روز ساکن بودند. کنار اتاق من کتابخانه مدرسه با حدود 200 جلد کتاب چاپی و خطی و با مدیریّت مرحوم حاج آقا جلال فرزند مرحوم حاج میرزا احمد مدرس یزدی قرار داشت. در اتاق اول دم در مدرسه اتاق آقایان سید علی و سید محمود سیستانی قرار داشت که روزها در آن توقف داشتند. این آقای سید علی سیستانی همان حضرت آیت اللّه سیستانی است که تا سال 1328ش. در مشهد بود و در همان سال با ایشان به قم

ص: 19

هجرت کردیم و درس مرحوم آقای آیت اللّه سید محمّد حجّت تبریزی را با هم مباحثه می کردیم و پس از دو سه سال وی از قم به نجف هجرت کرد و در همانجا به درجه اجتهاد و مرجعیّت نائل گردید.

طبق وقفنامه، هر سال در ماه مبارک رمضان به طلاّب مدرسه افطاری می دادند و زمستانها در مدرس و تابستانها در صحن مدرسه سفره افطار پهن می گردید و باید قبل از افطار سر سفره ذکرمصیبت می شد و من چند سال از آن سفره با برکت بهره بردم .

از خصوصیات این مدرسه اوقاف فراوان آن بود که در گزارش آمده است و به هر یک از طلاّب در ماه 25 تومان شهریه می دادند که در آن هنگام مبلغ قابل توجهی بود. متولّی مدرسه یکی از اولاد واقف به نام «مشیرالسلطنه» بود. وی مردی از اهل تصوّف بود و گاهی همراه همسرش برای بازدید می آمد، گویا بعدا خود او هم بر اوقاف مدرسه افزود. مرحوم آقای کفایی سالها تا هنگام فوت از طرف متولی، اداره مدرسه را به عهده داشت.

وی که رئیس حوزه و بلکه نفر اول علمای مشهد و بسیار مقتدر و مورد توجه اولیای امور بود، روزها قبل از ظهر در مدرس یا در یکی از ایوانهای جلو اتاقها جلوس داشت و شخصیّتها از داخل و خارج مشهد به دیدن او می آمدند و از همانجا به رتق و فتق امور در

حوزه و بلکه امور شهر می پرداخت و من خاطرات فراوانی از آن دیدارها دارم.

از حوادث مهم این مدرسه آن است که پس از رفتن رضاخان و تجدید حیات حوزه مشهد و مراسم دینی، ایشان برای اولین بار در آن مدرسه مجالس عزاداری در دهه محرم و صفر دائر کرد. در همانجا خیمه می دوختند و گاهی طلاّب مدرسه هم در آن کار شرکت می کرد. این خیمه تمام فضای صحن مدرسه را فرا می گرفت و وعّاظ و ذاکران و مداحان به منبر بر می آمدند و مجلس از صبح تا ظهر ادامه داشت و نظر به اینکه این مدرسه سر راه دسته های عزاداری قرار داشت، آنها از چهار باغ داخل مدرسه می آمدند و به سینه زنی و عزاداری می پرداختند. این وضعیت چند سال ادامه داشت و بعدا همان طور که در گزارش مدرسه دو در گفتم به آنجا منتقل گردید.

گاهگاهی بازاریان دسته جمعی برای عرض حاجت به دولت نزد آقای کفائی می آمدند. اینک دو اجتماع بزرگ را از علما در این مدرسه یاد می کنم:

1 - در سال1322ش. آیت اللّه حاج آقا حسین قمی از کربلا به مشهد آمد و مورد

ص: 20

استقبال مردم قرار گرفت. در مراجعت به کربلا در تهران تقاضاهایی از دولت داشت، مانند اینکه اوقاف در مصارف خود مصرف شود، حجاب زنان آزاد باشد و جز اینها. دولت پاسخ نمی داد. وی در مسجد شاه (مسجد امام) نماز جماعت به پا کرد و علمای تهران و مردم بسیار به نماز او حاضر می شدند. جهت کمک به وی در مدرسه سلیمان خان علمای شهر گرد آمدند و طی تلگرافی از دولت خواستند پاسخ آیت اللّه را بدهد و بالاخره دولت جواب مساعد به وی داد.

2 - در سال 1324ش. مرحوم آیت اللّه بروجردی از قم برای زیارت به مشهد آمد که او نیز مورد احترام و استقبال علما و مردم قرار گرفت. ایشان یک روز عصر جهت بازدید طلاّب، با همراهان خود از علمای قم و تهران، در مجلس مهمی که در این مدرسه تشکیل دادند شرکت کرد. در همان مجلس مرحوم شیخ حسین بجستانی پیشکار آیت اللّه کفایی من را به آیت اللّه معرفی کرد و ایشان از من از درس کفایه سؤال فرمود که من پاسخ گفتم.

4 - مدرسه خیراتخان: در این مدرسه عده ای از طلاّب قدیم و جدید سکنی داشتند. آیت اللّه میرزا حسنعلی مروارید، مرحوم حاج شیخ حبیب اللّه گلپایگانی، مرحوم

شیخ علی دربندی، و نیز مرحوم شیخ سیف اللّه ایسی استاد فلسفه، و ادیب نیشابوری دوم هر کدام اتاقی داشتند. ادیب در مدرس بالای در مدرسه درس مطوّل و حاشیه می گفت و همواره آن مدرس مملوّ از شاگردان ایشان بود. من نزد آقای ایسی درس منظومه می خواندم، گاهی در اتاق وی در طبقه بالا در زاویه شمال غربی و بیشتر در منزل

او در محله نوغان. مدتی هم در یکی از اتاقهای فوقانی غربی با یکی از طلاّب، شرح لمعه مباحثه می کردیم و نیز در همین اتاق نزد مرحوم شیخ جواد شیخ زاده شرح لمعه درس می خواندیم، و گاهی برای یکی از طلاّب سیوطی درس می دادم. برادر من شیخ حسین (مرحوم دکتر حسین خراسانی) هم در اتاق فوقانی کنار مدرس اتاق داشت که به آنجا رفت و آمد داشتم. بسیاری از اوقات اهل علم مسافر در اتاقهای این مدرسه مدتی توقّف می کردند. گاه به گاه مجالس روضه خوانی نیز در آنجا تشکیل می گردید. همچنین مرحوم سید نورالدین شیرازی از علمای بزرگ شیراز که به مشهد آمده بود جهت بازدید طلاّب به این مدرسه آمد.

5 - مدرسه ابدال خان: من برای مباحثه درس شرح لمعه با آقای شیخ عیسی از

ص: 21

طلاّب خاوری در سالهای 1321 تا 1323ش. و بعد جهت شرکت در درسهای معارف و اصولِ مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی به این مدرسه رفت و آمد داشتم و گاهی می دیدم مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد قوچانی از شاگردان آخوند خراسانی، در کنار باغچه برای یکی دو نفر کتاب مکاسب درس می دهد.

6 - مدرسه حاج حسن: از سال 1323ش. به بعد صبحها در درس کفایه آیت اللّه

حاج شیخ هاشم قزوینی و بعدا شبها در درس خارج اصول، و چندی پس از پایان درس کفایه، قبل از ظهر در درس خارج عروه الوثقی وی حاضر می شدم. آقای محمّد جواد فلاطوری (دکتر فلاطوری) و نیز آقای داداللّه مسأله گوی مسجد گوهرشاد، و مرحوم شیخ محمود کلباسی از طلاّب این مدرسه بودند، و اداره مدرسه هم به عهده وی بود.

7 - مدرسه نواب: در سالهای پس از 1313ش. این مدرسه از سوی اداره فرهنگ (آموزش و پرورش) به دبیرستان معقول و منقول تبدیل شده بود، پس از سال 1321ش. گاهی من به آنجا سر می زدم که دیگر دبیرستان نبود، ولی تابلوی آن باقی بود و عده ای از بچه های دبیرستانی شهرستانها همراه چند تن از طلاّب قدیمی در آن سکنی داشتند. مدرسه چهارگوش و وسیع در دو طبقه و پوشیده از درختهای توت بود. محل سکنای میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری اول در این مدرسه، و محل تدریس وی مدرس مقابل در مدرسه بوده است. بسیاری از شاگردان ادیب را در مشهد و نجف در زیّ روحانیت و عده ای را هم با لباس عادی درک کرده ام.

مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی از سال 1322ش. عصرها در مدرس پایین، درس مکاسب می گفت، بعدها در مدرس بالا، خارج طهارت درس می داد. من در هر دو درس با فاصله زمانی حاضر می شدم.

همان طور که گفتم مدرسه در اختیار اداره فرهنگ بود، تا اینکه در سال 1324ش. آیت اللّه بروجردی که به مشهد آمده بود، تولیت شرعی مدرسه را به مرحوم حاج میرزا علی اکبر نوقانی از علمای جامع و خوش ذوق و ادیب واگذار فرمود. وی مدرسه را بسیار خوب تعمیر کرد. اتاقهای تحتانی که بسیار مرطوب بود کف آنها را خالی و با طاق ضربی کوره پوش کرد، فقط اتاق سمت چپ در مدرسه را به حال خود رها کرد. وقتی از وی سؤال می شد می گفت آن را باقی گذاشتم تا بدانند وضعیت اتاقها قبل از تعمیر

ص: 22

چگونه بوده است. این همان اتاقی است که در گزارش آمده از آن «فاضل بسطامی» بوده است و پنجاه سال در آن به درس و بحث و تألیف کتب پرداخته است.

گاه گاه در این مدرسه مجالس وعظ برگزار می گردید و مرحوم آقای نوقانی منبر می رفت و گاهی هم خود او درس اخلاق و در سالهای 1325ش. به بعد درس کفایه می گفت. همچنین این مدرسه محل تدریس مرحوم آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی بود. در مدرس بالا مقابل در، درس فقه و در زمستان در مدرس پایین و در تابستان در صحن مدرسه، درس معارف می گفت. من یک سال در این درس حاضر شدم. مرحوم آیت اللّه خمینی در سالهای 1322 تا 1328ش. تابستانها به مشهد می آمدند. گاهی در مدرس مدرسه سلیمان خان، و گاهی در مدرسه نواب جلوس می فرمود و علما به دیدن ایشان می آمدند. دفتر مرحوم نوقانی در اتاق سر در مدرسه بود و روزها قبل ازظهر جلو یکی از

غرفه های مدرسه جلوس می کرد و با سخنان بسیار شیرین خود جلسه را گرم می کرد. من گاهی در جلسه ایشان شرکت می کردم و خاطرات شیرینی از آن جلسه ها دارم.

یکی از حوادث مهم این مدرسه آن است که از سال 1334ش. به بعد مرحوم علامه امینی مؤلّف «الغدیر» در تابستان به مشهد می آمدند و در همین مدرسه شبها نماز جماعت اقامه می نمودند و منبر می رفتند. من تا آن هنگام چنان جمعیّتی از نخبگان مشهدندیده بودم. صحن مدرسه و غرفه های بالاوپایین پر از جمعیّت بود. مرحوم آیت اللّه

میلانی و آیت اللّه حاج آقا حسن قمی هر دو در آن محل هر شب حاضر می شدند. مرحوم سید نورالدین شیرازی هم بازدید خود را نخست از طلاّب این مدرسه شروع کرد، آن گاه باجمعیت انبوه همراه مرحوم آقای نوقانی پیاده تامدرسه خیراتخان رفتند.

در سال 1329ش. یا اندکی پس از آن، عده ای از طلاّب مدرسه که ظاهرا از سوی مدیریّت حوزه تأیید می شدند علیه مرحوم نوقانی راه افتاده و دسته جمعی به منزل علما

رفتند و از آن مرد مدیر و با کفایت شکایت کردند. در همین اثنا وی سکته کرد که غبار غم

بر مردم مشهد نشست. بعدا اداره اوقاف آن مدرسه را به دیگری واگذار کرد. من آن وقت در قم به سر می بردم. یک روز آیت اللّه بروجردی درجلسه خود فرمود این مدرسه را من به مرحوم نوقانی واگذار کردم، حالا فلان آقا تلگراف زده که شهریه طلاّب را پرداختم!

8 - مدرسه میرزا جعفر: این مدرسه از سالهای 1313ش. به بعد از سوی اداره

ص: 23

فرهنگ، محل «دانشکده معقول و منقول» شده بود، ولی بعد تبدیل به محل سنگ تراشی برای سنگ فرش صحنها گردیده بود، امّا هنوز تابلوی دانشکده دم در مدرسه باقی بود. گاهی داخل مدرسه می رفتم و می دیدم اطراف مدرسه تا نزدیک لب بام سنگهای مسدّس را روی هم انباشته اند. این سنگها را بعدا در صحنها فرش کردند. با پی گیری مرحوم آقای کفایی، ایشان سالی صد هزار تومان از موقوفات مدرسه که در اختیار آستان قدس بود می گرفت و بین طلاّب حوزه تقسیم می کرد. بعدا در حدود سالهای 1325ش. به بعد مدرسه را از آستانه تحویل گرفت و در اختیار طلاّب گذاشت. مرحوم آیت اللّه میرزا جواد آقا تهرانی در مدرس سر در مدرسه درس معارف می گفت و بعد از چندی جلسات حاجی عابدزاده در آنجا تشکیل می گردید. آیت اللّه مروارید هم در مسجد مدرسه اقامه نماز جماعت می کرد. گاه به گاه مجالس وعظ در آن بر پا می شد که والد من منبر می رفت. چند تن از علما مانند آیت اللّه بروجردی و آیت اللّه خوانساری

تصمیم گرفتند آن مدرسه را تعمیر کنند، ولی اجل به آنها مهلت نداد. ولیان نایب التولیه

می خواست آن را خراب کند که مرحوم عبدالحمید مولوی و دیگران با اقدامات خود مانع از تخریب آن شدند، تا سرانجام پس از انقلاب به شرحی که در گزارش آمده تجدید بنا گردید و دراختیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی گذاشته شد و مدرسه خیراتخان هم پس از تجدید بنا ضمیمه دانشگاه علوم اسلامی رضوی گردید.

9 - مدرسه باقریه: این مدرسه تا قبل از 1322ش. «دبستان مظفری» بود به نام مدیر آن که مردی فرهنگی و از طلاّب قدیم بود. مرحوم آقای کفایی با جمعی از طلاّب که من هم جزو آنها بودم، یک روز به مدرسه رفت و فرمود باید مدرسه را برای طلاّب تخلیه کنند. از آن هنگام مدرسه در اختیار طلاّب قرار گرفت. مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی کتاب رسائل را در آن مدرسه قبل از ظهر تدریس می فرمود. هر سال در ایام محرم طبق عمل به وقف، مجالس روضه خوانی و اطعام درآن برپا می گردید. این مدرسه از سوی اوقاف به کلی تخریب و تجدید بنا شد که در توسعه اطراف حرم از بین رفت.

10 - مدارس دیگر: مدرسه «رضوان» و «مستشار» و «بالاسر» و «پریزاد» را فقط یک نوبت دیدم و در هر کدام معدودی طلبه ساکن بودند. راجع به مدرسه «پریزاد» گفته اند که بانی آن «پریزاد» (کنیز گوهرشاد) بوده است که از گزارش حاضر معلوم شده

ص: 24

است ندیم وی بوده نه کنیز او. از مدرسه فاضل خان پس از تخریب، تنها دیوار شرقی متصل به میهمانسرای قدیم آستان قدس کنار فلکه دیده می شد، ولی از طلاّب می شنیدم که مدرسه بزرگی بوده و بزرگانی در آن درس خوانده اند. از بقیه مدارس در زمان ما اثری

به جای نمانده بود و فقط اسمی از آنها می شنیدم. مدرسه علینقی میرزا در زمان ما فضای

بازی بود و اتاقهایش در اختیار کارمندان آستان قدس قرار داشت. بعدا بر آن سقف زدند و پس از کاشی کاری دیوارها و سقف آن، با عنوان «دارالذکر» ضمیمه رواقهای حرم گردید.

11 - مدرسه عباسقلی خان: این مدرسه در پایین خیابان سر راه منزل ما بود و گاهی من داخل آن می شدم. این مدرسه در آن هنگام، رو به ویرانی بود. و سکنه آن غالبا

طلاّب خاوری بودند. پدرم می گفت من و مرحوم میرزا علی آقای افتخاری، طبیب قدیمی، با هم در آن اتاق داشتیم. من درسهای دینی، و او درس طب می خواند. وسعت مدرسه بیش از مدارس دیگر و بازار مجاور آن قبلاً انبار کسبه بود و گفته می شد آن بازار

طویله اسبهایی بود که طلاّب در ایام تعطیل می توانستند از آنها برای اسب سواری استفاده کنند. گفته می شد مرحوم حاجی فاضل خراسانی در آن مدرسه تدریس می کرده است. دو اجتماع بزرگ پس از سال 1321ش. در آن مدرسه صورت گرفت:

اول، هنگامی که مرحوم اسدی نایب التولیه سابق آستانه به امر رضا شاه اعدام و در قبرستان پایین خیابان دفن شده بود، پس از رفتن رضا شاه از وی تجدید حیثیت گردید. جنازه او را از آن قبرستان به این مدرسه انتقال و از آنجا با احترام زیاد و با حضور مقامات دولتی و عده ای از علما تا آستانه مقدس تشییع کردند و در مقبره ای که در پشت سر مبارک حضرت برای خود تدارک دیده بود دفن کردند.

دوم، یک سال در مشهد باران عقب افتاد و خوف قحط سالی می رفت، علما و طلاّب و مردم در این مدرسه گرد آمدند که دسته جمعی جهت اقامه نماز باران به خارج شهر بروند. از مرحوم شیخ حبیب اللّه گلپایگانی دعوت کردند که نماز باران را به پا دارد، وی در مدرسه حاضر شد و گفت طبق روایات باید مردم سه روز روزه بگیرند، آن گاه برای نماز از شهر بیرون روند و چون این شرط به عمل نیامده من مایل نیستم نماز باران بخوانم، سرانجام مردم تا گودال خشتمالها واقع در زیر قبرستان پایین خیابان رفتند و نماز

ص: 25

را مرحوم حاج میرزا احمد مدرس اقامه فرمود و این تنها نماز بارانی است که من در عمرم دیده ام.

12 - مدرسه باغ رضوان: اینجا قبلاً قبرستان قتلگاه بوده است که بعدا دفن اموات در آن متوقف گردید و در آن درخت کاری شد و به «باغ رضوان» شهرت یافت. مرحوم آیت اللّه سبزواری از آستان قدس اجازه گرفت و مدرسه بسیار بزرگ رضوان را در دو طبقه در آن بنا کرد و در طبقه فوقانی عده ای از طلاّب را سکنی داد و مدرس و کتابخانه ای هم برای آنان فراهم کرد و در ضلع جنوبی مدرسه کنار خیابان طبرسی متصل به قبر شیخ طبرسی، غسالخانه و مدرسه ای ضمیمه فرمود که در زمان ولیان هنگام توسعه فضای اطراف حرم همه آنها ویران گردید.

13 - مدارس مرحوم حاجی عابدزاده: نخست از بنای «مهدیه» آغاز شد. نام «مهدیه» را مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی برآن نهاد. بعدا در محلات مختلف مشهد به نام هر یک از ائمه اهل بیت علیهم السلام یک مدرسه ساخت که غالبا مدرسه ابتدایی بود و بعد از فوت وی به مدرسه طلاّب تبدیل گردید. یک مدرسه هم به نام «فاطمیه» در پایین خیابان بنا کرد. مدرسه «عسکریه» در محله ما در کوچه عسکریه واقع بود. همه این مدارس در اوقات نماز با بلندگو اذان پخش می کردند.

از تطویل سخن معذرت می خواهم، باشد که این خاطرات به گزارشهای با ارزش کتاب ضمیمه گردد و فایده ای بر آنها مترتب شود.

آیت اللّه محمد واعظ زاده خراسانی

زمستان 1384

ص: 26

طرح آغاز شد، ولی به علّت گستردگی موضوع و پراکندگی مدارس علمیّه خراسان، مدارس علمیّه مشهد در اولویّت قرار گرفت. از این رو مدارس حوزه علمیّه مشهد مشتمل بر 18 مدرسه تاریخی، 40 مدرسه جدید و 11 مکتب خواهران مورد مطالعه قرار گرفت.

دستاورد این مطالعات و پژوهشها در پنج فصل گردآوری شده که عبارتند از:

فصل اوّل: کلیّات پژوهشی طرح، در بردارنده اهداف، ضرورت و دشواریهای طرح، روش تحقیق و تألیف.

فصل دوم: کلیاتی درباره پیدایش نخستین مدارس علوم اسلامی، موقعیّت علمی، فرهنگی خراسان قدیم، پیشینه تاریخی شهر مشهد، حوزه علمیّه مشهد در دوران تیموریان، صفویان، قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی، برنامه های آموزشی حوزه، پراکندگی مدارس علمیّه مشهد، راهکارها.

فصل سوم: پیشینه تاریخی مدارس حوزه علمیّه مشهد، شامل: بررسی و مطالعه 18 مدرسه تاریخی (که متأسفانه بیشتر آنها در گذر زمان از بین رفته اند) و بررسی موقعیّت

ممتاز علمی، فرهنگی و ویژگیهای معماری، موقوفات، متولیان، تعمیرات و استادان برجسته آنها.

فصل چهارم: بررسی و مطالعه 40 مدرسه علمیّه جدید، شامل: مطالعه موقعیّت فرهنگی، علمی، آموزشی و ویژگیهای معماری، موقوفات، متولیان و استادان برجسته این مدارس.

فصل پنجم: پژوهشی پیرامون مدارس علمیّه خواهران (غالبا به این مدارس «مکتب» گفته می شود) به همراه ویژگیهای علمی، فرهنگی و آموزشی خاص این مدارس.

ص: 28

ص: 30

آشکار است که بافت قدیمی شهرها پاسخگوی نیازها نیست و نیاز به نوسازی و بهسازی باعث شده است بسیاری از بناهای کهن از جمله مدارس علمیّه، دستخوش حوادث شوند. بنابراین شناخت و ثبت موقعیّت جغرافیایی و تاریخچه آنها که به جغرافیای تاریخی شهرها نیز یاری می رساند و همچنین آشنایی با دانشوران و اندیشمندان حوزه که در این مدارس به تحصیل، تدریس و فعالیتهای پژوهشی اهتمام ورزیده اند و نیز شناخت ویژگیهای علمی و آموزشی مدارس علمیّه و تنظیم و ثبت آنها جهت بهره برداری نسلهای آینده امری ضروری است.

2- تحقیقات میدانی:

این نوع پژوهشها شامل بازدید از تمام مدارس علمیّه می باشد که به کمک مسؤولان مدارس، از طریق مصاحبه حضوری اطلاعاتی درباره معماری و ویژگیهای فیزیکی بنا جمع آوری می شود.

3- تکمیل پرسشنامه:

با توجه به اهداف گوناگون مورد نظر، پرسشنامه ای تنظیم و در اختیار مدیران و مسؤولان مدارس قرار داده می شود. این اطلاعات بررسی شده و در نهایت آمیزه ای از آن با مدارک و اسناد موجود به گزارش و پژوهش مورد نظر را تشکیل می دهد.

4- تهیه عکس، نقشه و پلان:

از کلیّه مدارس علمیّه بویژه مدارس تاریخی، عکس، نقشه و پلان تهیّه خواهد شد تا به عنوان میراث فرهنگی معماری اصیل اسلامی ثبت شود.

روش تألیف:

ترتیب تألیف اطلاعات و مطالب جمع آوری شده، براساس تاریخ شکل گیری و اهمیّت حوزه ها می باشد و از این رو حوزه هایی که پیشینه بیشتری داشته اند در تألیف،

مقدم بر دیگر حوزه ها ذکر می شوند.

بدیهی است برای اجرای عملیات میدانی ابتداء حوزه های شهرستانهای خراسان رضوی، سپس خراسان شمالی و در نهایت خراسان جنوبی انجام خواهد شد.

ص: 33

ص: 34

ص: 36

با اشتیاق فزاینده مشتاقان و دانش پژوهان علوم اسلامی که باعث رشد و گسترش رشته های جدیدی در علوم اسلامی شد، فضای مسجد به عنوان یک مرکز عبادی، پاسخگوی شمار فراوان دانشجویان و دانشمندان علوم اسلامی نبود. از این رو در این زمان مکانهای دیگری مانند مکتب خانه ها، کتابخانه ها، بیت الحکمه و بیت العلماء برای

تعلیم و تعلّم استفاده می شد. امّا گسترش علوم و رشد کمّی و کیفی دانش پژوهان و نیاز

به امکانات و فضاهای کاربردی بیشتر و شاید مهمتر از همه، نیازی که برخی از حکومتها به این گونه مراکز آموزشی احساس می کردند سبب شد تا کانونهای آموزشی و علمی جدیدی به نام مدارس علمیّه به وجود آیند. از این زمان دانش پژوهان و استادان توانستند

با آسودگی و آرامش خاطر با استفاده از فضاها و امکانات جدید مانند: حجره، شهریّه و مَدْرَس که در بافت معماری مدارس مکانی برای آنها اختصاص داده بودند، به کسب علم و دانش بپردازند.(1)

دکتر احمد شلبی درباره سبب انتقال آموزش از مسجدها به مدرسه ها چنین می نویسد:

روزگار پدیداری اسلام شماره دانش پژوهان کم کم رو به افزایش نهاده است و به دنبال آن شماره حلقه های درس هم افزون شده است. عقیده بر آن است که حلقه های درس بی شمار و مزاحمت ضروری برخاسته از درس و مطالعه، پرستش و نیایش را آن گونه که در خورند جلوگیر بود. از اینجاست که می بینیم مسجدی مانند «اَلاَْزْهر» تقریبا به تدریس ویژگی یافت و جز نماز جمعه، نمازی در آن برگزار نمی شد، ولی این راه حل ها راهگشای مسأله نبود، چرا که مسجدها در اصل برای پرستش ساخته شده بودند و پرستش به هر حال نمی بایست تعطیل شود. گذشته از آن، تدریسها و بررسیها گستردگی یافتند و موضوعهای تازه ای چون بحثها و مناظره ها پا به عرصه نهادند. چنین موضوعهایی نمی توانست به گونه ای بسنده و شایسته در مسجد، که هر کسی باید آرام و با احترام باشد برگزار گردد، در چنین شرایطی انتقال از مسجد به

ص: 38

مدرسه طبیعی بود.(1)

اهمیّت و گسترش کارکرد اصلی مدارس علمیّه یعنی تربیت افراد آگاه به قوانین و مقررات آسمانی به همراه پیدایش و گسترش علوم جدید ایجاب می کرد تعداد این گونه مدارس روز به روز در تمام شهرهای اسلامی بیشتر شود. از سوی دیگر پیوند امور مذهبی با مسایل سیاسی عامل مهم دیگری بویژه به هنگام ایجاد کشمکش و درگیری بین مذاهب در رشد و توسعه مدارس علمیّه بوده است.

از این رو با توجه به اهمیّت و نقش مهم مذهبی و سیاسی مدارس، بسیاری از خلفا، امیران و پادشاهان هر یک به ضرورت به احداث یک یا چند مدرسه علمیّه و تأمین مخارج آن اقدام می کردند.

درباره زمان و مکان احداث نخستین مدارس علمیّه اختلاف نظر وجود دارد. برخی از تاریخ نگاران بر این باورند که «خواجه نظام الملک طوسی» و «خواجه رشید الدّین فضل اللّه همدانی» از پیشتازان احداث مدارس بودند. چنان که ابن خلّکان (د. 681ق) ضمن شرح حال نظام الملک (د. 485ق) در این باره می نویسد:

وی مدارس و رباطها و مساجدی بنا کرد و او نخستین کسی است که مدارس علمیّه را تأسیس کرد و مردم از وی پیروی کردند. ساختمان مدرسه اش (نظامیه بغداد) را به سال (457ق) آغاز و در سال (459ق) آن را افتتاح کرد.(2)

ابو شامه مقدسی نیز مطالب ابن خلّکان را تأیید کرده و معتقد است که مدارس علمیّه خواجه نظام الملک در جهان مشهور بوده است.(3)

از سوی دیگر گروهی از مورخان معتقدند که اولین مدارس علمیّه در شهر نیشابور و چندین دهه قبل از نظامیه بغداد ساخته شده است. تاج الدین سبکی در ردّ نظریّه ابن خلّکان می نویسد:

شیخ ما ذهبی پنداشته است که او (نظام الملک) نخستین کسی است که مدارس علمیّه را بنیان نهاده است و چنین نیست، چه مدرسه بیهقیّه پیش از آن که نظام الملک

ص: 39

به دنیا آید وجود داشته است و همچنین مدرسه سعدیّه نیشابور که امیر نصر بن سبکتکین - والی نیشابور - آن را بنا کرده است و او برادر سلطان محمود است. مدرسه سومی که در نیشابور بوده است، ابوسعید اسماعیل بن مثنّی استرآبادی واعظ صوفی شیخ خطیب بغدادی ساخته است و مدرسه چهارمی که در نیشابور بوده و به وسیله استاد ابو اسحاق اسفراینی ساخته شده است.(1)

همچنین بنابر روایت تاریخ بخارا، اسماعیل بن احمد بن اسد بن سامان (د. 295ق) مدرسه ای دایر داشته است که دانشجویان برای تکمیل مطالعاتشان به آنجا می رفته اند و

در کتابخانه آن که دارای موقوفات زیادی بود به پژوهش و تحقیق می پرداخته اند.(2)

دکتر ناجی معروف، نویسنده و مورّخ عرب ضمن برشمردن نخستین مدارس در کشورهای اسلامی به این نتیجه می رسد که اولین مدارس اسلامی در سرزمینهای خراسان و ماوراءالنهر پیش از سال 295ق. تأسیس شده است. وی سپس می نویسد:

تنها چیزی که باید با شگفتی بدان برخورد کرد آن است که مورّخان بزرگ عراق علی رغم تماس علمی استواری که بغداد با خراسان و ماوراءالنهر داشته است از مدارسی که در شرق اسلامی تأسیس شده بود هم ذکری به میان نیاورده اند، با اینکه این مدارس بیش از سه قرن قبل از خطیب بغدادی تأسیس شده اند، حتی یک مدرسه را در مشرق - چه از اهل سنت و چه از مدارس فقه - ذکر نکرده است. با این وصف که او تمام این سرزمین ها را دیده و از علمایی که در آن درس داده اند یا مجالس املاء و

تذکر را در آن برپا کرده اند مطلب نوشته است.(3)

از آنچه گذشت چنین بر می آید که مدارس علمیّه در سرزمینهای شرق اسلامی مانند خراسان بزرگ و ماوراءالنهر، حدود 150 سال پیش از مدارس نظامیه خواجه نظام الملک طوسی ساخته شده اند. در حقیقت شهرهای ماوراء النهر و شرق سرزمینهای پهناور اسلامی در زمینه پرورش و تربیت دانشمندان وعالمان در سده های نخستین هجری از رشد و شکوفایی بیشتری برخوردار بوده اند و از سالها پیش، مراکزی به نام مدارس علمیّه - که دارای امکانات مورد نیاز آموزشی و موقوفات و حتی حقّ التعلیم برای

ص: 40

استادان و شهریه برای دانشجویان بوده و از نظم خاصی پیروی می کرده اند - در این بخش از سرزمینهای اسلامی برپا بوده است.

نقشه شماره 1، خراسان بزرگ و شهر مشهد

ص: 42

با پیدایش نخستین مدارس در خراسان بزرگ، به طور فزاینده ای بر شمار این مدارس که اغلب توسط اهل سنّت اداره می شد اضافه گشت و دیری نپایید که هر یک از شهرهای خراسان بزرگ به گنجینه علم و دانش تبدیل شد و نیشابور به چنان رونق و اعتبار علمی دست یافت که به «دارالعلم» مشهور گردید. دو شهر مهم تاریخی دیگر خراسان یعنی بخارا - به سبب وجود استادان، شاعران و ادیبان بزرگ و پرآوازه اش - به «قبّة الاسلام» و مرو - به علت داشتن کتابخانه های متعدد و ارزشمند - به «اُمُّ الْقُرای»

خراسان آوازه یافت.

سرزمین تاریخی توس نیز از دیگر کانونهای علمی با دانشمندان و عالمان بزرگ در خراسان بزرگ بود که به سبب ارتباط این شهر با شکل گیری شهر مشهد و حوزه علمیّه آن به تفصیل بحث خواهد شد.

تاریخ نگاران پیدایش این شهر تاریخی و مهم را به جمشید پیشدادی نسبت می دهند که پس از ویرانی آن، توس پسر نوذر، اسپهبد دربار شاهان ایران، آن را بازسازی کرد و از

آن پس این ناحیه به «توس» شهرت یافت.

نویسنده معجم البلدان درباره توس می گوید:

توس شهری است از خراسان، طول آن 81 درجه و عرض 27 درجه، در ده فرسخی نیشابور واقع و مشتمل بر دوشهر است، یکی طابران و دیگری نوغان و زیاده از هزار قریه و آبادی در خاک توس است. در عهد خلافت عثمان این شهر مفتوح شد. قبر مطهّر حضرت رضا علیه السلام در توس است. همچنین قبر خلیفه هارون الرشید.(1)

همچنین نویسنده کتاب نزهة المشتاق از توس به عنوان شهری بزرگ و آباد که دارای جمعیّت زیاد و بازارهای پر رونق است یاد می کند.(2)

پس از فتح شهر توس در سال 29 - 30ق. در زمان عثمان بن عفان دیری نپایید که این شهر به یکی از کانونهای برجسته و مهم علمی و فرهنگی و مرکز عالمان و دانش پژوهان بزرگ اسلامی تبدیل شد؛ وجود دانشمندان معروفی همانند: فردوسی، شاعر گرانمایه سده 5ق، شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی (د. 460ق.) نویسنده تفسیر ارزشمند تبیان، ابوحامد محمّد غزالی اسلام شناس معروف سده 6ق، خواجه نصیر الدین طوسی وزیر سیاستمدار و ستاره شناس سده 7ق. و دهها دانشمند، عالم و فقیه ممتاز و معروف دیگر موقعیّت مهم علمی، فرهنگی و فراوانی مدارس و رونق حوزه علمیّه آن روزگار شهر توس را تأیید می کند.

در اهمیّت و اعتبار علمی این شهر بسنده می کنیم که بدانیم نخستین مؤسس مدارس علمیّه در کشور عراق خواجه نظام الملک طوسی (د. 485ق.) در همین شهر متولد و رشد کرده است و نقش مهمی در رشد و اعتلای علمی جامعه آن روز کشور بزرگ اسلامی داشته است.(3)

ص: 44

نقشه شماره 2 - منطقه توس و مشهد

ص: 45

نقشه شماره 3 - منطقه مشهد و توس

ص: 46

عکس شماره 1 - ارگ تابران توس

بدین ترتیب شهر توس پس از فتح توسط مسلمانان در سال 30 - 29ق. با شتاب بسیاری حرکت علمی و فرهنگی را آغاز کرده و پس از حدود دو سده، مرکز عالمان و دانشمندان معروف و سرچشمه تحوّلات بزرگ علمی در جهان اسلام شده است، این شکوفایی و عظمت علمی تا نیمه سده پنجم همچنان ادامه داشت. امّا متأسفانه از این زمان به بعد بر اثر حوادث ناگوار و تلخی که در پی هجوم طوایف وحشی غُز، مغولان، ایلخانی و تیموری به این شهر تاریخی و مهم روی داد، دچار ویرانی و تخریب شد. در این یورشها و غارتگریها دهها هزار تن از ساکنان توس قتل عام شدند و کسانی هم که از معرکه جان سالم به در بردند به شهر مشهد روی آوردند و در این دیار سکونت گزیدند. هر چند پس از مدتی خواجه سیّد میرزا به امر شاهرخ مأمور آبادانی شهر توس و بازگشت مردم بدانجا شد، امّا هیچ کس حاضر به مراجعت نگردید. از سوی دیگر، مردم وحشت زده و آواره دیگر شهرهای اطراف توس که آنها نیز با همین قتل و غارتها مواجه

ص: 47

شده بودند به مشهد رضوی مهاجرت کردند. از این تاریخ، یعنی آغاز سده هشتم قمری، مشهد پیشرفت و رشد سریع خود را آغاز کرد و به مرکزیتی علمی و شهرنشینی تبدیل شد.

عکس شماره 2 - بقعه هارونیه

فضل بن شاذان نیشابوری، ابوالحسن سوسنجردی، محمّد بن احمد بن حماد مروزی محمودی، اباصلت هروی و ریان بن صلت اشعری از تربیت شدگان دریای علم و معرفت آن حضرت بوده اند.

پس از شهادت امام رضا علیه السلام در سال 203ق. پیکر مبارک آن حضرت در باغ حمید بن قحطبه در قریه ای به نام سناباد که در فاصله اندکی با قریه نوغان قرار داشت به خاک سپرده شد. عظمت روحی و جاذبه معنوی و علمی آن بزرگوار سبب شد تا سیل شیفتگان به سوی مرقد مطهّرش سرازیر شود و در همانجا مجاورت گزینند از این رو دیری نپایید که آن قریه کوچک به شهری آباد تبدیل شد و دانشمندان، عالمان و سادات معزّز در کنار آن بارگاه ملکوتی حلقه های درس و مذاکره تشکیل دادند.

ابوعبداللّه احمدبن موسی، سرسلسله شاخه ای از سادات رضوی، در اواخر قرن چهارم در مشهد می زیست و از فرزانگان شیعی شمرده می شد و کتابهای انتساب آل الرسول و اولاد البتول، فی الحلال و الحرام، الادیان و الملل توسط اخلاف او به رشته تحریر درآمدند.(1)

همچنین شیخ الطائفه ابو جعفر محمّدبن حسن طوسی (460 - 368ق.) از بزرگان فقهای شیعه در شهر مشهد و توس به مقامات بالای علمی دست یافته است. سپس در سال 408ق. در بغداد در زمره شاگردان شیخ مفید درآمد(2). وجود این دانشمند بزرگ شیعه و برخی دیگر از عالمان بزرگ حتی قبل از تولد شیخ طوسی در شهر مشهد، مانند شیخ صدوق که مدت مدیدی در جوار بارگاه امام رضا علیه السلام به املاء حدیث و تدریس اشتغال داشته نشان از قدمت و پیشینه حوزه علمیّه مشهد دارد که در آن استادان و عالمان

بنامی وجود داشته اند.(3)

عالمان و دانش پژوهان صاحب نام دیگری نیز در مشهد می زیستند که به رغم فضای ضد شیعی آن روزگار به زندگی علمی و مذهبی خود ادامه می دادند. همین تلاشهای علمی باعث ظهور دانشمندان برجسته دیگری در قرنهای بعد شد که نمونه بارز آن

ص: 49

ابوعلی طبرسی (د.548ق) فقیه و مفسّر برجسته شیعه می باشد، وی که از نوابغ عالمان امامیّه بود، نقش مهمی در اعتلای فرهنگ شیعه با تألیف تفسیر ارزشمند «مجمع البیان لعلوم القرآن» در آن زمان ایفا کرد.

ابن بطوطه در دیدارش از مشهد (به سال 734ق.) از مسجد و مدرسه ای در کنار حرم مطهّر یاد می کند که بیانگر وجود حوزه علمیّه در این شهر است. وجود این مدرسه در جوار حرم مطهّر امام رضا علیه السلام نشان آن است که این مدرسه احتمالاً از مدارس شیعیان بوده است.

بدین ترتیب وجود حضرت رضا علیه السلام در خراسان منشأ تحوّلات گوناگونی از جمله رونق و شکوفایی بازار علم و دانش و معارف اسلامی بود و پس از شهادت آن حضرت مرقد مطهّر وی سرچشمه پیدایش حوزه علمیّه مشهد گردید، گرچه این حوزه اختصاص به شیعیان نداشت و اهل تسنّن هم فعالیتهای علمی و مدارس ویژه خود را داشتند.

کردند. از این هنگام، شهر مشهد وارد مرحله جدیدی از نظر توسعه شهری و رونق علمی شد که در آینده به تفصیل بدان خواهیم پرداخت. ناگفته نماند که شهر نوغان که از

بزرگترین شهرهای ولایت توس به شمار می رفت در زمان طاهریان و صفاریان از شهرهای مهم و بزرگ منطقه بوده است و مدارس و عالمان زیادی در آن وجود داشته اند. امّا از آغاز سده چهارم یعنی همزمان با حکومت ابو منصور محمّد بن عبدالرزّاق توسی بر این شهر، شهر توس بر نوغان پیشی گرفت. امّا چنان که پیشتر گذشت پس از دو قرن، مجددا با شروع حملات طوایف خارجی غُز و مغول، نوغان و مشهدالرّضا به رونق و آبادانی رسیدند.

عکس شماره 3 - ضریح مطهّر امام رضا علیه السلام

ص: 51

از آنچه گذشت می توان نتیجه گرفت که گرچه منطقه سناباد و نوغان که بعدها به شهر مشهد شهرت یافت، در آن دوران به آبادانی شهرهایی همچون توس، نیشابور و سرخس نبوده است ولی وجود دانشمندانی همچون شیخ صدوق، شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی، شیخ طبرسی، عبداللّه بن حسن حمزه طوسی، ابوجعفر مشهدی، قطب الدین محمّد بن حسین کیذری، خواجه نصیرالدین طوسی و دهها دانشمند و عالم بزرگ نشان از حوزه علمیّه شیعه در شهر مشهد دارد.

عکس شماره 4 - مدرسه دو در

در این دوران شهر مذهبی مشهد همزمان با توسعه عمران شهری، از جنبه پویایی و رشد فرهنگ و علوم اسلامی نیز پیشرفت قابل توجهی کرد که وجود مدارس مذکور گواه این مطلب است. گرچه اغلب این مدارس به اهل تسنّن تعلق داشت، امّا به علت وجود مرقد مطهّر امام رضا علیه السلام شیعیان نیز در حد امکان حوزه های درسی و مدارس خاص خویش را همچنان حفظ کرده بودند. وجود دانشمندان بزرگی همچون سیّد محسن نادشاه رضوی، محمّد مهدی رضوی، ملاّ عبداللّه شوشتری، مولا محمّد بن فخرالدّین رستمداری، شیخ فضل اللّه خراسانی و افضل بن حسن مشهدی که در شهر مشهد می زیستند، بر وجود حوزه علمیّه شیعه در کنار حوزه درس اهل سنّت گواهی می دهد.

ص: 53

نقشه شماره 4 - حرم در عهد تیموریان

ص: 54

مشهد است. بنا بر شهادت تاریخ در هیچ عصری همچون دوره صفویّه، در مشهد مدرسه علمیّه ساخته نشد و در همین دوران صدها عالم و دانشمند برجسته تربیت شدند که زندگی امروز حوزه علمیّه مشهد مرهون فعالیتهای علمی، فرهنگی خستگی ناپذیر آنهاست.

در دوره صفویّه شهر مشهد از نظر توسعه و رشد اقتصادی و فضاهای شهری نیز پیشرفت قابل توجّهی کرد. توسعه حرم رضوی و احداث خیابانهایی مانند «بالا خیابان» و «پایین خیابان» و... از نمونه های بارز این توسعه هستند.

بنا به گفته رهبر معظّم انقلاب اسلامی، حضرت آیت اللّه خامنه ای:

دستگاه حکومت صفویّه به آبادی شهری چون مشهد که در اصل پیدایش و تکوین، مرهون یک عامل مذهبی شیعی، یعنی مرقد هشتمین امام شیعیان بود، کمک شایانی کرد، به طوری که به گفته نویسنده زینة المجالس، در زمان شاه طهماسب اوّل یعنی هنوز در دوره جوانی حکومت این سلسله، شهر مشهد به غایت آبادی و معموری رسید.(1)

معظّم له درباره تأثیر حکومت صفویّه بر حوزه مشهد می فرمایند:

در قرن یازدهم، وضع حوزه تفاوت زیاد یافته و علما و مدرسان معروف در آن به تدریس مشغول شده اند، مدارس متعدّدی بنا شده و طلاّب و محصلین برای استفاده از هر سو گرد آمده اند. در حقیقت قرن یازدهم را می توان مبدأ اهمیّت و عظمت حوزه علمی مشهد دانست، مخصوصا در نیمه دوم این قرن، حوزه مشهد از لحاظ کثرت دانشمندان و مدرسان در ردیف حوزه های مهم شیعه قرار گرفت و طلاّب از شهرهای دیگر به آن رو آوردند... بنابراین حوزه مشهد در نیمه قرن یازدهم در اوج ترقّی و تکامل خود بوده است. معروفترین علمای مشهد در این قرن ملامحمّد باقر سبزواری (د. 1090ق.) و شیخ محمّد حر عاملی (د. 1104ق.) می باشند.(2)

ص: 56

عکس شماره 5 - مدرسه قدیمی نواب

پس از افول حکومت صفویان و روی کار آمدن حکومتهای افشاریان و قاجاریان و سرانجام حکومت پهلوی اول و دوم، حوزه علمیّه مشهد هیچ گاه ن-توانست جایگاه واقعی خود را بازیابد و به شکوفایی که در دوره صفویّه رسیده بود دست یابد. در سده های 12 و 13ق. هیچ پیشرفتی در حوزه مشهد پدیدار نشد. به احت-مال قوی، ح-وزه مشهد در این دو قرن حکم حوزه مقدماتی را داشته که طلاّب آن پس از پ-یمودن م-قداری از مدارج علمی، برای تکمیل تحصیلات خود به اصفهان یا نجف عزیمت می کرده اند.(1)

ص: 57

به طور کلی پس از دوران صفویّه که افغانان، افشاریان، زندیان و سپس قاجاریان به حکومت رسیدند، مدارس علمیّه دچار رخوت و رکود شد، بویژه در دوره حاکمیّت خشن و تعصّب آمیز افغانها که حدود 10 سال طول کشید.

نادرشاه افشار (حکومت1160-1148ق.) با وجود اینکه سیاست ایجاد تفاهم بین دو مذهب تسنّن و تشیّع و رفع اختلاف این دو مذهب را اتخاذ کرده بود، تقریبا تمام دوران

حکومتش به رفع مشکلات و درگیریهای داخلی و خارجی سپری شد، از این رو وی و اعقابش هیچ گاه فرصت توجّه به فعالیتهای عمرانی، از جمله احداث مدارس علمیّه را پیدا نکردند. بدین ترتیب، دراین دوره هم حوزه های علمیّه از رشد و پویایی باز ماند.

عکس شماره 6 - مدرسه قدیمی عباسقلی خان

ص: 58

نقشه شماره 5 - مشهد در دوره صفویه

ص: 59

نقشه شماره 6 - مشهد در عهد قاجار

ص: 61

عکس شماره 7- حاج آقا حسین قمی عکس شماره

8 - آیت اللّه اردبیلی

آیت اللّه شیخ حسنعلی مروارید وضعیت آن زمان حوزه مشهد را چنین توصیف می کند: مدارس زیادی که مشهد داشت به جای اینکه جای اهل علم باشند، جای مأمورین ثبت شده بودند. مخصوصا مدرسه میرزا جعفر که در حوالی صحن واقع بود، جای سنگ تراشها شده بود که مثل بازار سنگ تراشها کرده بودند و به جای مدرسه کثافت خانه درست کرده بودند... مدرسه فاضل خان، میرزا جعفر، حاج حسن و در حقیقت تمام مدارس بر اثر فشار تعطیل شده بود، فقط حوزه منحصر شده بود به مدرسه میرزا جعفر و مدرسه نوّاب که اینها هم عنوان دانشکده علوم دینی را داشت.(1)

بدین ترتیب، رضاخان بیشترین فشار را به حوزه ها وارد می ساخت و از هر ابزار و حیله ای برای تضعیف روحانیّت و علمای دین استفاده می کرد. طرح موذیانه «استفاده از عمامه مستلزم داشتن تصدیق دولتی است» و دیگر شایعات و القائات کینه توزانه حکومت رضاخان از جمله نقشه های شوم وی در سرکوبی علمای دین و حوزه های علمیّه بود. این دوران از سخت ترین و تلخ ترین مراحل حیات حوزه مشهد بود.

درب مدرسه ها را بستند، عمّامه ها را برداشتند، روحانیّت را خانه نشین کردند،

ص: 62

حوزه ها را نابود کردند، علما را از مسند تدریس دین پایین آوردند، طلاّب را آواره کردند.

در حقیقت یک توقف علمی فاجعه آمیز در حوزه های علمیّه - تقریبا در طول قریب به بیست سال - به وجود آوردند که این خلأ هنوز هم بعد از گذشت چهل، پنجاه سال محسوس است و برای اینکه روحانیّت را از بین ببرند، چون طبیعت رضاخان قلدر بود، همان کار را با قلدری انجام داد(1).

در راستای این سیاستهای ضد مذهبی، بازداشت، حبس و اعدام عالمان، روحانیان و استادان مخالف سیاستهای پهلوی آغاز شد. تعداد زیادی از آیات عظام، اندیشمندان و دانش پژوهان حوزه، دستگیر، زندانی و تبعید شدند، برخی از مدارس علمیّه دچار تخریب و تعداد کمی نیز که اندک فعالیتی داشتند، تعطیل شدند و بدین ترتیب باردیگر حوزه علمیّه مشهد بواسطه تاخت و تازهای وحشیانه رژیم از هم پاشید.

حوزه علمیّه مشهد و شکست سیاستها و طرحهای رژیم برای تضعیف روحانیّت و از بین بردن فرهنگ و آداب اسلامی شد.

از سوی دیگر، در همین دوره حضرت آیت اللّه العظمی سید محمّد هادی میلانی به مشهد عزیمت کردند و به درخواست علما و فضلای حوزه در این شهر سکنی گزیدند. با حضور آن بزرگوار در مشهد، روح تازه ای در کالبد حوزه مشهد دمیده شد و حرکت رو به رشد آن آهنگ تندتری به خود گرفت. حضرت آیت اللّه خامنه ای وضعیّت آن روز حوزه مشهد را این گونه توصیف می کنند:

بنده فراموش نمی کنم آن وقتی که مرحوم آیت اللّه میلانی (رضوان اللّه تعالی علیه) [که حق عظیمی بر گردن این حوزه دارند و من امروز با خود فکر کردم که وظیفه دارم اسم شریف آن بزرگوار را با تجلیل و عظمت در این جا یاد کنم. این حوزه، بهره زیادی از ایشان برد] وارد شهر مشهد شدند و حوزه مشهد را با آثار علمی خودشان مزیّن و مباهی کردند... مرحوم آقای میلانی در شهر ماندند و حوزه مشهد رونقی پیدا کرد.(1)

در این دوره، در راستای سیاستهای مزورانه رژیم پهلوی به رغم تلاشهای گسترده عالمان و روحانیان آگاه تعداد زیادی از مدارس علمیّه به بهانه های واهی تخریب شد. مدرسه حاج حسن، باقریّه، ابدال خان، باغ رضوان، فاضل خان، مستشاریّه، نو و حاج آقاجان در این سالها به کلی نابود شدند. برخی دیگر از مدارس نیز که از ویرانی در امان ماندند، به علّت عدم توجّه غیر قابل استفاده شدند. در برخی از این مدارس، طلاّب به دشواری در حجره های نامناسب

عکس شماره 9 - آیت اللّه العظمی میلانی

ص: 64

زندگی می کردند. مدارسی مانند پریزاد، بالاسر، دودرب، خیراتخان، میرزا جعفر، عباسقلی خان و نوّاب از این دسته مدارس بودند.

بنا بر آنچه گذشت، رژیم پهلوی سعی داشت در راستای سیاستهای خود تا حد امکان تعداد مدارس علمیّه را کاهش دهد و از احداث چنین مراکز علمی که کانونهای اصلی مبارزه با حکومت به حساب می آمدند، جلوگیری کند. امّا به رغم تمام این فشارها و محدودیتها مردم متدین مشهد با حمایت و رهبری عالمان و روحانیان آگاه در گوشه و کنار این شهر به تأسیس مدارس علمیّه اقدام کردند. مرحوم حاج حسین عابدزاده بناهای چهارده گانه ای به نام چهارده معصوم علیهم السلام احداث کرد و مردم نیز با همکاری روحانیان، 17 مدرسه علمیّه در این دوره تأسیس کردند. در این مدارس با همّت علما، استادان و طلاّب به رغم فضای استبدادی حاکم در کنار فعالیتهای علمی و آموزشی، مبارزات سیاسی علیه رژیم طاغوت - بصورت مخفیانه - انجام می گرفت، که هر روز ابعاد وسیعتری پیدا کرد تا سرانجام پس از سالیان متمادی تلاش، مبارزه، شکنجه و شهادت، حوزه های علمیّه همگام با مردم به رهبری حضرت امام خمینی(ره) حکومت پهلوی را در سال 1357ش. سرنگون کردند.

علمیّه مشهد است. افزون بر این تعدادی از مدارس قدیمی که در رژیم پهلوی تخریب یا غیر قابل استفاده شده بودند، مانند مدارس میرزا جعفر، خیراتخان، دودرب، پریزاد و نوّاب به اهتمام اولیای امور حوزه ترمیم و بازسازی شدند و هم اکنون در شمار فعّالترین

مدارس علمیّه مشهد قرار دارند.

همچنین برخی از مدارس علمیّه تازه تأسیس مانند مدارس آیت اللّه خویی، میرزا جعفر، حضرت ابوالفضل علیه السلام، نوّاب، امام علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام از لحاظ وسعت و استفاده از معماری اصیل اسلامی، در شمار زیباترین بناهای تاریخی و مذهبی حوزه علمیّه مشهد جای دارند که شمار زیادی از دانش پژوهان و طلاّب حوزه علمیّه در آنها به

تحصیل مشغولند.

بر پایه بررسیها و مطالعات میدانی، از 42 مدرسه علمیّه موجود در مشهد، 35 مدرسه دارای فعالیتهای آموزشی و تربیتی هستند و 7 مدرسه باقیمانده فقط به عنوان اقامتگاه طلاّب مورد استفاده قرار می گیرند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به فرمان امام خمینی قدس سره آیت اللّه واعظ طبسی به سمت مدیر عالی حوزه علمیّه خراسان منصوب شدند. معظّم له نظر به اهتمام و اهمیّتی که به نظم و برنامه ریزی در تمام ابعاد علمی، فرهنگی، سیاسی و حتی رفاهی حوزه علمیّه داشتند در نخستین گام در سالهای 2 - 1361 هیأتی را به نام «هیأت بررسی امور حوزه علمیّه» از میان فضلای حوزه برگزیدند. سپس در سال 1373 برای ارتقای سطح کمّی و کیفی حوزه علمیّه مشهد دستور تشکیل شورایی مرکب از فضلا، استادان و دانش پژوهان برجسته و متبحّر حوزه علمیّه مشهد به نام «شورای عالی برنامه ریزی و مدیریّت

حوزه علمیّه خراسان» (متشکل از 10 عضو) را صادر کردند تا با مدیریّت و برنامه ریزی صحیح و اصولی به ساماندهی و پویایی این حوزه کهنسال و پربرکت در جهت پرورش و رشد روحانیون فاضل و عالمان و فقیهان فرزانه توجّه شود و حوزه به نحو احسن بتواند پاسخگوی نیاز آینده جامعه اسلامی باشد. تاکنون نیز اقدامات مؤثری در زمینه های فرهنگی، آموزشی و خدماتی انجام شده است.

ص: 66

1/6 - نمودار احداث مدارس علمیّه در ادوار مختلف

ص: 67

عکس شماره 10 - افتخار حوزه علمیّه مشهد حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای

ص: 68

عکس شماره 11 - مدیر عالی حوزه علمیّه خراسان حضرت آیت اللّه واعظ طبسی

مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان در سال 1384ش این آمار را درباره تعداد طلاّب و روحانیان مدارس علمیّه مشهد و خراسان ارائه کرده اند:

1 - تعداد طلاّب و روحانیون حوزه علمیّه مشهد حدود 13000نفر.

2 - تعداد طلاب غیر ایرانی حوزه علمیّه مشهد 2500 نفر.

3 - تعداد طلاب خواهر حوزه علمیه مشهد 2650 نفر.

4 - تعداد تقریبی مدارس علمیّه شهرستانهای خراسان:

الف - تعداد مدارس علمیه برادران 46 مدرسه.

ب - تعداد مدارس علمیّه خواهران 24 مدرسه.

5 - تعداد مدارس علمیّه مشهد :

الف - تعداد مدارس برادران 40 مدرسه.

ب - تعداد مدارس خواهران 12 مدرسه.

ص: 69

عکس شماره12 - ساختمان جدید حوزه علمیه مشهد

همچنین تعداد قابل توجّهی از طلاّب و روحانیان حوزه علمیّه استان خراسان و بویژه مشهد به تحصیل و پژوهش بصورت مستقل و آزاد در این حوزه بزرگ مشغول هستند.(1)

از اقدامات ارزشمند و مهم شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان می توان به گزینش متمرکز طلاّب اشاره کرد که باعث می شود افراد مستعد و دارای مراتب بالای علمی و اخلاقی وارد حوزه علمیّه شوند. برگزاری گردهمایی مدیران مدارس علمیّه در جهت هماهنگی بیشتر برنامه های آموزشی، تربیتی و بررسی

ص: 70

مشکلات مدارس علمیّه و ارائه راه حل های کاربردی برای رفع مشکلات از اقدامات اساسی و پسندیده این شورا می باشد.

افزون بر این، اقدامهای رفاهی که در سالهای اخیر گسترش یافته است - از جمله یکنواخت کردن شهریه طلاّب شهرستانها و تأسیس سه بخش تعاونی مصرف، مسکن و صندوق قرض الحسنه و بیمه کردن طلاّب - از فعالیتهای مفید این شوراست. ضمن اینکه مرکز رایانه ای حوزه نیز در حال شکل گیری و تأسیس است. برگزاری امتحانات عمومی نیز از گامهای پسندیده و مؤثر در جهت رشد کیفی و بالابردن سطح علمی و ابراز لیاقتهای طلاّب است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه علمیّه مشهد همه ساله برگزار می شود و در سالهای اخیر امتحانهای مشمولین و پذیرش نیز در سطح مطلوبی به عمل آمده است.(1)

رهبر معظّم انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه خامنه ای در سخنرانی تابستان 1376ش. در جمع طلاّب، استادان و فضلای حوزه علمیّه مشهد به تحرّک و پویایی این حوزه پس از انقلاب اسلامی این گونه اشاره کردند:

بحمداللّه حوزه علمیّه مشهد با قریب به ده هزار طلبه و مدرّس، استاد، دانشور و علما و فرزانگان، امروز یک حوزه برجسته است. از حوزه زمان ما پرشورتر و پر تحرّک تر است. امیدواریم که آینده بهتری هم در انتظار این حوزه، بخصوص تعمیر این مدارس باشد.(2)

عکس شماره 13 - منازل مسکونی طلاّب حوزه علمیّه مشهد

رایانه و خوشنویسی شرکت می کنند.(1)

آرای علمای بزرگ و احتمالات و اشکالاتی را که به نظر می رسد، با شرح و بسط بیان می کند و در آخر آنچه را که به عقیده وی صواب و موافق با تحقیق است همراه با استدلال و برهان ذکر می کند و در برابر اشکالاتی که احیانا از طرف شاگردان [مطرحمی شود از رأی و نظر خود دفاع می کند.... در اثنای درس اشکال و ایراد به گفته های استاد برای عموم محصلین آزاد است و حتی گاه استاد از فضلای حوزه درس خود می خواهد که نظر خود را بیان کنند(1).

عکس شماره 14 - درس خارج حوزه علمیّه مشهد - مدرسه آیت اللّه خویی

پس از سپری کردن این سه مرحله، طلاّب به مرتبه اجتهاد می رسند و می توانند به عنوان کارشناس ارشد علوم اسلامی، فقه و اصول نظر دهند.

چنان که پیشتر گفته شد، دانشجوی علوم اسلامی در طول دوران تحصیل، در رشته های رجال، درایه، حدیث، تاریخ اسلام، ادبیات فارسی، کلام، تفسیر، علوم قرآنی،

ص: 74

جدل، مناظره، آیین نگارش، خوشنویسی، روان شناسی، جامعه شناسی، مکالمه زبانهای خارجی و علوم سیاسی، مطالعات و پژوهشهایی انجام می دهد. البته پس از انقلاب شکوهمند اسلامی برخی از مدارس علمیّه فعالیت خود را در رشته های خاصی متمرکز کرده اند و بصورت تخصصی به فعالیت می پردازند - اگر چه تخصصی شدن رشته های گوناگون علوم اسلامی هنوز بطور کامل اجرا نشده است. مدرسه عالی نوّاب و دانشگاه علوم اسلامی رضوی که تلفیقی از حوزه و دانشگاه است، نمونه چنین فعالیتهای تخصصی می باشد که در مشهد انجام شده و از اقدامات و فعالیتهای شایسته و لازم شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان می باشد که برای طلاّب زمینه تحصیل، تحقیق و مطالعه در یک رشته و گرایش خاص را فراهم کرده است.

از سوی دیگر، اشتیاق روزافزون جوانان به فراگیری علوم اسلامی، گسترش و توسعه مواد درسی و شرایط ویژه طلاّب مقاطع مختلف تحصیلی - که پیشتر ذکر شد - و برنامه های آموزشی، تربیتی خاص که هر گروه سنی نیاز دارند، ایجاب می کند که امروزه مدارس علمیّه حداقل به سه گروه - براساس سه مقطع تحصیلی مقدمات، سطح و خارج - تقسیم شوند(1) و هر کدام لزوما برنامه های آموزشی و تربیتی خود را برای پرورش و رشد طلاّب یکی از مقاطع سه گانه جهت دهی کنند. به عنوان نمونه تقسیم مدارس فعّال حوزه علمیّه مشهد می تواند براساس تعداد مدارس علمیّه موجود طبق جدول زیر باشد.(2)

تعداد مدارس علمیّه شهرمشهد : 40

مدارس دوره مقدمات: 20

مدارس دوره سطح: 15

مدارس دوره خارج: 15

ص: 75

عکس شماره 15 - طلاّب گرداگرد استاد در جلسه تدریس

دانشگاه اَلْأزهر هنوز هم رایج است.

دانشمندان در این باب، سیره و روش علمی اکثر عالمان و دانشمندان برجسته جهان اسلام، که تاکنون ادامه دارد، نشان دهنده اهمیت این نهاد آموزشی است.(1)

ادامه می دهند.

عکس شماره17 - امتحانات حوزه علمیّه مشهد

ب - ماههای محرّم و صفر: به مناسبت ایام سوگواری امام حسین علیه السلام در دهه اول

محرم و به مناسبت رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امام حسن مجتبی علیه السلام و امام رضا علیه السلام در دهه آخر ماه صفر حوزه های علمیّه تعطیل هستند.

ج - فصل تابستان: در فصل تابستان نیز مدارس علمیّه براساس برنامه های ویژه درسی خود تعطیلاتی دارند که در تمام مدارس علمیّه یکسان نیست.

همچنین در ایام وفات معصومین علیهم السلام و اعیاد اسلامی نیز مدارس علمیّه تعطیل

هستند، ضمن آن که در روزهای پنج شنبه درسهای اصلی تعطیل است و درسهای جنبی برگزار می شود.

ص: 80

نقشه شماره 7 - پراکندگی مدارس علمیّه در قدیم

شده است که تلفیقی از معماری اسلامی و مهندسی جدید می باشد.

نقشه شماره 8 - پراکندگی مدارس علمیّه مشهد در عصر حاضر

از سوی دیگر با گسترش رشته های تخصّصی علوم اسلامی و رشد روز افزون طالبان علوم دینی، بایسته است مدارس منطبق با نیازمندیهای موجود جامعه احداث شود. مثلاً آزمایشگاههای زبان خارجی، سالنهای بزرگ مطالعه و ورزش و مکانهایی برای استفاده از رایانه، فیلم و اسلاید از قسمتهای مهم یک کانون آموزشی و علمی به شمار می رود که

ص: 83

با استفاده از مهندسی نوین و معماری اسلامی لازم است در مدارس وجود داشته باشد.

هم اکنون از کل زیر بنای مدارس مشهد با مساحت حدود 90437 متر مربع تقریبا 75750 متر مربع (یعنی حدود 85% کل زیربنای مدارس علمیه مشهد) به 9 مدرسه بزرگ جدیدالاحداث متعلق است.(1) 15% باقیمانده، یعنی حدود 14686 متر مربع، مساحت 38 مدرسه دیگر را تشکیل می دهد. با اندکی تأمل در آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که با احداث چند مدرسه بزرگ در محدوده حرم می توان از 38 مدرسه کوچک مذکور چشم پوشی کرد، ضمن اینکه از پراکندگی مدارس نیز جلوگیری می شود و برنامه ریزی برای طلاّب و استادان مدارس نیز بهتر انجام می شود.

چنان که پیشتر گذشت در حوزه علمیّه سه مقطع تحصیلی مقدمات، سطح و خارج فقه و اصول وجود دارد که کلیه طلاّب ناگزیر هستند برای نیل به تحصیلات عالی و مرحله اجتهاد این مراحل را سپری کنند. از این رو شایسته است برای هر یک از سه مقطع مذکور مدارسی با مهندسی و معماری که دارای کاربریهای ویژه آن مقطع تحصیلی باشند، احداث شوند. مثلاً در ساختمان مدارس مخصوص دوره مقدمات ضرورت دارد امکانات خدماتی مانند خوابگاه، سالن ورزش و غذاخوری، سرویسهای بهداشتی و فضای سبز مناسب و... در نظر گرفته شود، زیرا طلاّب بصورت شبانه روزی در این مدارس زندگی می کنند. بدیهی است ساختمان مدارس طلاّب مقاطع بالاتر مانند سطح و خارج نیازمند فضاهایی با کاربریهای متناسب با همان مقطع می باشد.

ص: 84

ص: 86

دارد(1).

به همین علت برخی تاریخ نگاران در ذکر اسامی مدارس مشهد از این مدرسه به «مدرسه شاهرخی» یاد کرده اند(2) که سپس به مرور زمان به همان ترتیبی که گذشت به «مدرسه بالاسر» تغییر نام داده است.

فریزر جهانگرد انگلیسی درباره این بنا می نویسد:

مدرسه بالاسر که در طرف بالای روضه مقدسه است، مدرسه ای است پاک و تمیز و املاک و دکاکین موقوفه دارد و تقریبا بیست طلبه در آن سکنی دارند. این مدرسه را بعضی از شاهزادگان ازبک اخلاف امیر تیمور بنا کرده اند(3).

احتمالاً در زمان این جهانگرد کتیبه هایی که دال بر این موضوع بوده اند وجود داشته است. از این رو بعید نیست بانی مدرسه شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور باشد، چنان که نویسنده کتاب مطلع السّعدین بر همین باور است آنجاکه درباره فوت بابر فرزند بایسنقر می نویسد:

«و ساعتی دیگر در چاشتگاه همان روز درگذشت روز دیگر نعشش را برداشته به گنبد مدرسه ای که حضرت خاقان سعید (شاهرخ) در جوار مزار فایض الانوار حضرت امام علیه الصّلوة و السّلام ساخته و پرداخته بود مدفون ساختند».

همچنین ابن بطوطه که در سال 734ق به شهر مشهد مسافرت کرده از مسجد و مدرسه ای در کنار حرم امام رضا علیه السلام این چنین یاد می کند:

مشهد امام رضا، قبّه بزرگی دارد. قبر امام در داخل زاویه ای است که مدرسه و مسجدی در کنار آن وجود دارد و این عمارتها همه با سبکی بسیار زیبا و ملیح ساخته شده و دیوارهای آن کاشی است، روی قبر ضریحی قرار دارد.(4)

ص: 89

عکس شماره 18 - نمایی از ایوان و غرفه های مدرسه تاریخی بالاسر

از آنجا که در سده 8ق. حرم مطهّر چندان وسعتی نداشته، شاید مدرسه ای که ابن بطوطه از آن یاد می کند، سالها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت اساسی شده است و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است.

از آنجا که مدرسه بالاسر نزدیکترین مدرسه در حاشیه بازار زنجیر به صحن انقلاب (کهنه) بوده است و نیز با توجه به معماری و ساختار کالبدی بازار زنجیر به این نتیجه

می رسیم که این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بوده و شاید بتوان از این مدرسه به عنوان کهن ترین مدرسه علمیّه مشهد نام برد. مدرسه تاریخی بالاسر پس از چندین بار تعمیر و مرمّت به علّت فرسودگی ساختمان دچار تخریب شده بود و سالها به عنوان محل جمع آوری زباله صحنهای حرم مطهّر استفاده می شد. در سال 1253ق. حاج میرزا عبدالجواد(1) به نوسازی و تجدید

ص: 90

بنای آن در دو طبقه با همان نام «مدرسه بالاسر» همّت گماشت.

صاحب المراتب المنیعة الاصفیّة و الوزارةِ العظیمة السّلیمانیّة مصدر البرِّ و الجود و الخیرات سعدالدین میرزا محمّد الوزیر لکل خراسان و هرات.(1)

همچنین بر پیشانی ایوان قبله مدرسه بر کاشی چنین نقش بسته است:

قال الامام علیه السلام: العالم کالذّهب و المتعلم کالفضّة و سائر الناس کالرّصاص. فی سنة 1271 کتبه محمّدحسین الشهید(2).

همچنین برسر در ورودی مدرسه کتیبه ای قرار داشته که در آن شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است: «وشُرِط فی ضمن الوقف» آن که طلاّب محصل که در معبد شریف سکونت نمایند، قندهاری... قفقازی، بغدادی، هندی و بحرینی نباشند.(3)

ص: 92

نقشه شماره 9 - پلان مدرسه بالاسر، طبقه همکف

ص: 93

نقشه شماره 10 - برش شمالی - جنوبی مدرسه بالاسر

نقشه شماره 11 - برش شرقی - غربی مدرسه بالاسر

چنانچه پیشتر گذشت در قسمت شمال شرقی مدرسه قدیمی بنایی گنبدی شکل وجود داشته و آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر بن شاهرخ (د. 861ق) در آن بوده

است.

برنارد اکین باستان شناس انگلیسی که به سال 1352ق. از مدرسه بازدید کرده است درباره معماری آن می نویسد:

حیاطی با چهار ایوان به چشم می خورد که در هر ضلع آن طبقات با چند اتاق نشیمن طراحی شده است و زوایای مورّب آن به اتاقهای نشیمن بزرگتری منتهی می شود.

ص: 94

نقشه این مدرسه به مدرسه پریزاد شباهت زیادی دارد.

وی درباره نمای داخلی چنین می نویسد:

بر دیوارهای مدخل شکوهمند ایوان شرقی، کتیبه ای بر کاشی معرّق با خط کوفی با حروف ثلث درشت تر وجود داشته است که اکنون از این کتیبه تنها قسمتی از گچبری آن باقی مانده است. قسمتهای مشابه در نمای کنج پخ دار شمال شرقی حاکی است که دست کم ایوانها و کنجهای پخ دار به شکل یکسان با کتیبه قاب بندی شده اند.

چهار ایوان مدرسه با نیم گنبدهایی طاق بندی شده اند و ایوانهای شرقی و غربی دارای نیم گنبدهای مقرنس - همانند کتیبه گچبری ایوان شرقی - هستند که بی گمان، نماد احیای معماری دوره صفویّه اند. احتمالاً ایوانهای شمالی و جنوبی از نوع گهواره ای هستند. در پشت ایوان شرقی دری با طرح برگ مانند به صورت ظریف کنده کاری شده است.

حجره های مدرسه دارای ایوانچه هایی با سقف مقرنس می باشند و پیشانی آنها دارای کاشیکاری معرّق بوده است. به غیر از ایوان ورودی مدرسه از دیگر ایوانها به عنوان مَدْرس ومحل مباحثه ومطالعه، بویژه درفصل تابستان استفاده می شده و به علت نزدیکی مدرسه بالاسر به حرم مطهّر، این مدرسه تنها در وسط حیاط آب نمای کوچکی داشته است.

مرمت مدرسه به سالهای 1356ق. بوده است.(1)

عکس شماره 20 - وقفنامه مدرسه بالاسر

ص: 97

شریف را وقف مؤبّد وحبس مخلّد فرمودند بر طلاّب علوم دینیّه که متّصف به قدس و دیانت و ورع و تقوی باشد و مستثنی فرمودند محصلین حکمت را و شُرِط فی ضمن الوقف آن که طلاّب محصل که در معبد شریف سکونت نمایند قندهاری و... و شاهسمند و قفقازی و بغدادی و هندی و بحرینی نباشند و لو آن که متّصف به صفات مزبوره باشد به ملاحظه عللی که مرکوز خواطر مبارک واقف معظّم الیه است و بر مذکورین حرام است سکونت و بر متولّی عصر لازم است اخراج آنها و وقف مؤبّد و حبس مخلّد نمودند سه باب دکان و دو انبار معبد شریف را به انضمام یکباب دکان لبّافی که واقع است در راست خیابان سفلی متصل به کوچه شور، قبله میر محمّد مؤمن پالاندوز، سمت راست دروازه، وقف نمودند همگی و تمامی دو باب حوالی برانی(1) و دخلانی(2) متصل به یکدیگر واقعه در زوایه کوچه حوض چهل پایه به فاصله سه حوالی(3) متصل به حوض دو باب حوالی مزبور مواجه بازار است حدی به خانه حاجی غلامحسین زرگر و طرفی به خانه حاجی محمّد حسین رزّاز و جانبی به حوالی محمّدتقی لحاف دوز و قسمتی به حوالی کربلائی علی بقال با جمیع ملحقات شرعیه و منضمّات از ممرّ و مدخل و غیر ذلک بر طلاّب محصل به صفات مذکوره و متولّی و مدرس به این نحو که متولّی سه دکّان و دو انبار و دکان لبّافی که در خیابان سفلی مزبور

است و دو باب حوالی مستوره را اجاره و استجاره فرماید آنچه عاید شود یک عشر و نصف عشر حقّ التّولیه بردارد و بعد آنچه عاید شود بعد تعمیر لازمه رقبه موقوفه یکعشر حق التدریس خواهد بود و بقیه را بالمثالثه تقسیم نمایند دو ثلث بالسّویه به محصلین هشت حجره فوقانی و ثلث دیگر بالسّویه به هفت حجره تحتانی تقسیم نمایند و تولیت و تدریس موقوفه مربوطه با خود و بعد از خودشان تولیت با اکبر اولاد ذکور خواهد بود و بعد از او با اورع واتقی از اولاد ذکور بطن بعد بطن و نسلاً بعد نسلاً خواهد

بود و در صورت عدم وجود ورع و تقوی در اولاد ذکور تولیت با اورع و اتقای ذکور از اناث خواهد بود و در صورت معاودت ذکور از ذکور باین صفات تولیت از اولاد اناث ساقط خواهد بود و در صورت مزاحمت طبقات در جامعیّت صفات تقوی و ورع اعلا حاجب است اسفل را و هر گاه در یک طبقه مزاحمت شد، اکبر مقدّم است در صورت وجود صفات و تفویض تولیت به ترتیب مذکور خواهد بود، الاّ آن که اعلم مقدم است با جامعیّت صفات مذکوره از اکبر و در صورت فقدان ورع و تقوی در اولاد ذکورا او اناثا

ص: 99

اجنبی از علمای ارض اقدس که مستجمع صفات و دارای ورع و تقوی باشد ولیّ تدریس و متولّی موقوفه خواهد بود مادام فقدان صفات در اولاد و در صورت معاودت احدی از اولاد جناب واقف به صفات مذکوره اجنبی رفع ید و واگذار به احد اولاد خواهند نمود تدریسا و تولیتا و در صورت انقراض اولاد واقف تدریس و تولیت با یکی از علمای ارض اقدس متّصف و معروف به زهد و ورع و تقوی خواهد بود هرگاه از جهت طلاّب حادثه روی داد که موجب تعطیل حجرات از عبادت و تحصیل شد از تفرّج و مسافرت و مرض یکماه، متولّی حجره را تخلیه نماید و به دیگری که مستجمع صفات باشد بدهد و متولّی طلبه اَمْرد(1) و مزَلَّف(2) راه ندهد و لو آن که مستجمع صفات باشد مگر آن که سنّش زیاده بر هجده سال باشد و کمتر نباشد و طلاّب در معبد شریف صیغه نکنند و لیالی جمعه را در معبد شریف بیتوته نمایند. و ثلث آخر لیله جمعه را از

ممرّ مَدْرس بدارالسّیاده مبارکه به حرم محترم مشرف شوند(3) و یک زیارت امین اللّه بخوانند و ثوابش را بواقف هدیه نمایند و مدرّس و متولّی در لیله جمعه حق ندارد که طلاّب را از ممرّ مَدرس بدارالسّیاده از جهت تشرّف به حرم محترم مانع شود و صیغه وقف مقیدا بجمیع شرایط مستوره جناب مستطاب شریعتمدار دام ظلّه العالی جاری فرمودند و از تصرف اخراج و به تصرف وقف دادند و تولیتا تصرف فرمودند فَمَنْ بَدَّلَهُ

[بعد] ما سَمِعَهُ فَاِنَّهُ آثِمٌ عَلَی اللّه ِ و کانَ ذلِکَ مَعَ النُّسخَتَیْن تَحْریرا فی خَامِسِ عَشَر فی شَهرِ رَمَضَانَ المُبَارَک سنَةِ ثَلثَ و مأتَیْنَ بَعْدَ الاَْلْفِ1203.(4)

سعدالدین (از بزرگان دوره صفویّه) در سال 1091ق. احتمالاً وی و سپس فرزندانش تولیت آن را بر عهده داشتند، تا اینکه مدرسه به صورت مخروبه درآمد. در سال 1203ق. به همّت میرزا عبدالجواد فرزند میرزا مهدی شهید، مدرسه مجددا نوسازی شد. وی که عالمی فاضل و پرهیزگار بود خود تولیت مدرسه را بر عهده گرفت و به وضع آن سر و سامان داد و شاگردان فراوانی تربیت کرد. پس از درگذشت وی، تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند. پس از میرزا عبدالجواد، فرزندش حاج میرزا عبدالکریم از عالمان برجسته حوزه علمیّه مشهد و سپس فرزند وی حاج میرزا عبدالجواد(دوم) تولیت مدرسه را بر عهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سیّد محمد حسین و فرزند وی حاج علم الهدی، سید علی در زمره متولیان این مدرسه بوده اند. حاج سید علی علم الهدی همچنان تا هنگام تخریب مدرسه و انضمام آن به اماکن متبرکه رضوی، تولیت آن را بر عهده داشت.

اشاره کرد. همچنین سید علی مدد بن سید حسین و سید محمّد رضوی خراسانی(1) در زمره استادان معروف این مدرسه در سالهای دورتر و حاج عباس قمی، آیت اللّه سید حسن صالحی و استاد ابومعین حجت هاشمی و آیت اللّه شیخ عبدالنبی کُجوری از استادان سالهای اخیر بوده اند.

و موقوفه برای آن قرار داد، بیست تا سی نفر در این مدرسه سکنی دارند.(1)

صاحب کتاب مطلع الشّمس این مدرسه را در زمره بناهای تاریخی بر شمرده و به شرح کتیبه های آن پرداخته است که در قسمت ویژگیهای معماری بنا به آن اشاره خواهد شد.

عکس شماره 21 - ایوان و غرفه های مدرسه پریزاد

ص: 104

نقشه شماره 13 - برش شرقی - غربی مدرسه پریزاد

نقشه شماره 14 - برش شمالی - جنوبی مدرسه پریزاد

برنارد اکین، باستان شناس معروف که درباره بناهای دوره تیموری تحقیقاتی انجام داده درباره نمای داخلی مدرسه چنین می نویسد:

نمای داخلی، به طور گسترده ای تجدید بنا شده است. صحن کوچک حیاط مدرسه همراه با ساختمانهای بلند اطراف آن احساس ناخوشایندی ناشی از مکانهای بسته را در فرد بر می انگیزد... ایوان غربی، بسیار کم عمق است. این ایوان بنایی چهار ضلعی است که در داخل طرحی مربع شکل جای گرفته است که در ساخت مدرسه غیاثیه خرگرد نیز دیده می شود. امّا آجرهای غیر شفاف از آجرهای مورد انتظار دوره تیموری پررنگ تر است. تمام قاب بند چوبی احتمالاً نوسازی شده ولی در عین حال منعکس کننده الگوی اصلی است. ایوان جنوبی که در قسمت تحتانی آن محراب کوچک و ساده ای وجود دارد نیز دارای تزیینی با اسلوب بنّایی است که تا حد پاطاق محفوظ مانده است. ایوان در عمق 26/3 سانتیمتری اندکی تورفتگی دارد ولی نیم گنبد نسبتا ناهنجاری که بالای این محوطه طاق زده شده به یقین تجدید بنا

ص: 106

شده است.

اکین همچنین درباره ویژگیهای معماری ایوان شرقی و برخی کتیبه های مدرسه می نویسد:

ایوان شرقی تنها تزیین اصلی ساختمان مدرسه است. اضلاع و طاق ایوان از ترنجهای چهارپر مزیّن به کاشی معرّق پوشیده شده است که در داخل کلاف بندی آجری بنایی مرتب شده اند... در پشت ایوان، بعد از خطوط حاشیه نمای قوس ایوان، کتیبه زیبایی با خط ثلث سفید رنگ بر کاشی معرّق آبی رنگ به چشم می خورد. در ردیف افقی به خط کوفی ریز عبارتهایی به رنگ کهربایی حک شده است. این حروف دارای شکلهایی مورّب و گاه راست می باشند... کتیبه ای به خط ثلث شامل چندین حدیث درباره جایگاه تعلیم و تعلّم در سطح وسیعی نوسازی شده است امّا آغاز کتیبه با تحقیقات صنیع الدوله در مطلع الشّمس همخوانی ندارد،

این کتیبه که امروز کامل به نظر می رسد به نظر نویسنده مطلع الشّمس حدیث دیگری را نیز شامل می شده که از بین رفته و سپس مرمّت شده است.

اکین در پایان درباره وضعیّت کلی حجره ها می نویسد:

حجره ها آن گونه که از طرح زمینه آن آشکار است دارای اندازه های گوناگون اند. بی نظمی در حجره ها تا حدّی به علّت نوسازیهای بعدی است، هر چند برخی بی نظمیهای داخلی آنها با توجه به وجود ساختمانهای اولیه پیرامون آن قابل توجیه است.

عکس شماره 22 - سر در ورودی مدرسه تاریخی پریزاد

عقب و آنچه اضافه آید حبس ننمایند و به مساکین طلبه زوّار امام ثامن بدهند در مدرسه هر یک را یک اتاق که زوّار مذکور در مدرسه مذکور زیاده از سه ماه زیست ننمایند و بعد زوّار دیگر را و غیر از اولاد واقفه و زوّار در مدرسه مذکوره اگر احدی

به قدر دقیقه سکنی نماید به خون جناب سید الشهداء شریک خواهد بود؛

2- دوازده سهم الاّ دو سهم میاه [آب] مزرعه اَدک؛

3- تمامی کل مزرعه چشمه اسلامیه؛

4- تمامی کل دوازده سهم الاّ پنج سهم مزرعه جرمق که از رودخانه کشف رود مشروب می شود؛

5- تمامی کل میاه مزرعه «بانو» مع [با] طاحونه [آسیاب] و ملحقات ؛

6- تمامی کل مزرعه کنار کال و ملحقات آن؛

7- تمامی کل مزرعه حسین آباد؛

8- تمامی کل مزرعه چاهشک؛

9- تمامی کل مزرعه ملکان و ملحقات آن؛

10- تمامی کل مزرعه خوشاب و ملحقات آن؛

11- مزار خواجه ربیع با تمام متعلقات آن.

و تولیت موقوفات مذکوره را واگذاشت به زوج خود و او عالیجناب مقدس القاب سلالة الاطیاب و الانجاب عمدة السادات العظام میرزا محمّد میرک الحسینی خادم سرکار فیض آثار روضه رضویه علیه آلاف التحیّة و متولّی مزار فایض الانوار قطب الاولیاء و العارفین غوث الاتقیاء و السالکین خواجه ربیع الدین ابن خُثَیم قدس سرّه

و بعد اکبر اولاد ذکور او و سلالة السادات العظام میرزا ابوالمعالی متولّی خواهد بود

و بعد از این اسنیّت اولاد متولّی سابق یا اسنیّت اولاد لاحق مناط [ملاکنیست، بلکه بعد از هر متولّی اکبر اولاد ذکور خود متولّی مناط است و هکذا نسلاً بعد نسل و عقبا بعد عقب و بعد انقراضهم العیاذ باللّه به اکبر اولاد ذکور از ذکور خود متولّی

خواهد بود و هرگاه در حال حیات متولّی به نحوی شود که از باب رتق و فتق موقوفات مذکوره عاجز بماند و امورات موقوفات معوّق ماند اکبر اولاد ذکور متولّی عاجز شده، متولّی خواهد بود، ما تعاقبوا و تناسلوا علی المراتب المسطورة و الطبقات المذکوره مفوّض نمود و مقرر شد ضمن العقد آن که متولّی مذکور همه ساله آنچه از مداخل و منافع پنج طاق دکاکین سمت شمالی درب مدرسه مذکوره و از قفسه خانه های میان مدرسه و از هرجا به صلاح خود متولّی آنچه به عمل آورند کلاً از قرار دو عشر متعلق است به متولّی مذکور به رسم حق التولیه به جهت خود

ص: 110

متصرف گردد و آنچه اضافه آید صرف و خرج پنج طاق دکاکین و مدرسه نماید مثل بنای اصل که به قدر جای خشتی بایر نماند و آنچه اضافه آید به طلاّب علوم دینیّه مدرسه مذکوره بالمساوات قسمت نمایند و آنچه از همگی و تمامی کل ازواجات(1) املاک مزروعی مذکوره و متعلّقات آنها از قرار تفصیل فوق کلاً به عمل آید همه ساله از قرار ازواجی مزارعات مذکوره از هر یک زوج مزروعی مقدار دو خروار گندم و یک صد من جو متعلّق است به متولّی مذکور به رسم حق به جهت خود متصرّف و بعد از وضع از هر یک زوجی سه خروار غلّه حق التّولیه و اخراجات که از شائبه تغییر و تبدیل مصون و محروس بماند و باقی را سهم نماید، سهم اول را می باید یوم مبارک عید غدیر ناهار به خدّام سرکار فیض آثار امام ثامن علیه السّلام بدهند وسهم ثانی را به طلاّب علوم دینیّه اتاقهای مدرسه مذکور بالمساوات یوما فیوما قسمت نمایند و سهم ثالث را به رسم وظیفه حافظی روضه رضویّه به اولاد ذکور خود واقفه مذکوره بالمساوات بدهند و سهم رابع را صرف و خرج تعمیر مزار کثیر الانوار قطب الاولیاء و العارفین غوث الاتقیاء و السالکین جد امجد چهاردهم واقفه مذکوره خواجه ربیع الدین ابن خُثَیم قدس سره نماید و آنچه اضافه آید به رسم وظیفه خادمی و حافظی مزار فایض الانوار مذکور به اولاد واقفه مذکوره بالمساوات قسمت نمایند و سالی صد ختم کلام اللّه نمایند در روضه رضویّه و سهمی را سوخت و یا تعمیر حرم جناب حضرت علی بن موسی الرّضا نمایند و آنچه از سه طاق دکان سمت جنوب در مدرسه مذکوره به عمل آید یک ثلث آن را متولّی به رسم حق التولیه تصرف نماید و دو ثلث آن را به باقی اولاد ذکور بالمساوات قسمت نمایند ما تعاقبوا و تناسلوا علی المراتب المسطورة والطبقات المذکوره مفوض نمود و املاک و دکاکین مذکوره را سه سال به سه سال بیشتر و بی ضامن به حاکم اجاره ندهند و حکام شرع انور و حکام عرف و متولیان سرکار فیض آثار از عمّال و از سایر ناس حتی احدی از احاد بأی نحو کان در موقوفات از مدرسه و دکاکین و املاک مذکور و متعلّقات آنها و تولیت و اولویّت و حق التّولیه و رتق و فتق و داد و ستد و اجاره و استجاره و مطالبه، اثبات عدالت و محاسبه و ضمّ امین و سکنای در مدرسه مذکوره غیر از اولاد واقفه و مساکین طلبه زوّار امام ثامن علیه السلام به هیچ باب و به هیچ وجه من الوجوه، زنهار هزار زنهار، دخل و تصرف نمایند که ملعون خواهند بود و به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار و از شفاعت جناب رسول خدا و ائمه هدی علیهم السلام بی بهره و بی نصیب و در خون جناب سید الشهداء و ائمه هدی علیهم السلام

ص: 111

شریک و سهیم خواهند بود و متولّی مذکور و اولاد او به هر نحو و به هر قسمی از اقسام به هر نوعی از انواع در جمیع موقوفات در هر باب که خیر و صلاح دانند خود ایشان مذکور می یابد به عمل آورند بأی نحو کان. مختار نیستند متولّی مذکور و اولاد او که به طور هبه به وکیل و به رهن و اجاره و به مصالحه به هیچ باب و به هیچ قسمی از اقسام و به هیچ احدی از احاد منتقل و واگذار نمایند و به هیچ وجه من الوجوه. چنانچه سهوا خلاف شرعی العیاذ باللّه از ایشان مذکور صدور یابد رجوع به استغفار نمایند و در تولیت خود باقی خواهند بود و واقفه موقوفه مشارٌ الیها و املاک مزروعی و ما یتعلّق بها را و دکاکین مذکوره را و مدرسه مسطوره را از تحت تصرف و قید تملک خود اخراج و به تصرف موقوفٌ علیهم که متولّی مذکور و اولاد واقفه باشند به ایشان مذکور واگذاشت و خود را بی دخل گردانید و ایشان مذکور که موقوف علیهم اند می باید موافق شرایط مذکوره فوق عمل نمایند و نهایت سعی و اهتمام را در رتق و فتق و داد و ستد و نظم و نسق مزارعات مزبوره و دکاکین مذکوره و مدرسه مسطوره و مزار کثیر الانوار مسطوره به عمل آورند و به خدمت تولیت و به خدمت خادمی و حافظی مزار فایض الانوار مذکور و روضه رضویه و در آبادی کل موقوفات بکوشند... فَمَنْ بَدَّلَهُ بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدّلونه و صیغه وقف مزبوره علی المراتب المسطوره و النهج الشریعة النبویة المصطفویة بالعربیة و الفارسیه واقع و جاری گردید و کان ذلک بتاریخ شهر شوال المکرّم من شهور سنة ثلاث و عشرین و ثمانمائة من الهجرة المقدسة النبویّة المصطفویّة من شهور سنه 823.

در ذیل این وقفنامه اسامی افراد شاهد و ناظر بر اجرای صیغه وقف ممهور شده است(1).

که در وقفنامه گذشت - البته پس از گذشت سالیان متمادی در پی به قدرت رسیدن حکومتهای مختلف در مشهد و نیز به علّت تعمیرات و مرمّتهای اساسی که در روزگار صفویان و پس از آنها در ساختمان مدرسه انجام شد، تولیت آن مبهم و مجهول بر جای ماند. از این رو اداره اوقاف، تصدی مدرسه را به حاج سید حسن اردبیلی فرزند مرحوم آیت اللّه اردبیلی واگذار کرد(1)، سپس در اول شهریور سال 1343 ش. تولیت این مدرسه بر عهده سید مرتضی حریری گذاشته شد.(2) پس از بازسازی مدرسه در سال 1368ش. توسط آستان قدس رضوی، اداره آن زیر نظر شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان قرار گرفت.

پیروزی انقلاب و بازسازی مدرسه در سال 1368ش. به علّت واقع شدن آن در مجموعه اماکن متبرکه تاکنون هیچ گونه استفاده آموزشی از آن نشده است.

معرّق است.

حجره ها دارای ایوانچه های کوچکی هستند که نمای پیشانی حجره ها با کاشی معرّق تزیین شده و برای استفاده از حجره های طبقه دوم در چهار گوشه حیاط مدرسه راه پله های باریکی وجود دارد. ابعاد حجره ها متفاوت است و در حجره های طبقه دوم بی نظمی هایی از نظر فضاهای درونی مشاهده می شود.

نمای داخلی حیاط آجر ساده است که ازاره صحن تا ارتفاع یک متر و نیم سنگ شده است. در قسمت شمال و جنوب مدرسه دو ایوان به صورت قرینه و روبروی یکدیگر قرار دارند: ایوان شمالی دارای چهار متر پهنا و پنج متر عمق است و به شیوه معقلی تزیین شده است. ایوان جنوبی در حقیقت مسجد مدرسه است. نمای داخل آن به شکل زیبایی گچ کاری شده و در قسمت انتهایی آن به صورت افقی سوره شریفه والفجر حک شده است. ابعاد این ایوان به پهنای چهار متر و عمق هشت متر است و پیشتر دارای محراب بوده است. در قسمت انتهایی ایوان نام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و اسم جلاله «اللّه» به طرز باشکوهی با خط کوفی نگاشته شده است.

ایوان شرقی نیز که به حرم مطهّر متصل است و جایگاه نگهداری قرآن می باشد پیشتر به عنوان مدرس اصلی مدرسه مورد استفاده قرار گرفته است. در طرفین و قسمت فوقانی ایوان احادیثی در فضیلت علم و عالم به خط ثلث سفید بر کاشی معرّق لاجوردی نقش بسته است. نمای داخلی ایوان تلفیقی از آجر نما و کاشی معرّق همراه با ترنجهای منظّم و یکسان است.

چنانچه پیشتر گذشت پس از بازسازی مدرسه به سال 1368 به علت قرار گرفتن آن در مرکز مجموعه اماکن حرم رضوی عملاً استفاده از آن غیر ممکن شده است. از این رو هیچ گونه استفاده آموزشی از آن نمی شود و فقط به عنوان یادگاری از معماری اسلامی از

آن محافظت می شود.

ص: 115

ایران و توران چنین آمده:

این مدرسه در وسط دو مدرسه دیگر تیموری ]مدرسه بالاسر و پریزاد] در داخل مجموعه حرم امام رضا علیه السلام قرار گرفته است. از طریق سر دری که زمانی با اسپرهای کاشی معرّق مزیّن بوده، ولی اکنون وضع بسیار بدی دارد از بازار وارد آن می شوند. این مدرسه از نوع مدارس چهار ایوانی است که دارای چهار اتاق گنبددار گوشه ای است. این بنا بصورت یک مدرسه آرامگاهی ساخته شد تا محلی برای بانی آن امیر یوسف خواجه (متوفی سال 1442/846) باشد. قبر در زیر گنبد جنوبی قرار دارد.(1)

فریزر جهانگرد انگلیسی درباره این بنا می نویسد:

«مدرسه دو در که آن نیز از ابنیه شاهزادگان ازبک از اولاد امیر تیمور است و موقوفه دارد.»(2)

نویسندگان مطلع الشمس و منتخب التواریخ با شرح و تفصیل بیشتری از این مدرسه یاد کرده اند و آن را در شمار یکی از کهن ترین مدارس حوزه علمیّه مشهد بر شمرده اند.

عکس شماره 23 - سردر مدرسه تاریخی دو در

ص: 118

اعتمادالسّلطنه درباره معماری این مدرسه می نویسد:

در بالای در این مدرسه کتیبه ای است بر کاشی معرّق به خط ثلث بسیار ممتاز به این مضمون: بعد حمد اللّه و صلواته علی رسوله قد اسّستْ هذه العمارة فی ایام دولت سلطان الاعظم ظِلُّ اللّه فی الارضین مغیث المسلمین ابی المظفّر شاهرخ بهادر سلطان خلّد اللّه مُلکه و سلطانه به اهتمام امیر الاعظم غیاث الدّین یوسف خواجه بهادر دامت معدلته تقبّل اللّه منه فی محرم سنة ثلاث و اربعین ثمانمائة.

و نیز به خط کوفی «الملک للّه» مسطور است. در دو طرف دو مربع است از کاشی معرّق، در میان [یکی از] آنها به خطّ ثلث زرد این عبارت مسطور است: «طوبی لک العمارة بالعزّ و العُلی» و در دوره آن چند شعر است که بعضی از آنها ریخته، آنچه بر جای مانده این است:

خوشا بماند خرّم روان آدمیی(1) * که باز ماند از او در جهان به نیکی یاد

سرای دولت باقی نعیم آخرت است * .........................................................

در مربع دیگر در وسط مرقوم است: «یا احسن المنازل یا خیر مُلتجا» و در دوره آن همین قدر این مصراع خوانده می شود: «که دانم از پس مرگم کنی به نیکی یاد» بر پیشانی در مدرسه سنگی است که در آن به خط نستعلیق منبّت نموده اند (بعد الحمد در زمان خلافت ابد قرین و ایام دولت میمنت آیین سلطان اعظم و خاقان افخم مالک رقاب امم اسکندر دارای حشم و جمشید فریدون خدم سید سلاطین عرب و عجم السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان شاه سلیمان الحسینی الموسوی الصّفوی بهادرخان خلد اللّه ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه حَسَب الفرمان ملکه دوران و بلقیس زمان علیا جناب قمر رکاب خورشید احتجاب عالمتاب ناموس العالمین نواب علیّه عالیه متعالیه والده ماجده که مصداق والامر الیک فانظری ماذا تأمرین است و به مساعی جمیله نوّاب مستطاب شوکت و عظمت و اجلال دستگاه ابهّت و نصفت و عدالت و اقبال اکتناه منبع الجود والاحسان مظهر آیات العدل و الامتنان قدسی سمات ملکی صفات عالیجاه آقای عظیم المنزله و الشأن شاه ویردی بیکاخلف صدق و نایب عالیمدار خورشید اشتهار گردون وقار سپهر اقتدار امیر الامرآئی کلب علیخان قورچی باشی و بیگلر بیگی مشهد مقدس معلی و صوابدید رای اصابت پیرای قدوه مشایخ شریعت و افضال و خلاصه سلسله فضل و کمال النحریر الکامل شیخ محمّد

ص: 119

الخادم المدرس مدرسه مبارکه میمونه به تعمیر زینت پذیر گردید. کتبه محمّد خان عمل محمّد شفیع سنه 1088.(1)

نویسنده مطلع الشمس سپس درباره کتیبه های مسجد مدرسه دو در چنین می نویسد:

در میان مسجد مدرسه کتیبه به خط ثلث ممتاز گچ بری شده و آیاتی از [سوره مبارکهفتح نوشته، تاریخ آن ثلث و اربعین و ثمانمائة می باشد و به خط کوفی در بالا «الملکُ للّه ِ» مسطور است(2).

وی سپس ضمن اشاره به دو گنبدی که در دو زاویه این مدرسه قرار دارد به شرح کتیبه های اطراف آنها می پردازد:(3)

دو گنبد در دو زاویه این مدرسه هست، یکی کتیبه اش به تمامی ریخته و دیگری در دوره گنبد بر کاشی معرّق بسیار ممتاز این ابیات به خط ثلث مرقوم است:

هزار نقش برآرد زمانه و نبود* یکی چنان که در آیینه تصوّر ماست

به دست ما چو ازین حلّ و عقد چیزی نیست* به عیش ناخوش و خوش گر رضا دهیم رواست

به زیر گنبد خضرا چنان توان بودن* که اقتضای قضاهای گنبد خضراست

بر این مقرنس مینا نوشته اند به زر*که برمدار و ثبات فلک امید خطاست

به غیر حُسن عمل هر چه ز آدمی ماند*درین سرای غرور ای رفیق باد هواست

فراز منظر هفت آسمان...*دریچه ای است که در باغ جنة المأواست

در میان این گنبد صورت قبری است و در روی آن آیة الکرسی به خط ثلث رسم شده و در دوره به خط کوفی «الحکم للّه» و در دو بغل آن به خط ثلث آیات «الذین یقولون ربّنا

ص: 120

إنّنا آمنّا فاغفرلنا ذنوبنا وقنا عذاب النّار» ]و] «الصّابرین و الصّادقین و القانتین و المنفقین و المستغفرین بالأسحار» نگاشته شده. به علاوه: قال النّبیُّ علیه السلام «القبر صندوق العمل» و بالای آن «الحکم للّه» به خط کوفی و در دوره این دو کتیبه آیاتی از کلام اللّه مجید نوشته شده، و در سمت بالا به خط ثُلث خفی بر سنگ این عبارت رسم است (هذه روضةٌ من ریاض الرضوان منوّرة بانوار الغفران مُعطّرةٌ بآثار الرّیحان مِن اللّه الکریم الرحیم المنّان لامیر الاعظم الاعدل الاقدم افتخار الامرآء و الکُبراء فی العَرب و العجم اعتضاد الملوک و السلاطین و اقتدار الخواقین السّابق فی مضمار التّفاخُر و التّبادر غیاث الدین و الدنیا امیر یوسف خواجه بهادر (در پایین قبر رسم است) و هو ابن الامیر الکبیر ناصب لواء المعدلة و واهب عطاء الموهبة ناصر الحقّ و الدین امیر شیخ علی بهادر طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه وفاته فی الثالث و العشرین من شهر اللّه ِ المکرم شعبان المعظم سنة ست و اربعین و ثمانمائة. عمل العبد عطاء اللّه بن عبداللّه اسلان(1).

نویسنده منتخب التواریخ نیز به تاریخ و بانی مدرسه اشاره و برخی از کتیبه های مدرسه را نقل می کند. وی در مورد گنبد دیگری که در زاویه جنوب غربی مدرسه واقع است چنین می نویسد:

گنبد غربی این مدرسه محتمل است مقبره امیر سیّدی باشد که از امیران بزرگ تیمور بوده است. در مطلع الشّمس است که امیر سیدی در سنه 845 در شیراز که مقرّ حکومتش بود فوت نمود و نعش او را آوردند به خراسان و در گنبد مدرسه ای که ساخته خودش بود دفن کردند و مدرسه که گنبد داشته باشد غیر این مدرسه نیست.(2)

سپس نویسنده منتخب التواریخ این احتمال را می دهد که شاید بانی مدرسه نیز امیر سیّدی بوده که به اهتمام امیر غیاث الدین یوسف خواجه ساخته شده است(3).

ص: 121

عکس شماره 24 - دو گنبد مدرسه دو در

در دو سمت ایوان ورودی مدرسه از طرف بازار زنجیر، چندین باب مغازه قرار داشته که در زمره طرح و نقشه اصلی ساختمان مدرسه بوده و درآمد مدرسه توسط این مغازه ها تأمین می شده است.

در کتاب معماری تیموری در ایران و توران درباره ایوانها و گنبدهای این مدرسه چنین نوشته است:

ایوان ورودی به یک هشتی مربع شکل کوچک و سپس به یک ایوان کم عمقی رو به طرف حیاطی تقریبا مربع راه می یابد. در ضلع مقابل حیاط یک ایوان درازی است که منجر به یک دهانه نیم هشتی می گردد... گنبد خانه های جنوبی و غربی شبیه هم هستند یعنی اتاقهای مربع شکل باطاقنماهای کم عمق می باشند. بر فراز آنها یک منطقه انتقالی روشنی دار قرار گرفته که بر روی آن از طرف بیرون یک گریو استوانه ای و گنبد بلند خارجی واقع شده است. در گوشه شرقی یک اتاق مربع مشابهی محوطه را اشغال کرده لیکن دارای طاقنمای عمیقی در سمت جنوب غربی است که شامل محرابی است. اتاق شمالی به جای نمانده است. همه اینها را گنبدهای کوتاهی

ص: 122

می پوشانده است... هشتی و ایوانهای حیاط تماما با تزیین گچ بری شامل طرحهای هزار باف و اسپرهای نقوش هندسی و خطوط کوفی و نوارهای خطاطی عالی مستور گردیده، در داخل گنبد جنوبی هنوز پاره ای از نقاشیهای اصلی به جای مانده است. طرح تزیینی گنبد نقش خورشیدی است با دوایر متحد المرکزی شامل ترنجهایی که بصورت اشعه خورشید تنظیم یافته و از رأس گنبد منشعب می شوند. پوشش کاشی فعلی حیاط احتمالاً مربوط به تعمیرات دوره صفوی است که ممکن است جانشین تزیینات مشابه تیموری شده باشد.(1)

عکس شماره 25 - مدرسه دو در و بازار زنجیر

ص: 123

علی محمّد نجات، سید ابوالقاسم موسوی و حاج آقای کاهانی هر یک چندین سال به امور مدرسه رسیدگی می کردند. در سال 1353ش. به علّت تعمیر و مرمّت، مدرسه تعطیل شد تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با حفظ الگو و طرح قدیمی بازسازی شد و زیر نظر حوزه علمیّه مشهد رسما فعالیتهای آموزشی خود را آغاز کرد.

عکس شماره 26 - نمای داخلی مدرسه دو دَر

ص: 125

از بنای مدرسه در دوره صفویان، این مدرسه توسط مادر شاه سلیمان تعمیر و مرمت اساسی شده و به همین مناسبت کتیبهای دیگر بر بالای پیشانی در نصب شد. در این کتیبه، زمان مرمت و افرادی که به این کار مبادرت کردند ذکر شده است. در دو سوی در دو لت مدرسه چهار تابلوی بسیار نفیس معرّق قرار دارد که با خط ثلث به رنگ زرد بر آنها این عبارتها آمده است:

«طوبی لک العمارة بالعز و العلی* و یا احسن المنازل یا خیر ملتجا».

گرداگرد این دو کتیبه اشعاری حک شده که بخشی از آنها از بین رفته است.

در حاشیه داخلی گنبد تا زیر سقف، کاشی معرّق به چشم می خورد که بر روی این نقش و نگارها در فواصل معین عبارتهای «الحکم لِلّه» و «الملک لِلّه» حک شده است. پس از بازسازی مدرسه در سال 1362ش. گرچه سعی در حفظ نمای قدیمی شد ولی بناچار بسیاری از بخشهای بنا با تغییراتی مواجه شد.

ایوان ورودی تا ارتفاع حدود 30/1 سانتی متر سنگ تیره شده و پیشانی و سر ستونهای ایوان به همراه لچکی های آن هیچ گونه تزیین خاصی ندارند، گرچه قبل از بازسازی احتمالاً با کاشی معرّق تزیین شده بوده اند. نمای بیرون مدرسه که هم اکنون در

مدخل ورودی رواق بزرگ دارالولایه قرار گرفته است تا ارتفاع حدود 2 متر سنگ شده و مابقی نما فقط گچ شده است.

سقف ایوان با طرحهای لوزی شکل مقرنس آراسته شده است. در داخل مدرسه بصورت قرینه چهار ایوان وجود دارد. نمای داخلی مدرسه از نظر کاشیکاری و وسعت حیاط، از چشم انداز گسترده تری برخوردار است. صحن حیاط مربع شکل است و آب نمایی در وسط آن قرار گرفته است.

ص: 127

پلان شماره 15 - مدرسه دو در طبقه اول

ص: 128

نقشه شماره 16 - برش شمالی - جنوبی مدرسه دو دَر

نقشه شماره 17 - برش شرقی - غربی مدرسه دو دَر

ص: 129

نقشه شماره 18 - برش یکی از گنبدهای مدرسه دو دَر

پس از بازسازی بنا، از هنر اصیل دوره تیموری دیگر اثری برجای نمانده، امّا در بازسازی ایوانها و حجره ها سعی شده است در حدّ امکان طرح قدیمی نشان داده شود. نمای جلوی ایوانها با آجر و هنر گچبری به شیوه زیبایی آراسته شده و کتیبه هایی به صورت عمودی و افقی در حاشیه داخلی ایوانها نصب شده که دربردارنده آیات قرآنی است. بخش انتهایی دو ایوان غربی و جنوبی نیز به صورت زیبایی با گچ مقرنس کاری شده است.

پشت بغلهای ایوانچه حجره های طبقه اول و دوم مانند پشت بغلهای ایوانهای چهارگانه مدرسه از نوع گلچین معقلی در طرحهای گوناگون آراسته شده اند. سقف ایوانچه حجره ها، ساده و بدون هیچ آرایشی می باشد. گرچه بنابر برخی اطلاعات، مدخل حجره ها به گچ بری مزیّن بوده است، امّا اکنون اثری از آنها به چشم نمی خورد.

محوطه درونی تعدادی از حجره ها دارای مکانهایی با عمق زیاد می باشد که احتمالاً به منزله انبار یا آشپزخانه بوده است. همچنین ایوانها در تابستان مکان مناسبی برای

ص: 130

تدریس و مباحثه و حتی برگزاری مجالس عمومی می باشد. علاوه بر این، از حجره بزرگ بالای هشتی ایوان ورودی نیز برای همین منظور استفاده می شود. اگر چه حجره ها حتی در تابستان نیز به علت قطور بودن دیوارها دارای هوای مطبوعی هستند، امّا بسته بودن فضا و نور کم داخل آنها باعث می شده که ایوانها بیشتر مورد توجه استادان و طلاّب قرار

گیرد.

عکس شماره 27 - سنگ قبر بانی مدرسه

در این مدرسه دو نفر از امیران معروف عهد تیموری - امیر یوسف خواجه (د.846ق) و امیر سیّدی (د. 845ق) در خاک آرمیده اند. مقبره امیر یوسف خواجه (بانی مدرسه) در زیر گنبد جنوب شرقی مدرسه قرار دارد و سنگ قبر نفیسی با حدود یک متر ارتفاع و دو متر طول بر روی آن قرار گرفته است. بر گرداگرد این سنگ قبر آیاتی از قرآن و احادیث نبوی کنده کاری شده است. هر دو گنبد از نوع گنبدهای دو لایه هستند که با کاشی معرّق آراسته شده اند. ساقه گنبد جنوب شرقی دارای 32 تابلوی زیبای معرّق و کتیبه ای از اشعار فارسی با خط ثلث سفید رنگ بر کاشی معرّق گرداگرد گنبد می باشد. بر

ساقه گنبد جنوب غربی نیز 32 تابلوی نفیس معرّق جای گرفته و گرداگرد ساقه آن کتیبه ای از اشعار فارسی وجود داشته که به مرور زمان نابود شده است. در پایه گنبد، چند پنجره قرار گرفته که علاوه بر تهویه هوا، روشنایی داخل مقبره و فضای زیر گنبد را

ص: 132

نیز تأمین می کند. فضای زیر گنبد با گچبری و نقاشی سنتی همراه با اسم جلاله و نام حضرت «محمّد» صلی الله علیه و آلهآراسته شده است. فضای زیر گنبد غربی مدرسه ساده و بدون هر گونه آرایه ای می باشد.

ص: 133

نقشه شماره 19 - موقعیّت مدرسه مستشاریه در مجموعه اماکن مطهّر

ص: 135

سنگتراشها، که به مغازه تبدیل شده بود، در سال 1354ش. توسط نائب التولیه وقت، جهت توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهّر تخریب شد و اندک آثار باقیمانده مدرسه نیز از بین رفت، به طوری که اکنون هیچ اثری از این مدرسه تاریخی برجای نمانده است.(1)

ص: 138

عکس شماره 28 - سر در ورودی مدرسه خیراتخان

ص: 140

انگلیسی به هنگام بازدید از این مدرسه چنین می نویسد:

مدرسه خیراتخان که بنایی بزرگ بوده و حالا خراب است و زیاده از پانزده یا بیست نفر طلبه ندارد، موقوفه آن عمدة از اجاره دکاکین حاصل می شود(1).

در دوران حکومت پهلوی اوّل به جهت سیاستهای ضد دینی و مستبدانه تمام مدارس علمیّه مشهد از جمله این مدرسه با همان وضعیت ساختمانی نامطلوب تعطیل شد و در حکومت پهلوی دوم نیز هرگز مرمت و بازسازی نشد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی با همّت آیت اللّه واعظ طبسی، تولیت عظمای آستان قدس رضوی، ساختمان مدرسه علی رغم کوششهای متخصصان فن به علت پوسیدگی و نابودی پایه های آن به کلی ویران و مجددا با همان نقشه و طرح اولیه بازسازی شد.

عکس شماره 29 - نمای داخلی مدرسه خیراتخان

ص: 141

نقشه شماره 20 - پلان مدرسه خیراتخان، طبقه همکف

ص: 143

نه وضع مرتبی برای استفاده طلاّب(1).

دکتر محمود فاضل نسخه های خطی این کتابخانه را - شامل 109 نسخه - فهرست کرده است.(2)

رهبر فرزانه انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه سید علی خامنه ای و دانشمند و متفکّر عالی مقام آیت اللّه واعظ طبسی تولیت عظمای آستان قدس، آیت اللّه میرزا حسنعلی مروارید، شیخ علی دربندی، حاج شیخ سیف اللّه ایسی و شیخ جواد شیخ زاده نام برد.

عکس شماره 30 - ادیب اول

عکس شماره 31 - ادیب ثانی

عبدالجواد نیشابوری محمد تقی نیشابوری

معماری اسلامی و مهندسی جدید بازسازی شده است. صحن حیاط مدرسه با ابعاد 23×22 متر مربع با سنگهای خلج مفروش است و ازاره آن در چهار طرف با سنگهای مرمر پوشیده شده است. چهار باغچه مشجّر و گل و بوته کاری شده در اطراف آب نمای بزرگ وسط حیاط زیبایی خاصی را به وجود آورده است.

ساختمان مدرسه در دو طبقه حدود 80 حجره دارد که حجره های طبقه اول حدود 50 سانتی متر از سطح حیاط بالاتر قرار گرفته اند. در حد فاصل بین هر دو حجره راهرو کوچکی قرار دارد که طلاّب و دانشجویان برای رفت و آمد به حجره های تحتانی طبقه اول از آنها استفاده می کنند.

ایوان ورودی مدرسه دارای ابعاد 30/2×30/4 متر مربع است که داخل ایوان تا ارتفاع 3 متر با آجرنما تزیین شده است و سقف ایوان نیز مقرنس کاری زیبایی دارد. در حاشیه داخلی ایوان کتیبه ای بر کاشی معرّق درباره تاریخ و سازنده بنا نوشته شده است.

سرستونها و پیشانی ایوان نیز با مصالح قدیمی بازسازی شده که بر روی کتیبه ای که بر پیشانی ایوان مزبور واقع است تاریخ تعمیر کاشیکاری مدرسه که مربوط به سال 1325ق. می باشد نوشته شده است. از تزیینات دیگر مدرسه پیشانی ایوان حجره های مدرسه است که با کاشی هفت رنگ الوان و خوش رنگی آراسته شده است. در دو طرف حیاط دو ایوان قرار گرفته که به جز کاشیهای هفت رنگ که در لچکی های آنها به کار رفته، بقیه قسمتها ساده است.

در قسمت ورودی مدرسه یک هشتی کوچک قرار دارد و در طبقه دوم نیز یک هشتی و یک مدرس بزرگ با ابعاد 11 × 9 متر موجود است که بعد از انقلاب اسلامی سالها محل تدریس آیت اللّه واعظ طبسی تولیت عظمای آستان قدس بود.

ص: 148

عکس شماره 32 - نمایی از محل تدریس آیت اللّه طبسی در مدرسه خیراتخان

ص: 149

موقوفات کرامندی را بر آن وقف کرده اند.(1) ولی از آنجا که میرزا جعفر(2) تصدی ساخت آن را بر عهده داشته و رقباتی هم وقف مدرسه کرده است مدرسه به نام او به میرزا جعفر

مشهور شده است(3). تاکنون این مدرسه تاریخی یکی از معتبرترین و مهمترین مراکز تدریس، تحصیل و بحث و پژوهش علما، استادان و چهره های برجسته علمی و دینی بوده و سالها به عنوان مرکز حوزه علمیّه مشهد شناخته می شده، همچنان که اکنون نیز با

الحاق به دانشگاه رضوی نقش ارزشمندی را داراست.

مرتفعی بنا شده که مجموعا دارای 85 اتاق است و در کنار هر دو اتاق طبقه اول پلکانی است که معبر طبقه بالا محسوب می شود. در دو طرف دالان هشت ضلعی ورودی مدرسه مسجد و مدرس و در طبقه فوقانی آن مدرس دیگری واقع شده.(1)

عکس شماره 33 - نمایی از مدرسه تاریخی میرزا جعفر قبل از بازسازی

نویسنده منتخب التواریخ بنای مدرسه میرزا جعفر را چنین توصیف می کند:

مدرسه میرزا جعفر که درب آن داخل صحن عتیق قرار دارد. این مدرسه بهترین مدارس مشهد است وصفا و مکانا، و بنایی بسیار عالی است و مزیّن است به کاشی معرّق ممتاز و تاریخ آن سنه هزار و پنجاه و نه است... در کتیبه ایوانهای آن، بالای کاشی های معرّق اخبار در فضیلت علم و علما به خطهای بسیار درشت نوشته شده.(2)

ص: 152

نقشه شماره 21 - پلان مدرسه میرزا جعفر، طبقه همکف

ص: 153

نقشه شماره 22 - برش شمالی - جنوبی مدرسه میرزا جعفر

صحن آجر فرش مدرسه حدود 20 سانتی متر پایین تر از کف حجره های طبقه اول قرار داشت، و آب نمای وسط حیاط و چاه آبی که در قسمتی از مدرسه قرار داشت مورد استفاده طلاّب قرار می گرفت.

مدرسه میرزا جعفر دارای دو در ورودی بود که یکی در درون صحن انقلاب (عتیق) و دیگری - که غالبا بسته بود - درون بازارچه نقیب (بازار نقاره خانه) قرار داشت(1). این در ورودی به کاشیکاری زیبایی آراسته بوده است طلاّب معمولاً از در ورودی داخل صحن عتیق رفت و آمد می کردند. در بخش زیرین مَدْرَس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابی، مقبره دانشمند بزرگ شیعی شیخ حر عاملی وجود دارد که پیشتر درِ ورودی آن از داخل مدرسه باز می شد و از صحن فقط یک پنجره مشبک فلزی داشت که مردم از همین پنجره به زیارت می پرداختند. امّا در حال حاضر برای مقبره مذکور ورودی مخصوصی از داخل صحن انقلاب تعبیه شده است.

بی گمان این بنای تاریخی از نظر کاشیکاری و خطاطی کم نظیر از دیگر مدارس علمیّه مشهد اصیل تر و کهن تر است. بویژه دو کتیبه بزرگ سر در ورودی و سر در مقابل آن حاوی درود و صلوات بر چهارده معصوم منسوب به خواجه نصیر است و به خط مُدَرِّس مدرسه میرزا جعفر یعنی محمّد رحیم (به سال 1091ق) می باشد. نوع خط این کتیبه با خط سر در ورودی سابق مدرسه که به بازارچه نقیب باز می شد مطابقت دارد. بخشی از خطوط موجود مدرسه میرزا جعفر، در دوره ناصر الدین شاه قاجار، در زمان ظهیرالدّوله محمّد ناصر خان، نایب التولیه و استاندار وقت (1285ق) به خط محمّد حسین شهیدی

ص: 154

نگاشته شده است.

در دو کتیبه موجود در سمت راست و چپ در ورودی، دو حدیث از امامان معصوم بر زمینه سبز با کاشی سفید نوشته شده و در بخش زیرین این دو کتیبه، دو طرح قالیچه نمای بسیار زیبا جای گرفته است. از جمله گنجینه های نفیس مدرسه میرزا جعفر، گچبریهای زیبای در ورودی مدرسه بود که متأسفانه با گذشت زمان نابود شده است.(1) از دیگر نفایس مدرسه میرزا جعفر می توان ایوان شمالی مدرسه را نام برد که دارای مقرنس، کاشیکاری معرّق و کتیبه های بسیار زیبا و کم نظیر است(2).

عکس شماره 34 - مدرسه میرزا جعفر بعد از بازسازی

ص: 155

بنده حدود 30 سال در مدرسه میرزا جعفر مسؤول کتابخانه بودم. در ابتدا حدود 60 جلد کتاب از اداره اوقاف گرفتیم ولی چون نیاز به کتابهای بیشتری جهت استفاده طلاّب بود، اعلامیه ای تنظیم و از تمام علاقه مندان به کتاب و کتابخانه در تمام نقاط کشور و حتی برخی کشورهای مسلمان برای کتابخانه مدرسه تقاضای کتاب کردیم، حتی برای عالمان و روحانیان نجف نیز این تقاضانامه را فرستادیم. در اندک زمانی عالمان و روحانیان شهرها و کشورهای گوناگون کتابهای فراوانی اعم از فارسی، عربی و چاپی و خطّی (بعضی از کتابهای خطّی بسیار نفیس و منحصر به فرد بود) اهدا کردند که در مجموع حدود 15000 جلد کتاب در موضوعهای گوناگون اسلامی جمع آوری شد و کتابخانه رونقی گرفت.(1)

کتیبه متصل به ایوان سمت راست این عبارتها را داراست:

قال اللّه تعالی یرفع اللّه الذین امنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات/ قال اللّه تعالی:

انما یخشی اللّه من عباده العلماء.(1)

در حواشی محراب مسجد بر کاشی ممتاز معرّق و غیر معرّق این عبارتها نوشته شده است:

اذا علمتم فاعلمُوا بما عَلمتم لعلّکم تهتدُون/ قال باقر عُلُوم الأنبیآء و الْمُرسلین و

خامس الأئمّة المعصومین علیهم السلام: من طلب العلم لیباهی بِهِ النّاس و یماری.(2)

عکس شماره 35 - کتیبه کاشی معرّق به خط ثلث مدرسه میرزا جعفر

ص: 158

عکس شماره 36 - بخشی از کتیبه پیشانی ایوان شمالی مدرسه میرزا جعفر

عکس شماره 37 - نمای کاربندی یکی از غرفه های فوقانی مدرسه میرزا جعفر

ص: 159

عکس شماره 38 - بخش از کاشیهای ازاره ایوان شمالی مدرسه میرزا جعفر

فرما گشتند. چون بنای مدرسه را رو به انهدام یافتند به مجد الملک مقرر داشتند که موقوفه مدرسه را معیّن نموده، ما حصل وقفیّات را به مصرف تعمیر برسانند و هر قدر کسر باشد از دیوان همایون دریافت دارند.(1)

از فرمان ناصرالدین شاه نسبت به تعمیرمدرسه بر می آید که ظهیر الدوله، استاندار وقت به تعمیر مدرسه اقدام کرده و نیمی از درآمد مزرعه «سیس آباد» را به تعمیر و دیگر

مصارف مدرسه اختصاص داده و تولیت آن را به فرزندان خویش واگذار کرده است. پس از این مرمتها مدرسه بار دیگر سامانی یافت و طلاّب زیادی به تحصیل در آن مشغول شدند. در سال 1315، در پی کشف حجاب، قانون ملبّس شدن روحانیان فقط در صورت داشتن مجوّز، محدودیت روحانیت و نیز از ادعاهای واهی و ریاکارانه و ابراز علاقه ظاهری عده ای دوچهره به روحانیت و نیز سخنانی از این نوع که «درست نیست که هر بی سوادی و نالایقی «عمامه» به سر بگذارد و مردم را به اسلام بدبین نماید و به

روحانیّت صدمه بزند»(2) و در ادامه سیاستهایی از این نوع، روحانیان اصیل و آگاه مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و مدارس علمی بسیاری روبه تخریب و نابودی گذاشت. تعداد زیادی از عالمان و روحانیان مبارز و معروف مشهد دستگیر و به شکنجه، تبعید و اعدام محکوم شدند و بدین ترتیب حوزه علمیّه مشهد با نابسامانی شدیدی روبرو شد.

مدارس دینی - خاستگاه عالمان و روحانیان برجسته و عالی قدر - به انبار چوب و مصالح ساختمانی تبدیل و یا به اداره فرهنگ آن زمان واگذار شد تا به عنوان مدارس جدید استفاده شود.

در این چارچوب، مدرسه میرزا جعفر نیز بار دیگر دچار نابسامانی شد و این مدرسه مهم علوم دینی به انبار تدارکات آستان قدس و محل نگهداری هیزم و چوب و دیگر وسایل تبدیل شد. سرانجام این گونه بی حرمتی ها و بی توجهی ها به مدرسه میرزا جعفر سبب شد که بنای آن ویران گردد.(3)

گر چه پس از سرنگونی رضا خان، تا حدّی بیدادگری حکومت و ستم بر حوزه های

ص: 161

علمیّه رو به کاستی گذاشت امّا پس از چندی، به سبب مبارزه و ستیز حوزه های علمیّه و روحانیّت آگاه و مبارز در برابر ستم و کجرویهای نظام استبدادی شاهنشاهی، پهلوی دوم نیز دشمنی شدیدی را با حوزه های علمیّه در پیش گرفت و همان طور که حضرت امام خمینی قدس سره فرموده اند: «دستگاه شاه و دولت عَلَم از آن جایی که از حوزه علمیّه قم مرتب ضربه های متعدد می دیدند تصمیم گرفتند آب را از سرچشمه خشک نمایند(1)». بر این اساس، حکومت پهلوی در صدد تخریب و نابودی مدارس علوم دینی برآمد. در سندی که از ساواک به دست آمده است چنین می خوانیم:

مدارس حوزه علمیّه بویژه خیراتخان و میرزا جعفر مرکز فعالیت عناصر ضد رژیم و به صورت لانه فساد علیه امنیت کشور در آمده است.(2)

عناصر و مزدوران حکومت پهلوی تا حدّی در اجرای این سیاست ضد دینی و مکرآمیز به موفقیت دست یافتند و به بهانه توسعه اطراف حرم مطهّر، بسیاری از مدرسه های علوم دینی، از جمله مدرسه میرزا جعفر، خیراتخان و نوّاب را تخریب یا نیمه ویران کردند، امّا به لطف و عنایت پروردگار، پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بسیاری از این دسیسه ها و توطئه ها را عقیم گذاشت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همّت آیت اللّه واعظ طبسی، تولیت عظمای آستان قدس رضوی، رسیدگی و نوسازی به مدارس علوم دینی بسیار مورد توجّه قرار گرفت. مدرسه های خیراتخان، پریزاد، دو در، بالا سر و نوّاب که تقریبا در آستانه نابودی کامل قرار داشتند با بهره گیری از معماری و هنر اصیل اسلامی و مهندسی نوین به شکل زیبایی بازسازی شدند. مدرسه میرزا جعفر نیز که به صورت جدّی آثار ویرانی و فرسودگی در آن به چشم می خورد با رعایت معماری سنتی با نقشه و طرح سابق به شکل باشکوهی بازسازی شد.

درباره چگونگی بازسازی این مدرسه مهندس دیشیدی مجری طرح می گوید:

ابتدا قرار بود مدرسه میرزا جعفر تعمیر شود ولی به علّت اینکه رطوبت زمین به سقف رسیده بود تعمیر و بازسازی امکان نداشت و این فکر منتفی شد. بعدا طرحی

ص: 162

ارائه شد مبنی بر این که آن قسمت از مدرسه که هنر اصیل دارد حفظ شود مانند سردرهای مدرسه و اتاق کتابخانه و بقیه تخریب شود. پیش از تخریب از مدرسه نقشه برداری و عکسبرداری انجام گرفت و سپس براساس نقشه اول بنا شد و مانند اول از کار در آمد(1).

عکس شماره 39 - مدرسه میرزا جعفر در هنگام بازسازی

ص: 163

عکس شماره 40 - نمای بیرونی کتابخانه تاریخی مدرسه میرزا جعفر هنگام بازسازی

تولیت مدرسه باید به افراد ذکور واقف و در صورت انقراض آنها به اولاد اناث آن خاندان تفویض می شده است، که به علل نامعلومی و شاید بنا به مصلحت کلی حوزه و قرار گرفتن مدرسه در مجموعه اماکن حرم مطهر، این مدرسه در اختیار آستان قدس قرار گرفته است و همان نیّت واقف در آن عمل می شود.(1)

فریزر جهانگرد انگلیسی نیز به اجمال به موقوفه های مدرسه اشاره می کند: «مدرسه میرزا جعفر بنایی است عالی و باشکوه و املاک زیادی بر آن وقف است.(2)

سیاح انگلیسی پس از توصیف شهر مشهد، تعداد طلاّب مدرسه میرزا جعفر را بین 50 تا 60 نفر تخمین می زند.(1) گاه نیز به سبب ظلم و ستم حکومت پهلوی، بویژه در زمان رضا خان مدرسه به کلی تعطیل می شد.

دانشمندان و روحانیان بزرگ و عالمی از این مدرسه برخاسته اند و در آن به رشد و بالندگی دست یافته اند. از آن جمله می توان نام برد از: حاج شیخ محمّد باقر قاینی نویسنده فاکهة الفاخرین و کبریت احمر و نیز آیت اللّه شیخ محمّد علی نجفی اردبیلی، آیت اللّه صدرالدین جزایری و آیت اللّه غلامحسین محامی (بادکوبه ای) از بزرگان فقه شیعه.

از استادان بنام و معروف مدرسه میرزا جعفر می توان از این بزرگان نام برد:

1 - آیت اللّه شیخ محمّد نهاوندی (1291 - 1270)، عالم و مدرّس پرآوازه و پر تلاش حوزه علمیّه مشهد. وی از بزرگانی چون سید اسماعیل صدر اصفهانی، آخوند خراسانی، سید محمّد کاظم یزدی، حاج میرزا حسن خلیلی تهرانی، شیخ عبداللّه مازندرانی و میرزا محمّد تقی شیرازی بهره مند شد. او در 1329ق. در مشهد سکونت گزید و پس از درگذشت برادر خود شیخ حسن نهاوندی، از عالمان بزرگ حوزه علمیّه مشهد، امور شرعی مشهد را بر عهده گرفت. وی سالهای بسیاری در مدرسه میرزا جعفر به تدریس علوم دینی به طلاّب اهتمام ورزید.

2 - سید ابوالقاسم درگزی (د. 1319 ش.)، حکیم و عارف برجسته و پارسا. او سالها در مدرسه میرزا جعفر سکونت داشت و طلاّب بسیاری از وی بهره مند شدند.

3 - حجه الاسلام حاج شیخ ذبیح اللّه مجتهد قوچانی (د. 1335ق)، از عالمان بزرگ قوچان و مُدرّس حوزه علمیّه مشهد. وی سالها در حلقه درس میرزا حبیب اللّه رشتی و آخوند خراسانی در نجف اشرف حضور یافت و در 1309ق. به قوچان بازگشت. سپس یک سال در مشهد رحل اقامت افکند و در مدرسه میرزا جعفر به تدریس فقه و اصول

پرداخت. وی پس از سالها تدریس و بحث و گفتگو در مشهد مقدس روی در نقاب خاک

ص: 166

کشید و در دار السیاده مدفون شد.(1)

4 - شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری (1396 - 1315ق)، از برجسته ترین استادان ادبیات در حوزه علمیّه مشهد که در حدود 60 سال به تدریس علوم اسلامی بویژه ادبیات (مانند سیوطی، مغنی، مطوّل، شرح نظام، حاشیه، معالم و مقامات حریری و گوهرنامه) مشغول بود. او در مدارس علمیّه خیراتخان، سلیمان خان، مسجد گوهرشاد و نیز در مسجد ترکها کرسی تدریس داشت. ادیب نیشابوری که از شاگردان ممتاز استاد عبدالجواد نیشابوری به شمار می رفت، صدها تن ادیب و دانش پژوه تربیت کرد و از افتخارات این حوزه کهنسال است.(2)

5 - آیت اللّه حاج میرزا جواد آقا تهرانی (1368-1283ش.)، مفسِّر قرآن، فقیه وعارف پرهیزگار. وی در خانواده ای مذهبی در تهران زاده شد. سالها از استادان بزرگ قم، نجف

و مشهد بهره مند شد و سرانجام، خود، استاد بی بدیل و فقیه عالی مقام روزگار شد. سالهای بسیاری در حوزه علمیّه مشهد به تدریس درس خارج فقه و اصول، تفسیر و منظومه ملا هادی سبزواری پرداخت. غالبا محل تدریس ایشان مدرس فوقانی مدرسه میرزا جعفر بود.(3)

6 - شیخ عباس قمی (1359-1294ق)، محدِّث و عالم پارسا. وی در سال 1341ق. براساس درخواست طلاّب حوزه علمیّه مشهد شبهای پنجشنبه و جمعه در مدرسه میرزاجعفر درس اخلاقی می گفت و حدود 1000 نفر در درس ایشان شرکت می کردند.(4)

7 - آیت اللّه حاج شیخ حسنعلی مروارید (متولد 1329ق)، فقیه و مجتهد پارسا. وی

در خانواده ای روحانی در مشهد زاده شد. پس از تکمیل مقدمات، سطوح متوسط و عالی را نزد عالمان بزرگ مشهد مانند مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی و آیت اللّه العظمی حاج میرزا مهدی غروی اصفهانی گذراند و به مدارج عالی علمی و اخلاقی

ص: 167

رسید و سپس به تدریس فقه و اصول پرداخت و سرآمد همگنان خود در حوزه علمیّه خراسان شد. رهبر معظّم انقلاب حضرت آیت اللّه خامنه ای درباره ایشان می فرمایند: «در

مسجد این مدرسه [میرزاجعفر] میرزا حسنعلی مروارید که از روحانیون خوشنام و موجّه مشهدند اقامه جماعت می کنند و ظهر و شب یکی از بهترین اجتماعات مذهبی مشهد در آن جا تشکیل می یابد»(1).

8 - آیت اللّه علی مشکینی، از عالمان و مجاهدان نستوه و از یاران حضرت امام خمینی قدس سره. ایشان پیش از انقلاب اسلامی، به سبب مبارزات و روشنگریها علیه حکومت فاسد پهلوی به مشهد تبعید شد و طلاّب مشهد در مدرسه میرزا جعفر از محضرش استفاده می کردند.

9 - حضرت آیت اللّه شیخ علی فلسفی، از عالمان و استادان طراز اوّل حوزه علمیّه مشهد. درس خارج فقه و اصول ایشان اکنون نیز بسیار مورد توجّه روحانیان و طلاّب مشهد است.

10 - آیت اللّه سید علی خامنه ای (رهبر معظّم انقلاب)، مدرّس مبارز و برجسته و جوان آن زمان در مدرسه میرزاجعفر. ایشان درس اخلاق تدریس می کردند و طلاّب بسیاری در حلقه درس ایشان که گیرایی و جذابیت خاصی داشت حضور می یافتند.

11 - آیت اللّه شیخ عبدالنبی کُجوری، از دانشمندان و استادان پرهیزگار و برجسته حوزه علمیّه مشهد. ایشان از 1360ق. در مشهد مقدس رحل اقامت افکند و به تدریس سطوح عالی علمی پرداخت.

12 - حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسین نورانی، استاد دوره سطح در مدرسه میرزا جعفر. بسیاری از طلاّب مشهد از محضر ایشان بهره مند شده اند.

13 - حاج شیخ حسن کاشی. همچنین تعداد زیادی از بزرگان همچون: حاج ملا آقا بزرگ، آیت اللّه محمد علمی اردبیلی، علی اکبر علیزاده و علامه زاهدی در این مدرسه مشغول بحث و تدریس بوده اند.

ص: 168

عکس شماره 41 - نمایی از مدرسه جدید میرزا جعفر

الرّحمن الرّحیم» و «لا اله الاّ اللّه» نگاشته شده است. در قسمت داخلی ایوان، نزدیک سقف با خط نستعلیق به رنگ زرد، آیة الکرسی بر کاشی معرّق به چشم می خورد. لچکی های ایوان نیز با کاشی معرّق تزیین شده است. این ایوان حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است و ازاره آن تا حدود 80/1 سانتیمتر سنگ شده است. در قسمت بالای ایوان چهار تابلوی نفیس ساخته شده از کاشی رنگارنگ گل و بوته ای جای گرفته که به صورتی هماهنگ و یکدست زیبایی خاصی به آن بخشیده است.

در زیر طاق ایوان با گچ مقرنس، تزیینی زیبا به چشم می خورد و در بخشهای پایین تر اسم جلاله «اللّه» و برخی نامهای معصومین وآیات قرآنی حک شده است. در داخل ایوان سه حجره قرار دارد که سردر آنها با کاشی هفت رنگ تزیین شده و با خط نستعلیق زرد رنگ آیات «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «نصر من اللّه و فتح قریب» بر سردر حجره

وسط ایوان و «بسم اللّه الرحمن الرحیم» بر سردر دو حجره جانبی آن به کتابت درآمده است. ایوانچه قسمت فوقانی ایوان، مربوط به یکی از حجره های داخل آن، با سقف مقرنس تزیین شده است.

ایوان جنوبی مدرسه نیز از نظر تاریخی در خور توجّه است. این ایوان که بین هشتی ورودی و حیاط مدرسه قرار گرفته حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر و ازاره آن تا ارتفاع

80/1 سانتیمتر سنگ است. در چوبی دو لَت بزرگی در وسط ایوان جنوبی قرار گرفته است.

بر سرستونهای ایوان صلوات چهارده معصوم خواجه نصیر، و نام خطاط و مُدَرِّس مدرسه به خط سفید بر زمینه لاجوردی به کتابت درآمده ودر دو سوی ایوان در زیر این کتیبه دو لوح زیبا با کاشی معرّق تزیین شده که بر لوح سمت راست «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و بر لوح سمت چپ «لا حول ولا قوة الاّ باللّه» نقش بسته است. بر حاشیه داخل

ایوان حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به خط ثلث سفید رنگ (به خط محمّد حسین مشهدی مورخ 1262ق) نوشته شده است. بر پیشانی ایوان جنوبی با خط ثلث به رنگ زرد و در زمینه لاجوردی این عبارت نوشته شده است:

قَدّ وَفَّقَ بِعِمارَةِ هذهِ الْمَدرسَةِ بعد مَا انْدَرَسَتْ آثارُها اِمتثالاً لاَِمْرِ السُّلْطان الاَْعْظَم

والخاقانِ الاَْفْخَمِ اَدامَ اللّه ُ ایامَ دولتِهِ و اقام اللّه ُ اعلام نصرتِه نصیر الملة السنیة الملقب بظهیر

ص: 170

الدولة العلیه محمّد ناصرخان والی مملکة خراسان، کتبهُ الشهید فی سنه 1285.

پشت بغل ایوان با کاشی هفت رنگ تزیین شده و دو سوی ایوان چند اثر زیبای معرّق به صورت قرینه قرار گرفته است. سقف ایوان مقرنس شده و در قسمت زیرین آن واژه ها و عبارتهای اللّه جل جلاله، محمّد صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، فاطمه علیهاالسلام، لا اِله الااللّه، اللّه اکبر، اللّه الصمد بر روی گچ کنده کاری و برخی رنگ آمیزی شده است.

مدرسه دارای دو در است: در نخست، مشرف به صحن انقلاب (عتیق) و در جنوب مدرسه واقع است. این در، چوبی و «دو لَت» است که در داخل ایوانی با دهانه حدود 5 متر قرار دارد و ازاره آن تا ارتفاع 5/1 متر سنگ شده است. بر کتیبه سردر حدیث معروف «اطلبوا العلم من المهد الی اللَّحد» به چشم می خورد. در قسمت درونی ایوان آیاتی از قرآن با خط ثلث سفید رنگ بر زمینه لاجوردی نقش بسته و سقف ایوان نیز با کاشی و مقرنس تزیین شده است. در لچکی های ایوان از کاشی هفت رنگ استفاده شده و در وسط پیشانی ایوان عبارت «یا صاحب الزمان» نقش بسته شده است. درِ دوم مدرسه در شمال غربی، در بست طبرسی، دری دو لَت است و کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

مدرسه میرزا جعفر 69 حجره دارد. طبقه اول حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است و دیوار حجره ها و ایوانچه آنها با کاشی معرّق تزیین شده. بر روی تمام پیشانی حجره های طبقه اول احادیثی از ائمه اطهار به خط ثلث سفید به کتابت درآمده است. در زیر سقف برخی ایوانچه ها گچ کاری مقرنس و برخی دیگر یزدی بندی ساده ای شده است.

در دو سوی هشتی ورودی مدرسه، مَدْرَس و مسجد که هر کدام دارای تزیینات زیبایی است قرار دارد.

لازم به ذکر است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همّت آیت اللّه عباس واعظ طبسی، تولیت عظمای آستان قدس رضوی، از ادغام دو مدرسه میرزا جعفر و خیراتخان، همراه با افزایش ساختمانهای جدیدی به آن دو، دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأسیس شد (ر.ک: فصل سوم کتاب حاضر).

ص: 171

به وجود می آورده است.

بر سردر ایوان ورودی دو کتیبه بسیار نفیس که یکی به خط ریحان و دیگری به خط رُقاع است نقش بسته. متن کتیبه سردر که به خط ریحان منبت شده چنین است:

قد اتّفق بحمداللّه سُبحانه و حسن توفیقه بنآء هذه المدرسة المسماة بالفاضلیّه فی ایام دولت صاحب القران الاعظم والخاقان المعظّم مالک رقاب الامم مولی ملوک الترک والعرب والعجم، احفاد ائمة الهدی وسیّد السلاطین فی العالم السلطان بن السلطان بن السلطان ابوالمظفّر شاه عباس الثانی الصفوی الحسینی خلَّداللّه سبحانه ملکه و سلطانهُ وافاض عَلی العالمین برّهُ و عدله واحسانه و بعد لمّا ثبت بالبراهین

العقلیه والسنن النقلیّه فی انَّ تحصیل العلوم الدینیة طاعة اللّه سُبحانَهُ افضلُ من العبادات واعانة الطلَبه و اهل العلم تعظیما لشأنه من اقرب الطّاعات بنیتها محضا للّه

و فُزت باتمامها وانا عبداللّه ملاّ امیر اطاعة لاشارة اَخی الفاضل الکبیر والعالم

المدقّق النحریر الواصل الی جوار الملک المنان الغنیّ علاءالملک المخاطب بفاضلخان التونی تغمّده اللّه بغفرانه واسکنه بحبُوحة جنانِه ربّنا تقبَّل منّا اِنک انت السّمیع العلیم و اشرکه فی صالِح دُعآئی رب اغفرلی ولاخی وادخلنا فی رحمتک وانت ارحم الراحمین انت ولیّنا فاغفر لنا وارحمنا وانت خیر الغافرین بسعی الصّالح التّقیّ المتّقی حاجی محمّد باقر القراسی و حرّره العبد الراجی الی رحمة اللّه ابوالحسن عنایت اللّه فی تاریخ سنة خمس و سبعین بعد الالف من الهجرة علی صاحبها اَلف سلام و تَحیّة.(1)

و متن کتیبه پیشانی در چنین است :

بسم اللّه الرحمن الرحیم بعد حمداللّه مفتح ابواب الخیرات والعلوم والسلام علی الرّاسخین فی العلم المکتوم قد رُوی عن النبی صلی اللّه علیه واله وسلم انه قال انا

مدینه العلم وَ عَلیٌّ بابُها و من ارادَ الحکمة فلْیَأتها من بابها/ کتبهُ محمّد رحیم.(2)

بر پیشانی محراب مسجد مدرسه با خط ثلث این آیه بر سنگ نقش بسته است :

قال اللّه تبارک و تعالی حافِظُوا علی الصلوات تا آخر آیه. الراجی الی اللّه عنایت اللّه.(3)

متأسفانه اطلاعات مستند دیگری از سایر ویژگیها و مختصات ساختمانی مدرسه

ص: 173

موجود نمی باشد.

درگذشته است. از این رو ملاّ عبداللّه به یادبود برادرش مدرسه را فاضل خان یا فاضلیّه نام نهاده است.

صاحب منتخب التواریخ درباره مدرسه فاضل خان می نویسد:

مدرسه فاضل خان واقع در بست بالا خیابان است که بر سردر این مدرسه کتیبه ای به خط ریحان و دو سطر هم در پیشانی به خط رقاع است و هر دو کتیبه به سنگ منبت است و بسیار خوب نوشته شده و در آن کتیبه ای است که این مدرسه در زمان شاه عباس ثانی ساخته شده و بانی آن ملاّ عبداللّه تونی بوده که به اشاره و وصیت برادرش الفاضل الکبیر والعالم المدقّق النحریر علاء الملک المخاطب به فاضل خان التونی در تاریخ 1075ه .ق. [ساخته شده است(1)].

فریزر، جهانگرد انگلیسی مشاهدات خود را این چنین بر روی کاغذ آورده است:

مدرسه فاضل خان املاک و دکاکین زیاد بر آن وقف کرده اند. این مدرسه کتابخانه ای دارد که هفتاد هزار تومان قیمت می نمایند. بانی مدرسه شخصی است که در هند ثروتمند شده. گویند بانی شرطی برای سکنای مدرسه قرار داده و آن را بر روی سنگی رسم ودر محلی که مد نظر است نصب نموده.(2)

اعتمادالسّلطنه نویسنده مطلع الشمس در توصیف مدرسه فاضل خان چنین می نویسد:

بر سر در مدرسه کتیبه ای به خط ریحان و دو سطر هم در پیشانی در به خط ثلث یا رُقاع است، این هر دو کتیبه در سنگ منبّت است و بسیار خوب نوشته شده است.

یافته.(1)

استاد شانه چی سپس تعدادی از نسخه های نفیس و منحصر به فرد این کتابخانه را برمی شمارد. همچنین همایونفرخ درباره کتابهای این کتابخانه می نویسد:

کتابخانه آن بسیار غنی و معظّم بوده، فاضل خان گذشته از اینکه کتابهای شخصی اش را وقف مدرسه کرد تا زنده بود کتاب می خرید و وقف کتابخانه مدرسه می کرده است.(2)

بقیه موقوفات نیز با مرور زمان به فراموشی سپرده شدند.

عکس شماره 42 - مرحوم میرزا محمدباقر مدرس رضوی

عکس شماره 43 - میرزا احمد مدرس یزدی

به سبب موقوفات فراوان مدرسه فاضل خان، طلاّب این مدرسه شهریه مناسب تری دریافت می کردند، به طوری که در زمان تولیت میرزا احمد کفایی خراسانی به طلاّب ماهانه بین 100 تا 200 ریال هزینه تحصیلی پرداخت می شد. برای سکونت و تحصیل در مدرسه شرایط خاصی وجود نداشت و استعداد و شایستگی طلبه بسنده می کرد. گرچه متولّی مدرسه شرایطی برای طلبه ها قرار داده بود که اعتمادالسلطنه به آنها چنین اشاره کرده است:

گویند بانی شرطی برای سکنای مدرسه قرار داده و آن را بر روی سنگی رسم و در محلی که مد نظر است نصب نموده و آن شرط این است که سه طایفه نباید در این مدرسه منزل نمایند: هندی، مازندرانی و عرب. چه هندیها بی حقیقت و دروغگو هستند و مازندرانیها جنگی و اعراب ناتمیز و کثیف. و از قرار مذکور طلبه عربی به مشهد آمد خواست در مدرسه فاضل خان ساکن شود، رئیس مدرسه گفت ممکن نیست و جهت را به او اظهار داشت. عرب دستهای خود را به سوی آسمان بلند

ص: 178

نموده، گفت: «ای فاضل خان خدا تو را رحمت کند که حرف راستی زدی».(1)

عکس شماره 44 - آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی

عکس شماره 45 - آیت اللّه شیخ مجتبی قزوینی

البته اعتماد السلطنه این شرایط را از قول فریزر جهانگرد انگلیسی بیان کرده که از چند جهت قابل تأمل است.

الف - فریزر اعتقاد دارد که بانی چنین شرایطی را بر روی سنگی رسم و در محلی که در دید عموم بوده نصب کرده، در حالی که هیچ یک از تاریخ نگاران از این شروط و سنگ مذکور نام نبرده اند. نویسنده منتخب التواریخ نیز این شروط را از قول اعتمادالسلطنه نقل کرده است. این در حالی است که خود فریزر نیز چنین شرایطی را در مدرسه ندیده و از این رو در آغاز از واژه مبهم «گویند» استفاده کرده است.

ب - چنان که پیشتر گذشت علاء الملک فاضل خان (بنیانگذار مدرسه) بنا بر شواهد موجود سالها درهند می زیسته و در آنجا مقام و منزلتی داشته، آیا ممکن است شرطی

ص: 179

برای عدم ورود طلاّب هندی در نظر گرفته باشد؟

ج - به فرض آن که بنیانگذار مدرسه چنین شروطی را ذکر کرده باشد، این تنها اعتقاد و نظر شخصی وی است و هیچ دلیلی بر ادعای او نیست.

د - چنین سخنانی از فریزر و اغلب مستشرقین اگر از اغراض تفرقه انگیز و سیاسی آنها نباشد، حداقل دلیل بر عدم آگاهی و اطلاعات ناقص آنان می باشد.

نقشه شماره 23 - پلان مدرسه عباسقلی خان، طبقه همکف

ص: 182

این مدرسه از بناهای چهار ایوانی رایج در خراسان است و بر اساس کتیبه سنگی سردر ورودی مدرسه تاریخ احداث بنا سال 1077ق. و بانی آن عباسقلی، بیگلربیگی خراسان بوده است.(1)

نویسندگان مطلع الشمس و منتخب التواریخ مدرسه عباسقلی خان را در زمره مدرسه های بزرگ و معتبر که دارای موقوفات فراوان است بر شمرده اند. فریزر جهانگرد انگلیسی درباره آن چنین می نویسد: «بانی آن از طایفه شاملو و موقوفه آن از حمّام و دکاکین و املاک بسیار و بنای جامع و کاملی است. وقتی من آن را دیدم به تعمیر آن مشغول بودند».(2)

عکس شماره 46 - نمای درونی مدرسه تاریخی عباسقلی خان

1 - ایوان جنوبی: این ایوان که به ابعاد 9×7 متر مربع و ارتفاع حدود 12 متر، مسجد مدرسه را تشکیل می دهد دارای تزیینات و گچبریهای قابل توجهی می باشد. ازاره مسجد با سنگ مرمر سیاه رنگی پوشانده شده و به استثنای سقف ایوان که با مقرنسهای گچی آراسته شده بقیه قسمتها تزیین خاصی ندارد. محراب مسجد درون طاقنمای

ص: 184

زیبایی مزیّن به مقرنسهای گچی قرار گرفته است که بر گرداگرد آن کتیبه ای شامل آیه الکرسی قرار داشته که اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در این باره، در مطلع الشمس چنین آمده است:

در دور محراب مسجد این مدرسه آیة الکرسی است ولی نصف آخر ریخته و با ساروج تعمیر شده و کتیبه سردر به خط ثلث و کاشی معرّق بوده ولی بتمامه ریخته، چند آیه از آیات قرآنی نیز در اینجا به چشم می خورد.(1)

همچنین سر پایه های ایوان مسجد مزیّن به آیات قرآنی است که بر کاشی معرّق به خط ثلث سفید رنگ نگاشته شده است. نویسنده مطلع الشمس درباره کاشیکاری سردر ایوان مسجد چنین می نویسد :

در پیشانی ایوان مسجد مدرسه به کاشی معرّق به خط زرد نوشته است: فی ایام دولة السلطان الاعظم والخاقان المعظم صاحب الحشمة السلیمانیه والشوکة الاسکندریة السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه سلیمان الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان خلّداللّه تعالی بمیامین دولته کتبهُ محمّد رحیم 1077ق.(2)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به علّت از بین رفتن کاشیکاری های پیشانی ایوان مسجد مدرسه، این قسمت بازسازی شد و کتیبه ای با زمینه آبی به خط سفید با همان کلمات بر پیشانی ایوان نصب شد. پشت بغلهای ایوان نیز از کاشیکاری معقلی زیبایی برخوردار است.

2 - ایوان شمالی: این ایوان دارای ابعاد 6×5 مترمربع و ارتفاع حدود 12 متر است و درون آن در ورودی مدرسه قرار دارد. ازاره ایوان از سنگ مرمر سیاه است و فضای داخل ایوان دارای گچکاری ساده ای می باشد. سقف ایوان با آجر ساده به شکل لوزی یزدی بندی شده و پشت بغلهای آن نیز تلفیقی از آجر و کاشی به صورت گلچین معقلی است.

ص: 185

3 - ایوان غربی: این ایوان به ابعاد 6×6 متر مربع است که طبقه نخست آن به عنوان مَدْرس و طبقه فوقانی به عنوان کتابخانه استفاده می شود. اصل بنا مانند دیگر قسمتهای

مدرسه از آجر خشتی ساخته شده است. پیشانی ایوان کوچک مَدْرس با کاشی هفت رنگ منقوش به گل و بوته و به رنگ زرد تزیین شده و لچکیهای ایوان از نوع گلچین معقلی است.

4 - ایوان شرقی: این ایوان دارای ابعاد 4×6 متر مربع و ارتفاع 10 متر است و از آرایه های هنری چندانی برخوردار نیست.ازاره ایوان از سنگ سیاه مرمر پوشانده شده و دیگر بخشهای داخل ایوان گچ اندود و سقف گنبد با گچ مقرنس شده است. در قسمت انتهای ایوان یک در دو لَت جای گرفته که در قسمت فوقانی آن، پنجره چوبی مشبکی نصب شده است.

سر در ورودی مدرسه: در ورودی اصلی مدرسه که دو لَت و در نوع خود در خور توجّه

است در داخل ایوان ورودی مدرسه که مشرف به خیابان شهید نوّاب صفوی است قرار دارد. این ایوان از لحاظ مقرنس کاری و گچبری و کتیبه های تاریخی اش بسیار با اهمیت می باشد. بر بالای در دو لَت اصلی مدرسه سنگی یکپارچه قرار دارد که بر روی آن فرمان شاه سلیمان صفوی به عباسقلی خان به خط نستعلیق چنین نقش بسته است:

الملک للّه

حکم جهانمطاع شد آن که ایالت و شوکت پناه حشمت و جلالت دستگاه عالیجاه امیرالامراء العظام نظاما لایالة والشوکة والعز و الاقبال، عباسقلیخان غلامزاده قدیمی و دولتخواه صمیمی، بیگلر بیگی کل خراسان به عنایت شاهانه مفتخر و سرافراز گشته بداند که عریضه ای که در این وقت مصحوب وزارت و رفعت و معالی پناه عزت و عوالی و کمالات دستگاه آصفی کمالاً للوزارة والرفعه والعز والمعالی میرزا سعدالدین محمّد وزیر سرکار خود به درگاه معلی فرستاده استدعا نموده بود که مالوجهات(1) محال ملکی آن عالیجاه را که وقف مدرسه محدثه خود نموده

ص: 186

بسیورغالی(1) آن عالیجاه مقرر فرماییم به نظر کیهان اثر رسانید، عنایت شاهانه درباره آن عالیجاه از ابتدای چهار ماه قوی ئیل(2) مالوجهات ملکی محال مزبوره را به سیورغال ابدی و احسان سرمدی به عالیجاه شفقت و مرحمت فرمودیم. به توجهات شاهانه مشتمال باشد. تحریرا شهر جمادی الاولی سنه 1077.

روزی که به این اشرفِ احکام، سرافراز * عباسقلی گشت ز لطف شه ایران

معلوم شد این نکته که در عالم اخلاص * بر تارک موری فکند سایه سلیمان

ناگفته نماند که ازاره این ایوان به صورت گلچین معقلی با استفاده از آجر ساده و کاشی آبی به طرز باشکوهی کار شده و سقف ایوان نیز دارای مقرنسهای گچی منقوش به گل و بوته به نوع چفت و آویز می باشد. سر ستونها و لچکی ایوان با استفاده از کاشی هفت رنگ با زمینه آبی و به کارگیری رنگ زرد آراسته شده است. در گذشته در پشت این ایوان هشتی بزرگی به ابعاد 6×6 متر مربع با سقف گنبدی شکل که با آجر ساده کار شده بود قرار داشت، که برای اجرای طرح توسعه و تعریض خیابان نواب از 35 متر به 45 متر مطابق طرح جامع شهر مشهد ضرورت ایجاب می کرد که سردر قدیمی مدرسه به عقب برده شود، از این رو هشتی بزرگ پشت سردر ورودی تخریب و با تلاش پنج ماهه مهندسان آستان قدس رضوی این ایوان نفیس و تاریخی با عملیات و تکنیک بسیار پیچیده و تحسین برانگیزی با همان حجم، شکل و آرایه های معماری و هنری و با وزنی حدود 500 تن حدود 10 متر به عقب کشیده شد و به در ورودی داخلی مدرسه وصل شد. اکنون نمای خارجی مدرسه در قسمت ازاره گرانیت و در قسمتهای فوقانی آجرنما است، ضمن اینکه با اجرای عملیات تعریض خیابان نواب و طرح توسعه فلکه حرم مطهّر اکنون این مدرسه تاریخی در کنار فلکه حضرت، روبروی مجموعه اماکن متبرکه قرار گرفته است.(3)

ص: 187

عکس شماره 47 - مقرنس کاری ایوان جنوبی مدرسه تاریخی عباسقلی خان

عکس شماره 48 - کتیبه زیبا و سنگی سردر مدرسه عباسقلی خان

ص: 188

عکس شماره 49 - کاربندی یکی از ایوانهای مدرسه

عکس شماره 50 - مقرنس کاری زیبای ایوان ورودی

ص: 189

عکس شماره 51 - کاشیکاری بسیار زیبا و تاریخی مدرسه

ص: 190

هرات، ولایت جام، ولایت باخرز، ولایت فراه و ولایت بادغیس وقف کرده است.(1)

بود، ولی در دوران نابسامانیِ حوزه علمیّه مشهد تعداد طلاّب آن بسیار اندک می شد. امّا به یقین می توان گفت با توجه به تعداد حجره های مدرسه تعداد طلاّب بین 150 تا 250 نفر در نوسان بوده است. هم اکنون این مدرسه دارای 90 حجره است و تعداد 250 نفر طلبه از کشورهای افغانستان، ایران، پاکستان و جمهوری آذربایجان در آن به تحصیل اشتغال دارند.(1)

بسیاری از عالمان و بزرگان حوزه علمیّه مشهد مانند آیت اللّه میرزا موسی سبزواری (د. 1337ق) و حجج اسلام سید حسن صالحی، سادات حسینی، صابری، سیدحسن حسینی، حاج فاضل خراسانی، شیخ مهدی واعظ خراسانی(2) و شیخ حسن محدّث در این کانون علمی به تحصیل و پژوهش اشتغال داشته اند که برخی از آنان اکنون از استادان برجسته همین مدرسه اند.

پاره ای ازمدارس علمیّه مشهد هر چه سریعتر به برخی از زمینه های علمی جدید از جمله آموزش رایانه، زبانهای خارجی و... روی آورد تا طلاّب مستعد از تمام امکانات و علوم جدید استفاده نمایند.

ص: 194

جغرافی دان روسی که در دوره قاجار و سلطنت ناصرالدین شاه از مشهد بازدید کرده نیز این مدرسه را در زمره مدارس قدیمی بر شمرده است.(1)

عکس شماره 52 - نمایی از ایوان تاریخی مدرسه باقریه قبل از تخریب

ساختمانی در دو طبقه در چهار سوی آن است. مدرسه دارای مدرسی بزرگ، 40 حجره و کتابخانه ای در خور توجه می باشد. مقابل حجره ها ایوانچه ای مستقل قرار دارد و مساحت کل مدرسه حدود 1200 متر مربع است.

سردر مدرسه، بسیار زیبا و به کاشیکاری و هنرهای سنتی مزیّن بود. کتیبه ای نیز درباره مؤسس و تاریخ احداث بنا به خط رقاع بر سردر مدرسه قرار داشت. نویسنده مطلع الشمس ضمن ذکر نام مدرسه مزبور در شمار مدارس قدیمی مشهد، چنین می نویسد:

مدرسه ملا محمّد باقر مشهور به سمیعیّه در خیابان علیا. کتیبه خوش خطی در بالای در این مدرسه به خط رقاع در سنگ منبّت شده است به این عبارت: قد اتفق اتمام بناء هذه المدرسة الشریفة السمیعیّة فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان المعظّم مولی ملوک العرب و الترک والعجم ذی شوکة الاسکندریه والحشمة السلیمانیه السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابوالمظفر المنصور شاه سلیمان الصفوی الحسینی بهادرخان خلداللّه دولته، بتجویز عالیحضرت اکمل الفضلاء والحکماء مجتهد الزمانی مولینا محمّد باقر الخراسانی من مال الحضرت الفاضل الباذل ذی الحسب الرفیع مولانا محمّد سمیع به اهتمام سیدالعالم العامل میر عبدالحسین و سعی حاجی محمّد شفیع الاصفهانیّین فی سنة ثلاث و ثمانین والف. کتبه محمّد رحیم.(1)

صاحب منتخب التواریخ نیز درباره این مدرسه قدیمی چنین می نویسد:

کتیبه درب این مدرسه به خط رقاع(2) در سنگ منبت شده و در آن کتیبه است: «در ایام سلطنت شاه سلیمان صفوی این مدرسه ساخته شده و به اجازه مجتهد زمان مولانا محمّد باقر الخراسانی السبزواری صاحب کفایه در فقه از مال مولانا محمّد سمیع در سنه 1083ق. این مدرسه مستغلات زیادی دارد از کاروانسرا و دکاکین(3)».

ص: 197

از منافع تعمیر کتب زیاد آمد متولّی تیمچه مزبور کتاب ابتیاع نماید و وقف مدرسه مزبور نماید.(1)

اخیرا سازمان اوقاف اداره امور آن را در اختیار گرفته... .(1)

در دوره اختناق رضاخان که مدارس علمیّه مشهد و روحانیت تحت فشار قرار داشتند، این مدرسه نیز همانند دیگر مدارس مشهد با رکود و نابسامانی روبرو شد، چنان که چندین سال از این مدرسه به عنوان مدرسه ای زیر نظر آموزش و پرورش استفاده می شد تا این که آیت اللّه میرزا احمد کفایی اداره امور مدرسه را از اداره آموزش و

پرورش بازپس گرفت و خود سرپرستی آن را بر عهده داشت.

مطهّر امام رضا علیه السلام قرار گرفت و با تمام موقوفاتش تخریب و قسمتی از فضای سبز اطراف اماکن متبرکه شد و هیچ گاه مدرسه ای دیگر با این نام در مکان دیگری احداث نشد. شایسته است که برای زنده نگه داشتن و گرامی داشت نام علما و فقیهان برجسته ای که در این مدرسه سالها به تدریس و تحقیق پرداخته اند در مکانی مناسب مدرسه علمیّه ای به نام باقریّه احداث و یا نامگذاری شود.

ص: 201

می نگارد:

همان طور که از کتیبه اش به دست می آید بنای آن به سال 1085ق. به دستور ملک بهزاد خان واز مال او در عصر شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.(1)

نویسنده مطلع الشمس به ذکر کتیبه سردر مدرسه بسنده کرده و تاریخ بنا را ذکر نکرده است. خانیکوف جهانگرد روسی ضمن ذکر نام مدرسه درباره تاریخ بنای آن چنین می نویسد: «مدرسه حاجی حسن که تاریخ ندارد»(2).

آیت اللّه خامنه ای درباره بانی و تاریخ مدرسه چنین می نویسند:

بانی مدرسه شخصی به نام ملک بهزاد و احتمالاً از طبقه امرا و اشراف بوده و در زمان شاه سلیمان صفوی می زیسته ولی سال بنا و وجه نامگذاری به حاج حسن معلوم نشد.(3)

دارای 25 اتاق و 70 محصل می باشد.(1)

عکس شماره 53 - سردر ورودی مدرسه حاج حسن

بنا به نوشته اعتمادالسلطنه سردر مدرسه دارای کتیبه بسیار خوش خطّی به خط رُقاع با این عبارتها بوده است:

قد اتفق اتمام بناء هذه المدرسةِ المبارکه فی ایّام دولت السلطان الاعظم والخاقان المعظّم مولی ملوک الترک والعَرب والعَجم السلطان بن السلطان بن السلطان ابو المظفر شاه سلیمان الصفوی الحسینی خلداللّه تعالی ملکه و سلطانه وافاض علی العالمین برّه وعدله واحسانَه من عین مال زبدةِ اهل السّداد وَ الرشاد ملک بهزاد و

ص: 204

بسعی التقی حاجی الحرمین الشریفین حاجی نظر علی. کتبهُ اقلّ عباداللّه عنایتُ اللّه.(1)

نقشه شماره 24 - پلان مدرسه حاج حسن، طبقه همکف

ص: 206

نویسنده فردوس التواریخ این مدرسه را در شمار مدارس آباد و دارای املاک و مستغلات موقوفه فراوان بر می شمارد که فقیهان و عالمان فراوانی در آن به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند(1). نویسنده منتخب التواریخ و مطلع الشمس ضمن ذکر کتیبه های سردر مدرسه آن را از بناهای تاریخی بر می شمارند.(2) همچنین فریزر جهانگرد انگلیسی درباره این مدرسه چنین می نویسد: «مدرسه نواب میرزا صالح که بنای بزرگی است با املاک موقوفه و از شصت تا صد نفر طلبه در آن سکنی دارند(3)». حضرت آیت اللّه خامنه ای نیز درباره پیشینه تاریخی این مدرسه می نویسند:

این مدرسه در زمان شاه سلیمان صفوی به سال 1086ق. بنا شده و سازنده اش یکی از سادات و علما و اشراف آن زمان به نام میرزا صالح نقیب رضوی بوده، کتیبه سردر مدرسه از واقف چنین نام می برد: «من مال خالص نواب مستطاب عمدة السادات النجباء الکرام و... النقباء العظام صدرالاسلام والمسلمین میرزا صالح النقیب الرضوی».(4)

ص: 209

عکس شماره 54 - نمای درونی مدرسه قدیمی نواب

در دو ضلع شمال و جنوب مدرسه دو ایوان قرار داشت که مسجد مدرسه در طبقه اول ایوان شمالی که لوح سنگی بزرگی شامل اسامی موقوفات مدرسه در آن نصب شده بود جای داشت. کتابخانه مهم و با ارزش مدرسه نیز در طبقه دوم همین ایوان بود. پشت بغل این ایوان کاشی شده و در حاشیه داخلی ایوان، بالای در مسجد با خط سفید ثلث بر زمینه لاجوردی حدیث یا آیه ای نوشته شده بود.(1)

ایوان جنوبی مدرسه نیز دو طبقه بود که برخی امور اداری طلاّب حوزه علمیّه مشهد در حجره ای که در طبقه دوم آن بود، انجام می شد. در قسمت تحتانی ایوان، هشتی ورودی مدرسه جای داشت. پشت بغل های ایوان نیز به شکل زیبایی کاشیکاری شده بود به گونه ای که با کاشیکاری پیشانی ایوانچه حجره های طبقه اول - که بر آن نام مبارک حضرت علی علیه السلام با کاشیکاری معقلی حک شده بود - تناسب داشت.

از دیگر نفائس این مدرسه، ایوان ورودی مدرسه بود که با کاشیکاری معرّق، هفت رنگ، معقلی و مقرنس های گچی بسیار زیبایی آراسته شده بود، در دو لَتِ بزرگ و چوبی مدرسه در داخل این ایوان قرار داشت و کتیبه ای به خط ثلث جلی، بر بالای آن با این عبارات دیده می شد:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

بعد حمدِاللّه قد اتفق اتمام بناء هذه المدرسةِ الرفیعة الصالحِیّة فی ایّام خلافة السلطان الاعظم والخاقان الاکرم مولی ملوک العرب وَ العجم السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابو المظفر شاه سلیمان الحسینی الموسوی خَلَّدَ اللّه مُلکه و سلطانهُ و افاض علی العالمین بِرَّهُ وعدله واحسانه من مال خالص نواب مستطاب عمدة السادات النجباء الکرام

وراجع النقبآء العظام صدر الاسلام والمسلمین میرزا صالح النقیب الرضوی. کتبهُ محمّد صالح. سَنة ست و ثمانین بعد الالف.(2)

در عرض این کتیبه اشعاری به خط نستعلیق خفی در ستایش شاه سلیمان صفوی بنیانگذار بنا، همراه با تاریخ ساخت، در 24 ترنج با زمینه فیروزه ای بدین ترتیب نوشته شده است:

ص: 211

به عهد شاه سلیمان شهنشه ایران* که رنگ کفر ز مرآت کائنات زدود

شه سریر خلافت که اندر ایامش* اساس جهل شکست و بنای علم فزود

سپهر عز و شرف میرزا ابو صالح* محیط مکرمت و علم و فضل و بخشش و جود

مدار عالم صدر ممالک ایران*همای اوج سعادت عزیز مصر وجود

بنای مدرسه ای خالصا لوجه اللّه* ز بهر طالب علم و عمل تمام نمود

ز روی طوع ورضا و مقام شاه رضا* که تا رضا شود از وی رضا، خدا خشنود

به دستیاری معمار کلک صنع کشید* عجیب نقش بدیعی به کارگاه وجود

به صدر مدرسه ها داد جا ز روی شرف* که همچو صدر به صدر مدارسش جا بود

به سعی مصدر خیرات میرزا صدرا* تمام گشت به وقت و به ساعت مسعود

کلیب باب رضا صالحآء بن صوفی* غلام زمره ارباب علم و کشف و شهود

ز بهر سال بنا از خرد نشان می جست* که ناگهان دری از غیب بر دلش بگشود

بگفت هاتفی از بهر سال تاریخش* «از این رفیع بنا شأن آسمان افزود»(1)

علاوه بر دو تابلوی زیبا و نفیس در طرفین مدخل مدرسه، پشت بغل ایوان نیز با

ص: 212

استفاده از نقشهای اسلیمی با کاشی معرّق به صورت باشکوه و زیبایی آراسته شده بود. در طرفین سردر مدرسه، 12 باب مغازه قرار داشت که از موقوفات مدرسه به شمار می رفت و بر روی آنها، حجره های ضلع شمالی مدرسه جای گرفته بود.

عکس شماره 55 - مقرنس کاری در ورودی مدرسه نواب قبل از بازسازی

کرد.(1)

کتابخانه ابتدا در حجره های فوقانی مشرف به خیابان قرار داشت که به علّت سر و صدا و گرد و خاک خیابان مکان مناسبی نبود. از این رو به تالار فوقانی شمال مدرسه انتقال پیدا کرد و تا پیش از تخریب از آن به عنوان کتابخانه استفاده می شد. پس از تخریب

مدرسه فاضل خان که دارای یکی از کتابخانه های معتبر و با ارزش مشهد بود، کتابخانه نوّاب معتبرترین و پر رونق ترین کتابخانه - در بر گیرنده کتابهای گوناگون و خطی نفیس - به شمار می رفت.

آیت اللّه خامنه ای درباره کتابخانه قدیمی مدرسه نوّاب چنین می نویسند:

این کتابخانه در حال حاضر مهمترین کتابخانه مدارس علمیّه مشهد است، زیرا علاوه بر زیادی تعداد کتابهای آن نسبت به کتابخانه های مدارس دیگر، تعدادی کتاب خطی نفیس در این کتابخانه موجود است که برخی از آنها تاکنون به طبع نرسیده و در بعضی از آنها خط علمای بزرگ شیعه وجود دارد. امتیاز دیگر این کتابخانه به تنوع کتابهای آن است، چرا که از بیشتر موضوعات و علوم مانند فلسفه، طب، ادبیات، فقه و حدیث نوشته شده است.(2)

از نظر رونق و آبادانی، کتابخانه های مدارس همیشه حالت یکسان و مطلوبی نداشته اند، چنان که فشارهای سیاسی و سختگیریهای رژیم پهلوی بر حوزه های علمیّه بویژه به مدارس فعال سیاسی ضد رژیم باعث شد که چندین سال مدارس علوم دینی بخصوص مدارسی همچون نوّاب، سلیمانیّه، میرزا جعفر و خیراتخان که مراکز اصلی حوزه علمیّه به شمار می رفتند دچار نابسامانی شدیدی شوند واین رویدادها در وضعیت کتابخانه های معتبر و با ارزش مدارس مهم حوزه علمیّه تأثیر بسزایی داشت. در این دوران این کتابخانه ها به فراموشی سپرده شدند و برخی از آنها به فرموده حضرت آیت اللّه خامنه ای مورد هجوم موریانه یا یغماگران موریانه صفت قرار گرفتند که در این میان کتابخانه مدرسه نوّاب نیز از این رویدادها بی نصیب نماند.

حجت الاسلام کاظم مدیر شانه چی از متخصصان کتابشناسی و نسخه های خطی درباره وضعیت کتابخانه نوّاب در آن سالها چنین می نویسد:

ص: 214

پس از شهریور 1320ش. طلاّب به مانند سابق به مدارس قدیمی راه یافتند و موقوفات مدرسه های مزبور در اختیار متولیان قرار گرفت. مرحوم نوقانی(1) به سمت تولیت مدرسه معین شد و به ترمیم خرابیهای دوران فترت پرداخت و کم کم عده ای از طلاّب جوان زیر نظر ایشان که اهتمام خاصی به تربیت آنان و تنسیق امور مدرسه داشت در حجرات مدرسه سکنی گزیدند و ضمنا کتابخانه که گرد نسیان گرفته بود موضوعیّت پیدا کرد. مراجعه طلاّب به کتابخانه زیاد شد و چون خود آن مرحوم به سبب کثرت مشغله فرصتی برای رسیدگی به کتابخانه نداشت از بنده برای اداره کتابخانه دعوت فرمود. این جانب ابتدا کتابها را به اصطلاح عرض دیده و ضمن آن به عده ای از مخطوطات برخورد کردم که مورد تجاوز موریانه شده ولی خوشبختانه هنوز از جلد و حواشی و لفافه داخلی به صفحات اصلی راه نیافته بود که با گردگیری و احتیاطات لازم این خطر برطرف شد، قسمتی از کتابها که احتیاج به اصلاح داشت صحافی و تجلید نموده واوقاتی برای استفاده عموم اختصاص یافت.(2)

استاد شانه چی سپس اصلاحاتی در مورد مکان کتابخانه و شیوه اداره آن به وجود آورد و موفق شد با تهیّه کتابهای زیادی برای این کتابخانه و نیز انتقال برخی کتابهای

نفیس خطی امانتی بر حجم کتابهای آن بیفزاید. وی سپس فهرست جامعی از دو هزار جلد کتاب خطی نفیسی که در کتابخانه نوّاب بود تهیه کرد که توسط انجمن آثار ملی چاپ و منتشر شد.

شهریه طلاّب، حقوق متولّی و کارمندان، مخارج تعمیر و دیگر هزینه های مدرسه می شد. کل درآمد مدرسه در سالهای حدود 1346 نزدیک 600 هزار ریال بر آورد شده است.(1)

عکس شماره 56 - سنگ موقوفات مدرسه نوّاب

عبدالحمید مولوی درباره موقوفات مدرسه نوّاب چنین می نویسد:

در سال 1372ق. در تهران به تهیه فهرست کتب کتابخانه ملی ملک موقوفه آستان قدس مشغول بودم. روزی مرحوم محمّد علی میرزا رکنی فرماندار اسبق مشهد به کتابخانه مذکور آمد و چند جلد کتاب خطی ارائه فرمود. در میان این کتابها کتابچه ای خطی دیده می شد که حاوی صورت دقیق اوقاف مشهد و موقوفات اولاد وی [محمد

ص: 216

علی میرزا رکنی] و اوقاف متفرقه آن سامان بود... تنظیم ونوشتن کتابچه مذکور در سال 1302 یا 1303ق. بوده است. وی سپس موقوفات مدرسه نواب را با توجه به محتویات کتابچه مذکور چنین ذکر می کند:

1 - دکاکین متصل به مدرسه دوازده باب، پنجاه تومان؛

2 - مزرعه پایین ده میان ولایت، بیست و نه سهم از شصت و دو سهم، سی خروار غله؛

3 - مزرعه شانقله میان ولایت نصف از کل، پانزده خروار غله؛

4 - مزرعه راهیان میان ولایت، یک سدس، پنج خروار غله؛

5 - مزرعه تخم مرز میان ولایت تماما هشتاد خروار غله؛

6 - مزرعه بحرآباد میان ولایت یک سهم از هجده سهم، پنج خروار غله؛

7 - مزرعه اسمعیل آباد میان ولایت یک سدس هفت خروار و پنجاه من غله؛

8 - مزرعه دستجرد تبادکان پنج سهم از پانزده سهم، هشت تومان نقد و هشت خروار غله؛

9 - مزرعه قورقی تبادکان پنج سهم از هیجده سهم، سی تومان نقد و سی خروار غله؛

10 - مزرعه باغ فرهادجرد تبادکان و فتح آباد نوزده سهم از بیست سهم، شصت خروار غله؛

11 - مزرعه سهل الدین میان ولایت وقفی مرحوم محمّد خان نایب قاجار، یکصد و هفتاد تومان.

وی سپس موقوفاتی را که بر روی سنگ نبشته موجود در مسجد مدرسه از آنها نام برده شده، چنین ذکر می کند:

تفصیل موقوفات، موافق سنگی که محکوک و منقور است و در مسجد مدرسه نصب است از این قرار است که اختلافی فاحش با املاک متصرفی دارد:

1 - فیض آباد بلوک منیژان از جمله چهار زوج، دو زوج(1) و یک فرد؛

ص: 217

2 - اسماعیل آباد بلوک شهر مع باغات از جمله چهل وهشت سهم شش سهم و نیم؛

3 - مزرعه بحرآباد بلوک مذکور مع باغات نصف از نهصد سهم پنجاه سهم؛

4 - مزرعه دستجرد بلوک مذکور مع باغات از دوازده شبانه روز چهار شبانه روز؛

5 - مزرعه راهیان بلوک طوسی مع باغات و طاحونه از جمله نه زوج یک زوج؛

6 - مزرعه شانقله بلوک مذکور مع باغات و طاحونه از هشت زوج چهار زوج؛

7 - مزرعه بایده بلوک مذکور مع باغات از هشت زوج سه زوج و ثلث زوج؛

8 - مزرعه قورقی تبادکان از جمله پانزده زوج چهار زوج و یکفرد و نیم؛

9 - مزرعه چلاقی بلوک مذکور از جمله هجده زوج پنج زوج؛

10 - مزرعه فتح آباد بلوک مذکور تماما؛

11 - مزرعه فرهادجرد از بیست سهم نوزده سهم؛

12 - مزرعه محمود آباد نصف؛

13 - مزرعه سرده جور مکن تماما؛

14 - تخمامرز تماما؛

15 - طاحونه مزنگ یک حجر؛

16 - دکاکین جنب مدرسه شانزده باب؛

17 - دکاکین بازارچه شادکن سه باب؛

18 - دکان عطاری و نخودبریزی سر میدان دوباب؛

19 - دکان جنب حمام سرشور دو باب؛

20 - حمام مشهور به حمام سرشور یک باب؛

21 - تیمچه متصل به حمام یکباب؛

22 - حوالی(1) و اراضی متصل به حمام یک باب(2).

ص: 218

بی گمان موقوفات مدرسه بسیار بیشتر از موقوفات فعلی بوده که به مرور زمان به یغما رفته و تحقیقات عبدالحمید مولوی - مربوط به سال 1344ش. - بخوبی نمایانگر این موضوع می باشد.

عکس شماره 57 - نمای ایوان و حیاط مدرسه قدیمی نوّاب

سهل الدین چهل تومان در وجه طلاّب از بابت سهل الدین، دویست و سه تومان.(1)

با توجه به نوع مصارف موقوفات، متولّی بایستی درآمد حاصل از موقوفات راجهت حقوق مدرّسان مدرسه، شهریه طلاّب، حقوق خادمان و کتابدار، روشنایی، تعمیر مدرسه، عزاداری ایام عاشورا و حق التّولیه هزینه می کرد.

آیت اللّه حاج میرزا علی اکبر نوغانی(1) از عالمان معروف و گرانمایه خراسان واگذار شد. وی در طول بیش از شش ماه بر عهده داشتن تولیت و سرپرستی مدرسه نوّاب مقررات جدید و سازنده ای برای رشد و تربیت طلاّب این مدرسه ارائه کرد.(2)

پس از درگذشت آیت اللّه میرزا علی اکبر نوغانی(3) در سال 1329ش. آیت اللّه حاج میرزا احمد کفایی (د. 1350ق) فرزند آخوند خراسانی علاوه بر ریاست حوزه علمیّه مشهد و چند مدرسه علمیّه دیگر سرپرستی و تولیت مدرسه نوّاب را هم بر عهده گرفت.وی به پرورش و تربیت طلاّب اهتمام خاصی داشت و خود سالها در مسجد جامع گوهرشاد فقه و اصول تدریس می کرد.(4) آخرین سرپرست و متصدی مدرسه نواب حجت الاسلام مبین بود که در زمان مرحوم کفایی تصدی مدرسه را بر عهده داشت و پس از فوت مرحوم کفایی هم از طرف اداره اوقاف به این سمت ابقا شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش.) همچنان متصدی این مدرسه بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به وضعیّت نابسامان ساختمان مدرسه نوّاب، به همّت مدیریّت عالی حوزه علمیّه مشهد حضرت آیت اللّه واعظ طبسی، این مدرسه تاریخی بازسازی شد و هم اکنون با برنامه و نظم خاصی به صورت تخصصی زیر نظر شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان اداره می شود.

ص: 221

عکس شماره 58 - استاد میرزا علی اکبر نوغانی و تعدادی از طلاب و استادان مدرسه نوّاب

سال 1086ق. و تا چند دهه بعد از آن، مدرسه با نظارت مؤسس دانشمندش، میرزا صالح نقیب رضوی از رونق خاصی برخوردار بوده و طلاّب زیادی در آن اشتغال به تحصیل علم و دانش داشته اند. امّا بعد از دوران صفویّه حکومتها چندان توجّهی به مدارس علوم دینی نداشته اند. فریزر جهانگرد انگلیسی که در زمان فتحعلی شاه به ایران

مسافرت کرد تعداد طلاّب این مدرسه را بین 60 تا 100 نفر گزارش کرده است.(1) تا انقراض سلسله قاجاریه احتمالاً طلاّب مدرسه حدود 100 نفر بوده اند، امّا با روی کار آمدن حکومت مستبد رضا خان و پسرش و فشارهای سیاسی پهلوی به حوزه های علمیّه، این مرکز فرهنگی نیز دچار رکود و افت شدیدی شد و حتی مدّتی نیز تعطیل گشت که آن ایام از غم انگیزترین دوران تاریخ حوزه علمیّه مشهد است. امّا پس از شهریور 1320 که به همّت مراجع و علمای عالیقدر مدارس علمیّه بازگشایی شد، مدرسه نوّاب با مدیریّت شخصیت معروف و دلسوزی چون میرزا علی اکبر نوغانی فعالیت خود را آغاز کرد. با همت و پشتکار این عالم زاهد و برگزاری دروس گوناگون و حمایت از طلاّب ضعیف بار دیگر مدرسه محل درس و مباحثه کثیری از طلاّب شد. تعداد طلاّب مدرسه در حدود سالهای 6 - 1345ش. 160 نفر ذکر شده است(2). در این زمان تولیت مدرسه بر عهده میرزا احمد کفایی بوده است. آمار دیگری مربوط به سال 1351ش. می باشد که تعداد طلاّب آن زمان را 120 نفر ذکر کرده است.(3)

الفروع والاصول، جامع المعقول والمنقول، سلالة النجباء العظام، حاج الحرمین الشریفین مجتهد الزمانی حاجی آقا ابو محمّد تعبیر شده است(1). وی که سالها مدرّس مدرسه بوده پس از فوت متولّی مدرسه به تولیت مدرسه نواب منصوب شد.(2)

2 - شیخ محمّد علی عاملی فرزند شیخ ابو محمّد متولّی مدرسه، که علاوه بر تولیت مدرسه به تدریس نیز اشتغال داشت.

3 - آقا میرزا حسین فرزند حاج سید محمّد معروف به سید قصیر که از افاضل دانشمندان علوم اسلامی مشهد مقدس بود. صاحب فردوس التواریخ درباره او می نویسد: «فاضل و عالم و فقیه و ثقه و عادل موسوم به آقا میرزا حسین رفع اللّه درجته و بسیار دقت نظر داشتند و چند زمانی در مدرسه نوّاب به تعلیم طلاّب اشتغال داشتند»(3).

4 - میرزا هدایة اللّه ابریسیجی، عالم ربانی و فقیه صمدانی و حکیم الهی مرحوم میرزا هدایة اللّه ابریسیجی که سالها در مدرسه نوّاب به تحقیق و تدریس اشتغال داشت.(4)

5 - حاجی ملا آقا بزرگ «علاّم فهام مقتدی الانام کفیل الارامل والایتام و مروج شریعت سیدالانام» که سالها در مدرسه نواب مشغول مباحثه و تدریس بود.(5)

6 - نوروز علی بسطامی معروف به فاضل بسطامی صاحب کتاب ارزشمند فردوس التواریخ که از دانشمندان ونویسندگان محقق است. وی درباره خود چنین می گوید: «این عاصی تبه روزگار و جامع اخبار و آثار ائمه اطهار علیهم السلام قریب پنجاه سال تخمینا

می شود که در آن مدرسه به درس و مباحثه و تحریر فقه واصول و جمع اخبار و آثار ائمه اطهار علیهم السلام اشتغال دارم و تا به حال که سال 1310ق. می باشد در آن مکان مبارک اشتغال دارم و بسیار مدرسه میمون و مبارک است و اکثر تألیفات و تحریرات این عاصی در آن مدرسه در حجره تحتانی که در درب آن مدرسه در سمت دست چپ واقع است وقوع یافته بلکه چند نفر از عالمان و فقیهان در اول ورود ایشان در این ارض فیض بنیان در آن

حجره میمون با اعانت و راهنمایی این عاصی به تدریس و تربیت طلاّب اشتغال ورزیده

ص: 224

شهره آفاق شدند».(1)

7 - آیت اللّه میرزا علی اکبر نوغانی از مشاهیر دانشمندان و استادان برجسته مشهد که علاوه بر تولیت مدرسه نواب به امر تربیت و پرورش طلاّب نیز اهتمام داشت. سخنان و خطابه های سرشار از اطلاعات تاریخی و امثال و نکات ادبی و شعری وی در جان و روح طلاّب نفوذ می کرد، به همین جهت شاگردان وی در زمره بهترین و مستعدترین طلاّب به شمار می رفتند و درس اخلاق ایشان در تربیت طلاّب فاضل بسیار تأثیر داشت.

8 - میرزا مهدی اصفهانی از دانشمندان و استادان ممتاز و طراز اول حوزه علمیّه مشهد. آیت اللّه خامنه ای درباره او می نویسد:

در حدود سال 1340ه . ق. یکی از شاگردان ممتاز میرزای نائینی مدرّس بزرگ حوزه علمیّه نجف و مرجع تقلید معروف دوره قبل (متوفی در 1355ق) به نام میرزا مهدی اصفهانی به مشهد آمد، ابتدا به تدریس سطوح عالیه و سپس خارج فقه واصول مشغول شد و چون بر مبانی اصولی میرزای نائینی تسلط کامل داشت و این مبانی در حد خود تازه و بی سابقه بود مورد توجّه فضلا و طلاّب مشهد قرار گرفت(2).

9 - آیت اللّه حاج شیخ محمّد هاشم قزوینی از عالمان و استادان روشنفکر و پرهیزگار که به سال 1280ش. درحوالی قزوین به دنیا آمد. پس از تحصیل مقدمات در قزوین به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر مرحوم کلباسی بهره مند شد. به سال 1300ش. به مشهد مشرف گردید و از محضر آیت اللّه مرحوم میرزامحمّد آقازاده فرزند آخوند خراسانی و حضرت آیت اللّه قمی اعلی اللّه مقامه و مرحوم میرزا مهدی اصفهانی(ره) بهره برد. تا سرانجام خود استادی فرزانه و متبحِّر شد. رهبر معظّم انقلاب که سالها از محضر وی بهره مند شده اند درباره شخصیت این استاد نامور می فرمایند:

ایشان بسیار برای ما محبوب بود، هیچ استادی یادم نمی آید که طلبه ها به قدر آقاشیخ دوست داشته باشند، خیلی عجیب بود، ایجاد محبت در دل شاگردان. عالمی بود بسیار سنگین، متین، خوش بیان، اهل معنا و زاهد و بی اعتنا به دنیا در عین حال بسیار روشنفکر.(3)

ص: 225

تولیت عظمای آستان قدس آیت اللّه طبسی درباره وی می فرمایند: «می توان گفت علی التحقیق، در هیچ حوزه ای نه قم و نه نجف، چنین شخصیتی که با بیان شیرین و مؤثر و پر جاذبه خود مطالب غامض علمی را با تمثیل و گاهی حتی طنز به طلبه انتقال دهد (اگر نگویم مثل او نبود) لااقل کم بود»(1). این استاد والامقام به سال 1339ش. به رحمت ایزدی پیوست و در جوار مضجع شریف امام هشتم علیه السلام به خاک سپرده شد.

9 - آیت اللّه حاج شیخ مجتبی قزوینی از دیگر اساتید معروف و برجسته حوزه علمیّه مشهد بود. وی در سال 1318ق. در خانواده ای روحانی در شهر قزوین به دنیا آمد. پس از تحصیل مقدمات همراه پدر به نجف مشرّف گردید و از محضر میرزا محمّد تقی شیرازی، آقا سید محمّد کاظم یزدی و میرزا محمّد حسین نائینی از فقیهان و عالمان بزرگ وقت مستفیض شد. پس از بازگشت به ایران، دو سال در قزوین با افکار مرحوم سید موسی زر آبادی قزوینی آشنا شد و به وادی عرفان پا نهاد. سپس در قم از محضر حاج شیخ عبدالکریم یزدی استفاده کرد، آن گاه راهی مشهد شد. و نزد آقا بزرگ حکیم، آیت اللّه آقا زاده، شیخ اسداللّه عارف یزدی، شیخ موسی خوانساری، میرزا مهدی غروی اصفهانی و آیت اللّه قمی تلمذ کرد. وی از سال 1347ق. شروع به تدریس کرد و سالها در مدرسه نوّاب به تدریس دوره سطح و معارف قرآنی و اشارات و اسفار پرداخت. استاد محمّد رضا حکیمی در مراتب اخلاقی ایشان می نویسد: «او زندگی بسیار ساده داشت و با این چگونگی، گاه از نیازهای خود چشم می پوشید و آنچه را می توانست به طلبه تنگدست برساند می رساند. این بود که شیخ بزرگوار که خود نمونه ای مجسم از تقوی و نفس کُشی واعراض از مال و منال و جاه و مقام و شهرت و نعمت دنیا بود، برای هر طلبه محصلی و هر پویای اسوه جویی، مایه تسلاّیی بود گرانقدر و تأثیر گذار»(2) آن عالم زاهد و متقی واستاد عارف به سال 1386ق. دار فانی را وداع گفت و در جوار مرقد مطهّر امام رضا علیه السلام در خاک آرمید.

10 - میرزا عبدالجواد نیشابوری (د.1344ق) از مدرّسان معروف ادبیات حوزه علمیّه

ص: 226

مشهد که در سال 1281ق. در یکی از روستاهای حومه نیشابور متولد شد. مقدمات را در نیشابور فرا گرفت، سپس راهی مشهد گردید و در مدرسه خیراتخان و سپس فاضل خان مسکن گزید و در همان حال که مشغول تحصیل بود در سطوح پایین تر به سبب استعداد عالی خود تدریس می کرد. ادیب سپس در مدرسه نواب حجره ای برای خود اختیار کرد و تا آخر عمر در آن مدرسه اقامت گزید و به تدریس پرداخت. حوزه تدریس او روز به روز پر رونق تر می شد.

وی به جز درس عمومی که از ساعت 9 صبح تا ظهر ادامه داشت؛ سه کتاب شرح نظام، مغنی و مطول را برای گروهی بیش از 300 تن در مَدْرس مدرسه نوّاب تدریس می کرد،...درباره سبک شعر فارسی و عربی تبحر بسیار داشت و خصوصیت های دقیق سبک های خراسانی، عراقی وهندی را با ذکر شواهد گوناگون یاد می کرد(1).

11 - حجة الاسلام والمسلمین آقای حاج میرزا احمد مدرس یزدی از جمله استادان با سابقه و متبحر مدرسه نواب و یکی از موفقترین استادان شرح لمعه و مکاسب که جمع کثیری از طلاّب حوزه علمیّه مشهد در درس وی شرکت می جستند. به جهت تبحّر و رتبه علمی اش به «نهنگ العلماء» معروف بود. «ایشان از سالخورده ترین علمای حوزه و از چهل سال پیش تاکنون مدرّس معروف شرح لمعه می باشد و در حوزه درس ایشان همیشه عده زیادی از محصلین شرکت می کنند».(2) این عالم وارسته و زاهد در طول دوران طلبگی و همچنین زمانی که خود در زمره استادان طراز اول مشهد به شمار می رفت، هیچ گاه از سهم امام استفاده نکرد و از راه کشاورزی امرار معاش می کرد. همین

ویژگیهای برجسته اخلاقی بود که او را به عنوان مربّی و معلمی محبوب و مورد احترام علما و طلاّب حوزه مشهد مطرح کرده بود.

12 - حضرت آیت اللّه سید علی خامنه ای که سالها در همین مدرسه تحصیل می کردند و از استادان بزرگی چون آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی بهره مند گردیدند، به عنوان یکی از مدرّسین مبارز و جوان مدرسه مشغول تدریس بودند.

ص: 227

13 - حضرت آیت اللّه واعظ طبسی از مدرّسان موفق و مبارز مدرسه نواب که خود تحصیلات علوم دینی را از همین مدرسه آغاز کرد و علاوه بر تحصیل سطوح عالیه حوزه بنا بر رسم رایج، در سطوح پایین تر نیز تدریس می کرد ایشان در این باره می گویند: «بنده

از این مدرسه، خاطرات فراوانی دارم، شکل گیری شخصیت فکری، علمی، آموزشی و کار سیاسی ما از این جا آغاز شد»(1).

مدرّسان متعهد و معروف دیگری سالهای دراز در این مدرسه به تدریس و مطالعه علوم اسلامی مشغول بوده اند که ذکر نام تمامی آن بزرگواران در این مختصر نمی گنجد.

عکس شماره 59 - حضرت امام خمینی و میرزا مهدی نوغانی در مدرسه نوّاب

ص: 228

امام پیش از درگذشت میرزا، وقتی به مشهد می آمد به بیت ایشان وارد می شد و مکاتباتی نیز داشتند. پس از ارتحال میرزای نوغانی، امام به قصد ابراز تسلیت و دلجویی به مشهد

آمد و هفته ای در منزل فرزندش میرزا مهدی نوغانی به سر برد»(1).

مرحوم نوغانی علاوه بر مبارزه با پهلوی اول و دوم از خطر تفکرات ماتریالیستی و الحادی غافل نشد و در همین رابطه در آن جبهه نیز با نوشتن سه مقاله به مبارزه با دشمنان فرهنگی اسلام پرداخت. او که خود سالها تولیت و سرپرستی مدرسه نواب را عهده دار بود توانست با نظم و تدبیری شگفت انگیز طلاّب فاضلی را تربیت کند که بعد از او نیز راه وی را ادامه دهند. از دیگر چهره های مبارز این مدرسه مرحوم آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی است که همواره طلاّب را به زهد و تقوی و فراگیری علم و مبارزه و حضور در صحنه های مختلف اجتماعی و سیاسی تشویق می کرد. رهبر معظّم انقلاب آیت اللّه سید علی خامنه ای از معظّم له چنین یاد می کنند:

«عالمی بود بسیار سنگین، متین، خوش بیان، اهل معنی و زاهد و بی اعتنا به دنیا و در عین حال بسیار روشنفکر، آن زمان که اهل علم روزنامه خوان و مجله خوان و این چیزها نبودند، ایشان مرتبا مجلات مختلف را می گرفت و در جیبش می گذاشت، طوری که کاملاً دیده می شد»(2). این عالم بزرگوار نیز مانند دیگرعلمای مبارز در جریان حمله وحشیانه رژیم رضاخان به مسجد گوهرشاد در این مسجد حضور داشت که به سبب همین فعالیتها و مبارزات مدتی تبعید گردید. «مرحوم حاج شیخ هاشم در نهایت زهد و ورع و تقوا و کرامت نفس وارد حوزه شد، درس می گفت و شخصیتهای مؤثر فکری علمی و سیاسی را پرورید که منشأ آثار مفیدی شدند».(3)

حضرت آیت اللّه شیخ مجتبی قزوینی از علمای مبارز و نستوه دیگری است که مدرسه نوّاب به یاد دارد. او در عین زهد وتقوا و دیانت اهل سیاست نیز بود و در صحنه های سیاسی نیز حضوری فعال داشت. «حاج شیخ در جریان 15 خرداد براساس همان غیرت دینی خود، به حمایت از رهبر کبیر انقلاب امام خمینی قیام کرد و حکم کرد

ص: 230

حاج آقا روح اللّه در روی همه زمین مرجع است و همه باید به ایشان رجوع کنند و خود ضمن جلسات مخفی که با آیت اللّه العظمی میلانی داشت، در 18 فروردین 1343ش. پس از بازگشت امام از زندان و بازداشتگاه به قم همراه برخی از یاران خود به دیدار امام

شتافت. صحنه دیدار ایشان با امام بنا به نقل شاهدان عینی، بسیار تکان دهنده بوده است»(1).

این مدرسه همچنین شاهد مبارزات طلاّب جوانی بود که بارها مورد شکنجه و اهانت و ستم رژیم پهلوی قرار گرفتند. حضرت آیت اللّه خامنه ای رهبر معظّم انقلاب، آیت اللّه واعظ طبسی و شهید هاشمی نژاد، از طلاّب فاضل و مبارزی بودند که از هر فرصتی برای مبارزه وافشاگری ظلم و بیداد رژیم استفاده می کردند و گاه در هنگام تدریس بر ضد رژیم وقت مسایلی را بیان می کردند که عمّال و نیروهای امنیتی از ادامه تدریسشان جلوگیری می کردند و چه بسا دستگیر، شکنجه و تبعید می شدند. روحانیت مبارز خصوصا استادان و طلاّب فاضل و انقلابی مدرسه نواب شدیدا زیر نظر ساواک و نیروهای امنیتی بودند و برای جلوگیری از فعالیتها و مبارزات آنها هرگونه اعمال فشاری

بر آنها می شد. در اسنادی که از سازمان اطلاعات وامنیت خراسان به دست آمده صریحا به مبارزات و خطر روحانیت مبارز اشاره شده که در این مختصر به دو سند در این رابطه اشاره می شود.

سند شماره یک:

به فرمانداری نظامی مشهد و حومه، از سازمان اطلاعات و امنیت خراسان

پیرو خبرهای... شهربانی استان خراسان: سید عبدالکریم هاشمی نژاد، سید علی خامنه ای، علی مرادخانی ارنگیای تهرانی و طبسی از روحانیون افراطی و سابقه داری هستند که در کلیه تظاهرات اخلالگرانه و سخنرانیهای خلاف مصالح کشور دست داشته و از مخالفین درجه یک می باشند که چنانچه از اعمال اقدامات آنان جلوگیری نشود آرامش منطقه را دستخوش حوادثی ناگوار خواهند کرد. عزیمت آنان به شهرستانهای مختلف تحریک و اغتشاشهایی را در بر خواهد داشت. با در نظر گرفتن فعالیت حاد این اشخاص و دستورالعملهای صادره پیرامون رفتار با این قبیل اشخاص و جلوگیری از

ص: 231

اقدامات آنان لازم است به عمل آورند.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت خراسان. شیخان.(1)

در اسناد دیگری که مربوط به حضرت آیت اللّه خامنه ای و آیت اللّه واعظ طبسی می باشد آنان به جهت فعالیتهای ضد امنیتی علیه رژیم و اهانت به رئیس مملکت به حبس تأدیبی محکوم شده اند.

متن سند دوم که مربوط به حضرت آیت اللّه سید علی خامنه ای رهبر معظّم انقلاب است بدین ترتیب است:

از: اداره دادرسی نیروهای مسلح شاهنشاهی (دادستانی ارتش)

به: ریاست دادسرای دادگاه تجدید نظر شماره 11 مشهد

موضوع: اعاده پرونده

پیرو شماره 194 - 1/66/401 - 11ت - 21/9/50

درجه: غیر ارتشی

نام و نام خانوادگی: سید علی خامنه ای

نام پدر: سید جواد

موضوع اتهام: اقدام علیه امنیت کشور و اهانت به رئیس مملکت.

دادستان ارتش با رأی شماره 140 - 10/9/50 دادگاه تجدید نظر شماره 10 کرمان مبنی بر محکومیت نامبرده به سه ماه حبس تأدیبی با احتساب بازداشت قبلی از تاریخ 2/7/49 الی 24/10/49 و برائت مشارالیه از اتهام اهانت به رئیس مملکت موافقت نموده و به علت عدم تصویب فرجام خواهی محکوم در تاریخ 28/10/1350 به این وسیله قطعیت آن اعلام می گردد. با برگشت 193 برگ پرونده مربوطه دستور فرمایید رأی صادره اجرا و نتیجه را ضمن تنظیم و فرستادن سه برگ سجل کیفری برای محکوم اعلام دارند.

رئیس اداره دادرسی نیروهای مسلح شاهنشاهی سپهبد فخر مدرس جانشین سرلشگر طبرسی(2).

ص: 232

این اسناد و دهها سند دیگر گویای مبارزات روحانیون مبارز و طلاّب فاضل و متعهد مدرسه علمیّه نوّاب است، گر چه مبارزه و فعالیت روحانیت مبارز مختص به این مدرسه نبوده و مدارس میرزا جعفر، خیراتخان، سلیمانیه و دیگر مدارس علمیّه مشهد نیز خاستگاه روحانیون آگاه و هوشیار و مبارز بوده است، امّا در این میان نقش بارز این مدرسه بر همگان روشن است.

عکس شماره 60 - شهید هاشمی نژاد

مدیر عالی حوزه علمیّه خراسان حضرت آیت اللّه واعظ طبسی درباره جریانات سیاسی مدرسه می گویند: «در این مدرسه بود که با شخصیت انقلابی شهید نوّاب صفوی آشنا شدیم، سخنرانی حماسی وانقلابی شهید نوّاب در شمال غربی همین مدرسه در میان اجتماع طلاّب برگزارشد، سخنانی پرشور، جذاب و دلنشین، که فضای مدرسه را تسخیر کرده بود. فکر و دل و ذهن طلاّب جوان در آن جلسه در اختیار شهید نوّاب بود. آن چنان که آماده بودند به مراکز فساد حمله کنند»(1).

در مجموع، این مدرسه از جایگاه والایی برخوردار است و صدها فقیه، دانشمند، محقق، اسلام شناس و شخصیتهای برجسته علمی، فرهنگی و سیاسی تاکنون به جهان اسلام و تشیّع هدیه کرده که بسیاری

از آنان هم اکنون در زوایای مختلف این کشور اسلامی مشغول خدمت و روشنگری و هدایت جامعه هستند که ثمره مشخص و بارز آن رهبر معظّم انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه سید علی خامنه ای است. در این میان یاد روحانیون مبارزی که چه قبل از انقلاب

ص: 233

به دست عمال رژیم ستم شاهی و چه بعد از انقلاب در جبهه های نفاق وجنگ تحمیلی به فیض عظمای شهادت نایل گشتند هیچ گاه از ذهن روشن تاریخ افتخارآمیز روحانیت اصیل وانقلابی و مبارز محو نخواهد شد.

نقشه شماره 25 - نمای ایوان ورودی مدرسه نوّاب

نقشه شماره 26 - برش غربی مدرسه نوّاب

به انضمام زیر زمین احداث شده است. عملیات ساختمانی آن از سال 1364ش. با سرمایه گذاری سازمان اوقاف و امور خیریه خراسان و آستان قدس رضوی شروع و در سال 1375ش. به پایان رسید و در سالروز ولادت با سعادت حضرت فاطمه علیهاالسلامدر آبان ماه سال 1375 توسط آیت اللّه طبسی تولیت عظمای آستان قدس رضوی ضمن مراسمی افتتاح شد.

برای اجرای عملیات ساختمانی این مدرسه تاکنون سه میلیارد و هفتصد و بیست و هشت میلیون ریال هزینه شده که مبلغ سیصد و سی میلیون ریال آن را آستان قدس رضوی و مابقی آن را اداره اوقاف تأمین کرده است.

در بازسازی این مدرسه علاوه بر حفظ هنر و معماری اصیل اسلامی از معماری جدید نیز استفاده شده است. این مدرسه در مجموع تلفیقی از معماری سنتی و جدید است، به طوری که شکل ظاهری ساختمان مانند بنای قدیمی است که حیاط در وسط قرار گرفته و حجره ها در چهار سوی آن در سه طبقه قرار دارند، امّا از لحاظ نقشه داخلی

بنا و وسعت فضاهای لازم تفاوت زیادی با ساختمان قدیم دارد.

ص: 235

نقشه شماره 27 - پلان مدرسه نوّاب، طبقه همکف

ص: 236

در اصلی مدرسه داخل ایوان مرتفعی به سبک ایوان قدیمی قرار دارد که بر بالای سردر بر کاشی معرّق ابتدا نام مدرسه با خط سفید نوشته شده و سپس بر حاشیه داخلی ایوان بر کاشی معرّق با خط ثلث سفید نوشته شده «یرفع اللّه الذین امنوا منکم و الذین

اوتوا العلم درجات» در طرفین این آیه در سمت راست بر کاشی معرّق با خط ثلث سفید «یا حکیم» و در سمت چپ «یا علیم» نوشته شده است. ازاره ایوان تا ارتفاع 5/1 متر، سنگ خلج است. در طرفین در ورودی چهار تابلوی زیبا از کاشی معرّق قرار دارد. سقف ایوان با گچ سفید مقرنس کاری شده، ضمن اینکه پشت بغل ایوان نیز با کاشی معرّق تزیین شده است.

حیاط مدرسه به ابعاد 30×22 متر مربع در وسط قرار گرفته که آب نمای سنگی زیبایی به همراه چهار باغچه در چهار گوشه آن قرار دارد. ازاره و کف حیاط سنگ شده و پیشانی ایوانچه های حجره ها در طبقه اول و دوم با کاشی معرّق و استفاده از گلچین و گره

معقلی تزیین شده و اسم جلاله «اللّه» و نام حضرت علی علیه السلام با طرحهای سنتی و اسلامی در پیشانی ایوانچه ها دیده می شود. دو ایوان شمالی و جنوبی به همان سبک قدیمی از شکوه خاصی برخوردار است. در طبقه اول ایوان شمالی، دفتر تبلیغات و در طبقه دوم، تلفنخانه مدرسه قرار دارد. در حاشیه داخلی ایوان با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی سوره «علق» نوشته شده و از کاشی معرّق در قسمت پشت بغل آن به طرز زیبایی استفاده شده است.

ایوان جنوبی نیز با همان طرح سنتی قدیم مدرسه نوسازی شده که بعد از هشتی در ورودی مدرسه قرار گرفته و در طبقه دوم آن دفتر استادان قرار دارد. پشت بغل ایوان مذکور نیز با کاشی آراسته شده است. در حاشیه داخلی ایوان نیز با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی سوره «علق» نوشته شده و از نظر شکل ظاهری قرینه ایوان جنوبی است.

طبقه اول مدرسه حدود 5/1 متر از صحن حیاط بالاتر است و عموماحجره های طلاّب در این طبقه قرار دارند. به استثنای حجره های قسمت غربی این طبقه که مربوط به سازمان اداری مدرسه است طبقه دوم شامل حجره های طلاّب و مَدْرسهاست که مدرسها در قسمت جنوبی مدرسه در بالای مغازه های طرفین در ورودی قرار دارد. در

ص: 237

کل، در این طبقه تعداد 8 مدرس بزرگ و کوچک قرار گرفته است.

عکس شماره 61 - نمای درون مدرسه نوّاب بعد از بازسازی

طبقه سوم که به سبک شکسته ساخته شده از صحن حیاط اندکی عقب تر است. به همین جهت حجره های مشرف به حیاط ایوانچه ندارد، ولی فضای مناسبی مقابل حجره ها ایجاد شده است. در قسمت شرقی این طبقه، مسجد مدرسه با زیر بنای 488متر مربع قرار دارد که ازاره آن تا ارتفاع حدود 1 متر سنگ و قسمت بالای ازاره طاق

نماهای متعددی با گچ کار شده است. بر حاشیه فوقانی داخل مسجد با کاشی معرّق به خط ثلث سفید آیاتی از کلام اللّه مجید نوشته شده است.

طبقه زیرزمین نیز شامل پارکینگ، تأسیسات، تالار غذا خوری، سرویسهای بهداشتی، رختشویخانه و انبار است. ورودی پارکینگ و زیرزمین در قسمت شرقی مدرسه قرار دارد و در کل، مساحت زیر بنا و قسمتهای مختلف آموزشی، اداری و خدماتی مدرسه عبارت است از:

1 - حجره های طلاّب: 1896 مترمربع در 64 باب؛

ص: 238

2 - فضای آموزشی (مدرسها): 795 متر مربع در 8 باب؛

3 - تالار کتابخانه: 488 متر مربع؛

4 - مسجد و سالن اجتماعات: 488 متر مربع؛

5 - واحدهای تجاری: 780 متر مربع شامل 22 باب مغازه متصل به مدرسه؛

6 - امور اداری: 119 متر مربع؛

7 - طبقه زیر زمین: حدود 2703 متر مربع شامل پارکینگ، انبار، تالارغذاخوری، رختشویخانه، تأسیسات و سرویسهای بهداشتی.

عکس شماره 62 - نمای درون کتابخانه جدید مدرسه نوّاب

مراکز تحقیقات علوم اسلامی است.

در پایان هر ترم تحصیلی امتحانات کتبی و شفاهی به عمل می آید. هر سال تحصیلی به مانند مراکز آموزشی دانشگاهی شامل دو ترم می شود. برای بالا بردن سطح کیفی علمی و آموزشی طلاّب کوشیده شده از بهترین استادان حوزه و دانشگاه استفاده گردد.

هم اکنون مدرسه با نظارت شورای برنامه ریزی و مدیریّت حوزه علمیّه خراسان اداره می شود و امید می رود با توجه به وجود امکانات رفاهی و آموزشی واستفاده از برجسته ترین اساتید حوزه علمیّه و دانشگاه در مدرسه نوّاب در آینده شاهد پرورش و تربیت دانش پژوهان، استادان فاضل و مبلغان متعهد، آگاه و ممتازی در جامعه اسلامی باشیم.

عکس شماره 63 - مراسم افتتاحیه مدرسه نوّاب پس از بازسازی

ص: 241

دکاکین و املاک بر آن وقف است و پنجاه نفر طلبه در آن ساکن می باشند...».(1) نویسنده مطلع الشمس نیز این مدرسه را در زمره مدارس قدیمی بر شمرده و کتیبه سردر آن را بطور کامل ذکر کرده است.

نقشه شماره 28 - پلان مدرسه پایین پا، طبقه همکف

ص: 243

مکان نشر درس علم و آداب* دهد بر سال تاریخش گواهی

بر بالای در ورودی کتیبه ثلثی بر کاشی معرّق جای داشته که تقریبا تمام آن از بین رفته و آنچه بر جای مانده چنین است: «لَقد وفق اللّه سبحانه و تعالی لانشاء عمارة هذه المدرسة عالی حضرت مولی الاجل الامجد ملاذ الاصحاب...»(1). همچنین اشعار ذیل در داخل درگاه ورودی مدرسه نقش بسته است:

در زمان شه فرشته سپاه * شاه دین پرور سلیمان جاه

پادشاهی که در تصرف اوست* هفت اقلیم تا به اوج سَما

آصف روزگار سعدالدین* که بود مهربان به خلق خدا

هر زمان گل در آب می گیرد* پی تعمیر کعبه دلها

بهر تدریس کاروان علوم* کرده از روی اعتقاد بنا

این چنین مدرسه بهشت آیین* اندرین خاک پاک خلد آسا

الغرض ز اهتمام همَّت او* گشت چون این بهین بنا برپا

آمد از غیب این ندا عالم* بود آباد مجمع فضلا

«کتبه محمدرضا امامی 1087ق.»

اعتماد السلطنه درباره دیگر ویژگیهای هنری مدرسه چنین می نویسد:

در ایوان پشت به قبله به خط ثلث بسیار ممتاز آیه «قد نری تقلب وجهک...» و آیه «مثل الذین ینفقون اموالهم...»(2) گچبری شده و تاریخ او، فی ست و ثمانین والف است. کتیبه رو به قبله که بر کاشی نوشته شده آیه «و ما کان المؤمنون لینفروا کافة...» و آیه «اَمَّنْ هو قانتٌ انآء اللیل...» و «قل یا عبادی الذین أسرفوا...» می باشد.(3)

در پایان این کتیبه نام نویسنده به همراه تاریخ آن چنین نوشته شده است: «حَرَّره رجبعلی خادم مشهدی 1289ق.».(4)

از تحقیقات اعتمادالسلطنه چنین بر می آید که مدرسه دارای دو ایوان بزرگ و تاریخی

ص: 245

آراسته به کاشیکاری و گچبریهای نفیس و زیبایی بوده است که به علت فرسودگی در طول زمان چندین مرتبه مرمت شده و احتمالاً آخرین تعمیرات مربوط به سال 1289ق. بوده است.

5 - طلبه ها موظّفند در هر صبح و شب نیم جزء قرآن بخوانند؛

6 - در شبهای جمعه موظفند در مجموع یک جزء قرآن بخوانند و ذکر مصیبتی هم بکنند؛

7 - طلبه های ساکن در مدرسه از پنج نفر بیشتر نشوند.(1)

خان بنا شد.

تاریخ احداث مدرسه بروشنی معلوم نیست، امّا به علت آن که بیشتر فعالیت سلیمان خان در بین سالهای (1200 - 1211ق) در عهد آغا محمّد خان بوده، بخصوص که خان قاجار برای نشان دادنِ چهره دینی خود از چنین کارهایی استقبال می کرده، احتمال می رود مدرسه در همین سالها احداث شده باشد.

بنا بر سنگ نبشته ای که در قسمت راهرو مدرسه قرار داشته است مدرسه در دوره قاجار در کمال رونق و شکوفایی و دارای استادان و طلاّب فاضل بوده است.

عکس شماره 64 - نمای داخلی مدرسه سلیمانیه قبل از تخریب

ص: 252

153 نسخه خطی و بقیه چاپی بوده است.(1) البته بیشتر این آثار در تاریخ 1272ق. به وسیله نصراللّه خان پسر محمّد قاسم خان پسر سلیمان خان قاجار به کتابخانه مدرسه وقف شد.(2) در حدود سالهای 1323ق. به بعد میرزا جلال فرزند حاج میرزا احمد مدرس یزدی مدیریّت کتابخانه را بر عهده داشت.

تشکیل شد.(1) پس از فوت حاج میرزا احمد کفایی، مرحوم سید زین العابدین سبزواری امام جماعت وقت مسجد جامع گوهرشاد تصدّی مدرسه را بر عهده گرفت.

اراضی هاشم آباد و قسمتی از چاههای آن از اراضی قریه گلدسته واقع شده با حقّابه از رودخانه کرج به وسیله نهر فیروزآباد بهرام حقّابه از رودخانه کن مطابق معمول محل به

استثنای شش دانگ یک قطعه زمین مفروز از قریه مذکور به مساحت دویست و چهارده هزار و هفتصد و سی و سه متر مربع، محدوده برابر صورت تفکیکی شماره 25120-13/12/39 ثبت ری و به استثنای یک قطعه باغ مفروز از قریه مرقوم به مساحت سی و پنج هزار و پنجاه و هشت متر مربع، محدوده برابر صورت تفکیکی مورخه 20/12/39 و به استثنای هفده ساعت و یک ربع ساعت از یک صد و نود و دو ساعت قنات در گردش هشت شبانه روز و حقّابه از رودخانه کرج و کن به همان نسبت از قنات و حقّابه فوق الذکر جهت مشروب شدن زمین و باغ مورد ثبتی که از مورد وقف ثبتی و ملک طلق و اختصاصی جناب آقای مصطفی امیر سلیمانی واقف محترم است و به استثنای اعیانی خانه ها و باغات رعیتی که شماره های فرعی برای آنها تعیین و در محاط مورد وقف است، حدود مورد وقف برابر صورت تفکیکی شماره 6679-29/3/40 اداره ثبت شهر ری از این قرار است: غربا از محل اتصال شاه نهر ملک آباد با نهر فاضل آب قنات آسیا ترشنبه در امتداد نهر فاضل آب مذکور الی پل وسط جاده تهران به رباط کریم و بعد در امتداد جاده تهران به رباط کریم از غرب به شرق به

طول چهارصد و نود و یک متر تا میله خاکی کناره جاده مزبور و از این نقطه به شمال. پی

به طول چهارصد و سی و هشت متر و از این نقطه از شرق به غرب تا میله یک گلدسته که از کنار نهر شاه طره و زمین زراعتی امیرخان نصب شده به طول دویست و هفتاد و یک متر هر سه قسمت محدود است: به قطعه زمین تفکیکی سابق ملکی جناب آقای مشیرالسلطنه شمالا از میله یک گلدسته به خط مستقیم مفروض (مفروز) الی میله دو گلدسته منصوبه در کنار نهر زراعتی شاه طره به طول یک صد و بیست و شش متر و از آنجا در امتداد نهر زراعتی مذکوره الی میله سه گلدسته منصوبه در کنار هر پنج قنات شاه

طره و در امتداد نهر قنات شاه طره که از شمال به موازات دیوارهای باغات شاه طره جریان دارد تا برابر دیوار شرقی باغ مشهور به باغ کربلائی اصغر و از آنجا در امتداد

دیوار شرقی باغ کربلائی اصغر به طول نود و شش متر و از نقطه مذکور در امتداد دیوار جنوب باغ کربلائی اصغر به طول هشتاد متر از این نقطه در امتداد کوچه باغات به طرف

ص: 256

جنوب به طول یک صد و سی و چهار متر و بعد در امتداد دیوار جنوبی باغ تفکیکی سابق که در امتداد جاده رباط کریم می باشد تا محل تلاقی آن تا پل منصوبه در روی رودخانه کن به طول دویست و شصت متر این چهار قسمت اخیر محدود است به قطعه تفکیکی سابق باغ سی و هشت هزار و سیصد و شصت متری آقای مشیرالسلطنه و از این نقطه در امتداد رودخانه کن الی درّه آب برده که مقابل انتهای شرقی باغات شاه طره در مجاورت مادرچاههای قنات خمار آباد که به رودخانه مذکور می ریزد و محدود است به رودخانه کن که ماورای آن اراضی گلدسته شماره سی و سه می باشد، شرقا از انتهای حدّ شمالی در امتداد رودخانه کن الی میله یک شاه طره محدود است به رودخانه کن که ماورای آن مزرعه خرد ریزه از مزارع چهار دانگه به شماره 26 اصلی می باشد جنوبا از انتهای حدّ شرقی در امتداد خط مستقیم مفروض (مفروز) الی میله دو، میله سه و میله چهار منصوبه در کنار مرز و از آنجا در امتداد مرز الی نهر زراعتی و مشجّر مهران آباد در امتداد نهر مذکور الی محل انصراف آن و از آنجا به خط مستقیم مفروض (مفروز) الی میله پنج منصوبه کنار نهر زراعتی شاه طره در امتداد نهر زراعتی مذکوره الی منگل قنات مهران آباد در امتداد نهر مشجّر مهران آباد الی پل روی جادّه مهران آباد و در امتداد نهر مهران آباد تا میله شش کناره جاده ده عباس محدود است به اراضی قریه مهران آباد شماره شصت و پنج و از آنجا (جنوب غربی) در امتداد مرز الی میله هفت و میله هشت و میله نه و میله ده منصوبه کنار نهر زراعتی شاه طره به طول های یک صد و بیست و پنج و دویست وهشتاد و شش و دویست و هشتاد و پنج و دویست ونود متر ودر امتداد نهر زراعتی شاه طره ممتد از جنوب به شمال الی میله یازده، واز جنوب شرقی به شمال غربی در امتداد مرز الی میله دوازده منصوبه کنار نهر زراعتی به طول دویست و شصت و دو متر و از آنجا در امتداد نهر زراعتی الی ابتدای حد غربی محدود است و به اراضی قریه ملک آباد شماره سی و نه اصلی حقوق ارتفاقی وقوع حلقه چاههای سه رشته قنات دایر و فرهنج یک رشته آن و چاههای یک رشته قنات مهران آباد از اراضی ملک مورد تفکیک گواهی شده و جاده مهران آباد و جاده ده عبّاس و جاده صحرای شور و جاده تهران به رباط کریم از ملک مورد تفکیک عبور می نماید و برای دو قطعه تفکیکی سابق که عبارت است از یک قطعه باغ و یک قطعه زمین فوق الذکر حق مجراب آب و حقّ

ص: 257

العبور از اراضی مورد تفکیک گواهی می شود که متولّی وقف باید عایدات آن را به شرح زیر به مصرف برساند:

اولاً: بعد از وضع مخارج و تعمیرات متعلّقه زراعت و تبدیل و تحدید مصالح الاملاک و تنقیه قنوات و لاروب جداول و انهار و سایر ضروریّات و حقّ التولیه و حقّ مدرّس آنچه

منافع و عوائد اضافه آمد متولّی وقف باید اضافه عایدات را به مدرّس امیر سلیمان خان قاجار واقع در شهرستان مقدّس مشهد ارسال دارد که ایشان صرف مخارج طلاّب علوم دینیّه و محصّلین مدرسه مزبور از تهیّه فروش و روشنایی و مواجب خدّام و تعمیرات ضروری مدرسه و اخراجات متعلقه به مدرسه مسطوره اولی تا اولی علی قدر مراتبهم نماید.

دوم: یک دهم از مداخل و منافع عین موقوفه (پس از وضع مخارج ضروری) اختصاص و تعلق خواهد داشت به مدرّس مدرسه مزبوره که متولّی وقف باید عینا تسلیم مدرّس مدرسه نماید و یک دهم هم حقّ التولیه متولّی وقف خواهد بود.

سوم: تولیت وقف مادام العمر واقف با خود واقف چنانچه خدای نخواسته داعی حق را لبیک گفت با آقای مهندس علیرضا امیر سلیمانی فرزند محترم واقف خواهد بود و بعد از ایشان با ارشد اولاد ذکور تحصیل کرده و مسلمان آقای مهندس علیرضا امیر سلیمانی نسلا بعد از نسل خواهد بود.

چهارم: متولّی وقف حقّ دخالت به کلیّه امور مربوطه وقف از داد و ستد و رتق و فتق و نظم و نسق و اجاره و استیجار عین موقوفه خواهد داشت. حق ّاجاره دادن بیش از سه سال ندارد و بنابراین متولّی وقف باید پس از وضع مخارج ضروری ملک مورد وقف یک دهم از بقیه منافع و عایدات را به مدّرس مدرسه ارسال و تحویل نماید و یک دهم شخصا بابت حق التولیه برداشت نماید و آنچه بماند به مدرّس مدرسه مرقوم ارسال دارد که مدرس مدرسه به شرح بالا صرف مخارج مدرسه نماید. چنانچه در مورد وقف مخارج ضروری پیش آید که بایستی کل منافع و عواید صرف مخارج ضروری مورد وقف بشود. متولّی وقف باید کلیه منافع و عواید را صرف مخارج خود موقوفه نماید و پس از دایر و آباد شدن ملک موقوف متولّی وقف باید به شرح بالا رفتار و عمل نماید. مورد وقف به اقرار متولّی به تصرف وقف در آمده است و صیغه شرعیّه جاری شد و

ص: 258

برای أخذ حق الثبت مورد وقف به مبلغ چهارصد هزار ریال تقویم شد. توضیح آن که مساحت سه هزار و سیصد و دو متر مربع تقریبی فاصله بین دیوار جنوبی باغ با جاده تهران به رباط کریم جزء باغ است واز مورد وقف خارج است. بتاریخ سوم مرداد ماه هزار و سیصد و چهل شمسی برابر با یازدهم صفر سال هزار و سیصد و هفتاد و یک قمری محلّ امضاء اثر انگشت سبابه راست مصطفی امیر سلیمانی.(1)

موقوفات و سایرعواید این مدرسه در سال 1303ق. سالانه 90 تومان و در سال 1350ش. حدود 20 هزار تومان گزارش شده است.(2)

عکس شماره 65 - سنگ موقوفات مدرسه سلیمانیه

ص: 260

عکس شماره 66 - نمای جنوبی مدرسه سلیمانیه پس از احداث

عکس شماره 67 - سردر ورودی مدرسه زیبای سلیمانیه بعد از بازسازی

ص: 261

عکس شماره 68 - آیت اللّه محمد عکس شماره 69 - حضرت

واعظ زاده خراسانی آیت اللّه العظمی سیستانی

عکس شماره 70 - مرجع عالیقدر شیعه آخوند خراسانی

ص: 262

عکس شماره 71 - تعدادی از شهدای مدرسه سلیمانیه

تعداد طلاّب مدرسه در حدود سال 1351ش. نزدیک 40 نفر ذکر شده است. فریزر که حدود سال 1237ق. از این مدرسه بازدید کرده تعداد طلاّب را 15 تا 20 نفر برشمرده است.(1) این کاستی و فزونی آمار طلاّب در تمام مدارس مشهد وجود داشته است. زمانی مدرسه در اوج رونق علمی و گاه دیگر، بر اثر برخی عوامل اجتماعی و سیاسی، دچار رکود شده است. امّا بدون تردید بنا بر اسناد موجود در زمان سلیمان خان و محمّد قاسم خان این مدرسه محل تحصیل طلاّب فاضل و مستعد زیادی بوده است. همچنین در زمان تولیت میرزا احمد کفایی این مدرسه از فعالیتهای علمی و مذهبی زیادی برخوردار بوده و شخصیتهای زیادی در آن وجود داشته اند.(2)

ص: 263

عکس شماره 72 - برخی دیگر از شهدای مدرسه علمیه سلیمانیه

ص: 264

کمیل لاتأخذ الا عنّا تکن منّا» و بر اسپرهای آن نیز حدیثی از امام صادق علیه السلام در فضیلت علم نوشته شده بود.(1)

این مدرسه در سالهای اخیر از لحاظ تربیت و پرورش طلاّب فاضل و برنامه ریزی منظم آموزشی و تربیتی یکی از مدارس نمونه حوزه مشهد به شمار می رفت. حجت الاسلام وفایی آخرین سرپرست مدرسه در این باره چنین می گوید:

در طول سال به طور متوسط 25 استاد در مدرسه به تدریس اشتغال دارند، گاه این تعداد به 32 نفر بالغ می شود و هیچ وقت کمتر از 15 استاد نداشته است،... مدرسه بر این نکته تأکید دارد که باید از کلاس 20 نفری، حدود 15 نفر از درس استاد راضی باشند، گزینش استاد در مدرسه به گونه ای بوده است که در حد توان بهترین ها جذب شوند.(2)

برخی از استادان این مرکز علمی عبارت بودند از: حجج اسلام سائلی، ربانی، ناصری، مسعودی، مقدادی، باقری، رجایی، جانباز، صرافان، رضوانی، هاشمی.

مسؤولان مدرسه در کنار امر تعلیم و تربیت طلاّب هیچ گاه از آشنا کردن آنان با مسایل اجتماعی و سیاسی غافل نبودند. در همین راستا فعالیتهای اجتماعی، مذهبی و سیاسی از اهمیت خاصی برخوردار بود، به گونه ای که این مدرسه در طول هشت سال دفاع مقدس یکی از فعالترین مراکز بسیج نظامی را در بین مدارس علوم دینی مشهد به خود اختصاص داده بود، و در این راه شهدای عالیقدری نیز به جامعه تقدیم کرد.

پیش از تخریب مدرسه در سال 1378ش. حدود 90 طلبه در مدرسه سکونت داشتند که از برنامه های آموزشی و تربیتی مدرسه - دوره مقدمات تا اتمام لمعتین - بهره مند می شدند. شرکت همه طلاّب در امتحانات منظم و مرتبی که از سوی واحد آموزش مدرسه برگزار می شد الزامی بود(3).

سرانجام، این مدرسه علمیّه پس از دو قرن فعالیت علمی، فرهنگی و پرورش صدها دانشمند و دانش پژوه در سال 1378ش. به علت قرار گرفتن در طرح جامع حرم مطهّر

ص: 266

رضوی تخریب شد و در حال حاضر در مکان دیگری مدرسه ای بزرگ با امکانات لازم آموزشی و رفاهی به جای آن در حال احداث می باشد.

عکس شماره 73 - بسیج مدرسه سلیمانیه زیر نظر تیپ امام صادق علیه السلام

ص: 267

نبوده است. سرانجام فریزر که در سال 1237ق. همزمان با دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار به مشهد مسافرت کرده درباره این مدرسه چنین می نویسد: «مدرسه عبدل خان که حالا خالی از طلبه است(1)».

عکس شماره 74 - استاد شهید مطهّری

عالمان و فقیهان گرانقدر و برجسته ای در این مدرسه به بحث و تدریس مبادرت ورزیده اند که از آن میان حاج شیخ محمّد قوچانی معروف به حاج شیخ کبیر، استاد فرزانه علی اکبر بنی هاشمی، استاد بزرگ معارف شیخ هاشم قزوینی و متفکر بزرگ معاصر شهید مرتضی مطهّری از افتخارات این مدرسه به شمار می آیند.

دست نیست. بنا بر قول نویسنده منتخب التواریخ در سال 1297ق. تعمیرات اساسی و گسترده ای در ساختمان مدرسه انجام شده است.(1) احتمالاً این آخرین تعمیر و مرمت اساسی بوده که در مدرسه انجام شده و چنانچه در سالهای بعد تعمیر یا مرمتی در مدرسه صورت گرفته محدود و بسیار اندک وجزئی بوده است. حضرت آیت اللّه خامنه ای درباره یکی از این تعمیرات می نویسند: «10 سال پیش قسمتی از آن مرمت و تجدید شد»(2). با توجه به تاریخ تألیف کتاب معظّم له (1346ش.) این تعمیر باید حدود سال 1336 انجام شده باشد.

بیوتات متبرکه کرده، قسمت دیگر از آن زمین قناس که پشت زاویه غربی صحن نو و نسبتا وسیعتر بود پس از ساختمان صحن نو به دستور شاهزاده علی نقی میرزا «حجه السلطان» فرمانفرمای خراسان پسر فتحعلی شاه قاجار به نام مدرسه علی نقی میرزا ساختمان گردید.(1)

ملا محمّد هاشم خراسانی در منتخب التواریخ درباره این مدرسه می نویسد:

مدرسه علی نقی میرزا جنب رواق مطهّر پایین پای مبارک و علی نقی میرزا از پسرهای فتحعلی شاه بود و تاریخش در دست نیست و فعلاً عنوان مدرسه بودن هم ندارد(2).

از سمت غرب به رواق دارالعزّه و از شرق به حجره های صحن نو و از شمال به دار السرور و از جنوب به دار الزهد متصل است.

عکس شماره 75 - رواق زیبای دارالذّکر

نویسنده شمس الشموس در این باره چنین می نویسد:

در سال 1343 خورشیدی جهت توسعه جا برای زوّار به دستور تیمسار امیر عزیزی نایب التولیه، آسایشگاه پاسداران، از سالن غربی تحتانی به مدرسه علی نقی میرزا به اتاق فوقانی آن که در تصرّف کتابخانه بود انتقال یافت. آسایشگاه مزبور را که سه درگاه و در بزرگ به فضای مدرسه داشت و طول آن بیش از 11 متر وعرض آن جدای شاه نشین های جانبی 3 متر و 12 سانتیمتر و ارتفاع [آن] 4 متر و 35 سانتیمتر بود، تعمیرات اساسی و آینه کاری زیبایی شد؛ فرش کف و ازاره آن را سنگ مرمر زیبایی کرد، سه چهل چراغ برقی آویخته در آن سرداب هایی در سه طبقه جهت دفن اموات ساخت، گذشته از آن که مبالغ هنگفتی بابت حق الدفن عاید آستان قدس می گردد، رواق زیبایی شده به دار العزّه موسوم گردید. در سال 1343ش. پس از ساختمان

ص: 274

دار العزّه به دستور سپهبد امیرعزیزی نایب التولیه، فضای مدرسه علی نقی میرزا را با تیر آهن و بتون آرمه مسقّف نموده، سقف آن را مقرنس کاری نمودند، مشغول آینه کاری سقف گردید، دیوارهای چهار طرف آن سنگ مرمر عالی کرده مشغول کاشیکاری زیبا بودند که نایب التولیه تغییر نمود. سپهبد نادر باتمانقلیچ به نیابت تولیت منصوب شد. اتمام آینه کاری سقف و کاشی کاری دیواره مدتی راکد ماند. در اواخر دوره وی آینه کاری سقف شروع ولی به اتمام نرسید. پس از ورود پیرنیا، نایب التولیه جدید در سال 1346ش. آینه کاری مقرنس سقف به اتمام رسید. کاشیکاری معرّق ممتاز دیوارها که ضمن آن اخبار و روایات صحیحه منقوش گردیده است پایان یافت و دار الذکر موسوم گردید(1).

عکس 76 - آیت اللّه فقیه سبزواری

این رو پس از جلب رضایت مسؤولان آستان قدس طرح احداث مدرسه را آغاز کرد. پس از احداث ساختمان مدرسه طلاّب علوم دینی فقط می توانستند از حجره های طبقه دوم آن استفاده کنند، زیرا حجره های طبقه اول و صحن حیاط اختصاص به دفن اموات داشت. این مدرسه سالها محل درس و بحث طلاّب و دانش پژوهان علوم حوزوی بود و مدیریّت آن را آیت اللّه میرزا حسین فقیه سبزواری برعهده داشت که خود سالها در مَدْرس طبقه اول آن به تدریس می پرداخت. از آنجا که این مدرسه و به تعبیری باغ رضوان قسمتی از مجموعه اماکن متبرکه رضوی محسوب می شد دارای موقوفه ای نبود.

2 - مدرسه قدمگاه

مکان دقیق این مدرسه معلوم نیست و احتمالاً همان مدرسه ای است که برخی تاریخ نگاران آن را نزدیک چهار باغ مشهد دانسته اند. صاحب مطلع الشمس در این باره

می نویسد: «ظاهرا [این مدرسه] جنب چهار باغ بوده که ملاّ محمود نیشابوری که در خطاطی و قطعه نویسی ید بیضایی داشته مدتی در آن مدرسه زندگی می کرده»(1). هم او در بیان شرح حال ملاّ محمود نیشابوری می گوید: «محمود نیشابوری اهل فن خط، مولانا را ثالث میر علی و سلطانعلی می دانند... در مشهد مقدس توطن اختیار کرد و در مدرسه قدمگاه که در جنب چهار باغ آنجا واقع است منزل گزید»(2).

از سخنان صاحب مطلع الشمس چنین بر می آید که این مدرسه در محله چهار باغ مشهد قرار داشته است و جزو مدارس مهم و آباد مشهد به شمار می رفته است، که احتمالاً در دوره صفویّه، به هنگام سلطنت شاه طهماسب اول (984-930ق) ساخته شده است.(3) این مدرسه تاریخی در هنگام حکومت نادرشاه وضعیتی نابسامان دارد و به شدت مورد بی مهری و بی احترامی حکومت وقت قرار می گیرد و تا زمان حکومت فتحعلی شاه که فریزر جهانگرد انگلیسی از آن بازدید می کند با همان وضعیت ویران باقی می ماند تا اینکه احتمالاً پس از یک دوره پریشانی و رکود در اواخر دوره قاجار به

کلی تخریب می شود به طوری که هیچ اثری از آن باقی نمی ماند. متأسفانه هیچ گزارشی از وضعیت آموزشی، معماری و علما و دانش پژوهان مدرسه در آن سالها موجود نیست.

3 - مدرسه سبزواریها و مهدی خان

نویسنده مطلع الشمس در ضمن بر شمردن مدارس علمیّه مشهد از این دو مدرسه نیز نام می برد(4) ولی دیگر تاریخ نگاران هیچ اشاره ای به چنین مدارسی در مشهد نکرده اند.

ص: 282

ممکن است این گونه مدارس غیر معروف در مکانی استیجاری یا منازل برخی از استادان وعالمان به صورت مقطعی تأسیس و سپس به عللی تعطیل شده باشند که تعداد چنین مدارس مقطعی کم نمی باشد. گاه در منزل استاد یا عالمی درس خاصی گفته می شود و به مرور زمان به نام خاصی مشهور می گردد و پس از اینکه به علل گوناگونی درس استاد تعطیل می شود نام آن مدرسه نیز از یاد می رود.

4 - مدرسه حاجی حسین

از این مدرسه فقط فریزر جهانگرد انگلیسی نام برده است، وی درباره این مدرسه می نویسد:

«مدرسه حاجی حسین که چند باب دکان وقف آن است و طلبه آن معدود است(1)». احتمالاً منظور فریزر، مدرسه معروف حاج حسن بوده است که اغلب تاریخ نگاران از آن نام برده اند و اصولاً مدرسه ای به این نام در مشهد وجود نداشته است. (بعید نیست این

مدرسه نیز از نوع مدارس علمیّه مقطعی که پیشتر گذشت بوده باشد).

5 - مدرسه امیر ناصری

خانیکوف جهانگرد روسی که در سال 1236ش. به مشهد مسافرت کرده در بیان شرح حال مدارس علمیّه مشهد از مدرسه ای به نام امیر ناصری نام می برد(2) که دیگر مورخین از آن نامی نبرده اند.

6 - مدرسه ایرناطاز و بولهزر

هوتوم شیندلر مهندس انگلیسی که در سال 1261ش. برای احداث خطوط تلگراف مشهد - تهران به مشهد سفر کرد در سفرنامه خود از این دو مدرسه نام می برد(3) و تاریخ ساخت آنها را نیز سال 1019ق. می نویسد. امّا از آنجا که در هیچ یک از منابع تاریخی

ص: 283

نامی از این دو مدرسه برده نشده است واز سوی دیگر اسامی آنها نیز نامأنوس می باشد، به نظر می رسد این دو مدرسه مربوط به شهر مشهد نیست و با توجه به نامهای ترکی آنها احتمالاً متعلق به مناطق دیگر ایران است که شیندلر از آنجا عبور کرده است.

7 - مدرسه امیر سیّدی

اعتمادالسلطنه در شرح وقایع سال 904ق. در توضیح درگیری و جنگی که بین امیران و سرداران سلطان حسین بایقرا و محمّد حسین میرزا فرزند وی در شهر مشهد روی می دهد درباره متحصن شدن امیران سلطان حسین در این مدرسه می نویسد: «امراء مذکور وقتی که به مشهد رسیدند محمّد حسین میرزا هم به آنجا ورود کرد... با جمعیتی که همراه داشت بر امرا حمله برده آنها در باغ و عمارت شاهرخی و مدرسه امیر سیدی متحصّن شدند»(1).

ناگفته نماند که برخی از تاریخ نگاران معتقدند که مدرسه دو در همان مدرسه امیر سیّدی می باشد(2) که درست به نظر می رسد. زیرا چنین مکانهایی در اعصار و قرون گوناگون به عللی تغییر نام می دهند، چنان که مدرسه دو در، ابتدا به مدرسه یوسف خواجه مشهور بوده، سپس به دو در و شاید هم زمانی به لحاظ آن که امیر سیّدی در این مدرسه مدفون است، به این نام معروف شده باشد.

8 - مدرسه امیر ولی بیک

نویسنده بدایع الوقایع تنها فردی است که از این مدرسه در سفری که در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا به مشهد داشته نام می برد(3) و در منابع دیگر از این مدرسه ذکری به میان نیامده است. نویسنده کتاب تاریخ شهر مشهد درباره این مدرسه چنین می نویسد:

احتمالاً منظور از امیر ولی بیک، امیر مبارز الدین محمّد ولی بیک مشهور بوده

ص: 284

است. اگر چه در حال حاضر چنین مدرسه ای در مشهد وجود ندارد یا تغییر نام یافته است.(1)

9 - مدرسه امام رضا علیه السلام

برخی تاریخ نگاران در زمره مدارس مشهد از مدرسه امام رضا علیه السلام نیز نام برده اند.

نویسنده تاریخ شهر مشهد در این باره چنین نگاشته است: «مدرسه امام رضا علیه السلام در جنب قتلگاه و متعلق به دوره شاه عباس اول بوده وبعد از زلزله مرمّت شده(2)».

10 - مدرسه میر افضل

مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی رضوان اللّه علیه در کتاب اعلام الشیعه قرن یازدهم هجری (ج 11، ص 584) در شرح حال ملک احمد تونی گوید: «نسخه ای از تهذیب المنطق را به خط او دیدم که در سال 1014 تحریر کرده بود و در آخر آمده که در مدرسه میر افضل واقع در مشهد رضوی انجام گرفت و ملک احمد تونی از طلاب میر افضل بوده است.»(3)

11 - مدرسه مهتر جمال

از مدارس تاریخی مشهد مقدس که قبل از احداث فلکه حرم مطهّر توسط رضاشاه در نزدیکی اماکن متبرکه قرار داشته است. از این مدرسه تنها همین قدر می دانیم که یکی

از عالمان مشهد به نام فرج بن عبداللّه در قرن یازدهم در آن مشغول تحصیل بوده است.(4)

ص: 285

ص: 288

جدید چنین مواردی کمتر وجود دارد، از این رو بر آن شدیم در تألیف این بخش روشی متناسب با ویژگیهای مدرسه های جدید با حفظ هدف اصلی برگزینیم. در همین راستا برخی عنوانهای گذشته حذف و عناوین جدیدی متناسب با بحث جایگزین شد.

ناگفته نماند که بررسی و مطالعه مدرسه های جدید دشواریهای خاص خود را به همراه داشت؛ چه بسا برای تحقیقات میدانی و مصاحبه با مدیر یا سرپرست مدرسه ای لازم بود بارها مراجعه شود و در نهایت نتیجه مطلوب و مورد نظر حاصل نشود، که این همه به علت تازگی و نو بودن چنین تحقیقات گسترده و کاملاً علمی بود.امّا علاقه و عشق

به دانستن پیشینه تاریخی و وضعیت کنونی مدرسه هایی که سالها مکان دانش اندوزی، بحث و تدریس استادان، عالمان وفقیهان عالی قدری بود مانع دلسردی و باعث امیدواری بیشتر نگارنده می شد.(1)

ص: 290

برای دیگران ماهیانه 200 ریال است(1).

به رغم این که در سایر مدارس مشهد در آن زمان امتحانات منظّم و با برنامه ای وجود نداشت در این مدرسه امتحانات منظم و مرتّبی به صورت ماهانه به عمل می آمد و افرادی که از نمره 15 بیشتر می گرفتند از امتیازات ویژه ای برخوردار می شدند. از شرایط مهم مدرسه تحصیل طلاّب در چهار رشته فقه، حدیث، کلام و تفسیر می باشد و واقف شرط کرده که طلاّب در سایر رشته های مرسوم مانند ادبیات، اصول و فلسفه یا رشته های علوم جدید تحصیل نکنند. البته تنها درسی که در مدرسه برگزار می شود درس اصول عقاید یا کلام است و طلبه ها برای فراگیری دیگر علوم حوزوی در انتخاب استاد و حوزه علمی، آزاد هستند.

موقوفات

موقوفات مدرسه به 2 دربند مغازه واقع در خیابان دریادل منحصر است که توسط فرد نیکوکاری به نام کاظم عظیم زاده وقف مدرسه جعفریّه شده است. بخشی از بودجه این مدرسه توسط این موقوفه و قسمتی نیز به وسیله متولّی آن تأمین می شود.

نموده به فروش برساند و مکان دیگری خریداری و فورا وقفنامه برای آن تنظیم نماید(1).

پس از نوسازی مدرسه در سال 1371، مجددا طلاّب برای فراگیری علوم اسلامی در آن مشغول تحصیل شدند. هم اکنون 30 طلبه در مدرسه ساکن هستند و از امکانات آن استفاده می کنند. انتخاب استاد ومکان درس برای طلبه ها آزاد است ولی تمام طلبه های مدرسه موظّف هستند در امتحانات مرتبی که بصورت ماهانه برگزار می شود شرکت کنند.

ص: 294

تأسیس اولین مدرسه علمیّه توسط آن مرجع گرانقدر در سال 1345ش. به نام مدرسه آیت اللّه میلانی انجام گرفت که از مدیریّت و برنامه ریزی آموزشی و تربیتی درخور توجّهی برخوردار بود. در آن هنگام هیچ کدام از مدارس مشهد از چنان برنامه منظم و دقیقی برخوردار نبودند. به مناسبت تأسیس این مرکز علمی، فرهنگی و اسلامی اشعار فراوانی سروده شده است که در این مختصر، تنها به چند بیت از قصیده ای عربی، سروده خطیب عبد الاعلی الظالمی از ارادتمندان آیت اللّه میلانی در نجف اشرف بسنده می کنیم:

فی صبرکم قد بلغتم منتهی الارب* والقصد یدرکه من جدّ فی الطّلب

والمجد بالجدّ لا باللهو واللعب* والفضل بالعلم لابالمال والنسب

والناس موتی و لکن الحیاة لمن* قد ارتوی من عین العلم بالعذب

ما ادرک المجد الا خیر مجتهد* (هادٍ) الی الخیر لا للشرّ والکذب

ما شرفت فیه(میلان) بمفردها* فلا وایران من ناءٍ و مقترب(1)

این مرکز علوم اسلامی شیعه با برنامه ریزی و تعیین مراحل و مدارج وتفکیک رشته ها و تخصصهای حوزوی از سطح علمی و آموزشی بالایی برخوردار بود و محصلین و طلاّب با توجّه به برنامه آموزشی اساسی که از قبل تنظیم شده بود، موظّف به سپری کردن 14 دوره آموزشی از مقدمات تا سطوح عالی - که هر دوره آموزشی حدود یک سال به طول می انجامید - بودند تا پس از سپری کردن مراحل مذکور در صورت تمایل، با توجه به ذوق و استعداد خود، در یکی از دو مدرسه تخصصی امام صادق(ع) (ویژه فقه و اصول) و مدرسه عالی حسینی (ویژه تبلیغ وارشاد) به تحصیل ادامه دهند.

ص: 296

عکس شماره 78 - حضرت آیت اللّه العظمی میلانی در جمع اساتید و طلاب مدرسه

دارای امکانات مورد نیاز طلبه ها - حتی میز، نیمکت وتخته سیاه(1) - بود.

8 - دوم سطح عالی، شامل: دروس مکاسب، رسایل، تعادل و تراجیح، تفسیر جوامع، شرح تجرید، املاء عربی، آیات الاحکام و بررسی ادیان.

9 - سوم سطح عالی، شامل: دروس مکاسب، رسایل، شرح تجرید، تفسیر، بررسی ادیان، املاء عربی .

10 - چهارم سطح عالی، شامل: درسهای کفایة الاصول، تفسیر، مکاسب، بررسی ادیان

و شرح تجرید.

11 - پنجم سطح عالی، شامل: درسهای کفایة الاصول، تفسیر، خارج فقه و آیات الاحکام.

پس از پایان سطوح عالی طلاّب با توجه به علاقه و استعداد خود در یکی از دو رشته فقه و اصول یا تبلیغ و ارشاد ادامه تحصیل می دادند که مدارس تخصصی برای آنها در نظر گرفته شده بود.

از ویژگیهای مهم آموزشی و تربیتی مدرسه این بود که تمام طلبه ها موظّف به انجام مباحثه و مطالعه در زمان معیّنی از شبانه روز بودند و کلیّه کلاسهای آموزشی و امتحانات

در تمام مقاطع مقدمات، سطوح اولیه و سطوح عالی به صورت مرتّب و منظّم برگزار می شد و هر یک از محصّلان دارای کارنامه مخصوص بودند، از این رو در پایان سال تحصیلی به طلبه ها و دانش پژوهان کوشا و ممتاز جوایزی اهدا می شد.

برنامه ریزی دقیق به همراه نظم اداری و آموزشی و امتحانات به موقع و اهتمام و اصرار حضرت آیت اللّه میلانی بر تشویق و تحریض طلبه ها برای فراگیری علوم اسلامی باعث شد که حدود یک پنجم از روحانیان و طلاّب آن زمان حوزه علمیّه مشهد که حدود 650 نفر می شدند جذب مجموعه مدارس تأسیس شده توسط ایشان شوند. هم اکنون بسیاری از طلاّب آن مدارس در شمار استادان و بزرگان حوزه علمیّه مشهد هستند.

به رغم این که مدرسه دارای موقوفه خاصی نبود ماهانه کمک هزینه ای برحسب مدارج علمی محصّلان که در آن زمان مبلغ آن بین 15 تا 30 تومان بود پرداخت می شد. در طول سال بویژه در روزهای عید و وفیات مذهبی مراسم ویژه ای با حضور عالمان، فقیهان، استادان، طلاّب، روحانیان برجسته و اقشار مختلف مردم در مدرسه برگزار می شد. گاهی این مراسم با جشن عمّامه گذاری تعدادی از طلاّب مدرسه همزمان بود.

ص: 299

عکس شماره 79 - مراسم عمامه گذاری مدرسه آیت اللّه میلانی

از استادان برجسته و معروف این پایگاه بزرگ علم و فرهنگ اسلامی می توان به این افراد اشاره کرد: علی مشکینی، ابوالقاسم روحانی، شیخ محمّد نصراللهی واعظ، رجبعلی رضا زاده، عباسپور، صالحی، ذاکری، اسلامی، حجت هاشمی، آهنیان، بنی هاشمی، امینی، اختری، فاضلی، محامی، فاضل حسینی میلانی و محمّد میلانی.

ریاست مجموعه مدارس آیت اللّه میلانی تا هنگام رحلت آن مرجع عظیم الشأن (1395ق) بر عهده خودشان بود، گر چه از طرف ایشان آقایان دکتر فاضل، استاد عمید، حاج آقای فضل و حاج محمّد حسین ایمانی تصدی و سرپرستی امور داخلی مدرسه را به ترتیب عهده دار بودند.

در کتابخانه مدرسه از کتابهای آن که بیشتر به زبان عربی و در زمینه علوم اسلامی و حوزوی بود، استفاده می کردند. کتابخانه به صورت قفسه بسته اداره می شد و مسؤولیت آن را حجت الاسلام تقی زاده برعهده داشت. کلیّه کتابهای آن چاپی و فاقد نسخه های خطی بوده است.(1)

صادق علیه السلام، (ویژه رشته فقه و اصول) در زمره این مدرسه هاست.

حضرت آیت اللّه میلانی با کوله باری از تجربه، تلاش و جدیّت علمی و اندیشه های روشن و نو در صدد بود که طلاّب جوان از طریق تلفیق نظام سنّتی حوزه با شیوه های جدید، بتوانند به شکل مطلوب و کامل تری از استعدادهای ذاتی خویش استفاده کنند. معظّم له همچنین بر این اعتقاد بود که پسندیده است هر طلبه ای بر پایه استعداد و علاقه

خود رشد و پرورش یابد، تا به نتایج بهتری دست یابد. از این رو براساس همین طرز تفکر و اندیشه نو، آیت اللّه میلانی مدرسه تخصصی امام صادق علیه السلام را پس از تأسیس

مدرسه مقدماتی بنیان نهاد.

عکس شماره 80 - مدرسه امام صادق علیه السلام، نمای درونی

ص: 303

ابراهیم علم الهدی، سید جلال الدین آشتیانی، ابوالقاسم روحانی، سید ابراهیم حجازی، محمّد نصراللهی، قاضی زاده، رجائی شاهرودی، سید عباس صالحی، مهدوی دامغانی، یعقوب واعظی، رضازاده، مشکینی، فاضل میلانی، محامی، سادات حسینی، اعتمادی، حاجی آبادی، عباسپور، سبحانی، ساجدی، علیزاده، حسینی، عابدی، ایروانی، زوّاری، دِهِشت، جاهدی، سید محمّد علی میلانی و... .

تعداد طلاّب ساکن مدرسه حدود 25 نفر می باشد ولی بیش از 500 نفر برای استفاده از کلاسهایی که در رشته های مختلف علوم اسلامی در این مرکز آموزشی بر پا می شود، به این مدرسه مراجعه می کنند.

هم اکنون امتحان خاصی در این مدرسه برگزار نمی شود و طلاّب موظفند در امتحانات عمومی حوزه علمیّه مشهد شرکت کنند.

ص: 306

اعزامی به مناطق دور و نزدیک استان به عهده واحد تبلیغ مدرسه بود.

این مدرسه در زمینی به مساحت حدود 700 متر مربع ساخته شده و شامل دو ساختمان است که در سمت شمال و غرب آن بنا شده است. ساختمان شمالی دارای زیرزمینی به ابعاد 4×6 متر مربع است. در طبقه همکف نیز تعداد دو مدرس به ابعاد 5×6 متر مربع قرار دارد. ساختمان غربی در دو طبقه احداث شده که در طبقه اول آن یک مَدْرس به ابعاد 8×4 مترمربع و کتابخانه مدرسه به ابعاد 4×4 مترمربع قرار دارد. در طبقه دوم ساختمان مذکور تعداد چهار مَدْرس به ابعاد مختلف قرار گرفته است.

حیاط مدرسه با آب نمای بزرگی به همراه چند باغچه مشجر و گل کاری شده در سمت جنوب و شرق بنا قرار دارد. نمای داخل و خارج ساختمانهاآجر ساده است که هیچ گونه تزئین و آرایه هنری خاصی در آن به چشم نمی خورد.

عکس شماره 82 - استاد سید محمّد موسوی نژاد

ص: 312

شخصی طلاّب ثبت شود.

تن از روحانیان آگاه و مبارز حوزه علمیّه مشهد بوده است. بسیاری از حرکتهای روشنگرانه و فعالیتهای ضد حکومت پهلوی در این مدرسه برنامه ریزی می شد و به علّت همین فعالیتهای ضد رژیم طاغوت بارها مدرسه مورد هجوم مزدوران و مأموران ساواک قرار گرفت و تعداد زیادی از روحانیان و طلاّب هربار دستگیر و مورد آزار و شکنجه قرار گرفتند. در همین راستا شهیدان فرودی و اندرزگو به شهادت رسیدند و تعدادی از طلاّب نیز بسختی شکنجه و تبعید شدند؛ امّا هیچ کدام از این فشارهای سخت حکومت پهلوی نتوانست مانع فعالیتها و مبارزات روحانیان و طلاّب این مدرسه شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از این مرکز علمی در طول هشت سال دفاع مقدس روحانیان و طلاّب زیادی به جبهه ها عزیمت کردند وعلم وعمل را به هم آمیخته و جان خود را نثار اسلام وانقلاب کردند. از افتخارات این مدرسه در این مسیر تقدیم 21 طلبه

شهید به انقلاب اسلامی و حوزه های علمیّه تشیّع می باشد.

عکس شماره 83 - نمای داخلی حیاط مدرسه موسی بن جعفر علیه السلام

نمای داخل حیاط و بیرون ساختمان، آجر سفال است. بر سردر ورودی مدرسه نیز تابلویی نصب است که بر آن نام مدرسه به انضمام تاریخ احداث آن نوشته شده است.

فعلی مدرسه عبارتند از: حجج اسلام فیاضی، رضوانی، روشندل، فقیهی، ولی پور، نقی زاده، صبوری، وزیری زاده، ذاکری، محمّدی، فریدُالاسلام، وفایی، شهید فرودی، سید علی موسوی مهر، غفوری، نجف زاده، احمدی، قاسمی، عاملی، موحدی، موسویان مهر، عادلی و فرحناکی.

در مدرسه موسی بن جعفر، چنان که در سایر مدارس علمیّه مرسوم است، علاوه بر درسهای اصلی حوزوی، کلاسهایی در زمینه آموزش اصول عقاید، مکالمه عربی، احکام، حدیث، تفسیر قرآن و تاریخ اسلام تشکیل می شود و شرکت طلبه های مدرسه بر حسب مقاطع تحصیلی شان در این کلاسها الزامی است.

در راستای فعالیتهای تربیتی و سیاسی نیز برنامه های منظمی در بسیج مدرسه، زیر نظر تیپ مستقل 83 امام صادق علیه السلام برگزار می شود و برگزاری مسابقات علمی، فرهنگی، ورزشی و مراسم و مجالس مذهبی، اجتماعی و اردوهای مختلف در همین جهت است.

ص: 318

مدرسه را بر عهده دارد.

حاج آقا مرتضی مروارید با مشخصات... و حاج مهدی مروارید با مشخصات... و حاج محمّد مروارید با مشخصات... خواهد بود که با نظر یکدیگر مشترکا مدرسه را اداره نمایند و در صورت عجز یا استعفاء یا فوت هر یک، تولیت با بقیه و با عجز یا فوت یا استعفاء دو نفر تولیت با ثالث آنان و با عجز یا استقفاء یا فوت ثالث تولیت با ارشد اولاد ذکور با شرایط مذکوره منتقل شده و در صورت انقراض نسل مذکور یا فقد شرایط موجودین تولیت با اعلم و اتقی علمای مشهد خواهد بود.(1)

عکس شماره 84 - نمای ساختمان مدرسه بعثت

همچنین واقف کتیبهای سنگی بر دیوار قسمتی از ورودی زیر زمین مدرسه نصب کرده که بر آن علاوه بر شرایط ساکنان در مدرسه، وقفی بودن مدرسه را متذکر شده است. متن کتیبه چنین است:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

به توفیق حق متعال جلّت عظمته و عنایات ولی عصر عجل ا... تعالی فرجه مدرسه علمیّه بعثت بر طلاّب علوم دینی که واجد شرایط مقرّره باشند وقف گردید، از جمله شرایط: ساکنین مدرسه باید جعفری مذهب، متقی، متمحض در تحصیل علوم دینی و ملزم به رعایت کامل مفاد وقفنامه و آیین نامه مدرسه باشند. سکونت و بقاء آنان در مدرسه و پذیرش میهمان و برگزاری هرگونه مجلس حتی تدریس و واگذاری و تعویض حجرات و تعیین مکان درس و کتابخانه وغیره منوط به اذن صریح و به اختیار متولّی می باشد. والحمدللّه کما هو اهله 1401قمری - واقف و متولّی حسنعلی مروارید.

در قسمتی دیگر از وقفنامه، شرایط پذیرش طلاّب این چنین ذکر شده است :

طلاّب ساکن در مدرسه باید شیعه اثنی عشری و متّقی و مجرد باشند و وابستگی به احزاب و گروههای منحرف نداشته و ممحض در اشتغال به علوم دینی و حداقل دروس ساکنین در حد سیوطی و منطق بوده و به علاوه اصول عقاید و احکام اسلامی بالخصوص نماز و مقدمات آن را عملاً دانسته و امتحان دهند... هیچ یک از طلاّب مدرسه حق ندارند از مدرسه تنها جهت سکونت استفاده نمایند و رعایت برنامه و آیین نامه داخلی بر طلاّب مدرسه الزامی است.

در طول سال تحصیلی امتحانات منظم و مرتبی به صورت شفاهی و کتبی از طلبه ها به عمل می آید.

از افتخارات این مدرسه در طول هشت سال دفاع مقدس، تقدیم دو شهید گرانقدر به نامهای صادق موسوی بهشهری و حسین جاویدی به انقلاب اسلامی است.

ص: 323

به مساحت 300 متر مربع خریداری شد. این مجموعه وقفی بزودی در طرح توسعه ونوسازی مدرسه قرار خواهد گرفت.

طبقه دوم شامل: 9 حجره در ابعاد مختلف و مَدْرس بزرگی که به عنوان مسجد مدرسه نیز استفاده می شود.

طبقه سوم شامل: 9 حجره به ابعاد 4×3 متر مربع، مَدْرس به ابعاد 6×7 متر مربع، دفتر بسیج، کتابخانه به ابعاد 4×3 متر مربع (دارای 5000 جلد کتاب که به صورت قفسه بسته توسط طلاّب اداره می شود).

حیاط مربع شکل مدرسه به ابعاد 10×10 متر مربع در وسط ساختمان مدرسه قرار دارد. نمای ساختمان از سیمان سفید پوشیده شده است.

چنانچه پیشتر اشاره شد طرح توسعه و افزایش زیر بنای ساختمان و احداث کتابخانه ای عمومی با امکانات مورد نیاز طلاّب در دست تهیه می باشد و تاکنون نیز چند

قطعه زمین مجاور مدرسه به مساحت 1200 متر مربع توسط متولّی مدرسه (حجت الاسلام محمّدرضا قائینی نجفی) خریداری و وقف این مرکز علمی شده است، چنان که در وقفنامه مدرسه به این موضوع اشاره شده است:

در مجموع پلاکهای یاد شده [زمینهای دارای پلاک 1469، 1470، 1471] که برای توسعه مدرسه علمیّه مهدیّه (عج) وقف شده و در حال حاضر بصورت زمین و فاقد بناست (غیر از مدرسه مورد استفاده فعلی) با کمک و مدد و امداد خداوند متعال و توجهات خاصه حضرت ولی اللّه الاعظم روحی فداه ساختمانی در چند طبقه برای سکونت طلاّب علوم اسلامی وایجاد کتابخانه ای مجهز و معظّم برای استفاده عموم اهل تحقیق و مطالعه اعم از حوزوی و دانشگاهی باید احداث گردد.(1)

عکس شماره 85 - نمای مدرسه مهدیّه

امتحانات و ساعات آموزش و مباحثه دارای نظم و ترتیب خاصی است و تمام طلاّب موظفند، علاوه بر شرکت در امتحان هفتگی و ماهانه، در امتحانات سالانه نیز حضور یابند. مسؤولان مدرسه کوشیده اند از استادان متبحّر و فاضل حوزه علمیّه مشهد برای تدریس علوم حوزوی استفاده کنند. برخی از این استادان عبارتند از: حجج اسلام سید رضا حسینی، سید مجتبی قزوینی، محمّدرضا فاضل، سید ابوالفضل میرخانی، حاج عباسعلی مهدوی، غلامحسین کمیلی، علی محمّدی، مرتضی فاطمی، سید حسن طباطبایی، سید رسول حسینی، شیخ محمّد جواد فضایلی و محمّد حسن آخوندی. همچنین بنا بر متن صریح وقفنامه مدرسه، متولّی باید برنامه های تربیتی خاصی را برای

ارتقا و رشد معنوی طلاّب به کار گیرد، چنان که در قسمتی از وقفنامه آمده است:

طلاّب ساکن در این مدرسه مورد وقف موظفند که حتی المقدور در هر هفته حداقل یک نوبت زیارت عاشورای معروفه حضرت امام حسین علیه السلام بخوانند. طلاّب مدرسه باید در جهت تهذیب نفس و پالایش روان از رذایل اخلاقی و کسب فضایل

ص: 328

انسانی و الهی تلاش بسیار نمایند.(1)

در همین راستا اولیای مدرسه، برنامه ها و فعالیتهایی در جهت پرورش طلاّب مانند برگزاری نماز جماعت، مجالس مذهبی، کلاسها و اردوهای تربیتی و فرهنگی ،مراسم جشن به مناسبت اعیاد مذهبی تهیه کرده اند که بصورت منظم توسط طلاّب اجرا می شود. از افتخارات این مدرسه شهادت 14 تن از طلاّب است که در طول هشت سال دفاع تمام تلاش خود را در حفظ انقلاب اسلامی به کار بستند.

از آنجا که این مدرسه موقوفه ای ندارد، تمام هزینه های جاری آن توسط آیت اللّه رضوانی و افراد خیّر تأمین می شود.

ص: 329

مسجد فقیه سبزواری جای گرفته است. در طبقه اول این ساختمان چند مغازه در حاشیه خیابان 30 متری طلاّب و در طبقه دوم آن حجره های مدرسه قرار دارد. این مدرسه و مسجد فقیه سبزواری دارای یک ورودی مشترک می باشند. از نقشه و طراحی داخلی مسجد و مدرسه بر می آید که منظور واقف احداث مکانی برای اسکان طلاّب به صورت موقّت بوده، از این رو امکانات آموزشی چندانی ندارد.

و منظم به صورت ماهانه و فصلی برگزار می گردد.

اکنون 35 طلبه با شور و اشتیاق خاصی، به رغم محدودیت امکانات، به تحصیل مشغولند. اغلب طلاّب از روستاهای استان خراسان هستند. مدرسه مزبور موقوفه خاصی ندارد و هزینه های جاری آن توسط متولّی و افراد نیکوکار تأمین می شود. به عنوان کمک هزینه، ماهانه به طلاّب مدرسه شهریّه مختصری پرداخت می شود.

ص: 336

متر مربع با زیر بنای 400 متر مربع می باشد. این مدرسه، از نظر نقشه و امکانات لازم شباهتی به مدارس علمیّه ندارد، بخصوص که از ساختمان مدرسه فقط به عنوان کلاسهای آموزشی استفاده می شود و هیچ گونه خوابگاهی ندارد. از این رو، در کل ساختمان مدرسه فقط 10 مَدْرس، به انضمام کتابخانه ای به ابعاد 9×6 مترمربع و دفتر مدرسه وجود دارد. از آنجا که بنای ساختمان قدیمی است و بر اثر مرور زمان فرسوده شده، نیاز به تعمیر و تجدید بنا دارد.

دو طبقه بر آن احاطه دارند. به طور کلی این بنا فرسوده است و نیاز به تعمیر و حتی نوسازی دارد که از سوی مسؤولان مدرسه طرحهایی جهت توسعه و نوسازی آن در دست تهیه است. در کل، این مدرسه دارای 10 حجره و یک مدرس می باشد.

از آنجا که مدرسه بدون موقوفه است، هزینه ها و بودجه سالانه آن توسط متولّی و افراد نیکوکار تأمین می شود.

1970 متر مربع با مهندسی جدید بنا شد. حیاط مرکزی نسبتا وسیع مدرسه با آب نما و گل کاری زیبا در وسط ساختمان قرار دارد که از سمت شمال به حیاط کوچکتری که در پشت ساختمان شمالی قرار دارد، مرتبط می شود. امکانات رفاهی و آموزشی مدرسه (با توجه به طرح توسعه مدرسه که اخیرا در حال انجام است) قابل توجه است و کاملاً نیازهای طلاّب را فراهم می کند. در کل، این مدرسه دارای 75 حجره، 11 مدرس، 3 اتاق به عنوان دفتر استادان و مدیر مدرسه و انبارهای تدارکات و یک تالار وسیع سخنرانی است که دروس عمومی نیز در آن برگزار می شود.

عکس شماره 87 - نمای داخلی حیاط مدرسه امام محمّد باقر علیه السلام

شده است که طلاّب به فراخور پایه درسی خود موظف به شرکت در آنها هستند. اگر چه قبل از انقلاب تعداد طلاّب این مدرسه فقط حدود 60 نفر بود ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و توسعه مدرسه و شور و شوق جوانان به فراگیری علوم اسلامی، شمار طلاّب مدرسه به 313 نفر افزایش یافته است. همگام با فراگیری دروس اصلی، طلاّب موظفند در دروس تفسیر، نهج البلاغه، عقاید، قرآن، اخلاق، تاریخ اسلام، احکام، تجزیه و ترکیب، مکالمه عربی وانگلیسی و خوشنویسی نیز شرکت کنند. از کلیه طلاّب در طول سال امتحانات منظمی به عمل می آید که در آینده تحصیلی آنان مؤثر خواهد بود. با توجه به اهمیت تهذیب و تزکیه و ارتقاء معنوی طلاّب، مسؤولان مدرسه در طول سال برنامه های ویژه ای را اعم از اردوهای فرهنگی، تفریحی و مجالس و مراسم گوناگون مذهبی تدارک می بینند. این مدرسه یکی از مراکز فعال پشتیبانی جبهه های نبرد در طول هشت سال دفاع مقدس بود و از افتخارات مدرسه تقدیم 10 شهید و دهها تن آزاده و جانباز به اسلام می باشد.

ص: 347

استفاده می کردند. در کنار دروس اصلی، کلاسهایی در رشته های مکالمه عربی، انگلیسی، تجوید، معارف اسلامی، فن خطابه و تبلیغ نیز در مدرسه برگزار می شد که شرکت طلبه های مدرسه در آن الزامی بود. از معروفترین استادان مدرسه می توان از استاد برجسته ادبیات عرب حجت الاسلام والمسلمین ابومعین حجت هاشمی نام برد. برخی دیگر از استادان مهم مدرسه عبارت بودند از: حجج اسلام ایازی، صدر و رجایی که نقش مهمی در رشد وتربیت طلبه های مدرسه داشته اند.

از مراسم ویژه مذهبی علاوه بر مراسم وعظ و سخنرانی به مناسبت وفیات و اعیاد ولادت معصومین علیهم السلام برگزاری جشن به مناسبت سالروز ولادت حضرت حجت (عج) می باشد که مدرسه نیز به نام ایشان نامگذاری شده است. در این روز مراسم ویژه ای که شامل سخنرانی، مداحی و ملبس شدن تعدادی از طلبه ها به کسوت روحانیت می باشد، برگزار می شود.

به باز کردن در و اسکان دیگری در آن حجره می باشد.

عکس شماره 88 - نمای بیرونی ساختمان مدرسه حجتیّه اصفهانیها

ص: 351

3 - طلاّب ساکن مدرسه در هر عصری از اعصار موظف به رعایت اساسنامه و حفظ کامل شؤونات روحانیت می باشند و در غیر این صورت شرعا حق سکونت از آنان سلب خواهد شد.(1)

کتابخانه می باشد. حیاط مدرسه به ابعاد 20×18 مترمربع همراه با چهار باغچه و آب نمای مرکزیِ حیاط، فضای آرامی را برای تحصیل دانش پژوهان فراهم کرده است.

کتابخانه مدرسه با 6000 جلد کتاب در زمینه علوم اسلامی در طبقه دوم ساختمان شرقی مدرسه قرار دارد. مسؤول کتابخانه حاج غلامحسین فلاح نژاد است و نحوه گردش کتاب به صورت قفسه بسته است.

عکس شماره 89 - نمای داخلی حیاط مدرسه امام مهدی(عج)

عقاید اسلامی، تاریخ اسلامی، حدیث و تفسیر نیز در دستور برنامه های آموزشی مدرسه قرار دارد. مدرسه از نظم وانضباط قابل توجهی برخوردار است وثبت نام، پذیرش و اجرای برنامه های تربیتی و برگزاری امتحانات ماهانه و پایان سال و تشویق طلاّب، همه با برنامه ریزی صورت می گیرد. برخی از استادان مدرسه عبارتند از: حجج اسلام محمّد علی امامی، علی اصغر تاجیان، جواد ایروانی، مجتبی سعادت مهر، شیخ عباس اسدی و علیرضا یعقوبی. علاوه بر فعالیتهای آموزشی در طول سال در جهت رشد و ارتقای معنوی طلاّب مدرسه مجالس و مراسم خاصی نیز به مناسبت وفیات و اعیاد معصومین علیهم السلام برگزار می شود.

از افتخارات مدرسه فعالیت خستگی ناپذیر طلاّب فاضل و متعهد مدرسه در طول هشت سال دفاع مقدس است که در این راستا 32 تن از طلبه های فاضل مدرسه به فیض شهادت نایل شده اند.

در چهار ضلع حیاط نسبتا بزرگ مدرسه به ابعاد 15×18 متر مربع ساخته شده اند. سقف حجره ها کوتاه است و در داخل آنها هیچ گونه امکانات مورد نیاز وجود ندارد. در هر یک

از این حجره های کوچک که فقط ظرفیت یک نفر را دارد سه نفر زندگی می کنند. در کل، این مدرسه دارای 10 حجره، 2 مدرس، مسجد و کتابخانه کوچکی است که قریب 1000 جلد کتاب دارد.

عکس شماره 91 - نمایی از محوطه درونی مدرسه آیت اللّه خویی

ص: 359

عکس شماره 92 - گنبد زیبای مدرسه آیت اللّه خویی (بتون لخت)

به پایان رسید. فاز سوم شامل خوابگاه و مدرس در حال احداث است. نوع مصالح این بنا، بتون آرمه با رویه آجرنما است و مشخصات هر فاز بدین ترتیب است:

عکس شماره 93 - نمایی از مدرس بزرگ مدرسه آیت اللّه خویی

مدور به انضمام آب نمای مرکزی که در همین محوطه قرار دارد، فضای مناسب و آرامی را برای استفاده دانش پژوهان مهیّا کرده است. این محوطه 20 متر عرض و 60 متر طول دارد و کف آن تماما از سنگ پوشیده شده است که در دو سمت آن شش مَدْرس قرار دارد. در قسمت انتهای همین محوطه واحدهای خدماتی جای گرفته است.

صحن وسیع حیاط مدرسه به ابعاد 60×15 متر مربع به همراه آبنمای مرکزی در وسط سه بلوک فاز اول ساختمان مدرسه قرار دارد واز هر بلوک یک ورودی به آن گشوده می شود. در قسمت شمال حیاط مدرسه، گنبد و دو گلدسته بزرگ مدرسه چشم اندازی از فن آوری جدید به همراه استفاده از معماری اصیل اسلامی را به وجود آورده است.

استفاده از آجرنما، وجود سرطاقهای جناغی ایوانچه حجره ها و استفاده از ایوانهای سنتی و طاقنماهای متعدد به انضمام پنجره های چوبی مشبک و زیبا همه نشان از تلفیق مهندسی جدید با هنر و معماری سنتی دارد که در این بنا بخوبی به نمایش گذارده شده است.

کنگره، سنتی و دیویی است.

تعداد مراجعان روزانه حدود 500 نفر است. از این تعداد به طور متوسط 150 نفر تقاضای درخواست کتاب دارند و کتابهای درخواست شده تا 300 عنوان در روز می رسد. در طرحهای آینده در نظر است خدمات بیشتری در اختیار مراجعان گذاشته شود، از جمله: افتتاح و راه اندازی بخش قفسه باز وتخصصی کتابخانه که می تواند تا حد

قابل توجهی نیاز دانش پژوهان و محققان حوزه علمیّه را بر آورده کند.

سبک معماری ونمای داخل کتابخانه تلفیقی از مهندسی جدید با هنرهای سنتی است و در بیشتر قسمتها از کنده کاری های چوبی به شکل زیبایی استفاده شده است، ضمن اینکه تجدد و رفاه معماری جدید از نظر ایجاد فضاسازیهای مورد نیاز در آن به کاملترین شکل لحاظ شده است، با این مشخصات:

مراجعان به وجود آورده است. همچنین محوطه تالار با استفاده از تجهیزات الکترونیکی از نورپردازی کافی برخوردار است. چهار مخزن در سمت شمال، غرب و شرق تالار اصلی کتابخانه نیز در این طبقه قرار دارند که دو مخزن شرقی و غربی از عرض کمی برخوردار هستند.

عکس شماره 94 - نمایی از کتابخانه مدرسه آیت اللّه خویی

برای تدریس به مشهد دعوت می شوند، وجود دارد.

باید واجد شرایط ویژه ای که از سوی مسؤولان مدرسه تعیین شده باشند. در این مدرسه، امتحان ویژه ای برگزار نمی شود و کلیه طلاّب موظّف به شرکت در امتحانات عمومی حوزه علمیّه مشهد هستند. همچنین همگام با فراگیری علوم اسلامی، طلاّب در مراسم و مجالسی که از سوی مسؤولان مدرسه به مناسبتهای مختلف، بخصوص ایّام وفات معصومین علیهم السلام برگزار می شود، شرکت می جویند.

کامل خدماتی - رفاهی می باشد. کتابخانه مدرسه 3000 جلد کتاب دارد و بصورت قفسه بسته توسط طلاّب اداره می شود.

برجسته افغانی است، به منظور پرورش و تربیت روحانیان و طلاّب فاضل در شهر مشهد تأسیس شد. از آنجا که وی به درخواست جمعی از مهاجران افغانی مقیم آمریکا در سال 1370 به این کشور عزیمت کرد، اداره مدرسه بر عهده شورایی مرکب از فضلا و استادان مدرسه گذاشته شد. اعضای این شورا عبارتند از: حجج اسلام حسین جعفری، عبدالواحد حیدری، مقداد صادقی، ابوذر صادقی، محمّد جواد مبشّری و عبداللّه حسنی. از وظایف این شورا، تهیه و تنظیم برنامه های فرهنگی، آموزشی و روشهای تأمین امور مالی مدرسه است. مدیر امور داخلی مدرسه حجت الاسلام سید حسن جیّد ساجدی است.

استفاده می کنند و تعدادی نیز به صورت آزاد در کلاسهای مدرسه شرکت می کنند. سطح آموزشی مدرسه از پایه مقدمات تا انتهای دوره سطح است. مانند سایر مدارس علوم حوزوی، همگام با آموزش علوم اصلی حوزه، درسهایی مانند اخلاق، تفسیر، عقاید و احکام نیز در مدرسه برگزار می شود که همه طلاّب موظف به شرکت در آنها می باشند. هم اکنون تعدادی از فارغ التحصیلان این مدرسه در کشور افغانستان و پاکستانبه تبلیغ و ارشاد اشتغال دارند.

از فعالیتهای تربیتی و فرهنگی این مرکز آموزشی تشکیل مجمع قاریان قرآن (مرکب از استادان، طلاّب وافراد متدین) توسط مسؤولان مدرسه است که به طور منظم، در طول سال برنامه هایی را به منظور آشنایی هر چه بیشتر نوجوانان و جوانان با قرآن به اجرا در می آورد. از جمله فعالیتهای این مجمع، برگزاری جلسات آموزش تلاوت، قرائت و تفسیر قرآن به همراه مسابقات قرآنی می باشد که در ایام ماه مبارک رمضان و تعطیلات تابستانی مدارس به اوج خود می رسد. در این راستا بانک نواری شامل نوارهای قرائت قرآن قاریان بزرگ جهان اسلام تشکیل شده است.

ص: 372

تولیت آن را برعهده دارند. مدیر مدرسه حجت الاسلام والمسلمین حاج رضا روحانی است. همچنین برای نظارت بر وضعیت آموزشی مدرسه آیت اللّه سعیدی(1) و حجج اسلام دهشت و نبوی تعیین شده اند. درباره تفویض تولیت مدرسه در قسمتی از وقفنامه چنین آمده است:

پس از فوت متولیان، تولیت مفوّض است به اکبر و اصلح و اتقی فرزندان ذکور آنان نسلاً بعد نسل مشروط به اینکه علاوه بر صفات مذکور از نظر ایمان واخلاق اسلامی نیز واجد شرایط باشند و چنانچه فرزند هر یک از متولیان فاقد صفات مذکور باشند متولّی حاضر می تواند با نظر و صوابدید ناظرین از بین افراد مؤمن و متدین وپرهیزگار و آگاه به مسائل و امورات حوزه و مدارس علمیّه فردی برای جانشینی متولّی متوفی انتخاب و معرفی نمایند.(2)

عکس شماره 96 - نمای داخلی مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام

ص: 374