ص: 2

حوزه علمیه هست ها و باید ها

احمد خاتمی.

بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1388.

ص: 3

ص: 4

نقاط قوت و ضعف نظام آموزشی حوزه··· 44

ارزیابی کتاب های موجود درسی··· 45

اصلاح کتاب های درسی··· 48

تخصصی شدن علوم حوزوی··· 49

رشته های تخصصی··· 50

موضوعات مستحدثه··· 51

تکامل فقاهت··· 51

شیوه های پاسخگویی حوزه به نیازها··· 52

روش های گوناگون تبلیغی··· 53

بخش سوم: نگاهی به تحصیل در حوزه های علوم دینی··· 55

برای چه بخوانیم؟··· 55

چه بخوانیم؟··· 59

اصول عقاید··· 60

کوشش کلامی شیخ مفید··· 62

احیای برخی آثار کلامی در حوزه··· 63

علوم قرآنی و تفسیر··· 64

علم فقه··· 69

چگونه بخوانیم؟··· 75

آداب مطالعه و تحصیل··· 76

آفات تحصیل··· 78

سنّت مباحثه و آداب آن··· 79

آداب تدریس··· 81

راز موفقیت حوزه های علوم دینی··· 83

نخستین و موفّق ترین حوزه علمیه جهان تشیع··· 84

عوامل موفقیت های حوزه امام صادق علیه السلام··· 85

وظایف امروز حوزه های علمیه··· 90

بخش چهارم: تجدیدنظردرکتاب های درسی، ضرورت ها و لغزش ها ··· 93

ص: 6

از تحصیل تا تألیف و تدریس··· 93

تدریس در حوزه··· 94

درس تفسیر··· 95

سیره ائمه، ضرورتی انکارناپذیر··· 97

آثار علمی··· 99

روش های تجدید نظر در کتاب های درسی حوزه··· 100

اصلاحات کتب درسی··· 103

بخش پنجم: حوزه های علوم دینی، بایسته ها و آفت ها··· 107

بایسته ها و ضرورت های فعلی حوزه··· 108

بُعد علمی حوزه··· 109

بعد اخلاقی حوزه··· 109

بعد سیاسی حوزه··· 111

دو جریان خطرناک··· 111

منظور از استقلال حوزه چیست؟··· 113

حوزه و نظام اسلامی··· 114

بُعد اخلاقی و معنوی حوزه··· 115

پیرامون ضرورت اصلاح شیوه های درسی حوزه های علمیه··· 118

مؤلفه های پویایی فقه··· 118

علوم ضروری در حوزه··· 119

ضرورت تشکیل یک سازمان منسجم روحانیت··· 121

نکاتی در اصلاح حوزه··· 125

ص: 7

ص: 8

گذشتند تا راه «خدا» را نشان دهند.

ما همان طایفه ای هستیم که در رسیدن و رساندن به آن رسولان الهی هم آهنگ شده ایم و آمده ایم تا رسیدن به زمان دولت مهدی (عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف) هادی باشیم و در دولت او نیز اگر خدا خواهد.

آمده ایم تا روش ها و منش های هدایت را بیاموزیم.

آمده ایم برای طبابت معنوی بشر مادی.

آمده ایم تا راوی حدیث حجت های خدا بر زمین باشیم.

آمده ایم که برگردیم...

پس تا زمان رجعت باید آموخت هر آنچه که باید آموخته شود؛ چرا که مسیر نیز به اندازه رسالت مشکل است. راهی ناهموار که هر لحظه ممکن است کمین شیطان ما را اسیر کند.

هر چند قدم مانعی و چاله ای که شاید حکم چاه را داشته باشد.

و خوشا به حال آنان که به خط پایان برسند و هادی شوند و راوی حدیث.

مجموعه حاضر گردآمده از مباحث معرفتی و تربیتی استاد گرانقدر جناب حجة الاسلام و المسلمین سید احمد خاتمی می باشد که در تلاش است به قدر توان، قله ها و چاله ها، روش ها و منش های تحصیل و آفات و آسیب های طلبگی را به آنان که در این مسیر سلوک می کنند نشان دهد.

ذکر این نکته بایسته است که مجموعه مباحث تربیتی و فرهنگی اساتید دعوت شده به مدرسه علمیه عالی نواب زیر نظر بخش فرهنگی تربیتی مدرسه، از نوارها پیاده شده و پس از اصلاح، تکثیر می شود تا دیگران نیز از این گنجینه بهره مند گردند.

ص: 10

کتاب حاضر نیز به ضمیمه یادداشت و مصاحبه های استاد خاتمی در راستای تحقق این هدف فراهم شده است.

در پایان از بنیاد محترم پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی که نسبت به ویرایش، صفحه آرایی و چاپ و نشر کتاب تلاشی شایسته داشته است تشکر و تقدیر می گردد.

مدرسه علمیه عالی نواب

مشهد مقدس

ص: 11

ص: 12

در ضمن این مباحث، آسیب ها نیز ذکر شده است.

بخش دوم: مصاحبه نسبتا مفصلی است که با مجله پیام حوزه (سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1375) داشته ام. در این مصاحبه از مباحث متنوع حوزوی مانند هدف از تحصیلات حوزوی، نظام آموزشی حوزه، نقاط ضعف و قوت در این عرصه، کتاب های درسی، اصلاح کتب درسی، تخصصی شدن علوم حوزوی و... پرسش شده و این جانب نیز پاسخ داده ام.

بخش سوم: پیرامون تحصیل در حوزه های علوم دینی است.

این بخش مجموعه مقالاتی است که این جانب در صفحه حوزه روزنامه جمهوری اسلامی نوشته ام (تاریخ دقیق آن را نمی دانم). در این بخش از چند موضوع بحث شده است:

1- چرا بخوانیم! (هدف تحصیل)

2- چه بخوانیم؟ در این بخش بر اصول عقاید و تفسیر و فقه تأکید ویژه کرده ایم.

3- راز موفقیت در تحصیل علوم دینی.

بخش چهارم: مصاحبه ای است که با هفته نامه پگاه حوزه (شماره 45) داشته ام. در این مصاحبه از زندگینامه تحصیلی ام سخن گفته ام. عمده سؤالات این مصاحبه پیرامون کتاب های درسی حوزوی، نقاط ضعف و قوت آن ها، دروس اصلی و جنبی حوزه، بایسته ها و ضرورت های فعلی حوزه سؤال شده که پاسخ داده ام و مباحث تکراری نیست. ممکن است عنوان سؤالات یکی باشد، اما پاسخ ها از منظرهای گوناگون است.

بخش پنجم: مصاحبه ای است مختصر که با روزنامه کیهان (دوشنبه

ص: 14

28 بهمن1370)داشته ام. این مصاحبه در پی اولین سفر مقام معظم رهبری (مدظله) به قم و رهنمودهای ارزشمند ایشان در رابطه با حوزه های علمیه بوده است. در این بخش پیشنهادی درباره سامان یافتن امور حوزه های سراسر کشور ارائه شده است.

امید است که این مجموعه مباحثی مفید در عرصه مسائل حوزوی باشد و گامی در جهت رشد و ارتقای حوزه های علمیه محسوب گردد؛ ان شاءاللّه.

قم، حوزه علمیه

سیداحمدخاتمی

18/3/84

ص: 15

ص: 16

بزرگ و قدر این سفره پربرکت معنویت، صفا و اخلاص را بدانیم. صاحب خانه، امام زمان (عج) و صاحب سفره اوست. او از آغاز تاکنون به ما عنایت داشته و اگر سرباز شایسته این بزرگ فرمانده جهان هستی باشیم او نیز همچنان عنایت خواهد داشت. فقط باید مراقب باشیم که تقصیر و قصوری از ما سرنزند که:

«گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟»

حوزه های دینی نقش «بانک مرکزی فرهنگ دینی» را ایفا می کنند. هر چه در این حوزه ها سرمایه های ارزشمندتری باشند، غنای این فرهنگ بیشتر خواهد شد. هر چه در حوزه ها علاّمه طباطبایی ها، آیه اللّه مطهری ها، آیه اللّه میرزاجوادآقا تهرانی ها، آیه اللّه مرواریدها(1) و... بیشتر

باشند مکتب عزّت بیشتری خواهد یافت و فرهنگ دین عزیزتر خواهد شد. حوزه ها باید به سمت و سوی تربیت این گونه گل های معطر بروند.

تزهد خود و تظاهر به پارسایی مردم را فریب می دهد و عالم دریده و بی پروا با پرده دری خود انسان ها را از دین و مذهب گریزان می کند.

عالم دینی که در پی ساختن انسان هاست، خود باید مهذّب باشد؛ زیرا کسی که خود در بند است، نمی تواند دیگران را آزاد کند.

نفس خود ناکرده تسخیر ای فلان *** چون کنی تسخیر نفس دیگران

نفس را اول برو در بند کن *** پس برو آهنگ وعظ و پند کن

منبری بگذار بهر خود نخست *** وانگهی بَر جَه به منبر تُند و چُست

آتشی در دل برافروز آنگهی *** گرم کن هنگامه وعظ ای رهی

تا زسوز دین نگردد دل کباب *** دم نگردد گرم، ای عالی جناب

تا تو را سوزی نباشد در جگر *** دم نزن کاندر دمت نبود اثر(1)

شمرده شده است.»(1).

عالم قرآنی عالمی است که شیفته دنیا نباشد و علاوه بر آن مردم را با بی اعتنایی به دنیا، به سوی زهد هدایت کند. در سوره قصص می خوانیم که وقتی قارون مغرور و از خودراضی - که مدعی مقام علم نیز بود - ثروت خود را به نمایش گذاشت، جمعیت دنیاپرست که سخت تحت تأثیر آن زرق و برق قرار گرفته بودند، آرزو کردند ای کاش آن ها نیز دارای چنین بهره ای از دنیا بودند! ولی «عالمان» بنی اسرائیل بر آن ها فریاد زدند: «وَ قالَ الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللّه ِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحا وَ لاَ

یُلَقَّاهَا اِلاَّ الصَّابِرُونَ»(2)؛ و کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند، گفتند: وای بر شما! پاداش الهی برای کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، بهتر است و این مقام تنها در اختیار شکیبایان و افراد پراستقامت قرار می گیرد.

«عالمان» در منطق قرآن کسانی نیستند که مغزشان «صندوقچه آراء و افکار» این و آن، و انباشته قوانین و فرمول های علمی جهان و زبان شان گویای این مسائل و محل زندگی شان مدارس و دانشگاه ها و کتابخانه هاست، بلکه علما، آن گروه از صاحب نظران و دانشمندان اند که نور علم و دانش تمام وجودشان را به نور خدا و ایمان و تقوا روشن ساخته و نسبت به وظایف شان سخت احساس مسئولیت می کنند و از همه

پایبندترند.

عالم قرآنی عاشق بی قرار حق است.

ص: 21

«اِنَّ الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ اِذا یُتْلی عَلَیْهِم یَخِرُّونَ لِلاَذْقانِ سُجَّدا»(1)؛ آن ها که پیش از این به آنان علم و دانش داده شده هنگامی که این آیات بر آن ها خوانده می شود به خاک می افتند و سجده می کنند.

عالمان قرآنی آن چنان مجذوب و شیفته سخنان حضرت حق اند که بی اختیار به سجده می افتند. «یَخِرّونَ» به معنای بی اختیار بر زمین افتادن است.

عالم

قرآنی به راستی خدا باور است.

«وَ یَرَی الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی اِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ»(2)؛ آن ها که دارای علم اند، آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق می دانند و هدایت کننده به راه خداوند عزیز حمید.

درس را ضروری تر از درس اصول می دانم.» تا وقتی که آن درس برقرار بود، ایشان به این درس نیامد و پس از تعطیلی آن، مجددا به درس آقاضیاء آمد. این حکایت، ضرورت درس اخلاق و اهمیت آن را در حوزه ها به خوبی نشان می دهد.

درس اخلاق برای همگان یک ضرورت است، ولی برای آنان که می خواهند آموزنده اخلاق باشند، ضروری تر. پیشنهادم این است که مدیران محترم حوزه های بزرگ، مثل قم، مشهد، اصفهان و... با هماهنگی یکدیگر متون اخلاقی متناسب با طلاب از پایه اول تا پایه دهم را تدوین کنند که این متون همانند دیگر دروس، امتحان و امتیاز داشته باشد. روشن است باید محتوای این متون عمیق، برگرفته از آیات وروایات و هم سنگ معراج السعادة، جامع السعادات، المحجة البیضاء، حقایق مرحوم فیض و مفتاح الفلاح جناب شیخ بهایی باشد. البته در حوزه علمیه قم کارهایی در این راستا صورت گرفته است که امید است دارای ویژگی فوق هم باشد.

علاوه بر این، درس های اخلاقی که در هفته یک ساعت، بزرگی دعوت شود و او تذکراتی اخلاقی بدهد باید سامان یابد. البته در این خصوص نخست باید آسیب ها شناسایی شوند و درس های اخلاق در راستای آسیب زدایی باشد؛ مثلا در یک تحقیق میدانی آفت ها تدوین گردند و هر هفته از بزرگواری که دعوت می شود، بخواهند درباره فلان آفت و راه درمان آن صحبت کند و این کار را باید مدیر مدرسه مدیریت کند، تا هم مطالب لازم وکاربردی عرضه شود و هم از تکرار مکررات خودداری گردد.

ص: 23

الموسوی الخمینی تاسع شهر رمضان المبارک سنة الف و ثلاث مائه و سبعین فی بلدةِ محلات»؛ نویسنده تألیف این کتاب را سال 1370 قمری در شهر محلات به پایان برد و در پایان کتاب طلب و اراده می نویسد:

«قد وقع الفراغ من تبیضه یوم الخمیس لخمس خلون من شهراللّه المبارک سنة 1371 فی مدینة همدان»(1)؛ پاکنویس این کتاب روز پنجشنبه 25 ماه مبارک 1371 قمری در شهر همدان پایان یافت. یعنی طی تابستانی که ایشان در همدان بود، دستاوردش اتمام این کتاب بوده است.

آری این امام سخت کوش است که با تحصیل جدی و تحقیق، سرانجام منجی یک کشور می شود.

جدّیت در درس: مرحوم محقق خویی، این فقیه و اصولیِ برجسته تشیع که آثار ذی قیمتی را از خود باقی گذارْد، آن چنان در درس جدی بود که حتی در زمانی که تقریبا در حد استفتاء هم بودند درس را تعطیل نکردند. یکی از تلامذه مرحوم آیه اللّه خویی می گوید:

«مرحوم آقا در سفر اولشان به ایران (سال 1353 قمری) قرار بر آن نهاد تا مدتی را که در تهران میهمان مرحوم آیه اللّه حاج سیداحمد نخجوانی هستند، جلسه معارفه ایشان با حضور علما و تجار برگزار شود. پس از گذشت چند روز ناگهان مرحوم آیه اللّه العظمی خویی اعلام کردند که من باید به نجف بازگردم، لذا روز پنجشنبه برایم بلیت برگشت تهیه نمایید! مرحوم آقای نخجوانی هر چه اصرار کردند که بمانید تا این جلسه معارفه با توجه به این مقدمه چینی ها برگزار شود، فایده نبخشید و آقا بر

ص: 25

مراجعت پافشاری می کردند. وقتی علت را جویا شدند، فرمود:

«شنیده ام آقای نائینی روز شنبه درس را آغاز می کنند و من باید بر سر درس حاضر باشم» و به همین خاطر از آن جلسه مهم صرف نظر می نماید و برای از دست ندادن چند جلسه درس مرحوم میرزای نائینی به نجف باز می گردد.»(1)

مباحثه در خواب! در حالات فقیه برجسته آیه اللّه العظمی گلپایگانی آمده است که ایشان فرمودند: در دوران جوانی و ایام تحصیل، سخت مشغول درس و بحث بودم، به طوری که تمام اوقاتم مستغرق در تحصیل بود و بر اثر این مداومت و جدیت چنان شده بودم که حتی در خواب هم اشتغال داشتم! به این صورت که تا خواب می رفتم جلسه درس مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و یا جلسه مباحثه با رفقا به خوابم می آمد و می دیدم که مشغول مباحثه ام. و گاهی مطالبی که در عالم رؤیا رد و بدل می شد، یادم می ماند و مورد استفاده ام قرار می گرفت!(2)

نیز فرمودند: در دورانی که در مدرسه فیضیه طلبه بودم دچار کسالت و بیماری شدم و استادم مرحوم آیه اللّه العظمی آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری شب ها برای تدریس در مدرسه فیضیه حضور می یافت. من که آن شب از شدت کسالت و تب نمی توانستم حرکت کنم به رفقا گفتم مرا ببرید به کلاس درس و با لحاف، پشت منبر درس بخوابانید، تا از فیض درس ایشان محروم نمانم!(3)

مرحوم آیه اللّه العظمی گلپایگانی با این که وقتی آیه اللّه العظمی

ص: 26

بروجردی به قم آمدند مجتهدی مسلّم و فقیهی فرهیخته بودند، اما مقیّد بودند که در درس آن مرحوم شرکت کنند. آیه اللّه اشتهاردی فرمودند:... روزی آیه اللّه العظمی گلپایگانی که در مدرسه فیضیه درس می گفت بعد از درس با عجله رفتند و عذرخواهی کرده و فرمودند می خواهم به اول درس آیه اللّه بروجردی برسم و اول درس از دستم نرود.(1)

آری این بزرگان با این سخت کوشی ها بار علمی خود را بستند و مایه فخر اسلام و تشیّع شدند. بی شک آنان نمونه های مسلّم طلبه های موفق هستند.

بنابراین حضور نامنظم در درس، تنبلی و عدم مطالعه دروس و تعطیلات زیاد در ایام تحصیلی را باید آفتی برای تحصیل به حساب آورد و باید با برنامه ریزی واقع بینانه حتی الامکان از تعطیلات کاست و درس را بی جهت تعطیل نکرد.

گداها تعطیل نکردند، ما چرا؟ استاد آیه اللّه حسن زاده آملی می گوید: روزی از روزهای زمستان که برف سنگین و سهمگین تماشایی آن کوی و برزن را هموار کرده بود که گویی شاعر در وصف باریدن آن برف گفته:

در لحاف فلک افتاده شکاف *** پنبه می بارد از این کهنه لحاف

برای حضور در مجلس درس استاد شعرانی دودل بودم. هم به لحاظ مراعات حال استاد و منزل آن جناب، و هم به لحاظ کسوت و وضع طلبگی خودم که «کوس عاشقان کوی تو» و «الفقر فخری» می زدم، بالاخره از روی شوق فطری و ذوق جبلّی به راه افتادم و برهه ای از زمان بر

ص: 27

در سرایش مکث کردم و با انفعال حلقه بر در زدم.

چون به حضورش مشرف شدم، عذر خواهی کردم که در چنین سرمای سوزان مزاحم شدم، فرمودند: وقتی از مدرسه تا این جا می آمدی، آیا گدایان روزهای پیش که در کنار خیابان ها و کوچه ها می نشستند و گدایی می کردند، امروز را تعطیل کرده بودند؟ عرض کردم: بازار کسب و کار آن ها در چنین روز سرد، گرم است. فرمودند: گداها دست از کارشان نکشیدند، ما چرا تعطیل کنیم و گدایی نکنیم؟!(1)

باید مدیران حوزه های علمی، فکری به حال این تعطیلات گسترده حوزه ها بکنند. خوشبختانه برای طلابی که تحت برنامه اند تا پایه ششم تدبیری اندیشیده شده و روزهای تحصیلی آن ها بیش از روزهای تحصیل حوزه آزاد است، ولی طلاّبی که تحت برنامه نیستند، می توانند با برنامه ریزی متناسب از تعطیلات نیز استفاده بهینه کنند. به نظر می رسد، مناسب است مسئولان محترم حوزه ها معارفی را که می بینند برای طلبه ضروری است، مشخص کرده و کتاب های مناسب را نیز معرفی نمایند؛ معارفی همچون تاریخ اسلام، تاریخ ائمه علیهم السلام، تاریخ ایران (به ویژه

مشروطیت)، قواعد فقهی، مباحث رجالی و... آن گاه می توان در پایان تعطیلات از کتب یاد شده امتحان گرفت و در پرونده تحصیلی آن ها درج کرد و از این طریق جلوی هرز رفتن اوقات تعطیل را گرفت.

ص: 28

اینجانب تفریح مناسب، ورزش و تغذیه مناسب را برای یک طلبه به اندازه تحصیل لازم می دانم تا بتواند در آینده خدمتگزار مناسبی برای اسلام گردد.

کسی هم نشین شویم؟ فرمود: با آن که دیدنش شما را به یاد خدا اندازد و گفتارش بر دانش شما بیفزاید و کردارش شما را به آخرت تشویق کند.

استاد در همه مراکز آموزشی نقش الگویی دارد و این نقش در حوزه ها پررنگ تر و تأثیر گذارتر است. از ویژگی های حوزه ها، وجود انس روحی و محبت ویژه بین «استاد و شاگرد» است و این تنها محدود به دوره تحصیل نیست. حتی پس از تحصیل تا پایان عمر ادامه دارد. بر این اساس است که باید دقت ویژه در انتخاب استاد داشت، تا مبادا با انتخاب نامناسب، سعادت انسان تباه شود. ذیل آیه 24 سوره عبس «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَی طَعَامِهِ»؛ «انسان باید به غذای خویش بنگرد» چند روایت از معصومین رسیده است که منظور از طعام، علم و دانشی است که غذای روح انسان است. امام باقر علیه السلام فرمود: «عِلْمُهُ الَّذِی یَأْخُذُهُ عَمَّنْ یَأْخُذُهُ».(1)

پر واضح است که مقصود ائمه علیهم السلام انحصار نیست، بلکه مراد این است که غذای روح هم از مصادیق «طعام» است که باید دقت کرد تا گزینش سالم داشت.

تدریس آن درس بر نمی آیند، آن را نپذیرند.

امانتداری اقتضای آن را دارد که اگر سؤالی توسط دانش پژوهی مطرح شد، دقیق آن را پاسخ گویند و اگر جواب آماده ندارند، بگویند مطالعه می کنم و ان شاءاللّه پاسخ می گویم! این نشانه ایمان، تقوا و امانتداری استاد است نه بی سوادی او! باید حریم این گونه اساتید را نگه داشت. این نشانه تقوای استاد است که اگر مطلبی را روز قبل نادرست تقریر کرده، روز بعد با کمال شهامت بگوید تقریر دیروز نادرست بود، تقریر درست آن است که امروز می گویم. دوستان طلبه باید این گونه شهامت ها را مورد تکریم قرار دهند. به هر حال آنان باید به این نکته توجه داشته باشند که عمر کالایی نیست که رودربایستی داشته باشد. از این رو نباید استادی را که معتقدند از عهده درس بر نمی آید، گزینش کنند. فقط در مکتب استادی باید زانو زد که علاوه بر تقوا و تعهد از تخصص درسی نیز برخوردار باشد.

«انقلاب بزرگ اسلامی» روز به روز پر نشاط تر، کشور را به سمت هر چه بیشتر اسلامی تر شدن پیش ببرد.

شکر نعمت این انقلاب بزرگ، حمایت ناصحانه از آن است.

حمایت ناصحانه یعنی ازکارهای خوب تجلیل کردن، تشویق کردن و نقاط ضعف را مورد انتقاد قرار دادن و راه حل عرضه کردن. استادی که «انقلاب اسلامی» را باور کرده باشد، طلابی متعهد می پرورد؛ طلابی که پیوسته خون پاک بیش از سیصد هزار شهید قبل و بعد از انقلاب را پیش روی خود دیده، تلاش می کنند که حاصل خون آن شهیدان عزیز که نظام دینی است، آسیب نبیند.

در مقابل، استاد بی تفاوت یا ضد انقلاب، طلابی را خواهد پرورید که یا ضد انقلاب اند و یا حداقل بی تفاوت در برابر آرمان بلند شهیدان و این یعنی نمک خوردن و نمکدان شکستن!

این سه ویژگی «تقوا»، «تخصص» و «تعهد به انقلاب اسلامی»، ویژگی های لازم یک استاد شایسته است. در این جا توجه دوستان طلبه را به یک نکته جلب می کنم و آن این است که در حوزه های دینی، تربیت دوطرفه است، یعنی همان گونه که استاد، شاگرد می پرورد، شاگردانِ نقاد نیز استاد می پرورند. اگر استادی بی تفاوت بود، شاگردانش می توانند با نهایت احترام به او، با زبانی منطقی و استدلالی، او را به سمت جانبداری از انقلاب اسلامی بکشانند و یا اگر استادی مطالعه اندک از درس داشته و در کلاس آمده، شاگردان با اشکالات درسی می توانند او را به سوی مطالعه و تعمیق بیشتر بکشانند. مرحوم فخر المحققین (فرزند دانشمند مرحوم علّامه حلی)، استاد شهید اول است. او می گوید: «آنچه من از این

ص: 33

شاگرد آموختم کمتر از آنچه به او یاد دادم نیست.» بر این اساس به دوستان طلبه سفارش می شود که حرمت استاد را حفظ کرده، بهترین حریم ها را برای او قائل شوند و متعهدانه در درس حضور یابند و تا نقطه ضعفی در هر عرصه ای از استاد دیدند او را منزوی نکنند، بلکه در جهت اصلاح تلاش داشته باشند که این روش خداپسندانه است.

خدا).

2 - حضرت امام علی علیه السلام فرمود: «جانِبُوا اْلاَشْرارَ و جَالِسُوا اْلاَخْیار»؛(1) از بدان دوری کنید و با نیکان بنشینید.

3 - نیز حضرت فرمود: «مُجاَلَسَةُ أَهْلِ الْهَوی مَنْساةٌ لِلاِیمَانِ وَ مَحضَرَةٌ لِلشَّیْطانِ»؛(2) هم نشینی با هوسرانان باعث از یاد رفتن ایمان و حاضر شدن شیطان است.

این سه روایت به عنوان «مشت نمونه خروار» کافی است که اهتمام امامان علیهم السلام به هم نشین صالح را گویا باشد.

امامان سفارش کرده اند که در مباحثه بکوشید که سمت و سوی بحث به سوی دنیا نرود:

«فِی مَناهِی النَّبیّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ نَهی عَنِ الْمُحادَثَةِ الَّتی تَدْعُوا الی غَیرِ اللّه عزَّوجلّ.»(3)

در مناهی پیامبر صلی الله علیه و آله آمده که آن حضرت از گفت وگویی که به غیر خدای عزوجل فرابخواند نهی فرموده است.

دوستان صالح دست انسان را گرفته تا وسط بهشت می برند؛ همانند حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه، و دوستان ناصالح انسان را تا قعر جهنم می کشانند.

«وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسولِ سَبیلاً. یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أتَّخِذْ فُلانا خلیلاً. لَقَدْ اَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ اِذْ جَاءَنِی وَ کانَ الشَّیطانُ لِلاِنسانِ خَذُولاً».(4)

ص: 35

[و به خاطر بیاور] روزی را که ظالم دست های خویش را از شدت حسرت با دندان می گزد و می گوید ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم! وای بر من! کاش فلان «شخص گمراه» را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یاد حق گمراه ساخت بعد از آن که آگاهی به سراغ من آمده بود و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است.

شأن نزول آیه یاد شده عبرت آموز است:

«در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دو نفر در میان مشرکان به نام عقبه و ابی دوست بودند. هر زمان عقبه از سفر می آمد، غذایی ترتیب می داد و اشراف قومش را دعوت می کرد و در عین حال دوست می داشت به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله برسد؛ هر چند اسلام را نپذیرفته بود. روزی از سفر آمد و طبق معمول ترتیب غذا داد و دوستانش را دعوت کرد. در ضمن از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز دعوت نمود. هنگامی که سفره را گستردند و غذا حاضر شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود من از غذای تو نمی خورم تا به وحدانیت خدا و رسالت من شهادت دهی. عقبه شهادتین بر زبان جاری کرد. این خبر به گوش دوستش «ابی» رسید. او گفت: ای عقبه! از آیینت منحرف شدی؟

عقبه پاسخ داد: نه به خدا سوگند من منحرف نشدم، ولکن مردی بر من وارد شد که حاضر نبود از غذایم بخورد جز این که شهادتین بگویم. من از این شرم داشتم که او از سر سفره من برخیزد، بی آن که غذا خورده باشد. لذا شهادت دادم!

«ابی» گفت: من هرگز از تو راضی نمی شوم مگر این که در برابر او بایستی و سخت توهین کنی!

ص: 36

عقبه این کار را کرد و مرتد شد و سرانجام در جنگ بدر در صف کفار به قتل رسید و رفیقش «ابی» در جنگ احد کشته شد.»(1)

در حدیثی از نهمین پیشوای بزرگ اسلام حضرت امام جواد علیه السلام می خوانیم:

«ایّاکَ وَ مُصاحَبَةَ الشَّرِیرِ، فَاِنَّه کَالسَّیفِ الْمَسْلولِ یَحْسُنُ مَنْظَرُهُ وَ یَقْبُحُ أَثَرُه»؛(2) از هم نشینی بدان بپرهیز که همچون شمشیر برهنه اند؛ ظاهرش زیبا و اثرش زشت است.

بی شک اگر ما رسم نوکری آقا بقیه اللّه الاعظم (ارواحنا فداه) را به جا آوریم، حضرتش - بعون اللّه و فضله - بهترین سرنوشت ها را برای ما رقم خواهد زد.

«دنیا زدگی» از جای کوچک شروع می شود. طلبه ای که هنوز در آغاز راه است، اگر دنیازده شد، مطمئنا هر چه بر عمرش بگذرد این بیماری افزایش خواهد یافت و اگر خدای ناکرده این طلبه به جایی رسیده، مسئولیتی پیدا کند، در آن مسئولیت به گونه ای عمل می کند که مایه ننگ روحانیت خواهد شد. پناه برخدا!

بر این اساس باید حتی از گفت وگوهای دنیاپرستانه پرهیز کرد که این آفتی بزرگ است؛ چنان که آن پیر مهذّب، آن عبد صالح خدا، امام راحل عظیم الشان پیوسته خطر دنیازدگی را به روحانیت گوشزد می کرد.

در این جا تنها به یک نصیحت آن سالک الی اللّه در این باره اشاره می کنیم:

«لازم است خودمان را از لحاظ روحی و از حیث طرز زندگی کامل تر کنیم. باید بیش از پیش پارسا شویم و از حطام دنیا روبگردانیم. شما آقایان [خطاب به روحانیون] باید خود را برای حفظ امانت الهی مجهز کنید. امین شوید و دنیا را در نظر خود تنزل دهید. البته نمی توانید مثل حضرت امیر باشید که می فرمود: دنیا در نظر من مثل «عفطه عنز» است، لیکن از حطام دنیا اعراض کنید. نفوس خود را تزکیه کنید. متوجه به حق تعالی شوید. متقی باشید. اگر خدای ناکرده برای این درس می خوانید که فردا به نوایی

ص: 38

برسید، نه فقیه خواهید شد و نه امین اسلام خواهید بود.»(1)

مکتب تشیع را در همه عرصه ها از جمله خدمت به حوزه ها و روحانیت بیش از پیش توفیق عنایت فرماید - لکن نکته گفتنی این است که نباید برای به دست آوردن زندگی مرفّه اشتغال تحصیلی را فدا کرد که این ناسپاسی محسوب می شود.

سیره سلف صالح روحانیت این بوده که رنج ها، سختی ها و محرومیت ها را به جان می خریدند، تا بتوانند خدمتگزار شایسته ای برای دین و مکتب اهل بیت علیهم السلام باشند.

نابرده رنج گنج میسر نمی شود *** مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

خواستم روزی و نصیب کرد.»(1)

در حالات مرحوم آخوند ملامحمدکاظم خراسانی نوشته اند که او گفت:

«چهل سال است نه گوشت خورده ام و نه آرزوی خوردن گوشت داشتم و تنها خوراک من فکر بود و به این زندگی راضی و قانع بودم و هیچ گاه نشد که سخنی یاد کنم که گمان کنند از زندگانی خود ناراضی هستم. پولی برای خرید یک شمع به من می دادند، ولی من در تاریکی زندگی می کردم و آن پول را به فقیرتر از خود می دادم. طلاب هیچ اعتنایی به من نمی کردند مگر معدودی که مثل من بودند. خواب من از شش ساعت تجاوز نمی کرد. بیشتر شب ها بیدار بودم و با ستارگان آسمان مصاحبت و شب زنده داری داشتم. در این احوال به خاطرم می گذشت که امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز شب ها را بدین سان می گذرانید. سی سال تمام داغی و گرمی نان تنها نان خورش من بود.»(2)

مرحوم شهید آیه اللّه اشرفی درباره خاطرات تحصیلی خود می گوید:

«بنده تا درس خارج یک کتاب ملکی از خود نداشتم و غالباً از کتاب هایی که برای تحصیل وقف شده بود، استفاده می کردم. فرش

حجره مان حصیر بود. زمانی که در اصفهان بودم شهریه متداول نبود، ولی به کسانی که درس خارج می خواندند و عائله مند بودند ماهی هشت قِران شهریه می دادند. بنده فقط یک بار در هفته چایی می خوردم و شب های

ص: 41

جمعه هم از خُرده برنج ها یک نوبت برنج می پختم و فقط هفته ای یک مرتبه غذای گرم می خوردیم و بقیه اوقات غذای ساده حاضری، مثل پنیر و حلوا بود.»(1)

در حالات مرحوم آیه اللّه محمدتقی بروجردی، مقرِّر برجسته دروس مرحوم آقاضیاء نقل کرده اند که ایشان فرمود: وضع زندگی ما در نجف آن قدر بد بود که من عبا را بر سر می کشیدم و از توی کوچه ها کاهو جمع می کردم و می شستم و می خوردم!(2)

نیز در حالات مرحوم آیه اللّه میرزاعلی ایروانی (صاحب حاشیه بر کفایه) آورده اند که فرمود: در مقطعی از تحصیل خود در حجره مدرسه کازرانی سه روز پی در پی گرسنه بودم و امکان تهیه غذا نداشتم. همین که می خواستم بخوابم، با خود فکر می کردم که اگر رو به قبله بخوابم مشروع خواهد بود زیرا امکان دارد از شدت گرسنگی مرگ را به دنبال آورد.(3)

مرحوم آیه اللّه شهید سیدعبدالحسین دستغیب نقل فرمود که یکی از اهالی نجف برای من نقل کرد: روزی در بازار حراجی می کردند. یکی از فضلای محترم از مدرسین صاحب عنوان نجف را دیدم آمده و قابلمه ای که زیر بغلش بود بیرون آورد و در معرض حراج گذاشت. من از یک گوشه ای تماشا می کردم. دیدم این جناب مدّرس فاضل قابلمه را داد به حراجی و گفت حراج کن. آن هم حراج کرد و فروخت و پولش را به او داد. آن آقای محترم پول را گرفت و رفت. من خودم را به او رساندم. سلام و احترام کردم. دیدم با کمال بشاشت مثل حالات همیشگی بدون هیچ تغییر

ص: 42

حالی با من صحبت کرد. گفتم کار رسیده به جایی که شما قابلمه خانه تان را آورده اید بفروشید؟ خندید و فرمود: هیچ پیشامد سختی نداشتیم. قابلمه را دادم و پولش را می دهم و نان می خرم. طوری نشده است. دو سال استفاده پخت از آن کردیم، امروز هم استفاده نان، بعد هم هر چه خدا داد.(1)

این ها نمونه هایی از سختی های فراوانی بوده که بزرگان در دوره تحصیل در عرصه معیشت داشته اند، ولی هرگز با درس و بحث خداحافظی نکرده اند. امروز قاطعانه می گویم زندگی طلاب آن گونه که در این خاطرات یاد کردیم، نیست. حتی زندگی محروم ترین طلاب هم وضعیت این بزرگان را ندارد. نمی گویم مشکل در زندگی ندارند. این جانب در متن طلاب زندگی می کنم و کاملا مشکلات را لمس می کنم، اما هرگز به سختی های گذشته نیست. امید که طلاب عزیز جوان به این واقعیت توجه کنند که پول و ثروت و خانه و ماشین جماد است و عقل و علم و تقوا، کمال.

آنچه گفته شد، برخی از جلوه های شکر نعمت توفیق تحصیل در حوزه علمیه بود نه تمام آن. امید که خداوند ما را به شکر نعمت هایش موفّق بفرماید.

ص: 43

نبوده اند، ولی تلاش گسترده آن ها در کنار نظام حوزوی، در رشد و بالندگی آن ها قطعا مؤثّر بوده است.

از سوی دیگر، با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و تحوّل سریعی که در علوم پدید آمده است و نیز با توجه به هجوم گسترده دشمنان، باید گفت تجدید نظر در نظام آموزشی، به ویژه در کتاب های درسی، از بدیهیات است. البته در این تحول، تعمّق و تدقیق یک اصل اساسی است.

اما این دلیل نمی شود که علوم دیگر متروک باشد. چرا در کنار این همه درس های خارج فقه، ده ها درس تفسیر نباشد؟ درس نهج البلاغه، اصول کافی و در اصل درس حدیث شناسی باید به صورت گسترده در حوزه وجود داشته باشد و ما متخصّصانی را در این عرصه ها داشته باشیم.

در زمینه اخلاق، بحمداللّه درس اخلاق در حوزه هست و بزرگانی عهده دار آن می باشند، ولی لازم است در زمینه اخلاق عملی، متون درسی داشته باشیم.

در زمینه تاریخ و سیره پیامبر و معصومان علیهم السلام هنوز کمبود فراوان است. در زمینه فلسفه، بحمداللّه گام های بلندی برداشته شده و برخی از متون فلسفی همانند نهایه مرحوم علامه طباطبایی متن درسی شده است. در زمینه کلام قدیم و کلام جدید باید کارهای جدی تری صورت گیرد.

به هر حال، در یک کلمه، حوزه تنها «دانشکده فقه» نیست، بلکه دانشگاهی بزرگ با همه گستردگی فرهنگ و معارف اسلامی است.

می شود، مطلع باشیم و اگر مفید بود، همان ها را متن درسی قرار دهیم. در دوره عمومی ادبیات، باید تنها به آموزش بسیط نظر داشته باشیم نه آموزش اجتهادی. بر این اساس، به نظر می رسد مغنی چندان برای طلبه

ضروری نباشد، چرا که متن اجتهادی نحو است. البته بنده بر این باورم که لازم است در حوزه رشته تخصصی ادبیات هم داشته باشیم که تعدادی متخصص در ادبیات باشند و در آن صورت نه تنها مغنی، بلکه متون دقیق ادبی دیگر هم باید مطرح شود. در این دوره عنایت ویژه، به مکالمه زبان عربی نیز بایسته است.

درباره اصول، کتاب اصول الفقه را متن مناسبی می دانم، لیکن باید تجدید نظری هم در این کتاب صورت گیرد. اولاً، بخش های زیادی از مباحث اصول عملیه و تمام بحث اجتهاد و تقلید در این کتاب نیست که باید به دست متخصصان فن به همان سبک تألیف شود. ثانیاً، برخی از مطالب کتاب، فوق العاده عمیق و برخی بسیار سطحی است که باید تعدیلی در این زمینه نیز صورت پذیرد.

درباره شرح لمعه باید بگویم انصافاً متن جامع فقهی است که بین

ایجاز و استدلال جمع کرده است. لیکن برخی از مباحث کتاب با آن که ارزش علمی دارد، اما در بین فقها ارزش فقهی ندارد (مثل بحث «منزوحات بئر») و برخی از مباحث نیز اینک موضوع ندارد (مثل کتاب العتق)، ولی از آن جا که این جانب متنی به جامعیت شرح لمعه سراغ ندارم، پیشنهاد می کنم لجنه ای از بزرگان فقها، که سالیان طولانی ممارست در تدریس این کتاب داشته اند، آن را تهذیب کنند و به همان سبک، مباحث فقهی مورد نیازی که باید طلبه فی الجمله از آن ها و مبنای آن ها

ص: 47

مطلع باشد، در کتاب بگنجانند.

درباره مکاسب باید بگویم در تدقیق و تعمق، این کتاب کم نظیر است. هر چند این کتاب به عنوان متن درسی نوشته نشده، لیکن در مجتهدپروری نقش بالایی دارد. مطالب این کتاب، بیشتر درباره کسب و بیع و خیارات است، اما بسیاری از مباحث ارزشمند و عمیق دیگری مثل غنا، غیبت، قمار، اراضی، وقف و احکام صبی، در آن مطرح شده است.

درباره رسائل باید یاد کنم مفاهیم عمیق اصولی از ویژگی های ارزشمند این کتاب است. در این کتاب مباحثی است که متاسفانه خوانده نمی شود؛ به عنوان مثال می توان از بحث «حجیت عقل» و «تقلید در اصول دین» و... نام برد. این کتاب نیز مانند کتاب های دیگر، به تهذیب نیاز دارد.

درباره کفایه باید بگویم ایجاز و دقت در این کتاب موج می زند و انصافاً کتاب درس گرفتنی است، لیکن قطعاً این کتاب نیز به دلایل زیر نیازمند تجدید نظر است.

اولاً، برخی از مباحث اعتقادی که در کفایه مطرح شده، نه جای آن

در بحث اصول است و نه مؤلف درست از عهده بحث برآمده و متاسفانه در برخی موارد سر از نتیجه ای درآورده است که قطعاً خود مرحوم آخوند نه ملتزم به اصل آن است و نه توابع آن؛ به عنوان نمونه بحث «جبر» را می توان نام برد.

ثانیاً، در بعضی از موارد به مباحثی منطقی و فلسفی - مانند تنبیهات مشتق - پرداخته است که هیچ ربطی به اصول ندارد. این گونه مباحث باید از کفایه حذف شود.

ص: 48

در مجموع، معتقدم تا نگارش آثار جدید که ویژگی های مثبت این کتاب ها را داشته باشد، باید طلاب عزیز با دقت همین کتاب ها را بخوانند تا ان شاءاللّه با اقتدار علمی که پیدا می کنند، زمینه ساز تحول در حوزه باشند.

پیچیدگی و تعقید، دانشمندپرور نیست، بلکه عمق متن است که خواننده کتاب را مدقِّق بار می آورد. من معتقدم متن آموزشی باید علاوه بر گویایی، عمیق هم باشد.

متأسّفانه در حال حاضر، در حوزه بهای لازم به علوم اسلامی غیر از فقه و اصول داده نمی شود و این دروس نتوانسته اند جایگاه خود را در حوزه بیابند و به رغم آن که به عنوان دروس عمومی مشخص شده اند، به آن ها توجه کافی نمی شود. برای رفع این مشکل چه باید کرد؟

همین که بحمداللّه مدیریت حوزه این دروس را مطرح کرده، گامی به سوی موفقیت است. اما راز عدم توجه کافی به این دروس این است که هنوز در نظام ارزشی حوزه، این دروس جایگاه شایسته خود را نیافته اند. فی المثل در ارائه جزوه در مدارج علمی، فقط محور، فقه و اصول است و اگر طلبه ای در این دو رشته چندان برجستگی نداشته باشد، اما در تفسیر و تاریخ و دیگر رشته های اسلامی صاحب نظر بوده، یا تالیفاتی داشته باشد، آن امتیاز بایسته را ندارد.

در ضرورت و نیاز به تخصصی شدن علوم اسلامی شکی نیست. امروز برای دنیا، مسئله تخصص در علوم، امری بدیهی است. علوم اسلامی مانند فقه، اصول، تفسیر، فلسفه، کلام و... که هر کدام دریای ناپیداکرانه اند، برای استفاده بهینه از این علوم، راهی جز رو آوردن به تخصص در این زمینه ها نداریم.

رشته های تخصصی باید بعد از پایان یک دوره عمومی، که در آن، طالب علوم دینی یک دوره ادبیات، منطق، معانی و بیان، فقه، اصول، فلسفه، کلام، رجال و درایه را گذرانده، در نظر گرفته شود.

درباره علوم انسانی باید بگویم، بحث در این علوم، از شئون رشته تخصصی تبلیغ است که موادی هم اکنون در این رشته تدریس می شود.

مزبور نادیده گرفت.

پیام اسلام را به جهانیان برسانیم و به دفاع از حریم اسلام برخیزیم و اعتقاد مسلمین را بارورتر کنیم؟

متأسفانه باید بگویم نه، باید حوزه از صدا و سیمای جمهوری اسلامی حداکثر استفاده را در ترویج اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله بنماید. گفتنی است، حضور چهره های حوزوی در صدا و سیما مایه فخر حوزه و خدمت است، اما این کار فردی است نه حوزوی. بنده ناچیز این پیشنهاد را بارها مطرح کرده ام، حداقل این است که باید در رأس گروه های معارف اسلامی صدا و سیما یک چهره برجسته مورد قبول بزرگان و زعمای حوزه باشد و او با تشکیل گروه های کارشناسی، خوراک دینی مردم را در سطح بالا عرضه کند.

ناگفته نگذارم، اینک در حوزه، کامپیوتر بازار گرمی یافته و در فنون مختلف از این ابزار استفاده می شود.

چه باید کرد تا حوزه ها همواره از آخرین تحولات فکری، فلسفی و اعتقادی جهان، آگاه شوند و با آمادگی کامل و قبل از گسترش عقاید و تفکرات فاسد، به جواب گویی آنان برخیزند؟

باید حوزه ها به ویژه حوزه علمیه قم مرتبط با کانون های بزرگ فرهنگی باشند و مبادله اطلاعات کنند. مناسب است مدیریت حوزه زمینه ایجاد این ارتباط را فراهم کرده و هیأت هایی مرکب از نخبگان حوزه را برای بازدید از مراکز دینی - فرهنگی دنیا، مانند واتیکان، الازهر و... اعزام کند، تا از تجربه های آن ها مطلع شده و در صورت مفید بودن،

ص: 55

مورد استفاده قرار دهد. مولا علی علیه السلام فرمود:

«اَلْحِکْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤمِنِ، فَاطْلُبُوهَا وَ لَوْ عِنْدَ الْمُشْرِکِ ؛ تَکُونوا أَحَقَّ بِهَا وَ اَهْلِها».(1)

ص: 56

تحصیل شود، اولین نکته ای را که کتاب های درسی و استاد به او تذکر می دهد، ایجاد خلوص نیت است.

خلوص نیت یعنی طالب علم ، تحصیل را فقط برای رضای خدا و اهداف الهی - مانند ارشاد مردم، احیای معارف اسلامی و خدمت به جامعه - انجام دهد.

در مدارس و حوزه های علوم دینی به طالب گوشزد می شود، آن گاه تحصیلش ارزش دارد که آن را برای خدا انجام دهد و این عمل مقدس را به شائبه های نفسانی و اغراض دنیوی چون کسب مال، و جاه و مقام و شهرت و تفاخر و تکبر، آلوده نسازد، وگرنه در دنیا و آخرت از زیانکارترین مردمان خواهد بود. مهم ترین نکته ای که طالب علم باید به آن توجه داشته باشد این است که اگر در علوم دینی، «اللّه» مطرح نباشد این دروس همانند پیکری بی روح است.

اگر محصل علوم دینی وظیفه خود را فراگیری چند اصطلاح و واژه بداند و همگام با تحصیل علم به خلوص نیت نپردازد، هر اندازه که برعلم او افزوده گردد، فاصله میان او و میان حضرت حق بیشتر خواهد شد، این جاست که علم حتی اگر علم توحید هم باشد «حجاب اکبر» خواهد بود، و مسلّماً عالمی که نیت خود را اصلاح نکرده باشد، عامل به علم خود نخواهد بود و در نتیجه فساد چنین عالمی، عالَمی را فراخواهد گرفت.

این مهم در کلمات نورانی معصومین فراوان مطرح شده و مورد تاکید قرار گرفته است. اینک به روایاتی چند در مدح خلوص نیت در تحصیل

ص: 58

علم و نکوهش دخالت دادن اغراض دنیوی و مادی در آن، اشاره می شود:

1.در مدح خلوص نیت، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که آن

حضرت فرمود:

« مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّه دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ

عَظِیما، فقیلَ: تَعَلَّمَ لِلّهِ وَ عَمِلَ لِلّهِ وَ عَلَّمَ لِلّهِ».(1)

هر که برای خدا علم بیاموزد و بدان عمل کند و به دیگران بیاموزد در مقام های بلند آسمان ها عظیمش خوانند و گویند: برای خدا آموخت، برای خدا عمل کرد و برای خدا تعلیم داد.

2. در نکوهش آلوده کردن تحصیل علم به اغراض مادی از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین روایت شده است:

«مَن تَعَلَّمَ عِلْما مِمَّا یَبْتَغِی بِهِ وَجْهُ اللّه ِ عَزَّوَجَلّ لا یَتَعَلَّمُهُ اِلاّ لِیُصیبَ بِهِ غَرَضا مِنَ الدُّنیَا لَمْ یَجِدْ عَرْفَ الجَنَّةِ یَوْمَ القِیَامَةِ.»(2)

اگر کسی در طریق علم و دانش اندوزی که سزاوار است فقط برای خدا آن را کسب کند، هدف دیگری را جست وجو کند و علم را فقط به خاطر اغراض دنیوی بیاموزد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.

و نیز در روایات کسانی که علم را برای اهداف ذیل بیاموزند، مورد

نکوهش قرار گرفته اند:

الف - مباهات و فخر فروشی؛

ب - ستیزه جویی با دیگران؛

ص: 59

ج - جلب توجه دیگران؛

د - رسیدن به مال و ثروت؛

ه- - وصول به مقامات دنیوی (مقام،شهرت، ریاست و...)؛

و - ساختن پلی برای رسیدن به اهداف مادی.(1)

البته شایان ذکر است که خلوص نیت، شرط اساسی انسانیت و تحصیل کمال در هر کار و در هر علمی است، ولی این مهم در علوم دینی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

طالب علم باید کاملاً مراقب خود باشد که از آغاز تا پایان کار مبادا شیطان در نیت او راه پیدا کرده، و در نتیجه او را به وادی ضلالت اندازد.

دام های شیطان همیشه شکل خاصی ندارد، باید با زیرکی و فراست دام های شیطان را که مسلما برای طالب علوم الهی، مخفی تر و ظریف تر است، شناخت و آن ها را گسست.

طالب علم باید خود را بیازماید. اگر وی در مباحثه با دوست خود می بیند که حس تفوق طلبی و برتری جویی دارد و یا از پیشرفت هم درس خود محزون و از محبوبیت وی در بین مردم ناراحت است، باید در اولین

قدم، خود را اصلاح کند که تاخیر در این مهم، آفات بسیاری در پی دارد.

نیز اگر طالب علم به خاطر چند صباح تحصیل، توقع اکرام ویژه و عنایت فراوان از مردم را دارد، باید در خلوص نیت خود تشکیک کند. البته بر مردم است که برای ارج نهادن به ارزش والای علوم الهی، طالبان علوم دینی را گرامی دارند، ولی این بدان معنی نیست که طالب علوم دینی

ص: 60

باید توقع اکرام داشته باشد.

امید آن که خداوند توفیق خلوص نیت و تلاش برای رضای خدا را به همه ما عنایت فرماید.

در پایان از باب حسن ختام، بخشی از رهنمودهای امام امت قدس سره را که بحق آیت خلوص و تهذیب نفس بود، خطاب به طلاب علوم دینی می آوریم:

«اگر بنا باشد حبّ دنیا و حبّ نفس بر شما غلبه کند و نگذارد حقایق و واقعیات را درک کنید و عمل خود را برای خدا خالص گردانید... در خسران قرار گرفته اید، «خسر الدنیا و الآخره» هستید؛ زیرا جوانی را داده اید، از نعمت های جنّت و مزایای اخروی نیز محروم مانده اید و دنیا هم ندارید.

اگر برای خدا قدم بردارید خداوند متعال، مقلّب القلوب است. دل ها را به شما متوجه می سازد... شما در راه خدا زحمت بکشید، فداکاری کنید، خداوند شما را بی اجر نمی گذارد. اگر در این دنیا نشد، در آخرت پاداش خواهد داد.

دنیا چیزی نیست. این هیاهوها و شخصیت ها چند روز دیگر به پایان می رسد و مانند خوابی از جلو چشم انسان می گذرد، لکن اجر اخروی لایتناهی و تمام نشدنی خواهد بود... خداوند متعال، روحانیون اسلام را به وظایف سنگین و مسئولیت های خطیر آنان در عصر کنونی آگاه و آشنا سازد وبه نسل جوان روحانی و دانشگاهی و به عموم مسلمانان توفیق

ص: 61

خودسازی، تهذیب و تزکیه نفس عنایت فرماید.»(1)

و آخرت را برای خود فراهم آورد. بر این اساس، طبق فتوای تمام فقها عقیده مسلمان در اصول دین باید از روی یقین باشد. برخی از آنان، تقلید در اصول اعتقادات را حرام می دانند، لیکن یقین نیز مستلزم دانستن استدلالی مسائل اعتقادی است؛ اگر چه به نحو بسیط باشد. این وظیفه بیش از همه بر دوش حوزه های علمیه سنگینی می کند؛ چرا که عالمان دینی و طالبان معارف الهی علاوه بر مسئولیت آموختن عقاید اسلامی، رسالت سنگین و مهم تعلیم و نشر اعتقادات دینی را نیز بر عهده دارند.

حوزه های دینی از آن جهت که پاسدار فکر و اندیشه اسلامی هستند باید سنگرداران قوی و استوار جهان بینی الهی باشند. علمای بزرگ شیعه همواره آماده پاسخ گویی به تمامی مسائل عقیدتی بودند؛ لذا همواره خود را آماده رفع شبهات گوناگون فکری بیگانگان می کردند.

5- الفصول العشرة

6- المسائل الجارودیة

7- رسالة فی تحقیق لقط المولی

8- الثقلان

بدین سان ملاحظه می شود که فقیه بزرگی چون شیخ مفید بیشترین همت خود را مصروف دفاع از اعتقادات اسلام و شیعه می نماید. حوزه های علمیه و روحانیت اسلام به ویژه طالبان علوم دینی باید پاسخ گوی مسائل اعتقادی فراوانی که متوجه اسلام است، باشند و چهره واقعی اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را به جهان تشنه واقعیت و به تنگ آمده از مکتب های الحادی بنمایانند و اگر در انجام این مسئولیت اندکی سستی به خرج دهند، دشمنان اسلام که اکنون بیشترین تلاش های خود را در

مخدوش جلوه دادن اسلام قرار داده اند، ضربه های جبران ناپذیری بر پیکر اسلام و مسلمانان خواهند زد.

در این راستا لازم است طالب علوم دینی، ابتدا به شبهاتی که پیرامون اسلام مطرح است آگاهی عمیق (نه سطحی) پیدا کند. آن گاه باید بعد از آگاهی از شبهات خود را آماده پاسخ گویی نماید. البته پاسخ گویی عمیق و ژرف به این سؤالات نیاز به این دارد که در حوزه ها مسائل فکری، عقلی و فلسفی بیش از این مورد توجه قرار گیرد.

باید به همان اندازه که در حوزه ها به فقه و اصول توجه می شود (که توجه شایسته و بایسته ای است)، به مسائل عقلی نیز عنایت ویژه ای مبذول گردد؛ چرا که فقه در فرهنگ قرآن، محدود به تعمق در خصوص احکام فرعی نیست، بلکه فقه عبارت است از آگاهی عمیق از تمامی ابعاد

ص: 65

دین که از جمله اساسی ترین ارکان آن، اعتقادات است.

باید در حوزه های دینی بسیج گسترده ای برای تدوین و تهذیب کتب اعتقادی که بتواند متن درسی حوزوی باشد صورت گیرد، به گونه ای که طالب علوم دینی از آغاز که شروع به تحصیل علوم طلبگی می کند، در کنار دروس دیگر حتماً درس اعتقادی داشته باشد. البته به همت شورای محترم مدیریت حوزه علمیه قم این امر اکنون در حال اجرا است؛ هر چند هنوز باید برای یافتن متون جامع تلاش گسترده ای صورت گیرد.

از مرحوم علامه حلی است؛ از جمله متون درسی گذشته حوزه هاست که متأسفانه هم اکنون در حوزه ها چندان مطرح نیست. جا دارد این کتاب نیز مورد عنایت بزرگان قرار گیرد، به خصوص که در آن، مبحث امامت (که بحث زیربنایی اعتقادی تشیع است) به نحو مبسوط بیان شده است. در اصل، انگیزه مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی از تدوین کتاب تجرید، مطرح کردن بحث امامت در علم کلام بوده است که تا آن روز جدا از آن محسوب می شد. ناگفته نماند فقیه و متکلم ارزشمند آیه اللّه سبحانی کتاب چهار جلدی الهیات را به عنوان کتاب درسی حوزه ها در حوزه

مباحث اعتقادی نگاشته اند. سعی ایشان مشکور باد؛ امّا در عین حال احیای کلام به سبک قدما می تواند به تفکر اسلامی در حوزه مباحث اعتقادی (به ویژه در مباحث امامت) کمکی ارزشمند نماید.

شرح منظومه و نهایه: شایسته است درباره الهیات بالمعنی الاخص از شرح منظومه، نهایة الحکمة و جلد ششم اسفار ملاصدرا و دیگر کتاب های فلسفی و عرفانی نیز بیشتر استفاده شود. (چنان که استفاده می شود، لیکن توقع این است در عصری که بحمداللّه در سایه رهبری امام بزرگوار، اسلام حیات مجدد یافته و ضرورت بیشتری به این گونه مسائل احساس می شود، به این متون و مانند آن ها بهای مناسب داده شود.)

تحدی کرده (و مبارز طلبیده)، ولی هنوز بشر نتوانسته است همانند آن را بیاورد. قرآن کریم تنها کتاب آسمانی و نسخه شفابخش بیماری های جوامع بشری، و یگانه منبعی است که از دستبرد تحریف محفوظ مانده و خواهد ماند؛ چنان که فرمود:

«اِنّا نَحن نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ اِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»؛(1) ما قرآن را نازل کردیم و ما به طور قطع نگهدار آنیم.

بدین سان باید این کتاب، کتاب اصلی در تمامی جوامع علمی و فرهنگی ما باشد، چرا که اساس فرهنگ اسلام برگرفته از این کتاب مقدس است. با کمی دقت در علوم اسلامی همانند فقه، اصول و حتی ادبیات عرب درمی یابیم که این علوم، ابزار و مقدمه ای برای فهم کتاب خدا می باشند.

باید اذعان کنیم تا دیروز قرآن در کشور ما غریب بود و با حیله های دشمنان توطئه گر و دوستان ناآگاه این کتاب سرنوشت و سازنده، نقشی جز در گورستان ها و مجالس مردگان و... نداشت و کتابی که باید راهنمای زندگی و هادی جوامع انسانی باشد از صحنه جامعه و زندگی خارج شده و توسط منحرفان، تفسیر به رأی می شد، ولی بحمداللّه امروز به برکت پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری مفسر بزرگ قرآن امام خمینی قدس سره، قوانین قرآنی در رأس امور قرار گرفته و ندای بازگشت به قرآن در روح و جان امت دمیده شده است. اینک جهان در پی آن است که این کتاب زندگی، تحرک، جوشش و خروش را دوباره بازشناسد. نسل انقلابی ما

ص: 68

تشنه فهم معارف نورانی قرآن است و این نیازها، مسئولیت حوزه های دینی را دو چندان می کند.

بحمداللّه تاکنون حوزه های علمیه در زمینه قرآن کریم تا آن جا که توان داشته اند، انجام وظیفه کرده اند. علمای گذشته شیعه همت فراوانی را مبذول فهم این کتاب عزیز و انتقال آن به آیندگان داشته اند. تفاسیر شریف التبیان از مرحوم شیخ الطائفه شیخ طوسی در ده جلد، مجمع البیان در پنج

جلد و تفسیر صافی در پنج جلد، گوشه ای از این تلاش های گسترده است. در دهه های اخیر نیز در حوزه های دینی تلاشی در خور تحسین در رابطه با قرآن به چشم می خورد که شاخص ترین نمونه آن، تفسیر المیزان است که باید بحق آن را از مفاخر تفاسیر عصر حاضر بنامیم. علاوه بر آن بزرگان و اساتید حاضر حوزه های علوم دینی نیز همچنان این تلاش گسترده را ادامه می دهند. امروز بحمداللّه در حوزه، دروس تفسیر ارزشمندی دائر است.

هشت پیشنهاد قرآنی به شورای مدیریت: شورای محترم مدیریت حوزه علمیه قم برای آشنایی طلاب حوزه با تفسیر، تفسیر جوامع الجامع مرحوم طبرسی را که از متون موجز، پرمحتوا و غنی تفسیری است جزء متون درسی قرار داده است، ولی باید اذعان کرد که با این همه تلاش، همچنان باید خود را در پیشگاه قرآن مدیون بدانیم، چرا که قرآن حق حیات بر همه مسلمانان به خصوص حوزه ها دارد. بر این اساس پیشنهادهایی تقدیم حوزه های دینی می گردد:

1- در دروس ادبیات تجدید نظر شده به جای شاهد آوردن از اشعار جاهلیت، از کتاب خدا شاهد بیاورند؛ چرا که کتاب خدا در اوج فصاحت

ص: 69

و بلاغت، بلکه محور فصاحت و بلاغت است. این مهم در کتاب مغنی اللبیب صورت گرفته. معروف است که می گویند به چند جزء قرآن کریم در این کتاب استناد شده است و در چاپ تحریر و تهذیب شده مبادی العربیه نیز این مهم صورت گرفته است.

2- برای تقویت بنیه ادبی طلابی که مشغول تحصیل ادبیات هستند، درسی با عنوان تجزیه و ترکیب قرآن گذارده شود و عزیزان طلبه بدانند در صورتی بر ادبیات عرب مسلط خواهند شد که بتوانند قواعدی را که آموخته اند بر کتاب خدا و روایات اهل بیت عصمت و طهارت خصوصاً نهج البلاغه تطبیق نمایند.

3- مسئله حفظ قرآن از آغاز میان مسلمانان به عنوان یک ارزش مطرح بوده است. یکی از مفاخر شهدای کربلا این است که برخی از آنان حافظ قرآن بوده اند. باید این ارزش با تشویق بزرگان و زعمای حوزه احیا گردد. جای خوشوقتی است که در حوزه های علوم دینی این حرکت آغاز شده است.

4- هر چند برای طلاب مبتدی درس تفسیر مقداری سنگین به نظر می رسد، اما مناسب است برای آمادگی در تفسیر، در سال های اول تحصیل کلیدهای فهم قرآن و تفسیر قرآن به شیوه ترجمه لغات به عنوان درس اصلی در هفته یک یا چند ساعت ارائه شود.

5 - عزیزان طلبه باید بدانند که از جمله ضروریات یک محصل، آشنایی با علوم قرآن است؛ همانند آشنایی با ترتیب نزول قرآن، تفسیر و شیوه های تفسیری، طبقات مفسران، مباحث ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و شناخت سور مکی و مدنی و ده ها بحث دیگر. این مهم در

ص: 70

کتاب های مختلفی از جمله در کتاب التمهید فی علوم القرآن انجام گرفته

است که اینک یکی از متون درس های جنبی حوزه علمیه قم می باشد.

6- باید درس تفسیر که در علوم اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است، همانند دروس فقهی و اصولی حوزه که در تمامی ساعات روز دائر است، در تمامی ساعات درسی مطرح باشد. در این جا از بزرگان حوزه، (آن ها که توان بیان آیات الهی و تفسیر آن را دارند) دردمندانه تقاضا می کنم دامن همت به کمر زده، وارد این میدان شوند و انجام این امر مهم را برعهده گیرند.

7- به فرموده مفسر بزرگ شیعه مرحوم علامه طباطبایی قرآن کریم آن چنان عمیق است که پیوسته باید برای آن تفسیری نو نوشت. در روایت است از حضرت امام صادق علیه السلام پرسیده شد: «مَا بَالُ الْقُرآنِ لاَیَزْدَادُ عَلَی النَّشْرِ وَ الدَّرْسِ اِلاَّ غَضَاضَةً؟»؛ چه سرّی است که قرآن هر چه بیشتر منتشر شده و مورد بحث قرار گیرد بر تازگی و طراوت آن افزوده می شود؟

حضرت فرمود: «لاَِنَّ اللّه َ تَبارَکَ و تَعَالی لَم یَجْعَلْهُ لِزمانٍ دونَ زمانٍ و لِنَاسٍ دُونَ ناسٍ، فَهُوَ فِی کلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ کُلِّ قَوْمِ غَضٌّ اِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.»(1)

چون خدای تبارک و تعالی آن را تنها برای زمانی خاص و مردمی خاص قرار نداده است. از این رو در هر زمانی و برای هر مردمی تا روز قیامت تازه و باطراوت است.

بنابر این مناسب است بزرگان حوزه پیوسته تلاش شایسته ای برای

ص: 71

این کتاب الهی مبذول دارند، تا بتوانیم همچنان المیزان ها را به دنیا عرضه

کنیم.

8 - مناسب است نشست های پربار قرآنی در کشور شکل گرفته و پژوهشگران در موضوعات خاص قرآنی تحقیق کنند و سپس آن را در سطوح گوناگون و از طرق مختلف (از جمله صدا و سیمای جمهوری اسلامی) عرضه کنند. بجاست حوزه عهده دار این امر شود و با همکاری تمام نهادهای فرهنگی مسئول، نشست های حساب شده، منظم و هدایت شده تحت عنوان «قرآن شناسی» شکل بگیرد.

اسلام است.

خود را که دارای زمینه تحصیل علوم دینی (طلبه شدن) هستند، تشویق نموده و به عنوان یک تکلیف آن ها را به حوزه های علوم دینی گسیل دارند؛ چرا که همان گونه که کشور اسلامی نیاز به متخصصان در تمامی ابعاد مورد نیاز زندگی دارد و تربیت آن ها نیز یک واجب کفایی به عهده امت اسلام است، به همین ترتیب پرورش متخصصین علوم دینی نیز یک فریضه مهم، بلکه به مراتب مهم تر از تربیت متخصصان در علوم دیگر است؛ زیرا که در علوم دیگرِ بشری اگر خدای ناکرده محتاج شدیم، می شود آن ها را از کشورهای دیگر جذب کرد، اما در مورد علوم دینی اگر خدای نخواسته کوتاهی بشود و ما نتوانیم متخصصانی فقیه و اسلام شناس برای جامعه تربیت کنیم، این ضربه ای بزرگ خواهد بود که هیچ گاه جبران نمی پذیرد.

به علاوه آن که امروز تمام جهان اسلام و محرومین که تشنه اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و فقه زندگی ساز آن هستند چشم به حوزه های علمی و ملت مسلمان ما دوخته اند و منتظرند از چشمه جوشان معرفت حوزه های دینی سیراب گردند.»(1)

ج - نکته ها و پیشنهادهایی پیرامون فقه: پس از روشن شدن ضرورت تحصیل فقه در حوزه های علوم دینی و بسیج امت اسلام برای گسترش

بینش فقهی و علمی، اینک پیشنهادهایی تقدیم حوزه های علوم دینی به خصوص حوزه مبارکه علمیه قم می شود:

1 - به نظر می رسد قبل از شروع در تحصیل شرح لمعه که اولین کتاب

ص: 74

فقهی درسی طلاب است، کتابی دیگر که حاوی یک دوره فقه فشرده اسلام باشد، متن درسی قرار گیرد تا زمینه برای کتاب نفیس شرح لمعه که یک دوره فقه استدلالی فشرده است، فراهم شود. در گذشته نه چندان دور در حوزه های علوم دینی ابتدا شرایع الاحکام مرحوم محقق حلی و یا تبصرة المتعلمین مرحوم علامه حلی تدریس می شد و سپس شرح لمعه می خواندند و این شیوه، سنت بسیار مناسبی بود؛ زیرا به این ترتیب با بصیرت بیشتری شرح لمعه را می خواندند. البته امروز نیز در حوزه ها قبل از تدریس و فراگیری لمعه، رساله های عملیه فارسی و عربی مراجع تدریس می گردد، لیکن این رساله ها در این بُعدی که گفتیم (دوره فقه فشرده) جای دو کتاب فقهی مذکور را نمی گیرد. بنابراین امید است در برنامه ریزی های حوزه، بزرگان و مدرّسان گرامی به این مهم توجه کنند.

2 - به نظر نویسنده این سطور، تمامی کتب نفیس شرح لمعه خواندنی و درس گرفتنی است. این را بدان جهت می گوییم که در بین عده ای قبل از انقلاب این مطلب مطرح بود که کتاب های «حدود»، «دیات»، «قصاص» و «قضاء» خواندنی نیست! چرا که قابل اجرا نیست و قهراً قابل ابتلا نمی باشد، پس باید حذف گردد!

ولی بحمداللّه با پیروزی انقلاب اسلامی که زمینه اجرای این احکام

فراهم آمد، این کتاب ها نیز از غربت خارج شد، به گونه ای که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از اساتید درس خارج این سه کتاب را درس خود قرار داده و آن ها را مورد نقد و بررسی عالمانه خود قرار دادند؛ فَشَکراللّه مَساعیهم. اکنون به این بهانه که بعضی از مسائل مبتلا به نیست بعضی کتاب ها همانند «کتاب العتق» ناخوانده می ماند، ولی شایان

ص: 75

تذکر است که خواندن آن ها نیز برای کسب معلومات عمومی، در آن زمینه ها ضروری است. به هر حال دو کتاب لمعه و شرح آن، متونی هستند عمیق و پرمحتوا و نورانی و سطر سطر آن خواندنی است؛ زیرا هم نویسنده لمعه و هم شارح آن درصدد مطرح کردن فقه شیعه با استدلال فشرده بودند. علاوه بر آن که این کتاب از نورانیت مخصوصی برخوردار است؛ چرا که نویسنده متن لمعه (شهید اول) و شارح آن (شهید ثانی) این دو کتاب را با قلم اخلاص و شهادت نگاشته اند و همین اخلاص و شهادت، راز جاودانگی این دو کتاب است.

3- تاکید پیوسته و همیشگی حضرت امام قدس سره در مورد تحصیل فقه،

سفارش به تحصیل «فقه سنتی» و «فقه جواهری» بوده است. حضرت امام امت قدس سره در فرازهایی از سخنان گهربار خود فرموده اند:

«...من باز عرض می کنم که فقه را نباید فراموش کرد. فقه به همان صورتی که بوده است، باید باشد. «فقه جواهری» باید تقویت شود. باید حوزه ها وقت وافرشان را صرف فقه و اصول و مباحثه کنند، زیرا در رأس دروس است...»(1)

«فقه سنتی» و «فقه جواهری» در حقیقت عبارت است از «تحقیق در مسائل به همان سبکی که پیشینیان از فقها تحقیق می کردند؛ یعنی دقت و تعمیق «در آیات، روایات، مراجعه به اقوال فقهای خاصه و عامه». و نیز این خصوصیت که یک فقیه باید در تحقیقش خود را از هر گونه پیشداوری در مسائل خالی کند. به عبارت دیگر به همان بیان که تفسیر به

ص: 76

رأی ضربه به قرآن کریم است، به کار بردن تفسیر به رأی در استنباط مسائل فقهی نیز بسیار زیانبار است و در حقیقت نابودی فقه است و این خطری بوده است که پیوسته امام عزیز قدس سره نیز بر آن تاکید فروان داشته اند آن جا که فرموده اند:

«ممکن است اشخاص بگویند که باید فقه تازه ای درست کرد که این آغاز هلاکت حوزه است. آن چیزی که برای حوزه مضر است، این است که ما این فقه را به نحوی که به دست ما رسیده به نسل آینده تحویل ندهیم.»(1)

البته این نکته نیز گفتنی است که معنای فقه سنتی این نیست که فقط مسائلی که در گذشته مطرح می کردند، پیوسته همان ها مورد بحث قرار گیرد، بلکه معنای آن این است که حتی مسائل جدیدی که جامعه اسلامی بلکه جوامع بشری با آن مواجه است، به همان سبک و متدی که فقهای سلف داشتند مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

ما مدعی هستیم و عمیقا بر این باوریم که فقه سنتی اسلام همواره پویا و متحرک و زنده است و همین فقه سنتی است که می تواند با بهره گیری از منابع زلال و سرچشمه های لایزال وحی، نبوت و ولایت راه حل های متناسب با زمان و مکان را در همه زمینه ها و مشکلات ارائه دهد و همه نظام های کنونی جهان را دگرگون سازد.

بر این اساس است که فقه سنتی، پویا نیز هست و توانایی حل همه حوادث واقع همراه با زمان را دارد؛ لذا تقسیم بندی فقه به «سنتی و پویا»

ص: 77

بی معنا و بی اساس است.

در سخنی امام امت قدس سره فرموده اند:

«اما در مورد روش تحصیل و تحقیق در حوزه ها، این جانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است، ولی این بدان معنی نیست که فقه اسلام، پویا نیست. زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند... فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است.»(1)

4- هر چه زمان پیش می رود، این باور که علوم اسلامی نیز همانند دیگر علوم، به تخصصی شدن نیاز دارد تقویت می شود؛ آن چنان که بسیاری از بزرگان و فقها بر آن تاکید دارند. امروز پرواضح است که تسلط یک فقیه با این عمر محدود و مشکلات فراوان اجتماعی، بر تمامی ابواب گسترده فقه با رشته های گوناگون و مسائل مستحدثه، امری شبه محال

است (هر چند فقیه با به دست آوردن قدرت استنباط توان شناگری در تمامی ابواب فقه را خواهد داشت، لیکن با این عمر محدود، فرصت آن را نخواهد یافت) و همین، دلیل ضرورت بیشتر تخصص در ابواب فقه است. ما می بینیم فقیه بزرگی مثل مرحوم حاج آقا رضا همدانی (رضوان اللّه علیه) با تحقیق عمیق در کتاب های «طهارت و صلات» به تصدیق بعضی از فقها، از عمق بیشتری حتی از کتاب طهارت و صلات صاحب جواهر برخوردار می گردد. البته این به معنای کم ارزش جلوه دادن تحقیقات عمیق و شگفت انگیز مرحوم صاحب جواهر نیست که آن بی نیاز از

ص: 78

تعریف است، بلکه بدین معناست که تخصص در یک مسئله جایگاه ویژه خود را دارد.

بنابراین چه اشکال دارد که امروز نیز بعضی از فقها دامن همت به کمر زده، با تحقیق و عمق بیشتر در مسائل فقهی کتاب هایی به عمق کتاب های صلات و طهارت حاج آقا رضا همدانی در ابواب «قضاء»، «شهادت»، «حدود»، «دیات»، «قصاص» و دیگر مسائل سیاسی و اقتصادی اسلام تدوین کنند. البته همان گونه که متذکر شدیم این گونه مباحث در حوزه مبارکه قم مطرح شده و اساتید معظم درس خارج فقه آن ها را برای شاگردان خود بیان می کنند.

مورد نقد و بررسی قرار می دهند و آن گاه که از مرحله ای فارغ شد، خود می تواند مرحله پایین تر را تدریس کند و تجربه نشان داده است که این شیوه از جمله مفیدترین و مؤثرترین شیوه های آموزشی است. اینک نکاتی را درباره سه موضوع یاد شده تقدیم می داریم:

فهمیدم.»

پیش مطالعه نقش ارزنده ای در فهم مطالب درس دارد؛ چرا که در این صورت با محتوای درس بیگانه نیست و حتی در مواردی ممکن است در فهم مطالب از استاد نیز پیشی گیرد.

3- در تمامی دروس بایستی مقدمات و اساس آن را محکم بنا نهاد تا نتیجه مطلوب از آن به دست آید. به خصوص این امر در دروس طلبگی از حساسیت ویژه ای برخوردار است. تمامی دروس را باید با کمال دقت و موشکافی پیگیری کرد. حتی نباید راضی شد که یک سطر از کتاب را ناخوانده گذاشت. به خصوص در این جا به عزیزان طلبه ای که مشغول

خواندن ادبیات هستند، توصیه می شود که بکوشند و این درس ها را متین و با دقت بخوانند ؛ چون فهم کتاب خدا و معارف نورانی اهل بیت علیهم السلامبر آن توقف دارد.

4- از ارکان اساسی درس، انتخاب استاد است. استاد نقش اساسی در سازندگی اخلاق و روحیه دانش آموز دارد. بدین جهت پیوسته بزرگان در مورد انتخاب استاد توصیه به دقت در انتخاب آن کرده و همواره سفارش می کردند که استادی مهذب برگزینند. باید استادی را برگزید که:

الف: باتقوا، مهذب و وفادار به انقلاب شکوهمند اسلامی بوده، طرفدار نظام اسلامی باشد.

ب: مسلط بر درس بوده، خود مطالب درس را هضم کرده و فهمیده باشد.

ج: در بیان مطالب از قدرت و توانایی برخوردار باشد که البته در این جهت سلیقه ها مختلف است.

ص: 81

یکی از محاسن همیشه حوزه ها همین بوده است که طلاب در انتخاب استاد آزاد می باشند، لکن باید توجه کرد که وقتی انسان با بصیرت استادی را برگزید، لازم است استقامت کرده، از تعویض استاد درس پرهیز کند؛ چون این عمل سبب عدم تکمیل درس و در نتیجه پراکندگی در دروس می گردد. در این جا به عزیزان طلبه توصیه می کنم که بیش از آنچه بر علم استاد تکیه دارند، بر تقوا و وارستگی و اخلاق استاد عنایت کنند که حتی حرکات و سکنات استاد نیز در روحیات محصل مؤثر است.

5- از جمله عوامل موفقیت در فهم درس، دقت و استماع به سخنان استاد است. محصل وقتی در کلاس درس حاضر می شود، باید هر فکری بجز فهم درس و هر مشکل دیگری را فراموش کرده و تنها، تمام حواسش را مصروف فهم درس سازد.

3- مسامحه از حضور در کلاس: آفت دیگر تحصیل، عدم حضور یا سهل انگاری نسبت به حضور در کلاس درس و اعتماد بر شروح و حواشی در فهم درس است. این امر سبب کندی ذهن و فکر شده، نتیجه طبیعی آن سطحی بار آمدن و کاهش عمق علمی است.

پس اولاً، باید در کلاس درس حضور پیدا کرد و اذعان داشت هرگز شروح و حواشی کتب نمی تواند جای حضور در کلاس درس را بگیرد.

ثانیاً، باید در برخورد با مشکلات علمی با تفکر و تعمق بیشتر به حل آن پرداخت و در صورت بقای مشکل با بحث و پرسش از استاد آن را حل کرد.

4- استفاده از نوار: آفت دیگر برای تحصیل آن است که به نوار درس اکتفا شود و محصل از حضور در کلاس درس خودداری کند، در حالی که فضای حاکم بر کلاس، خود عاملی مؤثر در فهم درس می باشد.

بلی! در جایی که برای تحصیل - به علت برخی از ضرورت ها - دسترسی به استاد نباشد و طلبه در منطقه ای مشغول خدمت باشد و یا به هر دلیل دیگری نتواند در درسی شرکت کند، استفاده از نوار در حد ضرورت بی فایده نیست.

2- ویژگیهای هم مباحثه خوب: برای یک مباحثه موفق باید در پی هم بحث واجد شرایط بود. شاخصه های یک هم مباحثه خوب عبارت اند از:

الف: شایستگی اخلاقی و تعهد به اسلام و انقلاب اسلامی؛

ب: نظم و حضور به موقع در جلسه مباحثه؛

ج: تلاش و پشتکار که این خود مشوّقی برای دوست خواهد بود؛

د: شایستگی علمی.

اگر چه در بین این ویژگی ها شایستگی اخلاقی جایگاه خاصی دارد و باید آن را محور گزینش هم بحث قرار داد؛ زیرا دوست نقش اساسی در تربیت و رشد یا سقوط انسان دارد. آن چنان که از قرآن شریف استفاده می شود، علت جهنمی شدن بعضی افراد هم نشینی و دوستی با افراد ناصالح بوده است؛(1) اما در مورد شایستگی علمی باید حتی الامکان با کسی مباحثه کرد که از انسان «افضل» باشد. البته برادرانی که از استعداد بیشتری برخوردارند باید افراد ضعیف را مورد عنایت قرار داده و با بحث با آن ها در آنچه خداوند به آن ها روزی کرده، انفاق نمایند که از مصادیق مهم رزق الهی، «علم و استعداد» است.

3- هدف از مباحثه: در بحث باید برای طرفین، «حق و روشن شدن آن» مطرح باشد نه «بر مسند نشستن» حرف این و آن. این محور اساسی بحث آزاد در اسلام است که باید حق را شناخت و طرفدار آن بود.

این که کسی بگوید نظری را چون من گفته ام - هرچند باطل است -

ص: 84

باید مورد قبول قرار گیرد و آن را محور حب و بغض قرار دهد، در روایات ما «اَدْنَی الشِّرک»، (پایین ترین مرحله شرک) نامیده شده است.(1)

4- پرهیز از مجادله: باید در بحث از «مراء و جدال» یعنی گفت وگوهای بی ثمری که جز کینه و کدورت فایده دیگری ندارد، خودداری کرد. در روایتی از امیر مومنان علی علیه السلام می خوانیم:

«إیَّاکُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ، فَاِنَّهُمَا یُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَی اْلاَخَوانِ

وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِمَا النِّفَاقُ»؛(2) از مجادله و ستیزه بپرهیزید که دل های دوستان و برادران را بیمار کنند و نفاق رویانند (زیرا سلامتی دل به صفا و صمیمیت است و بیماری اش به کینه و اندوه و پریشانی خاطر که از ستیزه برخیزد و دوستان را از یکدیگر دور کند). همین که به اندازه کافی بحث شد و هیچ یک از طرفین حاضر به پذیرش حرف دیگری نشد، باید بحث را قطع کرد و آن را از کسی که مورد قبول طرفین است، پرسید.

درس حاضر می شوند، امانتی الهی دانسته، خود امانتدار شایسته ای

باشد؛ یعنی باید برای آن درسی که تدریس آن را به عهده گرفته است وقت گذاشته، با دقت مطالعه کند و جوانب آن را بررسی کند و آن گاه در کلاس درس حاضر شود و نیز باید با نظم و پشتکار، مربّیِ محصّلان در این جهت باشد.

3- فروتنی استاد با شاگرد: مدرّس باید به شخصیّت محصّلان احترام گذارده، از اهانت به آنان بپرهیزد. در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ تَزَیَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقار و تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعلّمونَه

الْعِلمَ وَ تَواضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُم مِنْهُ الْعِلْم و لاتَکُونُوا عُلَماءُ جَبّارِین فَیَذْهَب باطِلَکُم بِحَقِّکُم.»(1)

دانش آموزید و آن را با خویشتن داری و سنگینی بیارایید و نسبت به دانش آموزان تواضع کنید و نسبت به استاد خود فروتن باشید و از علمای متکبر مباشید که رفتار باطلتان حق شما را ضایع کند.

4- تدریس تدریجی: تدریس همانند تحصیل باید «پایه به پایه» و به تدریج صورت گیرد. مدرّسی که به تدریج پیش نرفته، بخواهد در آغاز از دروس سطح بالا شروع کند قهرا مدرّس ناموفقی خواهد بود. مدرّسان موفق کسانی بوده اند که از ابتدا شروع کرده، به تدریج دروس بالاتر را تدریس کرده اند.

5- همه چیز مقدمه است: در پایان متذکر می شویم که درس و بحث و تدریس همگی مقدمه برای فهم اسلام و آن هم مقدمه عمل به آن و ترویج

ص: 86

و خدمت به اسلام است. ما باید خود را همیشه یک سرباز فداکار اسلام بدانیم و همانند امام عزیز قدس سره مرد وظیفه بوده، در هر سنگری که وارد می شویم محکم و استوار، خدمتگزار اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله باشیم.

شرایطی که امکانات بسیار کم بوده است و سلاطین و ستمگران در محو آثار رسالت همه امکانات خود را به کار می گرفتند، کار آسانی نبوده است که بحمداللّه امروز نتیجه آن زحمات را در آثار و کتب بابرکتی همچون کتب اربعه و کتاب های دیگر متقدمین و متأخّرین از فقه و فلسفه، ریاضیات و نجوم و اصول و کلام و حدیث و رجال و تفسیر و ادب وعرفان ولغت و تمامی رشته های متنوع علوم مشاهده می کنیم. اگر نام این زحمت و مرارت را جهاد فی سبیل اللّه نگذاریم، چه باید بگذاریم؟»(1)

حوزه های علوم دینی امروز نیز در همان سنگر هستند و باید مرزبان همان حماسه های جاوید باشند. امروز دنیا تشنه فرهنگ زلال اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است و این حوزه ها هستند که باید تشنگان معارف الهی را سیراب کنند.

حوزه های علمیه خصوصا حوزه مبارکه قم به منزله «بانک مرکزی فرهنگ اصیل اسلام» می باشند که تامین کننده و پشتوانه قوی فرهنگی نظام جمهوری اسلامی است. بنابراین موفقیت حوزه ها در این است که بتوانند همانند دیگر حوزه های علمی تشیع در طول تاریخ بزرگانی چون شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی و امام خمینی رحمهم الله را بپرورانند و برای رسیدن به این مقصد بلند باید با بررسی در رموز موفقیت حوزه های علوم دینی تشیع، راه رسیدن به اهداف گفته شده را دریابیم.

@

حوزه علمیه ای بود که امام باقر و امام صادق علیهماالسلام با استفاده از فرصتی که به خاطر درگیری های بنی امیه و بنی عباس یافته بودند، بنا نهادند که امروزه فرهنگ تشیع و اسلام از آثار و برکات آن حوزه علمیه است.

حوزه علمیه ای که به راستی نمونه یک حوزه فعال و پرتحرک از هر جهت بود و با این که دشمنان تلاش گسترده ای برای از هم پاشیدن آن داشتند، ولی با تدبیر الهی و اتخاذ سیاست دقیق از سوی این دو امام بزرگوار، این حوزه مدت مدیدی عمر فرهنگی و سیاسی خود را ادامه داد و نقش حیاتی و مهم خویش را به خوبی ایفا کرد و به راستی باید حوزه امام باقر و امام صادق علیهماالسلام را موفق ترین حوزه های تشیع در طول تاریخ

نامید.

امامان بزرگوار ما با باز کردن «باب اجتهاد و استنباط احکام»، دوستان شان را به تعمق و تفکر و استقلال فکری سوق می دادند و به یاران شان می فرمودند که ما فقط اصول را بر شما القا می کنیم و بر شماست از این اصول، احکام دین را استنباط کنید.(1)

2- برخورداری از بنیه اخلاقی و معنوی: تهذیب نفس، درس نخست حوزه امام صادق علیه السلام بوده است. یاران ائمه علیهم السلام در همان حالی که از جهت علمی بسیار قوی و نیرومند بودند، در بعد اخلاقی، نمونه و ضرب المثل بودند، تا جایی که حتی در میان اهل سنت نیز وقتی می خواستند میزان تقوا و تعهد کسی را تعیین کنند او را با یکی از یاران امام علیه السلام مقایسه می کردند؛ برای نمونه، می گفتند تقوای او همانند تقوای «محمدبن ابی محمد» است.

ائمه معصومین علیهم السلام پیوسته دوستان شان را به اخلاق و آداب الهی توصیه می کردند؛ از جمله این توصیه ها، توصیه بسیار جالبی است که امام صادق علیه السلام در ضمن نامه ای به دوستان شان نوشتند و به آن ها سفارش کردند که پیوسته به این نامه توجه داشته باشند و به آن عمل کنند. بخشی از موضوعات اخلاقی که امام علیه السلام توصیه کرده اند، عبارت اند از:

وقار، حیا و پاکدامنی، برخورد اسلامی با مردم، دوستی و دشمنی برای خدا، تسلیم در برابر حضرت حق، استقامت در مسیر حق، دوری و کناره گیری از هوی و هوس، یاد خدا، اجتناب از محارم الهی، در کنار محرومان و مستضعفان بودن، حمایت از مظلومان و....(2)

ص: 90

این ها بخشی از توصیه هایی است که در این نامه بسیار جالب، امام علیه السلام به دوستان شان دارند.

به همه عزیزان طلبه سفارش می کنیم این نامه امام را به دقت بخوانند.

3- موضع گیری در برابر ظلم: موضع گیری مخالف در برابر دستگاه ظلم و استقلال حوزه علمیه امام صادق علیه السلام از غاصبان خلافت و حکومت، بنی عباس را واداشت که برای وابسته کردن این حوزه به خود دست به تلاش گسترده ای بزنند، اما ناکام ماندند. منصور به امام صادق علیه السلام نوشت:

«چرا پیش ما نمی آیی تا ما را نصیحت کنی؟

امام فرمود: کسی که دنبال دنیا باشد تو را نصیحت نمی کند و کسی که در پی آخرت باشد، هم نشین تو نمی شود.»

در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«فقها امانتدار پیامبران هستند، مادامی که به دنیاپرستی روی نیاورده اند. اگر دیدید فقها هم نشین سلاطین شده اند از آنان بپرهیزید و

آنان را امانتداران دین تان به حساب نیاورید.»(1)

البته این نکته گفتنی است که امامان شیعه پیوسته در پی تشکیل حکومت اسلامی بودند و در این مسیر همواره در ستیز با خلفای غاصب بودند و اگر ائمه ما موفق به تشکیل حکومت می شدند، بهترین دوستان شان را در رأس کارهای اجرایی حکومت می گماردند. به عبارت

ص: 91

صریح می گوییم که همکاری با حکومت اسلامی در حقیقت اولین وظیفه اساسی علمای دین است؛ چرا که آنان متولّیان دین هستند و حکومت اسلامی فلسفه عملی تمام ابعاد دین است. بنابراین وظیفه انقلابی امروز حوزه، در کنار حکومت اسلامی بودن و دفاع از آن می باشد.

4- محوریت قرآن و سنت: در همان زمانی که در محیط فرهنگی آن روز جهان اسلام رأی و قیاس و استحسان های شخصی بازار گرمی داشت، ائمه علیهم السلام پیشگامان بازگشت به قرآن و سنت نبوی بودند و همین امر این حوزه را از جاذبیت ویژه ای برخوردار کرده بود؛ چرا که قرآن و سنت زبان فطرت است و زبان فطرت، دارای جلوه ای خاص می باشد.

5 - مردمی بودن حوزه امام صادق علیه السلام: امام باقر و امام صادق علیهماالسلام به

گونه ای این حوزه عظیم را پی ریزی کردند که هرگز دشمنان قادر به متلاشی کردن آن نباشند. امامان ما حوزه را به میان اقشار مختلف جامعه گسترانیده بودند. این که در میان روایات ما نام هایی مانند: تمّار (خرمافروش)، خبّاز (نانوا)، حنّاط (گندم فروش)، حذاء (کفاش) و تاجر و

عطّار می بینیم، نشان دهنده گسترش حوزه در میان تمامی اقشار مختلف آن روز جامعه است.

ائمه علیهم السلام این چنین یاران شان را برمی گزیدند و آن گاه آنان را به مناطق مختلف آن روز جهان اسلام گسیل می داشتند، تا جایی که نقل می کنند چهار هزار نفر از امام صادق علیه السلام روایت نقل کرده اند.(1)

از طرفی آنان برای حفظ نیروهای کیفی، تلاش و تدبیر گسترده ای

ص: 92

داشتند. گاه برای حفظ بعضی از چهره های درخشان از یاران شان آن ها را زیر سؤال می بردند و مورد انتقاد قرار می دادند تا خلفای غاصب آنان را از یاران امام صادق علیه السلام نپندارند و در نتیجه یاران حضرت بتوانند در محیطی آرام و بی دردسر به گسترش فرهنگ تشیع بپردازند.

نمونه روشن آن برخوردی است که امام صادق علیه السلام درباره یکی از بهترین یارانش یعنی «زرارة بن اعین» داشت. گاه امام شدیدترین انتقادات را در جلسه عمومی از وی به عمل می آورد و سپس خصوصی به او پیغام می داد که این انتقاد من برای حفظ جان و موقعیت شما بوده است و بدان که تو محبوب ترین اشخاص نزد من هستی.(1)

6- مبارزه با منحرفان: یکی دیگر از عوامل موفقیت حوزه علمی و دینی حضرت امام صادق علیه السلام مبارزه با منحرفانی بود که می خواستند با انتساب به امام صادق علیه السلام به اهداف شوم خود برسند. در حقیقت یکی از آفات حوزه های علمیه همین است که همیشه باید از آن برحذر بود. در

زمان امام صادق علیه السلام تعدادی، خود را آن چنان هوادار امام صادق علیه السلام قلمداد می کردند که گاه امام را در حد الوهیت بالا می بردند! و آن حضرت شدیداً با آنان برخورد می کرد و می فرمود:

«از اینان کناره بگیرید. با اینان سخن نگویید که من با تمام وجودم از این ها بیزارم.»(2)

7- حضور در عرصه های فرهنگی و سیاسی: شاگردان امام باقر علیه السلام با حضور گسترده و بانشاط خود در صحنه، خلفای عباسی را به ستوه

ص: 93

می آوردند. در مسائل کلامی و نیز مسائل سیاسی همچون مباحث امامت که داغ ترین مسئله سیاسی آن روز جهان اسلام بود، این یاران امام بودند که میدان دار معرکه و سازنده جوّ فرهنگی بودند.

8 - مسلح شدن به سلاح های تبلیغی: یاران ائمه در سنگر بیان، سخنورانی ماهر و در سنگر قلم، نویسندگانی توانا بودند و به رغم جوّی که خلفا ساخته و نوشتن حدیث را ممنوع کرده بودند، ائمه علیهم السلام سفارش زیادی به کتابت و قلم داشتند.

این ها بخشی از عوامل موفقیت این حوزه عظیم تشیع بود. راه موفقیت حوزه های دینی تاکنون نیز این بوده است که با تلاش گسترده خود چراغ درخشان فرهنگ ناب محمدی صلی الله علیه و آله بوده اند و با برخورداری از بنیه قوی و نیرومند علمی ابعاد گسترده اسلام و تشیع را تبیین می کرده اند.

دنیا، ساده زیستی، صبر و استقامت و در کنار محرومان و مستضعفان بودن، راز جاذبیت همیشه در روحانیت بوده است و بحمدالله امروز نیز در میان حوزه های علوم دینی چهره های منوّری هستند که نمونه اخلاق و معنویت اند و راز موفقیت همیشه روحانیت این بوده است که اخلاق محمدی را که قرآن می فرماید: «وَ اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیم»(1) در کانون وجود خویش جلوه گر کرده اند.

حوزه های علمیه باید در متن سیاست بوده، خود را از مسائل سیاسی کنار ندانند (که البته نمی دانند). البته سیاستی که مورد نظر است، به معنای داخل شدن در جناح بندی ها و دسته بندی های سیاسی نیست، بلکه مقصود این است که حوزه ها در مسائل کلّی سیاست داخلی و

خارجی باید حضوری فعال و ژرف داشته باشند.

اینک که لطف خداوند شامل حال ما شده و حضرت حق، نعمت حکومت اسلام را به امت مسلمان ارزانی داشته است، علمای دین باید قدردان این نعمت بوده، با تمام وجودشان حامی این نظام مقدس الهی باشند.

امروزه ضدیّت و معاندت با جمهوری اسلامی خیانتی عظیم به خدا و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و بی تفاوتی در برابر آن همانند بی تفاوتی در برابر حکومت عدالت گستر علی علیه السلام است.

به همان اندازه که معاندان به حکومت علی علیه السلام ضربه زدند، بی تفاوت ها نیز به حکومت حضرت ضربه وارد کردند. حوزه علمیه امام

ص: 95

صادق علیه السلام از حوزه هایی بود که حضور در صحنه سیاسی داشت و همین حضور بود که دستگاه خلافت را وا می داشت تا به هر قیمتی که هست زعیم این حوزه (امام صادق علیه السلام) را تبعید کند، تا به گمان خود، نشاط حوزه بزرگ امام صادق علیه السلام را از بین ببرد.(1)

امروزه حوزه های علوم دینی باید مسلح به سلاح بیان، قلم، هنر و دیگر ابزار پیام رسانی باشند تا پیام حق قرآن و تشیع را که در حقیقت همان اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است به گوش جهانیان برسانند.

و بالاخره نکته پایانی این که جوّ حزب اللهی حوزه ها همچنان باید قوی و نیرومند باشد تا زمینه ای برای متحجران، مقدس نماهای احمقی

که تقدس و تقوا را در مخالفت و معاندت با نظام حق جمهوری اسلامی می دانند، پیدا نشود؛ همان کسانی که حضرت امام خمینی قدس سره درباره آنان

می فرماید: «خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است هرگز از فشارها و سختی های دیگران نخورده است.»(2)

ص: 96

مثل مکاسب، رسائل، کفایه، شرح منظومه، نهایه، اسفار، شرح تجرید و.... به مدت پانزده سال در درس خارج فقه و اصول شرکت کرده، از محضر اساتید و بزرگان حوزه (ادام اللّه ظلهم) استفاده نمودم.

بحث خارج حج را دنبال کردم و اینک سال سوم است که خارج صلات را براساس کتاب عروة الوثقی تدریس می کنم. آنچه در این تدریس ها برای بنده مطرح است، ادای تکلیف و انجام وظیفه است. من با این بینش وارد میدان تدریس شدم که در حد توان دین خود را به این حوزه عظیم ادا کنم؛ حوزه ای که با رنج ها و تلاش های بزرگان به این جا رسیده و ما باید هر چه بالنده تر و با نشاط تر آن را به آیندگان بسپاریم.

در کنار این دروس اصلی، ما دروس جنبی دیگری هم داشتیم که من از این که این دروس را دروس جنبی بنامم، متأسف می شوم ؛ زیرا این درس ها اصل هستند.

این که از آن بزرگان مایوس شدند، به سراغ ما آمدند و گفتند که شما تفسیر شروع کن. گفتم شأن تفسیر در حوزه بسیار عظیم است، وقتی بزرگانی مثل «آیه اللّه مشکینی» و «آیه اللّه جوادی» تفسیر می گویند، بایستی جایگاه بسیار والایی باشد و زیر بار نرفتم. آقای قرائتی با همان شوخ طبعی خود فرمودند: نکند این موضوع با آیه اللّه بودن منافات دارد! گفتم: اصلاً چنین قصه ای نیست، ما نه آیه اللّه هستیم و نه سبک آیه اللهی در پیش می گیریم. طلبه ای هستیم، لکن مسأله تفسیر مسئله عظیمی است. اجازه بدهید که بزرگان وارد این میدان بشوند. تا این که تابستان سال 67 در دانشگاه رضوی خدمت حضرت آیه اللّه جوادی آملی رسیدیم. ایشان امر فرمودند که شما تفسیر شروع کن. من همان حرفی را که به جناب آقای قرائتی گفتم، محضر ایشان عرض کردم. گفتم: وقتی شخصیتی مانند جناب عالی تفسیر می گویید، این مناسب نیست که ما هم در این وادی وارد شویم. ایشان فرمودند: «ما باید در همه سطوح تفسیر داشته باشیم». این تاکید ایشان برای ما تشویقی شد. با این همه کماکان برای ورود به این میدان، به خاطر عظمتی که قرآن دارد، دلهره و تردید داشتم تا این که

سرانجام امر را موکول به استخاره کردم. استخاره بسیار خوب آمد و قرار شد تفسیر بگویم.

آن وقت ها زمان درس تفسیر اول صبح (ساعت 7) بود. آن شبی که قرار بود فردای آن شب درس تفسیر را شروع کنم، خواب دیدم در یک خانه تمیز هستم. خانه تمیزی که شبیه خانه های روستایی بود. یک مرتبه دیدم که «اویس قَرَنی» با 50 جلد قرآن به خانه ما آمد و مهمان ما شد. فردا که وارد کلاس شدم، دیدم که 50 نفر از طلبه های عزیز به پای درس تفسیر

ص: 100

آمده اند. البته من به خواب چندان اعتقادی ندارم، خصوصاً خواب خودم. اما این رؤیا با توجه به مقدمات و مؤخراتش از رؤیاهای صادقه است، و این هم عظمت قرآن و هم عظمت طلاب و سربازان امام زمان را - که ان شاءاللّه قرآنی عمل کنند - به ما نشان می دهد.

بنده در درس تفسیر حدود چهار سال از محضر آیه اللّه مشکینی استفاده کردم. یک سال در درس تفسیر آیه اللّه خزعلی شرکت کردم، و اصولاً از همان آغاز به تفسیر علاقه داشتم و بالاخره در سال 67 درس تفسیر را شروع کردم.

به این ترتیب، ابتدا سوره لقمان و سوره حجرات را گفتیم که این ها در سطح محدود بود. سپس درس را به صورت عمومی شروع کردیم که تعداد جلسات آن تا به امروز به 1825 جلسه می رسد.

ابتدا سوره بقره را تمام کردیم، بعد به سراغ جزء آخر قرآن رفتیم. سپس برگشتیم و از سوره آل عمران شروع کردیم، و الآن حدود آیه 71

سوره اعراف هستیم. این درسی است که حدود نوزده سال است که مشغول تدریس آن هستم. احساس من این است که این درس گلستان است. گوینده درس ادعایی ندارد، اما هرگاه وارد جلسه تفسیر می شوم، احساس می کنم وارد گلستانی بسیار زیبا شدم و این احساس، احساسی است که تا فردی وارد این وادی نشود، آن را درک نمی کند. این یافتنی است، بافتنی نیست. قرآن تجلی رَبّ است: «اِذَا اَحَبَّ اَحَدُکُم أَن یُحَدِّثَ رَبَّهُ فَلْیَقْرَأ الْقُرآن»؛ «با تو گر خواهی سخن گوید خدا، قرآن بخوان».

این یک درس جنبی است که باز من از جنبی خواندن آن تأسّف می خورم.

ص: 101

وجود دارد.

منظور من از بحث، عناوینی است که برای حکومت، زندگی فردی و زندگی اجتماعی ما الهام بخش هستند و ما در این دوره از بحث سیره به نکات عمده ای از آن برخورد کردیم. از جمله این نکات که بسیار تأسف بار هم هست این است که غنایی که ما در فقه و تفسیر شیعه با آن روبه رو هستیم، در سیره و تاریخ ائمه وجود ندارد. آنچه ما در اختیار داریم متفرقات و پراکنده گویی هایی است که باید در یک جا جمع شوند و مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. بحث سیره پس از حدود پانزده سال به اتمام رسید؛ فله الحمد و الشکر.

این سال ها هم یکی از آرزوهای دیرینه ما - به فضل خدا - به تحقق پیوست که آن بحث «امام شناسی» بود که بحث بسیار مهمی است. بهترین متن برای امام شناسی زیارت جامعه است ؛ در این زیارت حدود 250 خصلت از خصلت های امامان معصوم علیهم السلام مطرح شده که تا به حال حدود پنجاه جلسه فرازهای فراوانی از این زیارت تفسیر شده است.

تا عید غدیر منتشر شود، نیز وجود دارد. برخی آثار چاپ شده عبارت از ابعاد جنگ در فرهنگ قرآن و حدیث، رسالت خواص، عبرت های عاشورا، سیره های سیاسی امام علی علیه السلام، سیمای حماسی امام سجاد علیه السلام، نفاق از دیدگاه قرآن، تفسیر سوره الرحمن و واقعه، آسیب شناسی جلسات دینی و... می باشد. همچنین کتاب مدیریت از نگاه قرآن و حدیث که به زودی چاپ دوم آن نیز منتشر می شود. علاوه بر این ها مجموعه مباحثی پیرامون امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) که مؤسسه انتظار نور در پی تحریر و تدوین آن بودند، و مجموعه مباحثی پیرامون ولایت فقیه، اسباب النزول،

مبانی تربیت اسلامی، خانواده از دیدگاه اسلام و... نیز وجود دارد. این ها اندک کارهایی است که ما در حد توانمان در این حوزه مقدس انجام دادیم و امیدواریم که تا پایان عمرمان در خدمت اسلام، مکتب تشیع و بقیه اللّه الاعظم (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) باشیم.

بنابراین، نمی توان بر مؤلّفان این کتاب ها خرده گرفت که چرا کتاب های آنان ضوابط یک کتاب درسی را ندارند.

اما نقاط مثبت این کتاب ها به خصوص فقه و اصول این است که بر روی آن ها کار و دقت زیادی شده است. این واقعیتی تردیدناپذیر است که این کتاب ها ملا تربیت می کند.

ما در اصلاح کتاب های درسی باید گرایش های تحصیلی را مشخص

کنیم. این که بگوییم، همه طلبه ها این کتاب ها را بخوانند، سخنی نادرست است، چنان که اگر بگوییم این کتاب ها برای هیچ گروهی از طلبه ها به کار نمی آید نیز سخنی نادرست است.

دیدگاه بنده این است که باید گرایش ها را مشخص کرد. گرایش یک نفر این است که پس از گذراندن دوره عمومی حوزه در دانشگاه تدریس کند. به نظر می رسد برای چنین کسی خواندن همه این کتاب ها و دقت در همه آن ها لازم نیست. باید متونی را تدوین نمود که کلیاتی از فقه، اصول، فلسفه، کلام و ادبیات را به همراه یک سری متونی که به کار این گرایش بیاید، در بر داشته باشد. همچنین برای شخصی که می خواهد خطیب شود دقت در بسیاری از این ریزه کاری های کتاب های درسی ضرورت ندارد. اما کسی که می خواهد در ادبیات تخصص پیدا کند، باید به روش دیگری درس بخواند. اما کسانی هم هستند که می خواهند به فقیهی برجسته و مفسری کبیر تبدیل شوند.

به نظر می رسد که این کتاب ها برای کسانی که قصد دارند این رشته ها را دنبال کنند، مفید است و عمق ایجاد می کند. به نظر من این کلام مقام معظم رهبری که فرمودند: «اصلاح در کتاب های درسی»، منظور

ص: 105

همین تفصیل بوده و هرگز فرمایش ایشان این نبود که همه کتاب های درسی باید برای همه یکسان باشد. من معتقدم تا زمانی که کتاب های تحصیلی و درسی اصلاح نشده اند، باید همین ها را درست و عمیق خواند تا عالمانی متخصص در رشته های مختلف علوم اسلامی پرورش یابند.

نکته دیگر این است که اصلاح کتاب های درسی در همه دنیا روش ویژه ای دارد. این که بدون روش کارشناسانه بگوییم آن کتاب نه، و این کتاب آری، بسیار زیانبخش است و موجب می شود که چیزهای مفید هم از دست برود و چیزی هم به دست نیاید.

ابتدا باید گروهی از متخصصان هر رشته (مانند فقه، اصول، تفسیر، کلام و ادبیات) کمیته ویژه اصلاح کتب درسی را تشکیل دهند، سپس متونی را که تدوین می شود، ابتدا در مدارس به صورت آزمایشی تدریس شود. تابستان همان سال نقاط ضعف و قوت آن مطرح شود و در کتاب ها تجدید نظر به عمل بیاید. سپس دوباره سال بعد تدریس شود تا کم کم به صورت یک کتاب مناسب تحصیلی در بیاید؛ نظیر کاری که علامه طباطبایی (رضوان اللّه تعالی علیه) در تدوین کتاب بدایة الحکمة و نهایة الحکمة انجام دادند.

به خاطر دارم این کتاب ابتدا در مدرسه حقانی توسط اساتید بزرگ تدریس می شد، و هر ساله در آن تجدید نظر انجام می گرفت و در حال حاضر می توان گفت که بدایة الحکمة و نهایة الحکمة مرحوم علامه طباطبایی از کتاب های معتبر درسی است؛ چون روش خاص خود را طی کرده است. شنیده ام که درباره «الموجز» که اکنون جای معالم خوانده می شود، همین کار نسبتاً انجام شده است.

ص: 106

برای اصلاح کتب درسی بسیار دقیق باید عمل کرد. مبادا به جای این که ابروهای بچه را اصلاح کنیم، چشم او را هم کور نماییم! ماییم و

حوزه علمیه به عنوان یک امانت الهی؛ امانتی که با رنج های بسیار به دست ما رسیده است. مشی علمی حوزه را باید با دقت بسیار تنظیم کنیم که ان شاءاللّه هم چنان که تاکنون داشته ایم، از این پس هم عالمانی متخصص در همه رشته ها داشته باشیم. من گاهی به تشبیه می گویم حوزه علمیه بانک مرکزی فرهنگ دین است.

اگر ذخیره ارزی ما در بانک مرکزی زیاد باشد، قیمت و ارزش پول ما بالا می رود. همین طور هر چقدر که عالمان فرهیخته و متخصص در بخش های مختلف علمی و دینی در حوزه بیشتر باشند، دین و مکتب جایگاه برجسته تری خواهد یافت. وزانت و متانت حوزه به این است که پیوسته بزرگانی در این حوزه باشند که در رشته های مختلف علمی حرف اول را بزنند. در این حوزه ما باید همواره مراجع بزرگواری، همچون امام را داشته باشیم و بزرگانی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری را تربیت کنیم.

بحمداللّه در حال حاضر در حوزه بزرگانی این چنین هستند، ولی ما باید چشم خود را به آینده بدوزیم، برای بیست و سی سال آینده، تا دانشمندانی را بپروریم که نیازهای دینی آینده را تامین کنند.

البته من رسائل و مکاسب را به عنوان مثال ذکر کردم و معتقد هستم که حتی در کتاب های ادبی ما هم باید اصلاحاتی صورت بگیرد؛ اصلاحاتی در جهت رشد که بحمداللّه در آن بعد اصلاحات خوبی صورت گرفته است. منظور من از اصلاحات این است که به جای مثال های اشعار جاهلیت و گاه نثرهای رکیک جاهلیت و امثال این ها، مثال های قرآن و روایات و نهج البلاغه را بیاوریم. اگر می خواهیم ادبیات ما اصلاح شود، باید همه مثال ها، مثال های قرآنی، روایی و از نهج البلاغه امیرالمؤمنین

باشد. به خصوص در علم معانی، بیان و بدیع که متأسّفانه کمتر به آن بها داده می شود.

من معتقدم اگر قرار است که تشبیه بیاوریم، باید تشبیه قرآنی و استعاره از نهج البلاغه باشد. اگر قرار است اصلاحی صورت بگیرد، باید در این راستا باشد.

نکته دیگر این است که بسیاری از عناوینی که در ادبیات عربی می خوانیم، در زبان فارسی هم هست. اگر استادی که معانی و بیان تدریس می کند به صورت مقارن آن ها را تدریس کند؛ یعنی وقتی ایجاز را در علم معانی ذکر می کند و یک مثال عربی می آورد، یک مثال از شعر یا نثر فارسی هم ذکر کند تا طلاب عزیز در کنار آشنایی عمیقی که با ادبیات عربی پیدا می کنند، با ادبیات فارسی هم آشنایی پیدا کنند، بسیار خوب می باشد. بدین ترتیب طلاب وقتی که می خواهند مطلب بنویسند، یا سخنرانی کنند، زیبایی های شعر را فراگرفته، از اشعار بلند و پر مغز

استفاده خواهند کرد. بنابراین، من به اصلاح در همه عرصه ها معتقد هستم. البته احساس می کنم که تمرکز اصلاح در حوزه فعلی بر روی فقه و

ص: 108

اصول می باشد. بار دیگر دغدغه خود را ابراز می کنم که اصلاح حتماً باید همراه با عمق باشد.

با توجه به دغدغه ای که دارید و نیز سابقه چندین ساله تدریس، طبیعتاً شما بسیاری از مشکلاتی را که در درس ها و کتب وجود دارد از نزدیک لمس کرده اید. با توجه به این نکات، جناب عالی در جهت اصلاح این کتب چقدر تلاش کرده اید و چه مقدار تلاش در حوزه صورت گرفته که شما در جریان هستید؟

تا آن جایی که اطلاع دارم، مدیریت محترم حوزه در این رابطه گامی را آغاز کرده و ظاهراً گروه های تخصصی را نیز برای این کار قرار داده اند.

اما مسئله تدریس یک مقوله است و مسئله اصلاح مقوله ای دیگر. من در حد توان خود تلاش کردم مثال هایی را که در اصول می زنیم، حتی الامکان مثال های فقهی باشد؛ به خصوص در درس خارج، مگر این که مثال فقهی پیدا نشود؛ یعنی درست است که اصول، مقدمه فقه است یا بهتر بگوییم، اصول، منطق فقه است، ولی اصول ما با فقه گره نخورده است. طلبه ای که رسائل یا کفایه می خواند، اگر در کنار همان مسئله اصولی بلافاصله ثمره فقهی اش را ببیند، بسیار مفید خواهد بود. اجمالاً دیدم که در کتاب «الموجز» چنین کاری انجام شده و دوستان کنگره فاضلین

می گفتند که مرحوم «ملامهدی نراقی» کتاب اصولی ای دارد که به این سبک نوشته شده است. احساس می کنم که اگر قرار است اصلاحی در کتاب های اصولی صورت گیرد، باید این بریدگی و شکافی که بین اصول و فقه است، ترمیم شود و در کتاب های درسی ما همه مثال ها واقعی و فقهی

ص: 109

باشد.

ما معتقدیم اصول، مقدمه فقه است. دائماً مثال «أکْرِمِ الْعُلَماءَ وَ لاتُکْرِمِ اْلفُسّاقَ» و مثال های رایج را نزنیم. می توان مثال های فقهی را که ارتباط مستقیم با فقه داشته باشد پیدا کرد. بنابراین آن کار ناچیزی که از دست ما برمی آید این است. اما عالَم تدریس غیر از عالَم اصلاح کتب است. در عالم تدریس، هدف این است که متن و مطلب به صورت کامل بیان شود، ولی کار اصلاح کتاب، چنان که یاد شد، کار تخصصی است و به گروهی ویژه نیاز دارد.

ص: 110

مسائل فلسفی باید در حوزه قرآن و روایات اهل بیت دنبال شود. اوایل انقلاب این مباحث بازار خیلی گرمی نداشت؛ ولی الآن بحمداللّه در متن کتاب های درسی قرار گرفته اند.

بدایة و نهایة اکنون جزء کتاب های درسی بوده و در این راستا رشته تخصصی فلسفه و کلام هم به وجود آمده است. این ها گام های آغازین است.

درس مهم دیگری که به نادرست جنبی نامیده می شود، درس تفسیر است. خوشبختانه پس از انقلاب و با تلاش مدیران محترم حوزه، تفسیر جوامع الجامع که متن بسیار ارزشمندی است، به عنوان متن درسی مطرح شده و رشته تخصصی تفسیر هم چندین دوره است که کار خودش را دنبال می کند. به هر ترتیب، مباحث قرآنی و تفسیری از آن انزوایی که در اول انقلاب داشت، بیرون آمده است. البته تا رسیدن به نقطه مطلوب، هنوز فاصله زیادی داریم. ان شاءاللّه در درس تفسیر هم مانند فقه و اصول و حتی بیشتر، شاهد رونق و گرمی آن در حوزه باشیم. البته دروسی مثل تاریخ و سیره اهل بیت هم نیاز جامعه است که حوزه ما این نیاز را باید پاسخ گوید و سفیران نور که طلاب علوم دینی هستند، این معارف را در جاهای مورد نیاز منتشر کنند.

این طبیعی است که اگر به بنده موضوع ندهند و درخواست بحث اخلاق کنند، اولین نکته ای که به نظر من می رسد، اخلاص است و استاد دیگر نیز به همین صورت است. ولی اگر این موضوعات به طور دقیق تنظیم و ضبط شود و بعد هم آن را پیاده و تدوین کنند، می توان آن را به صورت یک کتاب اخلاقی درسی برای طلاب مطرح کرد.

هم در دبیرستان ها جوانان متدین، متعهد و وفادار به انقلاب اسلامی، بسیار داریم، ولی آن ها تلاش خود را می کنند.

گروه دومی که خواسته یا ناخواسته در این تز رضاخانی می دمند، متحجرین هستند که البته این تعبیر، از من نیست، تعبیر امام قدس سره است؛ یعنی کسانی که کوته نظر هستند، نقاط اوج و قوت را نمی بینند و فقط نقطه ضعف ها را می بینند؛ نمی بینند که قبل از انقلاب چه وضعی حاکم بود؛ اسلام در چه انزوایی قرار داشت؛ حوزه در چه انزوایی قرار داشت و الآن در چه شکوهی قرار دارد. این گروه پیوسته به بزرگ نمایی مشکلات پرداخته، همانند زمان طاغوت حرکت می کنند؛ یعنی همان طور که در زمان طاغوت سعی می کردند بی طرف باشند، الآن هم سعی می کنند در ارتباط با نظام اسلامی بی طرف باشند و در این بی طرفی می دمند. با زبان حال و قال خود این فرهنگ را القا می کنند که باید بی طرف بود. من حرفم

این است آیا این آقایان قبول دارند که این نظام، نظام اسلامی است یا نه؟ بعید می دانم این قدر بی انصاف باشند که نظام را غیر اسلامی بدانند، اسلامیت یک نظام، به قانون اساسی آن است؛ اسلامیت یک نظام، به مسئولان آن نظام می باشد. در این جهت تردیدی نیست که این نظام، نظام اسلامی است.

نکته دیگر این که ممکن است کسانی اصل تشکیل حکومت را در زمان غیبت امام لازم ندانند و ادله ولایت فقیه را نقد کنند، اما همان ها هم قبول دارند که اگر نظام اسلامی تشکیل شد، باید آن را حفظ کرد. حفظ نظام اسلامی واجب است. من سؤالم این است که آیا با موضع بی طرفی و احیاناً موضع ضدّیت گرفتن، این نظام اسلامی حفظ می شود یا آسیب

ص: 116

می بیند؟ قطعاً آسیب می بیند. قطعاً اگر این روند بی طرفی نسبت به اساس انقلاب ادامه پیدا کند، روندی خطرناک است. چرا بعضی نسبت به محکمات انقلاب اسلامی بی طرف هستند؟

بزرگان و اعاظم و طلاب عزیز ما در جریان واقعیات موجود جامعه قرار بگیرند. در جریان این مسئله قرار بگیرند که تهاجماتی که به دین می شود، چیست و چگونه باید با آن مقابله کرد، ولکن این نکته را باید جدی گرفت و باید دلسوزان حوزه نگذارند که افرادی دوباره تز رضاخانی «جدایی دین از سیاست» را در حوزه بازسازی کنند.

باشد، دیگر آن حریّتی که همیشه حوزه های علمیه داشته اند، آن حریت نخواهد بود و معایب آن، در متن خودش است. «قضایا، قیاساتها معها». حوزه با حفظ کمال استقلالش، در کنار نظام اسلامی قرار دارد. اما اگر در یک مورد ایراد و اشکالی دید، آن را بیان می کند، چنان که الآن هم بیان می شود. الآن هم اگر مراجع بزرگ تقلید ایراد و اشکالی ببینند، بیان می کنند. اگر جامعه مدرّسین اشکالی ببینند، خصوصی یا عمومی با

مسئولان نظام درمیان می گذارند. بنابراین ارزش استقلال را باید حفظ کرد تا حوزه بتواند همچنان به عنوان دیده بانی دقیق از اصول و ارزش های اسلام دفاع کند.

صحبت کنند: «إنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ أُمِرْنَا أنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِم»، ولی آن گاه که با خدا مناجات می کردند، اوج معرفت خود را ابراز می کردند. بنابراین به نظر می رسد که ما باید به دعاهای بلندی؛ مثل دعای عرفه، دعای ابوحمزه و مناجات شعبانیه، به دید متن درسی نگاه کنیم و

این متون را به عنوان متون ارزشمند معارف اسلامی، هم برای طلابمان و هم برای مردم تبیین کنیم.

و اما در باب زیارت ها از حدود سال 56 یا 57 که من خطابه را شروع کردم تا الآن، حدود 29 سال می گذرد. هر ساله به مناسبت ماه محرم به سراغ کتاب هایی که راجع به امام حسین علیه السلام نوشته شده است، رفته ام،

ولی تاکنون متن جامع تری از زیارت های سیدالشهدا برای شناخت نهضت ابی عبداللّه ندیده ام. همین زیارت عاشورا، یا زیارت اربعین، که خواندن آن ها ثواب دارد، به نظر می رسد اهل بیت این ها را به عنوان متون «امام شناسی» مطرح کرده اند و این زیارت ها امامان را به ما می شناسانند. «مَنْ مَاتَ و لَمْ یَعْرِفْ اِمامَ زَمانِه، ماتَ مَیْتَةً جَاهِلیَّة»؛ کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد، مرگش مرگ جاهلی است. باید امام را شناخت. همان طور که باید خدا را با خدا شناخت، «مَعْرِفَةُ اللّه ِ بِاللّه ِ» معصومین را باید با

خودشان و از طریق متونی که خودشان معرفی کرده اند، بشناسیم. در این راستا زیارت جامعه، بهترین متن امام شناسی است.

با همین انگیزه، سالیان طولانی آرزو داشتم این بحث را به عنوان یک متن درسی محضر عزیران طلبه مطرح کنم. خوشبختانه تفسیر زیارت جامعه را شروع کردیم و بحمداللّه با استقبال خوبی هم از طرف دوستان طلبه مواجه هستیم.

ص: 120

بدین سان، بر این باور هستم که اگر ما بخواهیم در ابعاد مختلف، هم در ابعاد اعتقادی و هم در ابعاد اخلاقی متن پیدا کنیم، متونی که از

معصومین علیهم السلام رسیده، متون بسیار مناسبی است.

به عنوان حسن ختام اگر توصیه یا پیشنهادی در زمینه های علمی،

اخلاقی و سیاسی برای طلاب دارید بفرمایید؟

سخنی که همواره با خودم نجوا می کنم و گاه برای عزیزان طلبه هم می گویم، این است که حوزه ای که در آن زندگی می کنیم، امانت خداوند و امانت امام زمان است. این حوزه به راحتی به دست ما نرسیده است. رنج ها و تلاش های زیادی صورت گرفته تا حوزه به این شکل به دست ما رسیده است. امروز بدون تردید با نشاط ترین حوزه شیعی، حوزه علمیه قم است.

پس باید امانتدار باشیم؛ استاد امانتدار باشد، محصّلان امانتدار باشند. اگر با این دید به حوزه علمیه نگاه کنیم باید شبانه روز تلاش کنیم. باید تعطیلی ها را به حداقل برسانیم. این که به مجرد مختصر پیشامدی، استاد یا شاگرد درس را تعطیل کند، این با امانتداری سازگار نیست. سالیانی است جناب آقای ری شهری نماینده محترم ولی فقیه در حج مرا به زیارت خانه خدا دعوت می کنند؛ اما می بینم رفتن به حج مستلزم تعطیلی دروسی است که در خدمت عزیزان هستم، با نهایت علاقه ای که به حج داشتم و دارم، عذرخواهی می کنم و مشرف نمی شوم و اشتغال به تدریس دارم و احساس می کنم این کار را به عنوان وظیفه انجام می دهم و منّتی هم بر هیچ شخصی نداشته و ندارم. سخن این طلبه کوچک این

ص: 121

است که امانتدار شایسته ای باشیم و برای این امانت الهی، خوب درس بخوانیم و خوب درس بگوییم. به عنوان تکلیف در این میدان ها وارد شویم؛ به گونه ای که ان شاءاللّه فردای قیامت پیش خداوند، پیش معصومین علیهم السلام، نزد حضرت بقیه اللّه ِ الاَعْظم روسفید باشیم. «ثُمَّ جَعَلْنَاکُم خَلاَئِفَ فِی اْلاَرْضِ مِنْ بَعْدِهِم لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلون»؛(1) سپس شما را

جانشینان آن ها در روی زمین - پس از ایشان - قرار دادیم، تا ببینیم شما چگونه رفتار می کنید.

ص: 122

الف) باید در شیوه استنباط از فقه سنتی (که پیوسته امام راحل قدس سره بر آن تاکید داشتند) پیروی کرد؛ یعنی همان دقت و تعمقی که فقهای گذشته در مسائل داشتند همچنان محفوظ بماند و از همان ابزاری که آنان برای استنباط احکام از کتاب و سنت به کار می گرفتند استفاده شود.

ب) باید حوزه ها خود را آماده پاسخ گویی به نیازهای فراوان جدید فقهی نموده و بررسی مسائل مستحدثه باید بازار گرم تری پیدا کند و در حوزه های درس خارج فقه این مسائل به طور عمیق و گسترده مورد بحث قرار گیرد.

ج) در استنباط احکام باید پیوسته به این اصل مهم توجه داشت که اسلام تنها دین فردی نیست، بلکه اسلام آیین اداره زندگی فردی و اجتماعی انسان است. باید پیوستگی این مجموعه را ملحوظ داشت. به دیگر عبارت نباید «فقه الحکومة یا فقه الاقتصاد» را از «فقه العبادة» جدا دانست.

د) باید بررسی تخصصی ابواب مهم فقه همانند حدود، قضا، دیات، مسائل اقتصادی و غیره در حوزه ها رایج شود، تا در این زمینه نظرات پخته و قابل عرضه زبدگان حوزه تقدیم جامعه گردد.

2- در مورد لزوم توجه به علوم دیگر غیر از فقه و شیوه های عملی که در فرمایشات اخیر بر آن تاکید شده، چه راه هایی را پیشنهاد می کنید؟

بی تردید برای آن که حوزه ها بتوانند پاسخ گوی نیاز گسترده جهان اسلام باشند باید علاوه بر فقه و اصول (که از دروس متداول و ضروری

ص: 124

حوزه ها است) علوم دیگر نیز در حوزه جایگاه ویژه و شایسته خود را پیدا کنند.

از غربت به درآوریم).

ویژه حوزه مبارکه قم ترتیبی دهند که طلاب به نحو شایسته در جریان مسائل سیاسی قرار گرفته، در این زمینه صاحب نظر شوند. در این رابطه دعوت از مسئولان و سیاست گذاران کشور برای تبیین مسائل سیاسی بسیار مناسب به نظر می رسد.

ب) مسئولیت های این مرکز عبارت خواهد بود از:

1) شناسایی کلیه حوزه های علمیه موجود کشور و تهیه شناسنامه برای کلیه حوزه ها در ابعاد مختلف.

2) بررسی نیازهای فکری و مذهب و جامعه و ارائه طرح مناسب برای برآوردن آن ها.

3) بررسی کتب درسی حوزه ها و تشکیل کمیته های ویژه برای تهذیب و تدوین کتب درسی حوزه.

4) سازمان دادن حوزه ها و ایجاد وحدت رویه تحصیلی و اداری بین کلیه حوزه ها.

ج) اختیارات این مرکز عبارت خواهد بود از:

1) صدور مجوز تاسیس حوزه علمیه (بر اساس این طرح، بدون صدور مجوز از سوی این مرکز، تأسیس حوزه علمیه ممنوع است).

ب) تایید صلاحیت برای کلیه مسئولیت های اجتماعی که در ارتباط با روحانیت است، همانند امامت جمعه، قضاوت و...

3) تصویب یا رد کلیه قوانین مربوط به روحانیت.

4) گزینش سراسری طلاب علوم دینی (تا بدین وسیله هماهنگی بین کلیه حوزه های علمیه ایجاد شود.)

این خلاصه طرح است. تفصیل آن مجالی وسیع می طلبد که در این نظرخواهی اجمالی نمی گنجد. به طور طبیعی هر طرحی نقاط قوت و ضعفی دارد. این طرح نیز ممکن است از قاعده فوق مستثنی نباشد. امید که صاحب نظران امور حوزه با بررسی طرح های مربوط به حوزه، بهترین را برگزیده و با عرضه به مقام معظم رهبری و زعمای حوزه زمینه اجرای

ص: 128

آن را فراهم سازند.

4- یکی از محورهای سخنان آیه اللّه خامنه ای پرهیز از تحجر فکری، خط بازی و تشویق طلاب به آزاداندیشی و تفحص و تحقیق بود. نظرتان را در این مورد بیان فرمایید؟

اساس حوزه ها در طول تاریخ بر مبنای «آزاد اندیشی» بوده است.

نظام حوزوی، طلبه را از آغاز نقاد می پرورد. نقل می کنند که در درس حضرت امام قدس سره اگر کسی اشکال نمی کرد امام اعتراض می کردند و می فرمودند این جا مجلس درس است، مجلس روضه نیست؛ چرا اشکال نمی کنید؟!

این سبک تربیت حوزوی است. بر این اساس روحانیت باید با ادامه همین مشی سازنده نشاط فکری و اجتماعی خود را ادامه دهد.

تحجر فکری، داشتن اندیشه بسته و محدود، اسیر خط و جناح و گروه بودن، خوره آزاداندیشی است. اینک که بحمداللّه به برکت انقلاب اسلامی فضای باز تفکر فراهم آمده است لازم است طلاب و دانشجویان، این دو قشر سازنده جامعه، از این فضای الهی برای ارتقای علمی و فرهنگی خود استفاده کنند و هرگز اجازه ندهند که فرد یا گروه خاصی فکر و اندیشه آن ها را قبضه کرده اسیر خود سازد.

ارزش دانشجو، طلبه و هر انسان آزاده بالاتر از این است که گروه یا جناح، فکر و اندیشه اش را قبضه کنند، به گونه ای که اسیر حزب یا گروه خاص گردد. گروه گرایی ها و خط بازی ها سرانجامی جز تفرقه ندارد و تفرقه نیز سرانجامی جز نابودی و هلاکت نخواهد داشت.

ص: 129

شایسته ترین مکانی که باید در آن به این آیه شریفه عمل شود حوزه ها و محیط های دانشگاهی است.

«فَبَشِّرْ عِبَادِ. الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ»؛(1) پس بشارت ده بندگانم را. آنان که گفتارهای مختلف را می شنوند و بهترین آن را پیروی می کنند.

پر واضح است نباید «تحجرگرایی» را با «تعبّد» که دارای زیربنای معقول و منطقی و قابل پذیرش است یکی دانست. ما موظفیم در برابر حضرت حق عز و جل، فرستادگان او و آنان که او به اطاعتشان فرمان داده است تسلیم باشیم. بر این اساس باید به شدت از تفسیر به رأی و تحمیل نظر بر

آیات و روایات اجتناب کرد.

5- نظرتان در مورد بررسی و اصلاح کتب درسی (نظیر رسائل، مکاسب و کفایه) و طرح مباحثی چون فقه تطبیقی در کنار فقه متداول و پرداختن به شبهات جدید کلامی در حوزه چیست؟

در پاسخ به سؤال دوم بخشی از این سؤال نیز پاسخ داده شد.

متون به قوّت خود باقی بماند. نباید به گونه ای با این کتاب ها برخورد شود که طلبه از خواندن آن ها دلسرد شود؛ زیرا اثر منفی این نوع برخورد تهی شدن علمی حوزه خواهد بود.

ب) اصلاح کتب درسی به جایگزین کردن کتابی جای کتاب دیگر نیست؛ زیرا با جابه جا کردن یک کتاب، مشکل اصلاح کتب درسی حل نخواهد شد. برای آن که این کار به طور اساسی صورت پذیرد باید کمیته ای مرکب از متخصصان علوم حوزوی عهده دار این امر گردیده و با تشکیل کمیته ای تخصصی (همانند ادبیات، فقه، اصول، فلسفه و...) به اصلاح مجموعه کتب درسی بپردازند.

کتبی که نیاز به اصلاح دارد حساب شده و دقیق اصلاح شوند و علومی که نیازمند به متن جدید است، متنی مناسب از سوی همین کمیته تهیه گردد. (شایان ذکر است تهیه متن درسی کار بسیار حساس و دقیقی است و ضرورتاً نیازمند کار جمعی است)

ج) متون موجود حوزه ها به ویژه رسائل، مکاسب و کفایه متونی است که طی سالیان متمادی مورد استفاده حوزه ها بوده و نقش زیادی در تقویت بنیه علمی طلاب داشته است. به نظر می رسد اصلاح همین کتاب ها در رشد علمی طلاب بسیار نافع تر باشد، تا حذف و جایگزینی آن ها. بدین ترتیب که مباحث نافع محفوظ بماند، مباحث علمی نافع مفصل تلخیص شود (مانند بحث «انسداد» رسائل و کفایه و «کتاب العتق» شرح لمعه؛ زیرا هرچند این مباحث فایده عملی ندارد، لیکن فایده علمی بسیاری دارد. البته به تفصیلی که در این کتاب ها مطرح شده ضروری نیست و تلخیص آن ها لازم و مفید است) و مباحث کم فایده و بی فایده

ص: 131

حذف و مطالب سودمند و لازم جایگزین آن ها گردد.

6- اطلاع روحانیون از پیشرفت های جهانی مرتبط با معارف اسلامی تا چه حد ضرورت دارد و دستیابی به آن ها از چه طریق ممکن است؟

روحانیت عهده دار ابلاغ پیام اسلام به جهانیان است. برای انجام این رسالت الهی باید از عالی ترین شیوه ها بهره جسته، از مدرن ترین ابزار استفاده کند. بر این اساس آشنایی روحانیون از پیشرفت های جهانی

می تواند نقش ارزنده ای برای انجام رسالت الهی فوق ایفا کند. برای دستیابی به این مهم ارتباط حوزه با مراکز علمی، فرهنگی دنیا به خصوص با مراکز اسلامی در سطح جهان یک ضرورت است. باید در حوزه، مرکزی برای تحقق این امر تاسیس شود، تا این مرکز آخرین اطلاعات را در این زمینه تهیه کرده، در اختیار اساتید و طلاب بگذارد، تا بدین وسیله طلاب و روحانیون از آخرین پیشرفت ها در زمینه های فکری، علمی و مذهبی مطلع گردند.

ص: 132