دورى از آز و طمع خرسندى دورى از طمع قناعت دورى از طمع و ... قناعت خرسندى بى نيازى از خلق خرسندى - امنيّت و صحّت

20 - خردمند

خردمند را يار و غمخوار باش -

21 - خوى نيك

خوش اخلاقى و لطف بيان

22 - خود بين مباش !

23 - خوى بد - خشم

24 - داد مظلوم بده !

داد و دهش دست خداوند باغ خلق دراز است دل عزيزان را مشكين دادكن ! داد كن! دلى را پريشان مكن دادخلق بده دل زير دستان نبايد شكست درون فروماندگان شادكن دم بى قدم تكيه گاهى است سست همدردى داروى درد دل مجروح باش دستگيرى از پا افتادگان هر چه توانى مكن

25 - دوست - دوستى

كدامين شهر خوشتر ؟! دوستى به دست آور دوستى دوست موافق رفيق شفيق - دوست يا برادر؟

26 - راستى

راستى راستگويى راز دارى راز دل مگشاى راز دارى

27 - سخن و ارزش آن

دو چيز جاويد زبان را نگهدار نطق زيبا سخندان - نكته شناس بهتر سخن سخن از سر انديشه بايد گفت سخن را طالب بايد ازتكرار سخن بپرهيز نگهدارى زبان خاموش سخنگويى سخنورى - خاموشى سخن و سخندان

28 - سيم و زر

29 - سفر

سفر سفر كردن برو اندر جهان تفرّج كن سفر كن

30 - سعى و عمل

گنج سعادت اندرز گنج و رنج - سعى و كوشش هستى در كوشش ... كار بايد كرد

31 - شادى

شادمانى روى باز

32 - شرابخوارى و مستى

حاصل شراب ...

33 - شرف آدمى

34 - شهيد و شهادت

35 - صبر

صبر صبر و شكر

36 - صحّت و امنيّت

37 - عقل - خرد

ص: 2

عقل عقل عقل و حيا عقل مصلحت انديش

38 - عمل و دانش

دانا شو دانش گنج دانش دانش و تجربه علم دانش طلبى هم ضلال از علم خيز دهم هُدى علمهاى ظاهرى علم و دل علم و مال ارزش علم در كسب علم و فايده آن علم بى عمل

39 - عيب خود بشنو!

عيب خويش ديدن عيب خود را از زبان ديگران با ... دوستى كه عيب روبرو گويد

40 - غربگرايى - فرنگ دوستى

از تقليد غرب رها شو!

41 - غم مخور

ايام غم نخواهد ماند - غم مخور غمخوار هم باشيم

42 - غرّه مشو

غرّخ مباش

43 - غنيمت شمار عمر

44 - غافل منشين

وه چه غافليم غفلت ما

45 - فرصت گوهرى است گرانبها

46 - فضل حق

47 - قدر يكديگر بدانيم !

48 - كار و كسب

به كار و كسب بپرداز - چنگ اندر پيشه يى دينى بزن ! كار و كسب مايه عزّت است

49 - كتاب را از ياد مبر!

كتاب

50 - كرم - كرامت

كرم كن كرامت

51 - كيفر

كيفر - مكافات چوبد كردى ... مكافات كيفر

52 - محبّت

محبّت اقليم محبّت

53 - منّت

منّت دونان مكش مقام رضا عزّت نفس

54 - مشورت

مشورت كردن

55 - نفس را مهار كن

56 - نماز با حضور قلب

نماز و قرآن نماز جماعت

ص: 3

57 - نام نيك

بدنامى نام و ننگ نيكنامى را از دست مده! نام نيكو نيكنامى نيكنامى

58 - نكوهش دنياى خواب كردار...

به دنيا دل منه به دنياى ناپايدار ... دل نبستن به دنيا در نكوهش دنيا عمر عزيز را ... عمر چنان مگذران كه ... چه كرده اى به حاصل ؟ زان روز بترس خفته اى ، بيدارشو اى دل عبرت بين يار ناپدار دوست مدار جهان بر آب نهاده است و ... چه بهتر از دولت باقى دنيا را اساسى نيست محكم از جهان در گذر...

59 - نيكويى كن !

همان به كه نيكى كن در جهان بجز داد و خوبى ... نيكى راحت خلق طلب نيكى انديش نيكو روش باش در احسان و نيكى كردن بدمكن نيكويى نيكويى پاداش نيك نيك است نيكوكارى نيكى - بدى مكن -

60 - همسردارى - در آداب زن دارى

زن خوب - زن پارسا همسر خوب بگزين همسر خوب همسرى شايسته -

61 - همّت

همّت و آنگه ... به پرواز آى و ...

62 - همنشينى با سفله را ...

از سفله چيزى مخواه گفتار دانا هم صبحتى همنشينى با خسان با بدان همنشينى هنشينى همنشينى با نيكان مكن با فرو مايه مردم نشست صحبت ياران دشمنان دوست نما

63 - هنر

بى هنر فضل و هنر هنر آموز مردم هنرى به جاى اصل و نسب هنر جويى هنر دولت پاينده

64 - وحدت - اتحاّد

اتفّاق و اتحاّد وحدت اسلامى در پرتو قرآن وحدت

65 - وطن دوستى - پيام ايران

ايران عزيز وطن دوستى اى جوانان برومند اى وطن !

66 - يتيم نوازى

67 - گوناگون پندها

68 - مناجات

و واجد بودن صفات نيك ديگر است .

قبل از اسلام ، شعر و شاعرى دوره جاهليّت در باديه هاى نجد و حجاز رشد كرد .

صحراهاى بيكران و ريگزارهاى ناپيدا كرانه همچون مكتبى بود كه احساسات شاعرانه را در افراد مستعد پرورش مى داد و رقّت طبع و لطف بيان و زيبايى كلام درونشان را به زندگى باديه نشينى پيوند مى داد . شعر در ميان اعراب جاهل ترجمان احساسات افراد و زبان قبيله و عشقها و حماسه ها بود . شعر در زندگى آنان تأثير بسزائى داشت .

از الهام كننده شعر به شاعر ، تعبير به «تابعه» مى كردند كه به اعتقاد آنان نوعى «جن» بود ؛ كه شعر ساعر را به وى به هنگام نياز الهام مى كند . به همين جهت شاعر در ميان قبايل مقام و منزلتى والا داشت ؛ چه در زمان جنگ پيشواى آنان محسوب مى شد . مقام شاعر به دليل نفوذى كه در دلها داشت و چنگ در احساسات مردم مى زد از خطيب قبيله پيشتر بود . گاه شاعر با يك قصيده ؛ حتّى يك يا چند بيت ، بر شأن قبيله اى مى افزود يا از آن مى كاست ؛ شعرش مانند سنان برنده وگذارنده بود و فرمانش نافذ.

شاعر محيط خودش را كه مولدش بود وصف مى كرد: زمين، آسمان و مظاهر زندگى بَدَوى، مجالس انس، لهو و عيش و عشرت و عشقبازى كه با خاطرات خوش و ناخوشش پيوند خورده بود. گاه هجو و ستايش در شعرش راه مى جست. گاه از كوچ قبيله و اطلال و دمن سخن مى گفت.

انواع و اقسام ديگر شعر به مناسبت كاميابيها و ناكاميابيها به سراغ شاعر مى آمد. امّا اخلاق، تنها از جهت حماسى و قبيله اى يا عشقهاى زمينى و عواطف قومى و... مطرح بود.

دين نجات بخش اسلام كه به همه جنبه هاى فكرى و اعتقادى مردم توجّه داشته و دارد؛ موضوع شعر و شاعرى را در سوره خاصّى مورد عنايت قرارداد. در منشور جاويد الهى، قرآن مجيد، در سوره اى كه از آن ياد كرديم؛ چنين مى فرمايد:

« وَ الشُعَراءُ يتَّبِعُهُم الغَاون * اَلَم تَرَاَنَّهُم فىِ كُلِّ و ادٍيَهيموُن * وَ اَنَّهُم يَقُولونَ ما لاَيقْعَلونَ * اِلاَّ الّذِينَ آمَنوُا وَ عَمِلُوا الّصالِحاتِ وَ ذكَروُا اللّهِ كثيراً و اَنَتصروُا مِنْ بَعْدِ ماظَلِموُا وَ سَيَعْلَمُ الّذِينَ ظَلَمُوا اَىَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبونَ؛

« و گمراهان از پى شاعران مى روند. آيا نديده اى كه شاعران در هر واديى سرگشته اند؟ و چيزها مى گويند كه خود عمل نمى كنند؟ مگر آنان كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند و خدا را فراوان ياد كردند و چون مورد ستم واقع شدند، انتقام گرفتند. و ستمكاران بزودى خواهند دانست كه به چه مكانى باز مى گردند.» (شعراء / 224 تا آخر سوره)

در اين آيه مباركه، در عين اين كه اسلام شعر و شاعرى را تأييد مى كند؛ با استثنائى؛ شاعر مؤمن و خداپرست را از شاعران گمراه و سرگشته كه قول و فعلشان تفاوت بسيار دارد؛ جدا مى سازد.

پس شاعر، علاوه بر اين كه هنرمندى است كه از انديشه ها و احساسات تعبيراتى زيبا، در قالبى آهنگين و الفاظى فصيح و بليغ و خيال انگيز و لذّت بخش، به دست مى دهد؛ بايد پايبندى به اخلاق و جهان بينى ايمانى و خداپرستى و آرمانهاى والا براى جامعه بشرى و پيشبرد آنان به سوى كمال نيز باشد.

و اين درست است بر خلاف نظر برخى انديشه وران كه وظيفه شاعر و هنرمند را - بطور كلى - آفرينشهاى زيبا و دلپسند پنداشته اند؛ براى نفس زيبايى، بدور از مسائل اجتماعى و هدف خاص و حتى سودمندى. با توجه به همين نگرش خاص كه از آن سخن رفت «هنر براى هنر » يا «هنر آزاد» اين عبارت را بر زبان آورد. بعدها شعرايى كه طرفدار آزادى ادبيات از قيد اخلاق و مطالب اجتماعى بودند؛ اين فكر را ترويج كردند و آن را شعار خود، قراردادند.

گرچه «ويكتور هوگو» ده سال بعد از اعتقاد خود عدول كرد و طرفدار لزوم پابنبدى به وظيفه اجتماعى شعر و شاعرى در خدمت به جامعه گرديد.

وظيفه اجتماعى شعر منافاتى با زيبايى آن ندارد. اگر اثرى به نظر ما زبيا آمد، دليل بر آن است كه ما همآهنگى

ص: 5

اخلاقى نيز با آن پيدا كرده ايم و ذهن ما آن را پذيرفته است.

از اين جاست كه مى گوييم: نيكوئى، نيكى و زيبايى و اخلاق به هم پيوسته اند. اگر معنى و محتواى شعر يا اثر ادبى ديگرى براى ما، كم و بيش قابل قبول نباشد صورت آن را هم نمى توانيم زيبا ببينيم. از زيبايى لذّت بردن، تا حدّ زياد، به زمينه فكرى و اعتقادى ما وابسته است.

ادبيات فارسى كه سابقه اى چند صد ساله دارد، از آغاز با دو بال شعر و نثر در ميدان هنرورزى به جولان آمد. گر چه شعر - به جهات منع شرعى ساير شاخه هاى هنر، مانند: موسيقى، نقاشى و مجسّمه سازى و ... رشد بيشترى يافت و تا حدّى جاى هنرهاى ديگر را پر كرد، ولى نثر زيبا و آهنگين نيز، در ادب ما جايگاهى والا دارد.

شاعران فارسى زبان، از يك سو، در مدح و نسيب و تشبيب و بعدها غزل، زيباترين مضامين شعرى را به كار بردند و زيبايى لفظ و معنى را پا به پاى هم به اوج رساندند.

شاعران عارف و عارفان شاعر نيز با تلفيق ادبيات و اخلاق به مضامين لطيف الهى و دينى و اخلاقى، دست يافتند و لطيف ترين و در عين حال بلندترين انديشه ها را در عرفان بيان كردند.

اصولاً شعر با جان و دل شاعر و معتقد است وى پيوند ناگسستنى دارد. شاعر درد آگاه و معتقد به مبانى دينى و اخلاقى مى تواند عميقترين افكار و بيشترين تأثير را با سخنان زيباى خود، بر عواطف و احساسات خواننده بگذارد.

شاعرانى كه به اخلاق و باورهاى ژرف جامعه دلبستگى داشتند؛ از قبيل ناصر خسرو، سنائى، عطار و مولوى و ... از طريق القاى افكار اخلاقى، دينى، و عرفانى در جامعه و تربيت اجتماعى، اثرى عميق بر جاى گذاشتند. حال ببينيم شاعران چه نوع اخلاقى را ترويج و تبليغ مى كنند.

اگر از وصف «مى» و «معشوق» و «زيباييهاى طبيعت» و مدايحى كه براى تأمين «نام » و «نان» سروده مى شده است؛ بگذريم؛ بسيارى از شاعران بزرگوار ما مانند: ناصر خسرو، فردوسى، سنائى، عطار، سعدى و حافظ و جامى و ديگران به «شرافتهاى انسانى» و «اخلاقى » مى انديشيده اند فضايل و شرافتهاى مانند: ايثار، فداكارى، نيكى (بدون چشمداشت مادى يا حتى معنوى) دستگيرى از ايتام و مساكين و احقاق حق ستمديدگان، و عزّت نفس، بى اعتنايى به زخارف دنيوى و دل نبستن به ظواهر دينوى و مانند اينها ... جز در مكتب خدا پرستى در هيچ مكتب ديگرى قابل توجيه و تأييد نيست. همين فضايل و شرافتها يكى از دروازه هايى است كه انسان را با جهان معنى آشنا مى كند. به عالم دين و مذهب وارد مى سازد و بدان معتقد و متعهّد مى نمايد.

اصولاً انسان در عمق روح و فطرت خود خدا را مى شناسد و رضاى خدا را در مى يابد، در حالى كه خودش هم توجّه به آن ندارد. انسان وقتى به حسّ اخلاقى خود پاسخ مى دهد، در حقيقت به فطرت خود كه مبتنى بر خداشناسى است پاسخ داده است ؛ زيرا حس اخلاقى جداى از خداشناسى نيست و خدمت به خلق نيز برخاسته از همين فطرت است.

انسان به طور فطرى مى داند كه عفو، گذشت، ايثار، دستگيرى از ضعيفان و كمك به مردم و فداكارى، مورد رضاى همان عاملى است كه آن را معبود مى داند.

تفاوت در تعبيرات. برخى مى گويند ريشه همه اين مسائل در «وجدان» است، در «قلب» است، در «نفس» است. در صورتى كه چنين نيست.

ضمير انسان هم تكليف را درك مى كند، هم تكليف كننده را.

وجدان انسان مستقل نيست؛ ريشه در عالم هستى، در كلّ عالم هستى دارد و به عمق عالم وجود متصل است. اوست كه اين الهامات را به قلب و وجدان مى رساند و ما را به خير مى خواند و يا به زشت كارى وامى دارد.

قرآن كريم مى گويد: « وَ نَفْسٍ وَ ماسَوّيها فَاَلْهِمَها فُجُورَهاَ وَ تقويها * قَداَفَلحَ مَنْ زَكيّها وَ قَدخابَ مَن دَسَّها» «سوگند

ص: 6

به نفس و آن كه نيكويش بيافريد * سپس بديها و پرهيزگاريهايش را به او الهام كرد* كه هر كه در پاكى آن كوشيد رستگار شد* و هر كه در پليدى اش فرو پوشيد نوميد گرديد.» (شمس / 6 - 10 )

فجور وقتى است كه از حكم خدا خارج مى شويم و تقوا موقعى است كه در راه خدا و اجراى دستورهاى «او » گام مى داريم.

انبياء الهى صلى الله عليه وآله در درازناى زمان، از سوى خداوند آمده اند كه آنچه را در فطرت آدميزادگان ثبت شده است؛ بيدار كنند و قوانينى كه ثبت نشده و در جهت آسايش بشر است و انسان را به سعادت ابدى مى رساند؛ به آنان تعليم دهند. كتابهاى آسمانى نيز همين قوانين زندگى ساز و سعادت بخش را در خود جمع دارند. پيامبر عظيم الشأن اسلام در كلام گهربار خود چنين فرموده است: «بعثت لاتمم مكارم الاخلاق » «من براى تكميل و تتميم مكارم اخلاق برانگيخته شدم».

علاوه بر احاديثى كه درين زمينه، از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در كتب حديث نقل شده و در موقع و مكان و فرصت مناسب پيامبرصلى الله عليه وآله اصحاب و ياران را با مكارم اخلاقى آشنا مى فرموده و از رذايل و بديها باز مى داشته است، ائمه معصومين عليهم السلام نيز در زندگى چنين بوده اند. احاديثى كه در مجموعه هاى روايى نقل شده و در دست ماست، شاهدى روشن بر تأييد اين مطلب است، سخنوران و بويژه شاعران نيز كه به قول استاد فقيد جلال همائى:

كنز حكمت را زبان شاعران باشد كليد

اين نه من مى گويم ؛ حديثى از نبّى مصطفاست(1)

در عصر و زمان خود، گاه با همه مشكلات اجتماعى و عوامل اغواگر مادّى در نهايت خرسندى و على رغم غسرت ومضايق مادّى، كوشيده اند بيانگر مسائل اخلاقى و منادى توحيد و فضائل معنوى باشند و درين راه ستيزه كرده، گاه نيز به تسليم تن در داده اند و از مظاهر شكوهمند زندگى مادّى بهره مند شده اند.

اگر دواوين شعرا را بررسى كنيم؛ خواهيم ديد، برخى بيشتر و بعضى كمتر اشعار خود را به القاى مضامين اخلاقى و فضايل معنوى و دورى از رذايل اختصاص داده اند. حتى شاعرى كه در مدح سلاطين و وزيران و بزرگان صاحب زر و زور سخن به غلو و اغراق و ترك ادب شرعى رسانده؛ باز هم از قناعت و خرسندى و انزوا و زهد دم مى زند كه اين حس در اندرون اوست و او نا خودآگاه آن فضايل را مى ستايد. انتظار اين نيست كه ديوان شاعر هنرمند سخنرا صرفاً كتاب اخلاقى باشد كه درين صورت ادبيات نخواهد بود؛ بلكه ستايش جمال معنوى و اخلاقى نيز - كه در مقوله شعر تعليمى است - مطلوب بسيارى از گويندگان بوده و هست.

امروزه سخن در اين است كه آيا پند و اندرز - مانند گذشته - به ديگران، بويژه نوجوانان و جوانان - صريح و بى پرده و مستقيم دادن - مؤثّرتر است يا غير مستقيم، در ضمن نمايشنامه، فيلم و صحنه سازيهايى كه آن پندها را - بى آن كه بيننده يا شنونده وسائل ارتباط جمعى توجه داشته باشد بايد القا كرد. مى دانيم كه فيلمنامه ها و نمايشنامه ها و هنرهاى ديگر عرضه ماهرانه و هنرمندانه صحنه هاى تجربه زندگى روزمرّه و برخوردهايى است كه از بامداد تا شامگاه در خانه و اجتماع و محل كار پيش مى آيد و در آنها اين پندهاى ارزشمند - كه حاصل تجارب مردان آزموده است؛ كاربرد واقعى پيدا مى كند. هنرمند همين صحنه ها را با مهارت بازآفرينى مى كند و بيقين جذاّبيت خاصّى به آنها مى دهد كه شنونده و بيننده را - در هر سن و سالى - به تناسب درك خود جذب مى نمايد.

بايد اقرار كنيم كه صحنه هاى نمايشى با محتواى خيرخواهانه و پندآميز و هنرمندانه دستورهاى و عارفان و بزرگان اخلاق، گاه به صورت سرگذشت و امثال و حكم و قصص و حكايت نقل شده در بردارد، در تربيت نفوس و تزكيه

ص: 7

افراد بشر سهم بسيار مهمى داشته و دارد.

تنها داستان زندگى درخشنده پيامبر بزرگوار حضرت يوسف عليه السلام در قرآن مجيد تا چه حدّ در القاء درس عفّت و تقوا و استقامت و راستى و درستى و عاطفه نسبت به پدر و مادر و برادران و تدبير مملكتدارى مؤثّر و آموزنده است و چنين است قصص ديگر انبياء الهى و روايات اسلامى و سرگذشتهايى كه شامل صحنه هاى تكان دهنده است.(1)

به هر حال، پندها و نصايح بزرگان ما اهميّت خاص خود را همچنان حفظ كرده است و مى تواند مايه هاى خوبى براى فيلمنامه ها و نمايشنامه ها باشد. بيقين پندها در جوانان متعّد تربيت بسيار مؤثّر است و به قبول سعدى :

جوانان شايسته بختور

زگفتار پيران نپچند سر

امّا نبايد فراموش كرد كه «نصيحت» و «پنددادن» نيز آدابى دارد.

سخن تلخ نصيحت آميز را بايد در پوشش كلام شيرين دلنواز نهاد كه اثرش چند برابر شود و تلخى آن كام جان شنونده را نيازارد.

از سوى ديگر از نصيحت كردن، بويژه از ملامت كردن خطاكاران بايد در ملأ نزد همگان خوددارى كرد كه فرموده اند «النُصَحُ فى الملأ تقريح » بنصيحتى كه آشكارا باشد نوعى ملامت و سرزنش است و نتيجه مطلوبى ندارد : «گر نصيحت كنى به خلوت كن» . و نكات روانى ديگر كه مجال بحث آنها درين مقال نيست.

كتابى كه اكنون پيش روى شماست؛ سعى كرده ايم كه اشعارى كه در مسائل اخلاقى و اجتماعى است و حاوى پيام و پند و اندرزى سودمند است - در فصول مختلف - نقل كنيم و در عين حال به كوتاهى و اختصار از هر خرمن خوشه اى برداريم كه اين مباحث بسيار دراز دامن و گسترده است و جمع آورى آنها - در يك دفتر - از توان يك تن خارج.

مطالب اين كتاب - حتى الامكان - الفبايى است و البته ستايش خداوند و نعمت پيامبرصلى الله عليه وآله و على عليه السلام در آغاز آمده است. در ذكر نام شاعران ، سعى شده است، تقدّم و تأخّر زمانى رعايت گردد تا سير انديشه هاى اخلاقى، تا حدّى، نشان داده شود.

بسا كه اشعار بهترى وجود دارد كه ما از نقل آنها غفلت كرده ايم و اين غفلت گناه نابدلخواه گردآورنده است كه ازين بابت از خوانندگان پوزش مى طلبم.

فهرست نام شاعران و مآخذ مهم را به دست داده ايم.

در پايان از حضرت حجةالاسلام والمسلمين جناب آقاى الهى خراسانى كه در تدوين اين اثر مشوّق بنده بوده اند تشكر مى كنم.

و نيز از اولياء محترم بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس و متصديّان نشر سپاسگزارم.

من الله التوفيق و عليه التكلان

احمد احمدى بيرجندى

آبان 1375 ه . ش

مرخداوند را به عقل شناس

كه به توحيد وَهْم(1) نابنياست

آفريننده را نيابد و هم

گر به وهم اندر آوريش خطاست

وهم ما يار جوهر(2) و عَرَض(3) است

وين دو بر كردگار نا زيبا(4) ست

كَيْفَ(5) گفتن خطاست ايزد را

چون باشدش كه بى اكفا(6) ست

نيست مانند او مپرس كه چيست؟

نامكان گير(7) را مگو كه كجاست؟

(خسروى سرخسى)

خالق و رازق زمين و زمان

حافظ و ناصر مكين (1) و مكان

آتش و آب و باد و خاك سكون (2)

همه در امر قدرتت، بى چون (3)

در دهان هر زبان كه گردن است

از ثناى تو اندر و جان است

سنائى (حديقه الحقيقه)

با عشق دلى كه آشنا نيست

جام است ولى جهان نما نيست

دل آينه خدا نماى است

گر ز آن كه به غير، مبتلا نيست

رو، ز آينه زنگ غير بزداى

پس نيك ببين كه جز خدا نيست

اى دل كه نظر گه خدايى

بر غير ويت نظر روا نيست

درد تو دواى توست و كس را

مانند تو درد خود دوا نيست

قلبى تو و در خلاص اخلاص

بهتر ز تو هيچ كيميا نيست

پرهيز كن از صحبت ياران منافق

كاين مردم سرگشته به جايى نرسيدند

صاحب نظران دانه نكردند تمنّا

كندند دل از دانه و از دام رميدند

زنهار «رسا» پيرو مردان خدا باش

كاندر همه احوال خدا را طلبيدند

(دكتر قاسم رسا)

خوارى حالت مخواه و توبه او را

پرده كش جُرم او به روز جزاكن

(ابوالقاسم حالت)

غلام همّت آنم كه زير چرخ كبود

زهر چه رنگ تعلّق (1) پذيرد آزاد است

مجو درستى عهد از جهان سست نهاد

كه اين عجوزه (2) عروس هزار داماد است

(حافظ )

هنگامه دلها ز تو خواهى كه شود گرم

چون مهر جهانتاب سراپاى شرر باش

تا كام دل از غنچه نشكفته بگيرى

پيوسته سبك خيزتر از باد سحر باش

خواهى شوى آزاد و سرافرازتر از سرو

چون خاك ره افتاد و در جوش ثمر باش

با مردم روشندل آزاده بياميز

چون رشته ناچيز همآغوش گهر باش

چون گلشن گيتى نبود جاى اقامت

«قدسى » چو نسيم سحرى راهگذر باش

(غلامرضا قدسى )

درخت تو گربار دانش بگيرد

بزير آورى چرخ نيلوفرى (1) را

سپيدار مانده است بى هيچ چيزى

از يرا كه بگزيد مستكبرى (2)

(ناصر خسرو)

راه چنين پوى اى جوان برومند

تا چو گل يوسفى شوى چمن آرا

خواهى اگر نام نيك و راحت و ايمان

باش چو يوسف صبور و پاك و شكيبا

بهر دگر كس مخواه آنچه نخواهى

بهرخود اى طالب سعادت و تقوا

پيروى عترت (1) است اين ره روشن

باش كزين ره دمى برون نكشى پا

(ابوتراب هدائى )

بود او چو لب تشنه كِشت و توميغ

چرا دارى از كِشت، باران دريغ

زنادان كه اسراردان سخن

نباشد، بگردان عنان سخن

تواضع كن آن را كه دانشور است

به دانش ز تو قدر او برتر است

بود دانش، آب و زمين بلند

زآب روان كم شود بهره مند

كى افتد به كف مردرا دُرّ ناب

سرخود نبرده فرو زير آب ؟

پى عزّت نفس خوارى مكش

زحرص و طمع خاكسارى مكش

به مردار جويى چو كركس مباش

گرفتار هر ناكس و كس مباش

پى لقمه چون سگ تملّق مكن

به فتراك(1) دونان تعلّق مكن

رهان گردن از بار غُلّ طمع

فشان دامن از خارد ذُلّ طمع

طمع پاى دل را به جز بند نيست

طمع كارِ مردِ خردمند نيست

طمع هر كجا حلقه بر در زند

خرد خميه زان جا فراتر زند

زبان سوده شد زين سخن خامه را

ورق شد سيه زين رقم نامه را

چه خوش گفت دانا كه در خانه كس

چو باشد، زگوينده يك حرف بس !

عبدالرحمن جامى (خرد نامه اسكندرى )

(حسين سميعى )

نظم كردى پندها «فرزين» و ليكن از هزار

يك نگفتى و هنوزت نكته ها برخاستى

(عبدالحسين فرزين )

چون كسى درد دلى گويد تو را از حال خويش

گوش بر درد دل آن عاجز دلريش كن

(ابن يمين فريومدى )

جمله كه بينى همه دارد عوض

و زعوضش هست ميّسر غرض (1)

آنچه ندارد عوض اى هوشيار

عمر عزيز است غنميت شمار

(شيخ بهائى )

(فردوسى )

پيشه كن جود و تواضع كه به تحقيق و يقين

عالمى معتقد صدق و صفاى تو شوند

(ابن يمين فريومدى)

مرد آزاده در ميان گروه

گرچه خوشگوى و عاقل و داناست

محترم آن گهى تواند بود

كه از ايشان به مالش استغناست

و آنكه محتاج خلق شد خوار است

ورچه با علم بوعلى سيناست

(ابن يمين فريومدى)

دم بگشا تا به كى اين بستگى (1)

گرم در آ، تا به كى آهستگى

جهد بكن بو كه به منزل رسى

ور نشوى غرقه به ساحل رسى

مردمك ديده شود و خود مبين

نيك نظر بازكن و بدمبين

چند شوى اى دل سودا پرست

از مى نوشين هوى نيمه مست

خواب زحد رفت و تو مست و خراب

وقت بيامد كه در آيى زخواب

دستخوش فكر سبكسر(2) مباش

پى سپر(3) و هم گرانسر مباش

(خواجوى كرمانى )

شمع خرد بر فروز در دل و بشتاب

با دل روشن به سوى عالم روشن

خلق همه يكسره نهال خدايند

هيچ نه بركن توزين نهال و نه بشكن

دست خداوند باغ خلق دراز است

بر خسك و خار همچو بر گل و سوسن

خون به ناحق، نهال كندن اويست

دل زنهال خداى كندن، بركن

گرنپسندى همى كه خونت بريزند

خون دگر كسى چرا كنى توبه گردن؟

(ناصر خسرو قباديانى )

زگوش پنبه برون آر و داد خلق بده

و گر تو مى ندهى داد روزى دادى هست

(سعدى )

*

اى شد مغرور به اقبال و جاه

چند كنى تكيه بر ايوان و گاه

بگذر از اين جسم كدورت نماى

چشمه مصّفا كن و صافى بر آى

صيقلى آينه روح باش

داروى درد دل مجروح باش

دست بر افشان و زجان درگذر

و زسر همّت زجهان در گذر

(خواجوى كرمانى )

سرو زر در طلب نهد، آنگه

تا مگر دوستى بدست آرد

(ابن يمين فريومدى)

(مولوى بلخى )

سخن كز دهان ناهمايون(1) جهد

چو مارى است كز خانه بيرون جهد

نگهدار خود را ازو چون سزد

كه نزديكتر را سبكتر(2) گزد

(ابوشكور بلخى )

سخن جان است و جاندار وى جان است

مگر چون جان عزيز از بهر آن است

چو صبح صادق آمد راست گفتار

جهان در زر گرفتى محتشم وار

چو نتوان راستى را درج كردن

دروغى را چه بايد خرج كردن

مبادا كس كه او كژّى گزيند

كه از كژّى بجز كژّى نبيند

(نظامى گنجوى )

در محفل اهل دانش و هوش

منماز سخنورى فراموش

كانجا سخن تو را چو گوهر

ارباب ادب كشند در گوش

جايى كه سخن ندارد ارزش

ساكت بنشين و باش خاموش

(دكتر قاسم رسا)

(انورى )

*

گنج خواهى در طلب رنجى ببر

خرمنى مى بايد تخمى بكار

چون خداوندت بزرگى داد و حكم

خرده از خردان مسكين در گذار

چون زبر دستيت بخشيد آسمان

زير دستان را هميشه نيك دار

نام نيك رفتگان ضايع مكن

تا بماند نام نيكت بر قرار

كام درويشان و مسكينان بده

تا همه كامت بر آرد كردگار

از درون خستگان انديشه كن

و زدعاى مردم پرهيزگار

با بدان بد باش، با نيكان نكو،

جاى گل، گل باش و جاى خار، خار

اى دكه دارى چشم و عقل و گوش و هوش

پند من در گوش كن، چون گوشوار

«سعديا» چندان كه مى دانى بگوى

حق نبايد گفتن الاّ آشكار

(سعدى )

چو روز ما همى بر ما نپايد

درو بيهوده غم خوردن چه بايد؟

(فخرالدين اسعد گرگانى )

ايران كند به خون شهيد افتخارها

زين پشتوانه يافت وطن اعتبارها

از قطره هاى خون شهيدان گرفته رنگ

هر لاله اى كه بر دمد از لاله زارها

خونى كه موج بر رخ سرخ شفق زند

دارد نشانى از خط سرخ مزارها

خاك شهيد عشق بود تو تياى چشم

چون پاك كرده ز آينه دل غبارها

بستند صف زشوق شهادت، درين محيط

مانند موج از پى هم بيقرارها

نازم به خط سرخ شهادت كه پرتوش

تابد به روى لاله و گل در بهارها

خيزد زباغ گلشن ايران نواى خون

«قدسى » به جاى نغمه زناى هزارها

(غلامرضا قدسى )

هميشه خرد را تو دستور دار

بدو جانت از ناسزا دور دار

(فردوسى )

مردمان بخرد اندرهر زمان

راز دانش را به هرگونه زبان

گرد كردند و گرامى داشتند

تا به سنگ اندر همى بنگاشتند

و اتش اندر دل چراغ روشن است

و زهمه بد برتن تو جوشن است

(رودكى )

عِلْمدان كه خداى دو جْهان است

و آن كه نادان، حقير و حيران است

سنائى غزنوى (حديقة الحقيفه )

زوپرى و ديو ساخلها گرفت

هر يكى در جاى پنهان جا گرفت

(مولوى بلخى )

چه لذّت است به عالم وراى دانائى

چه محنت است به دنيا بتر زنادانى

كسى كه لذّت ادراك و ذوق دانش يافت

چه جاى لذّت شاهى و ذوق سلطانى

(مجد خوافى )

خلق اگر در تو خست ناگه خار

تو گل خويش از و دريغ مدار

و آن كه دشنام دادت از سر خشم

خاك پايش گزين چو سرمه چشم

آنكه زهرت دهد بدوده قند

و آنكه از تو بُرَد، بدو پيوند

و آنكه بد گفت، نيكويى گويش

و رنجويد تو را تو مى جويش

و آنكه سميت نداد زر بخشش

و آنكه پايت بريد سر بخشش

(سنائى غزنوى )

*

شرق را از خود برد تقليد عزب

بايد اين اقوام را تنقيد غرب

قوّت مغرب نه از چنگ و رباب

نى زرقص دختران بى حجاب

محكمى او را نه از لادينى است

نى فروغش از خط لاتينى است

قوّت افرنگ از علم و فن است

از همين آتش چراغش روشن است

فكر چالاكى اگر دارى بس است

طبع درّاكى اگر دارى بس است

گر كسى شبها خورد دود چراغ

گيرد از علم و فن و حكمت سراغ

ملك معنى كس حدّ او را نسبت

بى جهاد پيهمى (1) نايد به دست

فكر شرق آزاد گردد از فرنگ

از نواى من بگيرد بود و رنگ

(اقبال لاهورى )

بيا تا مونس هم يار هم غمخوار هم باشيم

انيس جان غم فرسوده بيمار هم باشيم

شب آيد، شمع هم گرديم و بهر يكديگر سوزيم

شود چون روز، دست و پاى هم، در كار هم باشيم

دواى هم، شفاى هم ، براى هم ، فداى هم

دل هم ، جان هم، جانان هم ، دلدار هم باشيم

به جمعيّت پناه آريم از باد پريشانى

اگر غفلت كند آهنگ ما، هشيار هم باشيم

جمال يكديگر گرديم و عيب يكديگر پوشيم

قبا و جبّه و پيراهن و دستارهم باشيم

غم هم، شادى هم، دين هم، دنياى هم گرديم

بلاى يكديگر را چاره و ناچارهم باشيم

يكى گرديم در گفتار و در كردار و در رفتار

زبان و دست و پا يك كرده خدمتكار هم باشيم

نمى بينم بجز تو همدمى اى «فيض » در عالم

بيادمسازهم، گنجينه اسرار هم باشيم

(فيض كاشانى )

آن اين تن توست ازو حذر كن

و زمكر و فريب اين بنفرين (1)

(ناصر خسرو قباديانى )

چو برگورم بخواهى بوسه دادن

رخم را بوسه ده كاكنون همانيم

(مولوى بلخى )

(مولوى رومى )

*

اگر بازجويى خطا از صواب

نيابى يكى همنشين چون كتاب

يكى همنشين است پاكيزه دل

نه بدخواه مردم نه پيمان گسل

نخواهد به گيتى مگر كام تو

نه هرگز به زشتى برد نام تو

زكار جهانت دهد آگهى

بياموزدت راه و رسم بهى

بود سوى آزادگى رهنمون

كند مرد را دين و دانش فزون

درون پر زمينى، زبان پر زپند

نيارد زيان و نخواهد گزند

به دانش گشايد زبان تو را

بر افروزد اين پاك جان تو را

دهد از سخن جان و دل را فروغ

همه راست گويد، نگويد دروغ

چنين همنشين گر به دست آورى

نشايد كه بگذارى و بگذرى

(بديع الزمان فروزانفر )

انگشت مكن رنجه به در كوفتن كس

تا كس نكند رنجه به در كوفتنت مشت

(ناصر خسرو قباديانى )

از محبّت سجن(1) گلشن مى شود

بى محبّت روضه گلخن مى شود

از محبّت نار نورى مى شود

و زمحبّت ديو حورى مى شود

از محبّت سنگ روغن مى شود

بى محبّت موم آهن مى شود

از محبّت حزن شادى مى شود

وزمحبت غول هادى مى شود

از محبّت نيش نوشى مى شود

و زمحبّت شير موشى مى شود

از محبّت سُقم(2) ، صحت مى شود

و زمحبّت قهر ، رحمت مى شود

از محبت مرده ، زنده مى شود

و زمحبّت شاه بنده مى شود

اين محبّت هم نتيجه دانش است

كى گزافه بر چنين تختى نشست ...

(جلال الدين مولوى رومى ) (از مثنوى كلاله خاور)

گر كشد نفست بلاها صبر كن

زانكه عزّ صبر به ازذُل سخواست

(ابن يمين فريومدى )

تابينى كه هر يكى زايشان

گرد غم از دلت چگونه بُرفت

سخن دوست در جهان طاق است

با دل خويش كرد بايد جفت

(ابن يمين فريومدى)

هم سَمَر(1) خواهى شدن گرسازى از گردون سرير(2)

هم سخن خواهى شدن، گربندى از پروين كمر

جهد كن تا چون سخن گردى، قوى باشد سخن

رنج بر تا چون سَمَر گردى نكو باشد سَمَر

(عنصرى )

بس بگرديد و بگردد روزگار

دل به دنيا در، نبندد هوشيار

اى كه دستت مى رسد كارى كن

پيش از آن كز تو نيايد هيچ كار

اى كه وقتى نطفه بودى بى خبر

وقت ديگر طفل بودى شيرخوار

مدّتى بالا گرفتى(1) تا بلوغ

سرو بالايى شدى سيمن عذار

همچنين تا مرد نام آور شدى

فارس(2) ميدان و صيد و كارزار

آنچه ديدى بر قرار خود نماند

وين كه بينى هم نماند بر قرار

ديرو زود اين شكل و شخص نازنين

خاك خواهد بودن و خاكش غبار

نام نيكو گر بماند ز آدمى

به كز و ماند سراى زرنگار

(سعدى )

يار تو زير خاك مور و مگس

بَدَل آن كه گيسوت پير است

آنكه زلفين و گيسوت پير است

گر چه دينار يا درمش بهاست

چون تو را ديد زردگونه شده

سرد گردد دلش، نه نابيناست

(رودكى )

گفتا : چو ستور چند خبى ؟

بنديش(1) يكى ز روز پيشين(2)

بنگر كه چه كرده اى به حاصل؟

زين خوردن شور و تلخ و شيرين

بسيار شمرد بر تو گردون

آزار و دى و تموز و تشرين(3)

بنگر كه چو شنبليد گشته است

آن لاله آبدار رنگين

شاهين زمانه قصد تو كرد

بربايدت اين نفايه(4) شاهين

تنيّن (5) جهان دهان گشاده است

پرهيز كن از دهان تنيّن

آيين تنت همه دگر شد

تو نيز به جان دگر كن آيين

(ناصر خسرو قباديانى )

دندانه هر قصرى پندى دهدت نونو

پند سر دندانه بشنو زبن دندان

گويد كه تو از خاكى ما خاك توايم اكنون

گامى دو سه بر مانهِ، اشكى دو سه هم بفشان

آرى چه عجب دارى كاندر چمن گيتى

جفد است پى بلبل ، نوحه است پى الحان

ما بارگه داديم اين رفت ستم بر ما

بر قصر ستمكاران گويى چه رسد خندان

گفتى كه كجا رفتند آن تا جوران اينك

زايشان شكم خاك است آبستن جاويدان

(خاقانى شروانى )

دولتت باد و گر از روى حقيقت پرسى

دولت آن است كه محمود بود پايانش

(سعدى )

چو بى رنج باشى و پاكيزه راى

از و بهره يابى به هر دو سراى

(فردوس )

مرد بايد در مسير زندگى

با چنين زن ، نيك رفتارى كند

(على باقرزاده - بقا)

منشين با بدان كه صحبت بد

گر چه پاكى تو را پليد كنند

آفتاب ارچه روشن است، او را

پاره اى ابر ناپديد كند

(سنائى غزنوى )

*

هرگز از جور كس نناليدم

جز از آن كس كه لاف يارى زد

از دَرِ دوستى در آمد و دم

همه از مهر و غمگسارى زد

بر سرم دستهاى لطف كشيد

بر دلم زخمهاى كارى زد

(حسين سميعى )