ص: 2

آسمان مدینه

شرح تطبیقی برده و نهج البرده از شاعران شهیر مصری بوصیری و شوقی در ستایش پیامبر گرامی اسلام حضرت محمدصلی الله علیه و آله و سلم

محمد دشتی نیشابوری

ص: 3

ص: 4

بَلَغ العُلَى بِكَمَالِهِ * كَشَفَ الدُّجَى بِجَمالِهِ

حَسُنَتْ جَمِيعُ خِصالِهِ * صَلُّوا عَلَيْهِ وَ آلِهِ

« سعدى»

*تقديم به آسمان مدينه

كَيفَ تَرقَى رُقيَّكَ الْأَنبِياءُ * يَا سَماءً ماطَاوَلَتْهَا سَماءُ

« بوصيرى »

پس از حمد خداوند متعال و صلوات بر روح تابناك پيامبر نور و روشنايى، از درگاه مقدس پروردگار براى هر آن كس كه در راه تربيت و تعليم من گامى برداشته است بويژه پدر ارجمندم مرتضى دشتى و مادر بزرگوارم، رحمت و رضوان خداوند را در هر دو سراى طلب مى كنم و از سيّده مكرّمه، همسر ارجمندم، كه در راه انجام وظايفم با شكيبايى و مهربانى، بيشترين رنج را متحمل شدند، بسى سپاسگزارم.

ص: 5

ص: 6

مدايح نبوى بوصيرى 48

«ألبُرْدَة» 51

قصيده بُرده 52

انگيزه سرودن بُردَه 53

شهرت بُرده 54

شرح هاى عربى بُردَه 55

شرح هاى فارسى بُرده 56

ترجمه هاى فارسى بُردَه 57

بُردَه در عرصه هنر 60

ترجمه بُرده به ديگر زبانها 60

مخالفان بُرده 61

تأثر بُرده از آثار پيش از خود 61

تأثير بُرده بر آثار پس از خود 63

بررسى سه اثر چاپى مربوط به بُرده 64

نَصُّ « قَصيدَةِ البُرْدَةِ» 65

ترجمه أبيات بُردَه بوصيرى 73

شرح أبيات برده بوصيرى 87

فصل سوم: شوقى و نَهْجُ الْبُرْدَة 147

نگاهى به وضعيت مصر و جهان عرب در قرن 19 و آغاز قرن 20 147

احمد شوقى 150

احوال و افكار شوقى 152

آثار شوقى 152

ويژگيهاى سبك شوقى 153

مدايح نبوى شوقى 156

انگيزه سرودن نَهْجُ الْبُرْدَهِ 157

نَصُّ قَصِيدَةِ «نَهجِ الْبُرْدَةِ» 157

ص: 8

ترجمه نَهْجُ الْبُردَه از شوقى 165

شرح نَهْجُ الْبُرْدَه 180

فصل چهارم: شرح تطبيقى قصايد بُرْدَه و نَهْجُ الْبُردَه 227

نگاهى بر بُرده 227

نگاهى بر نهج البُرده 232

تطبيق قصيده «بُرْدَه» و قَصيده «نَهْجُ الْبُرْدَه» 235

بررسى بخش اول، غزل آغازين قصايد 235

بخش دوم: در بيم دادن از هواى نفس 238

بخش سوم: مدح رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله 240

بخش چهارم : سخن از ميلاد پيامبر صلى الله عليه وآله 244

بخش پنجم : سخن از معجزات پيامبر صلى الله عليه وآله 249

بخش ششم : درباره قرآن 254

بخش هفتم : دربيان معراج 257

بخش هشتم : سخن از مجاهدات رسول اكرم صلى الله عليه وآله 260

بخش نهم : توسل و طلب شفاعت از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله 267

بخش دهم: مناجات و تضرع 270

تطبيق تحليلى بُرده و نهج البرده از نظر اسلوب 272

بررسى تطبيقى الفاظ و تركيبهاى دو قصيده 273

تأثير قرآن و حديث بر قصايد 274

بررسى نقش خيال در قصايد 284

بررسى خيال در نهج البرده 286

بررسى نقش عاطفه در قصايد 288

ويژگى ها و امتيازهاى بُردَه 291

عيوب بُردَه 294

ص: 9

ويژگى ها و امتيازهاى نَهجُ الْبُرْدَه 294

عيبهاى نَهْجُ الْبُرْدَه 299

نتيجه 307

منابع 309

ص: 10

درود مَلَك بر روان تو باد

بر اصحاب و بر پيروان تو باد

خدايا به حقّ بَنى فاطمه

كه بر قولم ايمان كنم خاتمه

اگر دعوتم رد كنى ور قبول

من و دست و دامان آل رسول

خدايت ثنا گفت و تبجيل كرد

زمين بوس قدر تو جبريل كرد

بلند آسمان پيش قَدرت خجِل

تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل

تو اصل وجود آمدى از نخست

دِگَر هر چه موجود شد فرع تو است

ندانم كدامين سخن گويمت

كه والاترى زانچه من گويمت

تو را عِزِّ لَولاكْ تمكين بس است

ثناى تو طه و ياسِين بس است

چه وصفت كند سعدىِ ناتمام

عليك السّلام اِى نبىّ و السّلام

براى تبرك بخشيدن به آغاز شرح تطبيقى برده و نهج البرده، كلام را با صلوات امام على بن ابى طالب عليه السلام بر روح تابان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله در خطبه 72 نهج البلاغه شروع مى كنيم:

اَللَّهُمَّ داحِىَ الْمَدْحُوَّاتِ. وَ داعِمَ الْمَسْمُوكاتِ. وَ جابِلَ الْقُلُوبِ عَلَى فِطْرتَها شَقِيِّها وَ سَعيِدِها. إِجْعَلْ شَرائِفَ صَلَواتِكَ وَ نَوامِىَ بَرَكاتِكَ عَلَى مُحمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ الْخاتِمِ لِما سَبَقَ. وَ الْفاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ. وَ الْمُعلنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ وَ الدَّافِعِ جَيْشاتِ الْأَباطِيلِ. وَ الدَّامِغِ صَوْلاتِ الْأَضالِيلِ. كَما حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ قائِماً بِأَمْرِكَ مُسْتَوْفِزاً في مَرْضاتِكَ غَيْرَ نَاكِلٍ عَنْ قُدُمٍ. وَ لا واهٍ في عَزْمٍ. واعِياً لِوَحْيِكَ حافِظاً لِعَهْدِكَ. مَاضِياً عَلَى نَفَاذِ اَمْرِكَ. حَتّى اَوْرَى قَبَسَ الْقابِسِ وَ اَضَاءَ الطَّرِيقَ لِلخابِطِوَهُدِيَتْ بِهِ الْقُلُوبِ بَعْدَ خَوْضاتِ الْفِتَنِ. وَ أَقامَ مُوضِحاتِ الْأَعْلامِ وَ نَيِّراتِ الْأَحْكامِ. فَهُوَ أمِينُكَ الْمَأْمُونِ وَ خازِنُ عِلْمِكَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِيدُكَ يَوْمَ الدِّينِ وَ بَعِيثُكَ بِالْحَقّ. وَ رَسُولُكَ إلَى الْخَلْقِ. اَللَّهُمَ افْسَحْ لَهُ مَفْسَحَاً في ظِلِّكَ وَ اجْزِهِ مُضَاعَفاتِ الْخَيْرِ مِنْ فَضْلِكَ. اَللَّهُمَّ اَعْلِ عَلَى بِنَاءِ الْبانِينَ بِنَاءَهُ، وَ اَكْرِمْ لَدَيْكَ مَنْزِلَتَهُ، وَ أَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ، وَ اجْزِهِ مِنْ ابْتِعاثِكَ لَهُ مَقْبُولَ الشَّهَادَةِ وَ مَرْضِىَّ الْمَقَالَةِ ذَا مَنْطِقٍ عَدْلٍ. وَ خُطَّةٍ فَصْلٍ. اَللَّهُمَّ اجْمَعْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُ في بَرْدِ الْعَيْشِ وَ قَرَارِ النِّعْمَةِ، وَ مُنَى الشَّهَواتِ. وَ أهْواء اللَّذَّاتِ وَ رَخاءِ الدَّعَةِ. وَ مُنْتَهَى الطُّمَأْنِينَةِ. وَ تُحَفِ الْكَرَامَةِ.: «بارخدايا، اى گستراننده هر گسترده، و اى برافرازنده آسمانهاى بالا برده؛ اى آفريننده دلها بر وفق

ص: 12

سرنوشت، بدبخت يا نيكو بخت! بهترين درودها و پربارترين بركت ها را خاصّ بنده و پيامبر خود گردان، كه خاتم پيغمبران پيشين است، و گشاينده درهاى بسته رحمت بر مردم زمين، آشكار كننده حق با برهان، فرونشاننده طغيان و درهم كوبنده شوكت گمراهان. چنان كه او بار رسالت را نيرومندانه برداشت، و حق آن را چنان كه بايد گذاشت، در انجام فرمانت برپا، و درطلب خشنودى ات پويا، نه از اقدامى رويگردان و نه در عزمى سست و ناتوان. وحى تو را به گوش جان شنوا و عهد تو را نگهبان، و در راه اجراى فرمان تو روان. چندان كه چراغ جويندگان حقّ را فروغ بخشيد، و بر سر راه گمراهان چون خورشيدى بدرخشيد، و دل هاى فرو رفته در موجهاى شبهت، به راهنمايى او رخت به كنار كشيد. نشانه هاى روشن را برپا داشت. و احكام را - چون موكلانى - بر مردمان گماشت. او تو را امانتدارى است درستكار، و گنجينه علم تو را پاسدار. گواه تو است در روز قيامت، و برانگيخته تو به رسالت، و فرستاده تو بر آفريدگان و امّت.

خدايا! سايه - عنايت - خود را بر او بگستران؛ و به فضل خويش پاداش او را فراوان گردان. بنياد - شريعتى را - كه نهاد از ديگر بناها بالاتر بر و مرتبت او را نزد خويش گرامى تر و نور شريعت او را در سراسر گيتى بگستر، و پاداش پيامبرى او را گفتار پسنديده قرار ده، و شهادت پذيرفته. - چنان كه گفته او - ميزان عدل باشد و فرموده او قول فصل.

بارخدايا! ما و او را فراهم آور در زندگانى خوشگوار، و نعمت پايدار و آرزوهاى دلنشين، و لذت هاى با خواهش دل قرين، و زندگانى فراخ و پر نعمت، و اطمينان خاطر و برخوردارى از تحفه هاى كرامت.»

ص: 13

ص: 14

اندكى توضيحات ديگر است عبارتند از:

1 - «قصيده مباركه بُردَة» اثر محمّد شيخ الاسلام كردستانى، كه در سال 1361 در 104 صفحه به چاپ رسيده.

2 - «شرح قصيده بُردَة» از فردى ناشناس در سده نهم، كه على محدّث آن راتصحيح و در سال 1361 در 142 صفحه به چاپ رسانده است.

3 - همچنين ترجمه اى بسيار معيوب را در سال 1371، قيس آل قيس و محمدرضا عادل به چاپ رسانيده اند كه چندان ارزش علمى ندارد.

از ميان انبوه آثار خطى مربوط به برده، در اين جا به سه نمونه مهم، كه هر يك ويژگى هايى را دربردارند اشاره مى كنيم. اين كتابها همگى در مخزن خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد.

1 - كتاب شماره 4389 كه اثرى است بسيار زيبا و هنرمندانه از برده بوصيرى. اين كتاب شامل متن برده است، كه در قطع رحلى و با آب طلا، به خط ثلث نوشته شده. سال كتابت آن 881 ه. ق و كاتب محيى هروى است، كه تصوير دو برگ از آن در پى خواهد آمد. (تصوير شماره 1 و 2)

2 - نسخه خطى كتاب شماره 8188، مربوط به ترجمه منظوم قصيده برده به فارسى است، كه محيى الدّين محمّدآن را در سال 779 ه . ق، يعنى هشتاد و پنج سال پس از وفات بوصيرى ترجمه كرده است. و به دست كاتبى به نام ميرجان عراقى در سال 905 نوشته شده. تصوير دو صفحه از اين اثر نيز پس از مقدمه خواهد آمد. (تصوير شماره 3 و 4)

3 - آخرين اثر خطى كتاب شماره 7332 مى باشد با عنوانِ شرح احمد بن محمد بن ابى بكر، به عربى، كه در سال 797 ه .ق، شرح و به خط شكسته نستعليق نوشته شده است. (تصوير شماره 5)

شايد اين سؤال به ذهن خوانندگان گرامى خطور كند كه چرا ما در آغاز سخن، بيشتر به توضيح پيرامون برده بوصيرى مى پردازيم؟

در حقيقت برده بوصيرى، درخت تناورى است كه نهج البرده را مى توان يكى از

ص: 16

شاخه هاى آن به شمار آورد. اگر «برده بوصيرى» نبود، بديهى است كه آثارى همانند «نهج البرده احمد شوقى» نيز پديد نمى آمد. شهرت، شكوهمندى و جهانگيرى برده موجب پديد آمدن آثار گوناگون فراوان پيرامون آن شده است. اما درباره نهج البرده كه حدود نود سال پيش سروده شده (1227 ه . ق/ 1909 م.)، تا جايى كه اطّلاع يافتم، چندان كارى به جز شرح شيخ سليم البشرى صورت نگرفته است. البته دكتر زكى مبارك در «ألْمُوازَنةُ بَيْنَ الشُّعَراءِ» و در «ألْمَدائِحُ النَّبوِيّه»، مطالبى را درباره اين قصيده ارائه كرده است.

مهمترين محدوديت بنده در انجام شرح قصايد و بررسى تطبيقى آنها، عدم دسترسى به شرح هاى مشهور عربى اين دو قصيده و كتابهاى نوشته شده پيرامون آنها بود، لذا ممكن است در ساير شرح هايى كه دستيابى به آنها براى من مقدور نبوده است، مطالب و آگاهى هاى بيشترى وجود داشته باشد.

چنان كه اشاره شد بخش اساسى اين نوشتار «تطبيق دو قصيده» را تشكيل مى دهد. اين كار نياز به تحقيقات گسترده ديگرى داشت كه اكنون به ذكر آنها مى پردازيم:

1 - سيرى در مدايح نبوى و تاريخچه آن در زبان عربى و بيان فرق بين مدايح نبوى و بديعيات، كه به عنوان يك جريان ادبى، همزمان با سرايش برده، در حوزه ادبيات دوره انحطاط پديد آمد.

2 - نگاهى گذرا به چند نمونه مشهور از سروده هاى شاعران نكته پرداز پارسى زبان، پيرامون فضايل و تاريخ زندگى و سيره اخلاقى پيامبر اسلام.

3 - نگاهى به اوضاع سياسى و اجتماعى و فرهنگى مصر در قرن هفتم (دوره حيات بوصيرى)، و نيمه دوّم قرن نوزدهم و آغاز قرن بيستم (دوره زندگى شوقى) به منظور شناخت زمينه هاى پديد آمدن قصايد «بُردَة» و «نَهْجُ الْبُردَة».

4 - گذرى بر تاريخچه زندگى، افكار، آثار و اسلوب هر يك از سرايندگان دو قصيده.

5 - نگاهى به ديگر مدايح نبوىِ بوصيرى و شوقى، و در پى آن معرفى كامل برده و نهج البرده.

6 - تحقيقات مفصلى پيرامون برده بوصيرى، و بررسى آثار مختلف پديد آمده

ص: 17

پيرامون آن.

7 - ترجمه و شرح مبسوط برده.

8 - ترجمه و شرح مفصّل نهج البرده.

در دو بخش اخير سعى شده است، نخست مفردات بيت ها به طور دقيق ريشه يابى و شرح گردد. (1) سپس به ترجمۀ روان ابيات پرداخته شده و در اين كار تلاش بر آن بوده كه از ترجمه آزاد پرهيز شود و ضمن رعايت شيوايى زبان فارسى، پيوند ترجمه با بيت هاى عربى نيز حفظ گردد.

آن گاه پس از ذكر نكات نحوى و ادبى برجسته، به شرح و توضيح پيرامون مضامين و اقتباس هاى موجود در آنها پرداخته ام. در اين زمينه كليه تلميحات و مضامين اقتباس شده از قرآن، روايات و تاريخ مربوط به سيره پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله، با استفاده از منابع مهم اسلامى، ريشه يابى گرديده و كليّه منابع مورد استفاده به دو صورت زيرنويس و فهرستگان پايانى، به شيوه علمى معرفى شده است.

پس از شرح كامل قصايد وارد حوزه اصلى و نهايى تحقيق شده و كار تطبيق قصايد را با تكيه بر همه تلاش هاى پيشين انجام داده ام.

در بخش تطبيق، دو قصيده از چهار جهتِ فكر، تعبير، تخيل و عاطفه، بررسى و مقايسه شده است. قالب كار، در قسمت بررسى تطبيقى افكار و مضامين طرح شده در دو قصيده، بر اساس نظم و ترتيب بخش هاى ده گانه برده بوصيرى مى باشد. در قسمت مقايسه تعبير و بررسى الفاظ و تركيبات و موسيقى و وجوه زيبا شناختى صورى و صنايع مختلف ادبى به كار رفته در دو قصيده، روش آمارى در تطبيق كمىّ، و روش تحليلى در مقايسه و بررسى كيفى، ملاك عمل بوده است. سپس بررسى تطبيقى دو عنصر ديگر، يعنى تخيّل و عاطفه مورد توجه قرار گرفته و پس از آن وحدت فنى دو قصيده با هم مقايسه شده، و سپس در پايان، امتيازها و عيبهاى هر يك از دو قصيده شمارش گرديده است.

ص: 18

نتيجه تحقيق و تطبيق، شدّت تقليد شوقى از بوصيرى را در همه ابعاد اسلوبى، لفظى و معنوى نشان مى دهد و ما را به اين نظريه مى رساند كه: برده بوصيرى همچنان درخشانترين شاهكار در حوزه ادب دينى و مدايح نبوى در زبان و ادبيات عربى است و هنوز هم اين اثر شكوهمند، فيض بخش جان عاشقان و پيروان رسول الله است و شعله اى است فروزان بر فراز قله رفيع ادبيات اسلامى در دامنه مدايح نبوى صلى الله عليه وآله.

ص: 19

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

چون به چهل سالگى (يا اندكى پس از آن) رسيد، در رمضان 13 پيش از هجرت [برابر 610 ميلادى ]خداوند، توسط جبرئيل، با فرو فرستادن نخستين سوره قرآن، به سوى او وحى فرستاد و ازآن به بعد او را به پيامبرى مبعوث كرد. ابتدا دعوتش را پنهانى آغاز نمود. خديجه، پسر عمويش على بن ابى طالب، فرزند خوانده اش زيد بن حارثه، و گروهى ديگر از جمله ابوبكر، نخستين ايمان آورندگان به صدق رسالت او بودند. پس از مدتى دعوتش را آشكار كرد. و مردم را به توحيد و ترك بت پرستى و ترك خرافات جاهلى، فرا خواند. قريش در برابر او به گردنكشى و مبارزه برخاستند و از هيچ آزار و شكنجه اى فروگذار ننمودند. امّا او شكيبايى و پايدارى و نستوهى پيشه كرد. عمويش ابوطالب تا زنده بود[سال دهم بعثت] از او حمايت كرد. رفته رفته اسلام از مكه به مدينه [= يثرب] گسترش يافت. جمعى از نو مسلمانان مدينه به نزد حضرت صلى الله عليه وآله آمدند و او را به شهر خود دعوت كردند و قول همه گونه حمايت دادند. به بعضى از يارانش دستور هجرت داد و خود نيز پنهانى، با ابوبكر، از مكه به مدينه هجرت كرد. در آن جا مسجدى بنا نهاد و دعوتش را آشكار نمود. هجرت او در سال 622 ميلادى مبدأ تاريخ اسلام است. مشركان قريش نيز مخالفت و مبارزه خود را با او و جلوگيرى از گسترش اسلام افزايش دادند، سپس آيات «جهاد» نازل شد. نخستين نبرد بين مسلمانان و مشركان مكه، يعنى غزوه بدر، در نزديكى مدينه، در رمضان سال دوم هجرى رخ داد. به دنبال آن بر اثر پيمان شكنى قبيله يهودى بنى قَيْنُقاع، غَزوه اى به همين نام رخ داد. در سال سِوّم هجرى «غزوه احد»، در كوهپايه اى به همين نام، در نزديكى مدينه در گرفت، در سال چهارم غزوه «ذات الرِّقاع» و «بَدر صُغرى» در سال پنجم غزوه «خَندق» و «بَنى قُريظه» و در سال ششم غزوه «ذِى قَرا» و «بَنِى المُصطَلق» رخ داد. و در همان سال حضرت صلى الله عليه وآله پيكهايى به سوى خسرو پرويز ساسانى در ايران، قيصر روم، نجاشى در حبشه، مُقَوقِس پادشاه مصر، حارثِ غَسّانى امير شام، و بعضى ديگر فرستاد و ايشان را به اسلام دعوت كرد. در سال هفتم غزوه «خَيبر» درگرفت در سال هشتم غزوه «مُوتَه» و «حُنَين». در همان سال قبل از غزوه حنين مسلمانان مكه را فتح كردند و مشركان همگى مزه بزرگترين و آخرين شكست را چشيدند. در سال نهم غزوه «تَبوك» پيش آمد و در همه اين جنگها، به جز

ص: 26

غزوه اُحد پيروزى از آن مسلمانان بود.

در سال دهم وفود عرب گروه گروه، با قبول اسلام از در تسليم درآمدند. در سال دهم حَجّةالوِداع [آخرين حج پيامبر كه در آن جانشين خود را تعيين كردند] انجام شد. و حضرت صلى الله عليه وآله در سال يازدهم هجرى [= 633 م. ]در مدينه به رحمت بيكران آفريدگار جهان پيوست.

18 - قصيده ميميّه محمود سامى البارودى (1904 م).

19 - قصيده ميميّه شيخ قاسم حلاّق.

20 - قصيده نونيّه علاّمه سمنانى.

21 - «قصيده ميميّه احمد شَوقى بَكِ مصرى» مشهور به «نَهجُ البُردَة» كه در ادامه اين گفتار شرح كامل آن خواهد آمد.

به كار رفته توريه شده باشد يا نشده باشد.»(1)

موضوع اكثر قصايد بديعى «مدايح نبوى» است، در بحر بسيط و روى ميم، بر وزن برده بوصيرى.

مؤلف كتاب «تاريخ الادب العربى» دكتر عمر فروخ، در اين كتاب، همواره قصيده بديعيّه را به معناى قصيده مديحيه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، و شعرى كه در ثناى رسول الله صلى الله عليه وآله سروده شده، گرفته است. با اين كه چنين نيست. درست است كه قصايد بديعيّة به جز اندكى، همه در مدايح نبوى سروده شده است و در ادبيات اسلامى اين خودبابى است عمده. اما آن همه قصايد بلند كه از صدر اسلام به بعد، در ثنا گسترى پيامبر اكرم و عرض ادب به پيشگاه رسول گرامى اسلام سروده اند، همه و همه بديعيّه نيست. و اصولاً اين رايج نيست كه همه مدايح نبوى را «بديعيّه» نام گذاريم.

اگر به زبان اهل منطق بگوييم بين قصايد بديعيّه و ديگر قصايد مدايح نبوى عموم و خصوص من وجه جارى است. مادّه اشتراك، قصايد بديعيّه اى خواهد بود كه در مدح پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله سروده شده است. و بيشتر قصايد بديعيّه اصطلاحى چنين است. اما دو فرق اساسى بين مدايح نبوى و بديعيّات وجود دارد: يكى صدها قصيده مديحه نبوى كه بديعيّه اصطلاحى نيست و ديگر چند قصيده بديعيّه كه مديح نبوى نيست.

با عنايت به آنچه ذكر شد اين عبارت نويسنده مذكور درباره «مدايح نبوى بوصيرى» كه در پى مى آيد درست نيست:

«وَ بَلَغتِ البَديعِيّاتُ (القَصَائِدُ الْمَقُولَةُ في مَدِيحِ مُحمّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله) ذِرْوَةَ الْبَراعَةِ في شِعْرِ الْبُوصِيرىِّ.(2)»

قصيده بوصيرى اگر چه بديعيّه نيست، اما در گزينش بَحْرورَوىّ وَ در انتخاب مضمون (مدايح نبوى)، تأثير شايانى در بديعيّه سرايان داشته است. (مقدمه خَزانة الادب، ابن حجّة الحَموى).

درباره مبتكر سرايش بديعيات در ادبيات عربى بحث است كه آيا «أمينُ الدّين اربلى»

ص: 30

(670 ه . ق) بوده است يا صفىّ الدّين حِلّى (752 ه . ق).

صاحب انوار الربيع (در مقدمه اين كتاب) و صاحب الغدير (ج 6، ص 44) معتقدند كه اصل اين ابتكار از امين اربلى است نه صفى الدين حلى وچنين هم هست، زيرا اربلى حدود 60 سال پيش از صفى الدّين قصيده خويش را ساخته است.(1) اما ديگر بديعيّة سرايان پيرو اين دو اديب شهير هستند.

اگر چه ابتكار سرايش قصايد بديعيّه از صفى الدّين نيست، اما انتخاب بحر بسيط و رَوىِّ ميم - كه موجب پيشبرد بسيار كار بديعيات شد - از صفى الدّين است، زيرا كه او قصيده خود را چنين ساخت و سپس ديگر بديعيّه سرايان از او پيروى كردند. پس بايد صفىّ الدّين را مبتكر اين موضوع دانست كه بديعيّات را - از نظر مضمون كه مديح نبوى است - و از نظر وزن و رَوِىِّ ميم در مسير قصيده «بُردَة» انداخت.

آغاز قصيده حِلّى چنين است:

إنْ جِئتَ سَلْعاً فَسَلْ عَنْ جِيرَةِ الْعَلَمِ

وَ اقْرَأ سَلاماً عَلَى عُرْبٍ بِذِى سَلَمِ

«اگر به وادى سلع آمده اى پس از همسايگان و ادىِ عَلَم بپرس و بر عربانِ سرزمين ذى سلم سلام ده. كه داراى 145 بيت است و مشتمل بر 151 نوع صنعت بديعى. چنان كه گفته شد يكى از علل مهم رشد و توسعه بديعيات، پس از صفى الدين همين وزن و روى و مضمون برده بوصيرى بوده است.»(2)

كنندۀ توحيد و عدالت و بت شكن يگانه و منجى انسانيت، حضرت محمد بن عبداللّه صلى الله عليه وآله، از نخستين سال هاى طلوع خورشيد نبوّت، به نظم و نثر، در حد وسيعى آغاز گرديد و تا امروز كه 14 قرن از آن زمان مى گذرد بيش از پيش ادامه دارد. نخستين كسانى كه پيامبر را ستوده اند با توجّه به تقدّم خداوند و فرشتگان در اين امر(1)، عبارت اند از:

1 - ابوطالب بن عبدالمطلب(ع)(2)(85 ه . ق - 3 ه . ق)

2 - علىّ بن ابى طالب (ع) (23 ه . ق - 40 ه . ق)

3 - عبّاس بن عبدالمطلب (51 ه . ق - 32ه . ق)

4 - كعب بن مالك انصارى

5 - حسّان بن ثابت انصارى (54 ه ق)

6 - عبّاس بن مِرداس السلمى، فرزند خنساى شاعر (18 ه . ق)

7 - ورقة بن نوفل، پسر عموى حضرت خديجه عليها السلام

8 - لبيد بن ربيعة (- 41 ه . ق)

9 - أعشى قيس (- 7 ه . ق)

10 - عبداللّه بن الزّ بعرى (كه تا زمان زمامدارى عُمَر زنده بود)

11 - ألنّابغة الجعدىّ (80 ه . ق)

12 - كعب بن زهير (- 26 ه . ق)

يادآور مى شود كه نام 48 تن از اين شاعران همراه نمونه اى از مدايح آنان در ستايش از پيامبر صلى الله عليه وآله، در كتاب «الحَماسة المغربيّة» در بخش «مدح النّبىّ» آمده است.(3)

«دربارۀ نخستين مدحيه پيامبر اختلاف است، اما هيچ كدام به مقام قصيده مشهور

ص: 32

كعب ابن زهير نمى رسد. كعب بن زهير از شاعران مُخَضْرَم(1)است. او كه در پى توهين به مقدّسات اسلام مهدورالدم شده بود، روزى به صورت مردى ناشناس وارد مسجد پيامبر شد و از ايشان طلب عفو و بخشش نمود.آن گاه نقاب از رخ بركشيد و در مقابل بخشنده خود قصيده اى زيبا در 58 بيت انشاد كرد و پيامبر اكرم و مسلمانان را ستود. آغاز قصيده چنين است:

بانَتْ سُعادُ فَقلبِى الْيومَ مَتْبولُ

مُتَيَّمٌ إثرَها، لَم يُفدَ، مَكْبولُ

«سعاد جدا شد پس امروز قلب من رنجور و نزار است [قلبى كه] شيداى او و زنجيرى عشق اوست».

گويند وقتى كه كعب به اين بيت رسيد:

اِنَّ الرَّسولَ لَنورٌ يُستضاءُ بِه

مُهنَّدٌ مِنْ سُيوفِ اِللّهِ مَسلولُ

«همانا رسول كانون نورى است كه از او نور گيرند، او شمشيرى است بركشيده از شمشيرهاى خداوند».

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بُردَه خويش را بر او پوشاندند و به او خلعت دادند. از اينروى اين قصيده «بُرْدَة» نام گرفت.

اين قصيده مورد توجّه اديبان و عموم دوستداران رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله قرار گرفت و بسيارى آن راشرح كردند و تعدادى به تخميس آن پرداختند و برخى شاعران در مقام معارضه با آن قصايدى سرودند، كه در اين ميان بوصيرى گوى سبقت را از ديگران ربود. بوصيرى 14 قصيده مدحيه در ثناى پيامبر صلى الله عليه وآله دارد كه يكى از آنها لاميّه اوست، كه «ذُخْرُ المَعادِ فى مُعارَضَةِ بانَتْ سُعاد»(2) نام دارد و داراى 204 بيت مى باشد. سرآغاز آن

ص: 33

چنين است:

إلى مَتَى أنْتَ بِاللَّذّاتِ مَشْغُولُ

وَ اَنْتَ عَنْ كُلِّ مَا قَدَّمتَ مَسْؤُولُ

في كُلِّ يَوْمٍ تُرَجِّى أنْ تَتُوبَ غَدًا

و عَقْدُ عَزْمِكَ بِالتَّسوِيفِ مَحْلُولُ(1)

ايزد كه رقيب جانْ خِرَد كرد

نام تو رديف نام خود كرد.(1)

2 - نظامى گنجوى، (م - 614 ه .ق)، حكيم نظامى كه در داستان سرايى و خيال پردازى هاى شاعرانه و بسيار دلپسند، استادى بى همانند است. معمولاً آغاز مثنوى هايش به توحيديّه هايى مزيّن است. كه پس از آن به ستايش پيامبر اكرم نيز پرداخته است. او در مخزن الاسرار كه مهمترين مثنوى اوست در ثناى پيامبر اكرم قصيده اى با 217 بيت سروده كه برگزيده اى چند از ابيات او در پى مى آيد:

شمسه نُه مَسندِ هفت أختران

ختمِ رُسل خاتم پيغمبران

احمد مرسل كه خِرَد خاك اوست

هر دو جهان بسته فِتْراك اوست

اى تن تو پاكتر از جان پاك

روح تو پرورده روحى فِداك

خاك تو خود روضه جان من است

روضه تو جان جهان من است

خاك تو در چشم نظامى كشم

غاشيه بر دوش غلامى كشم

بر سر آن روضه چون جان پاك

خيزم چون با دو نشينم چو خاك

3 - مسمّط اديب الممالك فراهانى (1277 - 1336 ه .ق) كه 38 بند است و هر بند 7 مصراع كه جمعاً 266 مصراع مى شود. هر فرازى از اين قصيده بخشى از زندگى يا سيره پيامبر را در بر دارد. فراز ميلاد آن چنين آغاز مى شود:

برخيز شتر بانا بَر بندْ كجاوه

كز چرخ همى گشت عيان رايتِ كاوه

در شاخ شجر برخاست آواى چكاوه

وز طول سفر حسرت من گشت علاوه

بگذر به شتاب اندر از رود سماوه

در ديده من بنگر درياچه ساوه

وز سينه ام آتشكده پارس نمودار

4 - قصيده پيام، از شاعر معاصر نعمت ميرزازاده (م.آزرم) كه چندين بار چاپ شده است. اين قصيده مانند برده بوصيرى است كه در چند بخش تنظيم يافته و مجموع ابيات آن 273 بيت مى شود. پيام از نمونه هاى والاى قصايد فارسى و از مفاخر ادبيات مذهبى به شمار مى رود. لطايف شعرى و احساس ژرف و تابلوهاى زيبا و علو مفاهيم در آن

ص: 35

فراوان است.

5 - قصيده مرحوم مهرداد اوستا در 72 بيت بدين مطلع:

نَه جلوه بود و نَه رنگ اين رَواق الوان را

نَه پر ستاره برآورده چرخ دامان را

كوتاه سخن آن كه در حوزه ادب فارسى صدها تن از شاعران نامدار و گمنام، به طور مستقل يا در ضمن ديگر اشعار خود، به ستايش از گوهر نبوّت پرداخته اند. كه براى اطّلاع بيشتر مراجعه شود به دو كتاب زير:

1 - مدايح محمّدى در شعر فارسى، احمد احمدى بيرجندى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، 1372، 164 ص.

2 - سيماى محمّد در آينه شعر فارسى، محمود شاهرخى و مشفق كاشانى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1372، 255 ص.

پايان بخش اين گفتار شعر زيبايى است از شيخ سعدى شيرازى عليه الرّحمة.

ماه فروماند از جمال محمّد

سرو نباشد به اعتدال محمّد

قدر فلك را كمال و منزلتى نيست

در نظر قدر با كمال محمّد

وعده ديدار هر كسى به قيامت

ليله أسرى شب وصال محمّد

آدم و نوح و خليل و موسى و عيسى

آمده مجموع در ظلال محمّد

عرصه گيتى مجال همّت او نيست

روز قيامت نگر مجال محمّد

وان همه پيرايه بسته جنّت فردوس

بو كه قبولش كند بلال محمّد

همچو زمين خواهد آسمان كه بيفتد

تا بدهد بوسه بر نعال محمّد

شمس و قمر در زمين حشر نتابد

نور نتابد مگر جمال محمّد

شايد اگر آفتاب و ماه نتابند

پيش دو ابروى چون هلال محمّد

چشم مرا تا به خواب ديد جمالش

خواب نمى گيرد از خيال محمّد

سعدى اگر عاشقى كنى و جوانى

عشق محمّد بس است و آل محمّد

ص: 36

بوصيرى در زمان چهارمين امير ايّوبى، سيف الدّين ابوبكر بن ايّوب، در سال 608 ه به دنيا آمد. 40 سال عمر او در دوره سلطه ايّوبيان گذشت. و از 40 سالگى تا 87 سالگى كه بخش اصلى فعّاليّت هاى ادبى اش را تشكيل مى دهد، همزمان با حكومت 9 تن از مماليك بحرى، سپرى شد. و سرانجام در زمان چهارمين زمامدار مملوكى از خاندان قَلاوُون، يعنى زين الدّين كَتبوغا در سال 694 ه يا اندكى پس از آن در گذشت.

بود و امام تصوّف يعنى محى الدّين بن عربى (دمشق، 638ه.) در همين عصر مى زيست.

2 - اعزام علماى عامّه به مراكز مهم شيعه، نظير شهر اَسنا در ناحيه دِلتاى مصر براى زدودن يا تضعيف فرهنگ تشيّع.

3 - توسعه مدارسِ علميّه مذاهب أربعه.

4 - به آتش كشيدن كتابخانه بزرگ شيعيان اسماعيلى در قاهره.

5 - ممنوع كردن عزادارى سيّدالشّهدا در روز عاشورا و به قول مَقريزى آن راروز شادى قرار دادن.

6 - تشويق نويسندگان براى حمله به تشيّع. براى نمونه به تشويق حكومت، قاضى بهاءالدّين هبةاللّه بن عبداللهِ قَفْطى (600 - 697 ه) كتابى در اين زمينه به نام فَضائح المُفْتَرضَةُ فِى الرَّدِّ علَى الرَّفْضَةِ تاليف كرد.

ايّوبيان علاوه بر عزم نابودىِ تشيّع دو هدفِ مهمِّ ديگر را نيز دنبال مى كردند:

1 - وحدت بخشيدن به مصر و شام.

2 - جنگ با صليبى ها(1) و آزادى بيت المُقدّس.

پس از مرگ صلاح الدّين در سال 598 ه، بازماندگانش بر سر قدرت با هم درگير شدند و هر يك مى كوشيد تا سيادت و رياست سلسله ايّوبى را از آن خود كند. حكومت ايّوبيان يك حكومت نظامى و مبتنى بر قدرت بود. آنان اگر دست به اصلاحات يا سازندگى هايى هم مى زدند، در جهت تحكيم پايه هاى قدرتشان بود نه چيز ديگر. جامعه مصر در آن زمان متشكّل بود از بربرها، تركان، كردها، عربها، و اسلاوها؛ كه اين گوناگونى به ارتش نيز سرايت كرده بود.

ص: 39

از پنجاه سالگى تا 68 سالگى بوصيرى مقارن بود با حكومت بيبرس بُندُقْدارى، چهارمين امير مملوكى كه در ميان مماليك از همه قدرتمندتر بود. او علاوه بر سركوبى حركتهاى مذهبى و مردمى مصر، به منظور تحكيم موقعيت سياسى خود بر آن شد تا بازماندگان آخرين خليفه عبّاسى را به مصر فراخواند. در زمان او هنوز مرزهاى مسلمانان در شام و مصر از سوى مغولان و صليبى ها تهديد مى شد. اما بيبرس تا زنده بود با وضع تدابيرى، نگذاشت شعله جنگى افروخته گردد.

دو دهه آخر زندگى بوصيرى مصادف بود با ظهور منصور قلاوون، هفتمين امير سلسله مملوكى و سر سلسله خاندان قلاوون. او توانست در دوره حكومتش ( از678 ه تا 689 ه) مغولان را كه دوباره به شام حمله ور شده بودند در حمص به سختى شكست دهد. و نيز صفحات شرق مديترانه را از لوث صليبيان پاكسازى كند. اين امير قدرتمند همان كسى است كه «بيمارستان منصورى» قاهره را بنا كرد. بوصيرى در ستايش از اين عملِ نيك قصيده اى به اين مطلع سرود:

عَمَّرْتَ مَدرَسةً و مارِستانا

لِتُصحِّحَ اْلأَديانَ و الأبدانَا

سرانجام بوصيرى، در زمان زين الدّين كتبوغا (از 694 - 696 ه) دهمين امير مملوكى از مماليك بحرى در بيمارستان منصورى قاهره درگذشت.

قدرت مماليك بر دو پايه استوار بود: سپاهيان و عقايد دينى مردم. اين غلامان ترك در حفظ ظواهر اسلامى مى كوشيدند و تعدادى از عالمان و فقيهان را به خود نزديك ساخته بودند و به بناى مساجد و مدارس علوم دينى تا حدّى توجّه مى كردند. البتّه در شرايطى كه دشمنان خونخوارى چون صليبى ها و مغولان در كمين مال و ناموس و خاك و دين امت اسلامى بودند، مردم ناگزير بايد زورگويى ها و فشارهاى امراى خويش را به جان مى خريدند و دم بر نمى آوردند.

اميران مملوكى در زندگى شخصى خود تجمّل پرست، شهوتران، خوشگذران و فاسد بودند و از هيچ ظلمى به مردم فروگذار نمى كردند. خوبى و بدى حال هركس در اين دوران بستگى به ميزان وابستگى اش به حكومت مركزى داشت. لذا در هر طبقه اى به فراخور مقدار و شدّت داد و ستد با حكومت، معدودى افراد مرفّه و بسيارى از افراد زحمتكش و بى پناه وجود داشتند. فساد اخلاقى و مالى در بين مردم فراگير شده بود. شرب خمر، دزدى، روابط نامشروع، آدمكشى، ناامنى، اعتياد به مواد مخدر و بى توجهى به احكام شرعى در سراسر جامعه به چشم مى خورد.

عوامل فراوانى زندگى را بر مردم سخت كرده بود كه به مهمترين آنها اشاره مى شود:

1 - جنگ با صليبى ها.

2 - جنگ با مغولان.

3 - بحرانهاى سياسى داخلى و درگيرى و كشمكش بر سر قدرت بين مماليك بَحرى و بُرجى.

4 - فشارهاى مالى ناشى از سياستهاى مالياتى سنگين دولت بر مردم.

5 - فساد و بى رحمى گسترده در بين حاكمان و ماموران دولتى كه غالباً نظامى بودند.

6 - فروكش كردن آب نيل و بروز قحطسالى در مزارع كشاورزى. اولين قحطسالى در سال 662 ه رخ داد، كه در آن مردم وادار به گياهخوارى شدند و يكى از شديدترين گرانى ها و قحطى ها، بحران سال 695 يا 696 ه (سال مرگ بوصيرى) است كه مردم به جسد خوارى انسان ها و حيوانات روى آوردند.

7 - شيوع وبا و مرگهاى دسته جمعى مردم.

ص: 42

بررسى اوضاع اجتماعى مصر در دوره مماليك بيانگر اين موضوع است كه: بجز در مواردى معدود، به طور كلى بحران هاى اجتماعى دامنه دار، امنيّت كم، آشوب فراوان، فقر و فلاكت فراگير و ستم بر مردم آشكارا ديده مى شود. بازرگانى، صنعت و كشاورزى به كسادى گراييده، گرانى و گرسنگى مردم را از پاى درآورده است.

فرجام اميران بحرى مويّدِ بى ثباتى سياسى نيز هست. زيرا از ميان 25 تن سلطان مملوكى بحرى هفت نفر به گاه سلطنت كشته شدند. چهار نفر پس از عزل و فرار از قاهره به قتل رسيدند. هفت نفر عزل شدند و دو نفر گريختند و فقط پنج نفر به وقت سلطنت، به مرگ طبيعى مردند.

بوصير، شهركى واقع در بين فيوم و بنى سُوَيف، در مصر عليا، (وطن پدرش) و يا منسوب به دولاص (وطن مادرش) است. لذا به او بوصيرى يا دولاصى يا صنهاجى هم گفته اند.

او در اوّل شوّال سال 608 ه . ق برابر با 6/3/1212م. در ناحيه دولاص يا در «بهشيم» كه هر دو از توابع «بهنسا» بوده به دنيا آمد و در سال 694 ه برابر با 1295 م. يا كمى پس از آن در بيمارستان منصورى قاهره در گذشت و در شهر اسكندريه به خاك سپرده شد. گويا او از اوان نوجوانى به انديشه ها و منش هاى صوفيان علاقه مند بوده. نوشته اند: او چندى از محضر ابوالعباس مرسى (686 ه) جانشين ابوالحسن شاذلى (656 ه) بهره مند شده است. اما احوال و آثارش شباهت زيادى به اهل تصوف ندارد. بلكه نمايانگر عشق بى كرانه او به وجود بى همتاى رسول اللّه صلى الله عليه وآله است.

بروكلمان ذكر كرده كه بوصيرى ده سال را در قدس گذرانده سپس به مدينه رفت و بعد از آن 13 سال از زندگى اش را در جوار كعبه، در مكه سپرى كرد و در آنجا به تدريس قرآن كريم اشتغال داشت.زمانى كه به مصر برگشت (در حدود 659 ه) به استخدام دولت درآمد و نزديك چهار سال در بلبيس شرقى به عنوان مباشر (كاتب) كار مى كرد. پس از آن روانه قاهره شد و تا چندى مى كوشيد از راه شعر ارتزاق كند اما موفق نشد. پس تا آخر عمر در همان جا زيست و به تعليم قرآن مشغول بود.»(1)بيشتر اشعار او در قالب غزل، و در مضامين مدح، هجو، وصف و مدايح نبوى است.

«بوصيرى» به مطالعه تورات و انجيل و تعدادى از كتابهاى يهود و نصارى انس بسيار داشت و آنچه را در آن كتابها يافت كه با عقايد اسلامى مخالف بود، در قصايد خود، و نيز در تعليقات بر آن قصائد(2) رد نمود. بوصيرى شاعرى نكته بين و حسّاس و نقّاد بود و در قصايد خود تصويرى از اوضاع اجتماعى دورانش را جلوه گر ساخته است. او از دزدى ماموران دولت، رشوه خوارى كاتبان و خيانت قاضيان شكايت مى كند و مذاهب و ملّيت هاى مختلف مصر را در سده هفتم هجرى ياد مى نمايد و سپس پرده از دشمنى

ص: 44

فرقه اى و مذهبى آنان با يكديگر برمى دارد. اين نوع قصايد او، اگر چه از جهت ادبى در درجه عالى نيستند، اما به دليل آن كه بيانگر اوضاع و احوال مردم مصر در آن روزگار هستند، از حيث تاريخى و اجتماعى مهم تلقّى مى شوند.(1)

مَدْحُ النّبىِّ أمانُ الخائفِ الوَجِلِ

فَامْدَحهُ مُرتَجِلاً او غَيرَ مُرتَجلِ

وَ لا تُشَبِّبْ بِأوطانٍ وَلادِمَنٍ

وَ لا تُعّرِجْ علَى رَبعٍ و لا طَللِ

وَصِفْ جَمالَ حبيبِ اللّهِ مُنفرداً

بِوَصفهِ فَهْوَ خَيرُ الوصفِ و الغَزلِ

رَيحانتاه على زَهْرِ الرُّبى زَهَتا

فَما لِقَلبى وَ ذِكْرِ البانِ وَ اْلأَثَلِ؟

رَيحانَتاه مِنَ الزَّهراءِ فاطِمةٍ

خَيرِ النّساءِ وَ مِنْ صِنْوِ الإمامِ علىّ

«مدح پيامبر پناه هر بلاديده و ترسانى است پس او را بى مقدّمه يا با مقدّمه بستاى

- و در ياد كرد غزل و جوانى، به ذكر منزل ها و آثار باقى مانده آنها مپرداز و بر خانه و اثر نمايان بجاى مانده از آن درنگ مكن.

- فقط و فقط جمال حبيب خدا را وصف كن كه آن بهترين وصف و غزل است.

- [آن عزيزى كه] دو دسته گل او [حسن و حسين] بر گلهاى نوشكوفاى تپه ها [در جمال و آراستگى ]فخر فروختند. [حال كه چنين است] دل مرا چه، به ياد كرد درخت بان و نهال گز بيابان؟

- دو دسته گل او از دخترش فاطمه زهرا عليها السلام بهترين بانوان جهان و از برادرش على [امير مؤمنان]»

همچنين در ابيات ديگرى مى گويد:

إذَا امتَدَحتُ نَسيباً(1) مِنْ سُلالَتِه

فَهُوَ النّسيبُ لِمَدْحِى، سَيِّدَ الرُّسُلِ

و نَزِّه الفِكرَ فى رَوْضاتِ فِكْرَتِها

وَ اجْنِ البَلاغةَ مِنْ أغْصانِهَا الذُّلُلِ

«هرگاه من خويشاوندى از تبار او را ستودم پس خود آن حضرت صلى الله عليه وآله، غزل مدح من است. انديشه را در باغهاى انديشه او به گردش درآور و از شاخسارهاى فروافتاده و آويزانش ميوه شيرين شيوايى بچين.»

در اين اشعار نكاتى وجود دارد كه بيانگر اسلوب بوصيرى هستند از جمله:

1 - در شعر او هم ارتجال وجود دارد و هم عدم ارتجال.

2 - او چندان اعتقادى به شيوه شاعران جاهليت در وقوف بر دمن و گريه بر اطلال، در آغاز غزليّات و قصايد ندارد.

ص: 46

3 - او حتّى از تشبيب به ذكر اوطان هم اِعراض كرده، زيرا بر اين باور است كه هر غزل يا تشبيب يا سوز و آهى بايد كه نظر به معانى متعالى نبوى داشته باشد.لذا اطلال و دمن او كعبه و مدينه است.

شعر بوصيرى از غرابت لفظى يا تعقيد در صنايع بلاغى خالى است. لذا اسلوب او در مواردى نظير اشعار اجتماعى اش، چنان سهل است كه گويى الفاظ و تركيب هايش را از زبان گفتارى مردم كوچه و بازار برگرفته است. به همين سبب است كه اشعار او به سرعت در بين عموم مردم رواج يافت. چون اين شعر بيانگر احساسات و عواطف و خواسته هاى آنان در حالات و مناسبتهاى مختلف بود.

ابن شاكر الكتبى گويد: «شعر او در نهايت حسن و لطافت و برخوردار از شيرينى الفاظ و انسجام و هماهنگى تركيب هاست.»(1) يكى از ويژگى هاى لفظى مشهود در بيان بوصيرى، كه شعر او را از رقّت و انسجام و موسيقى ويژه اى برخوردار كرده است، كثرت موزون تكرار، ندا و به كارگيرى متعادل اسم هاى استفهام است.

مثلاً در قصيده همزيّه اش تكرار ندا هشت بار، «يا نبىّ الهدى»، «يا شفيعاً»، «يا رحيماً»، «يا أبالقاسم»، «رَبِّ»، «صَاحِ»، «يالاَمرٍ» و تكرار استفهام ده بار، لفظ «سلام» چهار بار و «أمْ» هشت بار است. اين ويژگى ها در ديگر قصايد نبوى او نيز به چشم مى خورد. مثلاً در قصيده نَبويّه (محمّديّه) او كه 16 بيت دارد، نام مقدّس «محمّد» در اول همه مصراعها وجود دارد. يعنى 32 بار تكرار شده است.

مُحمَّدٌ أشرفُ الأعْرابِ و العَجَمِ

مُحمّدٌ خَيرُ مَن يَمشى عَلَى قَدمِ

مُحمّدٌ ثابِتُ الميثاقِ حافِظُه

مُحمّدٌ طَيِّبُ الاْخلاقِ و الشِّيَمِ

يا پديده «ندا»، كه در قصيده مربوط به امامزاده «سيّدة نفيسه»، پانزده بار تكرار شده است. خلاصه سخن آن كه بوصيرى توانست با قدرت بيان و طبع سليم و ذوق سرشار و عشق خالصانه خود به روح مطهّر و تابناكِ حبيب يگانه خداى بى همتا، مدايح نبوى را به بالاترين نقطه، نسبت به ديگر اغراض شعرىِ عصر خود برساند.

ص: 47

«اى رسول خدا مرا به چنان قرب و دوستيى بنواز كه چشم بدان روشن گردد و جگر سوخته به آن سيراب؛ و چنانچه اطمينان من به رستگارى به وسيله تو، در فرداى قيامت نباشد، هرگز نه شهد شربتى به كامم خوش مى آيد و نه لذت هيچ خُنكايى.»

پس از آن بوصيرى به راه روشن خويش ادامه داد و قصايد نبوى ديگرى سرود، از جمله قصيده اى به مطلع:

أمَدائِحٌ لي فيكَ أمْ تَسبيحُ

لَولاكَ مَا غَفَرَ الذُّنُوبَ مَديحُ

حَدَّثتَ أنَّ مَدائِحى فِى المُصطَفى

كَفّارةٌ لي وَ الْحَديثُ صَحيحُ

«آيا اينها مدايح من درباره تو است يا تسبيح خداست، اگر تو نبودى هيچ ستايشى گناهان را نمى آمرزيد. تو گفتى كه مدايح من در حقّ مصطفى صلى الله عليه وآله كفاره گناهان من است و اين سخنى روا است.»

او در اين قصيده نيز به وصف سيره رسول اكرم صلى الله عليه وآله مى پردازد و با شوق ديدار به پايانش مى برد:

شَوْقاً اِلى حَرَمٍ بِطيبَةَ آمِنٍ

طابَتْ بِذلِكَ رَوضَةٌ وَ ضَريحُ

إنّى َلاَرْجُو أنْ تَقِرَّ بِقُربِهِ

عَينى وَ يُؤسى قَلبِىَ الْمَجْروحُ

«چه شوقى است مرا به حرمى امن در مدينه طيّبه، كه روضه و ضريحى بدان حرم طيب و طاهر گشته است. همانا من اميدوارم كه به قرب او ديده ام روشن گردد و قلب مجروحم درمان شود.»

سوّمين قصيده اى كه بوصيرى در دوران پيش از سفر به حجاز، در ستايش پيامبر صلى الله عليه وآله سرود «ذُخْرُ المَعادِ في وَزنِ بانَتْ سُعاد» نام دارد. او در اين قصيده دويست و چهار بيتى، به معارضه با قصيده معروفِ «كَعب بن زُهير» پرداخته است. مطلع قصيده اين است:

اِلى مَتَى أنْتَ بِاللَّذّاتِ مَشغُولُ

وَ أنْتَ عَنْ كُلِّ ما قَدَّمْتَ مَسئُوولُ

في كُلِّ يَومٍ تُرَجّى أنْ تَتُوبَ غَداً

وَ عَقْدُ عَزْمِكَ بِالتَّسوِيفِ مَحْلُولُ

«تا كى تو به لذّتها مشغولى، و تو از هر چه پيش فرستى سوال خواهى شد. در هر روز به خود اميد مى دهى كه فردا توبه كنى، حال آن كه رشته عزم تو به امروز و فردا كردن از هم مى گسلد.

ص: 49

اين قصيده از مشهورترين قصايد بوصيرى است كه سيمايى ناصحانه دارد و آثار تفكر صوفيانه در آن بارز است.

چهارمين قصيده نبوى، كه در آن به نقد و بررسى عقايد اهل كتاب درباره نبوّت مى پردازد. «ألمُخرج و المَردود على النّصارى و اليهود» نام دارد، و در آن مانند ديگر قصايدى كه ذكر شد، پرده از اشتياق خود به زيارت عتبات مقدّسه برمى دارد. بر اين قصيده به وسيله شاعر با نثرى روان، تعليقاتى نوشته شده كه اكنون موجود است.

چنان كه ملاحظه شد هيچ يك از قصايد با غزل مرسوم در آغاز قصايد عربى، شروع نشده اند. شايد اين امر برخاسته از يك بينش اعتقادى بوده است كه شاعر نخواسته بر مدح سمبل عشق، مقدمه اى عاشقانه، بدان گونه كه ديگر شاعران سروده اند، بيفزايد. بوصيرى در همين مرحله پرده از محبت شديد خود نسبت به اهل بيت پيامبر عليهم السلام نيز برداشته و قصيده اى درباره سيّدة نفيسه، دختر حسن بن زيد بن على بن الحسين، كه به سال 208 ه در مصر در گذشته و حرمش در قاهره است، سروده است. اين قصيده كه هشتاد بيت دارد چنين شروع مى شود:

جَنابُكِ مِنْهُ تُستَفادُ الفَوائِدُ

وَ لِلنَّاسِ بِالْاِحسانِ مِنكِ عَوائدُ

ترجمه: «از حضور تو فوايد فراوان نصيب مى گردد و مردم از ناحيه احسان تو بهره ها مى برند.

در اين قصيده از مظلوميت امام حسين عليه السلام و خاندان پاك او نيز ياد شده است».

مطلع يكى ديگر از نبويّات او چنين است:

يا رَبِّ صَلِّ عَلَى الْمُختارِ مِنْ مُضَرٍ

وَ اْلأنبياءِ جَميعِ الرُّسْلِ ما ذُكِروُا

«بار خدايا، بر (پيامبر ) برگزيده مُضَر و بر همه پيامبران و فرستادگان درود فرست.»

در مرحله دوم يعنى سال هاى اقامتش در حجاز از كام ذوق سرشار بوصيرى چهار قصيده ديگر جوشيد. يكى از اين قصايد، كه از صد و هفت بيت تشكيل شده، كه ابياتى از آن در پى مى آيد:

بِمَدحِ المُصطَفى تَحيَى القُلوبُ

وَ تُغْتَفَرُ الْخَطايا وَ الذُّنُوبُ

نَبِىٌ كامِلُ الْاَوصافِ تَمَّتْ

مَحاسِنُهُ فَقيلَ لَهُ الْحَبيبُ...

ص: 50

مَدائحُهُ تَزيدُ القَلْبَ شَوقاً

إلَيْهِ كَأَ نَّهاَ حَلْىٌ وَ طِيبُ

وَ صَفْتُ شَمائلاً مِنهُ حِساناً

فَماأدْري أمَدْحٌ أمْ نَسيبُ

بَدَتْ لِلنِّاسِ مِنهُ شُموسُ عِلْمٍ

طَوالِعُ ما تَزُولُ وَ لا تَغيبُ

وَ آدابُ النّبُوّةِ مُعجِزاتُ

فَكَيْفَ يَنالُهَا الرَّجُلُ الْاَديِبُ

«به ستايش مصطفى صلى الله عليه وآله قلبها زنده مى گردد و گناهان آمرزيده مى شود. آن پيامبر كاملى كه اوصاف نيكويش تمام شد و سپس به او «حبيب» گفته شد. مدايحش بر شوق قلب نسبت به او مى افزايد. گويى كه آن مدايح زيوراند و بوى مُشك. من شمايل نيكوى او را به وصف كشيدم پس نمى دانم آيا اينها مدح اند يا غزل.

از سوى او خورشيدهاى دانش بر مردمان آشكار شد. طلوع كنندگانى كه هرگز غروب نكنند. آداب پيامبرى همه معجزه است، پس مرد اديب چگونه به (درك و وصف) آنها نايل شود.»؟

بوصيرى پس از مدت مديدى كه از حجاز به مصر برگشت، با خود عشقى متعالى و شعله ور نسبت به رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله به ارمغان آورد. عشقى كه سرانجام در دامن خويش شاهكارهاى نبوى را پرورد.

در مرحله سوم، نخست قصيده مشهور همزيه او در 458 بيت سروده شد. آغاز آن چنين است:

كَيفَ تَرقى رُقيَّكَ الْاَنبياءُ

يا سَماءٌ ماطاوَلْتَها سَماءُ

چسان پيامبران بسان تو بالا و بالا روند، اى آسمانى كه آسمان نتواند با او رقابت ورزد. اين قصيده طولانى شباهت فراوانى با ديگر قصايد او دارد و آنچه درباره آن قابل ملاحظه است آن است كه شاعران و اديبان بدان توجه خاصى مبذول داشته اند و به شرح و حفظ و معارضه آن پرداخته اند. اما آنچه نام بوصيرى را جهانگير كرد قصيده اوست به نام «ألكَواكِبُ الدُّرّيّةُ فِى مَدحِ خَيْرِ البَريّةِ» مشهور به «بُردَة» يا «بُرأَة».

راه راه است. بُردِ يمانى، پارچه كتانى منسوب به يمن است. و نيز بُرد، نوعى لباس گشاد بوده كه بالاى ديگر جامه ها مى پوشيده اند.»(1)

«در صدر اسلام و پيش از آن، عربها پشمينه اى بر روى ديگر لباس ها، نظير عبا، مى پوشيده اند كه بعضاً رواَنداز شبشان نيز همان بوده است. اين بالاپوش را بُردَه مى گفته اند [مشهور است كه پيامبر اكرم بُردَه اى داشته اند كه در شب هجرت،آن را به امام على عليه السلام دادند تا دشمنان گمان كنند پيغمبر خود در بستر خفته است.]

بُردَه پيامبر پس از رحلت ايشان به دست خلفا رسيد. همچنين پيامبر در زمان حيات، بُردَه اى را به كعب بن زهير در قبال قصيده مدحيّه اش عطا فرمودند، كه سالها بعد معاويه آن رااز كعب خريد و سرانجام اين عباى مقدس در گرماگرم غارتگرى هاى هلاكو سوخت و از بين رفت»(2)

جايگاه والاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، اين قصيده را سخت حرمت هشته اند(1)».

«ابن حجر هيثمى گويد: هر گاه گفته بوصيرى منحصر به همين قصيده برده بود، در شرف و تقدّمِ رتبه وى كفايت مى نمود. چون اين قصيده در شهرت به مقامى رسيده است كه در مسجد و خانه ها مثل قرآنش درس مى خوانند.

نوشته اند: از جمله خصايص اين قصيده آن است كه بعد از آن، دعا مستجاب مى شود. و آثار آن به اندازه اى تكرار شده كه مستغنى از اظهار است.»(2) «كه از جمله مى توان به شفايابى بيماران، گشايش گره مشكلات و برآورده شدن حاجات اشاره كرد.»(3)

«اين قصيده بليغ و شيوا از همان اوان سروده شدن مورد توجّه و اقبال فراوان مسلمين قرار گرفت و چنان شهرت يافت كه نسخه هاى آن رادر همه اقطار اسلامى، چون كاغذ زر مى بردند. با آن كه قصيده اى طولانى است ولى مردم آن رابا رغبت حفظ مى كردند و مى خواندند. بسيارى آن راهمچون دُعايا مناجاتنامه براى تقرب به خدا و پيامبر قرائت مى نمودند و هنوز هم صوفيان مصر اين قصيده را دسته جمعى با صداى بلند و با آهنگ مخصوصى در برخى از مراسم خود مى خوانند.»(4)

اما غالباً درباره انگيزه سرايش قصيده «الكواكب الدريّة» مشهور به «بُرده»، به نقل از خود بوصيرى چنين نوشته اند كه او خود مى گويد: «من به بيمارى فلج دچار شدم و نيمى از بدنم از كار افتاد. پس از يأس از بهبود، به نظرم رسيد كه با سرودن قصيده اى در مدح پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به او متوسل شوم و شفايم را از او بخواهم. لذا چنين كردم و پيوسته مى خواندم و زار زار مى گريستم و شفايم را مى طلبيدم تا آن كه شبى پس از انجام اين كار به خواب رفتم. پيامبر را به خواب ديدم كه با مهربانى پيش آمدند و بر بخش فلج شده بدنم دست سودند و سپس بُردَه خويش را بر رويم انداختند. پس از آن از خواب پريدم و در پيكر خويش اثرى از بيمارى نديدم و سراسيمه از خانه به كوچه دويدم.»(1) به همين جهت اين قصيده «بُردَة» يا «بُرأَة» (يعنى بهبودى يافتن) نام گرفته است. «اين قول مشهور، گفته بروكلمان را كه نوشته: «بُردَة» در مكه سروده شده، رد مى كند.(2)

به گفته زكى مبارك: «أهمّيّت و رواج اين قصيده را از آنجا مى توان دريافت كه بجز چاپهاى گوناگونى كه در كشورهاى مختلف جهان از آن شده، فقط در قاهره، تا زمان تأليف كتاب «المدائح النّبّوية» در سال 1350 ه . ق، حدود پنجاه بار به چاپ رسيده بود.»(1) اين امر را عمر موسى پاشا در صفحه 194، تاريخ الادب العربى العصر المملوكى، نيز تأييد كرده است. حنّاالفاخورى نوشته كه تاكنون بيش از 90 بار به زبانهاى عربى و فارسى و تركى و بربرى شرح شده است(2).

شرح هاى چاپى قصيده برده به فارسى كه اكنون در دسترس است، سه كتاب است به نام هاى:

1 - قصيده مباركه برده، شارح و مترجم: حاج سيّد محمّد شيخ الاسلام كردستانى، نشر سروش، سال 1361 ش، در 104 صفحه.

2 - شرح قصيده برده، نوشته يكى از دانشمندان ناشناس قرن 9، با تصحيح و مقدّمه على محدّث، انتشارات علمى و فرهنگى، 1361 ش، در 142 صفحه.

3- كتاب العدّة في شرح قصيده برده، تأليف محسن آذرشهرى،تبريز،1343ش،416ص.

(عكس شماره 3 و 4 پس از مقدمه)

اشعار فارسى محيى الدّين محمّد، با آن كه در قيد ترجمه عربى مانده، و مانند ساير ترجمه هاى شعرى اين قصيده غالباً از قوافى عربى چون «مُضطرِم»، «صَمَم»، «تُهَم»، «هَرِم»، «كَتَم»، «لُجُم»، «دَسَم»، و «شَمَم» و نظاير آن استفاده كرده، نسبتاً اشعار روان هم دارد كه در مقايسه با ترجمه هاى شعرى ديگر سليس تر و تاحدّى دلنشين تر به نظر مى رسد.

از ويژگى هاى لفظى اين ترجمه به كار بردن ياى شرطى و استمرارى و تمنّى در مواردى چند است كه در ترجمه هاى ديگر كمتر وجود دارد مثلاً در ترجمه بيت:

مَحَضتَنى النُّصحَ لكِنْ لَستُ أسْمعه

إنِّ الْمحُبَّ عَنِ الْعُذّالِ فى صَممِ

ناصحم، كردى ملامت ليك من نشنيدمى

زانكه عاشق در ملامت هست در حكم صمم

تو نصيحت مى كنى دايم ولى من نشنوم

عاشقان باشند دايم از ملامت در صمم نكته قابل ذكر در ترجمه قصيده برده به فارسى اين است كه قصيده در بَحر مُجتَثّ محذوف «مَفاعِلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعَلُن» سروده شده، امّا ترجمه هاى آن عموماً در بحر «رَمَل مُثَّمَّنِ مَحذُوف»: «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتُن فاعِلُن» گفته شده. و اگر فرض ما پذيرفته آيد كه ترجمه محيى الدّين محمّد نخستين و قديمترين ترجمه قصيده بُرده به زبان فارسى باشد، چون او قصيده خود را به اين وزن گفته، ظاهراً بسيارى از كسان ديگر از او تبعيّت كرده و در همين بحر قصيده را به شعر فارسى برگردانده اند.»(1)

در ميان كتب چاپى، در لابلاى كتاب «پرده نشين جلال»، ترجمه قصيده برده به نظم فارسى نيز به چشم مى خورد، كه به درستى روشن نيست ناظم آن كيست امّا به دليل آشنايى با آن، بخشى از ابيات غزل آورده مى شود.

ص: 58

«آيا زياد مهر عزيزان به ذى سَلَم

جارى است اشك از مژه خونين بسانِ دَم؟

يا از نسيم مهر و محبّت ز كاظمه

در تيره شب فروغ بتابيد از إضَم؟

اشك از محبّت است و يا از فراق دوست

ريزان چنين به دامن و من فارغ از اَلَم

باران اشك در جريان از دو ديدگان

در حيرتى چنان نتوان گفت جُزيَهِم

سوزى است سوز عشق نماند نهان به دل

دردى است درد عشق كه زانروست در تَبَم

گر عشق او نبود نبودى سرشك خون

بيخواب كى همى شدم از بان و از عَلَم

انكار عشق بعد شهادت مفيد نيست

بيمار دوست را چه غم از صِحّت و سَقَم

بيمارى و سرشك دو شاهد به ماجرا

زرد است و سرخ چهره، چو پاييز، گه عَنَم»(1)

يكى از ترجمه هاى فارسى كه در سالهاى اخير به چاپ رسيده و اكنون در دسترس است اين است:

«قصيده مباركه برده، ترجمه قيس آل قيس و محمّدرضا عادل، نشر صدوق، چاپ اوّل، 1371، 227 صفحه».

تذهيب كارى كرده اند.

يكى از زيباترين اين آثار كه اكنون در مخزن خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 4389 وجود دارد. به خط ثلث و با آب طلا نوشته شده است، محقّق و رقّاع اين اثر بسيار نفيس كه در سال 881 ه . ق كتابت شده، محيى هروى است كه جهت آشنايى خوانندگان صفحات اوّل و آخر اين كتاب بسيار زيبا و ديدنى پس از مقدّمه ( كتصوير شماره 1 و 2) ضميمه گرديده است.

2 - در موزه تبريز يك اثر ديدنى مربوط به برده بوصيرى وجود دارد به نام «سنگ بسم اللّه».

اين تخته سنگ در 1270 ه . ق در شهر قاهره، به دست استاد سنگلاخ قوچانى تراشيده شد. طول آن 70/3 و عرض آن 30/1 متر است. از 5 قطعه درست شده كه 4 قطعه آن قاب و يك قطعه اش متن است. در وسط، لفظ جلاله «بسم اللّه الّرحمن الرّحيم» به خط نستعليق نوشته شده است. در حاشيه اشعارى در مدح حضرت رسول صلى الله عليه وآله و القاب او به زبان فارسى نوشته شده. همچنين داراى متن تركى است به عنوان: تقديم به حرم مطهّر حضرت رسول صلى الله عليه وآله.(1)

چنان كه ملاحظه شد كتاب آسمان مدينه با تصويرى از همين تابلو آغاز گرديد.

همچنين اين قصيده به زبانهاى آلمانى، انگليسى، بوسنيايى، آلبانيايى(1) و اردو ترجمه شده است.

ترك زبانان نيز بارها آن را ترجمه و شرح كرده اند.

بيان كعب بهتر پرورده شده است. انتخاب بحر بسيط و رَوىِّ ميم و برخى از الفاظ و مضامينِ بخشى از «بُرده» بوصيرى، از يكى از غزل هاى ابن فارض (576 - 632 ه) به نام «نارُلَيلى»(1)اثر پذيرفته است. سه بيت آغازين غزل چنين است.

هَلْ نارُ لَيلَى بَدَتْ لَيْلاً «بِذى سَلَمِ»

اَمْ بارِقٌ لاحَ فى «الزَّوْراءِ» فَالْعَلَمِ

اَرْواحَ «نَعْمانَ» هَلّا نَسْمةٌ سَحَراً

وَ ماءَ «وَجْرَةَ» هَلّا نَهْلَةٌ بِفَمِ

يا سائِقَ الظَّعْنِ يَطْوي الْبِيدَ مُعْتَسِفاً

طَىَّ السِّجِلِّ، بِذاتِ الشَّيْخِ مِنْ إِضَمِ

«آيا آتش ليلى يك شبى در وادى ذى سلم آشكار شد، يا ابرى آذرخش آفرين در [آسمانِ ]وادى زوراء و سپس در وادىِ عَلَم پديدار گرديد؟ - اى بادهاى «سرزمين نعمان» آيا نسيم سحرى نخواهد وزيد و اى آب وجرة آيا جرعه اى به دهان نخواهد رسيد؟ هاى ساربان خسته كه بيابانها را بشتاب بسان پيمايش (گرد آمدن) طومار، در ناحيه ذات الشّيخ از وادى إضم در مى نوردى.

بيت 9 غزل برده چنين است:

يالائِمى في اْلهَوىَ اْلعُذْرِىِّ مَعْذِرَةً

مِنّى إلَيْكَ وَ لَوْ أَنْصَفْتَ لَمْ تَلُمِ

و بيت 10 غزل ابن فارض اين:

يا لائِماً لامَنى فى حُبِّهِمْ، سَفَهاً

كُفَّ الْمَلامَ، فَلَوْ أَحْبَبْتَ لَمْ تَلُمِ «اى سرزنشگرى كه مرا در عشق آنان، به نادانى نكوهيدى، بس كن، اگر تو عاشق مى بودى ملامت نمى كردى.

پيش از اين بيان شد كه بوصيرى با آثار عارفان و اهل تصّوف، ارتباط طولانى و عميقى داشت.

«يكى ديگر از آثارى كه در ظهور بُرده بوصيرى، مدّنظر سراينده آن بوده است قصيده مدحيه اى است از شقراطيسى،(2) در مدح پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله، كه به «لاميّةالشَّقراطيسى» معروف است. اين قصيده 133 بيت دارد. او در ضمن اين قصيده

ص: 62

فرازهايى از سيره رسول اكرم صلى الله عليه وآله و رخدادها و معجزات و غزوات ايشان را به رشته نظم كشيده است. اگرچه اين قصيده به دليل كثرت كاربرد صنايع لفظى (جناس و طباق) و غموض معانى و پيچيدگى الفاظ، قصيده اى ضعيف است امّا بوصيرى در سرايش بُردَة بدان نظر داشته است، ابياتى از آن چنين است:

ضَاءَتْ بِمَوْلِدِهِ اْلآفاقُ وَاتَّصَلَتْ

بُشْرَى الْهَواتِفِ فىِ اْلإشْراقِ وَ الطَّفَلِ

وَ صَرْحُ كَسْرَى تَدَاعَى مِنْ قَوَاعِدِهِ

وَ انْقَضَّ مُنْكَسِرَ الْاَرْجاءِ ذا مَيَلِ

وَ نارُ فارِسَ لَمْ تُوقَدْ، وَ مَاخَمَدَتْ

مُذْ ألْفِ عامٍ، وَ نَهْرُ الْقوْمِ لَمْ يَسِلِ

خَرَّتْ لِمَبْعَثِهِ الْأوْثانُ وَ انْبَعَثَتْ

ثَواقِبُ الشُّهْبِ تَرْمِى الْجِنَّ بِالشُّعَلِ(1)

«كران تا كران به ميلادش نورافشان گشت و مژده سروشهاى آسمانى در شب و روز به هم پيوست.

و كاخ كسرى از پايه ها ترك برداشت و فروريخت و درهم شكست و واژگون شد.

و آتش آتشكده پارس كه از هزار سال پيش خاموش نشده بود، ديگر شعله نكشيد وَرُودِ قوم پارس از جريان ايستاد. از بعثت او بت ها برزمين افتاد و شهابهاى نافذ آسمانى به حركت درآمد، تا آتش به جان شيطان دراندازد.»

اين ابيات با ابيات 59 تا 69 بُردَة اشتراك مضمونى دارد.

در عصر حاضر نيز افرادى به معارضه يا پيروى از بوصيرى پرداخته اند كه از جمله آنان مى توان بارودى، و احمد شوقى بَكِ مصرى را نام برد. امّا آنچه روشن است هيچ قصيده اى از شاعران معاصر به پاى «نهج البرده» احمد شوقى نمى رسد. لذا ما در ادامه گفتار هدف اصلى مان، مقايسه كاملِ اين قصيده با «بُردَة» مى باشد. كه ان شاءاللّه در پى خواهد آمد.

كتاب سوّم منسوب به «فخرالدّين احمدبن محمّدبن ابى بكر شيرازى» است، گرچه از ساير كتابها بهتر مى نمايد اما كامل نيست. مفردات را ترجمه و شرح نكرده، در ترجمه بيت ها بر سياق كهن و ترجمه لفظ به لفظ عمل كرده و از كلمات و ساختار قديمى استفاده نموده كه از شيوايى كلام كاسته است.

مترجم در اين اثر اقتباس هاى قرآنى و روايى و داستانها و حكايات دينى و تاريخى را به طور ناقص و بدون استناد آورده. خلاصه آن كه بهتر است بگوييم هر سه اثر ترجمه هايى از قصيده برده هستند كه بر هريك به گونه اى توضيحاتى چند افزوده شده. و نمى توان بر هيچ يك نام «شرح بُرده» اطلاق كرد.

إنِّى اتَّهَمْتُ نَصيحَ الشَّيبِ فى عَذَلى

وَ الشَّيْبُ أَبعَدُ فى نُصحٍ عَنِ التُّهَمِ

وَ أَكَّدَتْ زُهْدَهُ فيها ضَرورَتُهُ

إنَّ الضَّرُورَةَ لا تَعْدُو عَلى العِصَمِ

وَ كَيْفَ تَدْعُو إِلى الدُّنيا ضَرورَةُ مَنْ

لَولاه لم تَخْرُجِ الدّنيا مِنَ العَدَمِ

محمدٌ سَيِّدُ الكَونَينِ والثَّقَلَي

-نِ والْفَريقَيْنِ مِنْ عُرْبٍ وَ مِنْ عَجَمِ

نَبِيُّنا الآمِرُ النّاهى فَلا أحَدٌ

أبرَّ فى قولِ (لا) مِنْه و لا (نَعَمِ)

هُوَ الحبيبُ الّذى تُرْجَى شَفاعَتُهُ

لِكُلِّ هَوْلٍ من الأَهوالِ مُقْتَحِمٍ

دَعا إلَى اللَّهِ فَالْمُسْتَمْسِكونَ بِهِ

مُسْتَمْسِكُونَ بِحَبْلٍ غَيرِ مُنْفَصِمِ

فاقَ النَّبِيّينَ فى خَلْقٍ و فى خُلُقٍ

و لم يُدانُوه فى عِلْمٍ و لا كَرَمِ

و كلُّهُمْ مِنْ رَسولِ اللَّه مُلْتَمِسٌ

غَرْفاً مِنَ الْبَحرِ أوْ رَشْفاً مِنَ الدِّيَمِ

40 - وَ واقِفونَ لَدَيْهِ عِندَ حَدِّهِمُ

مِنْ نُقْطَةِ العِلْمِ أوْ مِنْ شَكْلَةِ الحِكَمِ

فَهْوَ الّذى تَمَّ مَعناهُ وَ صُورَتُهُ

ثُمَّ اصْطَفاهُ حَبِيباً بارِى ءُ النَّسَمِ

مُنزَّهٌ عن شَريكٍ فى مَحاسِنهِ

فَجَوْهَرُ الْحُسْنِ فيه غَيرُ مُنْقَسِمِ

دَعْ مَا ادَّعَتْهُ النَّصارى فى نَبِيِّهِمُ

وَ احْكُمْ بِما شِئْتَ مَدْحاً فيه و احْتَكِمِ

وانْسُبْ إلَى ذاتِهِ ما شِئْتَ مِنْ شَرَفٍ

وَ انْسُبْ إلى قَدْرِهِ ما شِئْتَ مِنْ عِظَمِ

فَإِنَّ فَضْلَ رَسولِ اللَّه لَيسَ لَهُ

حَدٌّ فَيُعْرِبَ عَنْهُ ناطِقٌ بِفَمِ

لَوْ ناسَبَتْ قَدْرَه آياتُهُ عِظَماً

أَحْيَا اسْمُهُ حِينَ يُدْعَى دارِسَ الرِّمَمِ

لَمْ يَمْتَحِنَّا بما تَعْيَا العُقولُ بِهِ

حِرْصاً علينا فلَم نَرتَبْ وَ لَم نَهِمِ

أَعيَا الوَرىَ فَهمُ مَعناهُ فليسَ يُرىَ

لِلْقُربِ وَ البُعدِ فيهِ غَيرُ مُنْفَحِمِ

كَالشَّمسِ تَظْهَرُ لِلْعَينَينِ مِنْ بُعُدٍ

صَغِيرةً و تُكِلُّ الطَّرفَ مِن أَمَمِ

50 - و كيفَ يُدرِكُ فى الدُّنيا حَقِيقَتَهُ

قَومٌ نِيامٌ تَسلَّوْا عَنهُ بِالحُلُمِ

فَمبْلغُ العِلمِ فيهِ أَنَّهُ بَشَرٌ

وَ أَنَّهُ خَيرُ خَلْقِ اللَّه كُلِّهِمِ

وَ كُلُّ آىٍ أَتَى الرُّسْلُ الكِرامُ بِهَا

فَإِنَّمَا اتَّصَلَتْ مِنْ نُورِه بِهِمِ

فَإِنَّهُ شَمْسُ فَضْلٍ هُمْ كَواكِبُهَا

يُظْهِرْنَ أَنْوارَهَا لِلنَّاسِ فى الظُّلَمِ

أَكْرِمْ بِخَلْقِ نبِىٍّ زانَهُ خُلُقٌ

بِالحُسْنِ مُشْتَمِلٍ بالبشرِ مُتَّسِمِ

كَالزَّهْرِ فى تَرَفٍ وَالبَدْرِ فى شَرَفٍ

وَالبَحْرِ فى كَرَمٍ وَالدَّهرِ فى هِمَمِ

كَأَنَّهُ وَ هُوَ فَرْدٌ مِنْ جَلالَتِهِ

فى عَسكَرٍ حِينَ تَلْقَاهُ وَ فى حَشَمِ

ص: 67

كَأَنَّمَا اللُّؤْلُؤُ الْمَكْنُونُ فى صَدَفٍ

مِنْ مَعْدِنَىْ مَنْطِقٍ مِنْهُ وَ مُبْتَسَمِ

لا طِيبَ يَعْدِلُ تُرْباً ضَمَّ أَعْظُمَهُ

طُوبَى لِمُنْتَشِقٍ مِنْهُ وَ مُلْتَثِمِ

فَالصِّدقُ فىِ الغارِ وَ الصِّدّيقُ لَمْ يَرِما

وَ هُمْ يَقُولُونَ ما بِالغارِ مِنْ أَرِمِ

ظَنُّوا الْحَمَامَ وَ ظَنُّوا الْعَنْكَبُوتَ عَلَى

خَيْرِ الْبَريَّةِ لَمْ تَنْسُجْ وَ لَمْ تَحُمِ

وِقايَةُ اللَّهِ أغْنَتْ عَنْ مُضاعَفَةٍ

مِنَ الدُّروعِ وَ عَنْ عالٍ مِنَ الْأُطُمِ

80 - ما سامَنىِ الدّهرُ ضَيماً وَ اسْتَجَرْتُ بِهِ

إِلاّ وَنِلْتُ جِواراً مِنْهُ لَمْ يُضَمِ

وَ لاَ الْتَمَسْتُ غِنَى الدَّارَيْنِ مِنْ يَدِهِ

إِلاّ اسْتَلَمْتُ النَّدى مِنْ خَيْرِ مُسْتَلَمِ

لا تُنكِرِ الْوَحىَ مِنْ رُؤْياهُ إِنَّ لَهُ

قَلْباً إِذا نامَتِ الْعَيْنانِ لَمْ يَنَمِ

وَ ذاكَ حينَ بُلُوغٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ

فَلَيْسَ يُنكَرُ فِيهِ حالُ مُحْتَلِمِ

تَبارَكَ اللَّهُ ما وَحْىٌ بِمُكْتَسَبٍ

وَ لا نَبىٌّ عَلى غَيْبٍ بِمُتَّهَمِ

كَمْ أَبْرَأتْ وَصِباً بِاللَّمْسِ راحَتُهُ

وَ أطْلَقَتْ أَرِباً مِنْ رِبْقَةِ اللَّمَمِ

وَ أَحْيَتِ السَّنَةَ الشَّهباءَ دَعْوَتُهُ

حَتَّى حَكَتْ غُرَّةً فى الْأَعْصُرِ الدُّهُمِ

بِعارِضٍ جادَ أَوْ خِلْتَ البِطاحَ بِها

سَيْبٌ مِنَ الْيَمِّ أوْ سَيْلٌ مِنَ الْعَرِمِ

100 - إنْ تَتْلُها خِيَفةً مِن حَرِّ نارِ لَظى

أَطْفَأْتَ حَرَّ لَظى مِنْ وِرْدِهَا الشَّبِمِ

كَأَ نَّها الْحَوْضُ تَبْيَضُّ الْوُجُوهُ بِهِ

مِنَ الْعُصاةِ وَقَدْ جاءوهُ كَالْحُمَمِ

وَ كَالصِّراطِ وَ كَالْمِيزانِ مَعْدِلَةً

فَالقِسْطُ مِنْ غَيْرِها فىِ النّاسِ لَمْ يَقُمِ

لا تَعْجَبَنْ لِحَسُودٍ راحَ يُنْكِرُها

تَجاهُلاً وَ هْوَ عَيْنُ الْحَاذِقِ الفَهِمِ

قد تُنْكِرُ العينُ ضَوْءَ الشَّمْسِ من رَمَدٍ

ويُنْكِرُ الفَمُ طَعْمَ الماءِ مِنْ سَقَمِ

120 - وَدُّوا الفِرارَ فَكادُوا يَغْبِطُونَ بِهِ

أَشْلاءَ شالَتْ مَعَ العُقْبانِ وَ الرَّخَمِ

تَمْضى اللّيالى وَلا يَدْرُونَ عِدَّتَها

مَا لَمْ تَكُنْ مِن لَيالى الأشْهُرِ الْحُرُمِ

كَأنَّما الدّينُ ضَيفٌ حَلَّ ساحَتَهُم

بِكُلِّ قَرْمٍ إلى لَحمِ العِدا قَرِمِ

يَجُرُّ بَحرَ خَميسٍ فَوقَ سابِحَةٍ

يَرمى بِمَوْجٍ مِنَ الْأبطالِ مُلْتَطِمِ

مِنْ كُلِّ مُنْتَدِبٍ لِلَّهِ مُحتَسِبٍ

يَسطُو بِمُستَأصِلٍ لِلْكُفْرِ مُصْطَلِمِ

حَتّى غَدَتْ مِلّةُ الْإسلامِ وَهْىَ بِهِمْ

مِنْ بَعْدِ غُرْبَتِهَا مَوْصُولَةَ الرَّحِمِ

مَكْفُولَةً أَبَداً مِنْهُم بِخَيْرِ أَبٍ

وَخَيرِ بَعْلٍ فَلَمْ تَيْتَمْ وَ لَمْ تَئِمِ

هُمُ الْجِبَالُ فَسَلْ عَنْهُم مُصادِمَهُم

مَاذا رَأىَ مِنْهُمُ فى كُلِّ مُصْطَدَمِ

وَسَلْ حُنَيناً وَسَلْ بَدراً وَسَلْ أُحُداً

فُصولَ حَتْفٍ لَهُم أَدهى مِنَ الوَخَمِ

المُصدرىِ البيضِ حُمْراً بَعدَما وَرَدَتْ

مِنَ الْعِدا كُلَّ مُسْوَدٍّ مِنَ اللِّمَمِ

130 - وَالْكاتِبينَ بِسُمْرِ الْخَطِّ ماتَرَكَتْ

أَقْلامُهُم حَرفَ جِسْمٍ غَيْرَ مُنْعَجِمِ

شاكىِ السّلاحِ لَهُمْ سِيما تُمَيِّزُهُم

وَالوَرْدُ يَمْتَازُ بِالسِّيما عَنِ السَّلَمِ

تُهدى إِلَيكَ رِياحُ النَّصْرِ نَشرَهُمُ

فَتَحْسَبُ الزَّهْرَ فى الأَكْمامِ كُلُّ كَمِى

كَأَنَّهُمُ فى ظُهورِ الخَيلِ نَبْتُ رُباً

مِنْ شِدَّةِ الْحَزْمِ لا مِنْ شِدَّةِ الْحُزُمِ

طارَتْ قُلُوبُ العِدا مِنْ بَأْسِهِمْ فَرَقاً

فَما تُفَرِّقُ بَيْنَ البَهْمِ وَالبُهَمِ

وَ مَنْ تَكُنْ بِرَسُولِ اللَّهِ نُصْرَتُهُ

إِنْ تَلْقَهُ الأُسْدُ فى آجامِهَا تَجِمِ

وَلَنْ تَرَى مِنْ وَلىٍّ غَيْرَ مُنْتَصِرٍ

بِهِ وَ لا مِنْ عَدُوٍّ غَيرَ مُنْقَصِمِ

أَحَلَّ أُمَّتَهُ فى حِرْزِ مِلَّتِهِ

كَاللَّيْثِ حَلَّ مَعَ الأَشْبالِ فى أَجَمِ

كَمْ جَدَّلَتْ كَلِماتُ اللَّهِ مِنْ جَدِلٍ

فِيهِ وَ كَمْ خَصَّمَ الْبُرهانُ مِنْ خَصِمِ

كَفاكَ بِالْعِلمِ فى الْأُمّىِّ مُعْجِزَةً

فىِ الجاهِلِيَّةِ وَالتَّأدِيبِ فىِ اليُتُمِ

فَيا خَسارَةَ نَفْسٍ فى تِجارَتِها

لَمْ تَشْتَرِ الدِّينَ بِالدُّنْيا وَلمْ تَسُمِ

وَ مَنْ يَبِعْ آجِلاً مِنْهُ بِعاجِلهِ

يَبِنْ لَهُ الغَبْنُ فى بيعٍ وَ فى سَلَمِ

إنْ آتِ ذَنْباً فَما عَهْدى بِمُنْتَقِضٍ

مِنَ النَّبِىِّ وَ لا حَبْلى بِمُنْصَرِمِ

فَإِنَّ لى ذِمّةً مِنْهُ بِتَسْمِيَتى

مُحَمّداً وَهْوَ أوْفَى الْخَلْقِ بِالذِّمَمِ

إِنْ لَمْ تَكُنْ فى مَعادى آخِذاً بِيَدى

فَضْلاً وَ إِلاّ فَقُلْ يا زَلَّةَ القَدَمِ

حاشاهُ أنْ يَحْرِمَ الرّاجى مَكارِمَهُ

أَوْ يَرجِعَ الجارُ مِنْهُ غَيرَ مُحتَرَمِ

وَ مُنْذُ ألْزَمْتُ أَفكارى مَدائِحَهُ

وَجْدتُهُ لِخَلاصى خَيرَ مُلْتَزِمِ

150 - وَ لَنْ يَفُوتَ الغِنَى مِنْهُ يَداً تَربَتْ

إنَّ الْحَيا يُنْبِتُ الأزهارَ فى الأَكَمِ

وَ لَمْ أُرِدْ زَهْرةَ الدُّنيا الّتى اقْتَطَفَتْ

يَدا زُهَيرٍ بِما أَثْنَى عَلَى هَرِمِ

24 - با نفس و شيطان مخالفت كن و فرمانشان مبر و اگر[ بظاهر] دلسوزانه اندرزت دادند، [باز هم به دشمنى] متهمشان كن.

25 - از آن دو پيروى مكن، خواه دشمن باشند و خواه ميانجى، زيرا تو نيّت پليد خصم و داور را خوب مى شناسى.

26 - من از درگاه خداوند متعال به سبب گفتار بى كردار آمرزش مى طلبم، گويا بدين سان نسلى را به شخصى عقيم نسبت داده ام.

27 - تو را به كار نيك فرمان دادم اما خود بدان عمل نكردم، من كه چندان ثابت قدم نبوده ام، چگونه از تو بخواهم كه : در راستى و درستى پايدار باش؟

28 - [و افسوس كه] پيش از مرگ، توشه اى از امور مستحبى براى خويش نيندوختم، و نماز و روزه اى بجز واجبات به جا نياوردم.

ناخوش، راستگوتر از او نيست.

36 - او حبيب خداوند است، همان كه [به وقت بروز] هر نوع حادثه وحشتناكى كه آدميان بناگهان در آن مى افتند، اميد دستگيرى و شفاعتش مى رود.

37 - او [جهانيان را] به سوى [شناخت و بندگى] خداوند فراخواند. پس آنان كه چنگ در دامان وى زده اند [درحقيقت ]به رشته اى محكم و ناگسستنى درآويخته اند.

38 - محمد صلى الله عليه وآله در سرشت و در فضايل اخلاقى بر همه پيامبران برترى يافت و آنان در دانش و بخشش و بزرگوارى به مقام او نزديك نشدند.

39 - و تمام پيامبران، به التماس خواهان مشتى آب از درياى [علم] و يا جرعه اى از باران پيوسته و ريزان [كرم] او هستند.

40 - آنان جملگى در پيشگاه او، در مقام خويش ايستاده اند، با علمى بسان نقطه اى در برابر علم تمام، يا همسان حركتى و اِعرابى در مقابل كتاب حكمت.

41 - او همان [شريفى] است كه سيرت و صورت وى به حدّ كمال رسيد و سپس آفريدگار خلايق او را به دوستى خويش برگزيد.

42 - برتر از آن است كه كسى در خوبى ها و زيبايى ها، انبازش گردد. چون گوهر والاى حُسن و خوبىِ ذاتى او تقسيم ناپذير است.

43 - آنچه را مسيحيان درباره پيامبرشان ادّعا مى كنند واگذار، و [از آن پس] به دلخواه خود، هرگونه كه مى پسندى او را بستاى و درباره اش داورى كن.

44 - هر شرف و بزرگوارى كه خواهى به ذات او نسبت ده و هر عظمت و بزرگى را به شأن والاى آن ارجمند منسوب دار.

45 - پس همانا فضيلت و برترى فرستاده خدا را كرانه اى نيست، تا گوينده اى بتواند با نيروى بيان [نهايت كمال] آن را بازگو نمايد.

46 - اگر قرار بود معجزه ها و كرامتهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، جمله به تناسب شأن والاى او باشد، نام «محمد صلى الله عليه وآله» را چون بر استخوانهاى پوسيده مردگان ديرين مى خواندى، همه زنده مى شدند و جان مى گرفتند.

47 - او [در دين و احكام آسمانى خويش] ما را با چيزهايى كه توان خردها را

ص: 76

بفرسايد، نيازمود، زيرا حريصانه خواهان سعادت ما بود، لذا [در اين راه] ما نه به شك درافتاديم و نه سرگردان شديم.

48 - شناخت حقيقت ذات او مردمان [تيز هوش و ژرفنگر] را از پا انداخت. از اين رو نزديكان به او و دوران از او [همگى در برابر خصايل و فضايلش] لب فرو بسته ماندند.

49 - مانند خورشيد، كه از دور بسان جرمى كوچك بنمايد و از نزديك چشم را خيره مى سازد.

50 - چگونه مردمان مى توانستند «حقيقت محمّدى صلى الله عليه وآله» را در اين جهان دريابند، خفتگانى كه درباره اش، تنها به ديدن رؤيايى، دل خوش كرده بودند.

51 - آخرين درجه دانش و آگاهى ما، درباره او اين است كه: محمد صلى الله عليه وآله بشر بود و بهترين همه خلق خدا.

52 - همه آيات و معجزاتى كه پيامبران بزرگوار آوردند، از فروغ معنويت و نور ازلى «محمدصلى الله عليه وآله» به آنان رسيد.

53 - «محمّد مصطفى صلى الله عليه وآله» خورشيد تابان فضيلت و شرف بود و ديگر رسولان ستارگانى كه پرتوهاى درخشان او را در تاريكى ها براى مردمان منعكس مى ساختند.

54 - عجب ارجمند و گرانمايه است سرشت پاك پيامبرى كه زينت و زيورش خوى خوش اوست، صورتى همه زيبايى، به نشان خوشرويى و خندانى.

55 - چونان شكوفه نوشكفته در لطافت، بسان ماه شب چهارده در تابندگى و شرافت، نظير دريا در بخشندگى و كرامت و همانند روزگار در بلند نظرى و عُلوّ همّت.

56 - زمانى كه او را تنها ديدار كنى، از شدّت شكوه و عظمت، پندارى آن حضرت در ميان لشكريان و خدمتگزاران خويش قرار گرفته است.

57 - گويى دندانهاى مباركش به گاه سخن گفتن و تبسم نمودن، مرواريدهاى نهفته در صدف اند.

58 - هيچ عطر و مشكى در خوشبويى، به پاى [شميم] خاكى كه استخوانهاى مقدس او را در آغوش گرفته است نمى رسد.

خوش به حال بوينده آن خاك و خنكا بوسه زننده بر آن تربت پاك.

ص: 77

70 - گويى شيطانهاى فرارى، پهلوانان سپاه ابرهه بودند و يا همچو لشكرى كه با پرتاب سنگريزه ها از دست پيامبر رانده شدند.

71 - [همان سنگريزه هايى كه] پس از تسبيح گفتن در دستان پيامبر [به سوى دشمن ]افكنده شدند. چنان كه يونس تسبيحگو از شكم ماهى برون افتاده شد.

و باران نعمت را از متبرك ترين بوسه گاه دريافت نكنم.

82 - تو وحى را در خواب پيامبر انكار مكن زيرا حضرتش را دلى بود كه هرگاه چشمان سر مى خفتند، او نمى خفت.

83 - و آن [نزول وحى در خواب] در سرآغاز نبوّت حضرتش بود [بنابراين ]در دوران كمال عقل و علم او، اين امر انكار نشدنى است.

84 - خداوند پاك و منزه است، وحى پديده اى اكتسابى نيست. و هيچ پيغمبرى بر غيبگويى متهّم نمى باشد.

85 - اى بسا، كف دست مباركش بيمارى را شفا بخشيد و چه بسا خردمندى را كه از بند جنون آزاد گردانيد.

86 - و چه بسا سال خشك و سفيدى را كه دعاى آن حضرت زنده و سرسبز گردانيد [سالى آنقدر خشك ]به حدّى كه خشكى اش بسان سپيدى آشكارى بر پيشانى سالهاى تيره و خرّم هويدا بود.

87 - [دعا آن سال را زنده كرد] به ابرى پرباران، چنان كه پندارى در بستر سيل ها، جريانى عظيم از دريا يا سيلى سهمناك و شتابان جارى بود.

و مجموعه كاخهاى شكوهمند فرمانرواى آنان آگاه مى كند.

93 - معجزه قرآن در نزد ما مسلمانان جاويد ماند، پس بر همه معجزاتى كه از سوى ديگر پيامبران پديدار شد و دوام نيافت، فايق آمد.

94 - [آيات قرآن، چنان] استوارند كه براى دشمنان جاى هيچ شك و شبهه اى باقى نمى نهند و هيچ داورى رابه قضاوت نمى طلبند.

95 - هرگز معارضه اى با آيات قرآن در نگرفت مگر آن كه حتّى سرسخت ترين دشمنان دست از مخالفت برداشته و تسليم آن شدند.

96 - زبان آورى و شيوا سخنى آيات قرآن دست رد بر [سينه] مخالف آن زد، چنان كه جوانمردى غيرتمند دست متجاوز را از اهل و خانمان بدور سازد.

97 - معانى آيات، در فزايندگى، همسان موج خروشان دريا، و در زيبايى و ارزش، فراتر از گوهر پربهاى آنند.

98 - پس شگفتى هاى آيات حق نه شمار شوند و نه به حساب آمار درآيند [و به همين سبب] هرگز زياد خواندن آنها، خستگى و ملال نمى آورد.

99 - چشم قرآن خوان به خواندن آن روشن گرديد، پس گفتمش [سرانجام ]به ريسمان خدا دست يافتى، اينك محكم بگير [و رهايش مكن].

100 - تو اگر آيات قرآن را از بيم داغىِ آتش دوزخ بر زبان مى رانى [در حقيقت ]لهيب سوزان آن را با آب سرد قرآن فرو نشانده اى.

101 - گويا قرآن حوض كوثر است، كه گهنكاران سيه فام چون بدان وارد شوند، روهايشان سپيد و درخشان مى گردد.

102 - و قرآن چونان راه راست و روشن است و بسان ترازو در سنجش عادلانه، پس [بدان كه ]قسط و عدل ناشى از غير قرآن، در ميان آدميان، دوام نيافته است.

103 - از حسودى كه خود را به نادانى مى زند و آيات رحمان را آگاهانه انكار مى كند تعجّب مكن.

104 - [زيرا] گاهى چشم به سبب دردمندى و آزردگى، نور خورشيد را، و يا دهان به سبب بيمارى، مزه آب را انكار مى كند.

ص: 81

نصيب ما است.

117 - از آن زمان كه خداوند دعوت كننده ما را به بندگىِ خويش، «ارجمندترين رسولان» ناميد، ما نيز «گرانمايه ترين مردمان» بوده ايم.

128 - [چگونگى] انواع مرگهاى كافران را كه دهشتناكتر از وَبا و طاعون بود از [دلاوران ]جنگهاى حُنين و بدر و اُحد بپرس.

129 - آنان كه شمشيرهاى سپيد را پس از فرو كردن در سرهاى پر از موهاى سياه و تا بناگوش رسيده دشمنان، سرخ و خونين بيرون مى كشيدند.

130 - و نويسندگانِ با نيزه هاى خطّى كه قلم هايشان كناره هيچ پيكرى را بى نقطه رها نكرد.

131 - مردانى سرتا پا مسلح كه رخساره و نور جبين، آنان را مشخص مى ساخت، آرى گل سرخ با چهره اش از درخت خاركيكر ممتاز مى شود.

132 - بادهاى پيروزى بوى خوش آنان را به سويت هديه مى فرستد. پس تو پندارى، دلاوران مسلّح، شكوفه هاى درون غلافها [غنچه هايند].

133 - گويى آنان بر پشت اسبان، درختان بالاى تپه هايند [و استحكامشان ناشى] از قدرت استوار كارى است نه از محكمى تنگهاى اسبان.

134 - دل هاى دشمنان، از بيم دلاورى مسلمانان [از سينه ها برون] پريد، پس [از شدت هول و هراس چنان شدند كه] بين چارپايان و پهلوانان فرقى نمى نهادند.

135 - و اگر شيران در بيشه هاى خود با كسى كه يارى اش با رسول اللّه است رويا روى شوند، از شدّت رعب، در جايشان ساكت و آرام خواهند ماند.

136 - و تو هرگز هيچ دوستى [از دوستان پيامبر] را ظفر نايافته نبينى و هيچ دشمنى [از دشمنانش] را شكست نخورده نيابى.

137 - [حضرت محمّد صلى الله عليه وآله] امّت خويش را در پناه دينش درآورد، بدان سان كه شير با بچهّ هايش در كنام جا و پناه گرفته اند.

138 - چه بسا كه قرآن، ستيزه جويان را بر خاك [ذلّت] افكنده و بر دشمنان سرسخت چيره شده است.

139 - معجزه [درياى بيكران] دانش او در [بستر] نانويسندگى، و در دوره جاهليّت، و تربيت [با شكوه] او در دوره يتيمى، تو را بسنده است.

ص: 84

«مولوى»

5 - مفردات: أَراقَ الماءَ: آب را ريخت - طَلَلْ: جاى بلند و مرتفع، اثر برپا مانده و نمايان از يك بنا - أرِقَ: خواب از سرش پريد - الْبان: «درختى خوشبو، نوعى درخت كه برگهايى شبيه أقاقى دارد با گلهاى قرمز يا سفيد به شكل خوشه در انتهاى ساقه آن.»(1)

«درختى از تيره بان ها كه در مناطق استوايى رشد مى كند و بسيار دراز و بلند مى شود، اين درخت مانند درخت گز نرم و انعطاف پذير است. و هميشه قامت بلند و زيبا را به آن تشبيه مى كنند. برگهاى آن همانند برگ اَقاقى و چوب آن نرم است. ميوه اى نظير لوبيا دارد كه از دانه هايش روغن خوشبو گرفته مى شود. مفردش «بانة» است. از نام هاى ديگر آن «يُسر»، «يسار» «شُوع» و «سيّاغ» است(2). برخى گفته اند مقصود از بان «نام موضعى است در حجاز»(3) [توضيح: در بعضى فرهنگها «بان» را به معناى بيدمشك آورده اند كه صحيح نيست] -

العَلَم: كوه، «نام كوهى يگانه در ناحيه شرقى جاجِر كه درّه اش داراى چشمه سارها و نخلستانهاى فراوان بوده است.(4)

نكته ادبى: بين «تُرِق» و «أرِقتَ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

6 - مفردات: عُدول : جمع عادل، شاهدها، گواهان.

توضيح: در اين بيت دو شاهد براى عشق شديدِ عاشق بيان گرديده است، اوّل: اشك روان، دوّم: بيمارى و بدحالى.

7 - مفردات: الْوَجْد: شور عشق، حزن و اندوه ناشى از عشق - عَبْرَة: اشك - ضَنَى: نزارى، بيمارى و رنجورى - البَهار: گلى است زرد رنگ، مفردش «بهارة» است - الْعَنَم: درختى است كه ميوه هاى سرخ رنگ دارد و انگشتان حنايى بدان تشبيه مى شود، گلنار.

نكته ادبى: در بيت «لف و نشر نامرتب» وجود دارد.

8 - مفردات: سَرَى: شب روى كرد، شبانه راه پيمود - طَيْف: چيزى كه در خواب انسان مى آيد، خيال - أَرّقَنى: بى خوابم كرد، خواب از سرم پراند، خواب زده ام كرد -

ص: 88

اِعتَرضَ: مانع شد.

نكته ادبى: بين «لَذّات» و «أَلم» طباق وجود دارد.

توضيح : عاشق سرانجام دست از كتمان و انكار عشق خويش برداشته و بدان اعتراف كرده است.

9 - مفردات: الْهَوىَ الْعُذرِىّ: عشق عفيفانه، عشق پاك؛ برخى العُذرِى را منسوب به قبيله «بنى عُذْرة» در يمن دانسته اند كه جوانانش در شدت عشق عفيف و مكتوم نگهداشتن آن تا سرحدّ مرگ شهره بوده اند.(1)

نكات ادبى:

1 - بين «العُذرى» و «مَعذِرة» جناس شبه اشتقاق وجود دارد. 2 - بين «لائِم» و «لَم تَلُم» تصدير يا رَدُّ العَجُزِ عَلَى الصَّدْر است.

مكن به نامه سياهى ملامت من مست

كه آگهست كه تقدير بر سرش چه نوشت؟

«حافظ»

10 - مفردات: عَدَتْكَ حالى: خدا به درد من گرفتارت كند، جمله دعايى است - الوُشاة: جمع واشى، سخن چينان - مُنْحَسِم: قطع و بريده شده، ريشه كن شده.

11 - مفردات: مَحَضْتَنِى النُّصْحَ: مرا خالصانه نصيحت كردى - العُذّال: جمع عاذل، سرزنش كنندگان - صَمَمْ: ناشنوايى.

حديث نبوى: حُبُّكَ الشَّى ءَ يُعمِى وَ يُصِمُّ.(2) «: محبّت تو نسبت به چيزى كور و كرت مى كند.»

12 - مفردات: نَصيح: پند دهنده، اندرزگو، در معنى اسم فاعل - عَذَل: ملامت، سرزنش - الشَّيْب: موى سفيد پيرى - التُّهَم: جمع التُّهمة: نسبتهاى ناروا.

نكات ادبى: 1 - جناس اشتقاق بين «إتَّهَمْتُ» و «التُّهَم» 2 - تصدير بين «إنّى اتَّهَمْتُ» و «عَنِ التُّهَم» 3 - بين «نَصِيح» و «نُصْح» جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 89

17 - مفردات: رامَ الشَّى ءَ: آن را خواست - شَهوة: ميل شديد، اشتهاى فروان - النَّهِم: پرخور، شكم پرست، كسى كه ميل شديد و بى حدّى به خوردن دارد.

نكات ادبى: 1 - بين دو مصراع حسن تعليل وجود دارد. 2 - در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: گناه خوراك نفس است.

18 - مفردات: أَهمَلَ الاِبِلَ: شتر را شبانه روز بدون چوپان آزاد گذاشت - شَبَّ الغلامُ: پسر بچّه به سن جوانى رسيد.

فَطَمَ الطِّفلَ: بچه را از شير گرفت.

نكته ادبى: براى تكميل استدلال در بيت گذشته، در اين بيت از تمثيل استفاده كرده است.

طفل جان از شير شيطان باز كن

بعد از آنش با ملك انباز كن

تا تو تاريك و ملول و تيره اى

دان كه با ديو لعين همشيره اى

«مثنوى مولوى»

19 - مفردات: صَرَفَ يَصْرِفُه: او را كنار زد، او را دور كرد - حاذِر: مواظب باش، برحذر باش - وَلَّى فُلاناً الامَر: فلانى را عهده دار آن كار كرد - أَصمَى يُصمِى: مى كُشد - وَصَمَ يَصِمُ: ناقص مى كند، عيبناك مى كند، تَرَك مى دهد.

نكته نحوى: «ما» در اين جا شرطيه است.

نكته ادبى: بين «يُصمِ» و «يَصِم» جناس محرّف وجود دارد.

قرآن: مضمون اين بيت، آيه 34 سوره نمل را به خاطر مى آورد: «قالَتْ اِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَريةً أَفْسَدوُهَا وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلّةً وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ» :«زن گفت: پادشاهان چون به قريه اى درآيند، تباهش مى كنند و عزيزانش را ذليل مى سازند. آرى چنين كنند.

[توضيح: علّت اين كار پادشاهان متابعت از هواى نفس است.]»

20 - مفردات: رَاعَ الرَّجُلَ: ملاحظه و مراعات آن مرد را نمود و به او نيكى كرد - الأَعمال: در اين جا به معنى كارهاى نيكو و شايسته - سائِمة: چرنده، السَّوْم: چريدن چارپا در علف مباح - إِسْتَحْلَى الشَّى ءَ: آن چيز را شيرين يا لذيذ يافت. الْمَرعَى: چراگاه،

ص: 91

علف براى چريدن - أَسامَ يُسِيمُ الْماشِيَةَ: مواشى را به چرا برد.

نكات ادبى:الف) بين «سائمه» و «تُسِم» 1 - تصدير 2 - جناس اشتقاق وجود دارد. ب) در اين بيت «حيوان علف خوار» براى نفس آدمى استعاره گرفته شده است.

توضيح: شاعر فرزانه در اين بيت اشاره به يكى از آفات بزرگ هلاكت نفس نموده است. ابتلاى به عجب و خودبينى و رياكارى و گرفتار شدن به التذاذ نفسانى از انجام عمل نيك به جاى خواستار خشنودى خدا شدن، در هر حالى دام شيطان و لغزشگاه سقوط است چنان كه در حديث آمده است: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَكَ» :« هر كس گرفتار عجب شد هلاك گرديد.»(1)

21 - مفردات: الدَّسَمْ: چربى دنبه و پيه و گوشت.

نكته ادبى: بين «سَمّ» و «دَسَم» جناس ناقص وجود دارد.

توضيح: اصولاً نفس آدمى خواستار دنيا و لذّتها و خوشى ها و نعمت هاى آن است. و دنيا در ديدگاه عارفان زهرى است مهلك كه خواستار خود را سرانجام به نابودى مى كشاند، چنان كه امام على عليه السلام به سلمان فرمود: «امّا بعد، دنيا همچون مار است، بپسودن آن نرم و هموار و زهر آن جانشكار. پس از آنچه تو را در دنيا شادمان مى دارد روى بگردان، چه اندك زمانى با تو مى ماند، و انديشه دنيا را از سر بنه، چه يقين دارى كه از تو روى بگرداند، و آن گاه كه بدان خو گرفته اى بيشتر از آن بترس، كه دنيادار چون در دنيا به خوشى اطمينان كرد او را به تلخكامى درآورد يا اگر به انس گرفتن آرميد او را دچار وحشت كرد. والسلام»(2).

22 - مفردات: دَسائِس: جمع دَسيسَة: نيرنگ و دشمنى پنهان - مَخْمَصَة: گرسنگى - التُّخَمْ: جمع التُّخَمَة: اصلش «وُخَمَة» است: سنگين شدن معده براثر پرخورى، رودل كردن بر اثر سوء هاضمه و پرخورى.

نكته ادبى: بين «جوُع» و «شِبَع» و بين «مَخْمَصَة» و «تُخَم» طباق وجود دارد.

توضيح: با توجه به رواياتى كه مى گويد: مهلك ترين مكرها پنهان ترين آنهاست. شاعر

ص: 92

بيان نموده كه اى بسا گرسنگى كشيدن موجب فربه تر شدن خودپرستى آدمى و نزارتر شدن روح خداپرستى او شود. زيرا بعيد نيست كه عبادت كردن و رياضت كشيدن مولود و معلول هواپرستى باشد نه خداپرستى، چنان كه در حديث آمده كه امام صادق عليه السلام فرمود: «اِنّ اللّهَ عَلِمَ أنَّ الذّنْبَ خَيْرٌ لِلْمُؤمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْلا ذلِكَ مَا ابْتَلَى مُؤمِناً بِذَنْبٍ اَبَداً» :« همانا خداوند دانست كه گناه براى مومن بهتر از عجب است. اگر نه اين بود هيچ گاه مومن را مبتلا به گناهى نمى كرد.»(1)

23 - مفردات: إسْتَفْرِغِ الدَّمْعَ: اشك بريز - الْمَحارِم: جمع الْمَحْرَم: حرام، ناروا و نيز جمع الْمَحْرَمَةْ: چيزى كه هتك حرمت آن روا نباشد - الْحَمِيَّة: چيز حمايت شده، چيز قرق شده، پرهيز غذايى.

حديث: اين بيت ناظر به اين خبر است كه: «مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالَى مِنْ قَطْرَةِ دَمْعٍ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ تَعالى...»:

:«هيچ قطره اى در پيشگاه خداوند محبوب تر از قطره اشكى نيست كه از خوف خدا ريخته شود.(2)

24 - حديث: امام على عليه السلام فرمود: «لاعَدُوَّ أعْدَى عَلَى اْلمَرءِ مِنْ نَفْسِهِ» :«نيست دشمنى ستم كننده تر بر مرد از نفس او.»(3)

قرآن: «إِنَّ الشَّيْطانَ لِلْاِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ»(4):«همانا شيطان براى انسان دشمنى آشكار است.»(5)

25 - مفردات: حَكَمْ: داور، ميانجى، براى مفرد و جمع - كَيْد: مكر، فريب و نيرنگ، نيّت و نقشه پنهانى براى زيان رساندن به ديگرى.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: فريب تلبيس ابليس و ديو نفس را به هيچ وجه مخور زيرا آنان در هر شكل و

ص: 93

شمايلى دشمنان خستگى ناپذير و سرسخت تواند.

26 - مفردات: عُقْمْ: نازايى.

27 - مفردات: أَمَرَهُ: به او فرمان داد - إِئْتَمَرَبِه: امر او را پذيرفت، اطاعت كرد.

نكات ادبى: 1 - در بيت تصدير وجود دارد. 2 - بين «اَمَرَ» و «اِئْتَمَرَ» جناس اشتقاق وجود دارد.

قرآن: «ياأيُّهَا الَّذينَ آمَنوُا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ، كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَاللَّهِ أنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ»: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چرا سخنانى مى گوييد كه به كارشان نمى بنديد، خداوند سخت به خشم مى آيد كه چيزى بگوييد و بجا نياوريد.»(1)

راستى كردند و فرمودند مردان خداى

اى فقيه اوّل نصيحتگوى نفس خويش باش

«سعدى»

28 - مفردات: تَزَوَّدَ: براى خود زاد و توشه فراهم كرد - نافِلَة: كار مستحبّى، كار شايسته اى كه در شرع بر انسان واجب نيست امّا انجامش موجب قُرب الهى خواهد شد. نظير نمازهاى نافله شبانه روزى كه عدد ركعات آن در غير روز جمعه 34 ركعت و در روز جمعه 38 ركعت است.(2)

حديث قرب نوافل: «قدسى»: «لا يَزالُ الْعَبْدُ يَتَقَرَّبُ إلَىَّ بِالنَّوافِلِ حَتَّى أُحِبُّهُ َو يُحِبُّني، فَإذا أَحْبَبْتُهُ صِرْتُ لَهُ سَمْعاً وَ بَصَراً وَ يَداً وَ مُؤيِّداً فَبِى يَبْطِشُ وَ بِى يَسْمَعُ وَ بِى يَبْصُرُ وَ بِى يَتَكَلَّمُ» :«بنده من پيوسته به وسيله انجام نوافل به من نزديك مى شود تا آن كه من دوستش مى دارم و او مرا دوست مى دارد، پس چون كه دوستش داشتم، خود گوش و چشم و دست او مى شوم و تأييدش مى كنم. در نتيجه خشم گرفتنش، شنيدنش، ديدنش و سخن گفتنش، به وسيله من صورت مى پذيرد»(3)

ص: 94

حاجت، نياز - عَدَى عَلَيهِ: به او ظلم كرد، به او تجاوز كرد - الْعِصَم: جمع الْعِصْمَة: نيروى الهى بازدارنده از ارتكاب به گناهان و خطاهاى علمى و عملى.

توضيح: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در زندگى پربركتشان نشان دادند كه هر چه نيازها و فشارهاى گوناگون زندگى مادّى، بيشتر شود، زمينه براى ظهور سجايا و فضايل ناب انسانى فراهم تر مى گردد. اين پديده در سيره تمام اولياى الهى با مصاديق و جلوه هاى گوناگون قابل دسترسى و بررسى است.

33 - حديث قدسى: «لَولاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْأفْلاكَ» :«اگر تو نبودى، هر آيينه آسمانها را نمى آفريدم»(1)

34 - مفردات: الْكَوْنَيْن: دنيا و آخرت - الثَّقَلَيْن: انسانها و جنّيان - عَجَمْ: در برابر عرب، غير عربها.

35 - مفردات: أَبَرّ: نيكوكارتر، راستگوتر.

نكات ادبى: 1 - بين «آمِر» و «ناهِى» و بين «لا» و «نَعَم» طباق است. 2 - بين «لا» و «لا» جناس تام وجود دارد.

36 - شَفَاعَة: واسطه شدن براى بخشش خطاكار - هَوْلْ: ترس و وحشت شديد - هَوْلٌ مُقْتَحِمٌ: بلاى وحشتناك كه ناگهان فرود آيد.

قرآن: ابوالفتوح مى نويسد: «يك روز اميرالمؤمنين على عليه السلام رو به أهل كوفه كرد و گفت شما كه از اهل عراقيد گوييد كه اميدوارتر [= اميدبخش تر ]آيتى كه در قرآن است اين است كه «قُلْ يا عِبادِىَ الّذينَ أَسْرَفُوا عَلَى أنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطوُا مِنْ رَحمَةِ اللّهِ»(2) گفتند: بلى ما چنين گوييم. گفت: و ما كه أهل بيتيم گوييم اميدوارتر آيتى كه در قرآن است اين است: «وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى»(3)و مراد به او [= از آن] شفاعت است...»(4)

ص: 96

حديث: از أنَسَ بن مالك نقل شده كه پيامبر فرمود: «أنا أَوّلُ النَّاسِ يَشْفَعُ فى الْجَنَّةِ وَ أَنا اَكْثَرُ الْأَنْبِياءِ تَبَعاً»(1) ترجمه: من نخستين مردمانى هستم كه در بهشت شفاعت مى كند و پيروان من از پيروان همه پيامبران فزونتر است.

خدايا نور دين همراه ما كن

محمد را شفاعت خواه ما كن

«اسرارنامه عطار نيشابورى»

37 - مفردات: إسْتَمْسَكَ باِلشَّى ءِ: با تمام قدرت به آن چيز چنگ در زد - حَبْلٌ غَيْرُ مُنْفَصِمْ: رشته اى ناگسستنى و محكم.

قرآن: مضمون بيت از آيه 256 سوره بقره اقتباس شده است. «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغوتِ وَ يُؤمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لاَانْفِصَامَ لَهَا وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» ترجمه: پس هركس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد به چنان رشته استوارى چنگ زده كه گسستنش نباشد و خدا شنواى دانا است.

38 - مفردات: فاقَ: برتر شد، بالاتر رفت - خَلْقْ: ويژگيهاى جسمانى - خُلُقْ: اخلاق و رفتار، منش، خوى، سرشت، خُلق اگر جمع «الخَليق» باشد به معنى داراى خلقت و آفرينش كامل و متعادل، خواهد بود - الكَرَم: بخشش، ارجمندى، بزرگوارى.نكته ادبى: بين «خَلْق» و «خُلُق» جناس محرّف وجود دارد.

قرآن: «ن وَالْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ، مَا أنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ، وَ إنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ، وَ إنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ»(2): «نون، سوگند به قلم و آنچه مى نويسند كه تو به فضل پروردگارت ديوانه نيستى و تو را است پاداشى پايان ناپذير، و تو راست خُلُقى عظيم.»

برخى مفسران از جمله آية اللّه عبداللّه جوادى آملى، عقيده دارند معنى خُلُق به قرينه آيه پيشين كه كفار پيامبر را متهم به جنون و بى خردى كرده بودند «عقل» است. يعنى «اى پيامبر تو بسيار فرزانه اى و از خردى عظيم برخوردارى» البته روشن است كه عقل يا نظرى است يا عملى، و عقل عملى همان اخلاق است كه پايه اش عقل نظرى است. بنابراين اگر معنى را به طور كلّى «عقل» بگيريم شامل هر دو مصداق مى شود.

ص: 97

اگر چه «خُلُق» در مفهوم اخلاق و سيره رفتارى شيوع بيشترى دارد.

39 - مفردات: غَرْفْ: مشتى از آب - رَشْفْ: آب اندك ته حوض - الدِّيمَ: جمع الدِّيمَة: باران پيوسته كه بدون وقفه و آرام و بى رعد و برق و باد مى بارد.

40 - مفردات: شَكْلَة: يك حركت زيريازِبرو پيش - الحِكَم: جَمعُ الْحِكمة: علم به حقايق اشياء، شناخت برترين چيزها به برترين دانش ها.

41 - مفردات: معنا: جان، باطن، روح، كنه و جوهر چيزى كه با حواس ظاهر درك نمى گردد؛ معانى الانسان: صفات پسنديده آدمى مانند علم، تقوى، بخشندگى و ديگر فضيلت هاى روحانى - صورة: شكل ظاهرى، چهره، اصطلاحاً: آنچه به وسيله آن مادّه موجود مى شود و صفات مميّزه آن پديد مى آيد - بارِى ء: آفريدگار - النَّسَم: جمع النَّسَمَة: انسان و هر جاندارى كه نفس مى كشد.

42 - مفردات: مَحاسِن: خوبى ها، زيبايى ها، در لسان العرب به نقل از صحاح جوهرى گفته شده: محاسن جمع «حُسن» است، «برخلاف قاعده» اما بظاهر گويى جمع مَحسِن است - جوهر: گوهر، موجود قائم به نفس، ضّد عرض است؛ جَوْهَرُالشَّى ء: ذات شى ء، مادّه و اصل هر چيز كه سرشت و طبيعت آن چيز بر آن استوار باشد.

نكته ادبى: بين «مَحاسِن» و «حُسْن» جناس اشتقاق وجود دارد.

به حُسْن و خُلْق و وفا كس به يار ما نرسد

تو را در اين سخن انكار كار ما نرسد

اگر چه حسن فروشان به جلوه آمده اند

كسى به حسن و ملاحت به يار ما نرسد

هزار نقش برآيد ز كِلك صنع و يكى

به دلپذيرى نقشِ نگار ما نرسد.

«حافظ»

43 - مفردات: النَّصارَى: پيروان دين حضرت مسيح، عيسى بن مريم عليه السلام - اِحْتَكَمَ فِى الشَّى ءِ: در آن چيز به دلخواه خود عمل كرد؛. إحْتَكَمَ فِى اْلاَمرِ: پذيرفت كه آن كار را به داورى بگذارند.

نكات ادبى: 1 - بين «أُحْكُمْ» و «إِحْتَكَمَ» جناس اشتقاق و 2 - بين «دَعْ» و «اِدَّعَتْهُ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

توضيح: به حضرت محمد صلى الله عليه وآله نسبت خدايى مده سپس به هرگونه كه خواهى او را

ص: 98

بستاى چنان كه آن حضرت فرمودند: «لا تُطِروُنى كَمَا أطَرَتِ النَّصارَى ابْنَ مَرْيَمَ فَإنَّمَا أنَا عَبْدُهُ....»(1) يعنى: آنچنان كه نصارى عيسى را مدح گفتند مرا مستاييد، پس براستى كه من بنده خدايم.

قرآن: به نقل از آيه 30 سوره توبه مسيحيان پيامبرشان را فرزند خدا مى دانستند. «يهود گفتند كه عُزير پسر خدا است و نصارى گفتند كه: عيسى پسر خدا است. اين گفتار كه مى گويند همانند گفتار كسانى است كه پيش از اين كافر بودند، خدا بكُشدشان، چگونه از حق منحرفشان مى كنند.»(2)

يادآورى لازم: در ديوان بوصيرى قصيده لاميّه اى است حاوى 284 بيت در نقد و ردّ يهوديان و نصارى با عنوان «المُخْرَجٌ وَ الْمَردُودُ عَلَى النَّصارَى وَاليَهودِ»(3)

44 - مفردات: قَدْر: شَأن و بزرگى، ارزش و اعتبار - عِظَم: بزرگى.

نكته ادبى: بين دو مصراع موازنه وجود دارد.

توضيح: اين بيت در ادامه معناى مصراع دوّم از بيت پيشين است چنان كه بيت بعد علّت اين بيت مى باشد.

45 - مفردات: حَدّ، اندازه - أَعْرَبَ عَنْهُ، آن را به وضوح بيان كرد.

توضيح: براستى آيا آنچه در وصف و ستايش رسول گرامى اسلام در طول 14 قرن گذشته بر زبانها و قلم ها جارى شده است. توانسته حق قطره اى از درياى عظمت و جمال تابناكش را ادا كند؟

اى آرزوى قَدَر لقايت

وى قبله آسمان سرايت

در عالَم نُطق هيچ ناطق

ناگفته سزاى تو ثنايت

«از تركيب بند سيّد جمال الدّين عبدالرّزّاق اصفهانى»

46 - مفردات: آيات: جمع آيه، نشانه، در اين جا مقصود كرامت ها و خوارق عاداتى است كه از طرف رسول مكرّم اسلام براى اثبات حقّانيّتش انجام مى شد نظير «انشقاق قمر» به اشاره ايشان - دارِس: كهنه، قديمى - الرَّمِيم: جمع الرِّمَّة: استخوان پوسيده.

ص: 99

سايه قدر تو بر قالبم اى عيسى دم

عكس روحى است كه بر عَظْمِ رَميم افتاده است.

«حافظ»

47 - مفردات: عَىَّ: عاجز شد، ناتوان شد - حِرص: علاقه شديد - إِرْتَابَ: شك كرد، به شك افتاد - هَامَ يَهِيمُ: سرگردان شد.

آيه : «لَقَدْ جَاَئَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيهِ مَا عَنِتُّمْ، حَريصٌ عَلَيْكُمْ، بِالْمُؤمِنينَ رَؤوُفٌ رَحيمٌ»(1) : هر آينه پيامبرى از خود شما بر شما مبعوث شد. هر آنچه شما را رنج مى دهد بر او گران مى آيد، سخت به شما دلبسته است و با مومنان رؤوف و مهربان است. - «لَا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً اِلّا وُسْعَها»: خدا هيچ كس را جز به اندازه طاقتش مكلّف نمى كند. (بقره، 286)

48 - مفردات: أَعيَى: خسته و درمانده كرد - الْوَرَى: مردم، جهانيان - مُنْفَحِم: ساكت و خاموش به دليل محكوميت در برابر دليل محكم، عاجز و ناتوان از پاسخگويى.

نكته ادبى: بين «قُرب» و «بُعد» طباق وجود دارد.

قدر تو بگذشت از درك عقول

عقل اندر شرح تو شد بوالفضول

«مثنوى، دفتر 5، بيت 15»

49 - مفردات: تُكِلُّ: عاجز مى كند، خيره مى سازد - أَمَمْ: نزديك، پيشِ رو.

نكته ادبى: بين «بُعد» و «أَمَم» طباق وجود دارد.

50 - مفردات: نِيام: جمع نائم، خفتگان - تَسَلَّى عَنِ الشَّى ءِ: نسبت به آن چيز آرامش خاطر يافت، دِلخوش شد، فكر و خيال و غم وغصه اش زدوده شد - الْحُلُم، رؤيا، آنچه در خواب بينند.

همسرى با انبيا برداشتند

اوليا را همچو خود پنداشتند

گفته اينك ما بشر ايشان بشر

ما و ايشان بسته خوابيم و خور

اين ندانستند ايشان از عمى

هست فرقى در ميان بى منتها

صد هزاران اينچنين اشباه بين

فرقشان هفتاد ساله راه بين

«مثنوى، دفتر اول، بيت 265 به بعد»

ص: 100

توضيح: غالباً مردم براى شناسايى بزرگان، آنان را با همانندانشان قياس مى كنند امّا آيا پيامبر اسلام را با اين قاعده مى توان شناخت؟ بوصيرى در ضمن سروده اى ديگر گفته:

«أَنْتَ سِرُّ اللّهِ فِى الْخَلْقِ وَالسِّرُّ

عَلَى الْعُمْىِ أَشَدُّ احْتِجَابا» ترجمه: «تو راز خداوند در ميان آفريدگانى، و راز بر كوران پوشيده تر است.»

51 - مفردات: مَبْلَغُ الْعِلْم: آخرين درجه علم و دانايى، حوزه دسترسى دانش.

أنفاس عيسي از لب لعلت لطيفه اى

آب خَضِر زنوش لبانت كفايتى

«حافظ»

52 - مفردات: آى: جمع آية: نشانه ها، كرامات و معجزات

بوصيرى در قصيده همزيّه، در مدح رسول اكرم صلى الله عليه وآله، در ضمن ابياتى مى گويد:

أَنْتَ مِصْباحُ كُلِّ فَضْلٍ فَمَا تَصْ

-دُرُ اِلاّ عَنْ ضَوْئِكَ الْاَضْواءُ

لَكَ ذَاتُ العُلوُمِ من عَالِمِ الْغَيْ

-بِ وَ مِنْهَا ِلآدَمَ الأسْمَاءُ

«تو چراغ هر فضيلتى هستى. پس هيچ درخششى پرتو افكن نمى شود مگر از نور تو.

جان و معنى دانش ها از كان غيب، به تو عطا شده و به آدم نام آن ها.»

53 - توضيح: ستاره وجود مقدس پيامبران پيش از دميدن خورشيد عالمتاب محمّدى، جهان تاريك را روشن مى ساخت و راه را به فطرتهاى خداجوى مى نماياند. امّا پس از برآمدن آفتاب اسلام از كرانه هستى، همه آن كواكب بى فروغ شدند.

نكات ادبى: 1 - بين «شمس» و «كَواكِب» مراعات نظير و 2 - بين «اَنوار» و «الظُّلَم» طباق وجود دارد.

54 - مفردات: خَلْق: آفرينش - زَانَه: او را آراست - خُلُق: رك بيت 38 - مُشتَمِل: در برگيرنده - بِشْر: خوشرويى - مُتَّسِم: نشاندار، مُتّصِف.

نكته ادبى، (ك بيت 38)

55 - مفردات: تَرَف: نازكى و لطافت، ناز پروردگى و تنعّم - شَرَف: بزرگى مقام، نژادگى و بزرگوارى - هِمَم: جمع الهِمَّة: آنچه آدمى قصد انجام آن كند يا فكرش براى انجامش دور زند، بلند نظرى.

ص: 101

نكات ادبى: 1 - بين «ترف» و «شرف» و 2 - بين «دهر» و «زهر» جناس مردوف و 3 - بين «بدر» و «بحر» جناس مكتنف است.

توضيح: دليل اين كه شاعران عرب، انسانها را در بلند همّتى به «دهر» تشبيه مى كنند اين است كه زمانه تا كنون شمار نامحدودى از انسانهاى بزرگ و والا مقام را پديد آورده است و در آينده باز هم چنين خواهد كرد. لذا از تداوم اين كار بزرگ به بلند همتى تعبير شده است.

نكته ادبى: دراين بيت اسلوب تشطير وجود دارد. بدين معنى كه شاعر هر يك از مصراع هاى يك بيت را به دو بخش كوچكتر و داراى قافيه مشترك تقسيم مى كند و براى دو بخش هر مصراع قافيه جداگانه اى مى آورد تا از هم متمايز باشند. مانند اين بيت از مسلم بن وليد:

مُوفٍ عَلَى مُهَجٍ، فى يَوْمِ ذى رَهَجٍ(1)

كَأنّهُ اَجَلٌّ يَسْعَى إلَى اَجَل

56 - مفردات: جَلالة: شكوهمندى و بزرگى - عَسكر: لشكر - حَشَم: خويشان و كسان مرد كه از او حمايت كنند و يا او از آنان حمايت كند، خدمتگزاران خاص مولى و امير.

57 - مفردات: أللُّؤ لُؤُ المَكنون: مرواريد پنهان در صدف كه بهترين مرواريد است - مَنطِق: محل سخنگويى، دهان - مُبْتَسَم: محل تبسم كردن، لب و دندان.

نكته ادبى: لبهاى مقدس پيامبر به صدف و دندانهاى مباركشان به مرواريد تشبيه شده است.

مفهوم اين بيت شبيه به قول بحترى است كه گفته است:

فَمِنْ لُؤلُؤٍ تَجلُوهُ عِندَ ابْتِسامِهَا

وَ مِنْ لُؤلُؤٍ عِنْدَ الْحَدِيثِ تُساقِطُه :«پس دخترك يك مرواريد را به گاه لبخندش مى نماياند و ديگرى را به وقت سخن گفتن فرو مى افكند.»

58 - مفردات: طِيب: بوى خوش - طوُبى: نام درختى است در بهشت، خوشا، مصدر است از «الطيب» كه ياى آن به دليل ضمه پيشين به واو بدل گرديده است - مُنْتَشِق: بوينده - مُلْتَثِم: بوسنده.

ص: 102

خسرو يكم ساسانى، پادشاه ايران (531 - 579 م.) كه پيامبر اسلام در زمان او بدنيا آمد. اين كاخ شكوهمند در مداين يا تيسفون وجود داشته است كه آثار كمى از آن هنوز باقى است.

نوشته اند كه در زمان تولد پيامبر كاخ كسرى شكاف برداشت.(1)- مُنْصَدِع: شكافته، ترك برداشته - شَمْل: از اضداد است به دو معنى: 1 - جمع كردن افراد مجموعه اى پراكنده و پريشان 2 - پريشان ساختن و از هم گسيختن افراد يك مجموعه، در اين جا مقصود معنى دوّم است - إلتَأَمَ الشَّئُ: آن چيز پيوند خورد و چسبيد - غَيرُ مُلْتَئِم: دو چيز كه به هم پيوند نخورند و گرد هم نيايند.

نكته ادبى: بين «ايوان كسرى» و «اصحاب كسرى» جناس مضاف وجود دارد.

توضيح: حضرت امام خمينى درباره اين حادثه در تاريخ 9/9/1364 ش به مناسبت ميلاد پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله سخنانى فرموده اند كه به دليل اهميّتش نقل مى شود: «در ولادت حضرت رسول صلى الله عليه وآله» قضايايى واقع شده است. قضاياى نادرى به حسب روايات اهل سنّت وارد شده است، كه اين قضايا بايد بررسى شود كه چيست. از جمله قضيه شكست خوردن طاق كسرى و فرو ريختن چهارده كنگره از آن قصر و از آن جمله خاموش شدن آتشكده هاى فارس و ريختن بتها به روى زمين. قضيه شكست خوردن طاق كسرى شايد اشاره به اين باشد كه در عهد اين پيغمبر بزرگ طاق ظلم، طاق هاى ظلم مى شكند و مخصوصاً طاق كسرى شكسته شد.

براى آن كه آن وقت اين طاق كسرى مركز ظلم انوشيروان، به خلاف آن چيزهايى كه به واسطه شعرا و به واسطه دربارهاى آن وقت و موبدان / آخوندهاى دربارى آن وقت درست كردند، يكى از ظالم هاى ساسانيان است و دنبال او حديثى هم جعل شده است و به حضرت رسول صلى الله عليه وآله نسبت داده شده است كه من متولد شدم در عهد سلطان عادل انوشيروان! اين اولّاً سند ندارد و مرسل است ثانياً كسانى كه اهل تفتيش در امور هستند تكذيب كردند اين را و معلوم است كه يك دروغى است كه بستند. انوشيروان ظالم بايد

ص: 104

گفت نه عادل. اين كه چهارده كنگره از كنگره هاى قصر ظالم خراب شده به نظر شما نمى آيد كه يعنى در قرن چهاردهم اين كار مى شود يا چهارده قرن بعد اين كار مى شود؟ به نظر شايد بيايد اين محتمل هست كه اين بناى ظلم شاهنشاهى بعد از چهارده قرن از بين مى رود و بحمدالله رفت از بين، بت ها همه به رو افتادند اين بت ها هم خواهند از بين رفت. حالا چه بت هايى كه تراشيده بودند از سنگ يا بت هايى كه خود ملّتها يا بعضى از ملّتها مى تراشند با آدم. اينها هم رفتنى است. منتهى ما حوصله مان كم است»(1)

62 - مفردات: خامِد: خاموش - ساهِى العَين: فراموش كننده سرچشمه، خشك شده، از جريان باز ايستاده - سَدَم: اندوه و پشيمانى، خشم آميخته به حزن و ندامت.

نكات ادبى: 1 - در بيت دو استعاره بالكنايه وجود دارد. «النّار» و «النَّهر» تشبيه شده اند به انسان. آن گاه مشبه به ها حذف گرديده و لوازمشان آمده يعنى «خَامِدةُ الأنفاس» و «ساهِى العين».

2 - اثبات تاسف خوردن براى آتش و اندوه براى رود. اسناد مجازى است چون هريك نازل منزله عاقل شده است.

3 - در بيت حسن تعليل وجود دارد.

63 - مفردات: ساءَ الأمرُ فُلاناً: آن رخداد فلانى را اندوهگين كرد - ساوَة: شهرى است در ايران بين تهران و همدان - غاضَ: فرو رفت - بُحَيرة: درياچه، مصغّر بحرة - ألوارِد: داخل شونده بر آبشخور - ظَمِى ءَ: تشنه شد، تشنه بود.

نكات ادبى: 1 - بين «ساءَ» و «ساوة» جناس مطرّف و 2 - بين «غاضَ» و «غَيظ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

64 - مفردات: بَلَل: ترى، نمناكى - ضَرَم: برافروختگى، شعله ورى.

نكته ادبى: بين «النّار» و «الماء» و بين «بَلَل» و «ضَرَم» طباق وجود دارد.

65 - مفردات: جِنّ: موجودى با اراده، نامريى و مكلّف كه نظير انسان داراى تولّد و مرگ و حشر و نشر است و برخوردار از سيرتكاملى(2) در اين جا مقصود از جّن، شيطان

ص: 105

است كه از همان تيره مى باشد - هَتَفَ: فرياد برآورد، نعره زد - ساطِع: درخشان.

حديث: در روايتى به نقل از امام على بن الحسين عليه السلام گفته شده كه شيطان در شب ميلاد، از قرائن مختلف از جمله شادمانى فرشتگان در آسمانها دريافت كه حادثه عظيمى رخ داده است و سپس از شدّت خشم فرياد برآورد.(1) نظير اين حادثه به هنگام نزول وحى در آغاز بعثت حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله واقع شد. امام على عليه السلام در خطبه 192 نهج البلاغه آن را چنين وصف فرموده است. «وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيْطانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْىُ عَلَيهِ صَلّى اللّهُ عليه و آله، فَقُلتُ يا رسولَ اللّهِ مَا هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ: هَذا الشَّيْطانُ قد أَيِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ» ترجمه: من هنگامى كه وحى بر او فرود آمد، آواى شيطان را شنيدم، گفتم: اى فرستاده خدا اين آوا چيست؟ گفت «اين شيطان است كه از آنكه او را نپرستند نوميد و نگران است.»

66 - مفردات: عَمُوا: كور شدند «از ريشه - عَمَى» - صَمُّوا: كر شدند «از ريشه صمّ» - الْبِشائر: جمع البِشارة: مژده ها، خبرهاى خوش و شادى بخش - بارِقة: ابردارى آذرخش - شَامَ الْبَرقُ: به آذرخش نگاه كرد كه كجا مى زند و كجا مى خواهد باران ببارد.

نكات ادبى: 1 - در بيت لفّ و نشر نامرتب وجود دارد. 2 - بين «عموا» و «صمّوا» جناس مردوف وجود دارد.

توضيح: به استناد روايات تاريخى «بشارت انجيل به ظهور فرستاده اى از سوى خداوند به نام «مُحْمَنّا» كه كلمه اى است سريانى به معنى «محمد» از قول يك حوارى به نام «يُحَنَّسْ» ذكر گرديده است.»(2) همچنين در تفسير آيه 76 سوره بقره به بشارت تورات به ظهور پيامبر اسلام اشاره شده است.(3)

67 - مفردات: كاهن: نام روحانى مصريان باستان، بابليان و يهوديان كه پيشگويى نيز مى كرده اند. از نظر مسيحيان رسيدن به «سرالكهنوت» است و آن يكى از اسرار هفتگانه كليسا است كه به موجب آن كاهن عهده دار قرائت نماز عشاى ربانى و مقدس ساختن قربانى و بخشودن گناهان مى شود. - المُعْوَجّ: منحرف، كج

ص: 106

توضيح: به روايت تاريخ راهبان مسيحى، كاهنان عرب زبان و أحبار يهود جملگى براساس آنچه در كتابهاى دينى شان خوانده بودند از ظهور پيامبرى بزرگ خبر داشتند.(1)

68 - مفردات: عايَنَهُ: آن را به چشم خود ديد - شُهُب: جمع شِهاب، ستاره، شعله آتش، سنگ آتشين آسمانى - مُنْقَضَّة: سرنگون شده، افتاده - وِفق: مانند - صَنَم: بت.

نكته ادبى: بين «أفْق» و «وِفْق» جناس مردوف وجود دارد.

توضيح: سقوط پاره هاى آتش و شهاب از آسمان به سوى زمين كنايه از رجم شياطين به وسيله فرشتگان و دور نمودن آنان از ساحت وحى است.

69 - مفردات: مُنْهَزِم: شكست خورده، گريزان - طَريقُ الوَحى: كنايه از آسمان است - قَفَى يَقْفُو إِثْرَه: از او پيروى كرد، در پى او رفت.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: ابن اسحاق با استناد به روايتى از امام زين العابدين عليه السلام گفته: «در شب ميلاد پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله شياطين از طرف خداوند متعال رجم و رانده شدند»(2)

«شهاب هست نسيمى زِراى روشن او

كز آسمان شرف دور كرد ديو رجيم.» (جمال الدين اصفهانى)

70 - مفردات: هَرَب: فرار كردن - أبطال: جمع بَطَل: پهلوانان - أبْرَهَة «نام يكى از فرمانروايان مشهور يمن كه از حبشه برخاست و در سال 530 ميلادى به حكومت رسيد. او و سپاهيانش 40 سال پيش از بعثت خواستند خانه كعبه را ويران كنند امّا آنان به وسيله امدادهاى آسمانى به صورت دسته هاى پرندگانى كه سنگريزه هاى كشنده اى را حمل مى كردند و بر سر سپاهيان مى ريختند، در هم شكسته شدند و به هدف خود نرسيدند.»(3) از اين حادثه در قرآن كريم نيز ياد شده است.(4)

ص: 107

شادروان خزائلى درمقاله «اصحاب الفيل» در أعلام قرآن نوشته است: «أبرهه از طرف نجاشى پادشاه حبشه، حكمفرماى يمن شد و در آنجا در صنعا كنيسه اى زيبا از مرمر بنا كرد و مردم را واداشت كه در آن زيارت يا حج به جاى آورند. مردى عرب از قبيله بنى مالك شبانه آن مكان را ملوّث كرد و ابرهه خشمگين شد و تصميم گرفت به انتقام آن كعبه را ويران سازد. با لشكرى گران و دهها فيل روى به كعبه نهاد. در [حوالى ]مكه پرندگان عجيب از طرف دريا ظاهر شدند كه هركدام دو سنگ در چنگال و سنگى در منقار داشتند و با فرو ريختن [مانند بمباران] آن سنگها همه لشكر ابرهه را نابود كردند. سال اين واقعه به عام الفيل معروف است. [حدود 570 ميلادى]»(1) دليل اين نامگذارى آن است كه: «سپاهيان ابرهه فيل همراه داشتند و اعراب تا آن روز فيل نديده بودند و ضمناً تا آن روز هنوز مورد استفاده قرار نگرفته بود» پيامبر پنجاه يا پنجاه و پنج روز پس از اين حادثه متولد شده است.(2)

- مصراع دوم: يكى از معجزات پيامبر در جريان جنگ بدر به نقل از روايات تاريخى چنين است.

«قَالَ ابْنُ إسحاق: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ أخَذَ حَفْنَةً مِنَ الْحَصْباءِ فَاسْتَقْبَلَ قُرَيْشاً ثُمَّ قَالَ: شَاهَتِ الْوُجُوهُ، ثُمَّ نَفَخَهُمْ بِهَا، وَ اَمَرَ اَصْحَابَهُ فَقَاَل: شُدُّوا، فَكانتِ الْهَزِيمَة، فَقَتَلَ اللّهُ مَنْ قَتَلَ مِنْ صَنادِيدِ قُرَيشٍ وَ أسَرَ مَنْ أسَرَ مِنْ أشْرافِهِمْ.(3) :«ابن اسحاق گفت: پس از آن رسول خدا مشتى ريگ برداشت و با آن به قريش رو نمود و فرمود: چهره هايتان زشت باد. سپس آن ريگها را آهسته به سوى دشمنان پرتاب كرد و به يارانش فرمود: يورش بريد، از آن به بعد فرار و شكست دشمن شروع شد. سپس بسيارى از بزرگان و اشراف قريش كشته و اسير شدند.» [توضيح: اين نخستين كرامتى بود كه به إذن خداوند از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله در ميدان رزم سرزد و موجب شكست لشكريان شرك و كفر شد.]

ص: 108

نكته ادبى: بين «هَرباً» و «أبرهة» جناس مقلوب به قلب بعض وجود دارد.

71 - مفردات: نَبذْ: دور افكندن - بَطْن: كف دست - المُسَبِّح: مقصود حضرت يونس است كه در شكم ماهى تسبيح گوى خداوند بود. الاَحْشَاء: دل و روده و غيره كه در شكم است. - مُلتَقِم: بلعنده: منظور ماهيى است كه حضرت يونس را به شكم خود فرو برده است.

نكته نحوى: «نَبذاً» مفعول مطلق براى فعل محذوف است.

نكات ادبى: 1 - بين «تسبيح» و «مُسبِّح» جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - در بيت استطراد وجود دارد. بدين معنى كه شاعر پس از تشبيه شياطين فرارى در ابيات پيشين، به فراريان سپاه ابرهه يا به سنگريزه هايى كه پيامبر به سوى دشمن افكند، سخن را به گونه اى تفصيل مى دهد كه ربطى به اصل موضوع ندارد و نوعى گريز محسوب مى شود.

توضيح قرآنى: ذكر حضرت يونس در دل ماهى به استناد آيه 87 سوره انبياء چنين بوده است. «لَاإلهَ إلاّ أنْتَ، سُبْحَانَكَ إنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمين».

سرگذشت حضرت يونس در قرآن كريم بدين شرح است. «يونس از پيامبران بود، چون به آن كشتىِ پر از مردم گريخت، قرعه زدند و او در قرعه مغلوب شد، ماهى بلعيدش و او در خور سرزنش بود، پس اگرنه از تسبيحگويان مى بود. تا روز قيامت در شكم ماهى مى ماند، پس او را كه بيمار بود به خشكى افكنديم و بر فراز سرش بوته كدويى رويانيديم، و او را به رسالت بر صد هزار كس و بيشتر فرستاديم. آنان ايمان آوردند و تا زنده بودند برخورداريشان داديم.»(1)

«و من با او بودم هنگامى كه مهتران قريش نزد وى آمدند، و گفتند (اى محمّد: تو دعوى كارى بزرگ مى كنى كه نه پدرانت چنان دعوى داشتند، نه كسى از خاندانت. ما چيزى را از تو مى خواهيم كه اگر آن را پذيرفتى و به ما نماياندى، مى دانيم تو پيامبر و فرستاده اى و گرنه مى دانيم جادوگرى دروغگويى) گفت : «چه مى پرسيد؟» گفتند «اين درخت را براى ما بخوان تا با رگ و ريشه برآيد و پيش روى تو آيد». گفت : خدا بر هر چيز توانا است. اگر خدا براى شما چنين كرد مى گرويد و به حق گواهى ميدهيد؟» گفتند: «آرى» گفت : «من آنچه را مى خواهيد به شما نشان خواهم داد و من مى دانم شما به راه خير باز نمى گرديد...

...سپس گفت : اى درخت اگر به خدا و روز رستاخيز گرويده اى و مى دانى من فرستاده خدايم با رگ و ريشه از جاى برآى، و پيش روى من درآى، به فرمان خداى» پس به خدايى كه او را به راستى برانگيخت، رگ و ريشه درخت از هم گسيخت و از جاى برآمد. بانگى سخت كنان و چون پرندگان پرزنان تا پيش روى رسول خدا صلى الله عليه وآله بيامد، و شاخه فرازين خود را بر رسول خدا صلى الله عليه وآله گسترد، و يكى از شاخه هايش را بر دوش من آورد، و من در سوى راست او بودم. پس چون آنان اين - معجزه را ديدند، از روى برترى جويى و گردنكشى گفتند: «بگو تا نيم آن نزد تو آيد و نيم ديگر برجاى ماند.» پس او درخت را چنين فرمان داد و نيم آن رو بسوى او نهاد، پيش آمدنى سخت شگفت آور، و با بانگى هرچه سخت تر، چنان كه مى خواست خود را به رسول خدا صلى الله عليه وآله بپيچد پس آنان از روى ناسپاسى گفتند: «اين نيم را بفرما تا نزد نيم خود باز رود چنان كه بود.» و او درخت را چنان فرمود. پس درخت باز گرديد و من گفتم: «لَا اِلهَ اِلاّ اللّه»، اى فرستاده خدا! من نخستين كسم كه به تو گرويد، و نخستين كس كه اقرار كرد كه درخت آنچه را فرمودى به فرمان خدا به جا آورد. تا پيامبرى تو را گواهى دهد و گفته تو را بزرگ دارد.» پس آنان گفتند «نه كه ساحرى است دروغگو، شگفت جادوگر، و چه كسى تو را در كارت تصديق كند جز او!» و قصدشان من بودم.(1)

ص: 110

73 - مفردات: سَطَرَهُ: آن را نوشت - السَّطْر: يك رديف از هر چيز مثل يك رديف از كلمات يا يك رديف درخت، خط افقى - فُروع: جمع فرع: شاخه ها - بَديع: تازه، بى نظير - اللقَم: بيشترِ قسمت راه يا ميانه آن.

74 - مفردات: الغَمَامَة: ابر - وَقَى فُلاناً: فلانى را حفظ كرد - الوَطِيس: تنور، گرماى شديد، جنگ؛ حَمِى الوَطِيس(1): جنگ سخت شد - الهَجِير: نيمه روز در تابستان كه داراى هواى بسيار گرمى است - حَمِيَت النّارُ: آتش خيلى داغ شد.

نكته ادبى: بين «سار» و «سائرة» جناس اشتقاق وجود دارد.

بيان معجزه: «روزى محمد صلى الله عليه وآله در دوران كودكى، از دايه اش حليمه اجازه گرفت و به همراه عبداللّه بن حارث، ضمرة و قُدّامة روانه گردش در بيابان شد. پس از گذشت پاره اى از روز گرماى خورشيد آزار دهنده گرديد. پس به خواست خداوند ابرى سفيد در پهنه آسمان پديدار شد و بر سر آنان سايه افكند، و هرجا كه محمد صلى الله عليه وآله مى رفت ابر هم به همان سو سير مى كرد و...»(2)

75 - مفردات: المُنْشَقّ: شكافته شده، دو نيم شده - أَلمَبْرورُ مِنَ الْأفْعالِ : كردار و كار صادقانه و درست و خالى از شك و شبهه و دروغ و خيانت - مَبْرُورَةُ القَسَمِ: سوگند صادقانه.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: اين بيت با استناد به حديث مجعول «شقّ صدر پيامبر» به گونه اى ديگر ترجمه شده كه به سبب مردود بودن اصل روايت و به احترام رسول خدا صلى الله عليه وآله از ذكر آن

ص: 111

ترجمه خوددارى گرديد. اما جهت آگاهى خوانندگان محترم مشروح واقعه و نقدهاى مختلف آن در پاورقى آمده است.(1)

ص: 112

معجزه انشقاق قمر: «به موجب اخبارى كه از صحابه منقول است، شق القمر، در عهد پيامبر در مكّه و به وسيله او واقع شده است. به اين تفصيل كه مشركان مكّه از او خواستند تا ماه را دو نيم كند، پيغمبر هم دعا كرد و ماه دوپاره [رؤيت] شد. چنان كه در دو جانب كوه حرا قرار گرفت و به قولى يك پاره اش بالاى كوه در قُعَيْقِعان واقع شد و يك پاره بر كوه أبوقُبَيس. روايتى هم هست كه در يك شب دوباره به اشاره انگشت سبّابه پيغمبر ماه دو نيم شده و به هم پيوست، مع هذا گويند مشركان با آن كه معجزه را ديدند تكذيب كردند و آن را سحر مستمر خواندند»(1)

حديث: در روايتى به نقل از احمدبن حنبل از عبداللّه بن مسعود گفته شده: «در زمان رسول اكرم صلى الله عليه وآله به اشاره آن حضرت و براى نشان دادن حقانيّت خود به ناباوران ماه در آسمان دو نيم شد. به طورى كه گروهى از مردم اين حادثه را ديدند»(2)

76 - مفردات: حَوَى الشَّى ءَ: آن چيز را در برگرفت - الغَار: مقصود غارى است واقع در كوه ثور، بين مكّه و مدينه، كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در شب هجرت از مكّه به مدينه بدان جا پناه برد - طَرْفْ: چشم.

آيه : «إِلّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِىَ اثْنَيْنِ إِذْهُمَا فِى الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِه لَاتَحْزَنْ إنّ اللّهَ مَعَنَا، فَأنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا» : اگر شما يارى اش نكنيد، آن گاه كه كافران بيرونش كردند، خدا يارى اش كرد. يكى از آن دو به هنگامى كه در غار بودند به رفيقش گفت: اندوهگين مباش، خدا با ما است. خدا به دلش آرامش بخشيد و با لشكرهايى كه شما آن را نمى ديديد تأييدش كرد.(3)

تاريخ: «پيامبر اكرم پس از تصميم به هجرت از مكه به مدينه، بُرْدِ خود را به امام على عليّه السّلام دادند و او را مأمور به خفتن در بستر خويش نمودند و خود پس از رعايت همه جوانب احتياط، شبانه به سوى كوه ثور حركت كردند و در غارى كه بر آن كوه بود

ص: 113

پنهان شدند. مشركان ساعاتى پس از خروج حضرت رسول صلى الله عليه وآله متوجّه مسأله شدند و در پى اش براه افتادند. از جمله در مسير حركت پيامبر تا نزديك غار آمدند و برخى گفته اند آنقدر به غار نزديك شدند كه پيامبر صدايشان را مى شنيد.

خداوند در سوره توبه از نصرت خود نسبت به رسول اكرم صلى الله عليه وآله در آن لحظه بحرانى ياد مى كند. اين نصرت براساس روايات تاريخى با ايجاد تارهاى عنكبوت بر در غار صورت گرفت. به طورى كه مشركان مطمئن شدند كه كسى به درون غار نرفته.

برخى افزوده اند، دو كبوتر نيز در مدخل غار لانه اى درست كرده بودند، به طورى كه ممكن نبود كسى به درون غار برود و سامان آن پرندگان را برهم نزند.»(1)

77 - مفردات: الصِّدق: مقصود پيامبر اسلام است كه خورشيد تابان راستى و رستگارى است - الصِّدّيِق: مقصود ابوبكر است - رَامَ يَريمُ المكانَ: از آنجا رفت - أَرِمْ: كس، شخص. اين كلمه معمولاً با حرف نفى به كار مى رود.

نكته ادبى: 1 - بين «لَمْ يَرِمَا» و «أَرِمْ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد. 2 - بين «صِدق» و «صِدّيق» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضيح: درباره علّت نامگذارى ابوبكر به لقب صدّيق چنين نوشته اند كه: «پس از حادثه معراج بسيارى از نو مسلمانان باور نداشتند كه خداوند پيامبرش را در يك شب از مكّه به قدس برده و سپس او را برگردانده باشد. و دليلشان آن بود كه از مكّه تا قدس يك ماه راه است. امّا در اين ميان عدّه اى هم قضيه را انكار نكردند و پيامبر را تأييد نمودند. از جمله ابوبكر وقتى جريان معراج را از زبان پيامبر صلى الله عليه وآله شنيد چند بار پيايى گفت: «صَدَقْتَ، أَشْهَدُ أنّكَ رَسُولُ اللّهِ» و پيامبر در پاسخ او گفت: «وَ اَنْتَ يَا أبابَكر ألصِّدّيقُ» و از آن پس او به اين لقب ناميده شد(2).

78 - مفردات: الحَمام: كبوتر - نَسَجَ يَنْسُجُ: بافت، تنيد - حَامَ يَحُومُ عَلَى الشَّى ءِ وَ حَوْلَهُ = به دور آن چيز چرخيد.

توضيح قرآنى : خداوند متعال در آيه 7 سوره فتح فرموده است : «وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ

ص: 114

اْلأرضِ وَ كَانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً».

بنابراين چون همه اجزاى عالم سربازان گوش به فرمان خداوندگار عزيز و حكيم اند پس شگفت نيست كه دو تن از اين سربازان يعنى عنكبوت و كبوتر مأمور پاسبانى از جان أشرف خلايق شوند.

نكته ادبى : در بيت "لفّ و نشر" نامرتّب وجود دارد.

79 - مفردات: وِقَاية: نگهدارى - الدُّرُوع المُضَاعَفَة: زره هاى دوتو كه حلقه هاى آن مضاعف باشد، زره دو جداره - الأُطُمْ: جمع الأَطَمَة : دژهايى كه از سنگ بنا شده اند، هر ساختمان مرتفع و بلند، قلعه هاى دفاعى كه معمولا بر بلندى ها ساخته مى شده است.

80 - مفردات: سامَهُ ضَيْماً: به او ستم كرد، ظلمى را بر او تحميل كرد - إسْتَجَرْتُ بِهِ : به او پناه بردم - لَمْ يُضَمْ : ستم نشد، گزندى نرسيد.

توضيح تركيبى: وجه مرتّب و آراسته بيت به نثر چنين است: مَا سَامَنِى الدَّهْرُ ضَيْماً إلّا وْاسْتَجَرْتُ بِهِ و...

نكته ادبى : بين "ضَيْم" و "يُضَم" جناس اشتقاق وجود دارد.

81 - مفردات : إلْتَمَسَ: درخواست كرد - إسْتَلَمَ : دست سود، دريافت كرد، بوسيد - النَّدَى: باران، فضل و بخشش - مُسْتَلَمْ: موضع بوسيدن، موضعى كه به تبرّك دست بر آن مى كشند.

نكات ادبى:

1 - بين "إلْتَمَسْتُ" و "إسْتَلَمْتُ" جناس مقلوب وجود دارد.

2 - بين "إسْتَلَمَ" و "مُسْتَلَمْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

82 - مفردات: الوَحى : آنچه از طرف خداوند بر دل پيامبران فرود آيد - ألرُّؤيا: آنچه آدمى در خواب مى بيند.

توضيح : ابن اسحاق، به نقل از عروةبن زبير نوشته كه: نخستين علايم نزول وحى بر پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله كثرت رؤياهاى صادقه ايشان بود. سپس به نقل از عايشه نوشته "لَايَرَى رَسُولُ اللّهِ رُؤيَا فى نَوْمِهِ إلَّا جَائَتْ كَفَلَقِ الصُّبْحِ"(1) :« رسول خدا صلى الله عليه وآله چيزى را در خواب

ص: 115

نمى ديد مگر آن كه در بيدارى چونان سپيده صبح محقّق مى شد.»

حديث: از عطيّة از ابى سعيد خُدَرى از پيامبر كه فرمود: "رُؤيَا الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ الصَّالِحِ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِينَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوةِ"(1) :« روياى مرد مسلمان نيكوكار بخشى از هفتاد بخش نبوّت است.»

- "تَنَامُ عَيْنَاىَ وَ لَا يَنَامُ قَلْبِى"(2) - رسول اكرم صلى الله عليه وآله - :« چشمان من به خواب مى رود و قلبم نمى خوابد.

83 - مفردات : بلوغ : سر آغاز رسيدن به مرحله كمال - مُحْتَلِم: كسى كه به سنّ كمال عقلى رسيده است.

توضيح : «متكلّمان بر پايه آيات و روايات به چند نوع وحى اشاره كرده اند : 1 - رؤياى صادقه كه داستان ابراهيم عليه السلام گواه آن است (صافّات، آيه 102). 2 - القاى آيات به قلب پيامبر صلى الله عليه وآله (بقره، 97، شعراء 192 - 194) 3 - شنيدن صداى ملك كه بر او ظاهر مى شود 4 - سخن گفتن خداوند از وراى حجاب (شورى، 51). 5 - سخن گفتن خدا، آشكارا و بى پرده و مستقيم (كه سخنى است ناروا و مبتنى است بر ادّعاى برخى علماى اهل سنّت كه معتقدند خداوند ديدنى است و رسول خدا صلى الله عليه وآله با چشمانش او را ديد). 6 - مكالمه خداوند با رسولش در خواب (به يكى از شيوه هاى گفته شده).(3)

84 - مفردات: مُكْتَسَبْ: آنچه با كار و كوشش به دست مى آيد.

توضيح : غيبگويى پيامبران چون حقيقت محض است و با روح آفرينش مرتبط است و از سرچشمه راستى مايه مى گيرد قابل تكذيب نيست. نمونه زيباى اين امر تسليم شدن ساحران با تجربه دستگاه فرعون به دعوت حضرت موسى عليه السلام پس از ديدن معجزه ايشان است. و نيز تحدّى قرآن كريم كه قرن هاى متمادى است بى جواب باقى مانده و تمام پيشگويى هايش يك يك به حقيقت پيوسته است.

85 - مفردات: أَبْرَأَالْمَريضَ: به بيمار بهبودى بخشيد - الوَصِبْ: بيمار - أَرِبْ: خردمند -

ص: 116

رِبْقَة: حلقه طناب، بند - اللَّمَم: جنون، "اين كلمه در بيت 155 در معنى گناهان كوچك به كار رفته است"

توضيح : مى توان اين بيت برده را "بيت القصيد" آن دانست زيرا با انگيزه اصلى سرايش قصيده هماهنگ است و لبريز از اميد به شفا يافتن. بنابراين رابطه وثيقى با حال بيمار شاعر داشته است.

86 - مفردات: ألسَّنَةُ الشَّهْباء: سال خشك، قحطسالى كه در آن زمين به خاطر كم گياهى سفيد مى زند - دَعْوَة: دُعا - حَكَى : شباهت رساند - غُرَّة : سپيدى در پيشانى اسب تيره رنگ - الدُّهُم: جمع أدْهَم: سياه، تيره - ألْأعْصُرُ الدُّهُم: سال هاى پر نعمت و سر سبز كه زمين به سياهى مى زند.

روايت تاريخى : "روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بر منبر براى مردم سخنرانى مى كرد، در پايان سخن، مردم از خشكسالى و كم بارانى به پيشگاه مقدّسش شكوه كردند و او دست به دعا برداشت و فرمود : "اللّهُمّ اسْقِنَا، اللّهُمَّ اسْقِنَا" چيزى نگذشت كه آسمان را ابرهاى تيره فرا گرفت و باران شديدى شروع به باريدن كرد و آنقدر باريد كه مردم از ترس به راه افتادن سيل به وحشت افتادند و باز به حضرت صلى الله عليه وآله رجوع كردند و ابراز ترس نمودند وايشان دست به دعا برداشت كه "اللّهُمَّ حَوَالَيْنَا وَ لاَ عَلَيْنَا، اللّهُمَّ عَلَى اْلآكامِ وَ اْلجِبَالِ وَ الظِّرَابِ وَ مَنَابِتِ الشَّجَرِ "سپس اندكى بعد باران ايستاد و خورشيد نمايان شد و آن سال سرزمين وحى را نعمت و خرّمى در برگرفت".(1)

87 - مفردات : عَارِض : ابرى كه بر زمين سايه افكند - جَادَ : بخشيد، در اين جا : باريد - البِطَاح : جمع البَطْحاء : بستر پهناور سيل كه داراى شن و ماسه است و در مكّه هم وجود دارد. "لقب أباطح از القاب پيامبر صلى الله عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام است" - سَيْبُ اْلماءِ: جريان آب - اليَّم : دريا - القَرِمُ مِنَ السُّيُولِ: سيل سختى كه نتوان در برابر آن تاب آورد و ايستادگى كرد -

نكته نحوى : بِعارضٍ، متعلّق به "أَحْيَتْ" در بيت 86 مى باشد.

نكته ادبى : بين "سَيْبْ" و "سَيْلْ" جناس ناقص وجود دارد.

توضيح قرآنى : "سيل عَرِم" اشاره به آيه 16 سوره سبأ است : "فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ

ص: 117

اْلعَرِمِ".

توضيح : مرحوم خزائلى مى نويسد : "مردم سبا (كه جايگاهشان در گوشه جنوب غربى شبه جزيره عربستان يعنى يمن كنونى بود) در آبيارى و سد سازى مهارت زيادى داشتند و بناى سدّ مأرِب، بهترين نماينده هنرمندى آنان است. مورّخان قديم بناى سدّ را به لقمان بن عماد و تعمير آن را به بلقيس، ملكه سبا نسبت داده اند. سدّ مأرِب يا عَرِمْ ديوارى قطور و كوه پيكر بود كه از شمال به مشرق كشيده شده و سوى ديگر آن كوه بوده. اين سدّ در عرض رود "إذنة" قرار داشته و اين فاصله، مخزن آب را تشكيل مى داده است. طول سدّ در حدود هشتصد قدم بود كه تقريبا يك ثلث سمت غربى آن هنوز پايدار است و دو سوّم ديگر را سيل ويران ساخته است. دولتهاى آن زمان بر اثر آشوبها و انقلابهاى داخلى از عهده مرمّتش بر نيامده اند.عرض سدّ مأرِب 150 قدم وارتفاعش بين 13تا19 قدم بوده است.(1)

توانايى وصف شخصيت آن والا مقام است. به نظر مى رسد كه وصف راستين ايشان را بهتر است از خودشان دريابيم. ناگفته نماند كه گاهى معصومين عليهم السّلام به دلايلى مجبور به ستايش و توصيف از خويشتن مى شده اند. از جمله پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در ضمن حديثى فرموده اند : "أنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِىٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأتِ الْبَابَ".(1) :«من شهر دانش هستم و على دروازه اين شهر، پس هر كه طالب علم است بايد از دروازه شهر وارد شود». براى درك عظمت پيامبر بهتر است نيم نگاهى اندازيم به وصف امام على عليه السلام (در همين موضوع) از زبان خودشان. در خطبه سوم نهج البلاغه در تعريف خود فرمود : "يَنْحَدِرُ عَنّىِ السَّيْلُ وَ لَايَرْقَى إلَىَّ الطَّيرُ"، ترجمه : (من كوهى رفيع و سر بر آسمان را مانم كه) از دامنه ام سيل (حكمت و تقوى) سرازير است و پرنده (عقل و وهم) از پريدن به قلّه ام گريزان و ناتوان.

حال، وقتى كه امام على عليه السّلام كه تربيت شده دامان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله است چنين باشكوه و وصف ناشدنى باشد پس پيامبر چگونه خواهد بود ؟

بوصيرى در ضمن قصيده اى ديگر گفته است :

وَ آدَابُ الْنُّبُوَّةِ مُعْجِزَاتٌ

فَكَيْفَ يَنَالُهَا الرَّجُلُ الْأَدِيبُ

« آداب و سنن پيامبرى جملگى معجزه است، پس چگونه ممكن است مرد اديب به (درك و وصف) آنها دست يابد.»

91 - مفردات : آياتُ حقٍّ : آيه هاى قرآن كريم - مُحْدَثَة : حادث، در اصطلاح؛ چيزى كه وجودش مسبوق به عدم باشد - قِدَم: اصطلاحا؛ مسبوق نبودن وجود شى ء به عدم آن،(2) بحث حدوث و قِدَم در كتب فلسفى و كلامى به تفصيل شرح شده (3)ألمَوْصُوفُ بِالقِدَم : مقصود ذات بارى تعالى است.

ص: 119

نكات ادبى : 1 - در مصراع دوم "تصدير" وجود دارد. 2 - بين "صفت" و "موصوف" مراعات النظير وجود دارد.

شرح بحث حدوث و قدم قرآن: "يكى از بحث هاى كلامى، عقيدتى كه در اطراف قرآن مجيد در گرفته است بحث در اين بوده كه آيا قرآن كه كلام اللّه است، پيوسته با خودِ صاحبْ كلام يعنى "خداوند" و همانند ذات او قديم و خلق ناپذير است، يعنى كلام (تكلّم / تكليم) الهى جزء صفات ذاتى اوست، يا مانند جهان و همه آفريدگان حادث يا مخلوق است يعنى كلام جزو صفات فعلى اوست. تكلّم از صفات خداوند است. اشاعره مى گويند قرآن كلام نفسى است و قائم به ذات الهى و قديم به قِدَم اوست. معتزله و شيعه بر آنند كه كلام الهى كلام لفظى است و حادث است (ك حُدوثُ القُرآن وَ قِدَمُه در ألبَيان، آية اللّه خوئى، ص 432). اين مسأله از اصول يا فروع اعتقادى مسلمانان و از ضروريات دين يا مذهب نيست، ولى در قرن سوم بازتاب اجتماعى عظيمى پيدا كرد كه آغازش در عصر هارون الرّشيد و اوجش در عهد مأمون ومعتصم و واثق و پايانش در دوره متوكل بود. اين تفتيش عقايد را "مِحنَة" مى ناميدند. چنان كه احمد بن حنبل را كه قايل به قدم بود، يا مُقِرّ به حدوث نبود، در عصر مأمونِ اعتزال گرا آزارها دادند و در دوره متوكّل تازيانه زدند. شرح اين "محنة" در تاريخ طبرى، ذيل حوادث سال 218 ق. مشروحاً آمده است. آيه دوّم سوره أنبيا از مستندات معتزله و شيعه است. زيرا خداوند صريحاً "ذكر" (= قرآن) را مُحدَث (حادث) ناميده است. قاضى عبدالجبار در متشابه القرآن (ج 2 - صفحه 496) نوشته است : خداوند فرموده كه "ذكر" محدَث است و در چندين آيه روشن ساخته كه مراد از "ذكر" قرآن است. «اِنْ هُوَ إلاَّ ذِكرٌ وَ قُرآنٌ مُبِينٌ» (يس، 69)، و «هَذَا ذِكرٌ مُبَارَكٌ أنْزَلْنَاهُ» (انبياء، 50). همو در شرح متشابهات سوره طه از توضيح آيه اول به بعد (ج 2، صفحه 488 به بعد) دلايل متعددّى در اثبات حدوث قرآن مجيد آورده است. فخر رازى، مفسّر و متكلّم بزرگ اشعرى، دلالت اين آيه را بر اين معنى نمى پذيرد و مى گويد «مَايَأتِيهِمْ مِنْ ذِكرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ» دلالت بر حدوث هر چه ذكر است ندارد، بلكه دلالت بر ذكرى كه محدث (حادث) است دارد. (تفسير كبير)، غافل از آن كه اگر حادث بودن

ص: 120

بعضى از اجزاى قرآن ثابت شود، لا محاله حادث بودن كلّ آن ثابت مى شود."(1)

92 - مفردات: إقْتَرَنَ الشَّى ءُ بغَيْرِهِ: آن چيز با غير خودش متّصل شد و به آن چسبيد - المَعاد: روز قيامت كه شگفت انگيزترين حوادث مربوط به سرنوشت بنى آدم، به امر خداوند، به وقوع مى پيوندد و سرنوشت جاودانه هر انسانى به تناسب عملكرد گذشته او بر اساس قانون توحيد و عدالت رقم زده مى شود - عاد : قوم حضرت هود پيامبر (ع) كه در سرزمين احقاف از يمن ساكن بوده اند (بنابر آيات سوره الحاقّة 6 -8)، چون اين قوم پس از دعوت هود بر ضلالت خويش اصرار ورزيدند باد سرد و سوزان بر ايشان وزيدن گرفت و هفت شب و هشت روز ادامه داشت تا بدنهايشان را خشكاند و خونهايشان را در رگها منجمد ساخت و همه را نابود كرد. -(2) إِرَمْ: "نام باغ و عمارتى مخصوص يا نام شهرى با شكوه يا جايى ديگر و يا نام نياى عاد و يا پدر عاد و يا گروهى از عاد است."(3)

نكته ادبى : بين "عاد" و "معاد"جناس ناقص وجود دارد.

آيه : «ألَمْ تَرَكَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ إرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ الَّتِى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِى الْبِلَادِ».(4)

آيا نديده اى كه پروردگار تو با قوم عاد چه كرد ؟ با ارم كه ستونها داشت و همانند آن در هيچ شهرى آفريده نشده بود.

نهج البلاغه : "أَلاَ إنَّ فِيهِ عِلْمَ مَا يَأتِى وَ الْحَديِثَ عَنِ الْمَاضِى، وَ دَوَاءَ دَائِكُمْ وَ نَظْمَ مَا بَيْنِكُمْ" (خطبه 158)

«بدانيد كه در قرآن علم آينده هست و حديث گذشته، درد شما را درمان است و راه سامان دادن كارهاتان در آن».

93 - مفردات : فَاقَ الشَّى ءَ: بر روى آن چيز بالا رفت، از آن برتر شد - مُعْجِزَة: اين كلمه از اعجاز است و آن امرى است كه داعى برخير و سعادت باشد، كه بر خلاف عادت

ص: 121

به دست كسى كه مدّعى نبوّت است ظاهر مى شود، يعنى كارى كه انسان هاى ديگر از انجام آن ناتوان هستند.(1)

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

94 - مفردات : مُحَكَّمَات: در مقابل مشبّهات، به معنى كارهاى داراى اشكال و پيچيدگى و امور شبيه به حق كه گمان به بطلان آنها نيز مى رود - آياتٌ مُحَكَّمَاتٌ: آيات قوى و يقين آور و در نهايت اتقان - شُبَه : جمع الشُّبْهَة : همانند بودن دو چيز كه تشخيص آنها را مشكل يا غير ممكن سازد، نامشخّص بودن چيزى كه معلوم نيست حق است يا باطل؛ - در خطبه 38 نهج البلاغه امام شبهه را چنين تعريف كرده اند، "وَ إنَّمَا سُمِّيَتِ الشُّبْهَةُ شُبْهَةً لِأنَّهَا تُشْبِهُ الْحَقَّ."

« شبهه را بدين جهت چنين ناميده اند كه شبيه به حق است» - شِقَاق : مخالفت و دشمنى، مصدر باب مفاعلة، - ذِى شِقَاق : دشمن، مخالف - بَغَى يَبْغِى الشَّى ءَ: آن چيز را خواست و طلب كرد - حَكَمْ: داور، ميانجى كه حكمش نافذ است.

نكات ادبى : 1 - بين "يَبْقِينَ" و "يَبْغِينَ" جناس محرّف وجود دارد.

2 - در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح قرآنى: براساس آيه 7 سوره آل عمران "مِنْهُ آياتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٍ" آيات قرآن دو گروهند، محكمات و متشابهات محكمات آياتى هستند كه دلالتشان روشن و مصاديقشان مشخّص و غير قابل تأويل باشند. متشابهات آياتى هستند كه به دليل پيچيدگى علمى، يا در دسترس نبودن موضوع مورد بحث مثل غيب، وحى، قيامت، صفات خدا و... حقيقت مفهومشان كاملا" روشن نيست و بايد از طريق آيات محكم و علم ماخوذ از رسول اكرم صلى الله عليه وآله و اهل بيت پاك و معصومش كه راسخان در علم اند تفسير و تأويل شوند.(2) و از آن رو كه اكثر آيات قرآن محكم اند بنابر قاعده تغليب همه را با عنوان محكمات ياد كرده است (توضيح : آنچه گفته شد بر اساس مترادف دانستن مُحَكَّمات و مُحْكَمات مى باشد)

ص: 122

آيه : «مَا فَرَّطْنَا فىِ الْكِتَابِ مِنْ شَى ءٍ» : فرو گذار نكرديم در كتاب از چيزى.(1)

آيه : «وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَى ءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمينَ» :« و ما قرآن را كه بيان كننده هر چيزى است و هدايت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است بر تو نازل كرديم.(2)

95 - مفردات: السَّلَمْ: سلامت، اسارت - مُلقِى السَّلَم: كسى كه سلامتش را از دست داده، كسى كه خود را تسليم دشمن كند -

نكته ادبى : بين "عاد" و "أعدى" جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

توضيح : در اين بيت از معارضه دشمنان و منكران با قرآن كريم سخن رفته است، با توجه به اين كه قرآن، همه منكران را در سراسر جهان و در طول زمان تا روز قيامت، به معارضه با خود فرا خوانده، و به اين أمر "تحدّى" گويند. ما در اين جا به شرح تحدّى مى پردازيم ؛ "تحدّى در لغت يعنى مبارزه طلبى و از كسى خواستن تا با تو برابرى كند در كارى، تا عجز او ظاهر شود (تاج المصادر بيهقى)، اوج تحدّيات قرآن آيه 23 سوره بقره است : "و اگر در آنچه بر بنده خود نازل كرده ايم در ترديد هستيد سوره اى مانند آن بياوريد، و جز خداى همه حاضرانتان را فرا خوانيد، اگر راست مى گوييد. و هرگاه چنين نكنيد، كه هرگز نتوانيد كرد، پس بترسيد از آتشى كه براى كافران مهيّا شد و هيزم آن مردمان و سنگها هستند" در اين آيه معنايى هست كه در ديگر آيات تحدّى نيست و آن پيش بينى قاطعانه عجز مخالفان و منكران از آوردن نظيره براى قرآن است. در طول تاريخ اسلام بعضى كوشيده اند به اين تحدّى پاسخ گويند يا طبعى بيازمايند. اما همه از برابرى با قرآن فرومانده اند. از جمله مى توان به اين نامها اشاره كرد :مُسَيْلَمَه كذّاب (كه جمله الفِيلُ مَا الْفِيْلُ وَ مَا أدْرَيكَ مَا الْفِيلُ، لَهُ خُرْطُومٌ طَوِيلٌ او مشهور است) و ابن مقفّع، ابن راوندى و ابو العلاء معرّى نيز هريك به نوعى و به قصدى در مقام نظيره گويى براى قرآن برآمده اند و به كوچكترين توفيقى در اين مجال دست نيافته اند(3) (و نيز كآيه 88 سوره اسراء).

ص: 123

«تحدّى اقسام مختلف دارد كه به اختصار از آنها نام مى بريم: 1 - تحدّى به بلاغت 2 - تحدّى به آوردن اخبار غيبى 3 - تحدّى به يكپارچگى و وحدت شگفت انگيز همه آيات قرآن و فقدان تعارض و ناهماهنگى بين آنها.(1)

96 - مفردات: رَدَّهُ عَنْ كَذَا، او را از فلان چيز دور كرد و بازداشت دَعْوَى: إدّعا مُعَارِض: مخالف، حريف، مدعى - غَيُور: كسى كه بشدت از حريم ناموس خويش دفاع مى كند -. الجَانِى: مجرم، جنايتكار الحُرَمْ: جمع الحُرْمَة: آن چه هتك حرمت آن حرام است،اهل بيت و نواميس آدمى.

نكته ادبى: در اين بيت تشبيه تمثيل وجود دارد.

97 - مفردات: مَدَدْ: گسترش يافتن - الحُسْن: زيبايى، نيكويى القِيَم: جمع القِيمَة: ارزش.

نهج البلاغه: زيباترين عبارت نهج البلاغه در توصيف قرآن كه با اين بيت و ابيات اين بخش تناسب دارد مربوط به عبارت آخر خطبه 198 مى باشد كه ترجمه آن چنين است: «پس فرو فرستاد بر او قرآن را، نورى كه چراغ هاى آن فرو نميرد، و چراغى كه افروختگى اش كاهش نپذيرد، و دريايى كه ژرفاى آن كسى نداند و راهى كه پيمودنش رهرو را به گمراهى نكشاند. و پرتوى كه فروغ آن تيرگى نگيرد. و فرقانى كه نور برهانش خاموش نشود. و تبيانى كه اركانش ويرانى نپذيرد، و بهبوديى كه در آن بيم بيمارى نباشد، و ارجمنديى كه يارانش را شكست و ناپايدارى نباشد، و حقى كه ياورانش را زيان و خوارى نباشد. پس قرآن معدن ايمان است و ميانجاى آن، و چشمه سار دانش است و درياهاى آن، و باغستان دادست و انگيزه هاى آن، و بنياد اسلام است و بُنلاد استوار آن. وادى هاى حقيقت است و سبزه زارهاى آن، و دريايى است كه بردارندگان آب آن را خشك نگردانند، وچشمه سارهااست كه آب كشندگان، آب آن را به ته نرسانند، و آبشخورها است كه درآيندگان آب آن را كم نكنند ومنزلگاهها است كه مسافران راهش را گم نكنند، و نشانه ها است كه روندگان از نظرش دور ندارند، و پشته ها است كه روى

ص: 124

آورندگان از آن نگذرند و آن را نگذارند، خدايش مايه سيرابى دانشمندان كرده است، و بهار دل هاى فقيهان و مقصد راههاى پارسايان، و دارويى كه از پس آن بيمارى نيست و نورى كه با آن تارى نيست، و ريسمانى كه گرفتنگاه آن استوار است و پناهگاهى كه قلّه آن پناهنده را نگاهدار است، و ارجمندى هر كه با او دوستى ورزد و امان آن كس كه بدان در شود و راهنماى هر كه بدان اقتدا كند و عذرخواه آن كه آن را مذهب خود گيرد و برهان هر كس كه بدان سخن گويد و آن را پذيرد، و گواه هر كه در مخاصمت پشتيبان خويشش شمارد، و پيروزى آن كسى كه بدان حجت آرد و راهبر آن كه آن را به كار دارد و برنده آن كه آن را كار فرمايد، و نشان آن كس كه در آن بنگرد چنان كه بايد، و نگاهدار كسى كه خود را بدان از آسيب پايد و دانش كسى كه آن را نيك به خاطر سپارد، و حديث كسى كه از آن روايت كند و حكم آن كس كه خواهد حكم دهد»

98 - مفردات: عَدَّ الشَّى ءَ: آن چيز را شمرد، آن را به حساب آورد أَحْصَى الشَّى ءَ: آن چيز راشمارش و يادداشت كرد، آمار آن را گرفت عَجائِب: جمع العَجِيبَة: شگفت انگيز، تعجب آور لاتُسَامُ بِالسَّأَمِ: ملال آور نمى شود إكْثَار: بسيار گردانيدن، در اين جا :بسيار تلاوت كردن - السَّأَم: دلتنگى، خستگى.

نكته ادبى: بين «تُسَامُ» و «سَأَم» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

قرآن: در اين بيت از الفاظ آيه 18 سوره «النحل» اقتباس شده: «وَ إِنْ تُعَدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا».

توضيح روايى: امام على (ع) در خطبه 18 نهج البلاغه مى فرمايد: «إنَّ الْقُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ، لاَ تَفْنَى عَجَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِى غَرائِبُهُ وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إلاّ بِهِ» :« ظاهر قرآن زيبا است، باطن آن ژرف و ناپيدا است، عجايب آن سپرى نگردد، غرايب آن به پايان نرسد و تاريكى ها جز بدان زدوده نشود.»

و در خطبه 156 فرموده اند: «لاَ تُخْلِقُهُ كَثْرَةُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْعِ» :« كهنه نگردد به روزگار، نه از خواندن و نه از شنيدن بسيار.»

99 - مفردات: ظَفِرَ بِهِ: به او دست يافت إعْتَصَمَ بِهِ: آن چيز را با دست خود گرفت.

نكات ادبى: 1 - قرآن به ريسمان تشبيه شده، آن گاه اسم مشبه به براى مشبه استعاره

ص: 125

شده و اعتصام ترشيح است براى ريسمان (مشبه به) لذا استعاره از نوع مصرّحه مرشّحه است. 2 - بين «قَرَّ» و «قارِى ء» جناس شبه اشتقاق است.

آيه: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لاَ تَفَرَّقُوا» :« همگى به ريسمان خداوند [قرآن ]چنگ در زنيد و پراكنده نشويد.»

نهج البلاغه: «وَ عَلَيْكُمْ بِكِتَاب اللَّه فَإنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِينُ وَ النُّورُ الْمُبِينُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ، وِ الرَّىُّ النَّاقِعُ وَ الْعِصْمَةُ لِلْمُتَّمَسِّكِ وَ النَّجَاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ، لاَ يَعْوَجُّ فَيُقَامَ وَ لاَ يَزِيغُ فَيُسْتَعْتَبَ» :« بر شما باد به كتاب خدا كه ريسمان استوار و نور آشكار است و درمانى است سوددهنده و تشنگى را فرو نشاننده. چنگ زننده را نگهدارنده و در آويزنده را نجات بخشنده، نه كج شود تا راستش گردانند و نه به باطل گرايد تا بازش گردانند.

100 - مفردات: لَظَى: آتش، زبانه آتش، يكى از نامهاى دوزخ وِرْدْ: آبى كه بر آن وارد شوند، جزئى از قرآن كه هر شب انسان براى قرائت آن برخيزد الشَّبِم: خنك.

نكات ادبى: 1 - «آيات» به الماء تشبيه شده، آن گاه لفظ مشبه به فراهم چيده شده و يكى از لوازمش ذكر گرديده است يعنى «الوِرْد»، در اين ميان «الشَّبِم» ترشيح است براى «الماء» پس استعاره از نوع مكنيّه است.

2 - بين «حَرّ» و «شَبِم» طباق وجود دارد.

نكته قرآنى: ياد خدا آتش هاى درون و برون را خاموش مى كند(1).

حديث: «إقْرَؤُوا الْقُرآنَ، فَإِنَّ اللّهَ لاَ يُعَذِّبُ قَلْباً وَعَى الْقُرآنَ» (به نقل از أبى أمامة)(2): «قرآن را تلاوت كنيد، براستى خداوند قلبى را كه جايگاه قرآن باشد عذاب نمى كند.»

101 - مفردات: أَلْحَوض: حوض كوثر تَبْيَضُّ: سفيد مى شود - الحُمَم: جمع الحُمَّة: زغال، سياهى.

حديث: از انس بن مالك، در معنى كوثر، به نقل از رسول گرامى صلى الله عليه وآله گفته شده: فَاِنّهُ نَهْرٌ وَعَدَنِيهِ رَبّى عَزَّوَجَلَّ، عَلَيْهِ خَيْرٌ كَثِيرٌ، هُوَ حَوْضٌ تَرِدُ عَلَيْهِ أُمَّتِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ، آنِيَتُهُ عَدَدَ

ص: 126

النُّجُومِ»(1) :« پس بدرستى كه آن (كوثر) نهرى است كه پروردگارم به من وعده داده است. خير فراوانى در آن است. آن حوضى است كه روز قيامت أمّتم بر آن وارد مى شوند و ظرفهاى آن به شمار ستارگان آسمان است.»

102 - مفردات: الصِّراط: راه، راه روشن و آشكار، اين كلمه 40 بار در قرآن با صفت مستقيم به كار رفته است - المِيزَان: ابزار سنجش برابرى دو جسم موزون، ترازو، سمبل عدالت - قِسْط: عدل و داد.

آيه : «اللّهُ الّذى أَنْزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزَانِ» : «خداست كه اين كتاب بر حق و ترازو را نازل كرده است.»(2)

103 - مفردات :حاذِق :ماهر، خبره، كاردان الفَهِم: آگاه، زودفهم.

قرآن: به گواهى آيه 89 سوره بقره اهل كتاب از ظهور پيامبر جديد و كتاب جديد به طور ضمنى اِطّلاع داشتند امّا پس از نزول قرآن از سر حسادت و لجاجت آگاهانه با آن سر به مخالفت برداشتند. «وَ لَمّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الّذيِنَ كَفَروُا، فَلَمّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفوُا كَفَروُا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكَافِرينَ» : و «چون ايشان را از جانب خدا كتابى آمد، او را نشناختند (پيامبر اسلام را) هر چند كتابشان را هم تصديق كرده بود. با آن كه پيشتر از آن خواستار پيروزى بر كافران بودند، به ا و ايمان نياوردند كه لعنت خدا بر كافران باد»(3)

هر كسى كو حاسد كيهان بود

آن حسد خود مرگ جاويدان بود

(دفتر 5 مثنوى، بيت 14)

104 - مفردات: رَمَدْ: درد چشم، آزردگى چشم - سَقَمْ: بيمارى.

ذمّ خورشيد جهان ذمّ خود است

كه دو چشمم كور و تاريك و بد است «دفتر 5 مثنوى بيت 10»

ص: 127

عِيسَى فىِ نَفَرٍ مِنَ الْأنْبِياءِ قَدْ جُمَعُوا لَهُ، فَصَلَّى بِهِمْ...»(1)

«براق براى رسول خدا آورده شد، سوار آن گشت، سپس براق سوارش را بيرون برد، در حالى كه [پيامبر ]نشانه هاى الهى بين زمين و آسمان را نظاره مى كرد، تا كه به بيت المقدس رسيد، در آنجا حضرت ابراهيم و موسى و عيسى را در جمع گروهى از ديگر پيامبران يافت: آنان جملگى بر گرد پيامبر اسلام جمع شدند، پس از آن پيامبر با آنان نماز جماعت گزارد...»

توضيح: براى كامل شدن شرح حادثه معراج ( ك شرح بيت 83 نهج البرده شوقى)

108 - مفردات: قَابْ: از وسط زه كمان تا سرآن،نصف طول زه كمان قَابَ قَوْسَيْن: به دو شيوه معنى شده است اول: مقصود «قَابَاقَوسٍ» است، بنابراين به معنى «اندازه يك كمان» خواهد بود يعنى فاصله قبضه كمان تا نوك آن، دوم: به معنى «فاصله دو كمان» است، در هر حال اين عبارت كنايه از كمى فاصله و نزديكى دو چيز به هم است لَمْ تُرَمْ: قصد نشده بود.

توضيح: مراد از «قاب قوسين» قرب مرتبه و رفع تمامى حجاب ها، از جلو ديدگان ظاهرى و باطنى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است نه قرب مكان و مسافت. زيرا خداوند منزه از مكان است. و اين تركيبى كنايى است. عربها رسم داشتند كه اگر يكى مى خواست به ديگرى محبت ورزد كمانش را به كمان او مى پيوست و همسر مى كرد لذا خداوند متعال كه مى خواست پرده از محبت خود با بنده پاكش بردارد از آن به «قاب قوسين» تعبير كرد تا مطابق تعبير عربها باشد.

آيه: «عَلَّمَهُ شَدِيدُ القُوَى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأعْلَى ثُمَّ دَنَى فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَارَأَى أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَايَرىَ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى اِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَى مَا زَاغَ الْبَصَرُ مَا طَغَى لَقَدْ رَأىَ مِنْ آياتِ رَبِّهِ الْكُبْرىَ» : «او را آن فرشته بس نيرومند تعليم داده است، صاحب نيرويى كه استيلا يافت، و او به كناره بلند آسمان بود، سپس نزديك شد و

ص: 129

بسيار نزديك شد تا به قدر دو كمان يا نزديكتر، و خدا به بنده خود هر چه بايد وحى كند وحى كرد، دل آنچه را كه ديد دروغ نشمرد، آيا در آنچه مى بيند با او جدال مى كنيد؟ او را ديگر بارهم بديد،نزد سدرةالمنتهى(1) كه آرامگاه بهشت نزد آن درخت است، وقتى كه سدره را چيزى در خود مى پوشيد چشم خطا نكرد و از حد در نگذشت. هر آينه پاره اى از آيات بزرگ پروردگارش را بديد»(2)

«خرگاه برون زدى ز كَوْنَين

در خيمه خاص «قاب قوسين»

جبريل ز همرهيت مانده

الله معك ز دور خوانده»

«نظامى گنجوى»

109 - مفردات: قَدَّمَهُ: او را پيش فرستاد، او را جلو انداخت مَخْدُوم: مهتر و سرور - خَدَم :جمع خادم: نوكر، خدمتكار.

نكته ادبى: بين «مخدوم» و «َخَدم» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضيح :مفهوم اين بيت اشاره دارد به حديثى كه در ذيل بيت 107 ذكر گرديده و گفته شد پيامبران اولوالعزم بر حضرت محمد صلى الله عليه وآله در شب معراج، در بيت المقدس، اقتدا كردند و به درگاه خداوند متعال نماز گزاردند.

«نظامى گنجوى مثنوى زيبا و بلندى درباره معراج دارد كه به آوردن چند بيت از آن در ا ينجا بسنده مى كنيم.

اى نقش تو معراج معانى

معراج تو نَقل آسمانى

از هفت خزينه درگشاده

برچارگُهر قدم نها ده

از حوصله زمانه تنگ

بر فرق فلك زده شبا هنگ

چون شب عَلَم سياه برداشت

شبرنگ تو رقصِ راه برداشت

ص: 130

خلوتگه عرش گشت جايت

پروازِ پرى گرفت پايت»(1)

110 - مفردات: إخْتَرَقَ الأرْضَ: از وسط آن زمين عبور كرد نه از كنار آن - أَلسَّبْعُ الطِّباق: هفت طبقه آسمان، هفت آسمان - مَوْكِبْ: گروه سوار و پياده كه در التزام ركاب بزرگى باشند، گروه سواره صَاحِبُ العَلَم: پرچمدار.

«از جمله عرش بر پريدى

هفتاد حجاب را دريدى»

نظامى

111 - مفردات: وَدَعْ يَدَعُ الشَّى ءَ: آن چيز را وانهاد،رهايش ساخت - الشَّأْوْ: نهايت يك چيز مُسْتَبِقْ: پيشى گيرنده در مسابقه [تَقَرُّب إلَى اللّه]، مقصود پيامبران و اولياى خاص الهى اند مَرْقَى: نردبان، جاى بالا رفتن مُسْتَنِمْ: كسى كه خواهان بالا رفتن و رسيدن به بلندترين نقطه چيزى است.

«شبى بر گذشت از فلك بر گذشت

به تمكين و جاه از مَلَك درگذشت

چنان گرم در تيه قربت براند

كه بر سِدْرَه جبريل از او بازماند»

«سعدى»

112 - مفردات: خَفَضَهُ :آن را پايين آورد، او را از مقام و جايگاهش پايين آورد بِالْإضَافَة: بِالْإضَافَةِ إلَى مَقَامِكَ - نُوديِتَ: فراخوانده شدى - المُفْرَدُ الْعَلَم: يگانه مشهور، يكتاى برجسته

نكات ادبى: 1 - بين خفض، رفع ،اضافه و نداء مراعات نظير وجود دارد، همچنين «مفرد علم» با «نداء و رفع» تناسب دارد، چون مناداى مفرد معرفه اعرابش رفع است 2 - اگر معنى لُغوى خَفْض و رَفْع» به معنى «پستى و بلندى» را در نظر بگيريم بين آنها طباق وجود دارد 3 - روشن است كه شاعر با هنرمندى در استخدام اصطلاحات علم نحو توريه كرده است.

«رفته ز وَلاى عرشِ والا

هفتاد هزار پرده بالا»(2) «نظامى گنجوى»

ص: 131

113 - مفردات: تَفوز : كامياب شوى، برسى - أَىّ مُسْتَتِرٍ: چه سان پنهان است، در نهايت پوشيدگى است المُكْتَتَمُ مِنَ الْأسرار :راز سر به مهر،رازى كه در كتمان آن مبالغه شود.

114 - مفردات: حَازَ يَحُوزُ الشَّى ءَ: آن را بدست آورد فَخار: برترى، عظمت جَازَ الْمَكانَ: از آن جا گذشت و آن را پشت سرگذاشت إزْدَحَمَ الْقَوْمُ: آن قوم جا را بر يكديگر تنگ كردند غَيْر مُزْدَحَمْ : بى ازدحام، بى مزاحمت.

نكات ادبى: 1 - بين «حُزْتَ» و «جُزْتَ» جناس مُصحّف وجود دارد. 2 - بين دو مصراع موازنة وجود دارد.

115 - مفردات: جَلَّ: بزرگ است، شكوهمند است وُلِّيتَ: به تو واگذار شده رُتَبْ :جمع رُتْبَة: درجات - عَزَّ: دشوار است، نادِر است أُولِيتَ: به تو بخشيده شد.

نكات ادبى: 1 - بين «وُلّيِتَ» و «أُولِيتَ» جناس ناقص وجود دارد 2 - بين دو مصراع موازنه وجود دارد.

«بر سر هستى قدمش تاج بود

عرش بدان مائده محتاج بود» «نظامى گنجوى»

116 - مفردات: أَلْبُشْرَى: مژده، خبر خوش بُشْرَى لَنَا: مژده باد بر ما مَعْشَر: گروه، دسته - مَعْشَرُ الإسْلاَم : أمّت مسلمان - رُكْن: پايه يك چيز، قسمت نيرومندتر و محكمتر يك بنا غَيْر مُنْهَدِم: ويران نشدنى.

توضيح: مقصود از ركن استوار و خلل ناپذير،و جود پر بركت و رحمت بار رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله است.

«بخت جوان يار ما، دادن جان كار ما

قافله سالار ما، فخر جهان مصطفا است»

«مولوى»

117 - نكته ادبى: بين «دَعَا» و «دَاعينا» جناس اشتقاق وجود دارد.

آيه: «كُنْتُم خَيْرَ أُمّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»: «شما بهترين أمتى هستيد از ميان مردم پديد آمده كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و به خدا ايمان

ص: 132

داريد.»(1)

توضيح: كافران از رزم آورى و شجاعت رزمندگان اسلام چنان مى ترسيدند كه چشم انتظارشان به ماههاى حرام بود تا نفس راحتى بكشند.

122 - مفردات: حلّ المَكانَ: در آنجا فرود آمد و ا قامت گزيد قَرْم: سرور، بزرگوار قَرِم :كسى كه به خوردن گوشت اشتهاى بسيار دارد، در اين جا به معنى كسى ا ست كه به كشتن دشمنان اسلام بسى مشتاق است.

نكته ادبى: بين «قَرْم» و قَرِم» جناس محرَّف وجود دارد.

123 - مفردات: يَجُرُّ: مى كشد خَمِيس :لشكر، سپاهى كه مركّب از پنج قسمت است؛ مقدمه، قلب،جناح راست، جناح چپ و عَقَبه السّابِحَة: اسب تيزتك، كشتى شناور إلْتَطَمَتِ الْاَمْوَاجُ، امواج به هم برخوردند و خروشيدند - مُلْتَطِم: خروشان

نكته ادبى: بحر خميس يك ا ضافه تشبيهى است.

124 - مفردات: مُنْتَدِبْ :پذيرنده دعوت إحْتَسَبَ عِنْدَ اللّهِ خَيْراً: كار خيرى را براى رضاى خدا انجام داد، كار خيرى را براى خود به نزد خداوند فرستاد مُحْتَسِبْ: كسى كه براى خرسندى خداوند كار مى كند.

يَسْطُو: بر روى او پريد، به او حمله كرد مُسْتَأصِل: ريشه بركَننده مُصْطَلِم: بنيان كن، نابود كننده.

125 - مفردات: غُربة: دورى از وطن كه لازمه آن بى كسى و گمنامى و بيگانگى و احياناً ناارجمندى است

مَوْصُولَة الرَّحِم: به خويشان پيوسته، كنايه از ارجمند و پرقوّت شدن است.

نهج البلاغه :امام على عليه السلام در خطبه 106 مى فرمايند: «از كرامت پروردگار به جايى رسيديد كه كنيزان شما را حرمت مى گذارند. و همسايگان شما را ارجمند مى شمارند. آن كه پايه او با شما يكى است و حق نعمتى از شما به گردن او نيست بزرگتان مى دارد. و آن كه از حمله شما ايمن است و شما را بر او فرمانى نيست، از شما بيم دارد.»

126 - مفردات: مَكْفُول: حمايت شده، ضمانت شده بَعْل: مرد سرپرست خانواده، شوهر - يَتَمَ يَيْتِمُ: يتيم شد آمَ يَئِيمُ: بيوه شد، همسرش مرد.

نكته ادبى: بين «أب» و «بعل» مراعات نظير است.

ص: 134

127 - مفردات: مُصَادِمهُ: برخوردكننده با او مُصْطَدَم: محل برخورد، مكان تصادف ،ميدان جنگ كه دو سپاه با يكديگر برخورد مى كنند.

نكته ادبى: هُمُ الْجِبالُ، تشبيه بليغ است.

128 - مفردات: حُنَيْن: واديى است ميان مكه و طائف، اين نام در آيه 25 سوره توبه ذكرشده و آن مربوط است به جنگى كه در سال هشتم هجرت پيش از فتح مكه، بين قبيله هوازن و سپاهيان اسلام، به فرماندهى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، در وادى مذكور در گرفت كه منجر به پيروزى مسلمانان شد.(1)

- بَدْر: نخستين برخورد جِدّى مسلمانان با قريش كه در روز جمعه، هفدهم رمضان سال دوم هجرى در منطقه بدر رخ داد. حادثه اى كه مى بايست آن را از بزرگترين رويدادهاى صدر اسلام دانست.منطقه بدر كه اكنون شهرى در آنجا ساخته شده گرچه از بزرگراه مدينه مكه، بدور افتاده است، در فاصله 155 كيلومترى مدينه، 310 كيلومترى مكه و 45 كيلومترى ساحل درياى سرخ قرار دارد(2).

اُحُد: كوه احد كه گفته اند به دليل جدايى اش از ديگر كوههاى ديگر منطقه، اُحد خوانده شده. يا آن كه رسول خدا از روى علاقه به توحيد و اشاعه آن نامش را احد گذاشته، در فاصله شش كيلومترى [شمال ]شهر مدينه بوده، و اكنون شهر تا دامنه آن گسترش يافته است. در روز هفتم شوال سال سوم هجرت در دامنه اين كوه(3) يكى از مهمترين جنگهاى صدر اسلام رخ داد، جنگى كه تجربه اى تلخ اما آموزنده از خود بر جاى گذاشته و در ميان غزوات صدر اسلام يك اسثتنا به شمار مى آيد(4)

فُصول حَتْفٍ : فصل هاى مرگ، انواع مرگها - أَدْهَى : دشوارتر، مصيبت بارتر - أَلْوَخَم: وبا، طاعون، نوعى بيمارى واگير و مهلك كه در قديم هزاران نفر رادر زمانى اندك به كام

ص: 135

مرگ مى كشيد.

نكات ادبى : 1 - بين "حُنين" و "بَدر" و "أُحد" مراعات نظير وجود دارد 2 - تكرار فعل "سَلْ" نشانگر تأكيد است.

129 - مفردات : أَصْدَرَهُ عَنْ كَذَا :آن را از فلان چيز بيرون آورد يا بازگردانيد - مُصْدِر : بيرون آورنده، بازگرداننده - البِيض : جمع الأبْيَض : شمشيرهاى سفيد - اللِّمَم : جمع اللِّمَّة: مويى كه تا زير نرمه گوش آويخته باشد، وجه تسميه اش اين است كه به سردوشهانزديك شده است.

نكات ادبى:

1 - بين "البِيض"، "حُمْراً" " و "مُسْوَدّ" مراعات نظير وجود دارد.

2 - بين "المُصْدِر" و "وَرَدَ" طباق وجود دارد.

3 - با در نظر گرفتن معنى لغوى "البِيض" بين آن و "مُسْوَدّ" طباق وجود دارد.

130 - مفردات : سُمْر: جمع أَسْمَر : نيزه - الخَطّ : نام سرزمينى كه نيزه هاى خطّى بدان منسوب است. اين ناحيه در عُمّان واقع شده (كتابُ الْعَين)، برخى هم گفته اند در بحرين بوده، به هر صورت در اين منطقه نيزه هاى سخت و تيز و مقاومى ساخته مى شده و يا از راه تجارت به فروش مى رسيده است.(1) - حَرْف : نوك و لبه هر چيز، كنار و انتهاى آن - جِسْم : پيكر، بدن - مُنْعَجِم : نقطه دار

نكات ادبى :

1 - بين "كاتِبين"، "الخَطّ"، "أَقْلامهم"، "حَرف" و "غَير مُنعَجِم" ايهام تناسب وجود دارد.

2 - "طعن" به "كتابت" تشبيه شده، به وجه شبه تأثير گذارى، آن گاه "كتابت" براى "طعن" استعاره شده، سپس از "كتابت" به معنى "طعن"، "كاتبين" به معنى "طاعنين" اخذ شده بنابر استعاره مصرّحه تبعيّه.

3 - أقلام، استعاره است براى "نيزه ها"

131 - مفردات : شَاكِى السِّلاح : مرد تابن دندان مسلّح و خيلى با هيبت و شوكت،

ص: 136

اصل اين اصطلاح "شَائِكُ السِّلاح" است كه مقلوب شده است - سِيما : نور پيشانى، نشانه، هيأت، چهره - تَمَيَّزَهُ : آن را مشخّص مى سازد - يَمْتَازُ : مشخص مى شود - السَّلَم : درخت خار دار كيكر، درخت كرت كه برگش در دبّاغى به كار مى رود.

نكته ادبى : بين "شَاكِى"، "الوَرْد" و "السَّلَم" مراعات نظير وجود دارد.

132 - مفردات: نَشْر : بوى خوش - الزَّهْر : شكوفه، گل گياه - الأَكْمَام : جمع الكُمّ : غلاف شكوفه كه پس از شكافته شدن غنچه از آن بيرون مى آيد، كاسبرگ - الكَمِىّ: دلير، مرد سلاح پوشيده.

133 - مفردات : ظُهور : جمع ظَهر، پشت - رُبَى : جمع الرَّبْوَة : زمين بلند، پشته، تپّه - شِدَّة : نيرومندى، توانايى - الحَزْمْ : هوشيارى، استوارى در كار، دور انديشى - شَدَّة : بستن و محكم كردن با طناب و غيره - الحُزُمْ : جمع الحِزَام: تنگ چارپا، كمربند.

توضيح : گياهان و درختانى كه بر روى تپه ها مى رويند، به دليل آن كه داراى ريشه هاى محكم و عميق هستند استوارند و به راحتى از جا كنده نمى شوند لذا سواران سپاه اسلام به چنين درختانى تشبيه شده اند.

نكات ادبى : 1 - بين "شِدّة" و "شَدّة" جناس محرّف وجود دارد. 2 - بين "الحَزْم" و "الحُزُم" نيز جناس محرّف وجود دارد.

134 - مفردات : بَأْس : شجاعت، دلاورى، نيرومندى - فَرَقْ : ترس شديد - البَهْمْ : چارپايانى نظير گوساله، بزغاله، برّه - البُهَم : جمع البُهْمَة : پهلوان دلير كه هماوردانش از پس او بر نمى آيند و نمى دانند كه او را چگونه شكست دهند.

توضيح : مفهوم روشنتر اين است كه لشكريان كفر چنان وحشت زده شده بودند كه از هر شبحى حتى از اسبان خود بشدّت مى ترسيدند.

نكات ادبى : 1 - بين "البَهم" و "البُهَم" جناس محرّف وجود دارد 2 - بين "فَرَقاً" و "تَفَرَّقَ" جناس اشتقاق وجود دارد.

135 - مفردات : آجام : جمع الجمع َأجَمَة : بيشه شير، كنام شير كه معمولا" درخت زارى است انبوه و درهم فرورفته - وَ جَمَ يَجِمُ فُلانٌ : فلانى از شدّت ترس ساكت و خاموش شد و آرام گرفت.

ص: 137

نكات ادبى : 1 - در مصراع دوم براى تبيين هيبت و شجاعت با شكوه دلاوران اسلام به مبالغه اى زيبا دست زده است زيرا شير در هنگام دفاع از كنام خود به اوج خشم و حمله ورى و درندگى مى رسد. 2 - بين "آجام" و "تجم" جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

136 - مفردات : لَنْ تَرَى : هرگز نمى بينى، هرگز نمى يابى - مُنْتَصِر : ظفر يافته - مُنْقَصِمْ : شكست خورده، درهم شكسته شده.

نكات ادبى : 1 - بين دو مصراع توازن با تكرار وجود دارد. 2 - بين "وَلِىّ" و "عَدُوّ" طباق وجود دارد.

137 - مفردات : أَحَلَّهُ بِالْمَكان : او را در آن جا فرود آورد - أُمَّة : مردم همكيش - حِرْزْ: هر چه كه جلو تباهى و نابودى و گم شدن و تلف گشتن چيزى را بگيرد، نظير صندوق - مِلَّة : دين، آيين، شريعت - اللَّيْثْ : شير - أَشبال : جمع شِبْل: بچه شير كه به سن شكار كردن رسيده است - أَجَمْ : جمع أَجَمَة : كُنام شير

نكات ادبى : 1 - در اين بيت، پيامبر در قدرت حمايت از كيان و فرزندان خود،به شير و امتش به فرزندان شير، و دينش به كنام شير تشبيه شده است.

2 - بين "أَحَلَّ" و "حَلَّ" جناس اشتقاق وجود دارد.

3 - بين "لَيْثْ" و "أَشْبال" مراعات نظير وجود دارد.

138 - مفردات : جَدَّلَهُ : اورابر خاك افكند - كَلِماتُ اللّه : مقصود قرآن كريم است - جَدِلْ : كسى كه به شدّت ستيزه مى كند - خَصَّمَهُ : بر او در دشمنى غلبه كرد، بر او چيره شد - خَصِم : ستيزه گر، دشمن سرسخت - البُرهان : يكى از نامهاى قرآن كريم است.

نكات ادبى : 1 - بين "جَدَّلَتْ" و "جَدِلْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - بين "خَصَّمَ" و "خَصِمْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

139 - مفردات : الأُمِّى : درس نخوانده و به مكتب نرفته، خواندن و نوشتن نياموخته - الجاهِليّة : دوران پيش از ظهور اسلام در عربستان كه نور عقل و وحى در آن سامان خاموش بود - التَّأدِيب : تربيت كردن و پرورش دادن برمبناى درستى و أخلاق - اليُتْمْ : يتيمى، بى پدرى.

نهج البلاغه : "وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ - صَلَّى اللّهُ عَلَيه وَ آلِه - مِنْ لَدُنْ أَنْ كَانَ فَطيِماً" أَعْظَمْ

ص: 138

مَلَكٍ مِنْ مَلاَئِكَتِهِ يَسْلُكُ بِهِ طَريِقَ الْمَكَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلاَقِ الْعَالَمِ لَيْلَهُ وَ نَهَارَهُ"

« هنگامى كه از شير گرفته شد خدا بزرگترين فرشته از فرشتگانش را شب و روز همنشين او فرمود تا راههاى بزرگوارى را پيمود و خويهاى نيكوى جهان را فراهم نمود. (خطبه 192)

حديث: "أَدَّبَنَى رَبِّى فَأَحْسَنَ تَأْدِيبى"(1) ترجمه: پروردگارم مرا بسيار نيكو تربيت كرد.

«نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسأله آموز صد مدرّس شد.» "حافظ"

143 - مفردات : الدِّين : آخرت - سَامَ الْبائِعُ السَّلْعَةَ : فروشنده كالا را در معرض فروش قرار داد - سَامَ الْمُشْتَرى السَّلْعَةَ : خريدار با قيمتى كه بيان كرد خواستار خريدارى كالا شد.

نكته ادبى : بين "دين" و "دنيا" طباق وجود دارد.

144 - مفردات : آجِل : دير آينده، آخرت - عاجِل : شتابنده، زود آينده، كنايه از دنيا - بَانَ يَبِينُ : آشكار شد، واضح و روشن شد - الغَبْنْ : زيان ديدن در خريد و فروش - بَيْع: خريد و فروش و داد و ستد عادى كه فى المجلس بهاى كالا را مى دهند و آن را تحويل مى گيرند - سَلَمْ : پيش فروش و پيش خريد كردن كالا.

نكات ادبى : 1 - بين "عاجل" و "آجل" جناس مضارع و 2 - بين "بَيْع" و "سَلَم" و "غَبْن" مراعات نظير وجود دارد.

145 - مفردات : عَهْد : پيمان، دوستى، ضمانت - مُنْتَقِض : شكسته شده - حَبْل : رشته پيوند، طناب - مُنْصَرِم : بريده، قطع شده

146 - مفردات : ذِمَّة : امان، پناه، عهد و پيمان - أَوْفَى : باوفاترين - مُحمّد : نام مقدّس پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، در قرآن سوره اى به همين نام وجود دارد.

(توضيح : نام شاعر نيز محمّد بوده است.)

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

حديث : امام صادق عليه السلام : "بدان كه بر روى زمين خانه اى نيست كه در آن نام محمّدصلى الله عليه وآله باشد مگر آن كه آن خانه و زمين هر روز خدا را تقديس مى كنند.(1)

147 - مفردات : مَعاد : روز جزا - فَضْل: احسان و بخشش إِلّ: عهد و پيمان، صدا را به دعا بلند كردن - زَلَّة: از راه حق يا از راه درست منحرف شدن، لغزيدن؛ زَلَّةُ القَدَم: منحرف از راه راست، لغزيده قدم، [بديهى است كسى كه پايش بر راه صراط بلغزد در دوزخ سقوط خواهد كرد.]

نكته نحوى: قول بهتر در قرائت اين بيت، عطف كردن «إلّاً» بر «فَضْلاً» است چون سخن از تعقيد رها مى شود.

ص: 140

148 - مفردات: حَاشَاهُ: دور است از او - حَرَمَ يَحْرِمُهُ الشَّى ءَ: او را از آن چيز محروم كرد مُحْتَرَم: تكريم شده

149 - مفردات: أَلْزَمْتُ: وادار كردم، واجب كردم مُلْتَزِم: بر عهده گيرنده، كسى كه همراه بزرگى باشد.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

«بوصيرى در ضمن يكى ديگر از مدايح نبوى مى گويد:

بِمَدْحِ الْمُصْطَفَى تَحْيَى الْقُلُوبُ

وَ تُغْتَفَرُ الْخَطَايَا وَ الذُّنُوبُ

150 - مفردات: فَاتَ يَفُوتُ الشَّى ءَ: از آن چيز درگذشت تَرِبَ الرَّجُلُ: آن مرد فقير شد كه گويا حتى فرش زير پا هم ندارد و روى خاك نشسته است. - الحَيَا: باران، زيرا مردم و زمين را زنده مى كند الاَزْهَار: جمع الزَّهْر: گل - الأَكَم: جمع الأَكَمَة : تپه، زمينى كه از پيرامون خودش بلندتر باشد.

نكات ادبى: 1 - «يداً» مجاز مرسل است به علاقه جزء و كُلّ و مقصود شخص است به معنى «رَجُلاً»

2 - «كرم پيامبر» به بارانى كه گلها و شكوفه ها را بر پشته ها مى روياند تشبيه شده است (به نوع تشبيه ضمنى)

151 - مفردات: زَهْرَةُ الدّنْيا :زيبايى و طراوت دنيا إقْتَطَفَ الثَّمَرَ: ميوه را چيد إقْتَطَفَ الشَّىْ ءَ: آن چيز را بسرعت گرفت و قاپيد.

زُهَير: إبن أبى سُلمَى المُزْنى، او از اصحاب معلّقات است كه بيشتر اشعارش در حكمت و خويشتندارى و حلم است شش تن از خاندان او نيز شاعر بوده اند. از جمله فرزندش كعب بن زهير، كه مدحيه نبوى اش شهرت دارد. زهير در سال 520 ميلادى به دنيا آمد و پيش از سال 610 ميلادى برابر 13 قبل از هجرت در گذشت(1) هَرِم: إبن سَنان بن أبى حارثة المُرّى، او با حارث بن عوف آتش جنگ بين قبايل عَبْس و ذُبيان را خاموش كرد و بدين سبب مورد ستايش شاعر صلحدوست جاهلى يعنى زهير قرار گرفت و سپس هداياى فراوانى به زهير داده شد. او در حدود سال 608 ميلادى (15

ص: 141

سال قبل از هجرت) درگذشته است.(1)

توضيح قرآنى : اصطلاح «زَهْرَةُ الدّنْيَا» ريشه در قرآن دارد. «وَ لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إلَى مَامَتَّعْنَا بِهِ أزْوَاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أبْقَى» : «به چيزى كه اصنافى از آنان را بدان بهره مند گردانده ايم چشم مدوز كه تجمل زندگى دنيوى است تا سرانجام آنان را بدان بيازماييم و روزىِ پروردگارت بهتر و پاينده تر است.»(2)

خَلَقَ اللّهُ الْقَلَمُ» ملاصدرا گويد:

«ذات بارى تعالى ابتدا جوهر مجرّد قدسى را آفريد و به توسط او جوهر قدسى ديگرى آفريد و همين طور به طور مرتب در كمال و شرف و بالجمله هر يك از عقول طوليه علت وجود موجود عقلى و نفسى ديگر است و از اين جهت از هر يك از عقول مجرده طوليه و نفوس و افلاك مى توان تعبير به قلم كرد و قلم اول كه عقل اول باشد مَلَك مقرب عقلى و قلم اعلى است و بالجمله عقول را به اعتبار آن كه واسطه اى در فَيضان صُوَر علميه اند بر نفوس كليّه فَلكيه و موجب وجود آنها هستند، قلم گويند.(1)

حكيم ناصر خسرو قباديانى مى گويد: «و چنان كه عقل كلى و نفس كلى قلم و لوح خداى اند، اندر عالم دين نيز رسول قلمِ خداى است، نبشته بر اين صحيفه جسمى. چنين كه همى بينيم قرآن كريم نيز كتاب خداى است از اين قلم كه رسول است - بر اين لوح - كه وصى است و چنان كه اين كتاب اوّلى جز بدين لوح ما را معلوم نشد، قرآن نيز جز به «وَصِىّ» ما را معلوم نشود.»(2)

155 - مفردات: قَنَطَ يَقْنِطُ: نوميد شد - زَلَّة: لغزش، گناه الكَبَائِر: جمع ألكَبِيرة: گناهان بزرگ اللَّمَمْ: گناه كوچك، (اين كلمه در بيت 85 به معنى جنون به كار رفته است.)

نكته ادبى: بين «كَبائر»و «اللَّمَم» طباق وجود دارد.

توضيح: براساس معارف قرآنى مسلمان بايد در حالتى متوازن بين خوف و رجا به سوى خداوند رجعت كند. نه به رحمت بيكران او مغرور گردد و نه از تبهكارهاى خويشتن چنان نوميد و مأيوس شود كه راه دل بر غفران خداوند بسته بيند.

درست است كه براى خداوند بخشش، كوچك و بزرگ ندارد ولى به نصّ قرآن «هركس به وزن ذرّه اى نيكى كرده باشد. آن را مى بيند و هركس به وزن ذره اى بدى كرده باشد آن را خواهد ديد».(3) مع الوصف در دنيا و آخرت، رحمت و غفران و فضل و كرم خداوند بر غضب او كه لازمه عدالت او است و عين حقيقت، مقدم است.

ص: 143

156 - مفردات: عِصْيان: سركشى، نافرمانى، گنهكارى القِسَم: جمع القِسْمَة: بخش، قسمت، پاره.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

157 - مفردات: غَيْرَ مُنْعَكِس: واژگون نشده، درست، [برآوردشده] - حِبَالِى: رشته اميدم - غَيْرَ مُنْخَرِم: نابريده، استوار.

نكته ادبى: بين دو مصراع صنعت توازن با تكرار وجود دارد.

158 - مفردات: الدّارَيْن: دنيا و آخرت، دوسراى يَنْهَزِمُ: درهم مى شكند، مى گريزد.

159 - مفردات: سُحُبْ: جمع سحاب: أبر صَلاَة: اگر از جانب خداوند با شد به معنى بارش رحمت بر بندگان است مُنْهَلّ: باران بسيار شديد مُنْسَجِم: آبِ ريزان و روان

«صدهزاران آفرين بر جان او

بر قدوم و دور و فرزندان او»(1)

«مولوى»

160 - مفردات: آلُ الرَّجُلِ: خانواده انسان، بستگان نزديك انسان، و فقط در مورد چيزى به كار مى رود كه نشانى از شريف بودن دارد. - الصَّحْبْ: جمع الصّاحِبْ: ملازم، دوست، همراه، هم صحبت، در اين جا مقصود مسلمانان صدر اسلام هستند كه از نزديك پيامبر را در پيشبرد اهداف اسلام يارى مى رساندند و جملگى از نزديك پيامبر را ديده و زمانى با ا و زيسته بودند التَّابِعين: جمع التّابعى منسوب به التّابع و التّابِعة: اصطلاحاً مسلمانى را گويند كه خود پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله را نديده اما يكى از اصحاب بزرگوار آن حضرت را ديده و مسلمان از دنيا رفته التُّقَى: پرهيزگارى، تقواپيشگى - النَّقَاء: پاكيزگى، خلوص، نيكويى.

161 - مفردات: رَنَّحَتِ الرِّيحُ الْغُصْنَ: باد شاخه درخت را تكان داد و خم كرد العَذَبَات: جمع العَذَبَة: شاخه درخت - البَان: (بيت 5) - صَبا: بادى كه از سوى مشرق مى وزد، ضد دَبور، در ادب فارسى و عربى اين باد پيك عاشقان است.

اطْرَبَهُ: او را به طرب و شادى وادارساخت، او را وادار به حركت موزون توأم با وَجد كرد - العِيس: جمع الأَعْيَس: شتر سفيدى كه رنگ آن با تيرگى مختصرى آميخته باشد كه

ص: 144

از بهترين شتران است حادِى: كسى كه شتران را با آواز مخصوصى بنام «حُداء» براند حَادِى العِيس: ساربان النَّغَم: جمع النَّغْمَة: آواز خوش.

توضيح: مراد از اين بيت درخواست جاودانگى صلوات و درود خداوند متعال بر روح پاك و درخشان و آسمانى حضرت سيّدالانبياء و المرسلين، محمد مصطفى صلى الله عليه وآله، است.

ص: 145

ص: 146

سودان در 1899 و عراق در 1917 و فلسطين در 1917 و كرانه شرقى اردن در 1920 و اشغال ليبى توسط ايتاليا در سال 1911 م.

3 - تلاش محمدعلى پاشا(1184 -1265 ه./1770 -1849 م.)براى اخراج غربى ها از مصر و سپس كوشش ملّى براى بازسازى و نوسازى ساختار فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و سياسى مصر.

4 - وجود حكومتهاى استبدادى در اكثر بلاد عربى و اسلامى، بويژه حكومت سلطان عبدالحميد ثانى عثمانى (1258 -1337 ه. ق.)

5 - اختلافات دامنه دار بين حكومت عثمانيان و مصر و ديگر كشورهاى اسلامى كه بيشتر به تحريك غربيان بود.

6 - بروز جنگ جهانى اوّل (1914 -1918 م.) و فروپاشى امپراتورى عثمانى.

7 - تلاش مردان بزرگى چون سيّد جمال الدّين اسدآبادى (1254 - 1315 ه. ق) براى ايجاد موج بيدارى و خيزش هماهنگ و يكپارچه امّت اسلامى بر ضدّ موانع داخلى و خارجى، و انحطاط مسلمانان.

8 - تلاش وسيع انديشه مندان و بيداران شرقى براى دفع شرّ استعمارگران مهاجم غربى در سراسر كشورهاى مسلمان و طنين انداز شدن نوگرايى و تحوّل طلبى در ساختار نظام هاى سياسى و فكرى حاكم بر جوامع شرقى از سوى بزرگانى چون شيخ محمد عبده (1266 -1323/1849 -1905) و سيدعبدالرحمن كواكبى (1266 -1321/1849 -1903)و مصطفى كامل (1291 -1326/1874 -1908).

ب - عوامل فرهنگى: 1 - نهضت ترجمه كه در دوره محمّدعلى پاشا شروع شد.

2 - تغيير و تحوّل در آموزش و پرورش در سطوح مختلف و اعزام جوانان مستعدّ براى فراگيرى علوم و فنون، به كشورهاى غربى. سرآغاز اين امر در دوره محمّدعلى است كه اوّلين گروه به پاريس اعزام شدند(1242 -1247 ه./ 1826 -1831 م.) و نيز الزام دانشجويان به فراگيرى زبانهاى ايتاليايى و فرانسوى.

3 - تأسيس چاپخانه بولاق در سال (1238 ه./1822 م.)

4 - تأسيس مدرسه آموزش زبانهاى خارجى (1251 ه./1835 م.)، اين كار باعث شد

ص: 148

تا چاپخانه بولاق از سال 1238 تا 1258 ه. تعداد 243 عنوان كتاب را كه از زبانهاى غربى به عربى در موضوع هاى مختلف مورد نياز جامعه ترجمه شده بود به چاپ برساند.

5 - ظهور پديده اطّلاع رسانى مكتوب به وسيله روزنامه ها و مجلّات كه در بيدارى و آگاهى افكار عمومى نقش بسزايى داشت.

6 - تلاش جمعى متفكّران،اديبان و مبارزان براى قانونمند سازى حكومت. در همين راستا سرانجام در سال 1908م. سلطان عبدالحميد ثانى وجود قانون اساسى را در حوزه حاكميت خويش پذيرفت.

7 - ظهور پديده نمايشنامه نويسى، كه سرآغاز آن مرهون تلاشهاى مارون نقاش (1233 -1272/1817 -1855) مى باشد. علاوه بر اينها دهها عامل بزرگ ديگر در پديد آمدن نهضت دخالت داشت كه تفصيل آن را بايد در كتابهاى تاريخ معاصر جهان عرب جستجو كرد. اين موج بيدارى و تحوّل،منحصر به مصر نبود بلكه لبنان،سوريه،عراق، تونس، الجزاير و ساير بلاد را نيز در برگرفت.

در چنين فضايى كه سرشار از روحيه قيام بود، ستاره وجود احمد شوقى در آسمان ادبيات عربى دميد و آثار او موجب شد تا جوانان و متفكّران زمانش متوجه عظمت و شكوهمندى فرهنگ و تمدّن خودى شوند. شعر او به همّت بيداران حركت بيشترى بخشيد، استعمارگران را رسوا ساخت و روحيه اعتماد به نفس را در ملّت عرب زبان تقويت كرد.

احمد شوقى مهمترين رسالت خود را در اين مى دانست كه بين ميراث فرهنگى كهن ملّت مصر با دستاوردهاى جديد علم و فناورى و پيشرفتهاى نوين پيوند زند و از تلفيق اين دو، نيرويى مضاعف براى رشد و سعادت ملّت خويش فراهم نمايد.

ص: 149

بيش از 270 بيت را ارائه داد. و بدين وسيله گوشه اى از فرهنگ و تمدّن مصر را به جهان معرّفى نمود.

شوقى به دليل طرفدارى از عباس حلمى و مواضع او و به سبب اين كه دشمنان امپراتورى عثمانى را دشمن اسلام و شرق مى دانست، در اين مرحله زندگى اش، به بدگويى از انگليسى ها پرداخت و به شدت به تحقير آنان همت گماشت. پس از آن كه اميرعباس با فشار انگليسى ها از حكومت بركنار شد. شوقى نيز وادار به ترك مصر گرديد و در سال 1915 وارد اسپانيا شد. در آن جا تا سال 1919 به مطالعات تاريخى پيرامون ادبيات و فرهنگ اندلس مشغول گرديد. داستان «اَمِيرَةُ الأندُلُس» و قصيده اى در معارضه با سينيّه بحترى، محصول همين دوره است. پس از فروكش كردن آتش جنگ جهانى اول، شوقى در سال 1919 به مصر بازگشت و دربندر اسكندريّه مورد استقبال با شكوه جوانان و ادب دوستان و ديگر مردم مصر قرار گرفت.

مرحله دوّم زندگى شوقى از اين به بعد شروع شد. در مرحله پيشين وابستگى شديد او به دربار خُديو عباس حلمى ثانى مانع ارتباط او با حقايق موجود در جامعه شده بود امّا در اين مرحله شوقى به رسالت خود در خدمت به فرهنگ اصيل خودى با توانى مضاعف ادامه داد. و نيز كوشيد بدون عضويّت در هيچ حزب و گروه سياسى، در برخى امور سياسى همكارى ورزد.

او با بسيارى از شاعران و متفكران رابطه داشت. از جمله با تاگور، شاعر شهير هندى نيز ديدار كرد. شوقى بيش از همه با خليل مُطران، إسعاف نشاشيبى (اديب فلسطينى)، محمد عبدالوهاب (موسيقى دان) و دكتر محجوب ثابت صميمى بود. در سال 1930 چهارماه بر بستر بيمارى تصلب شرايين افتاد، در همين ايام چند نمايشنامه به نامهاى «مجنون ليلى»، «قمبيز»، «على بك الكبير» و «البخيلة» را نوشت.

از آن به بعد شوقى كه حال خوبى نداشت، زندگى را در سواحل رود نيل سپرى مى كرد. او در سال 1932م/1351 ه در شهر قاهره درگذشت. همه مردم و حتى سران حكومتى در تشييع او شركت كردند. و در مدفن حسين شاهين پاشا به خاكش سپردند. شوقى وصيت كرده بود كه بر سنگ قبرش ابيات 100و39 نهج البرده را بنويسند:

ص: 151

يَا أَحْمَدَ الْخَيْرِ لى جَاهٌ بِتَسمِيَتى

وَ كَيْفَ لاَ يَتَسَامَى بِالرَّسولِ سَمِى

اِنْ جَلَّ ذَنْبِى عَنِ الْغُفْرَانِ لىِ أَمَلٌ

فىِ اللّهِ يَجْعَلُنِى فِى خَيْرِ مُعْتَصَمِ

عبدالكريم سلمان شرحش كرده 3 - قَصيدةٌ فى ميلادِ الأمير محمّد عبدالمُنعِم 4 - كَرْمَةُ ابن هَانى ء 5 - قَصيدةُ النِّيل، كه به زبان فرانسه نيز ترجمه شده است 6 - دُوَلُ الْعَرَب وَ عُظَماءُ الْإسلام، كه مجموعه اى از اُرجوزه هاى تاريخى است 7 - نَهْجُ الْبُرْدَة، در مدح پيامبر اسلام به پيروى از بُردَه بوصيرى. اين قصيده را شيخ سليم البُشرَى استاد دانشگاه الأزهر شرح كرده است.

ب) نمايشنامه : 1 - على بك الكبير 2 - مصرع كليوباترا 3 - مجنون ليلى 4 - قمبيز 5 - عنترة 6 - أميرة الأندلس، اين به نثر و ديگر نمايشنامه هايى كه نامبرده شد به شعر است. دو نمايشنامه نيز دارد كه در يك فصل چاپ شده، با عنوانهاى - ألَسْتَ هُدَى، و البَخِيلَة.

ج) نقد اجتماعى : 1 - أسواقُ الذَّهب 2 - مُذَكِّراتُ بنتاؤور

د) داستان : 1 - رِوَايَةُ لاَدِيَاس 2 - رِوايةُ وَرَقَةِ الآس، كه چندان از نظر فنى كامل نيست.

ه ) ديگر آثار : 1 - كشكول، مجموعه اى است سه جلدى شامل داستانها و اشعار چاپ نشده براى كودكان. 2 - أعمالى فى مُؤَتَمَرِ الْمُسْتَشْرْقين 3 - كَلِماتُ شوقى، به دست عبدالعال احمد حمدان گردآورى شده 4 - المَسِيحُ فى شِعر شَوقى، كه حبيب سلامة آن راتأليف كرده.

5 - مجموعه كامل آثار شوقى در كتاب "المَوسُوعَةُ الشَّوقِيّة، الأعْمَالُ الْكَامِلَةُ لِأمِير الشُّعراء أحمد شَوقى، تأليف و شرح : ابراهيم الأبيارى، دارالكتاب العربى، بيروت، 9 جلد، چاپ اول،1415 ه./ 1995م " گرد آمده است.

ديوان اشعار احمد شوقى تا كنون به صورتهاى مختلف چاپ شده كه به نظر مى رسد بهترين چاپ آن كتاب "ديوانُ احمد شوقى، مُداخَلَةٌ و تحقيق : إميل أ.كبا، دارالجيل، بيروت، چاپ اول، 1040 ص، 1415 ه باشد. موضوعات ديوان شوقى عبارتست از: 1 - الإسلاميّات، النّبويّات 2 - التّركيات 3 - المصريّات 4 - التَّأمُّلات 5 - فىِ الحُبِّ وَ الطَّبيعة 6 - فىِ الزَّمَنِ وَ الْإنسانِ وَ الْحَضَارَةِ 7 - فى نَشْوَةِ اِلذّاتِ وَ التّارِيخِ الْخَاص.

دوره عباسى و از برخى شاعران دوره انحطاط تقليد كرده و بيش از همه به متنبّى نظر داشته. اگر چه هيچ گاه نتوانسته است گامى از او پيشتر افتد. امادر برخى موارد مضامين جديدى را وارد اشعارش كرده است.

به چند نمونه از موارد خاص تقليد شوقى از گذشتگان در اين جا اشاره مى شود:

همزيّه و بُردَه بوصيرى، نونيّه ابن زيدون، سينيّه بحترى، داليّه حُصَرى و عَينيِّه ابن سينا و رثائيّه ابوالعلاء معّرى با مطلع "غَيْرُ مُجْدٍ فىِ مِلَّتِى وَ اعْتِقَادِى " كه در رثاى محمّد فريد (1338 ه.) سروده شده است همچنين در "أسواقُ الذّهَب " به "أطْبَاقُ الذَّهَب " زمخشرى و وعظ و اندرزهاى آن نظر داشته است. او حتى از اديبان غرب تقليد كرد و در پيروى از "آنتونيو وكلئو پاترا " ى شكسپير، نمايشنامه منظوم "مَصْرَعُ كِليُو باترا" را ساخت. 2 - شعر شوقى داراى چهار گرايش اصلى است، حبّ وطن، آزادى خواهى، گرايش دينى و انسان دوستى.

3 - وابستگى شديد شوقى در دوران جوانى تا سال 1915م. به دربار خُديوى عباس حلمى ثانى موجب دورى او از مردم و نزديكى اش به طبقات مرفّه و حاكم گرديد. اين وابستگى در واقع نوعى اسارت بود كه شاعر را از پرواز در افقها و توجه به زندگى توده هاى مردم باز مى داشت.دو نوع وابستگى موجب كُند شدن گامهاى شوقى در گشودن افقهاى جديد بر روى ادبيات جديد عربى گرديد. اول: تعلّق فكر و خاطر، به صورت افراطى به آثار ادبى پيشينيان؛ دوم: وابستگى به دربار و زندگى اشرافى.

4 - شوقى اگر چه در برخى از اشعارش مدح را داغ ننگى بر سيماى ادبيات عرب مى داند اما خود نيز داغى بر داغهاى پيشين افزوده است و علاوه بر 25 سال ستايش خُديوى عباس، خُديوى اسماعيل، خُديوى توفيق، سلطان حسين و ملك فؤاد، حتّى سلطانى مستبّد و ديكتاتور يعنى سلطان عبدالحميد ثانى، امپراتور دولت عثمانى را در سفرش به آستانه ستود و در مدح مبالغه نمود و او را امام وخليفه مسلمانان ناميد.

نكته قابل توجه اين كه در اين مدح ها نيز مقلّد پيشينيان بود و ابتكارى از خود نشان نداد.

5 - شوقى مردى مذهبى نبوده و در شعر خود به علت همسويى با اعتقادات و آداب

ص: 154

و رسوم حاكم بر جامعه و دور نيفتادن از ساحل اجتماع، تظاهر به ديندارى كرده است.

6 - او در آفرينش آثار خود تابع سياق واحد نبود بدين معنى كه اغراض مختلف را در يك قالب جاى مى داد مثلا" در قصيده اى كه مخصوص مدح است مى توان ردپاى فخر، حبّ وطن، پند و اندرزو ارشاد، تاريخ، وصف و دين را نيز يافت لذا تبويب قصايد شوقى آسان نيست اگر نگوييم غير ممكن است. گويى او هر اثر خود را مجالى براى نماياندن موضوعهاى مختلف و عرصه اى براى عرضه هر چه بيشتر آموخته هايش مى ديد، لذا ما در آثار او با پديده فراگير استطراد و گريز زدن و چرخشهاى شديد و بعضا" ناگهانى موضوعى بر مى خوريم.

7 - از نظر خيال مردى خيال پرداز، دقيق النظّر و نوآور بود. شايد علت اين امر سفرهاى بسيار او در آفاق گوناگون و در افكار مختلف باشد.

8 - شوقى فردى با حيا، صلحدوست،آرام، فكور، خوش بين و راحت طلب بود. لذا هيچ كس را هجو نكرد و در هيچ حزب سياسى عضو نشد و هميشه خود را از نزاع بر حذر مى داشت.

9 - او در آفرينش نغمه هاى موسيقيايى ماهر بود و در شعر به موسيقى و طنين الفاظ و پژواك حروف و حركات در كلمات اهميّت مى داد. تنوّع موسيقيايى در اشعار او آشكارا به چشم مى خورد.

10 - در آثار شوقى نام اشخاص و اماكن و آثار بسيارى وجود دارد و اين گواه وسعت اطّلاعات اوست.

11 - او در تشبيهات و استعاره ها و كنايه ها و در شيوه به كارگيرى اساليب مختلف بيانى نظير استفهام،تعجّب، وجوه مختلف جملات انشايى و خبرى، و وصف، توانست نوآورى هايى بكند.

12 - كاربرد الفاظ مربوط به جنگ در غزليات او به چشم مى خورد، اين ويژگى را مى توان در شعر عنترةبن شدّاد (525 -615 م) مشاهده كرد. همچنين غزل او از رقّت و سلاست لفظ و نغمه هاى موسيقيايى برخوردار است.

ص: 155

13 - نثر او نثرى است مصنوع و مسجّع و شبيه به نثر مقامات حريرى(1).

10 - سَرَى، فَصَادَفَ جُرْحًا دَامِياً، فَأَسَا

وَ رُبَّ فَضْلٍ عَلَى الْعُشَّاقِ لِلْحُلُمِ

مَنِ الْمُوائِسُ بانًا باِلرُّبَى وَقَناً

اللّاعِباتُ بِرُوحى، السّافِحاتُ دَمِى؟

السّافِراتُ كَأَمْثَالِ الْبُدورِ ضُحًى

يُغِرْنَ شَمْسَ الضُّحَى بِالحَلْىِ وَ الْعِصَمِ

أَلْقاتِلاتُ بِأَجْفَانٍ بِهَا سَقَمٌ

وَلِلْمَنِيَّةِ أَسبابٌ مِنَ السَّقَمِ

أَلْعاثِراتُ بألْبابِ الرِّجالِ وَ مَا

أُقِلنَ مِنْ عَثَراتِ الدَّلِّ فىِ الرَّسَمِ

المُضْرِمَاتُ خُدُودًا، أَسْفَرَتْ، وَ جَلَتْ

عَنْ فِتْنَةٍ، تُسلِمُ الْأَكبادَ لِلضَّرَمِ

الحامِلاتُ لِوَاءَ الْحُسْنِ مُخْتَلِفًا

أَشْكالُهُ، وَ هُوَ فَرْدٌ غَيْرُ مُنْقَسِمٍ

مِنْ كُلِّ بَيْضَاءَ أَوْ سَمْرَاءَ زُيِّنَتَا

لِلْعَيْنِ، وَ الْحُسْنُ فى الْآرامِ كَالْعُصُمِ

يُرَعْنَ لِلْبَصَرِ السّامى، وَ مِنْ عَجَبٍ

إذا أَشَرْنَ أَسَرْنَ اللَّيْثَ بِالْعَنَمِ

وَضَعْتُ خَدِّى، وَ قَسَّمْتُ الْفُؤادَ رُبىً

يَرتَعْنَ فى كُنُسٍ مِنْهُ وَ فى أَكَمِ

20 - يَا بِنْتَ ذىِ اللَّبَدِ الْمَحْمِىّ جَانِبُهُ

أَلْقَاكِ فىِ الْغَابِ، أَمْ أَلْقاكِ فى الْأُطُمِ؟

ما كُنْتُ أَعلَمُ، حتَّى عَنَّ مَسْكِنُهُ

أَنَّ الْمُنَى وَ الْمَنَايا مَضْرِبُ الْخِيَمِ

مَنْ أَنْبَتَ الْغُصْنَ مِنْ صَمْصَامَةٍ ذَكَرٍ؟

وَ أَخْرَجَ الرِّيمَ مِنْ ضِرغَامَةٍ قَرِمِ؟

بَيْنىِ وَ بَيْنَكِ مِنْ سُمْرِ الْقَنَا حُجُبٌ

وَ مِثْلُهَا عِفَّةٌ عُذرِيَّةُ العِصَمِ

لَمْ أَغْشَ مَغْناكِ إِلّا فى غُضُونِ كَرًى

مَغْنَاكِ أَبْعَدُ لِلْمُشْتَاقِ مِنْ إِرَمِ

يَا نَفْسُ، دُنياكِ تُخْفى كُلَّ مُبْكِيَةٍ

وَ إِنْ بَدَا لَكِ مِنْهَا حُسنُ مُبتَسَمِ

فُضِّى بِتَقْوَاكِ فاهًا كُلَّمَا ضَحِكَتْ

كَمَا يُفَضُّ أَذَى الرَّقْشَاءِ باِلثَّرَمِ

مَخْطُوبَةٌ، مُنْذُ كانَ النّاسُ، خَاطِبَةٌ

مِنْ أَوّلِ الدَّهْرِ لَمْ تُرْمِلْ، وَ لَمْ تَئِمِ

يَفْنَى الزّمانُ، وَ يَبْقى مِنْ إِسَاءَتِهَا

جُرْحٌ بِآدَمَ، يَبْكى مِنهُ، فى الْأَدَمِ

لَا تَحْفِلى بِجَناها، اَوْ جِنايَتِهَا

المَوْتُ بِالزَّهْرِ مِثلُ الْمَوْتِ بِالْفَحَمِ

30 - كَمْ نائمٍ لَا يَرَاهَا، وَهْىَ سَاهِرَةٌ

لَوْلَا الْأَمَانِىُّ وَ الْأَحلَامُ لَمْ يَنَمِ

طَوْرًا تَمُدُّكَ فى نُعْمَى وَ عَافِيَةٍ

وَ تَارَةً فى قَرَارِ الْبُؤسِ وَ الْوَصَمِ

كمْ ضلَّلْتكَ، وَ مَنْ تُحْجَبْ بصيرتُهُ

إِن يلقَ صابًا يرِدْ، أَو عَلْقمًا يَسُمِ

يَا وَيْلَتَاهُ لِنَفْسى! رَاعَهَا وَدَهَا

مُسْوَدَّةُ الصُّحْفِ فى مُبْيَضَّةِ اللِّمَمِ

رَكَضْتُهَا فى مُرِيعِ الْمَعْصِياتِ، وَ مَا

أَخَذْتُ مِنْ حِمْيَةِ الطّاعَاتِ للِتُّخَمِ

ص: 158

هَامَتْ عَلَى أَثَرِ اللَّذّاتِ تَطْلُبُهَا

وَ النَّفْسُ إِنْ يَدْعُهَا دَاعِى الصِّباتَهِمِ

صَلاَحُ أَمْرِكَ لِلْأَخْلاَقِ مَرْجِعُهُ

فَقَوِّمِ النَّفسَ بِالْأَخلاَقِ تَسْتَقِمِ

وَ النَّفْسُ مِنْ خَيْرِهَا فى خَيْرِ عَافِيَةٍ

وَ النَّفْسُ مِنْ شَرِّهَا فى مَرْتَعٍ وَ خِمِ

تَطْغَى إِذَا مُكِّنَتْ مِنْ لَذَّةٍ وَ هَوىً

طَغْىَ الجِيادِ إِذَا عَضَّتْ عَلَى الشُّكُمِ

اِنْ جَلَّ ذَنبِى عَنِ الغُفْرانِ، لِى أَمَلٌ

فىِ اللَّهِ يَجْعَلُنى فى خَيْرِ مُعْتَصَمِ

40 - أُلقِى رَجائى، إِذَا عَزَّ الْمُجِيرُ، عَلَى

مُفرِّجِ الْكَرْبِ فى الدَّارَيْنِ وَ الغُمَمِ

إِذَا خَفَضْتُ جَنَاحَ الذُّلِّ أَسأَلُهُ

عِزَّ الشفاعَةِ، لَمْ أَسأَلْ سِوَى أَمَمِ

و إِنْ تَقَدَّمَ ذو تَقوىَ بِصَالِحَةٍ

قَدَّمْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ عَبْرَةَ النَّدَمِ

لَزِمْتُ بَابَ أَمِيرِ الْأَنْبِيَاءِ، وَ مَنْ

يُمْسِكْ بِمِفْتَاحِ بابِ اللَّه يَغْتَنِمِ

فَكُلُّ فَضْلٍ، وَ إِحسانٍ، وَ عَارِفَةٍ

مَا بَيْنَ مُسْتَلَمٍ مِنْهُ و مُلْتَزَمِ

عَلَّقْتُ مِنْ مَدْحِهِ حَبْلاً اُعِزُّ بِهِ

فى يَوْمِ لَا عِزَّ بِالْأَنسَابِ و اللُّحَمِ

يُزْرى قَرِيضى زُهَيْراً حينَ أَمدَحُهُ

وَ لاَ يُقَاسُ إِلَى جُودى نَدَى هَرِمِ

مُحَمَّدٌ صَفْوَةُ البَارى، وَ رَحْمَتُهُ

وَ بُغْيَةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقٍ و منْ نَسَمِ

وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ يَوْمِ الرُّسْلُ سائِلَةٌ

مَتَى الْوُرُودُ؟ وَ جِبريلُ الْأَمينُ ظَمِئَ

سَنَاؤُهُ و سَناهُ الشَّمْسُ طالِعَةً

فَالجِرْمُ فى فَلَكٍ، وَالضَّوءُ فى عَلَمِ

50 - قَدْ أَخْطَأَ النَّجْمَ مَا نَالَتْ أُبُوَّتُهُ

مِنْ سُؤْدَدٍ بَاذِخٍ فى مَظْهَرٍ سَنِمِ

نُمُوا إليهِ، فَزَادُوا فى الْوَرَى شَرَفاً

وَ رُبَّ أَصلٍ لِفَرعٍ فى الفَخارِ نُمِى

حَوَاه،ُ فى سُبُحاتِ الطُّهرِ قَبْلَهُمُ

نُورانِ قاما مَقامَ الصُّلْبِ وَ الرَّحِمِ

لَمَّا رَآهُ بَحِيرا قالَ: نَعرِفُهُ

بِمَا حَفِظْنا مِنَ الْأَسماءِ وَالسِّيَمِ

سائِلْ حِراءَ، وَ رُوحَ القُدْسِ: هَل عَلِما

مَصونَ سِرٍّ عَنِ الإِدراكِ مُنْكَتِمِ

كَم جَيئةٍ و ذَهابٍ شُرِّفَتْ بِهمِا

بَطحاءُ مَكّةَ، فى الإِصباحِ و الغَسَمِ

وَ وَحشَةٍ لاِبْنِ عَبْدِ اللَّهِ بَيْنَهُمَا

أَشْهَى مِنَ الْأُنسِ بِالأَحبابِ و الحَشَمِ

يُسامِرُ الْوَحىَ فيها قَبلَ مَهبِطهِ

وَ مَن يُبَشِّرْ بِسِيمَى الخَيرِ يَتَّسِمِ

لَمَّا دَعَا الصَّحبُ يَسْتَسْقُونَ مِنْ ظَمَإٍ

فَاضَتْ يَداهُ مِنَ التَّسنِيمِ بِالسَّنِمِ

وَ ظَلَّلَتْهُ، فَصَارَتْ تَستَظِلُّ بِهِ

غَمامَةٌ، جَذَبَتْها خِيرَةُ الدِّيَمِ

ص: 159

60 - مَحَبَّةٌ لِرَسُولِ اللَّهِ أُشرِبَها

قَعَائِدُ الدَّيْرِ، وَ الرُّهبانُ فى القِمَمِ

إِنَّ الشَّمائلَ، إِنْ رَقَّتْ، يَكادُ بِهَا

يُغْرَى الجَمادُ، وَ يُغْرَى كُلُّ ذى نَسَمِ

وَ نُودِىَ: إقْرَأْ، تَعالَى اللَّهُ قائِلُهَا

لَمْ تَتَّصِلْ، قَبلَ مَنْ قيلتْ لَهُ، بِفَمِ

هُناكَ أَذَّنَ لِلرَّحمنِ، فَامْتَلأَتْ

أَسماعُ مَكَّةَ مِن قُدسِيَّةِ النَّغَمِ

فَلاَ تَسَلْ عَنْ قُرَيشٍ كيفَ حَيْرَتُها؟

وَ كَيفَ نُفْرتُها فى السَّهلِ وَ العَلَمِ؟

تَساءَلوا عَنْ عَظيمٍ قَدْ أَلمَّ بِهِم

رَمَى الْمَشايِخَ وَ الوِلْدانَ بِاللَّمَمِ

يا جَاهِلينَ عَلَى الهادى وَ دَعْوَتِهِ

هَلْ تَجْهَلُونَ مكانَ الصّادِقِ الْعَلَمِ

لَقَّبْتُموهُ أَمينَ القَوْمِ فى صِغَرٍ

وَ مَا الْأَمينُ على قَوْلٍ بِمُتَّهَمِ

فَاقَ البُدورَ، وَ فاقَ الْأَنبياءَ، فَكَمْ

بِالْخُلْقِ و الخَلْقِ مِن حُسْنٍ و مِنْ عِظَمِ

جاءَ النَّبِيُّونَ بِالآياتِ، فَانْصَرَمَتْ

وَ جِئتَنا بِحَكيمٍ غَيرِ مُنصَرِمِ

70 - آياتُهُ، كُلَّما طالَ المَدَى، جُدُدٌ

يَزِينُهُنَّ جلالُ العِتْقِ و القِدَمِ

يكادُ، فى لَفْظَةٍ منه مُشَرَّفَةٍ

يُوصِيك بِالحَقِّ، و التَّقْوَى، وَ بِالرُّحُمِ

يا أَفْصَحَ النّاطِقينَ الضّادَ قاطِبةً

حَديثُك الشَّهْدُ عندَ الذّائِق الفَهِمِ

حَلَّيتَ، من عَطَلٍ، جِيدَ البَيانِ بِهِ

فى كُلِّ مُنتَثِرٍ فى حُسْنِ مُنتَظِمِ

بِكُلِّ قَولٍ كريمٍ أَنتَ قائلُهُ

تُحيى الْقُلوبَ، و تُحْيى مَيِّتَ الهِمَمِ

سَرَتْ بَشائِرُ بالهادى وَ مَوْلِدِهِ

فىِ الشَّرقِ وَ الْغَربِ مَسْرى النّورِ فى الظُّلَمِ

تَخَطَّفَتْ مُهَجَ الطاغينَ مِنْ عَرَبٍ

وَ طَيَّرتْ أَنفُسَ الباغينَ مِنْ عَجَمِ

رِيعتْ لَها شُرَفُ الإِيوانِ، فَانْصَدَعَتْ

مِنْ صَدْمَةِ الْحَقِّ، لا مِنْ صَدمَةِ القُدُمِ

أَتَيتَ، وَ النّاسُ فَوْضَى، لا تَمُرُّ بِهِم

إِلاّ علَى صَنَمٍ، قَدْ هامَ فى صَنَمِ

وَ الْأَرضُ مَمْلوءَةٌ جَوْرًا، مُسَخَّرَةٌ

لِكُلِّ طاغيةٍ فى الخَلْقِ مُحْتَكِمِ

80 - مُسَيْطِرُ الفُرْسِ يَبغى فى رَعِيَّتِهِ

وَ قَيْصَرُ الرُّومِ مِنْ كِبْرٍ أَصَمُّ عَمِ

يُعَذِّبانِ عِبَادَ اللَّهِ فى شُبَهٍ

وَ يَذْبَحانِ كَمَا ضَحَّيْتَ بِالغَنَمِ

وَالْخَلْقُ يَفْتِكُ أَقواهمْ بِأَضعَفِهِمْ

كَاللَّيْثِ بِالبَهْمِ، أَو كَالْحُوتِ بِالبَلَمِ

أَسرَى بِكَ اللَّهُ لَيْلاً، إِذ مَلاَئِكُهُ

وَ الرُّسْلُ فى الْمَسجِدِ الْأَقْصَى عَلَى قَدَمِ

لَمّا خَطَرْتَ بِهِ الْتَفُّوا بِسَيِدِهِمْ

كَالشُّهْبِ بِالبَدْرِ، أَوْ كَالْجُندِ بِالْعَلَمِ

ص: 160

صَلَّى وَراءَكَ مِنْهُمْ كُلُّ ذى خَطَرٍ

وَ مَنْ يَفُزْ بِحَبَيبِ اللَّهِ يَأْتَمِمِ

جُبْتَ السَّمواتِ أَو ما فَوقَهُنَّ بِهِمْ

على مُنَوِّرةٍ دُرِّيَّةِ اللُّجُمِ

رَكُوبَةٍ لَكَ، مِنْ عِزٍّ وَ مِنْ شَرَفٍ

لَا فى الجِيادِ، وَ لا فى الْأَيْنُقِ الرُّسُمِ

مَشِيئَةُ الْخَالِقِ الْبَارى، وَ صَنْعَتُهُ

وَ قُدرةُ اللَّهِ فَوقَ الشَّكِّ وَ التُّهَمِ

حَتَّى بَلَغْتَ سَماءً لا يُطارُ لَها

على جَناحٍ، و لا يُسْعَى علَى قَدَمِ

90 - وَ قِيلَ: كُلُّ نَبِىٍّ عِنْدَ رُتْبَتِهِ

وَ يا مُحَمّدُ، هذا الْعَرشُ فَاسْتَلِمِ

خَطَطْتَ لِلدّينِ وَ الدّنيا عُلو مَهُما

يا قَارِئَ اللَّوحِ، بَلْ يا لامِسَ الْقَلَمِ

أَحَطْتَ بَيْنَهُمَا بِالسِّرِّ، وَ انْكَشَفَتْ

لَكَ الْخَزائِنُ مِنْ عِلْمٍ، وَ مِنْ حِكَمِ

وَ ضَاعَفَ الْقُربُ ما قُلِّدْتَ مِنْ مِنَنٍ

بِلاَ عِدادٍ، وَ ما طُوِّقْتَ مِنْ نِعَمِ

سَلْ عُصْبَةَ الشِّركِ حَولَ الْغَارِ سائِمَةً

لَولاَ مُطَارَدَةُ الْمُخْتَارِ لَمْ تُسَمِ

هَلْ أَبْصَرُوا الْأَثَرَ الْوُضَّاءَ، أَم سَمِعُوا

هَمْسَ التَّسابِيحِ وَ الْقُرآنِ مِنْ أَمَمِ؟

وَهَلْ تَمَثَّلَ نُسْجُ الْعَنْكَبُوتِ لَهُمْ

كَالْغَابِ، وَالْحَائِماتُ الزُّغْبُ كَالرَّخَمِ؟

فَأَدْبَرُوا، وَ وُجوهُ الْأَرضِ تَلْعَنُهُمْ

كَباطِلٍ مِنْ جَلالِ الحَقِّ مُنْهَزِمِ

لَوْ لَا يَدُ اللَّهِ بِالجَارَيْنِ مَا سَلِمَا

وَ عَيْنُهُ حَوْلَ رُكْنِ الدِّينِ، لَمْ يَقُمِ

تَوارَيا بِجَنَاحِ اللَّهِ، وَاسْتَتَرَا

وَ مَنْ يَضُمُّ جَناحُ اللَّهِ لَا يُضَمِ

100 - يَا أَحمدَ الْخَيْرِ، لى جاهٌ بتَسْمِيَتى

وَ كَيْفَ لَا يَتَسامَى بِالرُّسولِ سَمِى؟

أَلْمَادِحونَ، وَ أَربابُ الْهَوَى تَبَعٌ

لِصَاحِبِ الْبُرْدَةِ الْفَيْحاءِ ذى الْقَدَمِ

مَديحُهُ فيكَ حُبٌ خالصٌ وَ هَوًى

وَ صادِقُ الحُبِّ يُملى صادِقَ الكَلِمِ

اللَّهُ يَشْهَدُ أَنّى لا أُعارِضُهُ

مَنْ ذايُعَارِضُ صَوْبَ الْعَارِضِ العَرِمِ؟

و إِنَّما أَنا بَعضُ الغابِطينَ، وَ مَن

يَغْبِطْ وَلِيَّكَ لَا يُذمَمْ، و لا يُلَمِ

هذا مَقامٌ مِنْ الرَّحمنِ مُقتَبَسٌ

تَرمِى مَهابَتُهُ سَحْبانَ بِالبَكَمِ

البدرُ دونَكَ فى حُسْنٍ وَ فى شَرَفٍ

وَ الْبَحرُ دُونَكَ فى خَيرٍ وَفى كَرَمِ

شُمُّ الجِبالِ إِذا طَاولْتَهَا انْخَفَضَتْ

وَ الْأَنْجُمُ الزُّهْرُ مَا وَاسَمْتَهَا تَسِمِ

وَ اللَّيْثُ دونَكَ بَأْسًا عِند وَثْبَتِهِ

إِذا مَشَيتَ إِلى شاكى السِّلاحِ كَمِى

تَهفُو إِلَيكَ، وَ إِنْ أَدْمَيتَ حَبَّتَهَا

فى الْحَربِ، أَفْئِدَةُ الْأَبطالِ وَ البُهَمِ

ص: 161

110 - مَحبَّةُ اللَّهِ ألقاها، وَ هَيْبَتُهُ

عَلَى ابنِ آمنةٍ، فى كُلِّ مُصْطَدَمِ

كَأَنَّ وَجْهَكَ تَحتَ النَّقْعِ بَدرُ دُجًى

يُضِى ءُ مُلْتَثِمًا، أَوْ غَيْرَ مُلْتَثِمِ

بَدْرٌ تَطَلَّعَ فى بَدْرٍ، فَغُرَّتُهُ

كَغُرَّةِ النَّصرِ، تَجْلُو دَاجِىَ الظُّلَمِ

ذُكِرْتَ بِاْليُتْمِ فىِ الْقُرآنِ تَكرِمَةً

وَ قيمَةُ اللُّؤلُؤِ الْمَكْنُونِ فى الْيُتُمِ

اللَّهُ قَسَّمَ بَيْنَ النّاسِ رِزْقَهُمُ

وَ أَنتَ خُيِّرْتَ فى الْأَرزَاقِ وَالقِسَمِ

إِنْ قُلْتَ فى الْأَمرِ: لا، أوْ قُلْتَ فيهِ: نَعَمْ

فَخِيرَةُ اللَّهِ فى لَا مِنْكَ أَو نَعَمِ

أَخُوك عيسى دَعَا مَيْتاً، فَقَامَ لَهُ

وَ أَنْتَ أَحْيَيْتَ أَجْيَالاً مِنَ الرِّمَمِ

وَ الْجَهْلُ مَوتٌ، فَإنْ اُوتِيتَ مُعْجِزةً

فأبْعَثْ مِنَ الجَهْلِ، أَوْ فَابْعَثْ مِنَ الرَّجَمِ

قَالُوا: غَزَوْتَ، وَ رُسْلُ اللَّهِ مَا بُعِثوُا

لِقَتْلِ نَفْسٍ، وَلَا جَاؤُوا لِسَفْكِ دَمِ

جَهْلٌ، وَ تَضْلِيلُ أَحلاَمٍ، وَ سَفْسَطَةٌ

فَتَحْتَ بِالسَّيفِ بَعْدَ الْفَتْحِ بِالْقَلَمِ

120 - لَمّا أَتَى لَكَ عَفْواً كُلُّ ذى حَسَبٍ

تَكَفَّلَ الَّسيفُ بِالجُهَّالِ وَ الْعَمَمِ

وَ الشَّرُّ، إِنْ تَلْقَهُ بِالْخَيرِ، ضِقْتَ بِهِ

ذَرْعاً، وَ إِنْ تَلْقَهُ بِالشَّرِّ يَنْحَسِمِ

سَلِ الْمَسيحيَّةَ الغَرّاءَ: كَمْ شَرِبَتْ

بِالصّابِ، مِنْ شَهَواتِ الظّالِمِ الغَلِمِ

طَريدَةُ الشِّركِ، يُؤذِيهَا، وَ يُوسِعُهَا

فى كُلِّ حينٍ، قِتالاً ساطِعَ الحَدَمِ

لَولاَ حُماةٌ لَها، هَبُّوا لِنُصْرَتِهَا

بِالسَّيْفِ، مَا انْتَفَعَتْ بِالرِّفْقِ وَ الرُّحُمِ

لَولا مَكانٌ لِعيسى عِندَ مُرسِلِهِ

وَ حُرمَةٌ وَ جَبَتْ للِرّوحِ فى القِدَمِ

لَسُمِّرَ الْبَدَنُ الطُّهرُ الشّريفُ عَلَى

لَوْ حَيْنِ، لَمْ يَخْشَ مُؤذيهِ، وَلَمْ يَجِمِ

جَلَّ الْمسيحُ، وَ ذَاقَ الصَّلبَ شانِئُهُ

إِنَّ العِقابَ بِقَدْرِ الذَّنْبِ وَ الْجُرُمِ

أَخُو النَّبِىِّ، وَ رُوحُ اللَّهِ فى نُزُلٍ

فَوقَ السَّمَاءِ وَ دُونَ الْعَرشِ، مُحْتَرَمِ

عَلَّمْتَهُمْ كُلَّ شَى ءٍ يَجْهَلُونَ بِهِ

حَتَّى الْقِتَالَ وَ مَا فِيهِ مِنَ الذِّمِمِ

130 - دَعَوْتَهُمْ لِجِهَادٍ فيهِ سُؤدَدُهُمْ

وَ الْحَربُ أُسُّ نِظَامِ الْكَوْنِ وَ الأُمَمِ

لَوْلَاهُ لَمْ نَرَ لِلدَّوْلاتِ فى زَمَنٍ

مَاطالَ مِنْ عُمُدٍ، أَوْ قَرَّ مِنْ دُهُمِ

تِلكَ الشَّواهِدُ تَتْرَى كُلَّ آوِنَةٍ

فىِ الْأَعْصُرِ الغُرِّ، لا فى الْأَعْصُرِ الدُّهُمِ

بِالْأَمسِ مَالَتْ عُروشٌ، وَاعْتَلَتْ سُرُرٌ

لَوْلَا الْقَذَائِفُ لَمْ تُثْلَمْ، وَ لَمْ تَصِمِ

أَشياعُ عِيسى أَعَدُّوا كُلَّ قَاصِمَةٍ

وَ لَمْ نُعِدَّ سِوَى حَالاَتِ مُنْقَصِمِ

ص: 161

مَهْمَا دُعِيتَ إِلَى الْهَيْجَاءِ قُمْتَ لَها

تَرمى بِأُسْدٍ، وَ يَرمى اللَّهُ بِالرُّجُمِ

عَلَى لِوَائِكَ مِنْهُمْ كُلُّ مُنَتِقٍم

للَّهِ، مُسْتَقْتِلٍ فى اللَّهِ، مُعْتَزِمِ

مُسَبِّحٍ لِلِقَاءِ اللَّهِ، مُضْطَرِمٍ

شَوقاً، عَلى سابِحٍ كَالْبَرْقِ مُضْطَرِمِ

لَوْ صَادَفَ الدَّهرَ يَبْغِى نُقلةً، فَرَمَى

بِعَزْمِهِ فى رِحالِ الدَّهرِ، لَم يَرمِ

بِيضٌ، مَفاليلُ مِنْ فِعلِ الْحُروبِ بِهِمْ

مِنْ أَسْيُفِ اللَّهِ، لاَ الْهِندِيّةِ الْخُذُمِ

140 - كَمْ فىِ التّرابِ إِذا فَتَّشْتَ عَنْ رَجُلٍ

مَنْ ماتَ بِالعَهْدِ، أَوْ مَنْ مَاتَ بِالقَسَمِ

لَوْلاَ مَواهِبُ فى بَعْضِ الْأَنامِ، لَمَا

تَفَاوَتَ النّاسُ فىِ الْأَقْدَارِ وَ الْقِيَمِ

شَرِيعَةٌ لَكَ فَجَّرتَ الْعُقُولَ بِهَا

عَنْ زاخِرٍ بِصُنُوفِ الْعِلْمِ مُلْتَطِمِ

يَلوُحُ حَوْلَ سَنَا التَّوحِيدِ جَوْهَرُهَا

كَالْحَلْىِ لِلسَّيفِ أَوْ كَالْوَشىِ لِلْعَلَمِ

غَرَّاءُ، حَامَتْ عَلَيْهَا أَنْفَسٌ وَ نُهًى

وَ مَنْ يَجِدْ سَلْسَلاً مِنْ حِكْمَةٍ يَحُمِ

نُورُ السَّبِيلِ يُساسُ الْعَالَمُونِ بِهَا

تَكَفَّلَتْ بِشَبابِ الدَّهرِ وَ الْهَرَمِ

يَجْرِى الزَّمَانُ وَ أَحكامُ الزَّمانِ على

حُكْمٍ لَها، نَافِذٍ فى الْخَلْقِ، مُرْتَسِمِ

لَمَّا اعْتَلَتْ دَوْلَةُ الْإِسلاَمِ، وَ اتَّسَعَتْ

مَشَتْ مَمَالِكُهُ فى نُورِهَا التِّمِمِ

وَ عَلَّمَتْ أُمَّةً بِالْقَفْرِ نَازِلَةً

رَعْىَ الْقَياصِرِ بَعدَ الشَّاءِ وَ النَّعَمِ

كَمْ شَيَّدَ الْمُصْلِحُونَ الْعامِلون بِهَا

فىِ الشَّرقِ وَ الْغَربِ، مُلْكاً باذِخَ العِظَمِ

150 - لِلْعِلْمِ، وَ الْعَدْلِ، وَ التَّمْدينِ مَا عَزَمُوا

مِنَ الْأُمورِ، وَ مَا شَدُّوا مِنَ الْحُزُمِ

سَرْعَانَ مَا فَتَحُوا الدُّنْيا لِمِلَّتِهِمْ

وَ أَنْهَلُوا النّاسَ مِنْ سَلسَالِهَا الشَّبِمِ

سَارُوا عَلَيْهَا هُدَاةَ النّاسِ، فَهْىَ بِهِمْ

إِلَى الْفَلاَحِ، طَريقٌ وَاضِحُ العِظَمِ

لَا يَهْدِمُ الدَّهرُ رُكْناً شَادَ عَدْلُهُمُ

وَ حَائِطُ الْبَغْىِ إِنْ تَلْمِسْهُ يَنْهَدِمِ

نَالُوا السَّعادَةَ فىِ الدَّارَيْنِ، وَ اجْتَمَعُوا

عَلَى عَمِيمٍ مِنَ الرِّضْوانِ مُقْتَسَمِ

دَعْ عَنْكَ رُومَا، وَ آثينا، وَ مَا حَوَتا

كُلُّ الْيَواقِيتِ فى بَغْدَادَ وَ التُّوَمِ

وَ خَلِّ كِسرَى، وَ إِيواناً يُدِلُ بِهِ

هَوَى عَلَى أَثَرِ النِّيرانِ وَ الْأُيُمِ

وَ اتْرُكْ رَعَمْسِيسَ، إِنَّ الْمُلْكَ مَظْهَرُهُ

فى نَهْضَةِ الْعَدْلِ، لاَ فى نَهْضَةِ الْهَرَمِ

دَارُ الشَّرائعِ رُوما كُلَّمَا ذُكِرَتْ

دَارُ السَّلامِ لَهَا، أَلْقَتْ يَدَ السَّلَمِ

مَا ضَارَعَتْهَا، بَياناً عِنْدَ مُلْتَأَمٍ

وَ لاَ حَكَتْهَا، قَضاءً عِنْدَ مُخْتَصَمِ

ص: 163

160 - وَ لَا احْتَوَتْ، فى طِرازٍ مِنْ قَياصِرِها

عَلَى رَشيدٍ، وَ مَأْمُونٍ، وَ مُعْتَصِمِ

مِنَ الَّذينَ إِذَا سَارَتْ كَتائِبُهُمْ

تَصَرَّفُوا بِحُدُودِ الْأرضِ وَ التُّخُمِ

وَ يَجْلِسونَ إِلَى عِلْمٍ وَ مَعرِفَةٍ

فَلاَ يُدَانَوْنَ فى عَقْلٍ وَ لا فَهَمِ

يُطَأْطِئُ الْعُلَماءُ الهَامَ إِنْ نَبَسُوا

مِنْ هَيْبَةِ الْعِلْمِ، لَا مِنْ هَيْبَةِ الْحُكُمِ

وَ يُمْطِرُونَ، فَمَا بِالْأرضِ مِنْ مَحَلٍ

وَ لَا بِمَنْ بَاتَ فَوْقَ الْأرضِ مِنْ عُدُمِ

خَلاَئِفُ اللَّهِ، جَلُّوا عَنْ مُوَازَنَةٍ

فَلاَ تَقِيسَنَّ أَمْلاَكَ الْوَرىَ بِهِمِ

مَنْ فىِ الْبَرِيَّةِ كَالْفَارُوقِ مَعْدَلَةً؟

وَ كَابْنِ عَبدِالْعَزيزِ الْخَاشِعِ الْحَشِمِ

وَ كَالْإمَامِ إِذَا مَا فَضَّ مُزْدَحَمَا

بِمَدْمَعٍ فى مَآقِى الْقَوْمِ مُزْدَحِمِ

الزّاخِرِ الْعَذْبِ فى عِلْمٍ وَ فى أَدَبٍ

وَ النَّاصِرِ النَّدْبِ فى حَربٍ وَ فى سَلَمِ

أَوْ كَاْبنِ عَفّانَ، وَ الْقُرآنُ فى يَدِهِ

يَحْنُو عَلَيهِ كَمَا تَحْنُو عَلَى الْفُطُمِ

170 - وَ يَجْمَعُ الآىَ تَرتِيباً وَ يَنْظِمُهَا

عَقْداً بِجِيدِ اللَّيالى غَيْرَ مُنْفَصِمِ؟

جُرحَانِ فى كَبِدِ الْإِسلامِ مَا الْتَأَمَا

جُرْحُ الشّهيدِ، وَ جُرحٌ بِالْكِتابِ دَمِى

وَ مَا بَلاَءُ أَبى بَكْرٍ بِمُتَّهَمٍ

بَعْدَ الْجَلائِلِ فى الْأَفعالِ وَ الْخِدَمِ

بِالْحَزْمِ وَ الْعَزمِ حَاطَ الدّينَ فى مِحَنٍ

أَضَلَّتِ الْحَلْمَ مِنْ كَهْلٍ وَ مُحْتَلِمِ

وحِدنَ بالرّاشِدِ الفاروقِ عَن رَشَدٍ

فى الموتِ وَ هُوَ يقينٌ غيرُ مُنْبَهمِ

يُجَادِلُ الْقَوْمَ مُسْتَلّاً مُهَنَّدَهُ

فى أَعظَمِ الرُّسْلِ قَدْراً، كَيْفَ لَمْ يَدُمِ

لَا تَعْذُلُوهُ، إِذَا طَافَ الذُّهُولُ بِهِ

مَاتَ الْحَبِيبُ، فَضَلَّ الصَّبُّ عَنْ رَغَمِ

يَا رَبِّ صَلِّ وَ سَلِّمْ، مَا أَرَدْتَ، عَلى

نَزيِلِ عَرشِكَ، خَيرِ الرُّسْلِ كُلِّهِمِ

مُحيِى اللَّيالى صَلاَةً، لاَ يُقَطِّعُهَا

إِلّا بِدَمعٍ مِنَ الْإِشْفَاقِ مُنْسَجِمِ

مُسَبّحاً لَكَ جُنْحَ اللّيلِ، مُحْتَمِلاً

ضُرًّا مِنَ السُّهْدِ، أَوْ ضُرًّا مِنَ الْوَرَمِ

180 - رَضيَّةٌ نَفْسُهُ لا تَشتَكِى سَأَماً

وَ ما مَعَ الْحُبِّ إِنْ أَخلَصْتَ مِنْ سَأمِ

وَ صَلِّ، رَبِّى، عَلَى آلٍ لَهُ نُخَبٍ

جَعَلْتَ فِيهِمْ لِوَاءَ الْبَيْتِ وَ الْحَرَمِ

بِيضُ الْوُجُوهِ، وَ وَجْهُ الدَّهرِ ذُو حَلَكٍ

شُمُّ الأُنوفِ، وَ أَنْفُ الْحَادِثَاتِ حَمِى

وَ أَهدِ خَيْرَ صَلاةٍ مِنْكَ أَربَعَةً

فىِ الصَّحْبِ، صُحْبَتُهُمْ مَرْعِيَّةُ الحُرَمِ

الرَّاكِبينَ إِذا نَادَى النَّبِىُّ بِهمْ

مَا هَال مِنْ جَلَلٍ، وَ اشْتَدَّ مِنْ عَمَمِ

ص: 164

الصّابِرينَ، وَ نَفْسُ الْأَرضِ وَاجِفَةٌ

الضّاحِكينَ إلَى الأَخطارِ وَ القُحَمِ

يَا رَبِّ، هَبَّتْ شُعُوبٌ مِنْ مَنِيَّتِهَا

وَ اسْتَيْقَظَتْ أُمَمٌ مِنْ رَقْدَةِ الْعَدَمِ

سَعْدٌ، وَ نَحْسٌ، وَ مُلْكٌ أَنْتَ مَالِكُهُ

تُدِيلُ مِنْ نِعَمٍ فيهِ، وَ مِنْ نِقَمِ

رَأَى قَضَاؤُكَ فِينا رَأْىَ حِكْمَتِهِ

أَكرِمْ بِوَجْهِكَ مِنْ قَاضٍ وَ مُنْتَقِمِ

فَالْطُفْ، لِأَجْلِ رَسولِ الْعَالَمينَ، بِنَا

وَ لَا تَزِدْ قَومَهُ خَسْفاً، وَ لا تَسُمِ

190 - يَا رَبِّ، أَحْسَنْتَ بَدءَ الْمُسلِمينَ بِهِ

فَتَمِّمِ الْفَضْلَ، وَ امنَحْ حُسْنَ مُخْتَتَمِ

نمى ورزم. آن كه خيال را به كرم آزمند ساخت،تو را به زُفتى و خِسّت ترغيب كرد.

10 - او شب هنگام به ديدارم آمد و مرا با زخمى خون آلود يافت سپس به معالجه ام پرداخت واى بسا كه خواب بر عاشقان منّت دارد.

11 - كيانند آن دوشيزگان نازنين كه بسان شاخه هاى بان و چونان نيزه هاى لرزان مى خرامند. آن بازيكنان با جان من، آن ريزندگان خون من.

12 - رخ گشودگانى كه رخسارهايشان در درخشش چونان بدرهاى تابان است همانان كه با زيورهاى گردنها و دستهايشان غيرت خورشيد درخشان نيمروز را برمى انگيزند.

13 - آنان كه (مردان را) با چشمان بيمارشان مى كُشند. آرى از جمله علّتهاى مرگ بيمارى است.

14 - زنانى كه عقلهاى مردان را مى لغزانند و خودشان هم در خراميدن، از لغزش هاى ناز و كرشمه، دستگيرى نشده اند [در امان نمانده اند].

15 - همانان كه رخساره هاى ناپوشيده را بر افروختند و نقاب از فتنه اى برداشتند كه جگر ها رابه آتش كشيد.

16 - زنانى كه به غايت زيبايند و رايت حسن و جمال را بر دوش دارند، پرچمى به شكلهاى گوناگون. با آن كه گوهر جمال همه يكى است.

17 - سفيدوشان يا گندمگونانى كه براى چشم ناظران آراسته شده اند. و زيبايى در آهوان به سپيدى دستان و سرخ و سياهى اندام است.

18 - از نگاه خيره دچار ترس مى شوند و شگفتا كه وقتى با سرانگشتان حنايى اشاره كنند، شير را به بند مى كشند.

19 - خضوع نمودم و پهنه دل را به پشته هايى چند بخش كردم تا آنان در استراحتگاه آهوان و در تپه هاى آن چرا كنند.

20 - اى زاده شير دست نيافتنى، تو را در نيزار و بيشه ديدار كنم يا در دژ بلند و استوار.؟

21 - تا زمانى كه محل سكونت شير آشكار شد، نمى دانستم كه براستى آرزوها و مرگها محل برپايى خيمه هايند.

ص: 166

22 - آن كيست كه از شمشير پولادين و برّان شاخه نرم بروياند و از شير درنده و وحشى آهوى سپيد و زيبا برون آورد؟

23 - (اى نازنين) ميان من و تو ديوارهايى از نيزه ها است و بسان همان ديوارها (مانعى از) پاكدامنى شديد.

24 - من به منزل تو در نيامدم مگر در اثناى خواب؛ زيرا (دسترسى به) آن جا در نظر مشتاق دورتر از (رسيدن به) باغ ارم بود.

25 - اى نفس، دنياى تو هر بلاى حزن آورى را (در آستين) پنهان مى كند، اگر چه از خود چهره اى خندان مى نماياند.

26 - هرگاه دنيا به روى تو مى خندد با تقوايت دندانهايش را درهم شكن، آن سان كه دندانهاى مار سمّى را از بن مى شكنند تا شرّش از ميان برود.

27 - از روزى كه آدميان وجود داشته اند، آنان خواستار دنيا بوده اند و دنيا خواستار ايشان . و دنيا از آغاز تا امروز هرگز بى همسر نبوده است.

28 - زمان سپرى مى شود و بدى دنيا برقرار مى ماند. چنان كه زخمى بر پوست وارد مى شود [و تا مدتها ]آدمى از درد آن زارى مى كند.

29 - اى نفس، تو پايبند نوش يا نيش او مباش، زيرا كه مردن چه با برگ گل و چه با آتش يكسان است.

30 - چه بسا خفته اى، كه دنياى آشوبگر را بيدار در كنار خود نديد. (آرى) اگر آرزوها و رؤياها نبودند او نخوابيده بود.

31 - يك بار تو را به (دامن) برخوردارى و سلامت مى كشاند و بار ديگر در قرارگاه سختى و بيمارى مى نشاند.

32 - چه بسيار دنيا تو را به گمراهى كشاند و كسى كه چشم دلش در پرده باشد، اگر به شيره درخت سيماهنگ برخورَد مى نوشد، يا اگر به حنظل رسد مى چرد.

33 - اى واى بر نفس من، كارهاى ناشايسته اش او را در دوران پيرى به وحشت و مصيبت گرفتار ساخت.

34 - من نفس خويش را در (مرتع) سرسبز گناهان دواندم و در برابر پرگناهخوارى او

ص: 167

به پرهيزهاى فرمانبرى دست نيازيدم.

35 - در پى طلب كامها و خوشيها بى هدف به راه افتاد. (آرى) اگر جوانى و خوشگذرانى، نفس را به خويش فرا خوانَد، او شيدا و دلباخته مى شود.

36 - (اى انسان) سرچشمه بهبودى كار تو، اخلاق است. پس اگر جان را به اخلاق ميزان (و مزيّن) كنى، راست و درست خواهد شد.

37 - نفس از (بركت) اخلاق نيكو در سلامت كامل است و از (پليدى) اخلاق بد، بندىِ چراگاهى نامناسب و وباخيز است.

38 - (نفس) آن گاه كه از لذّت و هوس برخوردار مى شود، و عصيانگرى پيشه مى كند، بسان عصيان اسبان،آن گاه كه دهنه هايشان را به دندان مى گزند.

39 - اگر گناه من از حدّ غفران درگذشت، به خداوند اميددارم كه مرا در بهترين پناهگاه قرار دهد.

40 - من در روز حشر، چشم اميد مى افكنم بر رهايى بخش جهانيان از سختى ها و اندوه ها، (حضرت محمّد مصطفى صلى الله عليه وآله ).

41 - آن زمان كه به درگاهش سر تواضع فرود آوردم، از او عزّت شفاعت مى طلبم، حال آن كه جز اندكى (از درياى فضل او را) نخواسته ام.

42 - اگر تقو پيشه با كارِ پسنديده پا پيش مى نهد، من اشك ندامت پيشكش حضرتش خواهم كرد.

43 - من ملازم آستان فرمانرواى پيامبران شدم و هر آن كس كه چنگ در كليد باب الهى زند نعمت يار خواهد شد.

44 - پس هر خير و خوبى و كرامتى در درون آستانه و ديوار خانه آن حضرت است.

45 - از ستايش او رشته پيوندى آويختم تا بدان وسيله در روزى كه هيچ عزّت و شرفى به خويشاوندى و همخونى نيست، ارجمند گردم.

46 - من وقتى كه آن حضرت را مدح و ثنا مى گويم شعرم بر شعر زهير عيب مى گيرد و بخشش هرم بن سنان هرگز به پاى بخشش من نمى رسد.

47 - محمّد صلى الله عليه وآله برگزيده و رحمت خداوند و پسنديده او از ميان همۀ مردمان و همۀ

ص: 168

جانداران است.

48 - و او در روزى كه ديگر پيامبران در جستجوى آب اند و حضرت جبرئيل أمين نيز تشنه كام است، صاحب حوض كوثر است.

49 - رفعت مقام و نورش چون خورشيدِ برآمده است كه جسمش در آسمان است و پرتو درخشانش [گسترده] در زمين.

50 - شرف و مجد و مهترى والايى كه (امّت اسلام) در اثر سرپرستى حضرتش بدان نايل شدند از بلنداى ستارگان فراتر رفت.

51 - (امّت اسلام) بدو منسوب شدند، پس به ارجمندى و شرافت خويش در بين مردمان افزودند واى بسا اصلى كه در افتخار به فرع منسوب شده است.

52 - پيش از (آفرينش) مردمان، در انوار پاك الهى، دو نور پاك به جاى پشت و زهدان او را در بر گرفتند.

53 - هنگامى كه بحيرا ديدش گفت : ما او را بدانچه از نامها و نشانه ها حفظ كرده ايم مى شناسيم.

54 - از غار حرا و از جبرئيل امين بپرس كه آيا از بزرگ رازى سر به مُهر و نهان از فهم ديگران آگاهى دارند؟

55 - چه بسيار آمد و رفتى كه بستر پهناور مكّه در صبح و شام بدان شرافت يافت.

56 - و براى فرزند عبداللّه خلوت و تنهايى در ميان صبح و شام دلپذيرتر از انس گرفتن با دوستان و خدمتكاران بود.

57 - پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از زمان نزول، همدم شبانه وحى بود، (آرى) كسى كه به نشانِ خير مژده مى دهد خود نيز نشاندار است.

58 - آن گاه كه ياران از تشنگى در جستجوى آب بودند، او آنان را فرا خواند سپس دو دستش با قدح، لبريز ازآب بهشتى شد.

59 - ابرى سايه بر سر او افكند، ابرى پر باران كه خود مى رفت تا به سايه بركت و رحمت پيامبر پناه برد.

60 - عشق و محبّت رسول خدا در دل زاهدان دير نشين و راهبان كوه گزين خانه كرد.

ص: 169

61 - براستى اگر طبايع انسانى لطيف شود چيزى نخواهد ماند كه همه جمادات و همه جانداران عاشق و شيداى او شوند.

62 - و ندا شد، بخوان، بلند مرتبه است خداوند گوينده اش، (اين سخن) پيش از كسى كه اكنون به او گفته شد، (به هيچ كس ديگرى گفته نشد) و هرگز بر سر هيچ زبانى نيفتاده بود.

63 - آن جا بود كه (همگان را) به سوى خداوند فراخواند. آنگاه گوشهاى اهل مكّه از نغمه هاى پاك و ملكوتى پر گرديد.

64 - پس از قريش مپرس كه چسان حيران است و حكم و داورى اش در كوه و دشت چگونه است ؟

65 - بلكه از واقعه عظيمى كه بر آنان فرود آمده و پيران و كودكان را به جنون افكنده است، بپرسيد.

66 - اى كسانى كه در حق پيامبر و دعوتش نادانى كرديد، آيا مقام راستگوى شُهره را انكار مى كنيد ؟

67 - شمايان او را در خردسالى اش امين قوم لقب داديد. و امين بر هيچ سخنى از سخنانش متهّم (به كذب) نيست.

68 - در درخشندگى از هزاران بدر فراتر رفت و در عظمت از هزاران پيامبر وراتر. پس چه بسيار نيكو است سيرت او و چه با عظمت است سرشت شكوهمند او.

69 - پيامبران الهى آياتى را آوردند كه رشته پيوند آنها با مردم پس از اندكى بريده شد، امّا تو حكيمى ناگسستنى را به ما ارزانى داشتى.

70 - هر چه زمان سپرى گردد، (باز هم) آياتش جديد است، آياتى كه شكوه كهنسالى زينت بخش آنها است.

71 - چيزى نمانده كه در كلمه اى بلندپايه از آن، تو را هم به حقيقت و هم به پرهيزگارى و هم به مهرورزى اندرز دهد.

72 - اى شيوا سخن ترين همه عرب زبانان، كلام تو به كام چشنده خوش فهم، عسل است.

ص: 170

73 - تو با حديث شيوا و شيرين خود، گردن بى زيور سخن را، در هر نثرى، به زيبايى شعر زينت بخشيدى.

74 - تو به هر سخن پرارجى كه گويا شوى، قلبها را زنده كنى و همّتهاى مرده را جان بخشى.

75 - مژده ها و بشارتها به هادى جهانيان و ميلاد او، در شرق و غرب عالم، به سان شبروىِ نور در تاريكيها، سير كرد.

76 - آن خبرها روح و روان ستمگران عرب را ربود و جانهاى بيدادگران غير عرب را از كالبد پراند.

77 - بالكن هاى كاخ انوشيروان،از آن مژده ها، به وحشت افتادند. سپس آنها از كوبش خداوند، نه از ضربه تيشه ها، شكاف برداشتند.

78 - تو در حالى آمدى كه مردم آشفته و آشوب زده بودند و در ميانشان هيچ بزرگمردى را نمى ديدى مگر آن كه واله و شيداى بتى بود.

79 - و زمين پر از ظلم شده بود و در سلطه ستمگرانى بود كه به دلخواه خويش در امور مردم تصرّف مى كردند.

80 - پادشاه ايران در حق رعيّتش ستم مى كرد و امپراتور روم از شدّت غرور و تكبّر كر و كور شده بود.

81 - آن بيدادگران در هر شُبهه اى كه برايشان پيش مى آمد، بندگان خدا را شكنجه مى دادند و همانند گوسفند سرشان را مى بريدند.

82 - و مردم، زورمندانشان بر ناتوانان، بسان شير بر بهايم يا وال بر ريزماهيان، غافلگيرانه يورش مى بردند و آنان را مى كشتند.

83 - خداوند شبانه تو را سير داد، آن گاه كه فرشتگان و پيامبران در بيت المقّدس به احترامت بر پا ايستاده بودند.

84 - زمانى كه از آن جا عبور كردى، آنان بر گرد سرورشان،همانند شهابها بر گرد بدر، يا سربازان به دور پرچم حلقه زدند.

85 - هر صاحب شأنى از آنان پشت سرت نماز گزارد. آرى هر كه به حبيب خدا اقتدا

ص: 171

كند رستگار خواهد شد.

86 - تو سوار بر بُراق درخشان و مرواريد لگام، آسمانها و وراتر از آسمانها را، با گذر از مقامِ شمارى از پيامبران، درنورديدى.

87 - [سوار بر] مركبى مخصوص تو، به خاطر عزّت و شرافتت، كه نظيرش نه در اسبان تيزتك وجود داشت و نه در شتران درشت پيكر.

88 - خواست پروردگار جهان و جهانيان، و صنعت و قدرت او، فراتر از دسترسى شك و تهمت ها است.

89 - تا جايى كه تو به آسمانى رسيدى كه بال هيچ پرنده اى و قدم هيچ رونده اى بدان نرسيده بود.

90 - و آن گاه گفته شد: هر پيامبرى در جايگاه و مقام خويش قرار گيرد و تو اى محمدصلى الله عليه وآله، اين عرش الهى است پس [پيش آى و] آن را لمس كن.

91 - تو خطوط [اصلى] همه دانشهاى دنيوى و اخروى را براى جهانيان ترسيم كردى، اى خواننده لوح [محفوظ] بلكه اى بساونده قلم [تقدير].

92 - تو به راز علم دنيا و آخرت احاطه يافتى و برايت گنجينه هاى دانش و حكمت پرده بردارى شد.

93 - نزديكى به خداوند، نعمت هاى بى شمارى را كه به تو بخشيده شده بود دو چندان ساخت.

94 - از گروه مشركان كه چارپايان خود را مى چرانند بپرس [چراچنين مى كنيد]، آرى اگر تعقيب پيامبر مختار نبود چنان نمى كردند.

95 - [بپرس كه] آيا ردپاى پاكيزه و زيبا را ديدند، يا از نزديك [صداى آهسته]تسبيح هاى زيرلب و زمزمه قرآن را شنيدند؟

96 - و آيا در ذهن ايشان تارهاى عنكبوت، بسان [شاخه هاى تودر توى درختان ]جنگل و جوجه هاى كوچك كبوتران، مانند لاشخور مجسّم گرديد؟

97 - پس چونان فوج باطلى كه از شكوه قدرت حق گريزان است برگشتند. و در آن حال همه ساكنان روى زمين نفرينشان مى كردند.

ص: 172

98 - اگر دست قدرت خدا با آن دو همجوار نبود سالم نمى ماندند. و اگر چشم علم خداوند برگرد وجود پيامبر ناظر نمى بود او پايدار نمى ماند.

99 - آن دو به حمايت خداوند پناه بردند و خود را پنهان كردند. وكسى را كه حمايت الهى دربرگيرد، ستمديده و آزرده نمى شود.

100 - اى ستوده ترين خوبى، مرا به سبب نامگذارى ام مقامى است بزرگ، و مگر مى شود همنام پيامبر به او افتخار نكند؟

101 - ستايشگران و عاشقان جمال نبوى همگى پيرو صاحب برده جهان گسترند، كه پيشقدم بوده است.

102 - ستايش شعرى او درباره تو [از سر] دوستى محض و عشق ناب است. و عشق راستين، سخنانى صواب را [به شاعر] الهام مى كند.

103 - خداوند گواه است كه من با او رقابت نمى كنم [ و در صدد رد برترى سخن او نيستم]، كيست كه با بارش ابر پرباران معارضه كند؟

104 - و براستى كه من يكى از غبطه ورزانم و هر آن كه بر دوست تو حسرت خورد سرزنش و ملامت نخواهد شد.

105 - اين منزلتى است، گرفته شده از خداوند رحمان، كه هيبتش سحبان را به گنگى مى افكند.

106 - رتبه ماه تمام در خوش سيمايى و در شرافت، بسى كمتر از تواست و مقام دريا در بركت و گرانقدرى پايين پاى تو است.

107 - اگر تو در ارتفاع و بلندى با كوههاى سر به فلك كشيده رقابت كنى، رفعتشان كاسته شود و چنانچه در زيبايى و درخشنده چهرى رقيب ستارگان شوى همگى داغدار شوند. [و مغلوب].

108 - شجاعت شير ژيان به وقت جهيدن بر دشمن، كمتر از قويدلى تو است به گاهى كه به سوى پهلوانى تا بن دندان مسلح [براى جنگيدن ]گام برمى دارى

109 - اگر چه سويداى دلهاى قهرمانان و پهلوانان دشمن را در جنگ، به خون آغشته اى، [امّا شگفتا كه باز ]مشتاقانه به سوى تو مى آيند.

ص: 173

110 - خداوند جذبه محبت و هول هيبت خويش را در هر كارزار و آوردگاهى بر وجود فرزند آمنه فرو افكند.

111 - گويا سيماى تو در زير غبار جنگ، بَدرِ تابان تاريكى ها است كه با نقاب و بى نقاب مى تابد.

112 - ماه تمامى در سرزمين بدر دميد پس نور دميدنش بسان درخشش پيروزى، ژرفاى تاريكى ها را روشن ساخت.

113 - تو در قرآن از سر احترام و ارجمندى به نام يتيم ياد شدى، زيرا ارزشمندى مرواريد پنهان در يتيمى و يگانگى اوست.

114 - خداوند، خود روزىِ مردمان را ميانشان تقسيم كرد و رزق و روزى تو به اختيار خودت وانهاده شد.

115 - اگر تو در امرى گفتى «نه» يا گفتى «آرى» پس آن گاه بهترين مشيت خداوند گنجيده در همان رد يا قبول تو است.

116 - برادرت عيسى مرده اى را فراخواند و او برايش [زنده شد و] بپا خاست و [اما ]تو نسلهاى مرده بى شمارى را احيا كردى.

117 - و نادانى مرگى است بزرگ، پس اگر به تو معجزه اى داده شد [تا انسانها را از مردگى برهانى]، يا آنان را از جهل برانگيزان يا از گور [گمراهى].

118 - [كافران از سر دشمنى] گفتند، با آن كه پيامبران الهى براى كشتار و خونريزى مبعوث نشده اند، [امّا ]تو پيكار كردى.

119 - [اين اشكالات از روى ] نادانى و گمراه كردن عقل ها و مغالطه اى بزرگ بود، زيرا تو پس از فتح با قلم، به وسيله شمشير پيروز شدى.

120 - زمانى كه هر بزرگ زاده اى از پيش خود به نزد تو آمد، آنگاه شمشير ضامن [هدايت ]بى خردان و نادانان گرديد.

121 - و اگر بخواهى به وسيله خوبى و احسان، با شرّ مقابله كنى، از عهده اش برنمى آيى. امّا اگر در برابرش مقابله به مثل كنى ريشه كن مى گردد.

122 - از مسيحيّت شريف بپرس، چه بسيار تلخى هايى كه از [دست ]شهوتهاى

ص: 174

ستمگران هوسران آشاميده است.

123 - مسيحيّت رانده شرك است. [شركى] كه او را در هر زمانى، به صورت [افروختن ]جنگى نمايان و آتشين، آزرده [و به ظاهر ]وسعتش بخشيده است.

124 - اگر حاميانى كه با شمشير به يارى اش برخاسته اند نمى بودند، مسيحيت از مدارا و مهربانى چندان سودى نمى برد.

125 - اگر حضرت عيسى عليه السلام در نزد خداوند مقامى والا نمى داشت، و اگر از حرمت و قداستى كه در ازل برايش واجب شده بود برخوردار نبود.-

126 - هر آينه پيكر پاك و شريفش بر صليب ميخكوب مى شد و آنگاه دشمنش [به خاطر جنايتش] از چيزى نمى هراسيد.

127 - [امّا] حضرت مسيح از اين [تهمت ها] منزّه بود و [سرانجام ]بدخواهش مصلوب شد. براستى كه كيفر هر كس به ميزان جرم و گناه اوست.

128 - برادرِ پيامبر و روح خدا [حضرت عيسى]، در منزلى واقع بر فراز آسمان و فروتر از عرش قرار داشت.

129 - [اى پيامبر] تو به مسلمانان هر چيزى راكه نمى دانستند، ياددادى، حتى آيين جنگ و صلح را.

130 - تو آنان را به جهادى فراخواندى كه سرورى شان درگرو آن بود. آرى جنگ پايه و اساس نظام هستى و [رمز بقاى] أمّت ها است.

131 - اگر جهاد نبود هرگز ما شاهد برپايى اساس دولتها، يا برجايى آثار باستانى نبوديم.

132 - آن آثار، پى درپى، هميشه در دورانهاى درخشان پديد آمده اند. نه در دوره هاى تاريك و ظلمانى.

133 - ديروز تخت هايى واژگون شد و تخت هايى ديگر برپا گرديد. اگر تيرها نبود هرگز نه خللى در آنهاايجاد مى شد و نه معيوب مى شدند.

134 - مسيحيان هر سلاح هلاكت بارى را آماده ساختند و ما مسلمانان بجز شكسته حالى و بلاديدگى چيزى مهيا نكرديم.

ص: 175

135 - هرزمان كه [از طرف خدا] به نبرد فراخوانده مى شدى بى درنگ به جنگ بر مى خواستى و تو شيران دلاور را به جان دشمن مى افكندى و خداوند هم شهابهاى آسمانى را.

136 - هر خونخواه و سختكوش و عزم آهنينى از ايشان براى [رضاى ]خداوند، در زير پرچم تو گرد آمده بودند.

137 و هر تسبيحگويى كه از شوق ديدار خداوند سخت برافروخته بود و سوار بر اسبى كه چون برق آسمانى تكاپو مى كرد.

138 - [اوكه] اگر با روزگار در حال انتقال برخورد مى كرد و روزگار مى خواست كه از جايش حركت كند، عزم او روزگار را چنان برجايش ميخكوب مى كرد كه نمى توانست تكان بخورد.

139 - آنان تيغهاى درخشانى بودند كه در اثر جنگها لبه هايشان شكسته شده بود، شمشيرهايى از نوع شمشيرهاى خداوند نه شمشيرهاى برّان هندى.

140 - هنگامى كه در جستجوى يافتن مردى باشى، چه بسيار مردانى را در دل خاك مى بينى كه يا بر سر پيمان جان باخته اند يا بر سرسوگند خويش.

141 - اگر جانبازى و ايثار در برخى از مردمان نبود، انسانها در منزلت و ارجمندى با يكديگر چندان فرقى نداشتند.

142 - [اى رسول] تو را از جانب درياى بيكران و خروشانِ كرامت و دانش، دينى است كه به وسيله آن چشمه ساران خردها را روان سا ختى.

143 - گوهر ذاتش بر گرد نور توحيد، همانند زينت براى شمشير يا نقش و نگار براى پرچم، نمايان است.

144 - شريعتى خوش سيما و سپيد كه جانها و عقل ها به دورش گرديده اند. و هر آن كه آب گوارايى از حكمت بيابد به گِردش گردان مى شود.

145 - [اين دين] نور راه سعادت است كه جهانيان بدان سرپرستى مى شوند. دينى كه عهده دار [نيكبختى و آسايش مردمان] همه روزگاران است.

146 - هر زمان و سياستهاى اداره آن، براساس حكمى نافذ از اين شريعت سپرى

ص: 176

مى شود.

147 - وقتى كه آفتاب حكومت اسلامى بلند شد و گسترش يافت سرزمين هاى تحت سلطه اش، به زير روشنايى كامل آن رفتند.

148 - و [شريعت اسلام] به مردمى كه در سر زمين خالى و ناآباد مى زيستند، پس از آن كه به شبانى گوسفندان و شتران مشغول بودند، سرپرستى شاهان را آموخت.

149 - نيكوكاران و عاملان به شريعت اسلام، چه بسيار سلطنتهاى شكوهمندى را در شرق و غرب عالم، برپاكردند.

150 - هر آن چه در امور دين سختكوشى كردند و كمر همت بربستند براى [گسترش ]علم و عدالت و عمران بود.

151 - چه سريع جهان را براى دينشان گشودند و مردمان را از آب گوارا و خنكش نوشاندند.

152 - آنان در حالى كه هدايتگران مردم بودند برمبناى شريعت رفتار مى كردند. پس اسلام به وسيله تلاش ايشان شاهراهى روشن به سوى رستگارى گرديد.

153 - حوادث روزگار پايه اى را كه دادگرى ايشان برپا كردند ويران نمى سازد و حال آن كه اگر ديوار ستم را دست بزنى منهدم مى گردد.

154 - آنان در هر دو جهان به خوشبختى دست يافتند و سرانجام همگى بر گِرد انبوهى از خرسندىِ بخش شده [در فردوس برين] گردهم آمدند.

155 - روم و آتن و هر آنچه را آندو در برگرفته اند از خود دور كُن [و بدان كه ]همه ياقوتها و نقره هاى مرواريد نشان در بغداد است.

156 - و كسرى و ايوانى را كه به آن فخر مى فروخت و عاقبت در ميان آتش و دود فرو ريخت، رها كن.

157 - و فرعون مصر را رها كن، زيرا كه مظهر پادشاهى در برپاداشتن عدالت است نه در برپايى بناى هرم.

158 - هرگاه در نزد روم نام بغداد ذكر گرديد، روم تسليم شد.

159 - روم [كه شاعران و قاضيانش شهرت جهانى داشتند] از نظر سخنورى در هيچ

ص: 177

گردهمايى شبيه بغداد نشد و از جهت دادرسى در منازعات نيز هرگز همانند او نگرديد.

160 - و هرگز در نمونه امپراتورهايش به زمامدارانى مانند رشيد و مأمون و معتصم دست نيافت.

161 - از كسانى كه وقتى لشكريانشان حركت مى كردند همه حد و مرزهاى بسيط زمين را به تصرّف خويش درمى آوردند.

162 - [زمامدارانى كه] در مجلس علم و دانش مى نشستند و هيچ كس در عقل و فهم به آنان نزديك نمى شد.

163 - اگر اينان سخن مى گفتند، دانشمندان سرها را از هيبت علم نه از هيبت حكومت، به زير مى انداختند.

164 - و آنان، فراوان بخشش مى كردند، پس نه در زمين خشكسالى بود و نه در ميان مردم فقر و نادارى.

165 - جانشينان خداوند، از مقايسه شدن به دورند. پس هيچ يك از پادشاهان مردمان را با ايشان قياس مكن.

166 - در بين مردمان كيست كه در عدالت مانند عمربن خطاب باشد؟! و آيا كسى چونان عمربن عبدالعزيز خاكسار و پرآزرم وجود دارد؟

167 - و بسان حضرت امام على «عليه آلاف التّحيّة و الثّناء» آن گاه كه [با سخنانش ]چشمان مردم را پر اشك مى ساخت و انبوه دشمنان را تار و مار مى كرد.

168 - آن درياى خروشان و گوارا، در علم و ادب، و آن ياور چابك [رسول الله] در جنگ و صلح.

169 - يا مانند فرزند عفان كه قرآن در دستش است و خود را به سويش خم كرده [و تلاوتش مى كرد ]چنان كه تو هنگام محبت به كودك چنين مى كنى.

170 - و آيات را به ترتيب جمع مى كند و چونان گردنبندى ناگسستنى در گردن روزگار، آنها را نظم مى بخشد.

171 - دو جراحت وارد شده در جگر اسلام بهبودى نيافته است، جراحت شهيد و جراحتى كه به وسيله آن قرآن خونين شد.

ص: 178

172 - و در شدت سختى و امتحان ابوبكر، پس از كارها و خدمات بزرگ، جاى شك و تهمت نيست.

173 - او با دورانديشى و عزم راسخ، دين را در ميان گرفتاريهايى كه عقل پير و جوان را مى ربود، حفظ و حراست نمود.

174 - سختى هايى كه، در حادثه رحلت رسول اكرم صلى الله عليه وآله كه امرى بديهى بود، عُمَر را از راه درست به يك سو كشاندند.

175 - او در حالى كه شمشيرش را از نيام بركشيده بود، با مردم درباره گرانمايه ترين پيامبران، ستيزه مى كرد كه «چطور شد كه او زنده نماند؟»

176 - زمانى كه او دچار سراسيمگى شد نكوهشش مكنيد، چون همين كه حبيب خدا وفات يافت، عاشق، ناخواسته عقلش را باخت.

177 - پرودگارا هرآن چه تو مى خواهى،بر ميهمان عرشت، بهترين همه پيامبران صلى الله عليه وآله، سلام و درود فرست.

178 - او كه شبها را در حال نماز و نيايش زنده مى داشت و آن نماز را جز به اشكى كه از خشيت الهى روان بود، به پايان نمى رساند.

179 - [همان كه] پاسى از شب را در حال تسبيحگويى تو و تحمّلِ رنج خوابزدگى و آماس پاهاى مباركش، سپرى مى كرد.

180 - نفس او راضى بود. از خستگى و دلتنگى شكوه نمى كرد. آرى اگر تو مخلصانه عشق بورزى، هرگز به ستوه نخواهى آمد.

181 - اى پروردگار من، همچنين برخاندان برگزيده او كه پرچم خانه و حرم را در ميان جان ايشان قرارداده اى درود فرست.

182 - [خاندانى كه] رخساره هايشان بسى درخشان مى نمود. حال آن كه چهره روزگار [در اثر ظلم و گناه ]قيرگون بود. مردانى كه در مقابل طوفان حوادث دشوار، شريف و تسليم ناپذير و سرسخت بودند.

183 - و بهترين درود را از جانب خود، هديه كن به چهار تن در بين ياران كه دوستى شان با تو، داراى حرمت و احتشام شايانى است.

ص: 179

184 - آنان كه وقتى پيامبر اسلام برايشان بانگ مى زد، بر گُرده بلاهايى كه عظيم هولناك و فراگير بود،سوار مى شدند.

185 - مردانى كه وقتى جان زمين لرزان و پريشان بود، سخت شكيبا و پايدار بودند و به روى كارهاى پرخطر و توانفرسا لبخند مى زدند.

186 - بار پرودگارا، [سپاس كه ] مردمانى بسيار و امّت هايى فراوان، از خواب مرگ و نيستى بيدار شدند.

187 - [اى خدا در مقابل ما] فرجامى نيك است و فرجامى بد و گستره هستى كه تو سلطان آنى. هر كه را خواهى نعمت مى بخشى و هر كه را خواهى نقمت.

188 - تو درباره ما نظر حكيمانه اى دادى، آرى تو عجب داورى هستى و عجب انتقامگيرى.

189 - پس اى خدا، به خاطر فرستاده جهانيان [محمد مصطفى صلى الله عليه وآله]، برما مهر بورزو امتش را [هرگز ]خوار و ذليل مگردان.

190 - خدايا، شروع حيات مسلمانان را با وجود مقدس او نيكو ساختى، پس فضل و كرم را تمام كن و حسن ختامى بر ما ارزانى دار. [و همگان را نيك فرجام فرماى - آمين]

در مصراع دوم شاعر دست به ابتكار شگفتى زده و از مقتول براى قاتل يعنى از غزال براى شير فريادرسى مى كند. اين نوع خطاب در بستر غزل بسى لطيف و مناسب است.

3 - مفردات: رَناإلَيهِ :در او خيره شد، با نگاهى مهربان پلك ها را بى حركت نگه داشت و يكسره به او نگريست وَيْحَ: كلمه ترحّم و توجّع است و گاهى به معنى تعجّب نيز به كار مى رود - السَّهُم الْمُصِيب: تير به هدف خورده، تيرى كه روانه است و بزودى بر سينه هدف خواهد نشست.

4 - مفردات: جَحَدْتُهُ: او را انكار كردم، او را تكذيب كردم [در حالى كه در دل وجود او را باور داشتم]

توضيح: مصراع دوم با مفهوم بيتى از متنبّى در مدح سيف الدوله نزديك است:

إنْ كانَ سَرَّكُمُ مَا قَالَ حَاسِدُنا

فَمَا لِجُرحٍ إذَا أَرضَاكُمُ أَلَمُ(1)

5 - مفردات : أَسمَح : سخاوتمندترين، بخشنده ترين - إلتِماس العُذر : عذرخواهى كردن، عذر پذيرفتن الشِيّم : (بيت 90 برده)

6 - مفردات : لائم : ملامتگر - الهَوى : عشق، ميل و خواهش نفس - قَدَر : تقدير و سرنوشت - شَفَّهُ الْمَرَضُ أوِالْهَمّ : بيمارى يا غم و غصه او را سست و ضعيف ساخت - الوَجد : شوق و شعف، محبت و دوستى، عشق - عَذلَ يَعْذِلُه : او را سرزنش كرد - لَم تَلُم : (بيت 9 برده)

نكته ادبى : در بيت "تصدير" وجود دارد.

«عالم شهر گومرا وعظ مكن كه نشنوم

پير محلّه گومرا توبه مده كه بشكنم

گر بزنى به خنجرم كز غم دوست توبه كن

نعره شوق مى زنم تا رمقى است در تنم»

«سعدى»

7 - مفردات : أنالَهُ الشَّى ءَ : آن چيز را به او داد - أُذُنٌ واعِيَةٌ: گوش شنوا، گوش درك

ص: 181

كننده - مُنْتَصِت : كسى كه ساكت است و گوش مى دهد.

نكات ادبى : 1 - بين "أُذُن"، "مُنْتَصِت" و "صَمَم" مراعات نظير است 2 - بين "مُنْتَصِت" و "صَمَم " طباق وجود دارد.

8 - مفردات : ناعِس : چرتى، خواب آلود - أَسهَرَهُ : او را خواب زده كرد - مُضْنَى : بيمار و نزار.

نكته ادبى : بين "أَسهَرَت " و "نَمْ"، طباق وجود دارد

9 - مفردات : فَدَى يَفدِيه مِنَ الْأَمر : با دادن مال يا چيز ديگر او را از اسارت رهانيد - أَفدِيكَ: فداى تو مى كنم - إلْفْ : دوست - الفِدَى : تاوان دادن، جان فدا، قربانى - الاَيألُوفِى الأمرِ : در آن كار كوتاهى كرد - أغْرَاهُ بِكَذا : او را تشويق و ترغيب به فلان كار كرد، او را به آن آزمند ساخت.

توضيح : در اين بيت شرح نياز عاشق و ناز معشوق را به بند وصف كشيده است. يعنى هرچه من در راه عشق تو شيداتر مى گردم در عوض تو مانع تراشى مى كنى و ديدار خود را از من دريغ مى دارى.

10 - مفردات : سَرَى : (بيت 8 و بيت 107 برده ) - أَسَى الْجُرحَ : زخم را مداوا كرد.

توضيح : شاعر با افسوس اعتراف مى كند كه بهره من از ديدار معشوق فقط در رؤيا بوده است و از ديدن جمال او در بيدارى محروم هستم.

11 - مفردات : المُوائِس : جمع المائسة "از ريشه مَيس " : زنى كه با تبختر و ناز مى خرامد - الرُّبَى : (بيت 133برده ) - قَنا" : جمع قناة : نيزه - سَفَحَ دَمَهُ : خونش را ريخت.

12 - مفردات : السّافِرات : جمع السّافرة : زن بى حجاب و ناپوشيده - الضُّحَى : روشنى و وضوح آفتاب - أَغارَهُ : غيرتش را برانگيخت - الحَلى : زيور مثل النگو و گوشواره - العِصَم : جمع العِصمَة : گردن بند.

13 - مفردات : أجفان : جمع الجَفْن : پلك چشم - بِها : فيها - سَقَم : بيمارى - المَنِيّة: مرگ.

14 - مفردات : العاثِرات : جمع العاثرة : زنى كه موجب لغزش ديگرى مى شود - الباب : جمع اللُّبّ : قلب، گفته اند كه مأخوذ است از "لِبو" و سريانى است، يا از "لُب" و

ص: 182

عبرانى است، هر دو به معنى عقل مى باشد. وجه تسميه اش پوشيدگى آن با پيه است.

عَثْرَة : لغزش، خطا - أقالَ عَثْرَتَهُ : جلو افتادن و لغزش او را گرفت، پس از لغزش او را از زمين بلند كرد - الدَّلّ : ناز و كرشمه - الرَّسَم : زيبا راه رفتن.

نكته ادبى : بين "العاثِرات" و "عَثَرات" جناس اشتقاق وجود دارد.

15 - مفردات : مُضرم : برافروخته، شعله ور - أَسفَرَ : چهره گشود - فَتَنَ الشَّى ءَ: آن چيز را سوزاند - فِتنَة : آزمايش، عذاب - الضَّرَم : شعله ورى، افروختگى آتش؛ جمع الضَّرْمَة : گل آتش، اخگر آتش، آتش (بيت 64برده)

نكته ادبى : در بيت "تصدير" وجود دارد.

16 - مفردات : لِواء : پرچم - الحامِلاتُ لِوَاءَ الحُسنِ : پرچمداران زيبايى؛ كنايه از كمال زيبايى آنان است - غَيرُ مُنْقَسِم: (بيت 42 برده).

17 - مفردات : سَمْراء : زن سبزه گون - الآرام : جمع الرِّيم، آهوان سفيد و خالص - العُصْم : جمع الأَعْصَم: در مورد حيوانات، جانورى است كه يك يا هر دو دستش سفيد و تمام اندام آن سياه يا سرخ باشد. (اين كلمه در متن بيت به ضرورت شعرى «العُصُم» آمده است).

نكته ادبى : بين "سَمراء"،"بَيضاء" و "العُصُم" مراعات نظير وجود دارد.

18 - مفردات : يُرَعنَ : "از ريشه رَوْع" : مى ترسند، دچار ترس مى شوند - البَصَرُ السَّامى : چشم خيره - العَنَم: گل انار وحشى را گويند. مواد اين گياه استفاده دارويى دارد و به عنوان قابض قوى براى درمان اسهال به كار مى رفته است. ثمر آن كه شبيه عنّاب است، در رنگرزى نيز به كار مى رفته و چون به رنگ سرخ است، انگشتان حنا شده را بدان تشبيه مى كنند.(1)نيز (بيت 7 برده )

نكات ادبى : 1 - بين "أَشَرنَ " و "أَسَرنَ " جناس مُصَحَّف وجود دارد، 2 - در نسبت دادن "ترسويى " و "شيرافكنى " به آن زنان، تقابل معنوى وجود دارد. و اين شگفت است ، نظير آنچه در آغاز قصيده گذشت (بيت 2)

19 - مفردات : وَضَعتُ خَدِّى : كنايه از خضوع و خاكسارى نمودن است - رُبَى : (بيت

ص: 183

133برده)، كُنُس : جمع الكِناس : خوابگاه آهو در بيشه - أَكَم : (بيت 150 برده).

20 - مفردات : اللَّبَد : جمع اللَّبْدَة : يال - ذِى اللَّبَد : يال دار، كنايه از شير است - المَحْمِىِّ جانِبُه : غير قابل دسترس، دست نيافتنى - الغاب : جنگل، بيشه، نيزار - الاُطُم : كاخ و دژ ساخته شده از سنگ، قلعه دفاعى.

21 - مفردات : عَنَّ : آشكار شد - المُنَى : جمع المُنْيَةْ : آرزو - المَنَايا : جمع المَنِيَّة: مرگ.

نكات ادبى : 1 - بين "عَنَّ" و "أَنَّ" جناس مردوف وجود دارد، 2 - بين "المُنَى" و "المَنَايا" جناس اشتقاق وجود دارد.

توضيح : مقصود شاعر از "المُنَى" وصال با محبوب است و از "المَنايا" خطرهاى ناشى از ممانعت پدر سختگير او كه هردو در يك مكان و در زير يك سقف زندگى مى كنند. لذا با بيانى مجازى، شگفتىِ خود را از جمع شدن معشوق و مانع در يك جا ابراز داشته است.

22 - مفردات : صَمْصَامَة : شمشير برّان - سَيفٌ ذَكَر : شمشيرى كه بدنه اش آهن و لبه اش فولاد است - الرِّيم : (بيت 1) - ضِرغَامَة : شير بيشه - قَرِم : (بيت 122 برده) ؛ در اين جا كنايه از شدّت درندگى است.

توضيح: يعنى چگونه از چنان پدر سخت دل و قَسِىّ الْقَلبى، چنين دختر نازنين و مهربانى پديد آمده و از چنان شير درنده و نيرومندى چنين آهوى رام و آرامى زاده شده است. شاعر با اين توصيف پرده از يك حالت مركّب خويشتن برداشته است، عشق به دختر و نفرت و بيزارى از پدر.

- مضمون بيت با دو بيت گذشته ارتباط دارد.

23 - مفردات : سُمَر : جمع أَسْمر : نيزه - عُذْرِيَّة : (بيت 9برده) - العِصَم : (بيت 32 برده ).

24 - مفردات : غَشِىَ الْمَكان : به آن جا آمد - فى غُضُونِ كَرَى : در أثناى خواب - مَغْنا : منزل، إِرَم: (بيت 92برده )

توضيح : شاعر در بيت 10 نيز به اين مضمون اشاره كرده. نوميدى از وصال در ابتدا و

ص: 184

انتهاى غزل به چشم مى خورد.

25 - مفردات : مُبكِيَة : حادثه گريه آور، بلاى حزن انگيز - مُبْتَسَم : خنده، جاى لبخند يعنى دندانهاى پيشين (بيت 57 برده )

نكته نحوى : اضافه "حُسنُ مُبْتَسَم" از نوع اضافه صفت به موصوف است.

نهج البلاغه : امام در حكمت 119 فرموده اند: " مَثَلُ الدُّنيا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسّهَا وَ السّمُّ النّاقِعُ فى جَوفِها يَهْوِى إلَيْهَا الْغِرُّ الجاهلُ وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ"

«دنيا همچون مار است، سودن آن نرم و هموار و درون آن زهر مرگبار. فريفته نادان دوستى آن پذيرد و خردمند دانا از آن دورى گزيند.»

توضيح : بين اين بيت و بيت 21 بُردَه بوصيرى قرابت معنوى وجود دارد.

26 - مفردات : فَضَّ الشِّى ءَ : آن چيز را شكست و شكسته هاى آن راپراكنده كرد - الرَّقْشَاء : مار داراى خالهاى سياه و سفيد - الثَّرَم : از ته شكستن دندان.

توضيح : غالبا" هنگامى كه مشتى بر دهانى فرود مى آيد دندانهاى پيشين و از جمله دندانهاى نيش شكسته مى شود و در مار نيز دندانهاى نيش را مى كشند.

27 - مفردات : مَخْطُوبَة : خواستگارى شده - لَم تُرمِلْ : بيوه نشده - لَم تَئِم : همسرش نمرده است، بى همسر نشده است

«مجو درستى عهد از جهان سست نهاد

كه اين عجوزه عروس هزار داماد است»

(حافظ)

28 - مفردات : آدم : حضرت آدم عليه السّلام، نوع بشر - الأدَم : لايه برونى و لايه درونى پوست بدن، گور.

نكات ادبى : 1 - بين "يَفنَى " و "يَبقَى " طباق وجود دارد، 2 - بين "آدم " و "أَدَم" جناس ناقص وجود دارد. 3 - در بيت تشبيه ضمنى وجود دارد.

29 - مفردات : حَفَلَ يَحْفِلُ : توجّه كرد و اهميّت داد - الجَنَى : ميوه روى درخت، عسلى كه آن را از كندو جمع آورى كنند - جِناية : جرم و گناه - الفَحم : زغال، در اين جا كنايه از آتش است، زغال آتشين.

نكته ادبى : بين "جَنا" و "جِناية" جناس مطرّف وجود دارد.

ص: 185

توضيح : يعنى كار نفس و هدف اصلى و تخلّف ناپذير او كشتن تواست. پس به همه حركات او در هر جلوه اى بدگمان باش.

:« جامى در داستان ليلى و مجنون نظير اين تعبير را از زبان حال «قيس» چنين سروده:

از خنجر تيزكى كشم سر

بر كُشته چه برگ گل چه خنجر»(1) 30 - مفردات : نائم : خفته، در اين جا يعنى غافل از نيرنگهاى دنيا - أَمانىّ : جمع أُمنِيَّة : آرزوها - الأَحلام: جمع الحُلُم: رؤياها.

حديث : امام على عليه السّلام: "النّاسُ نِيامٌ فَإذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا" ترجمه : مردمان خفتگانند و چون بميرند بيدار شوند.(2)

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

31 - مفردات : طَوْر : بار، مرتبه - نُعْمَى : دارايى، برخوردارى - البُؤس : (- بيت 60 برده) - الوَصَم : بيمارى (بيت 19 برده).

نكته ادبى : بين "نُعمَى" و "بُؤْس" و بين "عافِية" و "وَصَم" طباق وجود دارد.

32 - مفردات : بَصِيرة : چشم دل - الصَّاب : درختى است كه شيره آن تلخ است، درخت سيماهنگ، در اين جا : شيره تلخ درخت سيماهنگ - وَرَدَ المَاءَ : بر آب وارد شد ، دراين جا "يَرِدُ" به معنى "مى نوشد" به كار رفته - العَلْقَم : حَنْظَل بسيار تلخ - سَامَ يَسُومُ : چريد.

نكته ادبى : بين "صاب" و "عَلْقَم" مراعات نظير است.

33 - مفردات : راعَها : او را ترساند - دَهى فلانا" : بلا و مصيبتى بر فلانى وارد ساخت - مُسوَدَّةُ الصُّحُف: نامه عملِ سياه شده به كارهاى ناشايسته - الصُّحُف : جمع الصَّحِيفة : كاغذ نوشته شده، يك ورق كتاب - اللِّمَم: (- بيت 129 برده)؛ مُبْيَضَّةُ اللِّمَم : كنايه از دوران پيرى و كهولت است كه موها سفيد مى شوند.

نكته نحوى: مفعول "دَها" به قرينه فعل پيش از خود حذف گرديده و در اصل چنين

ص: 186

بوده : "رَاعَها و دَهَاهَا"

نكته ادبى : بين "مُسوَدَّة" و "مُبْيَضَّة" طباق وجود دارد.

34 - مفردات : رَكَضَ الفَرسَ بِرِجْلَيْهِ : با پاهايش به دو پهلوى اسب كوبيد تا بدود - أَرضٌ مُرِيعة : زمين سر سبز و خرّم - حِمْيَة: (- بيت 23 برده) - التُّخَم : (- بيت 22 برده) - لِلتُّخَم : يعنى لِلتَّحَرُّزِ عَنِ التُّخَمِ.

نكات ادبى : 1 - نفس به طريق استعاره مكنيّه، به حيوان علفخوار تشبيه شده است.

2 - مُرِيعُ الْمَعصِيات، اضافه مشبّهٌ به، به مشبّه است يعنى : المَعصِياتُ الَّتى هِىَ شَبِيهةٌ بِالمَرعَى الْمُرِيعِ تَستَطِيبُهُ الدَّابَّةُ.

3 - حِمْيَةُ الطّاعاتِ: اضافه مشبّهٌ به، به مشبّه است يعنى : الطَّاعاتُ الَّتى هِىَ شَبِيهةٌ بِالْحِمْيَةِ.

4 - بين "حِمْيَة" و "تُخَم" طباق وجود دارد.

35 - مفردات : هَامَ عَلَى وَجْهِه : در حال سرگردانى ره سپرد، بى آن كه بداند مقصدش كجا است به راه افتاد - الصِّبا : (- بيت 142 برده) - الصِّباء : شور و شوق و اشتياق جوانى - داعِى الصِّبا: انگيزه هاى خوشگذرانى در جوانى.

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

36 - مفردات : قَوَّمَ الشَّى ء :آن را درست و ميزان و تعديل كرد - استَقَام الشَّى ءَ : آن چيز درست شد، راست شد.

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح : شاعر در اين بيت ناگهان از دامان عواطف برون مى آيد و پاى عقل و پندهاى خردمندانه را به ميان مى كشد. او چونان متنبّى و ابو تمّام كه شعر را به سخنان حكيمانه مزيّن مى كنند، كوشيده است بدين وسيله به شعر عمق و تنوّع بيشترى ببخشد.

37 - مفردات: مَرتَع: چراگاه - وَخِم : وباخيز - أَرضٌ وَخِمَة : زمين وبا خيز، يا زمينى كه گياه آن بى فايده و ناسالم باشد.

نكته ادبى : بين "خَير" و "شَرّ" طباق وجود دارد.

38 - مفردات : الجِياد : جمع الجَواد : اسب تندرو - عَضَّهُ : اورا با دندان گاز گرفت -

ص: 187

الشُّكُم : جمع الشَّكِيمَة: دهانه اسب كه ميله اى آهنى است.

نكته ادبى : "طَغْىَ الْجِياد" مفعول مطلق نوعى است. اين بيت داراى تشبيه نيز هست.

39 - مفردات : جلَّ عَنْ كذا : از آن منزّه و برى شد، درجه اش از آن بالاتر رفت - مُعتَصَم : پناهگاه؛ مقصود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.

توضيح : اين بيت و بيت 100 به وصيّت شاعر بر سنگ قبرش نوشته شده است.

40 - مفردات : عَزَّ : نيرومند و عزيز شد - إذا عَزَّ الْمُجِير : روز قيامت كه خداوند با قدرت و جلال خويش ظهور مى كند؛ المُجِير : پناه دهنده، نجاتبخش، از نامهاى خداوند متعال است.

الكَرْب : اندوه و سختى ؛ مُفَرِّجُ الكَرب : غمگشا، مقصود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است - فَرَّجَ اللّهُ الْغَمَّ عنه : خدا او را از غم رهانيد - الغُمَم : جمع الغُمَّة : غم و اندوه.

نكته نحوى : حرف "على" متعلّق به "أُلْقِى" در آغاز بيت است.

41 - مفردات : خَفَضَ جَناحَ الذُّلِّ : سرِ تواضع فرود آورد، خاكسارى كرد - الشَّفَاعَة : (- بيت 36 برده) - أَمَمْ : چيز اندك (- بيت 49 برده).

آيه : اصطلاح "خَفَضَ جَنَاحَ الذُّلِّ" برگرفته از آيه 24 سوره اسراء است : «وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مَنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيانى صَغِيراً» :« در برابرشان (پدر و مادر) از روى مهربانى سر تواضع فرود آور و بگو : اى پروردگار من، همچنان كه مرا در خُردى پرورش دادند، بر آنها رحمت آور.»

42 - مفردات : عَبْرَة : (- بيت 7 برده) - النَّدَم : (- بيت 23 و 142 برده)

43 - مفردات : يَغْتَنِمُ : سود مى برد، غنيمت مى يابد (- بيت 106 برده)

44 - مفردات : عارِفَة : كار نيكو - مُسْتَلَم : (- بيت 81 برده) - مُلْتَزَم : (- بيت 149 برده)

45 - مفردات : أَعِزُّبِه : به وسيله آن ارجمند مى شوم، عزيز مى شوم - عزّ : ارجمندى - الأَنساب : جمع النّسَب : خويشاوندى - اللُّحُم : جمع اللُّحْمَة : خويشاوندى، همخونى.

آيه : مصراع دوم برگرفته از آيه 88 و 89 سوره شعراء است : «يَومَ لَايَنْفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونٌ، اِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ»: «روزى كه نه مال سود مى دهد و نه فرزندان، مگر آنكس كه با قلبى رسته از شرك به نزد خدا بيايد.»

ص: 188

46 - مفردات : يُزْرِيهِ : او را تحقير مى كند، بر او عيب مى گيرد - قَرِيض : شعر - زُهَير : (- بيت 151 برده) - جُودى : جُودُ الرَّسولِ عَلَىَّ - هَرِم : (- بيت 151 برده)

توضيح: اين بيت در بيشتر نسخه هاى چاپى چنين است: «... ولا يقاس إلى جودى لدى هرم» امّا استاد ارجمند آقاى دكتر محمد فاضلى معتقد بودند كه اين خطا است. و دستخط اصلى شوقى به احتمال قوى «ندى هرم» بوده است.

47 - مفردات : محمّد صلى الله عليه وآله : نام مقدس پيامبر اسلام، (- بيت 34 و بيت 146 برده) - الصَّفْوَةُ (مِنْ كُلِّ شَى ءٍ) : بخش خالص و ناب و ممتاز هرچيز، اشاره به لقب "مصطفى" صلى الله عليه وآله - البَارِى : (- بيت 41 برده) - بُغْيَة: چيزى كه آن را مى طلبند، مطلوب - نَسَم: (- بيت 41 برده).

48 - مفردات : الحَوض : مقصود حوض كوثر است (- بيت 101 برده) - صَاحِبُ الْحَوضْ: نبىّ اكرم صلى الله عليه وآله - ظَمِى ءَ: تشنه است - جِبرِيل : "فرشته اى كه نام او در آيات 97 - 98 سوره دوّم و آيه چهارم سوره شصت و ششم (تحريم) قرآن كريم آمده است. او را جبرائيل نيز مى گويند به صورت جبرال و جبرئيل نيز خوانده مى شود. گفته اند كه در سريانى كلمه "جِبْر" به معنى بنده و كلمه "ايل" به معنى اللّه به كار رفته و اين كلمه به معنى بنده خدا استعمال شده است و برخى گفته اند كه به معنى قدرت الهى آمده است. از عهد عتيق، بخشِ دانيال، برمى آيد كه جبرائيل فرشته وحى بوده است (هشتم، 16). اين فرشته به عقيده مسلمانان براى انبياء وحى مى آورد. حضرت محمّد صلى الله عليه وآله اين فرشته را دوبار به صورت حقيقى وى مشاهده كرده است. در آيات 4 - 11 سوره پنجاه و سوم (نجم) جبرئيل فرشته پرقوّت و صاحب نيرو توصيف شده است كه در افق أعلى جاى دارد و حضرت محمّد صلى الله عليه وآله او را در سِدرَةُ الْمُنتَهَى ديده است. در آيه 191 سوره لقمان با صفت "رُوحُ الْأَمين" خوانده شده و در آيه 102 سوره نحل به نام "روح القدس" معرفى شده است.(1)

توضيح : چون فرشتگان تشنه نمى شوند مقصود از حوض، شايد ظرف معرفت و آگاهى به اسرار الهى باشد. رازهايى كه حتى جبرئيل به آنها آگاه نيست و آرزومند و تشنۀ

ص: 189

دانستن آنها است. اين مطلب گواه عظمت مقام پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله مى باشد. چنان كه به نقل حديث معراج، پيامبر گام در حوزه اى از آسمان ملكوت نهاد كه جبرئيل را توان رفتن به آن ناحيه نبود. همچنين مى توان گفت شاعر صحنه را بدين سان ترسيم كرده است تا با توسّل به مبالغه بتواند شدّت سختى و تشنگىِ روز قيامت را به درك عقل نزديكتر سازد.

49 - مفردات : سَناء : رفعت و بلندى - سَنا : نور - الجِرم : جسم، جِرمِ فلكى - فَلَك : مدار گردش ستاره كه در آسمان است - عَلَم : كوه، در اين جا مقصود زمين است.

نكات ادبى : 1 - بين "سَناء" و " سَنا" جناس ناقص مطرّف وجود دارد. 2 - بين "شمس"، "جِرم"، "فَلك"، "ضَوء" و "عِلم" مراعات نظير است.

50 - مفردات : أَخطَأَ النَّجمَ : از مقام ستاره در گذشت و از آن بالاتر رفت - أُبُوَّة : پدرى (در اين جا نسبت به امّت اسلام يعنى ذَوُو أُبُوَّتِه) - سُؤدَد : بلندى و مقام، آقايى و مهترى - بَاذِخ : بلند، عالى مرتبه - شَرفٌ باذِخ: شرف و مجد و الا و بلند مرتبه - سَنِم : بلند، مرتفع.

51 - مفردات : نَمَى يَنْمُو الْحَديثَ إلى فُلانٍ : سخن را به فلانى نسبت داد - الوَرَى : (- بيت 48 برده) - أَصل: تنه درخت، بخش اصلى هر چيز - فرع : شاخه درخت، بخش فرعى هر چيز - نُمِىَ : زياد شده است - فَخَار : (- بيت 114 برده).

نكته صرفى : فعل "نُمُوا" مجهول است و فعل امر نيست.

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح : حضرت محمّد صلى الله عليه وآله به ظاهر شاخه اى از درخت تناور بشريت هستند اما چون آفرينش و رشد و كثرت ديگران به يمن و بركت خلقت ايشان بوده است لذا گفته شده : اى بسادر مجال فخر و شرف يك اصل براى فرع رشد مى كند و زياد مى شود.

52 - مفردات : حَواهُ : او را در برگرفت - سُبُحاتُ وَجهِ اللّهِ : انوار خداوندى يا آثار عظمت الهى، كه با آن به تنزيه و تقديس او مى پردازند - الصُّلْب : تيره پشت - الرَّحِم : زهدان.

حديث : قال رسول اللّه صلى الله عليه وآله : أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللّهُ نُورى. :« نخستين چيزى كه خداوند

ص: 190

آفريد نور من بود. »(1)

حديث : فرات الكوفى به سلسله اسنادش از ابن عباس نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود : "خَلَقَنِىَ اللّهُ نُوراً تَحتَ الْعَرشِ قَبلَ أَنْ يَخْلُقَ آدمَ (ع) بِإثْنَى عَشَرَ أَ لْفَ سَنَةٍ"(2)

«خداوند دوازده هزار سال پيش از آفرينش حضرت آدم (ع) مرا به صورت نورى در زير عرش آفريد.»

«بوصيرى در يكى از قصايد نبوى اش چنين سروده است :

كان سِرّاً فى ضَمِيرِ الْغَيبِ مِنْ

قَبلِ أَنْ يُخْلَقَ كَونٌ أَو يَكُونا

تُشرِقُ الأكوانُ مِنْ أَنْوارِه

كُلَّما أَودَعَها اللّهُ جَبِينا

خَتَم اللّهُ النَّبيّينَ بِه

قَبلَ أَنْ يُجْبَلَ مِنْ آدَمَ طيِنا

«او رازى پنهان در ضمير غيب بود، پيش از آن كه جهان آفريده شود.

سراسر كائنات از پرتوهايش درخشان مى شد، هر آن زمان كه خداوند او را به جبينى وديعه مى داد.

خداوند سلسه پيامبران را به او خاتمه بخشيد، پيش از آن كه حضرت آدم (ع) به صورت گِل سرشته شده باشد.»

53 - مفردات : السِّيَم : جمع السِّيمَة : علامت، نشانه - بَحيرا : گفته اند نامش "لَهَبِ بن أحجَنِ بْنِ كَعْب" بوده؛ او راهبى مسيحى بود كه در بين راه مكّه و شام با پيامبر برخورد كرد و از علايمى چند دريافت كه او پيامبر خدا است.

توضيح : "ابوطالب با آن كه ثروتمند نبود، مراقبت از برادرزاده خود را پس از رحلت عبدالمطلب بر عهده گرفت. او براى گذران زندگى اش گاهى تجارت مى كرد، ابوطالب در يكى از سفرهاى تجارى خود به شام، هنگامى كه حضرت رسول صلى الله عليه وآله دوازده ساله بود، او را باخود به همراه برد. در اين سفر كه نخستين مسافرت تجارى پيامبر محسوب مى شود، در "بُصرَى " از سرزمين شام راهبى به نام "بَحيرا" او را از صومعه خود ديد و به سوى خود فراخواند.آن گاه متوجّه نشانه هاى پيامبر موعود در او شد. پس به ابوطالب

ص: 191

هشدار داد كه او را از خشم يهود به دور نگاه دارد. مبادا به او صدمه اى بزنند. و ابوطالب راه سفر را ادامه نداد و به مكّه بازگشت. ناگفته نماند اصل اين روايت صحيح و جزئيات مفصّل آن از بافته هاى راويان است.(1)

54 - مفردات : حِراء : غار حراء، بر روى كوهى به همين نام است كه در فاصله دو فرسنگى شهر مكه، در ناحيه شمال شرق آن قرار گرفته كه به نام كوه نور نيز شناخته مى شود. اين كوه در شمار برخى از كوههاى مقدس يادشده است. احتمالا" پيش از اسلام، اين تقدّس حداقل براى حُنَفا شناخته شده بوده است. پيامبر اكرم در اين غار مدّتها عبادت مى كرد و اوّلين آيات قرآن كريم در همين مكان بر او فرود آمد.(2) - رُوحُ القُدْس : جِبرئيل (بيت 48)

السِّرُّ الْمَصُونُ : راز پنهان - مُنكَتِم : (بيت 4 برده )

نكات نحوى :

1 - اين تركيب ريشه قرآنى دارد. «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ»: «بگو فرو فرستاد آن را جبرئيل از پروردگارت برحق.(3)

2 - "مَصونَ سرٍّ" اضافه صفت به موصوف است يعنى "السِّرُّ المَصُونُ".

3 - تنوين تنكير "سرّ" نشانه تعظيم است

4 - "مُنكَتِم" وصف مؤكّدى است براى "السِرُّ المَصونُ" چون هر رازى پنهان است، پس منكتم صفت سرّ است.

55 - مفردات : بَطْحَاء : (بيت 87 برده ) - الغَسَم : تاريكى شب.

نكته ادبى : بين "جِيئَة" و "ذِهاب" و بين "إصباح" و "غَسَم" طباق وجود دارد.

56 - مفردات : وَحشَة : تنهايى، خلوت - أشهَى : خواستنى تر، دلپذيرتر - الحَشَم : (بيت 56 بُرده).

نكته ادبى : بين "وَحشَة" و "أُنْس" طباق وجود دارد.

57 - مفردات : سَامَرَهُ : با او شب نشينى كرد، همدم شبانه او شد - مَهبِط : زمان فرود

ص: 192

آمدن، زمان نزول - السِّيمَى : (بيت 131 برده ) - يَتَّسِمُ : نشاندار است، علامت دارد (بيت 54 برده.)

توضيح : منظور از همدم شبانه وحى بودن پيش از نزول قرآن، ذكر خدارا مدام بر لب داشتن و شبانه او را پرستيدن و با ملكوتيان در گفتگو بودن است.

58 - مفردات : الصَّحْبْ : (بيت 160 برده ) - يَستَسقُونَ : آب مى طلبند - ظَمَأ : تشنگى (بيت 48) - فاضَ السَّيلُ : آب سيل بسيار و در درّه روان شد - التَّسنيم : نهرى است بهشتى كه از بالا به پايين مى ريزد - السَّنِم: ظرف، قدح.

نكته ادبى : بين "تَسنيم " و "سَنِم" جناس اشتقاق وجود دارد.

قرآن : "تسنيم"(1) كلمه اى قرآنى است «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسنيمٍ عَيناً يَشْرَبُ بِهاَ الْمُقَرَّبُونَ».

« آميزه آن تسنيم است، چشمه اى است كه مقرّبان خدا از آن مى نوشند(2)»

حديث : بخارى از جابربن عبدالّله نقل كرده كه گفت : "در روز حُدَيبيّه مردم سخت تشنه شدند. پيامبر نيم مشكى در دست داشتندو مى خواستند وضو بگيرند. مردم به طرف ايشان هجوم بردند و گفتند : براى وضو گرفتن و رفع عطش آب نداريم جز آنچه در اختيار شما است. سپس پيامبر دست به داخل نيم مشك برد و ناگهان از بين انگشتانش آب فراوانى روان شد تا جايى كه همه افراد كه تعدادشان هزار و پانصد نفر بود وضو گرفتند و آب نوشيدند"(3)

59 - مفردات : ظَلَّلَهُ : سايه خود را بر روى او افكند - تَستَظِلُّ بِه : به زير سايه او رفت، به او پناه برد - الدِّيَم: (بيت 39برده ) - خِيرةُ الدِّيَم : بهترين بارانهاى پيوسته، كنايه از توجّه آسمان به وجود با بركت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله است.

نكته ادبى : بين "ظَلَّلَتْ " و "تَستَظِلُّ " جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 193

نهج البلاغه : امام در خطبه 105 پيامبر را چنين ستوده است : "....، خَيْرُ الْبَرِيَّةِ طِفْلاً وَ أَنْجَبُهَا كَهْلاً، أَطْهَرُ الْمُطَهَّرينَ شِيمَةً وَ أَجْوَدُ الْمُسْتَمْطِرينَ دِيمَةً» ترجمه «...، بهترين آفريدگان،آن گاه كه خردسال مى نمود، و نژاده تر هنگامى كه كهنسال بود، پاكيزه تر پاكيزگان در خوى. و به گاه بخشش، ابر برابر دستش خشك مى نمود(1)»

توضيح: معجزه پديدار شدن ابر براى پيامبر اكرم و سايه افكندن بر سر ايشان دربيت 74 برده شرح داده شده است.

60 - مفردات: أُشْرِبَ حُبَّ فُلانٍ: محبت فلانى بر دل او نشست، عشق او در دلش خانه كرد قَعائِد: جمع القَعِيدَة همنشين: - قَعائِدُ الدَّيْر: ملا زمان دير، ديرنشينان مسيحى القِمَمْ: جمع القِمَّة: قُلّه، ستيغ كوه.

61 - مفردات: الشَّمائِل: جمع الشَّمِيلَة، طبيعت، سرشت، خُلق و خوى،- يُغْرَى: عاشق شود النَّسَمْ: (بيت 41 برده)

توضيح: رِقّت سرشت انسان بستگى دارد به ميزان وابستگى اش به خداوند و انقطاع تعلّقات او از خواستنى هاى دون شؤون انسانيّت.

«غلام همّت آنم كه زير چرخ كبود

ز هرچه رنگ تعلق پذيرد آزاد است»

«حافظ»

62 - مفردات: إقْرَأ: اشاره به اوّلين آيه اى است كه از طرف جبرئيل بر پيامبر اسلام در كوه حرا نازل گرديد(2).

لَمْ تَتَّصِلْ بِفَمِ: بر هيچ زبانى جارى نشده است مَنْ قَيلِتْ لَهُ بِفَمِ: مقصود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است كه مخاطب جبرئيل عليه السلام بود.

آيه : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ إقْرَأ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ خَلَقَ الْإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ إقْرَأ وَ رَبُّكَ الْأكْرَمُ الَّذى عَلّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإنْسانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ» :« به نام خداى بخشاينده مهربان، بخوان به نام پرودگارت كه بيافريد، آدمى را از لخته خونى آفريد، بخوان و پرودرگار تو ارجمندترين است، خدايى كه به وسيله قلم آموزش داد، به آدمى آن چه را كه نمى دانست بياموخت.»(3)

ص: 194

«اى صدهزاران آفرين بر ساعت فرخ ترين

كان ناطق روح الامين بگشايد آن اسرار را»

«مولوى»

63 - مفردات: أَذَّنَ لِلرَّحمنِ: به سوى خداوند فرا خواند - قُدْسِيَّةُ النَّغَمِ: نغمه هاى قدسى.

نكات نحوى: 1 - «أَسماعُ مَكَّةَ» يعنى «أَسماعُ أَهلِ مَكَّةَ» 2 - تركيب« قُدسِيَّة النَّغَمْ» اضافه صفت به موصوف است.

64 - مفردات: لاَتَسَلْ: يعنى نيازى به پرسيدن نيست چون امر بديهى و روشن است - نُفْرَة: داورى، حكم السَّهْلْ: دشت - العَلَم: (بيت 88 برده)

65 - مفردات: أَلَمَّ بِهِمْ: بر آنان فرود آمد المَشَايِخْ: جمع الجمع الشَّيخْ: پيرمرد، به هر فردى كه در نظر مردم بزرگ بوده و داراى علم و فضيلت يا مقام معنوى و أمثال اينها باشد شيخ گفته مى شود، رئيس قبيله الوِلْدان: جمع الوَلِيد: نوزاد يا كودك خردسال، پسربچه اللَّمَمْ (بيت 85 برده).

66 - مفردات: جَهِلَ عَليهِ: در حق او نادانى و سفاهت كرد، با او سفيهانه و جاهلانه رفتار كرد العَلَم: آشكار و مشهور (بيت 112 برده)

نكات ادبى: 1 - بين «جاهلينَ» و «تَجْهَلونَ» جناس اشتقاق وجود دارد. 2 - استفهام انكارى است.

68 - نكته ادبى: (بيت 38 برده)

توضيح: اين بيت با توجه به بار معنوى كلام ترجمه شده است.

69 - مفردات: الآيات: معجزات، نشانه ها.

انْصَرَمَ: قطع شد حكيم: لقب قرآن كريم غَيْر مُنْصَرِم: نابريده، ناگسسته، پيوسته متّصل.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح قرآنى: كلمه حكيم 81 بار در قرآن كريم به كار رفته است كه درچند مورد صفت قرآن است از جمله:

ص: 195

«الر تِلكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكيمِ»(1) «ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآياتِ وَ الذِّكْرِ الْحَكِيمِ»(2).

70 - مفردات: كُلَّمَا طَالَ الْمَدَى: هرچه زمان مى گذرد جُدُدْ: جمع جَدِيد: نو و تازه - جلال: بزرگى و عظمت - العِتْق: كهنگى، قِدمت.

نكته ادبى: بين «جُدُدْ» و «العِتْق و القِدَم» طباق وجود دارد.

71 - مفردات: مُشَرَّفَة: بلند پايه رُحُم: رحم و عطوفت، مهربانى و گذشت.

قرآن : «از امام صادق عليه السلام نقل شده كه: حق تعالى پيامبرش را به مكارم اخلاق فرمان داده است و در قرآن آيه اى جامعتر از آيه 199 سوره اعراف(3) در زمينه مكارم اخلاق نيست. ابوالفتوح همين حديث را تكرار و حديث ديگرى از رسول اللّه نقل مى كند كه فرموده اند «بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ» به رسالت برانگيخته شده ام تا مكارم اخلاق را به كمال برسانم»(4)

72 - مفردات: الضّادْ: به علاقه جزء و كُلّ مقصود زبان عربى است النّاطِقينَ الضّادَ: عرب زبانان قَاطِبَة: جميعاً - الشَّهْدْ: عسلى كه هنوز از موم جدا نشده است الذّائِق: چشنده الفَهِمْ: خوش فهم، زودفهم.

نكته نحوى: قاطبةً حال است.

حديث 1 - به نقل از ابى سعيد الخُدَرى: «أنَا النَّبِىُّ لَا كَذِبْ، أنَا ابْنُ عَبدِالْمُطَّلِبِ، أنَا أعْرَبُ الْعَرَبِ.(5)

2 - به نقل از ابن سعد از يحيى بن يزيد سعدى به طور مرسل نقل شده: «أَنَا أَعْرَبُكُمْ، أَنَا مِنْ قُرَيْشٍ، وَ لِسَانِى لِسَانُ بَنىِ سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ»(6).

«سراسر جمله عالم پرحديث است

حديثى چون حديث مصطفى كو؟»

«سنايى»

73 - مفردات: حَلَّيْتَ: آذين بستى، زينت دادى عَطَلْ: خالى از زيور، بى زينت جِيدْ:

ص: 196

گردن مُنْتَثِر: سخن نثر.

نكات نحوى 1 - مرجع ضمير در «بِهِ» كلمه «حَدِيثُكَ» در بيت پيشين است 2 - فِى كُلِّ مُنْتَثِرٍ «حال از ضمير» «بِهِ » يا از «البَيان» است.

توضيح: مقصود آراستگى شگفت انگيز قرآن كريم است كه سبك معجزآسايى دارد. قرآن نثر محض نيست شعر هم نيست بلكه سخنى است بسيار بليغ، تابع وزنى خاص و داراى موسيقى و طنينى منحصر بفرد و غير قابل تقليد.

74 - توضيح: سخن جانبخش قرآن كريم، معجزه رسول گرامى اسلام است كه احياگر نوع بشر در همه مكانها و زمانها است.

75 - مفردات: بَشائِر: (بيت 66 برده) - سَرَى (بيت 8 برده)

نكات ادبى: بين «شرق» و «غرب» و بين «النُّور» و «الظُّلَم» طباق وجود دارد.

توضيح قرآنى: انجيل در زبان يونانى به معنى بشارت است، زيرا اين كتاب مژده بخش طلوع درخشانترين خورشيد آسمان هدايت و نبوّت بود، چنان كه در آيه 6 سوره صف آمده است: «وَ إذْ قالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِى إسرائيلَ إنّى رَسُولُ اللّهِ إلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَىَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِى مِنْ بَعْدِى اسْمُهُ أحمَدُ فَلَمّا جَاءَهُمُ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ» : « و آن گاه كه عيسى بن مريم گفت: اى بنى اسرائيل، من پيامبر خدا بر شما هستم، توراتى را كه پيش از من بوده است تصديق مى كنم و به پيامبرى كه بعد از من مى آيد و نامش «احمد» است، بشارتتان مى دهم. چون آن پيامبر با آيات روشن خود آمد، گفتند: اين جادويى است آشكار.»»

76 - مفردات: تَخَطَّفَ: ربود مُهَجْ: جمع المُهْجَةْ: خون دل، روح و روان - الطّاغِين: ستمگران طغيانگر - طَيَّرَ: پرانيد - البَاغِين: ستمگران و سركشان.

نكته ادبى: بين «طاغين» و «باغين» جناس مردوف وجود دارد.

77 - مفردات: رِيعَ: هراسان شد، به وحشت افتاد - شُرَفْ: جمع الشُّرْفَة (مِنَ الْقَصِر): بالكن كاخ، ماهتابى، تراس قصر - الإيوان: (بيت 61 برده) - إنْصَدَعَ: شكاف برداشت، فرو ريخت، صَدْمَة: كوبش، تنه زدن، ضربه.

القُدُم: جمع القَدُوم: تيشه.

نكته ادبى: در اين بيت مجاز عقلى يا إسناد مجازى وجود دارد.

ص: 197

توضيح: آنچه مشهور است طاق كسرى شكاف برداشت و كنگره هاى آن فرو ريخت نه بالكن هاى آن. لذا به نظر مى رسد كه شاعر براى درست شدن وزن شعر به جاى «الشُّرُفات» كه مفردش «الشُّرفَة» به معنى كنگره است از «شُرَفْ» ا ستفا ده كرده.

78 - مفردات: قَومٌ فَوْضَى: مردمى كه سرپرستى ندارند و هر كس به دلخواه خود در امور فردى و اجتماعى ديگرا ن دخالت مى كند صَنَمْ: بزرگ قوم هَامَ فىِ صَنَمٍ: بت مى پرستيد، در پرستش بت حيران بود.

نكته ادبى: بين «صَنَم»و «صَنَم» جناس تام وجود دارد.

79 - مفردات: جَورْ: ستم الخَلْق: مردم - مُحْتَكِم: كسى كه به دلخواه خود در امور مردم تصرّف مى كند، مستبد.

80 - مفردات: مُسَيْطِرُ الْفُرس: پادشاه ايران أَصَمّ: قَسِىّ القلب،سنگدل، كر عَمِى: كوردل، گمراه.

81 - مفردات: شُبَه: (بيت 94 برده).

نكته نحوى: مفعول «يَذْبَحَانِ» همان «عبادَ اللّه» در مصراع اوّل است.

82 - مفردات: فَتَكَ بِفُلاَنٍ: غافلگيرانه بر فلانى يورش برد، يا او را غافلگيرانه به قتل رسانيد.

اللَّيْثْ: (بيت 137 برده)- البَهْم: (بيت 134 برده) - الحُوت: وال - البَلَم : نوعى ماهى ريز دريا.

نكته ادبى: بين «أَقْوَى» «اللَّيث» و «الحُوتْ» و بين «أَضْعَف» و «البَهم» و «البَلَمْ» تناسب وجود دارد و به ترتيب بين يكايك كلمات دو گروه طباق وجود دارد.

83 - مفردات: أَسْرَى بِكَ اللَّهُ: خداوند تو را شبانه سير داد المَسجِدُ الْأَقْصَى: به شرح بيت مراجعه شود.

توضيح: «إسراء يعنى در شب سير دادن و شبانه كوچاندن (هود، 81 / حِجْر، 85 / طه / 77).

و مراد از آن مسامحتاً مترادف با معراج گرفته مى شود، سفر جسمانى و روحانى حضرت رسول صلى الله عليه وآله در عالم بيدارى، به راهنمايى جبرئيل، سوار مركب مخصوصى به نام براق، از مسجدالحرام تا مسجد الاقصى در بيت المقدس [= اسراء] و سپس از آن جا

ص: 198

به همۀ آسمانها و مشاهده اسرار الهى از جمله سدرةالمنتهى و عرش و بهشت و دوزخ [= معراج] و به قولى نور الهى است. در جزئيات اسراء و معراج ميان فرقه هاى اسلامى و متكلمان و فلاسفه بحث و اختلاف نظر است، حتى در تاريخ وقوع آن هم. معروف است كه اين رويداد تاريخى در يك سال پيش از هجرت، در سال دوازدهم بعثت رسول خدا روى داده است. در مورد روز و ماه آن اختلاف است. اهل سنت آن را در ربيع الاوّل و شيعه آن را در بيست و ششم رجب همان سال مى دانند. اغلب مورخان و سيره نويسان و مفسّران به اين رويداد اشاره كرده اند. در اين كه مراد از مسجد الاقصى كدام مسجد يا كجا است بين محققان اختلاف نظر است. ابن اسحاق آن را «بيت المُقَدّس» در ناحيه «ايليا» مى داند (سيره ابن اسحاق تحقيق سهيل زَكّار، ص 295). بعضى برآنند كه بيت المقدس يا ا صولاً ناحيه شام را با توجّه به نزديكى اش به مكّه نمى توان اقصى [= دور ]خواند. مخصوصاً كه در قرآن مجيد همين سرزمين «أَدْنَى الْأرض» [= نزديكترين سرزمين ]خوانده شده است. بعضى برآنند كه اخبار و روايات حاكى از اين امر يعنى مسجدالاقصى را در بيت المقدس دانستن - در زمان حكومت بنى أُمَيّه كه قصد معتبرسازى شامات را داشته اند، ساخته و پرداخته شده است (مقاله «معراج» در دايرةالمعارف دين، ويراسته إلياده، ج 9، ص 552 -556). اگر مراد از مسجدالأقصى، مسجد يا معبدى در بيت المقدس باشد، فقط شا مل إسراء (سير شبانه و زمينى) است. ديگران كه آن ناحيه را منكرند، اصولاً آن را نه در زمين، بلكه منتهاى معراج در عالم بالا مى دانند. قول به معراج نبوى و جسمانى بودن آن، از ضروريات اعتقادى و تقربياً مابِه الْإتّفاق مذاهب اسلامى است. ابن هشام در سيره ابن إسحاق پنج روايت درباب معراج نقل مى كند.(1)

84 - مفردات: خَطَرْتَ بِهِ: بر آن جا گذشتى، از آن جا عبور كردى إلْتَفُّوا: دور چيزى جمع شدند

الجُنْد: سپاه، ارتش، لشكر العَلَم: (بيت 110برده)

ص: 199

85 - مفردات: ذى خَطَر، داراى شأن و منزلت و قدرت يَأْتَمِمُ: يأتَمُّ: اقتدا مى كند.

نكته نحوى: مصراع دوم به صورت نثر روان چنين است: «وَ مَنْ يَأتَمَّ بِحَبِيبِ اللَّهِ يَفُزْ»

«به سوى مسجد أقصى عنان داد

تك و پو با درخش آسمان داد

ز آدم تا مسيحا انبيا جمع

همه پروانه آسا گرد آن شمع

در آن مسجد امام انبيا شد

خم ابروش محراب دعا شد

محمد جمله را سرخيل و سردار

جهان را سنگ كفر از راه بردار»

«وحشى بافقى»

86 - مفردات: جَابَ الْبِلاَدَ: سرزمين ها را پيمود و در نورديد بِهِمْ: عَلَيْهِم مُنَوِّرَة :دَابَّةٌ مُنَوِّرَة: چارپايى درخشان، مقصود مركب رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله در شب معراج است كه براق نام داشت دُرِّيَّةُ اللُّجُم: داراى لگامى از مرواريد، درّين لگام.

نكته نحوى: چون پيامبر در شب معراج برشمارى از پيامبران اولوالعزم و بلندمرتبه گذر كرد و در اين حادثه عجيب كسى از آنان با او همراه نبود لذا مقصود از «جُبْتَ بِهِمْ» در بيت «جُبْتَ عَلَيهِم» است. اما يادآور مى شود كه بوصيرى در بيت 110 برده «بِهِمْ» را در معنى «مَعَهُم» به كار برده است. لذا بعيد به نظر نمى رسد كه شوقى نيز قصدش «جُبْتَ مَعَهُم» باشد.

«رفته ز ولاى عرش والا

هفتاد هزار پرده بالا»(1)

«نظامى گنجوى»

87 - مفردات: رَكُوبَة: هر چيز سوارى، مركب الأَنْيُقُ الرُّسُمْ: (بيت 105 برده)

نكات نحوى: 1 - رَكُوبَة، بهتر است بنابر ابتدائيت مرفوع باشد. در اين صورت خبرش «فِى الْجِيَاد» خواهد بود.

2 - «لَكَ» صفت است براى «رَكُوبَة»

3 - «مِنْ» در مصراع اول براى تعليل است به معنى: لِأَجْلِ عِزِّكَ وَ شَرَفِكَ.

4 - «لاَ فِى الْجِيَادِ» در صورت مجرور بودن رَكُوبَة، صفت آن است.

88 - نكته: به وجود عطف هاى پياپى توجه شود.

ص: 200

89 - حديث: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در عروج به آسمان به مرحله اى رسيد كه جبرئيل از پيش رفتن عاجز شد و گفت:

«لَوْ دَنَوْتُ أَنْمُلَةً لاَحْتَرَقْتُ» اگر به اندازه بندانگشتى نزديك شوم خواهم سوخت.»(1)

«نور گرفته از برش، كرسى و عرش اكبرش

روح نشسته بر درش، مى نگرد به بام دل»

(مولوى)

90 - العَرش: تخت پادشاهى، اورنگ، سقف، سرير، سايبان، به مجلس پادشاهان نيز گفته مى شود. اين كلمه 27 بار در قرآن كريم به كار رفته است.

نكته نحوى: مصراع اول به نثر چنين است: «وَ قِيلَ لِيَكُنْ كُلُّ نَبِىٍّ عِنْدَ رُتْبَتِهِ»

توضيح: به عقيده متكلّمان، عرش، لفظى قابل تعبير است و به طور مجاز به خداى تعالى اضافه شده است. عرش، دانش خدا و قدرت، رحمت، تدبير و تصرّف اوست. به عقيده صوفيان كه از فلسفه متأثر شده اند، عرش، چيزى است كه جمله موجودات مادى و معنوى را شامل مى شود و در برمى گيرد. از اين حيث بدن انسان عرش او ناميده مى شود.

دانش الهى نيز تمام موجودات را شامل مى شود و احاطه مى كند. از اين رو جسد هر موجود عرش او به حساب مى آيد. (التجريد، ج 2،ص 32). در سوره تكوير، آيه 20 خداى تعالى، «صاحب عرش» خوانده شده است. در سوره زمر آيه 75 از طواف فرشتگان به دور عرش و حمل عرش به وسيله آنان سخن رفته است»(2)

«در سوره حاقه آيات 17 -18 بيان مى فرمايد كه روز قيامت فرشتگان در اطراف آسمان اجتماع خواهند كرد و آن روز عرش پروردگار را هشت تن از آنها برفراز سرشان حمل خواهند كرد. اگر بپذيريم كه عرش، علم و تدبير و تصرف الهى است آن چهار فرشته اى كه تا روز قيا مت عرش را حمل خواهند كرد: نوح، ابراهيم، موسى و عيسى است. دور قيامت كه آخرين دور هم هست،دَور حضرت محمد صلى الله عليه وآله است كه بزرگترين

ص: 201

پيامبران اولوالعزم و آخرين آنان است. در اين دور، حضرت محمد صلى الله عليه وآله مظهر دانش، تدبير و تصرّف الهى است، على، حسن و حسين عليهم السّلام وارثان اويند. اين تعبير از ائمّه أهل بيت روايت شده است. بدين وجه در دور قيامت و قيامت چهار پيامبر اولوالعزم، حضرت محمد صلى الله عليه وآله، وَصىّ و دو فرزندان او حاملا ن عرش اند كه جمعاً هشت تن اند. دليل آن كه اينان را فرشته گفته اند ا ين است كه در وجود آنان صفات فرشتگان غلبه دارد. در تفسير اين آيات نيز گفته اند كه تعداد فرشتگانى كه امر خداوند را به جاى مى آورند، هشت صف خواهند بود.»(1)

91 - مفردات: خَطَطْتَ: ترسيم كردى، نوشتى خَطَّهُ عُلومَ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا : همه دانش هاى مفيد دنيا و آخرت را به او ياد داد قارئ اللَّوحِ وَ لاَمِسُ الْقَلَمِ: كنايه از آگاهى يافتن پيامبر از كان غيب و مخزن اسرار الهى است.

توضيح: «لوح محفوظ كه در آيه 39 سوره رعد آمده است كتابى است كه جميع حوادث عالم عُلوَى و سُفلَى در آن ثبت است. از پيامبر روايت شده است كه فرمود «كَانَ اللّهُ وَ لاَشَى ءَ مَعَهُ، ثُمَّ خَلَقَ اللّهُ اللَّوْحَ وَ أَثْبَتَ فِيهِ أَحْوَالَ جَمِيعِ الْخَلْقِ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ»

«خداوند بود و چيزى با او نبود. سپس لوح را خلق كرد و در آن احوال همه خلق را تا قيام قيا مت ثبت كرد.» متكلمان گويند؛ حكمت وجود آن ا ين است كه براى فرشتگان آشكار گرداند كه خداوند به جميع معلومات علم تفصيلى دارد و براين تقدير نزد خداوند دو كتاب است:

1 - كتابى كه فرشتگان اعمال انسان ها را در آن مى نويسند و اين كتاب محل محو و اثبات است.

2 - كتاب دوم لوح محفوظ نام دارد. و آن كتابى است مشتمل بر تعيين جميع احوال [عالم ]علوى و سفلى و آن باقى و دست نخوردنى است.»(2)

- «ابوالفتوح مى نويسد: «در خبر ا ست كه اوّل چيزى كه خداى تعالى آفريد قلم بود، به نظر هيبت به او نگريد. بشكافت. آن گاه گفت: برو. گفت: به چه بروم؟ گفت: به آنچه

ص: 202

خواهد بودن تا روز قيامت. بر لوح محفوظ برفت و هر چه بودنى بود بنوشت تا روز قيامت، و ذالك قوله [قول پيامبر صلى الله عليه وآله] و «جَرىَ الْقَلَمُ بِمَا هُوَ كَائِنٌ» و گفتند مراد به قلم خط و كتابت است كه خداى متعال منّت نهاد بر آن فى قوله تعالى «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» (سوره علق، آيه 4)(1)

92 - مفردات: أَحَاطَ بِالْأمرِ عِلْماً: تمام مشخصات آ ن را دانست أَحَاطَ به: آن را احاطه كرد، دورش را گرفت.

«چون حجاب هزار نور دريد

ديده در نور بى حجاب رسيد

گامى از بود خود فراتر شد

تا خدا ديدنش ميسّر شد

ديد معبود خويش را بدرست

ديده از هر چه ديده بود بشست

«نظامى گنجوى»

93 - مَا قُلِّدتَ= مَا طُوِّقتَ: آن چه به تو بخشيده شده بود المِنَن: جمع المِنّة: نعمت و احسان.

نكته نحوى: «القُرب» فاعل ضاعَفَ، «ما» و «صله اش» «مفعولٌ به» آن است. اين وجه بهتر از عكس آن است.

94 - مفردات: عُصبَة: گروه و جماعت الغَار: (بيت 76 برده)- سائِم: چراننده، رونده اى كه به هر طرف بخواهد مى رود مُطَارَدَة: تاختن بر يكديگر، دنبال كردن براى دور كردن دشمن المُخْتَار: مقصود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.

لَمْ تُسِم: از همان ريشه كلمه «سائم» است.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: 1 - مفهوم روشنتر بيت اين است كه گويا مشركان كور شده اند و پاهايشان از ورود به داخل غار ناتوان است. وگرنه آنان در رفتن به هر سويى آزادند و هدفشان هم روشن است. پس چرا وارد غار نمى شوند؟ در ابيات بعدى به پاسخ اين پرسش پرداخته مى شود.

2 - «پيامبر و ابوبكر در حادثه هجرت از مكه به مدينه، براى آن كه از تعقيب دشمنان

ص: 203

در امان بمانند بر سر راه خود به مدينه سه شبانه روز در غار ثور [واقع در كوهى به همين نام] پنهان شدند. در اين مدت به قولى چوپان ابوبكر براى آنان شير مى برد و به قولى عبدالرحمن فرزند ابوبكر غذا مى رساند.»(1)

95 - مفردات: الأَثَر: ردپا، نشان باقى مانده از چيزى - الوَضّاء: پاكيزه و زيبا - هَمْس: خيلى آهسته و زير لب حرف زدن مِنْ أَمَم: از نزديك.

نكته ادبى: سؤال از باب تجاهل عارف است.

توضيح: (بيت 76 برده)

96 - مفردات: تَمَثَّلَ لَهُ الشَّى ء: آن چيز در ذهن او مجسّم شد، برايش متصوَّر شد.

نُسج: جمع النَّسيج: بافته شده - الغاب: (بيت 20)- الحائِماتُ الزُّغْب: جوجه هاى تازه از تخم درآمده كبوتران - الرَّخَم: (بيت 120 برده)

نكته ادبى: سؤال از باب تجاهل عارف است.

توضيح: «پس از آن كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به غار ثور پناه بردند به أمر الهى عنكبوت بر مدخل تارتنيد و كبوتران تخم گذاشتند و تعقيب كنندگان را بدين وسيله فريب داده و از تعقيب بيشتر بازداشتند.(2)

تبصرة: گويا كبوتران جوجه ند اشتند و تخم نهاده و برروى آنها خفته بودند. بنابراين شاعر حادثه را اندكى پرورده و تغييرداده است.

97 - مفردات: أَدْبَرُوا: پشت كردند، برگشتند - وُجُوهُ الأرضِ: وُجُوهُ [أَهلِ ]الْأَرضِ: ساكنان روى زمين، يا كسانى كه در زمين وجيه و سرشناس اند.

نكات ادبى: 1 - بين «باطل» و «حق» طباق وجود دارد.

2 - نسبت دادن «لعن و نفرين» به «وُجُوهُ الأرض» مجاز عقلى است.

98 - مفردات: يَدُ اللّه: قدرت الهى الجارَين: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ابوبكر - عَيْنُهُ: عنايت خداوند رُكْنُ الدّين: وجود استوار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله.

نكتۀ نحوى: در مصراع دوّم به قرينه مصراع اول، حرف شرط مقدّر است.

ص: 204

قرآن: اين بيت و چهار بيت گذشته اشاره به آيه 40 سوره توبه دارند: «اِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذينَ كَفَرُوا ثانِىَ اثْنَيْنِ إذْهُمَا فىِ الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ اِنَّ اللّهَ مَعَنَا، فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَةُ عَلَيهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَ كَلِمَةُ اللّهِ هِىَ الْعُلْيَا وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ»: «اگر او [پيامبر] را يارى ندهيد، [بدانيد كه ]خداوند او را هنگامى كه كافران آواره اش ساختند، يارى داد، آن گاه كه يكى از آن دو به هنگامى كه در غار بودند به رفيقش [ابوبكر] گفت: نگران مباش كه خدا با ماست آن گاه خداوند آرامش خويش را بر او نازل كردو به سپاهيانى كه نمى ديدشان يارى داد و [سرانجام] آرمان كافران را پست گردانيد و آرمان الهى است كه والا است، و خداوند پيروزمند فرزانه است.»(1)

99 - مفردات: تَوارَى عَنْه: خود را از او پنهان كرد جَنَاح اللّه: حمايت و پناه خداوند - ضَمَّهُ: آن را در برگرفت - لاَيُضَمْ: ستم نمى بيند، آزار نمى شود.

نكته ادبى: بين «يَضُمُّ» و «يُضَم» جنا س محرّف وجود دارد.

100 - مفردات: أحمد: نام مبارك پيامبر اسلام كه در قرآن و انجيل و ديگر كتب آسمانى پيش از قرآن ذكر گرديده است. آيه 6 سوره صف گواه صدق اين مدعا است(2) نام شاعر نيز احمد بوده است. ناگفته نماند كه شاعر معنى لغوىِ «احمد» نيز مورد نظرش بوده است. - جَاه: (بيت 153 برده)- يَتَسَامَى: افتخار مى كند سَمِيُّهُ: همنام او، آن كه نامش با نام او يكى است..

نكته نحوى: تنكير «جاهٌ» نشانه تعظيم است يعنى «جاهٌ عظيمٌ».

نكات ادبى: 1 - استفهام در بيت، استفهام انكارى است.

2 - در بيت تصدير وجود دارد.

3 - بين «تَسمِيَة» و «يَتَسامَى» و «سَمِىّ»« جناس اشتقاق وجود دارد.

توضيح: 1 - اين بيت و بيت 39 همين قصيده به وصيّت شاعر بر سنگ قبرش حك شده است.

2 - «احمد» به عنوان نام يا صفت جانشين اسم براى حضرت محمد صلى الله عليه وآله فقط يك بار آن هم در سوره صف آيه 6 به كار رفته است. اين نام در عصر جاهلى هم كمابيش رواج

ص: 205

داشته ولى بسامد آن از نام «محمد» كمتر بوده است. أحمد أفعل تفضيل است يا از «محمود» كه معنايش ستوده تر /ستوده ترين، يا از «حامد» كه معنايش ستاينده تر / ستاينده ترين است.»(1)

«نام احمد چون چنين يارى كند

تا كه نورش چون مددكارى كند

نام احمد چون حصارى شد حصين

تا چه باشد ذات آن روح الامين

نام احمد نام جمله انبيا است

چون كه صد آمد نودهم پيش ما است»

«مثنوى مولوى»

101 - مفردات: أربابُ الْهَوَى : عاشقان جمال نبوى - تَبَع : مصدر است به معنى اسم فاعل، پيرو - صاحِبُ الْبُرْدَة : محمّد بوصيرى شاعر آفريقايى ( 1213 - 1295 م.)كه آغازگر فصلى نوين در سرودن قصايد مدايح نبوى بود و پس از او سبك و سيره سرايندگى اش در مدايح نبوى الگوى بسيارى از شاعران علاقه مند به رسول گرامى اسلام قرار گرفت. يكى از مهمترين قصايد عصر حاضر كه در همين مضمون سروده شده است، همين قصيده "نَهجُ الْبُردَه" احمد شوقى مصرى است. - الفَيحاء : پهناور و گسترده، فراگير، به همه جا رسيده - ذِى الْقَدَم : پيشقدم.

نكته نحوى : تبع مصدر است و به دليل مبالغه كردن، با مصدر خبر داده است. به سبب تساوى مفرد و جمع آن، مفرد آورده شده. مى توان گفت شايد به تقدير "ذَوُ و تَبَع" باشد.

102 - مفردات : يُملِى : ديكته مى كند، در اين جا الهام مى كند - مَدِيحُهُ حُبٌّ : يعنى ناشِى ءٌ مِنَ الْحُبِّ.

103 - مفردات : عَارَضَ الرَّجُلَ : سخن آن مرد را رد كرد، با او رقابت كرد - عَارَضَهُ بمِثْلِ صَنِيعِهِ : كارى مثل كار او كرد - صَوْب : بارش - عارِض : (- بيت 87 برده) - العَرِم : (- بيت 87 برده)

نكات ادبى : 1 - بين "أُعارِضُ"، "يُعارِضُ" و "عارِض" جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - بين "يُعَارِضُ" و "عارِض" جناس ناقص وجود دارد.

ص: 206

104 - مفردات : الغابِط : غبطه خورنده، كسى كه آرزو مى كند او هم مثل فلان كس از نعمتى برخوردار باشد، بدون آن كه آن شخص نعمتش را از دست بدهد، و اين خوى مذموم نيست - وَلِيّكَ : دوست تو، به قرينه سياق، مقصود بوصيرى است - لَاُيذْمَم : لَاُيذَمّ : سرزنش نمى شود.

نكته ادبى : بين "غابطين" و "يَغبِط" جناس اشتقاق وجود دارد.

105 - مُقْتَبَس : برگرفته شده - مَهابَة : ترس - البَكَمْ : گنگى - سَحبان : "سحبانِ و ائِل، از مشهورترين سخنرانان عصر جاهلى، در زمان پيامبرمسلمان شد، سنّش تا زمان معاوية به درازا كشيد و چندى مقيم دمشق شد. بيش از صد سال عمر كرد. (و در سال 674 ميلادى در گذشت) او وقتى خطبه مى خواند بر عصايش تكيه مى كرد و بسيار شيوا و پيوسته و بدون لكنت سخن مى گفت. از سخنان حكيمانه در كلامش زياد استفاده مى كرد و در پياپى آوردن عبارتهاى كوتاه و مزدوج خبره بود. همه اينها او را در مقامى نشاند كه به فصاحتش "مثل" مى زنند"(1)

106 - نكته ادبى : بين دو مصراع "موازنه" وجود دارد.

107 - مفردات : شُمُّ الْجِبال : كوههاى بلند - طاوَلَهُ : در بلندى و رفعت با او رقابت كرد - إنْخَفَضَ: از رفعتش كاسته شد، در برابر والايى مقام رسول اكرم صلى الله عليه وآله كوچك به نظر آمد - الزُّهْر : جمع الأزهَر : نورانى، زيبا و درخشنده چهر - وَاسَمَهُ : در زيبايى با او رقابت كرد - تَسِم : داغدار مى شود.

108 - مفردات : بَأس : شجاعت و نيرومندى - وَثْبَة : جهش، حمله كردن - شَاكِى السِّلاح : (- بيت 131 برده) - كَمِىّ : (- بيت 132 برده)

109 - مفردات : تَهفُو إلَيكَ : به سوى تو جذب مى شود، به سرعت به سوى تو مى آيد - حَبَّةُ الْقَلب : خون دل، سويداى دل، درون دل - البُهَم : (- بيت 134 برده)

110 - مفردات : القَيها :آن را فرو افكند - هَيْبَة : ترس، وحشت، ضدّ أنس و الفت - مُصطَدَم :(- بيت 127 برده)

111 - مفردات : النَّقْع : گرد و غبار - دُجَى : جمع الدُّجْيَة : تاريكى، تاريكى همراه با

ص: 207

ابر - مُلتَثِم : نقابدار، با نقاب.

نكته ادبى : در بيت تشبيه تمثيل وجود دارد. جامع، مفهومِ مصراع دوّم است.

112 - مفردات : بَدر : مقصود سيماى سيمگون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است كه به ماه تابان همانند بوده است - بَدر: نام موضعى است بين مكّه و مدينه (- بيت 128 برده) - غُرَّة : نور آغازين دميدن صبح، آنچه در لحظه نخست از يك چيز نورانى نمودار مى شود، درخشندگى سيما - تَجلُو: روشن و آشكار مى سازد.

نكات ادبى : 1 - بين "بدر" و "بدر " جناس تام وجود دارد 2 - بدر، استعاره است براى سيماى پيامبر.

113 - مفردات : اليُتْم : نسبت به انسان از دست دادن پدر در دوران خردسالى است و نسبت به اشياء نظير دُرّ يتيم، به معنى بى نظير بودن است، و (بيت 139 برده ) - اللُّؤلُؤُالْمَكنون : (بيت 57 برده )

نكات ادبى : 1 - در بيت حُسن تعليل وجود دارد 2 - در بيت تصدير وجود دارد

آيه : «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوىَ» ترجمه : آيا تو را يتيم نيافت و پناهت داد؟(1)

«سراسر جمله عالم پر يتيم است

يتيمى در عرب چون مصطفى كو ؟» (سنايى)

يتيمى كه ناكرده قرآن درست

كُتبخانه هفت ملّت بشست(2)

(سعدى)»

114 - مفردات : القِسَم : جمع القِسمَة : نصيب، سهم.

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

نهج البلاغه : امام على عليه السّلام در خطبه 160 درباره سيره معيشتى پيامبر چنين مى فرمايد: "براى تو بسنده است رسول خدا صلى الله عليه وآله را مقتدا گردانى و راهنماى شناخت بدى و عيبهاى دنيا، و خوار مايگى و زشتى هاى فراوانش بدانى، كه چگونه دنيا از هر سو بر او در نورديده شد و براى ديگرى گستريده، از نوش آن نخورد و از زيور هايش بهره

ص: 208

نبرد. و اگر خواهى دوّمين را موسى عليه السلام مثل آورم كه گفت: "پروردگارا من به چيزى كه برايم فرستى نيازمندم" (قصص،24) به خدا كه از او نخواست جز نانى كه آن را بخورد، كه موسى از سبزى زمين مى خورد، چندان كه به خاطر لاغرى تن و تكيدگى گوشت بدن، رنگ آن سبزى از پوست تُنُك شكم او نمايان بود.

همچنين امام فرزانگان على بن ابى طالب (ع) در فرازى از خطبه 192 نهج البلاغه با برهانى نيرومند و روشن به شمارش علل برگزيدن فقر و تنگدستى بر گنجورى و ثروتمندى از سوى پيامبران پرداخته است. (مشتاقان مراجعه فرمايند) و نيز ( ذيل بيت 31 برده)

115 - مفردات : الخِيَرةُ مِنَ الشَّى ءِ أَوِ الْقَومِ : بهترين و برترين آن چيز يا آن گروه.

نكته ادبى : در بيت تصدير وجود دارد.

116 - مفردات : أَجيال : جمع الجِيل : يك نسل از مردم - الرِّمَم : (بيت 46 برده )

«از روان بخشى عيسى نزنم دم هرگز

زان كه در روح فزايى چو لبت ماهر نيست»

(حافظ)

«جان بخش هزار عيسى آمد

اى مرده به مرگ يار برخيز»

(مولوى)

117 - مفردات : أُوتِيتَ : خطاب به غير معيّن است، داده شدى - الرَّجَم : گور، قبر.

نكته ادبى : "الجَهْلُ مَوتٌ " تشبيه بليغ است.

توضيح : در اين بيت جهل ستيزىِ پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و پيروان او به يك معجزه دايمى همانند شده. معجزه احياى مردگان.

118 - توضيح : فاعل قالوا: ضميرى است كه مرجعش مسيحيان (بويژه در دوره جنگهاى صليبى ) اند كه تبليغات وسيعى را بر ضدّ پيامبر اسلام و دين او تدارك ديده بودند. چنان كه در عصر حاضر نيز شاهد تداوم ناجوانمردانه اين حركت شيطانى از سوى دشمنان اسلام در غرب هستيم. بارزترين نمونه آن هتّاكى «سلمان رشدى مرتد» نسبت به آن آفتاب عالمتاب است.

ص: 209

119 - مفردات : تَضلِيلُ أَحلامٍ : گمراه كردن عقل ها - أحلام : جمع الحُلمْ : عقل، خرد - سَفْسَطَة : قياس و استدلالى است مركّب از وهميّات (مقدمات موهوم و غير واقعى) يا مركّب از مُشبَّهات (مقدمات غير يقينى و شبهه ناك) براى پوشانيدن حق، سفسطه نوعى مغالطه است. مغالطه در نزد منطقيان به قياس فاسدى گفته مى شود كه منتج به نتيجه صحيح نباشد و فساد آن يا از جهت مادّه است يا از جهت صورت يا از هر دو ناحيه.(1)

توضيح : وظيفه اصلى پيامبر اسلام "بلاغ " بود. "وَ مَا عَلَى الرَّسولِ إلّا الْبَلاغُ الْمُبِين"(2)بلاغ حوزه اش فكر و انديشه و قلوب انسانها است. لذا هرگز اسلام دينى جنگ طلب نبوده است. امّا دفاع را ضرور مى داند. دفاع به معنى فراگير خود شامل از ميان برداشتن ظلم و ستم و بريدن بندهايى نيز هست كه مانع از رسيدن پيام به انسانها مى شود.

120 - مفردات : عَفْواً" : داوطلبانه و از پيش خود - ذى حَسَب : شريف، از تَخمه بزرگان بودن - تَكَفَّلَ : سرپرست شد، كفيل شد - العَمَم : عامه مردم، برخلاف خاصه - در اين جا مقصود جُهّال است.

121 - مفردات : ضِقْتَ بِهِ ذَرعاً" : از عهده او بر نمى آيى، بر او چيره نيستى - يَنْحَسِم : ريشه كن مى شود.

نكته ادبى : 1 - بين "شرّ" و "خير" طباق وجود دارد.

توضيح : در چند بيت اخير استدلال كرد كه جنگهاى پيامبر اسلام در حقيقت دفاع از كرامت و حرّيّت و انسانيّت همه افراد بشر در برابر دشمنان آزادگى و شرافت انسانى بوده است نه خونريزى و آدمكشى.

122 - مفردات : الغَرّاء : مونّث الأغَرّ : شريف، بزرگوار، سپيد و زيبا - الصَّاب : درختى است كه چون آن را بفشارى عصاره اى شبيه به شير از آن بيرون مى آيد كه تلخ است، درخت سيماهنگ - الغَلِم : مرد هوسباز و پرشهوت.

توضيح : خونين ترين جنگهايى كه بين مسلمانان و مسيحيان رخ داده است مربوط به سلسله جنگهاى صليبى مى شود كه عبارت است از هشت جنگ خونين بر سر تصرّف

ص: 210

قدس و سرزمينهاى اطراف آن در فلسطين و شام و مصر. اوج اين درگيريها در دوره صلاح الدّين أيّوبى (532 - 589 ه . ق. ) و خاتمه آن در دوره مماليك بود كه با پيروزى مسلمانان پايان پذيرفت. از آن به بعد جنگ تبليغاتى بين اسلام و مسيحيّت بيش از پيش شد و دامنه تهمتهاى مسيحيان به مقدّسات اسلامى حوزه هاى مختلف ادبى و هنرى را نيز در بر گرفت چنان كه در اين قصيده نيز شاهديم پس از قرنها اين جريان همچنان به قوّت خود باقى است.

123 - مفردات : طَريدَة : رانده شده، شكار تحت تعقيب - ساطِع : درخشان، آشكار ، منتشر - الحَدَم: شدّت برافروختگى آتش.

نكات نحوى : 1 - "طَريدةُ الشِّرك " خبر است براى مبتداى محذوف "هى" 2 - فاعل "يُؤذيها"، "شرك" است 3 - "قِتالاً" تميز مى باشد.

توضيح : در اين بيت به مظلوميّت و ستمديدگى دين مقدّس حضرت مسيح (ع) از ناحيه خونخواران فزون طلب و منسوب به آن دين اشاره شده است.

124 - مفردات، حُماة : جمع الحامى : حمايت كننده، مدافع، پاسدار - هَبُّوا لِنُصْرَتِها: به يارى اش برخاستند - الرِّفْق : نرمش و مدارا و مهربانى - الرُّحُم : رقّت قلب، عطوفت و مهربانى.

125 - مفردات : مكان : مقام و منزلت - حُرمَة : آنچه هتك حرمت آن حرام است، حقوق الهى كه مراعات آنها بر انسانها واحب است - وَجَبَتْ : ثابت و تخلّف ناپذير شده است - الرّوح : حضرت عيسى عليه السّلام، روح اللّه.

نكته نحوى : خبر "مكان" و "حرمة" محذوف است به تقدير "ثابتان".

توضيح : 1 - علت اطلاق "روح" بر حضرت عيسى آيه 171 سوره نساء است كه در ذيل بيت 127 ذكر خواهد شد.

2 - اين بيت و بيت بعد شرط و جزايند و در حكم جمله واحد مى باشند.

126 - مفردات : سَمَّرَ الْبَابَ وَ غَيْرَهُ : در و غيرآن راميخ كوبى كرد - لَوحَين : صليب - مُوذِيه : آزار دهنده اش، دشمنش - لَمْ يَجِمْ عَنهُ : از آن نترسيد.

نكات نحوى : 1 - لَسُمِّرَ : جواب لولاى شرطيّه در بيت قبل است.

ص: 211

2 - صفت آوردن با "مصدر" "الطُّهر" براى مبالغه در وصف است. بنابراين نعت مُووَّل به مشتق به معنى "الطّاهر" خواهد بود.

127 - مفردات : جَلَّ عَنْ كذا : از فلان چيز منزّه و برى است - شَانِى ء : دشمن، بدخواه.

آيه : «وَ قَوْلِهِمْ إنّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عِيسىَ بْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّهِ وَ مَا قَتَلُوهُ وَ مَا صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُم ْوَ إنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيه لَفى شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلمٍ إلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوهُ يَقِيناً بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إلَيْهِ وَ كَانَ اللّهُ عَزيزاً حَكِيماً»: «و نيز بدان سبب كه گفتند : ما مسيح پسر مريم، پيامبر خدا را كشتيم و حال آن كه آنان مسيح را نكشتند و بر دار نكردند بلكه امر برايشان مشتبه شد. هر آينه آنان كه درباره او اختلاف مى كردند خود در ترديد بودند و به آن يقين نداشتند. تنها پيرو گمان خود بودند و عيسى را به يقين نكشته بودند. بلكه خداوند او را به نزد خود فرا برد، كه خدا پيروزمند و حكيم است»(1)

128 - مفردات : أَخُو النَّبىِّ : مقصود برادرى در رسالت است، چنان كه در آيه 171 سوره نساء از حضرت عيسى با نام رسول الله ياد شده - نُزُل : خانه، منزل.

نكته نحوى : "مُحتَرم" صفت "نُزُل" است.

نكته ادبى : بين "فوق" و "دون" طباق است.

آيه : «إنَّمَا الْمَسيحُ عِيسَى ابْنُ مَريَمَ رَسولُ اللهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقَاها إلَى مَريَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ»: «هر آينه عيسى پسر مريم پيامبر خدا و كلمه او بود كه به مريمش افكند و روحى از او بود.»(2)

129 - مفردات : الذِّمَم : جمع الذِّمّة : (بيت 146 برده ) - مَافِيهِ مِنَ الذِّمَم : آنچه مبتنى بر عهد و پيمان است در اين جا مقصود صلح است.

130 - مفردات : الجِهاد : پيكار در راه خدا و دين - سُؤدَد : مقام و مرتبه بلند، آقايى و سرورى - أُسّ : اصل و اساس.

توضيح : 1 - جهاد داراى دو مفهوم است: عام و خاص. از نظر عام به هر كوشش و زحمتى كه در راه خدا و وصول به اهداف متعالى اسلام و قرآن، در هر زمينه اى (أعم از نظامى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى) صورت پذيرد گفته مى شود. و از ديدگاه خاص به پيكار در راه دفاع از اسلام و قرآن و اركان دين اطلاق مى شود.

ص: 212

2 - شاعر در مصراع دوّم يك نظريه مهم سياسى و اجتماعى را بيان كرده است كه قرآن كريم و سيره پيامبر اسلام نيز آن را تائيد مى كند.(1). چنان كه امام على عليه السّلام در خطبه 27 نهج البلاغه، جهاد را درى از درهاى بهشت و زره استوار و آسيب ناپذير الهى ناميده و فرموده : "هر كه جهاد را وا گذارد و ناخوشايند داند خدا جامه خوارى بر تن او پوشاند و فوج بلا بر سرش كشاند و در زبونى و فرومايگى بماند. چنين كسى به خوارى محكوم و از عدالت محروم خواهد بود."

131 - مفردات : عُمُد : جمع العَمود : ستون، پايه - قَرَّ : جا گرفت، استقرار يافت - الدُّهُم : جمع الأَدْهَم : آثار قديمى و كهنه، آثار جديد و نوساز، ( اين كلمه از أضداد است).

توضيح : يعنى جهاد هم در برپايى و استوارى دولتها و حكومتها نقش اساسى دارد و هم در ماندگارى آثار گوناگون پديد آمده به وسيله آنان.

132 - مفردات : الشَّواهِد : جمع الشَّاهِدَة : گواهان، در اين جا مقصود آثار است كه در بيت پيش از آن سخن رفت - تَتْرَى : پى در پى آمدن، اصل آن "وترى" است - آوِنَة : جمع آن و أوان : زمان، وقت - الأعصُرُ الغُّر : دورانهاى درخشان به بركت دانش و عدالت - الأعْصُرُ الدُّهْم : دوران هاى تاريك به سبب گسترش ستم و نادانى.

نكته نحوى : "تلك" مبتدا و "تَتْرى" خبر آن است.

نكته ادبى : بين "الأعْصُرُ الغُرّ " و "الأعصُرُ الدُّهْم" طباق وجود دارد.

133 - مفردات : مَالَ : كج شد، مشرف به واژگونى شد - إعْتَلَتْ : بلند شد - سُرُر : جمع السَّرِير : تخت سلطنت - القَذائِف : جمع القَذِيفَة : هر نوع ابزار پرتاب نظير موشك و نارنجك و توپ و خمپاره، تير منجنيق - لَمْ تُثْلَم : چيزى از آنها از بين نرفت، خللى در آنها ايجاد نشد، لَمْ تَصِمْ : معيوب نشد.

134 - مفردات : أَشياع : جمع الشِّيعَة : پيرو و ياور - أَشياعُ عِيسَى : مسيحيان - قَاصِمَة: نابود كننده، شكننده، مقصود ابزار جنگى است - مُنْقَصِمْ، شكسته شده، بلا ديده.

نكته ادبى : بين "قاصمة " و "منقصم" جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 213

توضيح : 1 - مقايسه كردن سيره پيروان دو دين بزرگ اسلام و مسيحيّت در اين بيت نشانگر دلگيرى شاعر از ستمگريهاى مسيحيان در زمانهاى دور و نزديك است 2 - در دين اسلام ستمگرى و ستم پذيرى هر دو مذموم اند. قرآن كريم ضمن دعوت مسلمانان به صلح ودوستى و مهربانى با همه انسانها، بر تقويت بنيه دفاعى آنان نيز تأكيد فراوان ورزيده است. چنان كه در آيه 61 سوره أنفال آمده : "و در برابر آنها تا مى توانيد نيرو و اسبان سوارى آماده كنيد تا دشمنان خدا و دشمنان خود - و آنها كه شما نمى شناسيد و خدا مى شناسد - را بترسانيد".

بنابراين اگر ايده شاعر اين باشد كه شكسته حالى و بلا ديدگى مسلمانان در برابر ستمگرى هاى مسيحيان پسنديده است به خطا رفته. امّا اگر خواسته سيماى باژگونه تبليغات را بر ضد اسلام و به نفع مسيحيان، بنماياند حرفى بجا زده است.

135 - مفردات : الهَيجاء : جنگ - تَرمِى بِأُسْدٍ : شيران را روانه ميدان مى كنى - الرُّجُم : جمع الرَّجْم : تيرهاى شهاب كه گويا ستارگانى در حال سقوط اند، "رَمْىِ به رَجْم" معمولا "نسبت به شياطين به كار ميرود و در واقع نوعى تير پراكنى غيبى است.

نكته ادبى : به طور ضمنى "شياطين " براى دشمنان استعاره گرفته شده اند.

136 - مفردات : عَلَى لِوائِكَ : در زير لواى تو، "تَحت لِوائِكَ " - مُستَقْتِل : سختكوش - مُعتَزِم : آن كه مصمّم است كارى را تا وصول به هدف به شايستگى به انجام رساند، داراى عزمى استوار.

نكته ادبى: «علَى» حرف به معنى استعلا است، در اين جا براى «تحت» كه حرفى است به معنى زير و پايين استعاره گرفته شده است.

توضيح: اين بيت يادآور بيتى است از ابو تمّام در مدح معتصم عباسى

تَدْبيرُ مُعْتِصمٍ بِاللّهِ مُنْتَقِمٍ

لِلّهِ مُرتَقِبٍ فىِ اللّهِ مُرتَغِبِ(1)

137 - مفردات: مُضْطَرِم: شعله ور السّابِحُ مِنَ الْخَيْلْ: اسب تيزتك - ساِبحٍ كَالْبَرقِ مُضطَرِمِ: اسبى كه در ميدان رزم بسان برق آسمان با شتاب تكاپو مى كند و به چپ و

ص: 214

راست مى رود.

نكات ادبى: 1 - در بيت تصدير وجود دارد.

2 - بين «مُسبِحّ» و «سابح» جناس اشتقاق وجود دارد.

138 - مفردات: الدَّهر: زمانه، روزگار، بلا و مصيبت سخت - يَبْغِى نُقْلَةً: مى خواهد درگذرد - رِحال: جمع الرَّحل: پالان شتر - رَمَى بِعَزْمِهِ فِى رِحَالِ الدَّهرِ: كنايه از عزم و جزم و اراده پولادين اوست - رامَ عنه: از او دور شد.

لَم يَرِم: دورنشد، حركت نكرد.

نكته نحوى: فاعل «يَبغى» ضمير مستتر «هو» به «دهر» رجوع مى كند.

نكات ادبى: 1 - «عزم» به «تير» تشبيه شده چون هر دو نافذند و به علّت حذف مشبه به واكتفا به يكى از لوازمش استعاره مكنيه است.

2 - «دهر» را به «ذى رحال» يعنى شتر تشبيه كرده، وجه شبه حركت و تحّول در هر دو است، آن گاه مشبه به حذف گرديده و يكى از لوازمش يعنى «رحال» آورده شده. بنابراين مجاز از نوع استعاره مكنيّه است.

139 - مفردات: بِيض: (ك بيت 129 برده) - مَفالِيل: جمع مَفلول: شمشيرى كه لبه اش شكسته يا ترك برداشته است - الخُذُم: جمع الخَذُوم: شمشير تيز و بران.

نكات ادبى: 1 - بين «بِيض»، «أَسيُف» و «الهِنديّةُ الخُذُم» مراعات نظير وجود دارد.

2 - «بيضٌ» خبر مبتداى محذوف «هُم» است، رزمندگان اسلام به شمشير تشبيه شده اند، تشبيه از نوع بليغ است.

توضيح: اين بيت را مى توان با بيت كعب بن زهير همسودانست:

إنَّ الرَّسُولَ لَنُورٌ يُستَضاءُ بِه

مُهنَّدٌ مِنْ سُيوفِ اللّهِ مَسلُولُ(1)

«همانا رسول نورى است كه از پرتوش بهره گيرند و شمشير برانى است كه خدايش بركشيده.»

140 - مفردات: فَتَّشَ عَنْهُ: درباره آن سؤال و كاوش و جستجو كرد.

نكته نحوى: تكرار «مِن» در مصراع دوّم تفصيل حال «رجُل» يا تفصيل معنى «كم»

ص: 215

مى باشد.

نكته ادبى: بين «عَهْد» و «قَسَم» مراعات نظير وجود دارد.

توضيح: يعنى همه مبارزان مسلمان فدايىِ وفادارى خويشند.

141 - مفردات: مَواهِب: جمع المَوهِبَة: بخشش، در اين جا مقصود از جان ومال گذشتن مؤمنان در راه خداوند متعال است.

- الأقدار: جمع القَدْر: منزلت، مقام، ارزش - القِيَم:(ك بيت 97 برده)

142 - مفردات: شَريعة: دين، محل آب خوردن كنار رود - فَجَّرتَ: جارى ساختى - زاخِر: پر، لبريز، كسى كه سراسر وجودش غرق در بزرگوارى و كرامت است، در اين جا: خداوند مقصود است مُلْتَطِم: ( كبيت 123 برده)

نكته نحوى: شريعةٌ دو حالت مى تواند داشته باشد. 1 - مبتدا باشد و مسوّغش تنوين تعظيم كه عمل صفت را انجام مى دهد محسوب شود، آن گاه «شريعةٌ» در حكم نكره موصوفه خواهد بود و مبتدا شدنش مُجاز. 2 - «خبرِ» مبتداى محذوف «هذه» باشد.

143 - مفردات: يَلُوحُ: آشكار و نمايان مى شود - سَنا: (ك بيت 49) - جَوهَر: ( كبيت 42 برده) - الحَلْى: زيور مثل النگو و گوشواره و... - الوَشْى: نقش ونگار پارچه - العَلَم: ( كبيت 110 برده)

144 - مفردات: غَرّاء: مؤنث أغَرّ: هر چيز سفيد وزيبا - حامَ عَلَيهِ: به دور آن چيز چرخيد - نُهَى: جمع النُّهْيَة: عقل و خرد - سَلْسَل: آب شيرين و گوارا.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح: معنى مصراع دوم با مفهوم لغوى شريعت (آبشخور، جايى از رودخانه كه از آن آب مى خورند) متناسب است.

145 - مفردات: يُساسُ بِها: به وسيله آن سرپرستى مى شود، بدان وسيله امور سامان داده مى شود. تَكَفَّلَ: ( كبيت 120) الهَرَم: (ك بيت 13 برده) - شَبابُ الدَّهرِ وَ الْهَرَم: اوّل و آخر روزگاران، همه دورانها.

نكته ادبى: بين «شباب» و «الهَرَم» طباق وجود دارد.

146 - مفردات: أحكامُ الزَّمان: سياست هاى زمانه، قوانين معيشتى هر دوره.

ص: 216

إرْتَسَمَ الْأمرَ: آن امر را پذيرفت و امتثال كرد - مُرتَسِم: نقش بسته، پذيرفته.

نكته ادبى: «أحكام» و «حُكم» از جناس اشتقاق برخوردارند.

147 - مفردات: إعتَلَى النَّهار: روز برآمد و آفتاب بلند شد. التَّمِيم: كامل و تمام.

148 - مفردات: القَفْر: زمين خالى از آب و علف و آدم - رَعْى: چرانيدن، شبانى كردن، سرپرستى كردن - القَياصِر: جمع القَيْصَر: لقب پادشاهان روم، در اين جا مطلق پادشاهان مقصود است - الشّاء: جمع الشّاة: گوسفندان - النَّعَم: (ك بيت 141 برده)

نكته نحوى: فاعل «عَلَّمَتْ»، «شريعةٌ» در بيت 142 مى باشد.

149 - مفردات: شَيَّدَ البِناءَ: ساختمان را برافراشت و بلند و مرتفع ساخت.

باذِخُ العِظَم: عظمت سر به فلك كشيده.

توضيح: در طول تاريخ سياسى اسلام، حكومت هايى كه زمامداران آن وارسته از علايق فراگير جاه و مال و قدرت باشند و زاهدانه و با آگاهى عميق و وسيع از مبانى و اصول و فروع اسلام محمدى صلى الله عليه وآله بر جامعه انسانى فرمان برانند بسيار اندك و انگشت شمارند. لذا بايد حساب تاريخ خونبار و پر از مظلوميت ومحروميت اسلام ناب را از تاريخ پر از خودپرستى و بيدادگرى و فسادانگيزى مردمان به ظاهر مسلمان، مجدّانه جدا ساخت تا نور خورشيد مقدّس اسلام و سيماى تابناك رسول اكرم صلى الله عليه وآله در آسمانى صاف، انديشه ها و قلوب را شاداب و تابناك سازد و - إن شاءالله - جان و جهان را فراگيرد.

150 - مفردات: التّمدِين: شهرسازى، پايه گذارى و ساختن شهر - الحُزُم: جمع الحِزام: كمربند، تنگ چارپا - شُدّوا مَِن الحُزُمِ: كنايه از سختكوشى در امور دين است.

نكته نحوى: «لِلْعِلْم» خبر مقدم است و «مَا عَزَموُا مِنَ الْأُمورِ» مبتداى مؤخر.

151 - مفردات: مِلَّة: (ك بيت 137 برده) - أَنْهَلُوا النَّاسَ: مردم را براى بار نخست آب دادند - سَلسَال: آب شيرين و گوارا - الشَّبِم: (ك بيت 100 برده)

نكات نحوى: 1 - مرجع ضمير در «سَلسالِها» شريعةٌ در بيت 142 مى باشد.

2 - «ما» در «سَرعانَ ما» مصدريّه، به معنى كثرت است.

نكته ادبى: اين بيت در لفظ خبرى امّا در معنا انشايى است.

152 - مفردات: سَارَى صاحِبَهُ: به همراه دوست و همراه خود شبروى كرد - بِهم: به

ص: 217

سبب تلاش ايشان - عَظَمُ الطَّريق: قسمت ميانه و آشكار راه، كناره هاى آن.

نكات نحوى: 1 - مرجع ضمير «هى» يا «ملّة» است يا «شريعة»

2 - هُداةُ النّاس، حال است از فاعل «ساروا»

153 - مفردات: البَغْى: ستم، تجاوز از حق.

نكات ادبى : 1 - در بيت تصدير وجود دارد.

2 - در «لاَيَهْدِمُ الدَّهر» إسناد مجازى وجود دارد.

3 - بين «عدل» و «بَغْى» و بين «شادَ» و «يَنهِدمُ» طباق است.

154 - مفردات: العَمِيم: هر چيز بسيار و انبوه - مُقْتَسِم: قسمت شده.

نكته نحوى: «مُقْتَسِم» صفت «عَمِيم» مى باشد.

توجه: رضوان كه در اين جا معنى لغوى اش مقصود است، نامى از نامهاى «بهشت» نيز مى باشد.

155 - مفردات: روما: نام شهرى است كه اكنون پايتخت ايتاليا است. در قديم مركز تمّدن رومى بوده است.

- آثينا: آتن، پايتخت فعلى يونان، در گذشته دور يكى از بزرگترين شهرهاى تمدن يونان قديم بوده است.

حَوَى الشَّى ءَ: آن چيز را جمع كرد، مالك آن چيز شد - اليَواقِيت: جمع الياقوت: يكى از نادرترين سنگهاى قيمتى است كه به رنگها و نوعهاى مختلف وجود دارد و مهمترين آنها ياقوت سرخ است.

بغداد، مركز حكمروايى خاندان ستمگر و ددمنش بنى عباس و يكى از كهنترين شهرهاى تاريخى مسلمانان كه اكنون پايتخت عراق است، در اين جا مقصود شاعر، بيان مركز تمدن اسلامى است. - التُّوَم: جمع التّومَة: دانه اى است نقره اى شبيه به مرواريد.

156 - مفردات: خَلَّى الْأمرَ: آن كار را رها كرد - كِسرَى: لقب پادشاهان ساسانى، در اين جا انوشيروان مراد است.- ايوان: (ك بيت 61 برده» - يُدِلُّ بِه: به آن افتخار مى كند. - هَوَى الشَّى ءَ: آن چيز از بالا به زير افتاد، فرو ريخت - النِّيران: جمع النّار: مقصود آتش آتشكده هاى پارس است كه در شب ميلاد مسعود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به خاموشى گراييد و

ص: 218

فرو مُرد - الأُيُمْ: جمع الإيَام : دود.

157 - مفردات: رَعَمْسِيس: نام سلسله هاى 19 و 20 از فراعنه مصر، در اين جا مقصود همه فرعونهايى هستند كه در ساختن تمدن قديم مصر و برپايى أهرام نقش داشته اند - مَظْهَر: محل نمايان شدن - نَهْضَة: يك بار برپا شدن و ايستادن، جنبش، - الهِرَم: بنايى به شكل هرم، يكى از عجايب هفتگانه بناهاى باستانى جهان، اهرام مصر است كه به فرمان فراعنه مصر ساخته شده و پس از گذشت بيش از سه هزار سال هنوز پابرجا است. توضيح: شاعر معتقد است كه در درجه اوّل، عظمت تمدن در گرو توجه به حقوق انسانها است، نه عنايت به ساختن آثار و أبنيه باشكوه بسان أهرام مصر.

158 - مفردات: دار الشَّرايع: لقب روم است - دارالسّلام: لقب بغداد است السَّلَم: تسليم شدن، اسارت.

159 - مفردات: ضَارَعَهُ: شبيه او شد مُلْتَأَم: زمان گردهمايى، مجتمَع - حَكاهُ: شبيه او شد - مُخْتَصَم: زمان ستيزه كردن، ستيزه كردن.

نكته نحوى: نصب «بياناً» و «قضاءً» بنا بر تميز است.

توضيح: روميان قديم عادت داشتند كه به مناسبت هايى در يك مكان بزرگ گردهم مى آمدند و خطيبان و شاعران برايشان به نثر ونظم هنرنمايى مى كردند.

160 - مفردات: إحتَوَى عَلَيهِ: آن چيز را احراز كرد و به دست آورد.- طِراز: نمونه - رشيد: هارون الرّشيد، پنجمين خليفه عباسى (786 - 809 ميلادى) - مأمون: فرزند هارون الرشيد و هفتمين خليفه عباسى (813 ميلادى) - معتصِم: فرزند هارون الرشيد و هشتمين خليفه عباسى (833 -842 م)، اين شخص شهر سامَرّا را بنا نهاد.

توضيح: على رغم پيشرفت ملموسى كه تمدّن اسلامى در بخشى از دوره بنى عباس بدان دست يافت، تمام حاكمان خاندان بنى عباس افرادى ستمگر، هوسران و خودپرست بودند و دل هيچ يك به حال اسلام و اهل بيت پيامبر نمى سوخت و چونان جلْأدانى خونخوار همه امامان شيعه و همه آزادگان مسلمانان را يكايك كشتند و مأمون بيدادگر و مكّار عباسى، فرزند پاك پيامبر، امام رضا عليه السّلام را با زهر به شهادت رساند و خود در مراسم تغسيل و تكفين و خاك سپارى، آن هم دور از چشم پيروان امام

ص: 219

شركت جست و به خيال خام خويش پيروز شد و فتنه را خواباند. همچنين در دوره حكومت عباسيّان فساد و عياشى و زراندوزى و اشرافى گرى به شدّت رواج يافت.

161 - مفردات: كَتائِب: جمع الكَتِيبَة: يك دسته از لشكريان - التُّخْمْ: حد و مرز، اين كلمه در متن بيت به ضرورت شعرى به صورت «التُّخُمْ» تلفّظ شده است.

162 - مفردات: يُدانَون: نزديك مى شوند.

توضيح: از زمان هارون الرشيد به بعد تا مدتى در حوزه هاى علمى اسلامى مجادله هاى كلامى بسيار پررونق بود. و حتى در دارالخلافه مجالس بحثى تشكيل مى شد كه حاكم وقت نيز در آن شركت مى جست. مأمون عبّاسى كه خيال مى كرد از حكمت و دانش برخوردار است گاهى خود نيز يكى از طرفين بحث واقع مى شد. به همين دليل به سبب تبليغات وسيعى كه دستگاه حكومت عباسيان داشتند مردم گمان مى كردند كه اينها دانشمندند. امّا اگر چنين مى بود بايد امروز، دست كم يك كتاب يا يك سخن حكيمانه، از اين خاندان جور و فريبكارى، در دسترس ما مى بود؛ امّا متأسّفانه بجز آه در بساط نيست؛ آه هزاران مظلوم بيگناه كه هنوز از وراى تاريخ طنين انداز است.

163 - مفردات: طَأطَأ الهَام: سر را پايين انداخت - نَبَسُوا: سخن گفتند - الحُكْم: داورى، حكومت. اين كلمه به ضرورت شهرى در بيت به صورت «الحُكُم» آمده است.

164 - مفردات: يُمطِرون: در اين جا يعنى مى بخشند مَحْل: قحطى و خشكى زدگى - عُدْم: نادارى، بينوايى.

نكات ادبى: 1 - «يُمطِرونَ» استعاره تبعيّه است براى «بخشندگى»

2 - بين «مَن» و «مِن » جناس مُحَرّف وجود دارد.

165 - مفردات: جَلّ عن كذا: ازآن منزّه است، از آن به دور است - أمْلَاك: جمع المُلك : پادشاه - أمْلاكُ الْوَرَى: زمامداران مردم، سلاطين.

توضيح: بهتر آن بود كه شاعر، مديح نبوى را با مدح ستمگران بنى عباس آلوده نمى كرد و از شأن آن نمى كاست.

166 - مفردات: البَرِيّة: آفريدگان، مخلوقات - الفاروق: لقب عمربن خطّاب، دوّمين فرمانرواى مسلمانان پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله - ابن عبدالعزيز: عمربن عبدالعزيز،

ص: 220

هشمتين خليفه أُموى (717 م.) كه در مقايسه با ديگر ستمگران بنى اميه، نسبت به رعاياى خويش بيشتر مدارا نمود. اگرچه مدت حكومتش كوتاه بود - الحَشِم: با شرم وحيا.

نكته ادبى: استفهام در بيت از باب تجاهل العارف است.

توضيح: شهرت امام على عليه السلام در عدالت از هر كس ديگرى افزونتر است. جرج جرداق مسيحى در كتاب مشهورش «الإمامُ عَلىّ صوتُ الْعدالةِ الْإنسانيّة» مى گويد: «قُتِلَ عَلىٌّ لِشدِّةِ عَدلِه» على شهيد عدالت خويشتن گرديد.

در اين جا به دو مصداق از هزاران مصاديق عدالت آن خورشيد دادگرى و زهد اشاره مى كنيم.

در خطبه 15 نهج البلاغه در باب آنچه عثمان تيول بعضى كرده بود فرمود:

«وَاللّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاء وَ مُلِكَ بِهِ اْلإماءُ لَرَدَدْتُهُ فَإنّ فِى الْعَدْلِ سَعَةً، وَ مَنْ ضَاقَ عَلَيهِ الْعَدلُ فَالْجَورُ عَلَيه أَضْيَقُ» :« به خدا، اگر ببينم كه [ مال و ملك ها] به مَهر زنان يا بهاى كنيزكان رفته باشد، آن را باز مى گردانم كه در عدالت گشايشى [نهفته] است و آن كه عدالت را برنتابد ستم را سخت تر يابد.» و نيز داستان رفتار او با برادر عيالوار و نابينايش عقيل در خطبه 22 نهج البلاغه مشهور است. در بخشى از اين خطبه پس از اشاره به رفتارش با عقيل مى فرمايد: «وَاللّهِ لَوْ أعْطِيتُ الْأ قَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحتَ أفْلاَكِها عَلَى أنْ أعْصِىَ اللّهَ فى نَمْلَةٍ أسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُ» :« به خدا اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانها است به من دهند تا خدا را نافرمانى نمايم و پوست جوى را از مورچه اى به ناروا بربايم چنين نخواهم كرد».

«فاروق چون نباشى چون از فراق رستى

صديق چون نباشى چون يار غار گشتى!؟»

(مولوى)

167 - مفردات: الامام: حضرت على بن ابى طالب عليه السلام، نخستين امام معصوم از خاندان پاك پيامبر اسلام، كه به وصيّت اكيد ايشان به اين سمت منصوب شده بود. - فَضَّ الْقَومَ: آن قوم را پراكنده ساخت - مآقى: جمع المَأقَى: مجراى اشك در گوشه چشم از سمت بينى. مُزْدَحَم: مكان ازدحام و شلوغى.

نكته نحوى: «وَ كَالْإمامِ» يعنى «وَ مَنْ كَالْإمامِ»

ص: 221

نكته ادبى:در بيت تصدير وجود دارد.

توضيح:براى آگاهى بيشتر از فضايل امام اميرالمؤمنين على عليه السلام رجوع شود به خطبه 37 نهج البلاغه ترجمه دكتر شهيدى و ديگر عبارتهاى حكيمانه و عارفانه و زاهدانه آن كتاب مقدس.

168 - مفردات: الزَّاخِر: مرد حكيم و بزرگوار،زيرا رگ و ريشه اش پر از شرافت است - الزّاخِرُ العَذْب: درياى سرشار از آب گوارا و لذيذ - النَّدْب: مرد شتابنده به سوى فضايل و كارهاى نيكو،مرد چالاك كه چون از او استمداد شود با چالاكى دست به كار يازد.

نكات ادبى: 1 - به وجود موازنه بين دو مصراع توجه كنيد.

2 - بين «حَرْب» و «سَلَم» طباق وجود دارد.

169 - مفردات: ابن عفّان: عثمان بن عفّان، سومين فرمانرواى مسلمانان پس از رحلت پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله- يَحْنُو عَلَيهِ: خود را به سوى او كج مى كند، به او مهربانى مى ورزد - الفُطُم: جمع الفَطِيم: كودك از شير گرفته شده.

170 - مفردات: الآى :جمع الآية - غَير مُنْفَصِم:( بيت 37 برده)

171 - مفردات:إلْتأَمَ الْجُرْحُ :زخم بهبودى يافت - جُرحٌ بِالكِتَاب دَمِى: اشاره به قتل عثمان است يعنى: جُرحٌ دَمِىَ بِالْكِتابِ - مردم ناخرسند از عملكرد فرمانروا بر خلافش شوريدند و مدتى منزلش را محاصره نمودند.پس از آن كه مذاكرات و هشدارهاى مردم كارى از پيش نبرد، فتنه توطئه گرانى كه درصدد پاره پاره كردن پيكر جامعه اسلامى بودند موجب شد تعدادى شمشير به دست و ناشناس ناگهان در منزلش ريختند و به گاه تلاوت قرآن خونش را ريختند. در جريان دفاع از عثمان فرزندان امام على عليه السلام به سختى مجروح شدند و كارى از پيش نبردند. و متأسفانه پس از آن،طوفان تبليغات امويان چنان وانمود كرد، كه امام عليه السلام قاتل عثمان بوده است.ناگفته نماند كه امام على عليه السلام پيش از وقوع اين حادثه از طرف مردم به عنوان ميانجى برگزيده شد تا عثمان را نصيحت كند و پيوند او را با مروان و بنى اميه بگسلد و به راه راست هدايتش كند.تفصيل اين رخداد در خطبه 164 نهج البلاغه آمده است.امام در بين نصايح خود به عثمان فرمودند:

«وَ إنّى أُنْشِدُكَ اللّهَ أنْ لَا تَكُونَ إمَامَ هَذِهِ اْلأمَّةِ الْمَقْتُولَ، فَإنَّهُ كَانَ يُقَالُ: «يُقْتَلُ فى هَذِهِ الْأمّةِ إمَامٌ يَفْتَحُ عَلَيْهَا الْقَتْلَ وَ الْقِتَالَ إلَى يَومِ الْقِيَامَةِ، وَ يَلبِسُ أمُورَهَا عَلَيْهَا، وَ يَبُثُّ الْفِتَنَ عَلَيْهَا، فَلاَ يُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ،يَمُوجُونَ فِيهَا مَوْجاً وَ يَمْرُجُونَ فِيهَا مَرْجاً...» :« من تو

ص: 222

را به خدا سوگند مى دهم تا امام كشته شده اين أمّت نباشى،چه گفته مى شد(1) كه «در اين أمّت امامى كشته گردد، و با كشته شدن او در كشت و كشتار تا روز رستاخيز باز شود و كارهاى امت بدو مشتبه ماند، و فتنه ميان آنان بپراكند، چنانچه حق را از باطل نشناسند و در آن فتنه با يكديگر بستيزند و درهم آميزند.»

نكته ادبى: در مصراع دوم، تفصيل بعد الاجمال وجود دارد.

172 - مفردات: بَلا: آزمايش،آزمودن به مصيبت يا به نعمت - جَلائِل: جمع الجَلِيلَة: كارهاى بزرگ - الخِدَم: جمع الخِدْمَة: انجام كارى نيكو براى كسى از سر بندگى و دلسوزى.

173 - مفردات: الحَزْم: دورانديشى و تدبير در كارها العَزْم: تصميم قطعى، استوارى در كارى كه قصد انجامش را دارند حَاطَهُ: آن را حفظ و صيانت كرد و از آن سركشى و مواظبت نمود - مِحَن: جمع المِحْنَة: بلا، سختى و گرفتارى - الحِلْم: عقل و خرد كَهْلْ: ميانسال - مُحْتَلِم: پسر رشيد و بالغ، نوجوان.

نكات ادبى: 1 - بين «حَزْم» و «عَزْم» جناس مردوف وجود دارد.

2 - بين «حِلْم» و «مُحْتَلِم» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضيح: اشاره به جنگهاى «رَدّة» دارد و آن شمارى از درگيريهايى بود كه در زمان ابوبكر رخ داد. در حقيقت اين جنگها نتيجه طبيعى پيشرفت سريع قلمرو اسلام بود كه موانعى چند در سرراهش پديدار شد. مهمترين اين جنگها «معركه عقربا» يا «حديقة الموت» است كه مُسَيلَمه كذّاب در جريان آن كشته شد.(2)

مختصر آن كه «ردّة» مجموعه شورش هايى پس از رحلت پيامبر اكرم به دلايل مختلف بود كه اهّم آنها قيام هاى مرتدّان است، نامهاى اين قيامها عبارت است از «رده طليحة بن خويلد، ردّة بنى سليم، ردّه بنى تميم، ردّةاليمامة، ردةالبحرين، ردّة عمان و حَضْرَموت وَ الْيَمَن»(3)

174 - مفردات: حادَعَنِ الطّريقِ: از راه به يك سو شد و كناره گرفت - حَادَبِه عَنْ رَشَدٍ: او را از راه راست منحرف كرد - المَوْت: مقصود رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است - غَيرُ

ص: 223

مُنْبَهِم، بديهى، روشن، يقينى.

توضيح: با عنايت به مصراع دوّم لازم است اين نكته ذكر گردد كه در قرآن كريم، سوره حجر، آيه 99، از مرگ با كلمه «يقين» تعبير شده است: «وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأتِيَكَ الْيَقِينُ» :« خدا را تا دم مرگ عبادت كن.»

175 - مفردات: مُسْتَلّاً مُهَنَّدُهُ: شمشيرش بركشيده بود.

توضيح: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، در حالى كه سر مباركش بر دامن امام على بن ابى طالب عليه السلام بود جان به خداوند متعال تسليم كرد.

176 - مفردات: لَاتَعْذُلُوهُ: ملامتش نكنيد - الذُّهُول: سراسيمگى، بهت زدگى - طَافَ بِهِ الذُّهُولُ: دچار سراسيمگى شد - الصَّبّ: (بيت 4 برده) - ضَلَّ الصَّبّ: عاشق عقل باخته شد - عَنْ رَغَمٍ: ناخواسته.

نكته ادبى: در اين بيت نسبت به بيت گذشته صنعت التفات از غيبت به خطاب وجود دارد.

177 - مفردات: نَزيل: ميهمان، همنشين.

«صد هزاران آفرين بر جان او

بر قدوم و دور و فرزندان او»(1) (مولوى)

178 - مفردات: الإشفاق: ترسيدن از خداوند متعال - مُنْسَجِم: ( كبيت 4 و بيت 159 برده).

نكته نحوى: «صلاة» تميز است.

179 - مفردات: جُنْحُ اللَّيلِ: پاسى از شب - ضُرّ: (ك بيت 29 برده) - السُّهْد: خواب زدگى شب، بيدار خوابى - الوَرَمْ: (ك بيت 29 برده)

نكته نحوى: جُنْحُ اللَّيلِ: نايب ظرف زمان است.

180 - مفردات: رَضِيّة: خشنود - سَأَمْ: (ك بيت 98 برده)

نكته نحوى: اگر «رَضِيّة» را منصوب بخوانيم حال خواهد بود براى «مُحيى» در بيت 178؛ در اين صورت نَفْسُهُ نايب فاعل آن مى باشد.

نكته ادبى: در بيت تصدير وجود دارد.

181 - مفردات: نُخَب: جمع النُّخْبَة: برگزيده.

ص: 224

توضيح: زيباترين صلواتى كه به نثر بر بستر پاك ادبيات اسلامى جارى شده است، صلواتى است كه از امام على عليه السلام در خطبه 72 نهج البلاغه روايت شده؛ متن كامل اين صلوات در مقدّمه كتاب ذكر گرديد.

182 - مفردات: حَلَكْ: بشدت سياه بودن، قيرگون بودن - شُمُّ الأنوُف: كنايه از حَمِيّت و شرافت نفس است. مردان تسليم ناپذير و سرسخت و بزرگوار - أَنْفُ الْحَادِثَاتِ حَمِى: كنايه از شدت و دشوارى حوادث است.

نكات ادبى: 1 - بين «بِيضْ» و «حَلَك» طباق وجود دارد.

2 - بين «الوُجوه» و «وَجه» و «أُنوف» و «أَنف» مراعات نظير وجود دارد.

183 - مفردات: الصَّحْب: (ك بيت 160 برده) - صُحْبَة: همراهى، رفاقت، دوستى - مَرْعِيَّةُ الْحُرَم: كسى كه رعايت حقوق و احترام او بر ديگران لازم است.

نكته ادبى: بين «الصَّحْب» و «صُحْبَة» جناس اشتقاق وجود دارد.

184 - مفردات: هَالَ: ترسانيد - جَلَلْ: كار مهم و بزرگ - عَمَمْ: هر زيادى و كثرتى را گويند. در اين جا به معنى درهم و برهم و مشتبه شدن امور دشوار و سختى هاى شكننده است.

نكته نحوى: ما مصدريّة است و مصدر ظرف زمان و موصوف، نقش آن مفعولٌ به است براى «راكبين» - در اين صورت «هالَ مِنْ جَلَلٍ» صفت خواهد بود براى «ما».

185 - مفردات: وَاجِفَة: آشفته و لرزان و پريشان - أَخْطار: جمع الخَطَر: كارهاى خطرناك - القُحَمْ: جمع القُحْمَة: كارشاق و دشوار و غيرقابل تحّمل.

186 - مفردات: هَبَّ الرَّجُلُ مِنَ النَّوْمِ: آن مرد از خواب بيدار شد - المَنِيّة: مرگ - رَقْدَة: خواب.

نكته ادبى: إضافه «رَقْدَةُ الْعَدَم» از نوع تشبيهى است و اين نوع تشبيه در زُمره تشبيه بليغ مى باشد.

187 - مفردات: تُدِيلُ: دست به دست مى گرداند، به نوبت تغيير مى دهد.

نكات ادبى: 1 - بين «سَعْد» و «نَحْس» و بين «نِعَم» و «نِقَم» طباق وجود دارد. 2 - بين «مُلك» و «مالك» جناس اشتقاق وجود دارد.

188 - نكات ادبى: 1 - بين «رَأَى» و «رَأْىْ» جناس محرف ونيز جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 225

2 - بين «قَضاء» و «قاضى» جناس اشتقاق وجود دارد.

189 - مفردات: زَادَ الشَّى ءَ: آن چيز را زياد كرد خَسْف: خوارى - سَامَهُ خَسْفاً: او را خوار و ذليل كرد.

نكته نحوى: خَسفاً، تمييز منقول از مفعول است.

190 - نكته نحوى: مرجع ضمير در «بِهِ» يا «لُطف» مُقدَّر است يا «فَضل» متأخّر.

نكته ادبى: در بيت هم از نظر معنوى، حسن ختام وجود دارد و هم از نظر لفظى چون با عبارت «حُسن مُخْتَتَم» قصيده پايان مى پذيرد.

«چاره ما ساز كه بى داوريم

گر تو برانى به كه روى آوريم

چون خجلم از سخن خام خويش

هم تو بيامرز به انعام خويش»

(نظامى گنجوى)

ص: 226

اشك مى بارى؟ آيا به ياد ياران ديار ذى سلم افتاده اى، يا بوى خوش آن عزيزان را نسيمى از سوى كاظمه به مشامت رسانيده است؟

يا نكند برقى در سياهى شب از آسمان اضم درخشيده است؟

اى دل، چرا چنين از دامنه گونه هاى گلگونت، همه چشمه ساران اشك پيوسته ريزان است؟ بگو آخر چرا اين سان زار و گريانى؟ اگر خود نگويى، از حال نزارت پيداست كه دل به عشق سپرده اى.

آه سوزان و اشك روان شاهدان عشق اند، كو دلباخته اى كه تواند اين گواهان را پنهان كند؟ آرى، اگر عشق نبود نه اشك و آههاى سوزان بود و نه بى تابى هاى بى پايان.

پس حال كه رازت از پرده برون افتاد بيا و انكار مكن و لب بگشاى كه چگونه اى؟ ببين شور عشق چه بر سرت آورده است؟

آن ديدگان خونبار و اين سيماى چون گل بهار، نشان دل باختن به يار است. مگر نيست؟...

آه، چرا هست... از دست ياد او نه شب قرار دارم و نه روز آرام. از دست عشق او همه حالم ناخوش و همه كامم ناكامى است.

مرا ملامت مكن كه چرا چنينم. انصاف ده. دست از سرم بردار و عذرم را بپذير. من همينم كه هستم. من عاشق و ديوانه ام از دست عشق، از دست عشق.

اى كاش تو نيز سوخته آن آتش بودى و همسان من، نه رازت را جاى كتمانى بود و نه دردت را درمان. تو كه را پند مى دهى و به كدامين گوش اندرز مى خوانى؟

مگر نمى دانى كه گوش عاشقان از ميان همه نواها فقط صداى عشق را مى شنود؟

من كه حلقه پند پيرى را آويزه گوش نكرده ام، حال مى آيم و به پاى نصيحت تو مى افتم؟ هرگز!

پس بس كن و ديگر اندرزم مده و مرا به حال بس خوش خويش و شيدايى بى كرانه ام واگذار.»

گويى بوصيرى مى خواسته به حضور يك سلطان پر جبروت كه مظهر همه پاكيها است شرفياب شود. پس نخست كوبه دروازه شهر عشق را مى كوبد و سپس جان خويش

ص: 228

را از هواى غير محبوب پاك مى سازد و پرده از نيرنگهاى رنگارنگ نَفْس برمى دارد و آن ديو را از خويش مى راند و با دلى سرشار از خاكسارى و عشق پيش مى آيد و ياد يار را زمزمه مى كند:

ظَلَمْتُ سُنَّةَ مَنْ أحيَا الظَّلاَمَ إلى

أَنِ اشْتَكَتْ قَدَمَاهُ الضُّرَّ مِنْ وَرَمِ

و پيوسته گل اين ياد خوش بر لب اوست تا كه ناگهان خورشيدِ نام دوست از مشرق خاطر عاطر او طلوع مى كند.

مُحَمَدٌ سَيِّدُ الْكَوْنَينِ وَ الثَّقَلَيْنِ

وَ الْفَرِيقَيْنِ مِنْ عُرْبٍ وَ مِنْ عَجَمِ

نَبِيُّنَا الْآمِرُ النّاهِى فَلاَ أحَدٌ

أَبَرَّفى قَولِ «لا» مِنْهُ وَ لاَ نَعَمِ

هُوَ الْحَبِيبُ الّذى تُرْجَى شَفَاعَتُهُ

لِكُلِّ هَوْلٍ مِنَ الْأهْوالِ مُقْتَحِمِ

او حبيب شفيع است. بوصيرى با بيانى شيوا و شيرين در همين نخستين لحظه هاى گرم شدن جانش به ياد ممدوح عاشقان، چشم برشفاعت او دوخته است. آن گاه برگى ديگر از فضايل نبوى را چنين ورق مى زند. محبوب ما در علم و كرم از همه سرآمدان دانايى و كرامت برتر است. به حسن و خلق و وفا كس به يار ما نرسد. او كه اگر مى خواست جلوه گرى كند فقط ذكر نام مقدّسش، به استخوانهاى پوسيده جان مى بخشيد.

خورشيدى كه نه از دور توان گوهرش را شناخت و نه از نزديك.

آن امير بيداران كه خفتگان جهان از او بجز خيالى رؤيايى بر پهندشت خاطره، چيزى بيشتر را نمى شناسند.

او كه اگر چراغ تابان وجودش نبود پيامبران، قمرهاى بى تابشى بيش نبودند. او كه زيبايى يك گل لبخندش برتر از جمال همه گلزارهاى جهان بود. هموكه هزاران هزار شكوفه شكوفان و ماه تابان و درياى خروشان و همّت همه روزگاران، قطره اى از يم كمال و جمال شكوهمند اوست. مردى كه به تنهايى بسان همه امّتها بود. آن كه در ميلادش لرزه بر ايوان كسرى و اصحاب كسرى افتاد. آتش هزار ساله پارس خاموش شد. رود آن خشكيد و آب درياچه ساوه فرو رفت. آرى، به يمن آمدنش، آب و آتش سرزمين شرك باژگونه گوهر شدند. آن يكى شعله بركشيد و ديگرى به سردى گراييد. شياطين از خشم

ص: 229

طوفان هياهو برانگيختند.

مژده آمدن حق جهانگير شد. پيشگويان گفتند كه باطل رفتنى است. تيرهاى آتشين در همه جاى آسمان بر سينه اهريمنان نشست. بت ها به سر در خاك افتادند و شيطان ها فوج فوج از همه سو گريختند.

او كه آمد درختان دعوتش را لبيك گفتند. ابر بر سرش سايه فكند. ماه به اشاره اش دو نيم شد.غار ثور آغوش گشود و در برابر شبيخون دشمنان، پناهگاه امنش گرديد. همان كه خود پناه همه بى پناهان است و ابر رحمتش پيوسته پرباران و ريزان. آن شفا ده بيماران و خرد بخش ديوانگان كه به دعايش در دامن قحطسالى، باران و سبزه زاران پديدار گشت.

قرآن، معجزه جاودان او چونان چراغى است بر بلندترين مشكات جهان. اين كتاب رسته از زمان و سرشار از گوهرهاى درخشان و برتر از همه معجزه هاى پيامبران، كه از هر عيب و نقصى منّزه است و پيوسته در برابر دشمنان و منكران، پيروز ميدان.

امواج معانى اش بسان موج دريا هميشه در كشش است. امواجى برتر از دريا كه شگفتى هايش را شمار نيست و ديده تماشاگرانش را رنج خستگى بركنار.

تلاوتش آتش دوزخ را فرونشاند و سياهى از روى گناهكاران بزدايد. خورشيد تابانى كه چشمان نابيناى حسودان كينه توز توان ديدارش را ندارد.

هر كه او خود حاسد قرآن بود

خود حسد آن مرگ جاويدان بود

قرآن يكى از آيات درخشان اوست و عروجش بر آسمان يكى ديگر. عروجى تا نزديكى يك كمانى مقام قدس ربوبى. رخدادى برون از حد درك و عقل. سفرى شگفتناك كه كمترين دستاورد آن كرامت ابدى امّت مسلمان بود.

اين ستايش پيامبرى است كه عروجش بر فراز آسمان، به جهادش در ميدانهاى رزم در زمين پيوند خورده است. ميدانهايى كه پيكرهاى در هم كوفته دشمنان بر نيزه مسلمانان بسان گوشت روى كنده قصابان است. آن جا كه دل هاى دشمنان از ترس در تب وتاب است و مى خواهد كه از قفس تنگ سينه ها بيرون پرد.

دلهايى آن سان مشتاق فرار كه در پى ديدن پاره گوشتهايى ربوده شده از ميدان به نوك

ص: 230

عقابان، گويند: «كاشكى جاى ما در جاى آن پاره هاى گريزان بود نه در آوردگاه مسلمانان.»

مسلمانانى همه اخلاص و ايمان و جملگى گوش به فرمان كه تشنه ريختن خون دشمنان و دلباخته پرچمدار عاشقان اند. آنان كه در مصاف با كافران و مشركان كوه را مانند. حنين و بدر و احد ايشان را خوب مى شناسند.

گُرد مردانى كه شمشيرهايشان آلوده به خون بناگوش دشمنان است و نيزه هايشان نقطه چين كننده پيكرهاى پليد آنان.

جوشن پوشانى كه آنان را تنها از گل رويشان توان شناخت. آنان كه در پايمردى و هيبت بى همانندند و شجاعتشان شير را در بيشه از نعره زدن بازمى دارد و بر جاى خويش مى نشاند.

آرى، هرچه در وصف آنان و مدح سيّد و سالار بزرگوارشان بگويم باز كم گفته ام.

من بزرگوارى را ستودم تا به آب مدح او گناهان گذشته را بشويم. اگر اين دستاويز استوار نبود، من غريق گرداب زيانكاريهاى خويش بودم و در زمره رانده شدگان از رحمت بيكران.

با اينهمه مرا با او رشته عهد و پيمانى است پيوسته ناگسسته. حلقه وصل اين رشته نام «محمّد» است كه اميد مى رود مايه رهايى و نجاتم گردد. زيرا كرم و رحمت او چندان عظيم و كرانه ناپيداست كه حتى همنامان خويش را مى بخشايد و دستگير مى شود.

او كه هرگز چراغ هيچ دل اميدوارى را بى فروغ نساخته و دست هيچ گرفتارى را كنار نزده. آيا مدح من مرا به جاى زهير نمى نشاند تا او بهتر از هَرِم بن سنان مرا از درياى فضل و احسانش بهره مند سازد و نه از حطام اندك دنيوى كه از خير و بركت جاويدان و شفاعت اخروى سرشارم كند؟

يَا أكْرَمَ الْخَلقِ مَالى مَنْ الوذُ بِهِ

سِواكَ عِنْدَ حُلولِ الْحَادِثِ الْعَمِمِ

وَلَنْ يَضِيقَ رَسُولَ اللّهِ جَاهُكَ بي

إذا الْكَريمُ تَجَلّى بِاسْمِ مُنْتَقِمِ

فَإنَّ مِنْ جُودِكَ الدُّنْيَا وَ ضَرَّتُهَا

وَ مِنْ عُلُومِكَ عِلْمُ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ

با اين حال، اى جان، مبادا هيچ لغزش بزرگى چراغ اميد تو را به رحمت او كم فروغ

ص: 231

كند.

كه رحمت او رحمت خداى اوست. و گناه بزرگ كجا و شكوه و عظمت و غفران پروردگار جهانيان كجا؟

پس اى خدا، رشته اميد مرا مگسلان و ما را به لطف خويش بنواز اى مهربان.

و سرانجام آخرين دعاى ما، اين است كه ابرهاى رحمت پيوسته ريزان خويش را بفرمايى تا بر روح و روان پاكترين پاكان جهان و خاندان و يارانش و همراهانش ببارند و ببارند. تا آن زمان كه پيك عاشقان، شاخه هاى نرم درخت خوشبوى بان را به جنبش درآوَرَد و ساربان با نغمه هاى دلنواز، شتران سپيدموى بيابان را به وجد و طرب اندازَد.

عنابگونشان شيران را بندىِ خويش مى سازد.

ولى افسوس كه آن محبوب نازنين در دژى استوار و تسخيرناپذير خانه كرده و بين اين دو، ديوارهايى از نيزه پديدار است. پس همان به كه دل از خيال او برنكند و دم برنيارد.

سپس رو سوى نَفْس خويش مى كند و شِكوه سر مى دهد كه دنياى اين نفس دون، بسى بى وفا و غدّار است. در پسِ برق هر خنده اش سيل اشك نهان و از پى هر نعمتش هزاران نقمت آشكار.

نَفْسى كه بردشت جان او كوهى سياه از گناهان برآورده است. با خود مى انديشد كه چاره چيست؟ اندكى بعد مى پندارد كه راهى جز پشت كردن به او و افكندن كمند خويش بر رشته استوار تقوى و اخلاق نيست.

افزون براين نور اميد به رحمت بيكران خدا و شفاعت و دستگيرى حبيب خدا جان و دلش را گرم كرده است. پس لب به مدح و ستايش نبى مى گشايد و ستايش او را برترين نجاتبخش خود مى يابد و ذكر او را دواى دردهاى خويش. و آن گاه چند صفحه از دفتر بى پايان و نورافشان فضايل و خصايل آن سيّد كاروان پاكان را ورق مى زند.

آغازين درخشش پرتو ذات او از آن سوى مرز آفرينش، و آقايى و سرورى اش در روز بازپسين و آن سوى پايان دوران انسان در زمان؛ وحكايت بحيرا كه از نشانه هاى آشكار او پى به نام و نشان عظيم و بى مانند و آينده سعادت خيزش برد و واقعه روزهاى تنهايى او در غار حرا كه دلش به شوق ديدار جبرئيل مى تپيد. و حادثه آن زمان كه تشنگى ياران را در بيابانى بى آب، با جارى ساختن چشمه سارى از ميانه انگشتان مباركش فرو نشاند و داستان ابرى كه بين او و آفتاب سوزان درآمد و از گزند خورشيد امانش داد. اينها همه هريك برگى زرين است از دفتر ايّام آن سرور كائنات كه از خاطر شاعر گذر مى كند.

او در ادامه مدح پيامبر به ديگر صفات تابناك او اشاره مى ورزد و از معجزه جاويد پيامبر سخن مى گويد. و سپس به ميلاد او و حوادث شگفت همزمان با آن و به وضع اسفناك مردمان سراسر جهان در فقدان آن مهتر آفريدگان نظر مى افكند و در پى اين از معراج او مى گويد و بعد واقعه هجرتش را به وصف مى كشد. و با پاى قلم تا غار ثور در پى يار دوان مى گردد و اين جا است كه به رسول خدا توسل مى جويد و مى گويد:

ص: 233

يَا أَحْمَدَ الْخَيرِ، لى جَاهٌ بِتَسمِيَتى

وَ كَيْفَ لاَيَتَسامَى بِالرَّسولِ سَمىّ

سپس بى درنگ از امام بوصيرى و از عشق خالص او به ساحت قدس رسول اكرم صلى الله عليه وآله كه موجب جوشش «برده» از كام جانش گرديد سخن مى گويد. واو را برتر از آن مى داند كه كسى رقيبش گردد و خود را نيز از اين ادّعا بركنار مى دارد و بر مقام او غبطه مى خورد و اين را از بركت عنايت خاص پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به ستايشگران خود مى داند و سپس مدح آن بزرگ را ادامه مى دهد و از عظمت شَأن، شجاعت و هيبت، جذبه محبت، سيماى زيبا و درخشان و از يتيمى اش مى گويد.

بعد از آن او را با عيسى عليه السلام قياس مى كند و مى گويد : اگر آن پاك پيامبر خداوند، مرده اى را جان بخشيد امّا تو همه جهان را از مرگ ابدى جهل و كفر و سيه بختى نجات بخشيدى، آرى تو همه را و نيز ما را زنده كردى.

در اين مقام گريز مى زند به سخن آن دشمنانى كه پيامبر اسلام را جنگ طلب خوانده اند و پاسخ آنان را در ابياتى چند مى دهد و آن گاه اين اشكال را كه از فكر مسيحيان تراويده، به خودشان برمى گرداند و مى گويد چرا شما خود هر روز باب جنگ تازه اى را در سراسر جهان مى گشاييد و چرا از سر انگشتانتان خون مظلومان چكان است. پيرو اين سخنان، زمام بيان را به سوى وصف حماسه هاى پيامبر و مسلمانان و كوشش هاى حق طلبانه آنان در راه سعادت جهانيان، مى كشد و اينها همه را مرهون شريعت روح بخش اسلام مى داند. دينى كه دست شترچرانان را گرفت و در صف مقدّم بزرگترين كاروان فرهنگ و تمدن بشر قرار داد. آن گاه عظمت و شكوهمندى فرهنگ و تمدّن اسلامى را به رخ ديگر تمدّنهاى مشهور جهان در روم و آتن و ايران و مصر مى كشد و در ذيل آن چند تن از فرمانروايان بنى عبّاس رامى ستايد و سپس به مدح خلفاى راشدين مى رسد و سخن رابه واكنش عمربن خطاب در رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خاتمه مى بخشد.

در پايان، شاعر لب به مناجات و نيايش مى گشايد و پس از صلوات بر محمّد و آل و ياران پاك او، از درگاه خداوند متعال براى خود و امت اسلام طلب نيك فرجامى مى نمايد.

ص: 234

نسيب برده، 12 بيت است و نسيب نهج البرده دو برابر آن، بوصيرى قصيده اش را چنين شروع كرده:

أَمِنْ تَذَكُّرِ جِيرانٍ بِذى سَلَمِ

مَزَجْتَ دَمْعاً جَرَى مِنْ مُقْلَةٍ بِدَمِ

أَمْ هَبَّتِ الرّيِحُ مِنْ تِلْقَاءِ كَاظِمَةٍ

وَ أَوْمَضَ الْبَرقُ فِى الظَّلْمَاءِ مِنْ إِضَمِ

و شوقى با اين بيت ها:

رِيمٌ عَلَى الْقَاعِ بَيْنَ الْبَانِ وَ الْعَلَمِ

أَحَلَّ سَفْكَ دَمِى فِى الْأشْهُرِ الْحُرُمِ

رَمَى الْقَضَاءَ بِعَيْنَىْ جُؤذَرٍ أَسَداً

يَا سَاكِنَ الْقَاعِ أَدْرِكْ سَاكِنَ الْأَجَمِ

چنان كه ملاحظه مى شود در آغاز برده بوصيرى آتش عاطفه اى پاك و پرحرارت شعله مى كشد امّا نقش خيال در مطلع نهج البرده برجسته تر مى نمايد. در اين قصيده نخست آهويى سپيد بر پهندشت خاطره نمايان مى شود و جمال شگفت انگيز او دل از كف شاعر مى ربايد، چندان كه در ضمن يك تمثيل خود را به شيرى مانند مى كند كه گرفتار دام جمال اين آهوى رعنا و خوش خرام گرديده است.

شوقى در غزل خود، پى در پى از غيبت به خطاب و سپس از خطاب به غيبت التفات مى كند.اين امر او را واداشته تا پنج باراز «ياى ندا» استفاده كند. به كار رفتن هفت بار«ات» نشانه جمع مؤنث سالم در ابيات غزل مادى، نشانه محسوس شدن غزل در نيمه دوّم آن مى باشد.

در هر دو غزل يك بيت معنى اعتراف مى دهد، يعنى عاشق پس از مقاومت در برابر فاش شدن راز عشق، سرانجام خود لب به اعتراف مى گشايد و به وجود جذبه عشق در نهانخانه دل خويش اشاره مى نمايد:

بيت 8 برده:

نَعَمْ سَرَى طَيْفُ مَنْ أَهْوَى فَأَرَّقَنى

وَ الْحُبُّ يَعْتَرِضُ اللَّذَّاتَ بِالْأَلَمِ

بيت 10 نهج البردة:

سَرَى فَصَادَفَ جُرحاً دامِياً فَأَسَى

وَ رُبَّ فَضْلٍ عَلَى الْعُشّاقِ لِلْحُلُمِ

نوسان موسيقيايى غزل نهج البرده، به دليل تنوّع سياق خبرى و انشايى جملات و خيال انگيزى مضامين و پاره اى مكّررات لفظى و مضمونى و استفاده زياد از «ياى ندا»

ص: 236

بيش از غزل برده است.

غزل برده خواننده خود را در لُجّه اى از اندوه و موجى از غم هجران فرو مى برد. امّا غزل شوقى او را در خيالى خوش رها مى سازد. غزل شوقى تا بيت دهم، مانند غزل بوصيرى از حوزه عفت برون نرفته است. امّا از بيت 11 تا 24 به سوى عشق طبيعى و محسوس گراييده.

حديث نفس در بُرْدَه جلوه اى مطبوع دارد. امّا اين پديده در نهج البرده در حاشيه رخدادى ديگر مطرح شده است و آن كشمكش بين دل عاشق و تيرنگاه معشوق است. ضمن آن كه در بيت سوّم صريحاً بدان اشاره شده:

لَمَّا رَنا حَدَّثَتْنى النَّفْسُ قائِلةً

يَا وَيْحَ جَنْبِكَ بِالسَّهْمِ الْمُصِيبِ رُمِى

در هر دو غزل شعله عشق در معرض طوفان سرزنش ملامتگرى بى خبر قرار گرفته و سرانجام در هردو جا اين آتش نه تنها به خاموشى نگراييده بلكه شعله ورتر شده است.

شوقى افزون بر اقتباس هاى لفظى كه در جاى خود بررسى خواهد شد، در مضمون نيز از بوصيرى پيروى كرده است. اينك به اقتباس هاى مضمونى در غزل نهج البرده از برده بوصيرى توجه كنيد:

بيت 6 نهج البرده:

يَا لاَئِمى فِى هَواهُ وَ الْهَوىَ قَدَرٌ

لَوْ شَفَّكَ الْوَجْدُ لَمْ تَعذِلْ وَ لَمْ تَلُمِ

از بيت 9 برده:

يَا لاَئِمى فى الْهَوىَ الْعُذْرِىِّ مَعذِرةً

مِنّى إلَيكَ وَ لَوْ أَنْصَفْتَ لَمْ تَلُمِ

بيت 16 نهج البرده:

الحامِلاتُ لِواءَ الْحُسنِ مُخْتَلِفاً

أَشْكَالُهُ وَ هُوَ فَردٌ غَيرُ مُنْقَسِمِ

از بيت 42 برده:

مُنَزَّهٌ عَنْ شَرِيكٍ فى مَحَاسِنِه

فَجَوْهَرُ الْحُسْنِ فيهِ غَيرُ مُنْقَسِمِ

بيت 7 نهج البرده:

لَقَدْ أَنَلْتُكَ أُذْناً غَيْرَ وَاعِيَةٍ

وَ رُبَّ مُنْتَصِتٍ وَ الْقَلْبُ فى صَمَمِ

از بيت 11 برده:

ص: 237

مَحَضْتَنىِ النُّصْحَ لكِنْ لَستُ أَسْمَعُهُ

إِنَّ الْمُحِبَّ عَنِ الْعُذّالِ فى صَمَمِ

بيت 25:

يَا نَفْسُ دُنياكَ تُخفى كُلَّ مُبْكِيَةٍ

وَ إنْ بَدَالَكِ مِنْهَا حُسنُ مُبْتَسَمِ

او گويى نفس را وجودى جدا از ماهيت حقيقى آدمى مى انگارد و آن گاه او را مورد خطاب قرار مى دهد. نگرش شوقى در مقابله با نفس بيشتر عاطفى است امّا نگاه بوصيرى خردمندانه و مبتنى بر تجربه هاى ارزنده و حكيمانه است. شوقى پس از بيان مكرهاى نفس بر پيروى خود از او درگذشته تأسف مى خورد.

بيت 33:

يا وَيْلَتاهُ لِنَفْسى راعَهَا وَ دَهَا

مُسوَدَّةُ الصُّحْفِ فى مُبْيَضَّةِ اللِّمَمِ

رَكَضْتُهَا فى مُريعِ المَعصِياتِ وَ مَا

أَخَذْتُ مِنْ حِمْيَةِ الطّاعاتِ لِلتُّخَمِ

چنين حالتى در ابيات 13 و 14 برده نيز وجود دارد.

فَإنَّ أَمّارَتى بِالسّوءِ مَا اتَّعَظَتْ

مِنْ جَهْلِهَا بِنَذيرِ الشّيْبِ وَ الْهَرَمِ

وَ لاَ أَعَدَّتْ مِنَ الفِعلِ الجَميلِ قِرىَ

ضَيفٍ أَلَمَّ بِرَأسى غَيرَ مُحتَشِمِ

همچنين در بيت 143 برده مضمونى شبيه به بيت 33 نهج البرده وجود دارد.

برده: فَيَا خَسارةَ نَفْسٍ فى تِجارَتِها

لَمْ تَشْتَرِ الدّينَ بِالدّنيا وَ لَمْ تَسُمِ

شوقى، اخلاق را راه درمان مفاسد و بيمارى هاى نفسانى مى داند. و اگر اخلاق اثربخش نبود، استغفار و توسل به پيامبر و اميد به شفاعت او را كارگشا تلقى مى نمايد. امّا بوصيرى براى درهم شكستن ديو نفس و شيطان غدّار، بجز اشك ندامت باريدن، و اعتراف به گناهان خود نمودن و در پيشگاه خداوند توبه و استغفار كردن را نتيجه بخش نمى داند.

در اين قسمت از كلام شوقى برخى مضامين زيبا ديده مى شود كه به تقليد و اقتباس از بوصيرى آمده است از جمله:

بيت 38 نهج البرده:

تَطْغَى إذا مُكِّنَتْ مِنْ لَذَّةٍ وَ هوىً

طَغْىَ الْجِيادِ إذا عَضَّتْ عَلَى الشُّكُمِ

از بيت 16 برده:

ص: 239

مَنْ لى بِرَدِّ جِمَاحٍ مِنْ غَوايَتِها

كَمَا يُرَدُّ جِماحُ الْخَيلِ بِاللُّجُمِ

بيت 41 نهج البرده:

إذَا خَفِضْتُ جَناحَ الذُّلِ أسألُهُ

عِزَّ الشَّفاعةِ، لَمْ أسألْ سِوَى أمَمِ

از بيت 36 برده:

هُوَ الْحَبيبُ الّذى تُرجَى شَفَاعَتُةُ

لِكُلِّ هَوْلٍ مِنَ الَأهوالِ مُقْتَحِمِ

بيت 44 نهج البرده:

فَكُلُّ فَضْلٍ وَ إحسانٍ وَ عَارِفَةٍ

مَا بَيْنَ مُستَلَمٍ مِنْهُ وَ مُلْتَزَمِ

از بيت 81 برده:

وَ لاَ الْتَمَسْتُ غِنَى الدّارينِ مِنْ يَدِهِ

إلاَّ اسْتَلَمْتُ النَّدَى مِنْ خَيرِ مُسْتَلَمِ

ايمان آورد چنگ در رشته اى استوار و ناگسستنى زده است.

آن گاه به تفوق او، در ويژگى هاى جسمانى وروحانى و در علم و كرم، بر همه پيامبران اشاره مى كند ودر ژرفاى اين معنا فرو مى رود و بيان مى دارد كه همه پيامبران مشتى از درياى علم و جرعه اى از باران سيل آساى كرم او را چشم مى دارند. همان كه نقطه وقوف جميع آنان در درجاتشان در قياس با بلنداى شأن پيامبر اسلام، بسان نسبت نقطه و قطره اى است در مقابل درياى علم و چونان حركت و اعرابى است در برابر كتاب حكمت.

پيامبر محبوب ما، پس از آن كه صورت و سيرت او به كمال رسيد حبيب برگزيده خداوند گرديد. پس او در محاسن و شمايل نيكو بى همتااست. زيرا جوهر جمالش يكتا و تقسيم ناپذير است. چنان كه در حسن و خوبى نظيرى براى او نتوان يافت.

يكى از نكات مهم اين بخش وجود برخى ابياتى است كه گوهر فلسفى دارند مانند بيت 42:

مُنَزَّهٌ عَنْ شَرِيكٍ فى مَحَاسِنِه

فَجَوْهَرُ الْحُسنِ فيه غَيرُ مُنْقَسِمِ

پس از اين بوصيرى ساحت پيامبر را از آنچه مسيحيان به حضرت عيسى نسبت داده اند و او را فرزند خدا خوانده اند منّزه مى داند و ضمن التفات از عرض خبرى به سياق طلب انشايى مى گويد:

دَعْ مَا ادَّعَتْهُ النَّصَارَى فى نَبِيِّهِمُ

وَ احْكُمْ بِمَا شِئْتَ مَدْحاً فيهِ وَ احْتَكِمِ

وَ انْسُبْ إلَى ذاتِه مَا شِئْتَ مِنْ شَرَفٍ

وَ انْسُبْ إلَى قَدْرِهِ مَا شِئْتَ مِنْ عِظَمِ

در آغاز گفتاراشاره كرديم كه بوصيرى تسلّط شايسته اى برمبانى و اصول اديان آسمانى يهوديّت و مسيحيّت داشته است.

سپس بوصيرى پس از بر شمردن اوصافى چند از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، با پرواز خيال در آسمان عواطف پاك عاشقانه خويش، بازهم نغمه مدح ممدوح محبوب را ساز مى كند و مى گويد:

لَوْ نَاسَبَتْ قَدْرَهُ آياتُهُ عِظَماً

أَحياَ اسْمُهُ حِينَ يُدعَى دارِسَ الرِّمَمِ

بدين سان شاعر به قلّه ابداع فنّى در اين بخش مى رسد و از ميان اين اوجگيرى، به

ص: 241

بيان عظمت درك ناشدنى شخصيت پيامبر گريز مى زند و ناتوانى پرش پرنده وهم وفهم مردمان در وصول به اوج قله سربرآسمان ساييده آن.

أَعْيَا الْوَرَى فَهْمُ مَعْناهُ فَليسَ يُرَى

لِلْقُربِ وَ الْبُعْدِ فيهِ غَيرُ مُنْفَحِمِ