بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

دعای مطالعه

«اَللّهُمَّ اَخْرِجْنى مِنْ ظُلُماتِ الْوَهْمِ وَ اَكْرِمْنِى بِنُورِ الْفَهْمِ اَللّهُمَّ افْتَحْ عَلَيْنا اَبْوابَ رَحْمَتِکَ وَ انْشُرْ عَلَيْنا خَزائِنَ عُلُومِکَ بِرَحْمَتِکَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمِينَ.»(1) (خدايا، مرا از تاريكی های وهم خارج كن و به نور فهم گرامی ام بدار. خدايا، درهاى رحمتت را به روى ما بگشا و خزانه هاى علومت را برایمان باز كن؛ به مهربانی ات، اى مهربان ترينِ مهربانان!)

ص:120

تقدیم به

تقدیم به ارواح قدسیِ ائمۀ معصومین (علیهم السلام)، به ویژه مولا و مقتدای زمان، حضرت بقیةالله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)؛ شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛ مدافعان مظلوم حرم اهل بیت و زائران آستان ملکوتیِ امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)!

ص:120

مهمانیِ خدا

مراقبات ویژۀ ماه مبارک رمضان،

مطابق با خطبۀ پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در جمعۀ آخر ماه شعبان

نویسنده: احمد ضرابی

ص:120

اَیُّهَا النّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَیْکُمْ شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَاللهِ اَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ اَیّامُهُ اَفْضَلُ الْاَیّامِ وَ لَیالِیهِ اَفْضَلُ اللَّیالِی وَ ساعاتُهُ اَفْضَلُ السّاعاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ اِلَی ضِیافَةِ اللهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ اَهْلِ کَرامَةِ اللهِ اَنْفاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحُ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعاءُکمْ فِیهِ مُسْتَجابٌ.(1)

ای مردم، همانا ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما رو کرده است: ماهی که در پیشگاه خدا برترین ماه ها، ایامش افضل ایام، شب هایش برترین شب ها و ساعات و لحظاتش بهترین ساعات است. ماهی است که به مهمانیِ خداوند دعوت شده و از سوی خداوند تکریم شده اید. نفس هایتان در این ماه تسبیح است و خوابتان عبادت و عملتان مقبول و دعایتان مستجاب.

همچون نصایح پدرانۀ معلم الهی و عارف ربّانی، خمینی عزیز (قدس سره) . باهم بخشی از فرمایشات این بزرگوار را مرور می کنیم:

تا دیر نشده است، در این ماه رمضان، خودتان را اصلاح کنید. ما همه باید خودمان را اصلاح کنیم. ما هیچ کداممان یک آدم حسابی نیستیم. پناه به خدا، باید ببَریم و خودمان را اصلاح کنیم و با این جریانی که خروشان و دریای مواج آدم های متعهد است، ما با آن ها خودمان را در همان جریان بگذاریم.(1)

شما در این چند روزی که به ماه مبارک رمضان مانده [است]، به فکر باشید؛ خود را اصلاح کرده؛ توجه به حق تعالی پیدا نمایید؛ از کردار و رفتار ناشایستۀ خود استغفارکنید؛ اگر خدای نخواسته گناهی مرتکب شده اید، قبل از ورود به ماه مبارک رمضان توبه نمایید [و] زبان را به مناجات حق تعالی عادت دهید.

مبادا در ماه مبارک رمضان از شما غیبتی، تهمتی و خلاصه گناهی سر بزند و در محضر ربوبی با نِعَم الهی و در مهمانسرای باری تعالی، آلوده به معاصی باشید!

شما در این ماه شریف به ضیافت حق تعالی دعوت شده اید: «دُعِیتُمْ فِیهِ اِلَی ضِیافَةِ اللهِ.»(2) خود را برای مهمانی باشکوه حضرت حق آماده سازید. لااقل به آداب صوری و ظاهریِ روزه پایبند باشید. [آداب حقیقی باب دیگری است که به زحمت و مراقبت دائم نیاز دارد.]»(3)

ص:120

باید پیش از فرارسیدن ماه مبارک رمضان، خود را برای صومی که درحقیقت انقطاع و اجتناب از لذّات دنیاست [و این اجتنابِ به طور کامل، همان «اِنْقِطاعِ اِلَی الله» است]، آماده و مهیا کنند. ...و کسی که بخواهد روزۀ ماه مبارک رمضان را با آن آدابی که از او خواسته اند، انجام دهد، لازم است انقطاع کامل داشته باشد تا بتواند مراسم و آداب مهمانی را به جا آورد و به مقام میزبان تا آنجا که ممکن است، عارف گردد.(1)

تمام صفات وارستۀ انسانی، در انقطاع کامل الی الله نهفته است و اگر کسی بِدان دست یافت، به سعادت بزرگی نائل شده است؛ لیکن با کوچک ترین توجه به دنیا، محال است «اِنْقِطاعِ اِلَی الله»(2) تحقق یابد.(3)

چگونه اهمیت این ماه را به قلب خود برسانیم یا چه اعمالی را مجرای تذکر این حقیقت به طور مداوم قرار دهیم؟

انسانی در انقطاع کامل الی الله نهفته است و [نیز] تقدیرات یک سال در شب های قدر چگونه انجام می شود و حالات و افعال ما چگونه در آن تأثیر می گذارد؟

3. مطالعۀ کتاب هایی در این زمینه [به طوری که هر روز، مقداری از آن در برنامه قرار گیرد].

4. شرکت در جلسات بحث و تحقیق در موضوعات گفته شده.

ص:120

فَاسْئَلُوا اللهَ رَبَّکُمْ بِنِیّاتٍ صادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طاهِرَةٍ.(1)

[حال که ماه، چنین پربرکت است] از خداوند با نیّات صادق و قلوبی پاک درخواست کنید.

کرده و به خود و عمل خود و مخلوق و عمل آن ها اعتماد کردی و مرتکب چنین شرکی خفّی یا جلّی شدی؟!(1)

لازم نیست یک دعای طولانی را یک دفعه باعجله و شتاب بخوانی و تفکر در معانی اش نکنی. بنده و شما حالِ سید سجاد (علیه السلام) را نداریم که آن دعای مفصّل را با حال بخوانیم. شبی یک ربعِ آن را، یک ثلثِ آن را، با حال بخوان و تفکر کن در فقراتش؛ شاید صاحبِ حال شوی.(2)

مقبول درگاه حق تعالی نیست؛ الّا آنکه اگر خالص از ریا و شرک ظاهری ملکی نباشد و آن ریایی است که فقها(رضوان الله علیهم) ذکر فرمودند، موجب بطلان و عدم اجزای ظاهر است و اگر خالص از تشریک باطنی نباشد، گرچه به حسب ظاهر شرع و حکم فقهی صحیح و مجزی است؛ ولی به حسب باطن شرع و حقیقت و اسرار عبادات، صحیح نیست و مقبول پیشگاه مقدس نیست.(1)

و نیت صادق و قلب پاک به معنای نخواستن غیر او و سُکنی ندادن غیر او در قلب است؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: «اَلْقَلْبُ حَرَمُ اللهِ فَلا تُسْکِنْ حَرَمَ اللهِ غَیْرَ اللهِ.»(1)

اَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیامِهِ... .(1)

[با نیّات صادق و دل های پاک، به درگاه خداوند دعا کنید] که شما را برای روزه داری موفق بدارد... .

معنای روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست: از معاصی هم باید خودداری کرد؛ بلکه مردان خدا که می خواهند به معدن عظمت برسند، باید ترک غیرِحق کنند در همۀ مظاهر آن؛ ازاین رو دعا برای تحقّق روزۀ حقیقی، قبل از حلول ماه و همراه آن و بعد از آن، اهمیت فوق العاده ای دارد تا سلوک راه حق که جز با پای طلب و اختیار تحقق نمی یابد، به برکت آن آغاز شود:

شما اقلاً به آداب اولیۀ روزه عمل نمایید و همان طورکه شکم را از خوردن و آشامیدن نگه می دارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصی بازدارید. از هم اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ نگه داشته [و] کینه، حسد و دیگر صفات زشت شیطانی را از دل بیرون کنید... اگر با پایان یافتن ماه مبارک رمضان، در اعمال و کردار شما هیچ گونه تغییری پدید نیامد و راه و روش شما با قبل از ماه صیام فرقی نکرد، معلوم می شود روزه ای که از شما خواسته اند، محقّق نشده است: آنچه انجام داده اید، روزۀ عامۀ حیوانی بوده است. در این ماه شریف که به مهمان سرای الهی

ص:120

دعوت شده اید، اگر به حق تعالی معرفت پیدا نکردید یا معرفت شما زیادتر نشد، بدانید در «ضِیافَةُ الله» درست وارد نشده اید و حقّ ضیافت را به جا نیاورده اید.(1)

روزه داری، فقط به معنای بستن دهان از مأکولات و مشروبات نیست؛ بلکه روزه از یک نظر، نخوردن غذای حیوانی و از نظر دیگر، خوردن غذای روح و اَکل و شُرب معنوی است: {وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً}(2)اگر لذت ترک لذت بدانی دگر لذت نفس، لذت نخوانی

اَنْ یُوَفِّقَکُمْ... وَ تِلاوَةِ کِتابِهِ... .(1)

[با نیّات صادق و دل های پاک، به درگاه خداوند دعا کنید] که شما را برای... و تلاوت کتاب او [یعنی قرآن کریم] موفق بدارد... .

نازل فرموده و به حسب تناسب عوالم تنزّل داده تا به این عالم ظلمانی و سِجن طبیعت رسیده و به کسوت الفاظ و صورت حروف در آمده، برای استخلاص مسجونین در این زندان تاریک دنیا و رهایی مغلولین درزنجیرهای آمال و امانی و رساندن آن ها را از حضیض نقص و ضعف و حیوانیت به اوج کمال و قوّت و انسانیت و از مجاورت شیطان به موافقت ملکوتیین، بلکه به وصول به مقام قُرب و حصول مرتبۀ لقاءالله که اعظم مقاصد و مطالب اهل الله است.

و ازاین جهت، این کتاب، کتاب دعوت به حق و سعادت است و بیان کیفیت وصول بِدین مقام است و مندرجات آن اجمالاً آن چیزی است که در این سیروسلوک الهی مدخلیّت دارد و یا اعانت می کند سالک و مسافر اِلی الله را... .(1)

قاری قرآن باید توجه داشته باشدکه همت در قرائت کتاب الهی نباید تنها مصروف به به پایان بردن سوره یا جزء یا ختم آن باشد؛ بلکه باید دست یافتن به مقاصد قرآن کریم هدف قرار گیرد. خداوند متعال در کتابِ خود نیازمندی های جسم و جان انسان را برشمرده و بهترین درمان ها را هم معرفی کرده است که مشتمل بر معارف و اسرار انسان و هستی و نیز تعلیم راه سلوک الی الله و تزکیۀ نفس است.

مطلوب در قرائت قرآن کریم آن است که در قلوب، صورت آن نقش بندد و اوامر و نواهی آن تأثیر کند و دَعَوات

ص:120

آن جایگزین شود و این مطلوب حاصل نشود؛ مگر آنکه آداب قرائت ملحوظ شود. مقصود از آداب، آن نیست که پیش بعض قرّاء متداول شده است که تمام همّ و همت، منصرف به مخارج الفاظ و تأدیۀ حروف شود...؛ بلکه مقصود آدابی است که در شریعت مطهره منظور شده است که اعظم و عمدۀ آن ها تفکر و تدبر و اعتبار به آیات آن است.(1)

حضرت صادق (علیه السلام) می فرمایند کسی که قرآن را بسیار قرائت کند و با او عهد تازه کند به مشقّت کشیدن در حفظ آن، دو اجر به او عطا فرماید(2) و از این حدیث شریف معلوم شود که مطلوب در تلاوت قرآن شریف، آناست که دراعماق قلب انسان تأثیر کند و باطن انسان صورت کلام الهی گردد و از مرتبۀ ملکه به مرتبۀ تحقق رسد.(3)

بِدان ای عزیز که عظمت هر کلام و کتابی، یا به عظمت متکلم و کاتب آن است و یا به عظمت مطالب و مقاصد آن است و یا به عظمت نتایج و ثمرات آن است و یا به عظمت رسول و واسطۀ آن است و یا به عظمت مرسلٌ الیه و حامل آن است و یا به عظمت حافظ و نگاهبان آن است و یا به عظمت شارح و مبیّن آن است و یا به عظمت وقت ارسال و کیفیت آن است... و جمیع این امور که ذکر شد، در این صحیفۀ نورانیّه به وجه اَعلی و اوفی موجود، بلکه از مختصات آن است که کتاب دیگری را در آن یا اصلاً شرکت نیست و یا به جمیع مراتب نیست.(1)

نیست و از منظور اصلی کتاب الهی به مراحلی دور است.(1)

...مقصود ما آن است که راه استفاده از این کتاب شریف را که تنها کتاب سلوک الی الله و یکتا کتاب تهذیب نفوس و آداب و سنن الهیه است و بزرگ تر، وسیلۀ رابطۀ بین خالق و خلق و عروة الوثقی و حبل المتین تمسک به عزّ ربوبیت است، باید به روی مردم مفتوح نمود. علما و مفسرین، تفاسیر فارسی و عربی بنویسند و مقصود آن ها بیان تعالیم و دستورات عرفانی و اخلاقی و بیان کیفیت ربط مخلوق به خالق و بیان هجرت از «دار الغرور» به «دار السّرور و الخلود» باشد؛ به طوری که در این کتاب شریف به ودیعت گذاشته شده [است].(2)

سعادت مطلقه است که به کمال علمی و عملی حاصل آید.(1)

شخص مستفید باید تمام این حجب را خرق کند و از ماورای این حجب به قرآن نظر کند و در هیچ یکِ این حجاب ها توقف نکند که [در این صورت] از قافلۀ سالکان الی الله بازماند و از دعوت های شیرین الهی محروم می شود.(1)

و عقیدۀ باطله، قرآن شریف را از جمیع فنونِ استفاده عاری نموده و آن را به کلّی مهجور نموده اند؛ درصورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد... .(1)

فَاِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرانَ اللهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ.(1)

پس همانا شقی و بدبخت خواهد بود آن که در این ماه عظیم، از غفران الهی محروم بماند!

واضح است که بر اثر تفضّل الهی که در این ماه پرخیر و برکت شامل حال بندگان می شود، ممکن است با عبادت و اجتناب از لذات و اِعراض از شهوات در این یک ماه، سیاهی و غفلت از آینة قلب زدوده شود و انصراف از عالم طبیعت و لذات دنیوی حاصل آید و بنده با احوالی خوش وارد شب قدر شود و مشمول انوار هدایتی باشد؛ چنان که مؤمنان و اولیا از آن بهره مندند؛ اما این خطر عظیم نیز وجود دارد که با سستی ها و تنبلی ها و بی توجهی ها و بی تقوایی ها، در صف شقاوتمندان قرار گیرد؛ زیرا کسی که با چنین موقعیتِ فراهمی قادر به تهذیب خود نباشد، در ایام دیگر نیز حال او معلوم است.

نباید فراموش کنید که در ماه مبارک که «شهرُالله» می باشد و درهای رحمت الهی به روی بندگان باز است و شیاطین و اهریمنان، به حسب روایات، در غُل و زنجیر به سر می برند،(2) اگر شما نتوانید خود را اصلاح و مهذّب نمایید، نفس امّاره را تحت مراقبت و کنترل خود درآورید، هواهای نفسانیّه را زیر پا گذاشته [و] علاقه و ارتباط

ص:120

خویش را با دنیا و مادیّت قطع کنید، بعد از پایان یافتن شهر صیام مشکل است بتوانید این مسائل را به مرحلۀ عمل درآورید؛ بنابراین، از فرصت استفاده کنید... .(1)آیا این تهدید بزرگی نیست؟! چگونه می توان از شقاوت و بدبختی به خداوند پناه برد؟ آیا این برنامۀ ترسیم شده از سوی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن بزرگ هدایتگر بشر، همان راه حقیقیِ نجات نیست؟

وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَطَشَهُ.(1)

با گرسنگی و تشنگیِ خویش، به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت بیفتید.

در خبر است که عذاب گرسنگی را به دوزخیان مسلط می کنند تا جایی که به ناچار شکم های خود را از زقّوم پر می کنند: {لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ * فَمالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ}(2) پس از آن، تشنگی را چنان بر آن ها چیره کرده و حمیم را بر ایشان عرضه می کنند که بسیار از آن می آشامند: {وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ اَمْعاءَهُمْ}(3) حمیم به گونه ای گرم است که اندرون آن ها را ریزه ریزه می کند. این عذاب ها بی شک باطن اعمال ایشان در دنیاست که تشنگی و گرسنگیِ جان خود را با اعمال ناشایستشان سیراب می کردند؛ ولی اثر آن جز افزوده شدن بر تشنگی و گرسنگی آن ها نبوده است؛ همان طور که امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: «مَثَلُ الدُّنْیا كَمَثَلِ الْبَحْرِ الْمالِحِ کُلَّما شَرِبَ الْعَطْشانُ مِنْهُ ازْدادَ عَطَشاً حَتَّی یَقْتُلَهُ.»(4) (دنیا همچون دریایی است که آبش تلخ است. تشنه هراندازه از آن بیاشامد، بر تشنگی اش او افزوده می شود تا اینکه او را از پای در آورَد.)

پیر جماران در نصایح خود آورده اند:

ای عزیز، اوضاع عالم آخرت را با این عالم قیاس مکن که این عالم را گنجایش ظهور یکی از نعمت ها و نقمت های آن

ص:120

عالم نیست. این عالم با همۀ پهناوری آسمان ها و عوالمش، گنجایش ظهور پرده ای از پرده های ملکوت سُفلا که عالم قبر هم از همان است، ندارد؛ چه رسد به ملکوت اعلا که عالم قیامت نمونۀ آن است و در حدیثمفّصلی که شیخ شهیدِ ثانی(رضوان الله علیه) در مُنْیة المرید، از حضرت صدیقۀ کبری (علیها السلام) نقل می فرماید، وارد است که فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «همانا علمای شیعیان ما محشور می شوند و بر آن ها خلعت می پوشند از خلعت های کرامت به قدر کثرت علومشان و جدّیت کردن آن ها در ارشاد بندگان خدا؛ حتی آن که به بعضی [از] آن ها هزارهزار خلعت از نور داده شود تا آنکه می فرماید یک رشته از آن خلعت ها افضل است از آنچه شمس بر آن طلوع می کند، هزارهزار مرتبه!»(1)

این راجع به نعیمش و اما راجع به عذابش جناب فیض(رحمة الله) در علم الیقین از مرحوم صدوق حدیث کند که به اسناد خود از حضرت صادق (علیه السلام) روایت کند در ضمن حدیثی که جبرئیل به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض کرد که: «اگر یک حلقه از آن سلسله ای که طولش هفتاد ذراع است، بر دنیا نهاده شود، همانا دنیا ذوب شود از حرارت آن و اگر قطره ای از زقّوم و ضریعِ آن بچکد در آب های اهل دنیا، می میرند اهل آن از گند آن!»(2) نعوذ بالله من غضب الرّحمن!(3)

ص:120

سرای آخرت دیار جان هاست و گرسنگی و تشنگی در آن، گرسنگی و تشنگیِ معنوی است. حقیقت گرسنگی و تشنگی در روح آدمی است که شراب و غذای آن، علم و معرفت و محسنات اخلاق و اعمال بوده و در دنیا در محرومیت بوده است و در یک کلام، جهنمِ او، فراق و محرومیت از سرچشمۀ هستی بخش عالَم است و همین، فقر و بی چیزیِ اوست.

...وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقْرائِکُمْ وَ مَساکِینِکُمْ.(1)

بر فقیران و مساکین خویش تصدُّق کنید.

را دفع می نماید(1) و روزی را نازل می کند(2) و قرض را ادا می کند(3) و عمر را زیاد می کند و هفتاد طور مردنِ بد را دفع کند(4) و خدای تعالی عوض آن را از ده تا صدهزار عطا فرماید(5) و اسباب زیادت مال گردد(6) و در صبح، هرکس صدقه دهد، از بلاهای آسمانی در آن روز ایمن گردد و اگر در اولِ شب بدهد، از بلاهای آسمانی در آن شب ایمن باشد(7) و مداوای مریض ها با صدقه شود(8) و اگر کسی اهل بیت مسلمی را کفایت کند، گرسنگی آن ها را رفع کند و بدن آن ها را بپوشاند و آبروی آن ها را حفظ کند، از هفتاد حج محبوب تر است(9)... .(10)

با توجه به اینکه بسیاری از ابعاد انسانیت برای هر فرد، در ارتباط و همدردیِ او با فقرا و مساکین شکوفا می شود، باید تلاش کنیم که حال فقرا را به ویژه در این ماه مبارک بهتر درک کنیم و یار و غم خوار آن ها باشیم.

ص:120

وَ وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغارَکُمْ وَ صِلُوا اَرْحامَکُمْ.(1)

بزرگان خویش را محترم بشمارید و به کوچک ترها رحمت و عطوفت داشته و با خویشاوندان خود مرتبط باشید.

با دقت در سیره و سُنت معلمان و پیشوایان بشریت، درمی یابیم که حُسْن سلوک و معاشرت، از صفات برجستۀ آن ها بوده است. چه کسی است که پیامبر مُکرّم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را توصیف کند و صفت تواضع و احترام ایشان در برابر بزرگ ترها و نیز مهربانی شان را در قبال کوچک ترها ذکر نکند؟ کیست که نگوید آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) در اظهار احترام و سلام بر همگان حتی کودکان پیشی می گرفتند؟ پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به کودکان توجه بسیار داشتند تا حدّی که دایه ای را که کودکش در آغوش پیامبر بول کرده و لباس ایشان را مُلَوَّث کرده بود، این طور مخاطب قرار دادند: «لباس من با آب پاک می شود؛ اما غبار رنجش را [که از تندیِ رفتارت به جا گذارده ای]، چه چیزی از قلب این کودک پاک می کند؟!»(2)

با تأسّی به چنین پیامبری است که تربیت یافتگان مکتبش همچون امام خمینی (قدس سره) وقتی کودکان در مجلس به بازی مشغول اند، می گویند به علت پذیرایی و برای جلوگیری از بر زمین ریختن چای، مانع بازی آن ها نشوند؛ بلکه چای را از سر راه آن ها بردارند و در برابر طلبه هایی که درس خوان بودند، تواضع عجیبی داشتند و هروقت طلبه،

ص:120

روضه خوان یا مداحِ اهل بیت (علیه السلام) یا طلبه ای را می دیدند، تمام قد بلند می شدند و هرگاه یکی از این افراد می خواست از نزد ایشان برود، او را بدرقه می کردند و سرانجام هم با اصرارِ مهمان باز می گشتند. همین بزرگوار وقتی شنیدند در منزل ایشان به یکی از علمای دینی توهین شده یا غیبت صورت گرفته است، از شدت ناراحتی تب کرده و مریض شدند!امام راحل (قدس سره) با همۀ افراد خانواده گرم و مهربان بودند، به همۀ اولادشان به یک نظر نگاه می کردند و به یک اندازه محبت می کردند؛ به طوری که بعد از این همه سال، فرزندان ایشان می گویند هنوز متوجه نشده اند که امام کدام فرزندشان را بیشتر دوست داشتند!

چگونه می توانیم به بزرگانی که با آن ها سروکار داریم، بیش ازپیش احترام بگذاریم؟ در ارتباط با کوچک ترها چه کاری از دستمان برمی آید؟ کدام یک از ارتباطات خویش را لازم است اصلاح کنیم؟

وَ احْفَظُوا اَلْسِنَتَکْمْ وَ غُضُّوا عَمّا لا یَحِلُّ النَّظَرُ اِلَیْهِ اَبْصارَکُمْ وَ عَمّا لا یَحِلُّ الْاِسْتِماعُ اِلَیْهِ اَسْماعَکُمْ.(1)

زبان هایتان را حفظ کنید و چشم هایتان را از آنچه نظر به آن حلال نیست و گوش هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، ببندید.

جهاد اکبر در اسلام غلبه نمودن انسان بر قوای ظاهرۀ خود و آن ها را تحت فرمان خالق درآوردن است. این جهاد از کشته شدن در راه خدا برتر است و جنگ با شیطان محسوب می شود. اولین مرتبۀ جهاد اکبر، در طبیعت وجود انسان یا اقالیم سبعۀ ملکیۀ او انجام می شود که همان گوش و چشم و زبان و فرج و دست و پاست. سلطنت شیطان در مملکت وجود انسان به وسیلۀ قوۀ واهمۀ او خواهد بود که اگر وهم بر وجود او به جای عقل و شرع غلبه کرد، هرچه از او سر بزند، شیطانی بوده و همۀ وجود او در تحت سلطۀ شیطان است و اما چنانچه عقل و شرع حاکم در مملکت وجود او شد، همۀ حرکات و سکنات او الهی شده، عبادت ربُّ الارباب محسوب می شود؛ ازجمله نصایح امام راحل (قدس سره) این است که:

شما تصمیم بگیرید لااقل در این یک ماه از خود مراقبت به عمل آورید: از گفتار و کرداری که خداوند تبارک وتعالی راضی نیست، اجتناب ورزید. از هم اکنون، از همین مجلس، با خدای خود عهد ببندید که در ماه رمضان از غیبت، تهمت و بدگویی نسبت به دیگران خودداری

ص:120

کنید. زبان، چشم، دست، گوش و سایر اعضا و جوارح را تحت ارادۀ خود درآورید. اعمال و اقوال خود را مراقبت نمایید؛ شاید همین عمل شایسته موجب گردد که خداوند تبارک وتعالی به شما توجه فرموده، توفیق عنایت کند و پس از سپری شدن شهر صیام که شیاطین از زنجیر رها می گردند، شما اصلاح شده باشید ودیگر فریب شیطان را نخورید و مهذّب گردید. باز تکرار می کنم: تصمیم بگیرید در این سی روز ماه مبارک رمضان مراقب زبان، چشم، گوش و همۀ اعضا و جوارح خود باشید و دائماً متوجه باشید این عملی که می خواهید انجام دهید، این سخنی که می خواهید بر زبان آورید، این مطلبی که دارید استماع می کنید، از نظر شرع چه حکمی دارد؟(1)

درهرحال، وقتی که انسان فرضاً به مقاصد خود برسد، آیا استفادۀ او چند وقت است؟ آیا قوای جوانی تا چند وقت برقرار است؟ وقتی بهار عمر رو به خزان گذاشت، نشاط از دل و قوّه از اعضا می رود، ذائقه از کار می افتد، طعم ها درست ادراک نمی شود، چشم و گوش و قوۀ لمس و قوای دیگر بی کاره می شوند، لذات به کلّی ناقص یا نابود می شود، امراض مختلفه هجوم می آورد: جهاز هضم و جذب و دفع و جهاز تنفس کار خود را نمی تواند انجام دهد [و] جز آه سرد و دل پردرد و حسرت و ندامت چیزی برای انسان باقی نمی ماند! پس مدت استفادۀ انسان از این قوای جسمانی، از بعد از تمیز و فهم خوب و بد تا زمان

ص:120

افتادن قوا از کار یا ناقص شدن آن ها، بیش از سی چهل سال برای مردم قوی البنیه و صحیح و سالم نیست و آن هم درصورتی که به امراض و گرفتاری های دیگر که همه روزه می بینیم و غافل هستیم، بر نخورد.(1)

کدام یک از سخنان ما باید اصلاح شود و در کدام یک از آنچه دیده ایم، احتمال حرمت می دهیم؟ گوشمان را از چه ببندیم؟ آیا پیدا نمی شود صحنه هایی که ما به آن می نگریم و مطالبی که می شنویم، ولی حضرت حق از دیدن و شنیدن آن ها رضایت ندارد؟

وَ تَحنَّنُوا عَلَی اَیْتامِ النّاسِ یُتَحَنَّنْ عَلَی اَیْتامِکُمْ.(1)

با یتیمان مردم مهربانی کنید تا با یتیمان شما مهربانی کنند.

فرزندان یتیم به ویژه فرزندان شهدا حق عظیمی بر گردن جامعه دارند و مسلمانان باید فرزندان یتیم را مثل فرزندان خودشان دوست بدارند. از نزدیکان امام راحل (قدس سره) نقل شده است که گاهی اتفاق می افتاد در مواقعی که امام استراحت می کردند، بعضی از فرزندان یا خانواده های شهدا را به اتاق ایشان می بردیم. امام بلند می شدند و به فرزندان شهدا تفقّد و مهربانی می کردند و به آن ها اِنعام می دادند. آن بزرگوار دربارۀ تربیت طفل خصوصاً فرزندان شهدا می فرمودند:

باید دانست که تربیت یک طفل را نباید فقط یکی محسوب داشت و همین طور سوء تربیت و سهل انگاری دربارۀ یک طفل را نباید یکی حساب نمود. چه بسا که به تربیت یک طفل، یک جمعیت کثیر، بلکه یک ملت و یک مملکت اصلاح شود و به فساد یک نفر، یک مملکت و ملت فاسد شود.(2)

مانند شمع کم فروغی نباشیم که دامنۀ روشنایی نور آن فقط نفسانیت خودمان را در بر می گیرد. بیاییم از ائمۀ معصومین (علیهم السلام) درس بگیریم تا جنبه های انسانیت و معرفت در وجودمان بجوشد و مانند آن بزرگواران ایتام را فرزندان خود بدانیم.

ص:120

وَ تُوبُوا اِلَی اللهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ.(1)

از گناهانتان به سوی خداوند توبه کنید.

حقیقت توبه، به معنای بازگشت به سوی خدا، از قلب شروع می شود و با اندوه و تأسف و ندامت و پشیمانی از گذشته شکل می گیرد و با غیرت و عزم و جدیت و تلاش برای حفظ فرصت باقی مانده در آینده و بازنگشتن به گناهان قوّت گرفته و کمر راست می کند. توشۀ مهم این سفر الهی در ایام جوانی، صفای فطرت و در پیری، پرفروغ نگه داشتن نور امید به رحمت خداوند است.

پس بر جوان ها حتم و لازم است که تا فرصت جوانی و صفای باطنی و فطرت اصلی باقی و دست نخورده است، درصدد تصفیه و تزکیه برآیند و ریشه های اخلاق فاسده و اوصاف ظلمانیّه را از قلوب خود بَرکَنند که با بودن یکی از اخلاق زشت ناهنجار، سعادت انسان در خطر عظیم است.

و نیز در ایام جوانی، اراده و تصمیمِ انسان، جوان است و محکم؛ از این جهت نیز اصلاح برای انسان آسان تر است؛ ولی در پیری، اراده سست و تصمیم پیر است [و] چیره شدن بر قوا مشکل تر است؛ ولی پیران نیز نباید از اصلاح نفس و تزکیۀ آن غفلت کنند و مأیوس شوند؛ زیرا

ص:120

که باز هرچه هست، تا انسان در این عالم است که دار تبّدل و تغیّر و منزل هیولی و استعداد است، انسان با هر زحمت هم هست، خود را می تواند اصلاح کند و امراض مزمنۀ نفسانیّه به هر درجه هم برسد از استحکام،باز می توان قلع ماده نمود و هیچ مرضی از امراض نفسانیّه نیست، الّا آنکه آن را تا در این عالم است، انسان می تواند اصلاح کند؛ گرچه در نفس ریشه کرده باشد و ملکه شده باشد و مستحکم گردیده باشد.(1)

بِدان که از برای توبۀ کامله، ارکان و شرایطی است که تا آن ها محقّق نشود، توبۀ صحیحه حاصل نشود و ما به ذکر عمدۀ آن ها که لازم است، می پردازیم.

یکی از آن ها که رکن رکین اوست، ندامت و پشیمانی است از گناهان و تقصیرات گذشته و دیگر، عزم بر برگشت ننمودن بر آن است همیشه و این دو درحقیقت، محقّق اصل حقیقت توبه و به منزلۀ مقوّمات ذاتیۀ آن است و عمده در این باب، تحصیل این مقام و تحقّق به این حقیقت است و آن، چنان صورت پذیرد که انسان متذکر تأثیر معاصی در روح و تَبعات آن در عالم برزخ و قیامت بشود، از وجه معقول و منقول؛ چنان که پیش اصحاب معرفت مبرهن و در اخبار اهل بیت عصمت (علیهم السلام) وارد است که از برای معاصی در عالم برزخ و قیامت صورت هایی است به مناسبت آن ها که در آن عالم، دارای حیات و اراده هستند و انسان را از روی شعور و اراده عذاب و آزار

ص:120

می نمایند؛ چنان که آتش جهنم نیز از روی شعور و اراده انسان را می سوزاند؛ زیرا که آن نشئه، نشئۀ حیات است.(1)

مانع اصلی سیر انسان به سوی کمالات و شکوفایی استعدادهای انسان، گناهان اوست که عین مخالفت با مبدأ مهربان و ربّ رحیم است و ماه مبارک رمضان در واقعِ واقع، فرصتی است برای تطهیر خود؛ اما به یک نظر، این گذشته ها نیست که مانع سعادت است؛ بلکه مانع اصلی آینده و بنای او بر تکرار اعمال بد، خود در آینده است؛ زیرا اگر تصمیم خود را برای آینده قطعی کند و صادق باشد، گذشته مشمول مغفرت الهی خواهد بود؛ زیرا حقیقت توبه همین تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناهان است.

وَ ارَفَعُوا اِلَیْهِ اَیْدِیَکُمْ بِالدُّعاءِ فِی اَوْقاتِ صَلاتِکُمْ.(1)

در اوقات نمازتان دست های خویش را به دعا بلند کنید.

همان گونه که در سخن گفتن، «ما فی الضمیر» خود را اظهار می کنیم و کلمات، هریک علامت هایی برای انجام این مقصود هستند، هیئت ها و حالات بدن نیز هرکدام به نحو خاصی از مقاصد و نیّات ما خبر می دهند و این درحقیقت نوع دیگری از سخن گفتن است؛ بنابراین همۀ حالات ظاهری بدن می باید مطابق آداب هر عبادتی انجام گیرد؛ واِلّا با هر حرکت ناهماهنگ، معنای آن تغییر کرده، از منظور دیگری حکایت می کند؛ مثلاً معنای بالابردن دست ها درحال تکبیر و قنوت و دعای بعد از نماز، غیر از معنای مشترک کفِّ خالی و اظهار فقر است. بالابردن دست ها درحال تکبیر، فقر و عجز از ادای حقِ عبادت و در قنوت، دست شستن از غیرِحق و اقبال تامّ به او را می رساند. از دعای بعد از نماز که در آن حال، دست ها بالاتر از سر و رو به سوی آسمان قرار می گیرد نیز، معنای الحاح و اصرار در دعا فهمیده می شود.

ای عزیز، قنوت دست شستن از غیرِحق و اقبال تامّ به عزّ ربوبیت پیداکردن است و کف خالی و سؤال به جانب غنیِ مطلق درازنمودن است و در این حال انقطاع، از بطن و فرج سخن راندن و از دنیا یادکردن،کمال نقصان و تمام خسران است.(2)

ص:120

می دانیم که خداوند به آسمان، نزدیک تر از زمین نیست؛ ولی آسمان سنبل مراتب عالیِ وجود است که در دعاها باید آن را محور توجه خویش قرار داد و راهی که انسان در پیش دارد، ترک حالات و شئون زمینی و آسمانی شدن است و بالابردن دست ها در هنگام دعا می تواند اشارۀ ظاهری به این حقیقت باشد.

فَاِنَّها

اَفْضَلُ السّاعاتِ یَنْظُرُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیها بِالرَّحْمَةِ اِلَی عِبادِهِ یُجِیبُهُمْ اِذا ناجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ اِذا نادَوْهُ وَ يُعْطِيهِمْ اِذا سَأَلُوهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ اِذا دَعَوْهُ.(1)

پس همانا ساعات نماز برترین ساعاتی است که خداوند عزّ و جل در آن ساعات با نظر رحمت به بندگانش توجه می کند: هنگامی که بندگان در آن لحظات مناجات می کنند، به مناجات آن ها پاسخ می دهد، ندایشان را لبیک می گوید، درخواست آ ن ها را برآورده و دعایشان را مستجات می کند.

اگر بنده بداند هر سعادت و شقاوت و هر رنج و راحت و هر نعمت و نقمتی که به او می رسد، از جانب خداوند به واسطۀ حقیقتی است که در نماز ایجاد و انشاء می کند و میزان قبولی هر عمل دیگر او نیز بستگی تامّ و تمام به نماز او دارد، شایسته است هر فشار و سختی را تحمل کند تا آنچه را مرضیِ حضرت حق است، در نماز تحقق بخشد؛ زیرا همان طور که گفته شد: «اِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سِواها وَ اِنْ رُدَّتْ رُدَّ ما سِواها.»(2)

ای ضعیف، آداب قلبیّۀ اوقات آن است که خود را مهیا کنی برای ورود به حضور مالک دنیا و آخرت و مخاطبه و مکالمه با حضرت حق(جلّ وعلا)؛ پس، با نظری، توجه به ضعف و بیچارگی و ذلت و بی نوایی خود کن و عظمت

ص:120

و بزرگی و جلال و کبریای ذات مقدس (جلّت عظمته) که انبیای مرسلین و ملائکۀ مقرّبین در بارگاه عظمتش از خود بی خود شوند و اعتراف به عجز و مسکنت و ذلت کنند و چون این نظر را کردی و به دلفهماندی، دل، استشعار خوف کند و خود و عبادات خود را ناچیز شمارد و با نظری، توجه به سعۀ رحمت و کمال عطوفت و احاطۀ رحمانیت آن ذات مقدس کن که بندۀ ضعیفی را به بارگاه قدس خود با همۀ آلودگی و بیچارگی که دارد، بار داده و او را با همۀ تشریفاتِ فروفرستادنِ فرشتگان و نازل نمودن کتاب های آسمانی و فرستادن انبیای مرسلین (علیهم السلام) دعوت به مجلس انس خود فرموده [است]، بدون آنکه سابقۀ استعدادی از برای ممکن بیچاره باشد یا در این دعوت و حضور برای حضرتش، نَعوذُ بِالله، یا ملائکة الله و انبیا (علیهم السلام) سودی تصوّر بشود. البته قلب را با این توجه اُنسی حاصل شود و استشعار رجاء و امیدواری می کند.

پس با قدم خوف و رجاء و رغبت و رهبت، خود را مهیای حضور کن و عِدّه و عُدّۀ حضور را مهیا کن که عمدۀ آن، آن است که با قلب خجل و دل وَجِل و استشعار انکسار و ذلت و ضعف و بیچارگی، وارد محضر شوی و خود را به هیچ وجه لایق محضر ندانی و لایق عبادت و عبودیت نشماری و اذن دخول در عبادت و عبودیت را فقط از شمول رحمت و عمیم لطف حضرت احدیت(جَلَّتْ قُدْرَتَهُ) بدانی که اگر ذلت خود را نصب عین خود کردی و به جان و دل، تواضع برای ذات مقدس حق نمودی و خود و عبودیت خود را ناچیز و بی ارزش

ص:120

دانستی، حق تعالی با تو تلطّف فرماید و تو را مرتفع کند و به کرامات خود مخلّع فرماید.(1)

ما نیز اگر قدری تفکر کنیم و به قلب محجوبِ مهجورِ خود بفهمانیم که اوقات صلوات، اوقات حضور در بارگاه قدس حضرت ذی الجلال است [و] اوقاتی است که حق تعالی که مالک الملوک و عظیم مطلق است، بندۀ ضعیف ناچیز را به مناجات خود دعوت فرموده و به دار الکرامۀ خود اذن دخول داده تا فوز به سعادت های ابدی و سرور و بهجت های دائمی پیدا کند، از دخول وقت صلاة به مقدار معرفت خود بهجت و سُرور داشتیم و اگر قلب، استشعار عظمت و خطر مقام کند، به مقدار فهم عظمت، خوف و خشیت حاصل می شود.(2)

ای عزیز! تو نیز به قدر میسور و مقدار مقدور، این وقت مناجات را غنیمت شمار و به آداب قلبیّۀ آن قیام کن و به قلب خود بفهمان که مایۀ حیات ابدیِ اخروی و سرچشمۀ فضائل نفسانیّه و رأس المال کرامات غیرِمتناهیه، به مراودت و مؤانست با حق است و مناجات با او.(3)آیا می دانید که نماز بسان آیینه ای است که تصویر معنوی حقیقت انسان را نمایش می دهد و اگر خدای نکرده در طول روز، غافل از محبوب حقیقی باشیم، منجر به بی حالی در نماز و فقدان حضور قلب در این لحظات عالی خواهد شد؟!

ص:120

اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِاَعْمالِکُمْ فَکُفُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ.(1)

ای مردم، شما در گروِ اعمالتان هستید؛ پس خود را با استغفار آزاد کنید.

چشم بینای قلوب اهلِ معرفت، صورت ملکوتی ندامت را که همان ستون میانی خیمۀ استغفار است، به صورت آتش فروزانی مشاهده می کند که لهیب زبانه های آن، افسوس و اندوهی است فراگیر و آن چنان گناهان و آثار پلیدِ آن را در خود می سوزاند که برای آتش جهنم و عذاب آخرت چیزی باقی نمی ماند:

باید انسان بکوشد تا آنکه صورت ندامت را در دل قوّت دهد تا ان شاء الله به بیت «احتراق» وارد شود و آن چنان است که به واسطۀ تفکر در تَبعات و آثار موحشۀ معاصی، ندامت را در دل قوّت دهد و نمونۀ {نارُ اللهِ الْمُوقَدَةُ}(2) را خود، به اختیار خود، در دل خود روشن کند و قلب را به آتش ندامت محترق کند تا آنکه همۀ معاصی از آن آتش بسوزد و کدورت و زنگار قلب مرتفع شود. بداند که اگر این آتش [را] در این عالم، خود برای خود روشن نکند و این درِ جهنم را که خود باب الابواب بهشت است، به روی خود مفتوح نکند، از این عالم که منتقل شد، ناچار در آن عالم، آتش سخت سوزناکی برای او تهیه

ص:120

شود و ابواب جهنّم به روی او باز گردد و ابواب بهشت و رحمت به روی او مُنسد گردد.خداوندا! سینۀ سوزناکی به ما عنایت فرما و از آتش ندامت، جذوۀ ندامت در قلب ما بیفکن و آن را به این آتش دنیایی بسوزان و کدورت قلبیّۀ ما را برطرف فرما و ما را از این عالَم، بی تبعاتِ معاصی ببر: «اِنَّکَ وَلِیُّ النِّعَم وَ عَلَی کُلَّ شَیْءٍ قَدِیرٍ.»(1)

جناب سید جلیل القدر، السید الرضی(رضی الله عنه)، در نهج البلاغه روایت فرمود که: «همانا گوینده ای در محضر حضرت امیر (علیه السلام) گفت: «استغفرالله.» پس فرمود به او: «مادرت در عزایت گریه کناد! آیا می دانی چیست استغفار؟ همانا استغفار درجۀ علّیین است و آن اسمی است که واقع می شود بر شش معنی: اوّلِ آن ها پشیمانی بر گذشته است؛ دوم، عزم بر برگشت ننمودن است به سوی آن همیشگی؛ سوم، ادا کنی به سوی مخلوق حق آن ها را تا ملاقات کنی خدای سبحان را پاکیزه که نبوده باشد بر تو دنباله ای [یعنی حقی از کسی به عهدۀ تو نباشد]؛ چهارم، آنکه روی آوری به سوی هر فریضه که بر تو است که ضایع کردی آن را؛ پس ادا کنی حق آن را؛ پنجم، روی آوری به سوی گوشتی که روییده شده است بر حرام؛ پس آب کنی آن را به اندوه ها تا بچسبد گوشت به استخوان و روییده شود بین آن ها گوشت تازه؛ ششم، آنکه بچشانی جسم را درد فرمان برداری، چنان که

ص:120

چشاندی آن را شیرینیِ نافرمانی(1)... .

ای عزیز، مبادا شیطان و نفس امّاره وارد شوند بر تو و وسوسه نمایند و مطلب را بزرگ نمایش دهند و تو را از توبه منصرف کنند و کار تو را یکسره نمایند!(2)

امام سجاد (علیه السلام) چون ماه رمضان داخل می شد، تکلّم نمی فرمودند، مگر به دعا و تسبیح و استغفار و تکبیر.

وَ ظُهُورُکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ اَوْزارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْها بِطُولِ سُجُودِکُمْ وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللهَ تَعالَی ذِکْرُهُ اَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ اَنْ لا یُعَذِّبَ الْمُصَلِِّینَ وَ السّاجِدِینَ وَ اَنْ لا یُرَوِّعَهُمْ بِالنّارِ {یَوْمَ یَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ}(1)و(2)

ای مردم، پشت شما از وِزر و وبالِ بد اعمالتان سنگین شده است؛ پس با سجده های طولانیِ خود، آن ها را سبک کنید و بدانید که خدای متعال به عزت و جلالش قسم یاد فرموده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نکند و آن ها را در روز قیامت به نعرۀ جهنم نترساند: «روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می ایستند.»

طول سجده سنت و سیرۀ اوّابین و نشان بندگی بر پیشانی های به خاک ساییده و زینت پرتلألؤِ سیمای بهشتیان در آخرت است. برای آنان که معرفت و اُنس و محبت به ذات مقدس رب العالمین قلوبشان را به خود متوجه ساخته است، این اعمال زحمت و مشقت ندارد و موجب ملالت نخواهد شد:

از بعضی اهل ذکر و معرفت منقول است که در هر شب و روزی، یک مرتبه در سجده رفتن و بسیارگفتنِ: {لا اِلَهَ اِلّا اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ}(3) برای ترقّیات روحی خوب است و از بعضی سالکان راه

ص:120

آخرت نقل فرموده که چون از حضرت استاد خود فایدۀ این عمل را شنید، در هر شب و روزی، یک مرتبه سجده می رفت و هزار مرتبه، این ذکر شریف را می گفت و از بعضِ دیگر نقل نموده که سه هزار مرتبه می گفت و از حضرت زین العابدین و سیدالساجدین، علی بن حسین (علیهما السلام) منقول است که سنگ خشن زبریرا ملاحظه فرمود، سر مبارک را بر آن نهاد و سجده نمود و گریه کرد و هزار مرتبه گفت: «لا اِلَهَ اِلَّا اللهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلَهَ اِلَّا اللهُ تَعَبُّداً و رِقّاً لا اِلَهَ اِلَّا اللهُ اِیماناً وَ صِدْقاً»(1) و [نیز] سجده های طولانی حضرت مولای ما، موسی بن جعفر (علیهما السلام) معروف است.(2)و(3)

در حدیث شریف، امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «به خدا قسم، زیان نبیند کسی که حقیقت سجده را به جای آورد، ولو در عمر، یک مرتبه و روی رستگاری نبیند کسی که در این حال که ترک غیر است، با حق خلوت کند، ولی شبیه به خدعه کنندگان باشد که صورتاً در خلوت و انس است، ولی حقیقتاً غافل از حق و از آنچه خدای تعالی برای ساجدان مهیا فرموده [است] که آن انس با حق است در این عالم و راحت است در آن عالم.»(4)

پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در تعلیم مرد عربی که آرزوی محشورشدن با

ص:120

آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) را داشت، فرمودند: «اگر می خواهی با من محشور شوی، راهش این است که سجده هایت را طولانی کنی.»(1)

اَیُّهَا النّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِما مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فَقِیلَ یا رَسُولَ اللهِ وَ لَیْسَ کُلُّنا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) اِتَّقُوا النّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اِتَّقُوا النّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ ماءٍ.(1)

ای مردم، بدانید هرکس از شما به روزه دار مؤمنی در این ماه افطار دهد، این عملش در نزد خداوند معادل آزادکردن بنده ای و پاک شدن گناهان گذشتۀ اوست. گفته شد: «ای رسول خدا، ما همه قادر به انجام این عمل نیستیم!» پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «از آتش کناره گیرید؛ وَلو با نیمی از خرما، از آتش کناره گیرید؛ وَلو با جرعه ای آب!»

در روزهای عادی و غیر از ماه مبارک رمضان، اطعام مؤمنان عملی بسیار پسندیده و موجب اجر فراوان اخروی خواهد بود؛ اما افطاری دادن به روزه داران از ابعاد دیگری برخوردار است که صورت ملکوتی آن کناره گرفتن از آتش و آزادکردن بندگان و مزیّن شدن روح به خصال بارز انسانیت است؛ آن هم در ابعادی که از ادراک امثال ما خارج است. چه خوب است نصیحت امام راحل (قدس سره) همیشه آویزة گوشمان باشد:

پسرم، ما که عاجز از شکر او و نعمت های بی منتهای اوییم، پس چه بهتر که از خدمت به بندگان او غفلت نکنیم که خدمت به آن ها خدمت به حق است؛

ص:120

چه که همه از اویند. هیچ گاه در خدمت به خلق الله خود را طلبکار مدان که آنان بحق، منّت بر ما دارند که وسیلۀ خدمت به او جلّ وعلا هستند و در خدمت به آنان دنبال کسب شهرت و محبوبیت مباش که این خود،حیلۀ شیطان است که ما را در کام خود فرو بَرَد و در خدمت به بندگان خدا آنچه برای آنان پرنفع تر است، انتخاب کن، نه آنچه برای خود یا دوستان خود که این علامت صدق به پیشگاه مقدس او جلّ وعلاست.

پسر عزیزم، خداوند حاضر است و عالم محضر اوست و صفحۀ نفس ماها یکی از نامه های اعمالمان. سعی کن هر شغل و عمل که تو را به او نزدیک تر کند، انتخاب کن که آن رضای او جلّ وعلاست. در دل به من اشکال مکن که اگر صادقی، چرا خود چنین نیستی که من خود می دانم که به هیچ یک از صفات اهلِ دل موصوف نیستم و خوف آن دارم که این قلمِ شکسته در خدمت ابلیس و نفس خبیث باشد و فردا از من مؤاخذه شود؛ لکن اصل مطالب حق است؛ اگرچه به قلم مثل منی [است] که از خصلت های شیطانی دور نیستم.

و به خدای تعالی در این نَفَس های آخر پناه می برم و از اولیای او جلّ و علا امید دستگیری و شفاعت دارم! بار الها، تو خود از این پیر ناتوان و احمد جوان دستگیری کن و عاقبت ما را ختم به خیر فرما و با رحمت واسعۀ خود ما را به بارگاه جلال و جمال خود راهی ده.(1)

ص:120

اَیُّهَا النّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازٌ عَلَی الصِّراطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْاَقْدامُ.(1)

ای مردم، بدانید کسی که در این ماه، اخلاق خویش را نیکو سازد، جواز عبور از صراط را در روزی که قدم ها بر آن می لرزد، خواهد گرفت.

توفیق طلب کنی که با تو اعانت کند در این مجاهده؛ مسلّماً بعد از مدت قلیلی، آن خُلق زشت رفع شده و شیطان و جُندش از این سنگر فرار کرده، جنود رحمانی به جای آن ها بر قرار می شود.مثلاً یکی از ذمایم اخلاق که اسباب هلاکت انسان است و موجب فشار قبر است و انسان را در دو دنیا معذب دارد، بدخلقی با اهل خانه یا همسایگان یا هم شغل ها یا اهل بازار و محله است که این زاییدۀ غضب و شهوت است. اگر انسان مجاهد مدتی درصدد بر آید که هر وقت ناملایمی پیشامد می کند از برای او و آتش غضب شعله ور می شود و بنای سوزاندن باطن را می گذارد و دعوت می کند او را بر ناسزاگفتن و بدگویی کردن، برخلاف نفس اقدام کرده، عاقبت بد و نتیجۀ زشت این خُلق را یاد بیاورد [و] درعوض، ملایمت به خرج بدهد و در باطن شیطان را لعن کند و به خدا از او پناه ببرد، من به شما قول می دهم که اگر چنین رفتاری کنید، بعد از چند مرتبه تکرار، آن خُلق به کلی عوض شده و خُلق نیکو در باطن مملکت شما منزل می کند.(1)

چه تغییری باید در رفتار خویش ایجاد کنیم تا موجب دریافت جواز عبور از صراط باشد؟

ص:120

وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمّا مَلَکَتْ یَمِینُهُ خَفَّفَ اللهُ عَلَیْهِ حِسابَهُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ یَلْقاهُ وَ مَنْ اَکْرَمَ فِیهِ یَتِیماً اَکْرَمَهُ اللهُ یَوْمَ یَلْقاهُ.(1)

و کسی که در این ماه بر زیردستان خویش آسان بگیرد، خداوند حساب او را آسان می گیرد و کسی که شرش را از دیگران بردارد، خداوند در روز ملاقات با خویش، غضبش را از او زایل می کند و کسی که در این ماه یتیمی را اکرام کند، خداوند در روز ملاقات با خویش، او را گرامی می دارد.

این دستور پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در واقع، سرایت دادن رحمت واسعۀ حضرت حق به زیردستانِ خود و آسان گرفتن بر آن ها، به ویژه در این ماه است.

خدمتگزار امام راحل (قدس سره) گفته است: «بنده 19 سال خدمتگزار امام بودم. رفتار آقا منتهای خوبی بود. الان هم همیشه جویای حال ما می شوند [و] مرتب احوالپرسی می کنند. ما از چشممان گله داریم، از آقا به اندازۀ سرِسوزنی گله نداریم.»(2) از همسر ایشان می شنویم که می فرمودند امام در زندگی خصوصی ایشان دخالت نمی کردند:

اوایل زندگی مان، هفتۀ اول یا ماه اول یادم نیست، به من گفتند: «من به کار تو کاری ندارم. به هر صورت که میل داری، لباس بخر و بپوش؛ اما آنچه از تو می خواهم

ص:120

این است که واجبات را انجام دهی و محرمات را ترک کنی؛ یعنی گناه نکنی.»(1)

وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللهُ بِرَحْمَتِهِ یَوْمَ یَلْقاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یَوْمَ یَلْقاهُ.(1)

و کسی که در این ماه به خویشاوندانش بپیوندد، خداوند به رحمت خویش با او ملاقات خواهد کرد و کسی که از ارحام خویش ببُرد، خداوند در روز ملاقات با خویش، رحمتش را از او قطع خواهد کرد.

از زبان بستگان امام راحل (قدس سره) می شنویم که ایشان شدیداً در قبال برادران و خواهران و ارحامشان، به ویژه در ارتباط با پدر و مادرشان عاطفی بودند و بارها می فرمودند: «اینکه می گویند بهشت زیر پای مادران است،(2) یعنی این قدر باید جلوی پای مادر، صورت به خاک بمالی تا خدا تو را به بهشت ببرد.»(3)

آیا خویشاوندانی نداریم که میانمان کدورت هایی موجود باشد؟ مطابق با فرمایش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وظیفۀ ما در قبال آن ها چیست؟

وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلاةٍ کَتَبَ اللهُ لَهُ بَراءَةً مِنَ النّارِ.(1)

و هرکس [در این ماه] نماز مستحبی بخواند، خداوند برایش آزادی از آتش را ثبت می فرماید.

در احادیث معتبره تأکیدی نزدیک به سرحدِ وجوب برای نوافل یومیه وارد شده است و سرّ آن ارتباطی است که با نمازهای واجب دارد؛ چنان که در روایتی از امام صادق (علیه السلام) این طور آمده است: «اِنَّما اَمَرْنا بِالنَّوافِلِ لِیَتِمَّ لَهُمْ بِها ما نَقَصُوا مِنَ الْفَرِیضَةِ.»(2)

از برای نوافل یومیه فضیلت بسیار است؛ بلکه در بعض روایات ترک آن را معصیت شمرده(3) و در بعض دیگر در این مقام فرموده: خداوند عذاب می کند بر ترک سنت(4) و در بعضی روایات تعبیر به وجوب فرموده [است](5) و این از برای تأکید در اتیان آن هاست و زجر از ترک آن ها و سزاوار این است که انسان حتی الامکان آن ها را ترک نکند؛ زیرا که به حسب روایات شریفه، نکتۀ جعل آن ها برای اتمام فرایض و قبولی آن هاست و در بعضی روایت می فرماید: «شیعیان ما [اهل] پنجاه ویک رکعت نماز هستند»(6) و از آن حدیث

ص:120

ظاهر می شود که اصحاب اتیان آن هستند نه عقیده به آن، مقابل اهل سنت؛ چنان که از حدیث «علائم مؤمن» نیز همین ظاهر شود.(1)درکاستن از ساعات غفلت و افزایش ساعات ذکر وعبادت در زندگی خویش و نمازهای مستحبی جدیت بیشتری داشته باشیم؛ زیرا خاصیت اصلی نمازهای مستحبی، جبران نقص های فرائض و کوتاهی ها در آن هاست.

وَ مَنْ اَدَّی فِیهِ فَرْضاً کانَ لَهُ ثَوابُ مَنْ اَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیما سِواهُ مِنَ الشُّهُورِ.(1)

و کسی که در این ماه نماز واجبی را به جا آورَد، برایش ثواب کسی است که هفتاد نماز واجب در غیر این ماه به جا آورَد.

پس چه می شود که این دل غافل از خواب برخیزد و در مقابل دشمن واقعی خود که نفس اوست(2) بایستد و به هر عمل زشت و هر خُلْق ناهنجاری راضی نشود تا تو را وادار کند و طوق بندگی معبود حقیقی را بر گردنت نهد!

این نمازهای پنج گانه که عمود دین و پایۀ محکم ایمان است و در اسلام چیزی بعد از ایمان، به اهمیت آن نیست، بعد از توجهات نوریۀ باطنیه و صور غیبیۀ ملکوتیه که غیر از حق تعالی و خاصان درگاه او کسی نداند، یکی از جهات مهمه که در آن هست، این تکرار تذکر حق، با آداب و اوضاع الهی که در آن منظور گردیده است، رابطۀ انسان را با حق تعالی و عوالم غیبیه محکم می کند و ملکۀ خضوع لِله را در قلب ایجاد کند و شجرۀ طیبۀ توحید و تفرید را در قلب محکم کند؛ به طوری که با هیچ چیز از آن زایل نشود و در امتحان بزرگ حق تعالی

ص:120

که درحال ظهور سَکرات موت و اهوال مطَّلعْ و شهود نمونۀ غیب حاصل شود، از امتحان درست بیرون آید و دینش مستقر باشد و بماند، نه مستودع و زایل شدنی که به اندک فشاری نسیان عارض شود.

پس ای عزیز! «اِیّاکَ ثُمَّ اِیّاکَ وَ اللهُ مُعِینُکَ فِی اَوْلیکَ و اُخْراکَ.»(1) مبادا در امر دیانت خصوصاً این نمازهای پنج گانه تهاون کنی و آن ها را سُست شماری! خدا می داند که انبیا و اولیا و ائمۀ هدی (علیهم السلام) از کمال شفقت بر بندگان خدا این قدر ترغیب و تحذیر نمودند؛ واِلّا ایمان ما نفعی به آن ها نرسانَد و از اعمال ما سودی نبرند.(2)بی شک، مقصود از ادای فریضه، تحصیل امری است که برای سلامت و حیات روح، از اقلّ ضروریات محسوب می شود و شروط تحقّق این امر ضروری، با التفات و توجه حاصل می شود: «لا صَلاةَ اِلّا بِحُضُورِ الْقَلْبِ.»(3)

وَ مَنْ اَکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَواةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللهُ مِیزانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ اْلمَوازِینُ وَ مَنْ تَلا فِیهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ کانَ لَهُ مِثْلُ اَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ.(1)

و هرکس در این ماه زیاد بر من صلوات بفرستد، خداوند در روز قیامت که میزان ها سبک می شوند، حسنات او را سنگین می فرماید و کسی که در این ماه، آیه ای از قرآن تلاوت کند، مانند کسی است که در ماه های دیگر قرآن را ختم کرده است.

حقیقت درود و صلوات، اظهارعشق و تمنای وصول به نهایی ترین مرحلۀ کمال خود است که در وجود مبارک محمدی و اولیای طاهرینش تحقق یافته است و هرچه قلباً و لساناً، بیشتر به این محبت و عشق به کمال مطلوب خود و غایت وجود همۀ موجودات مشغول باشیم و از توجه به غیر او بکاهیم، درحقیقت خود را در معرض تابش انوار قدسیۀ آن وجود شریف قرار داده ایم و وجود ضعیف خود را با یاد کمالات انسانی و صفات خدایی ایشان تقویت کرده ایم؛ به ویژه که از اهلِ معرفت رسیده است صلوات بر محمد و آل محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) جامع همۀ اصول حَقه و عقاید ناب شیعه است و ذکر صلوات، تقویت همه جانبۀ این عقاید حقَه است. اما شرط کمال این ذکر شریف آن است که با شدت تکرار آن و خصوصاً با تأسی و تبعیت به سیرۀ آن بزرگواران، این ذکر شریف در قلبت وارد شده و قلب را یکپارچه عشق و محبت به آنان قرار دهد و فانی

ص:120

در آن ها شود تا خود را به کلی فراموش کند: «رَزَقَنَا اللهُ وَ اِیّاکُمْ اِنْ شاءَ الله».

اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَبْوابَ الْجِنانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لا یُغَلِّقَها عَلَیْکُمْ.(1)

ای مردم، بدانید در این ماه درهای بهشت باز است؛ پس از پروردگار خویش بخواهید آن را بر شما مسدود نکند.

یکی از موانع عظیم در بهره گیری از عبادات و کتاب الهی، همان طورکه اشاره به آن گذشت، حجاب معاصی و گناهان است که روح انسان را سرد و به خدا و آخرت بی رغبت می کند؛ چندان که ابواب رحمت الهی بر او بسته شده و درب های جهنم گشوده شده است و اگر بر همین حال باقی بماند، هرگز امیدی به نجات او نیست؛ اما خداوند مهربان با فرارسیدن ماه مبارک رمضان، با رحمت خود، این حجاب را می درد و درهای بهشت را می گشاید و بر جهنمِ خود قفل می زند تا شاید ما گنهکاران، رها از ظلمت و تباهی اعمال گذشتۀ خود، در پرتو انوار رحمت ماه رمضان، از اصرار در پیمودن راه شقاوت و هلاکت دست برداریم و گذشته ها را جبران کنیم؛ آن هم با سرعتی که بتوانیم خرمن گناه یک عمر را در یک ماه بسوزانیم و راه آینده را روشن سازیم. در این میان، خداوند رئوف، شیطان حیله گر را نیز به غل و زنجیر کشیده است: شیطانی که از دام های بزرگ او این است که:

در ابتدا بنده را به غرور کشاند و او را به این وسیله افسارگسیخته کند و از معاصی کوچک، به بزرگ و از آن، به کبائر و موبقات کِشد و چون مدتی بِدین منوال با او

ص:120

بازی کرد و او را به خیال رجاء به رحمت، به وادی غرور کشاند، در آخرِ کار، اگر در او نورانیتی دید که احتمال توبه و رجوع داد، او را به یأس از رحمت و قنوط کشانَد و به او گوید:«از تو گذشته و کار تو اصلاح شدنی نیست!» و این دام بزرگی است که بنده را از درِ خانۀ خدا روگردان کند و دست او را از دامن رحمت الهی کوتاه نماید و این منشأ خرابی های عجیب و مفاسد بی شمار است که ضرر این اشخاص به خود و به دیگران، از هرکس بیشتر است و این از غایت جهل و نهایت شقاوت است.پس انسان باید درصدد علاج برای این کبیرۀ مهلکه برآید و تفکر در رحمت های واسعۀ حق و لطف های خفی و جلّیِ آن ذات مقدس کند.(1)

پس، غرور شیطان انسان را از عمل صالح باز دارد و انسان را یا بی ایمان یا با بارهای سنگین از دنیا ببرد و به شقاوت و بدبختی گرفتار کند و گاهی با وعدۀ رحمت واسعۀ ارحم الرّاحمین، دست انسان را از دامن رحمت کوتاه کند؛ غافل از آنکه این همه بعث رسل و ارسال کتب و فروفرستادن فرشتگان و وحی و الهام به پیغمبران و راهنمایی [به] طریق حق، از رحمت ارحم الراحمین است. عالم را رحمت واسعۀ حق فرو گرفته و ما در لب چشمۀ حَیوان از تشنگی به هلاکت می رسیم... بالجمله این نیز از غرور شیطان است که دست انسان را با طمع رحمت از رحمت کوتاه کند.(2)

ص:120

وَ اَبْوابَ النِّیرانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لا یُفَتِّحَها عَلَیْکُمْ.(1)

و درهای آتش در این ماه بسته است؛ پس از پروردگار خویش مسئلت کنید تا بر شما مسدود باقی بماند.

خواهند بود که طرف قیاس با آتش دنیا و سوزندگی آن نیست. بر همین حال است حقیقت اشیایی که به وسیلۀ این قوا در آن ها تصرّف می شود، اعم از زمین و آسمان و آنچه در آن است.تمام آتش دوزخ و عذاب قبر و قیامت و غیر آن ها را که شنیدی و قیاس کردی به آتش دنیا و عذاب دنیا، اشتباه فهمیدی؛ بد قیاس کردی: آتش این عالم یک امر عَرَضی سردی است. عذاب این عالم خیلی سهل و آسان است. ادراک تو در این عالم، ناقص و کوتاه است. همۀ آتش های این عالم را جمع کنند، روح انسان را نمی تواند بسوزاند. آنجا آتشش علاوه بر اینکه جسم را می سوزاند، روح را می سوزاند، قلب را ذوب می کند، فؤاد را محترق می نماید. تمام این ها را که شنیدی و آنچه تاکنون از هرکه شنیدی، جهنم اعمال توست که در آنجا حاضر می بینی که خدای تعالی می فرماید: {وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً}(1) یعنی «یافتند آنچه کرده بودند حاضر». اینجا مال یتیم خوردی، لذت بردی، خدا می داند آن صورتی که در آن عالم، از آن در جهنم می بینی و آن ذلتی که در آنجا نصیب توست، چیست! اینجا بد گفتی به مردم، قلب مردم را سوزانیدی، این سوزش قلب عباد خدا را خدا می داند چه عذابی دارد در آن دنیا! وقتی که دیدی، می فهمی چه عذابی خودت برای خودت تهیه کردی! وقتی غیبت کردی، صورت ملکوتی او برای تو تهیه شد، به تو رد می شود، با او محشوری و خواهی عذاب آن را چشید.(2)

ص:120

وَ الشَّیاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لا یُسَلِّطَها عَلَیْکُمْ.(1)

شیاطین در این ماه در غل و زنجیرند؛ پس از خداوند بخواهید که آن ها را هرگز بر شما مسلط نکند.

ای انسان بیچاره، اگر در ماه روزه و عبادت که نفس در قرنطینۀ تربیت و تهذیب قرار گرفته است، شیطان زندانی است، آیات قرآن بر دل و قلب تو عرضه می شود و آسمان پُررمز و راز شب های ماه خدا برای فکر و اندیشۀ تو پردۀ اسرار می شکافد، به خود نیایی و خود را اصلاح نکنی، در ایام دیگر، حال تو چگونه خواهد بود؟!

نباید فراموش کنید که در ماه مبارک که «شهرالله» می باشد و درهای رحمت الهی بر روی بندگان باز است و شیاطین و اهریمنان، به حسب روایت، در غل و زنجیر به سر می برند، اگر شما نتوانید خود را اصلاح و مهذّب نمایید، نفس اماره را تحت مراقبت و کنترل خود در آورید، هواهای نفسانیّه را زیر پا گذاشته [و] علاقه و ارتباط خویش را با دنیا و مادیّت قطع کنید، بعد از پایان یافتن شهر صیام مشکل است بتوانید این مسائل را به مرحلۀ عمل درآورید؛ بنابراین از فرصت استفاده کنید و پیش از آنکه این فیض عُظما سپری گردد، در مقام اصلاح [و] تزکیه و تصفیۀ امور خود برآیید؛ خود را برای انجام وظایف ماه صیام آماده و مهیا سازید. طوری نباشد که

ص:120

پیش از فرارسیدن شهر رمضان، همانند ساعتِ به دستِ شیطان کوک شده، در این یک ماه که شیاطین در زنجیرند، شما به طور خودکار به معاصی و اعمال خلاف دستورات اسلام مشغول گردید!(1)در این ماه مبارک، تمام ابزارآلات مهارنمودن نفس حیوانی فراهم است. همتی می طلبد و دعایی که از خداوند تحقّق آن را صادقانه طلب می کنیم.

قالَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقُمْتُ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللّهِ ما اَفْضَلُ الْاَعْمالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ فَقالَ یا اَبَالْحَسَنِ اَفْضَلُ الْاَعْمالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ.(1)

امیرالمؤمنین (علیه السلام)

فرموده اند: «من بلند شدم و گفتم: ‘ای رسول خدا، افضل اعمال در این ماه چیست؟’ پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: ‘ای ابالحسن، افضل اعمال در این ماه، دوری از حرام های خداوند عزّ و جلّ است.’»

ورع در معنای اصطلاحیِ خود، نگاهداری کامل و آخرین مرتبۀ حفظ نفس از ارتکاب گناهان، همراه با غلبۀ ترس از لغزش و خطاست؛ البته ورع حقیقتی است که برای مردم در مراتب مختلفی تحقق پیدا می کند؛ چنان که ورع عامّۀ مردم اجتناب از گناهان کبیره و ورع خواص، اجتناب از مشتبهات و ورع اهلِ زهد، اجتناب از مباحات و ورع اهلِ سلوک، ترک توجه به دنیا و ورع مجذوبین، ترک مقامات و ورع اولیا، اجتناب از توجه به غایات است.

آنچه در این مقام باید دانست، آن است که ورع از محارم الله پایۀ تمام کمالات معنویّه و مقامات اخرویّه است و از برای هیچ کس مقامی حاصل نشود، مگر به ورع از محارم الله و قلبی که دارای ورع نباشد، به طوری

ص:120

زنگار و کدورت او را فرا می گیرد که امید نجات بسا باشد که از آن منقطع گردد. صفای نفوس و صقالت آن ها به ورع است و این منزل، برای عامه مهم ترین منازل است و تحصیل آن از مهمات، مسافر طریق آخرت است.

...عبادات بدون ورع از درجۀ اعتبار ساقط است و معلوم است نکتۀ بزرگ عبادات که انقیاد نفس و ارتیاض آن است و قهر ملکوت است بر مُلک و طبیعت، بدون ورع شدید و پرهیزکاریِ کامل حاصل نشود. نفوسی کهمبتلای به معاصی خدا هستند، نقشی در آن ها صورت نگیرد و نقاشی بی فایده است. تا صفحه را از کدورات و کثافات پاک و صاف نکنی، نقاشی نتوان کرد؛ پس عبادات که صورت کمالیۀ نفس است، بدون صفای نفس از کدورت معاصی فایده ای نکند و صورتی است بی معنی و قالبی است بی روح.(1)

مهم تر از هر چیز، این است که این ماه را برای خویش خراب نکنیم تا از برکاتش محروم نمانیم؛ چراکه همۀ فضای این ماه مَملو از برکات ربوبی است. به خدا باید پناه برد که با دست های خویش بر سر سفرۀ اکرام الهی بی حرمتی نکنیم:

اَللَّهُمَّ ارْزُقْنا تَوْفِیقَ الطّاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَةِ وَ صِدْقَ النِّیَّةِ وَ عِرْفانَ الْحُرْمَةِ وَ اَکْرِمْنا بِالْهُدَی وَ الْاِسْتِقامَةِ وَ سَدِّدْ اَلْسِنَتَنا بِالصَّوابِ وَ الْحِکْمَةِ وَ امْلَأ قُلُوبَنا بِالْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ طَهِّرْ بُطُونَنا مِنَ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَةِ وَ اکْفُفْ اَیْدِیَنا عَنِ الظُّلْمِ وَ السَّرِقَةِ وَ اغْضُضْ اَبْصارَنا عَنِ الْفُجُورِ وَ الْخِیانَةِ وَ اسْدُدْ اَسْماعَنا عَنِ اللَّغْوِ وَ الْغِیْبَةِ... .(1)

ثُمَّ بَکَی فُقُلْتُ یا رَسُولَ اللّهِ ما یُبْکِیکَ فَقالَ یا عَلِیُّ اَبْکِی لِما یُسْتَحِلُّ مِنْکَ فِی هَذَا الشَّهْرِ کَاَنِّی بِکَ وَ اَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّکَ وَ قَدْ اِنْبَعَثَ اَشْقَی الاَوَّلِینَ وَ الآخِرِینَ شَقِیقَ عاقِرِ ناقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَکَ ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِکَ فَخَضَبَ مِنْها لِحْیَتَکَ قالَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قُلْتُ یا رَسُولَ اللّهِ وَ ذلِکَ فِی سَلامَةٍ مِنْ دِینِی فَقالَ فِی سَلامَةٍ مِنْ دِینِکَ ثُمَّ قالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) یا عَلِیُّ مَنْ قَتَلَکَ فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ اَبْغَضَکَ فَقَدْ اَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنِی لِاَنَّکَ مِنِّی کَنَفْسِی رُوُحُکَ مِنْ رُوحیِ وَ طِینَتُکَ مِنْ طِینَتِی اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالَی خَلَقَنِی وَ اِیّاکَ وَ اصْطَفانِی وَ اِیّاکَ وَ اخْتارَنِی لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتارَکَ لِلاِمامَةِ فَمَنْ اَنْکَرَ اِمامَتَکَ فَقَدْ اَنْکَرَ نُبُوَّتِی.

یا عَلِیُّ اَنْتَ وَصِیِّی وَ اَبُو وُلْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی اُمَّتِی فِی حَیاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی اَمْرُکَ اَمْرِی وَ نَهْیُکَ نَهْیِی اُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی خَیْرَ الْبَرِیَّةِ اِنَّکَ لَحُجَّةُ اللّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ اَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبادِهِ.(1)

آنگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گریه کردند. از حضرتش پرسیدم: «چه چیز شما را به گریه انداخت؟» فرمودند: «یا علی، گریه ام برای آن چیزی است که در این ماه، از تو حلال می دانند. گویا می بینم تو را که برای پروردگارت نماز می گزاری و حال اینکه بدبخت ترین مردمان گذشته برانگیخته می شود: شقی تر از پی کنندۀ ناقۀ ثمود؛ پس بر فرق سر تو ضربتی زنَد و محاسن تو را بِدین وسیله با خونت خضاب کند.

علی (علیه السلام) فرموده اند: «به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گفتم: ‘این کار درحال

ص:120

سلامت دین من است؟’ فرمودند: ‘در سلامت دین توست... یا علی، کسی که تو را بکشد، همانا مرا کشته است و هرکه با تو دشمنی کند، دشمن من است و هرکه تو را دشنام دهد، مرا دشنام داده است؛ زیرا تو نسبتبه من، مانند جانم هستی. روان تو از روان من و طینت تو از طینت من است. به درستی که خدای بزرگ، من و تو را باهم آفرید و من و تو را باهم برگزید: مرا به نبوّت و تو را به امامت. و هرکه امامت تو را انکار کند، پس به تحقیق نبوّت مرا انکار کرده است. یا علی، تو وصی من و پدر فرزندان من و شوهر دختر من و جانشین من در امتم، در حیات و بعد از ممات من هستی. امر تو امر من و نهی تو نهی من است. سوگند به آن که مرا به نبوّت مبعوث فرموده و مرا بهترینِ خلق قرار داده است، به درستی که تو هرآینه حجت خدایی بر خلقش و امین او هستی بر سِرّش و جانشین او هستی بر بندگانش!’»

انسان مجذوب هر کمالی بشود، رنگ آن را بر خود می زند و خود را فانی در او کرده و بقای خود را در او جست وجو می کند و حقیقت این جذبه، همان ولایت است که اگر متوجه دنیا و مظاهر آن شد، ولایت شیطان است؛ مانند قدرتی که از مرزها بگذرد و همه را مقهور اقتدار خود کند و قدرتی که مردم را در خدمت خود گیرد و علمی که دست او را در به چنگ آوردن آنچه در دست مردم است، باز کند و جاه و مقامی که زبان ها را ثناگوی او و چهره ها را خاکسار قدم او سازد.

ص:120

هرکس به هر اندازه مجذوب این امور باشد و در دل، خود را مزیّن به این کمالات دروغین آرزو کند، حقیقت این جذبه، شخصیت جدیدی به او می دهد که هویت گذشتۀ او را در خود ذوب می کند و فانی در محبوب پوشالی خود و باقی به بقای او می شود؛ اما از آنجا که باطل را بقایی نیست، همۀ آنچه برای خود ساخته است، تبدیل به آتش حسرت و افسوسی همیشگی خواهد شد: «لِلْباطِلِ جولةٌ وَ لِلْحَقِّ دولَةٌ.»(1) در مقابل، جذبۀ الهی که در دنیای انسان ها از طریق صفات انسانی به ظهور می رسد، به هر مقدار در دل بنشیند، او را الهی می کند و ازاین روست که عشق امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) که ولای او و فنای در او و بقای به اوست، مطابق با فطرت همۀ انسان هاست که همان میزان حق و صراط مستقیمِ سلوک اِلی الله است.

«‘{فِطْرَةَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها} [هِیَ] لا اِلَهَ اِلَّا اللّه وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ عَلِی اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیُّ اللّه’ است و تا اینجا توحید است.(1)».(2)

ولایت اهل بیت عصمت و طهارت و دوستی خاندان رسالت (علیهم السلام) و عرفان مقام مقدس آن ها، امانت حق است؛ چنان که در احادیث شریفۀ کثیره، «امانت» را در آیه تفسیر فرموده اند به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) (3) و چنانچه غصب ولایت و سلطنت آن حضرت خیانت به امانت است، ترک تبعیت آن بزرگوار از مراتب خیانت است و در احادیث شریفه وارد است که شیعه کسی است که تبعیت کامل کند؛ واِلّا مجرّد دعوی تشیع، بدون تبعیت، تشیع نخواهد بود.

بسیاری از خیالات، از قبیل اشتهای کاذب است! به مجرد آنکه در قلب خود دوستی از حضرت امیر (علیه السلام) و اولاد طاهرینش دیدیم، مغرور به این دوستی می شویم و گمان می کنیم با ترک تبعیت، این دوستی محفوظ می ماند. چه اطمینان است که اگر انسان مراقبت نکرد و آثار دوستی را ترک کرد، این دوستی باقی بماند؟! ممکن است در آن فشارهای سکرات که از برای غیرمؤمنین و [غیر] مخلصین است، انسان از دهشَت و وحشت، علی بن ابی طالب (علیه السلام) را فراموش کند!(4)

ص:120

است و ظلّ و شعاع ارادۀ ازلیّه و تابع فرامین الهیه است؛ چنان که ملائکة الله نیز از خود تصرّفی ندارند و تصرّفات همه، بلکه تمام ذرات وجود، تصرف الهی و از آن لطیفۀ غیبیّۀ الهیه است: {فَاسْتَقِمْ کَما اُمِرْتَ}(1).(2)

مخلّد هستید.’(1) »(2) و(3)

بدون معرفت و اظهار محبت و ارادت به انسان کامل، به ویژه ساحت قدس ولایت، تلاش ها و رنج ها پیش برنده نخواهد بود.

جدول مراقبات، با هدف سنجش میزان عمل به دستورات جامع پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در ماه مبارک رمضان

موضوعات

تلاوت قرآن

احترام به بزرگ ترها

روزها!

روز 1

روز 2

روز 3

روز 4

روز 5

روز 6

روز 7

روز 8

روز 9

روز 10

روز 11

روز 12

روز 13

روز 14

روز 15

روز 16

روز 17

روز 18

روز 19

روز 20

روز 21

روز 22روز 23

روز 24

روز 25

روز 26

روز 27

روز 28

روز 29

روز 30

ص:120

39. زقّوم: درخت تلخ در دوزخ

40. سکرات موت: بی هوشی هنگام مرگ

41. سِجن: زندان

42. صقالت: صیقل خوردگی

43. صوریّه: ظاهری

44. ضریع: گیاه تلخ و خشک

45. طائرهای نجیب: پرندگان زیبا و خوش منظر

46. ظل: سایه

47. ظلّ ظلمانی: سایۀ تاریکی48. عِدّه: جماعت

49. عُدّه: لوازم زندگی

50. عَرَض: آنچه دوام نداشته باشد

51. عروة الوثقی: دستاویز محکم

52. عمیم: فراگیر

53. فؤاد: قلب

54. قلع: کَندن

55. قنوط: ناامیدی

56. مأکولات: خوردنی ها

57. مشروبات: نوشیدنی ها

58. متشتّت: پراکنده

59. محبوس: زندانی

60. محترق: سوخته شده

61. مرافقت: همراهی کردن

62. مراودت: دوستی

63. مستفید: بهره مند

64. مستقر: پابرجا

65. نشئه: جایگاه

66. وَجِل: ترس و خوف

ص:120

10. خمینی، سیدروح الله، آداب الصلاة (آداب نماز)، چ22، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1394ش، به نقل از: پرتال امام خمینی (قدس سره) .

11. خمینی، سیدروح الله، جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، چ31، 1394ش.

12. خمینی، سیدروح الله، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، چ20، 1378ش.

13. خمینی، سیدروح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، چ16، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1395ش.

14. خواجه عبدالله انصاری، عبدالله بن محمد، منازل السائرین (شرح منازل السائرین عبدالرزاق کاشانی)، به تحقیق محسن بیدارفر، به شرح عبدالرزاق القاسانی، چ3، قم: شریعت، 1427ق.15. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، چ1، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1408ق.

16. دیلمی، حسن بن محمد، غُرَر الاخبار و دُرَر الآثار فی مناقلب ابی الائمة الاطهار، به تحقیق و تصحیح اسماعیل ضیغم، چ1، قم: دلیل ما، 1427ق.

17. رجائی، غلامعلی، برداشت هایی از سیرۀ امام خمینی (قدس سره)، ج1، چ8، تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر عروج وابسته به مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1392ش.

18. سلیمانی آشتیانی، مهدی و محمدحسین درایتی، مجموعۀ رسائل در شرح احادیثی از کافی، ج2، چ1، قم: دار الحدیث، 1387ش.

ص:120

19. شعيری، محمدبن محمد بن حیدر، جامع الاخبار، نجف: مطبعة حيدرية، چ1، بی تا.

20. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید، به تحقیق و تصحیح رضا مختاری، چ1، قم: مکتب الاِعلام الاسلامی، 1409ق.

21. صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی، امالی الصدوق، چ6، تهران: كتابچى، 1376ش.

22. صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی، صفات الشیعة، چ1، تهران: اعلمی، 1362ش.

23. صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی، کتابُ من لا یحضره الفقیه، به تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، ج1، چ2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1413ق.

24. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چ4، قم: الشریف الرضی، 1412ق.

25. طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، به تحقیق و تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، ج2و5، چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

26. عاملى كفعمى، ابراهيم بن على، البلد الامين، چ1، بيروت: مؤسسة الاَعلمی للمطبوعات، 1418ق.

27. علم الهدی، علی بن حسین موسوی، تنزیه الانبیاء، چ1، قم: دار الشریف الرضی، 1377ش.

28. علی بن ابی طالب (علیه السلام)، نهج البلاغة، به کوشش محمدبن حسین

ص:120

شریف الرضی، به تحقیق و تصحیح صبحی صالح، چ1، قم: هجرت، 1414ق.

29. فیض کاشانی، محمدمحسن، علم الیقین فی اصول الدین، به تحقیق محسن بیدارفر، ج2، چ1، قم: بیدار، 1418ق.

30. قاضی نورالله شوشتری، سیدنورالله حسینی مرعشی تستری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج2، چ1، قم: کتابخانۀ عمومی آیت الله مرعشی نجفی (رحمة الله)، 1409ق، به نقل از: کتابخانۀ دیجیتال نور.

31. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، به تحقیق و تصحیح بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چ11، مشهد: به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، 1395.

32. كلينى رازی، محمدبن يعقوب، الاصول من الكافی، به تحقیق و تصحیح على اكبر غفارى و محمد آخوندى، ج2و3و4، چ4، تهران: دار الكتب الاسلامية، 1407ق.

33. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج48و70و84، چ2، بیروت: دار اِحیاء التراث العربی، 1403ق.

34. منسوب به على بن موسى الرضا (علیه السلام)، الفقه المنسوب للامام الرضا (علیه السلام)، چ1، قم: مؤسسة آل البيت (علیهم السلام) لاِحیاء التراث، 1406ق.

35. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، صحیفۀ امام، ج15و20، به نقل از: نرم افزار صحیفۀ امام، نسخۀ 3.

36. نوری طبرسی (محدث نوری)، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج2و3و12و15، چ1، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1408ق.

ص:120

5. ارسال جدول مراقبۀ انتهای کتاب: اگر در طول ماه مبارک رمضان، به تعدادی از توصیه های ارائه شده در این کتاب عمل کرده و جدول مراقبه را مطابق با آن پُر کردید، می توانید جدول پرشده را به صندوق های مخصوص مستقر در پایگاه های اطلاع رسانی فرهنگی بیندازید یا به صندوق پستی 351 – 91735 ارسال کنید.

* قرعه کشی از بین پاسخ های کامل و صحیح و به صورت روزانه انجام می شود و نتیجۀ آن نيز ازطریق سامانۀ پیامکی گفته شده به اطلاع برندگان می رسد.تذکر: پیشنهادها و انتقادهای خود را در پیامکی جداگانه ارسال کنید.

تلفن: 32002569 – 051

ص:120

پرسش ها

پرسش اول. کدام گزینه از آداب قرائت قرآن نیست؟

1. تعظیم

2. تحقیق

3. تعلیم

4. تفکر

پرسش دوم. کدام گزینه از موانع فهم معارف قرآن به حساب می آید؟

1. حب دنیا

2. معاصی و گناهان

3. خودبینی

4. همۀ گزینه ها

پرسش سوم. مانع اصلی سیر انسان به سوی کمالات و شکوفایی استعدادهای او چیست؟

1. گناهان

2. عبادات ناقص

3. نپرداختن به مستحبات

4. سبک شمردن نماز

پرسش چهارم. بر اساس روایت نبوی، انسان با انجام چه کاری، می تواند با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) محشور شود؟

1. صدقه دادن

2. صلۀ رحم

3. سجده های طولانی

4. رعایت حقوق همسایگان

پرسش پنجم. چگونه می توان نقص ها و کمبودهای نمازهای واجب را جبران کرد؟

1. با خواندن ادعیۀ پس از نمازها

2. با به جاآوردن نمازهای نافلۀ مستحب

3. با قرائت قر آن کریم

4. با صدقه دادن

ص:120

تصویر

ص:120

تصویر

ص:120