بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

دعای مطالعه

«اَللّهُمَّ اَخْرِجْنى مِنْ ظُلُماتِ الْوَهْمِ وَ اَكْرِمْنِى بِنُورِ الْفَهْمِ اَللّهُمَّ افْتَحْ عَلَيْنا اَبْوابَ رَحْمَتِکَ وَ انْشُرْ عَلَيْنا خَزائِنَ عُلُومِکَ بِرَحْمَتِکَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ.»(1) (خدايا، مرا از تاريكی های وهم خارج كن و به نور فهم گرامی ام بدار. خدايا، درهاى رحمتت را به روى ما بگشا و خزانه هاى علومت را برایمان باز كن، به مهربانی ات، اى مهربان ترينِ مهربانان!)

ص: 2

تقدیم به

تقدیم به ارواح قدسیِ ائمۀ معصومین (علیهم السلام) ، به ویژه مولا و مقتدای زمان، حضرت بقیةالله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ؛ شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛ مدافعان مظلوم حرم اهل بیت و زائران آستان ملکوتیِ امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) !

ص: 3

فرصت زیبای زیارت

محمدباقر پورامینی

ص: 4

فصل سوم

دفاع از زیارت......... 47

خلفا و زیارت.......... 48

زیارت در نگاه وهابیان ......... 49

مشروعیت زیارت ...... 50

دفاع اهل سنت از زیارت ........ 52

فصل چهارم

پاداش زیارت.......... 55

ثواب زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ........ 56

ثواب زیارت عترت (علیهم السلام) ......... 57

ثواب زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) ........... 58

ثواب زیارت امام حسن (علیه السلام) .... 59

ثواب زیارت امام حسین (علیه السلام) .... 60

ثواب زیارت امام رضا (علیه السلام) ...... 63

ثواب زیارت کاظمین و عسکریین (علیهم السلام) .......... 65

نسبت زیارت امام رضا (علیه السلام) با زیارت سایر معصومان (علیهم السلام) ........... 66

ثواب فراوان برای یک زیارت .... 69

پاداش زیارت امامزادگان........ 71

پاداش زیارت قبور مؤمنان...... 72

فصل پنجم

اماکن زیارت .......... 75

بهشت زمینی......... 76

مدینه ...... 77

نجف....... 79

کربلا ....... 82

کاظمین ... 84

سامرا ....... 84

مشهد ...... 86

ص: 6

قم ......... 89

ساخت بارگاه ......... 90

فصل ششم

زمان های زیارت....... 93

زیارت های مطلقه و مخصوصه........... 94

زیارت شب و روز جمعه......... 95

زیارت های مخصوصۀ امیرمؤمنان (علیه السلام) .... 96

زیارت های مخصوصۀ امام حسین (علیه السلام) .... 97

زیارت های مخصوصۀ امام رضا (علیه السلام) ....... 101

فصل هفتم

راه ورسم زیارت....... 103

آداب زیارت........... 104

نگاه اهل سنت به آداب زیارت... 106

زیارت با پای پیاده .... 107

غسل زیارت .......... 109

اذن ورود .... 111

خاکساری و کرنش... 113

برنامۀ حضور.......... 114

سلام و ارتباط معنوی........... 116

زیارت با معرفت....... 119

بوسه بر ضریح و عتبه .......... 120

سجده برای شکر .... 122

توجه به آسیب های ادب زیارت ......... 123

پرهیز از بلندصحبت کردن..... 127

فصل هشتم

متون زیارت .......... 129

زیارت مأثور ........... 130

ص: 7

زیارت جامعۀ کبیره.... 131

زیارت امین الله ...... 132

زیارت عاشورا ........ 133

زیارت نامه های کوتاه.......... 134

فصل نهم

نمازهای زیارت....... 137

نماز زیارت معصومان.......... 138

کیفیت نماز زیارت ... 139

نماز زیارت های خاص.......... 140

مکان نماز زیارت...... 140

نماز زیارت برای غیرمعصوم..... 141

نماز جعفر طیار ....... 142

فصل دهم

پس از زیارت.......... 145

زیارت وداع .......... 146

تصمیم بر تغییر ...... 147

زیارت پیوسته ........ 150

سلامی در روز جمعه... 150

روزهای زیارتی معصومین (علیهم السلام) در ایام هفته ........ 151

کتابنامه ... 152

مسابقۀ فرهنگی ...... 161

ص: 8

مقدس رضوی را از این سفر معنوی و نورانی فراهم کند. اثر پیشِ رو مجموعه ای ارزشمند از معارف ناب در حوزۀ زیارت است که محقق ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین محمدباقر پورامینی آن را آماده کرده و به دلدادگان امام هشتم و زائران مکرم مرقدِ قبلۀ اهلِ ولا، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و سایر امامان معصوم و حجج الهی (علیهم السلام) تقدیم شده است.معاونت تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی

ص: 10

زمینه ای ایجاد کند برای غنیمت دانستن بیش ازپیش لحظه های طلایی زیارت.

محمدباقر پورامینی

اول رجب 1441

ص: 12

ص: 14

امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرمایند: «رستگارترین مردم کسانی اند که جایگاه ما را بشناسند و با پیوند به ما، به خدا تقرب جویند.»(1)

جفایى است؟ آیا هنوز وقت آن نرسیده که به زیارت بیایى؟» بلال هراسان و غمگین از خواب بیدار شد. بر مرکب خویش سوار شد و راهی مدینه شد. وقتى به مدینه رسید، نزد قبر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. اشک از دیدگانش روان شد و چهرۀ خود را بر مزار آن حضرت گذاشت. در این هنگام، امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) را دید. آن دو بزرگوار را هم به سینه چسبانید و بوسید.(1)

برای عاشق، حتی خانه ای که روزی معشوق در آن ساکن بوده، کوچه ای که روزی دلبر از آن گذشته، زمینی که بر آن قدم نهاده، شهری که روزی در آنجا می زیسته، سنگی که دست محبوب به آن خورده، لباسی که بر اندام او بوده و کفشی که در پایش داشته، دلربا و جذاب است و دوست داشتنی و شوق انگیز. چگونه می شود که عاشق خدا، دوستدار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) ، محب صالحان و صدیقان و شهدا و اولیاءالله، شوق دیدار خانۀ خدا و مزار، مرقد، خانه، شهر و دیار معشوق را نداشته باشد؟(2)

- «أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ.» (خیرخواه امتت بودی)؛

- «وَ جاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ.» (در راه پروردگارت مجاهده کردی)؛

- «وَ عَبَدْتَهُ حَتَّى أَتاکَ الْیَقِینُ.»(1) (تا دم مرگ، خدایت را بندگی کردی).

زیارت جامعۀ کبیره تصویر دقیقی از جایگاه الهی و هدایت بخش امام ارائه می کند و ازاین رو منشور امام شناسی نامیده می شود. همچنین زیارت نامه ای از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که زوایای دقیقی از شخصیت و جایگاه ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ارائه می کند. زائر در بخشی از این زیارت چنین گواهی می دهد:

أَنَّکمْ أَبْوابُ اللهِ وَ مَفاتِیحُ رَحْمَتِهِ وَ مَقالِیدُ مَغْفِرَتِهِ وَ سَحائِبُ رِضْوانِهِ وَ مَصابِیحُ جِنانِهِ وَ حَمَلَةُ فُرْقانِهِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِهِ وَ حَفَظَةُ سِرِّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْیِهِ.شما دروازه های راهیابی به سمت پروردگارید و کلیدهای رحمت، گنجینه های آمرزش، ابرهای رضوان، چراغ های بهشت، حاملان قرآن، خزائن علم، حافظان راز و جایگاه نزول وحی الهی هستید.

دَعَوْتُمْ إِلَى سَبِیلِهِ وَ أَنْفَذْتُمْ طاقَتَکمْ فِی مَرْضاتِهِ.

مردم را به راه خداوند رهنمون کردید و توان خود را در جهت کسب رضایت الهی قرار دادید.

وَ حَمَلْتُمُ الْخَلائِقَ عَلَى مِنْهاجِ النُّبُوَّةِ وَ مَسالِکِ الرِّسالَةِ.(2)

مردم را بر مسیر نبوت و راه های رسالت منتقل کردید.

از این قرب چیست؟

نزدیکی به خدا و به رنگ خدا شدن، عالی ترین کمال انسان است. این قرب از راه بندگی، دستیابی به فضایل اخلاقی، دوری از رذایل، ارتباط با اولیای الهی و ولایت آنان دست یافتنی است. در پاسخ به این پرسش به سه نکته اشاره می کنیم:

1. محبت به انسان های بزرگ و کامل همچون معصومین (علیهم السلام) و ارتباط با آنان، زمینه ای برای ولایت الهی است و خداوند به پیامبر خود می فرماید اگر می خواهید از ولایت الهی بهره مند شوید، این راه را بپیماید: <قُلْ إِنْ کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللهُ>(1) (بگو اگر خدا را دوست مى دارید [که باید هم بدارید]، باید از من پیروى کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد.)

امیرمؤمنان (علیه السلام) نیز نیک بخت ترین مردم را کسی می دانند که بلندمرتبه بودنِ جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) را بشناسد و به کمک آنان، به خدا نزدیکی بجوید.(2)

2. این عبارت که «به واسطۀ شما و ولایت شما به خدا نزدیکی می جوییم» در بسیاری از زیارت نامه ها وجود دارد که نشانگر تأثیر محبت ولی خدا در ارتباط گیری با خداست؛ مثلاً در زیارت عاشورا می خوانیم: «یا أَبا عبدالله إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَی الله تَعالَی وَ إِلَی رَسُولِهِ وَ إِلَی امیرالمؤمنین وَ إِلَی فاطِمَة وَ إِلَی الْحَسَنِ وَ إِلَیْکَ صَلَّی الله عَلَیْکَ وَ سَلَّمَ وَ عَلَیْهِمْ بِمُوالاتِک.»(3)

ابن قولویه نیز به زیارتی دیگر چنین اشاره می کند: «آقایم، برای زیارت نزد شما آمده ام؛ درحالی که به گناه اقرار دارم و با آمدن به سمت شما، می خواهم به خدایم نزدیک شوم.»(4)

ص: 20

در زیارت امام رضا (علیه السلام) هم می خوانیم: «خدایا، به واسطۀ علی بن موسی به شما تقرب می جویم؛ آن شهید غریب حبیبی که در توس مدفون است.»(1)

3. وقتی انسان به زیارت یکی از معصومان مشرف می شود، انس و تقرب به آنان پیدا می کند. این انس نیز راهی برای نزدیکی به خداوند است. ابوسعید ابوالخیر از شیخ الرئیس ابوعلی سینا دربارۀ تشرف به زیارت پرسشی کرد، ابو علی سینا در پاسخ گفت: «در این هنگام اذهان صفای بیشتری می یابد و خاطره ها با تمرکز شدیدتری جلوه می کند و باعث نزدیکی به خداوند می شود.»(2)

اِنّ لِکلّ امامٍ عهداً فی عُنُقِ اولیائه و شیعتِه وَ انَّ مِن تمام الوَفاء بالعَهدِ و حسنِ الأداء زیارة قبورهم.(1)

برای هر امامی بر عهدۀ هواداران و پیروانش پیمانی است و از جملۀ نشانه های وفای کامل به این پیمان، زیارت قبر آن هاست.

امام هادی (علیه السلام) در ذیل زیارت امام حسین (علیه السلام) توصیه می فرمایند که در زیارت، نام تک تک ائمۀ اطهار (علیهم السلام) را بر زبان جاری کن و بر حجت الهی بودن آنان شهادت ده و آنگاه این گونه بگو:

اکْتُبْ لِی عِنْدَکَ مِیثاقاً وَ عَهْداً أَنِّی أَتَیْتُکَ أُجَدِّدُ الْمِیثاقَ فاشْهَدْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ إِنَّکَ أَنْتَ الشّاهِدُ.(2)

براى من بنویس که نزد شما میثاق و عهدى داشته ام و من به محضرت آمده ام تا آن میثاق را تجدید کنم. نزد پروردگارت بر این پیمانم شهادت بده و البته تو خود شاهدى.علامه مجلسی به زیارتی به نام «مصافقه» اشاره می کند. مصافقه به معنای دست روی دست گذاشتن برای بیعت است و زیارت پیشوایان معصوم (علیهم السلام) تجدید عهد و میثاقی با ایشان است و زائر بر ولایت پذیری و فرمان بُرداری از ایشان و اعلان برائت از دشمنانشان بیعت می کند:

جِئْتُکَ یا مَوْلایَ زائِراً لَکَ وَ مُسَلِّماً عَلَیْکَ وَ لائِذاً بِکَ وَ قاصِداً إِلَیْکَ أُجَدِّدُ ما أَخَذَهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکمْ فِی رَقَبَتِی مِنَ الْعَهْدِ وَ الْبَیْعَةِ وَ الْمِیثاقِ بِالْوَلایَةِ لَکمْ وَ الْبَراءَةِ مِنْ أَعْدائِکمْ مُعْتَرِفاً بِالْمَفْرُوضِ مِنْ طاعَتِکمْ.

زائر سپس دست راست خود را روی مزار و ضریح امام می نهد و اعلان می کند: «این دستان من است که به نشانۀ بیعتی که بر من واجب است، به سوی شما دراز می کنم؛ امام من، آن را بپذیر:

ص: 22

هَذِهِ یَدِی مُصافِقَةٌ لَکَ عَلَى الْبَیْعَةِ الْواجِبَةِ عَلَیْنا فاقْبَلْ ذَلِکَ مِنِّی یا إِمامِی فَقَدْ زُرْتُکَ وَ أَنا مُعْتَرِفٌ بِحَقِّکَ مَعَ ما أَلْزَمَ اللهُ سُبْحانَهُ مِنْ نُصْرَتِکَ وَ هَذِهِ یَدِی عَلَى ما أَمَرَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مِنْ مُوالاتِکمْ وَ الْإِقْرارِ بِالْمُفْتَرَضِ مِنْ طاعَتِکمْ وَ الْبَراءَةِ مِنْ أَعْدائِکمْ وَ السَّلامُ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ.

آنگاه ضریح را می بوسد و می گوید:

یا سَیِدِی وَ مَوْلایَ وَ إِمامِی وَ الْمُفْتَرَضَ عَلَیَّ طاعَتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ بَقِیتَ عَلَى الْوَفاءِ بِالْوَعْدِ وَ الدَّوامِ عَلَى الْعَهْدِ وَ قَدْ سَلَفَ مِنْ جَمِیلِ وَعْدِکَ لِمَنْ زارَ قَبْرَکَ ما أَنْتَ الْمَرْجُوُّ لِلْوَفاءِ بِهِ وَ الْمُؤَمَّلُ لِتَمامِهِ وَ قَدْ قَصَدْتُکَ مِنْ بَلَدِی وَ جَعَلْتُکَ عِنْدَ اللهِ مُعْتَمَدِی فَحَقِّقْ ظَنِّی وَ مُخَیَّلَتِی فِیکَ صَلَواتُ اللهِ عَلَیْکَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً اللهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِزِیارَتِی إِیّاهُ وَ أَرْجُو مِنْکَ النَّجاةَ مِنَ النّارِ وَ بِآبائِهِ وَ أَبْنائِهِ صَلَواتُ اللهِ عَلَیْهِمْ رَضِینا بِهِمْ أَئِمَّةً وَ سادَةً وَ قادَةً.

سپس این چند دعا را بر زبان جاری می سازد:

اللهُمَّ أَدْخِلْنِی فِی کلِّ خَیْرٍ أَدْخَلْتَهُمْ فِیهِ وَ أَخْرِجْنِی مِنْ کلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَهُمْ مِنْهُ وَ اجْعَلْنِی مَعَهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ یا رَبَّ الْعالَمِینَ.

در پایان دو رکعت نماز می خواند و بازمی گردد. چنین زیارتی به مثابۀ عهد دوباره با امام است.(1)

است که اگر فزونی یابد، بیزاری (مَقْت) خوانده می شود و «تبرّی» از مصادیق آن است؛ یعنی دوری جستن از افراد یا چیزهایی که هم نشینی با آن ها ناخوشایند و ناپسند و گلوگیر است.(1)

در طول تاریخ انبیا و پس از آن، همواره دو صف حق و باطل وجود داشته و هرکدام نیز پیشوا و پیروانی داشته اند. قرآن دربارۀ رهبران جبهۀ حق می فرماید: <وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا>(2) (و آنان را پیشوا قرار دادیم تا به فرمان ما رهبرى کنند.) دربارۀ پیشوایان جبهۀ باطل می فرماید: <وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النّارِ>(3) (و به آنان فرصت سردمداری دادیم تا مردم را به آتش جهنم دعوت کنند.)

هدف از بغض و تبرّی، مشخص ساختن مرزهای حق و باطل، نشان دادن دوست و دشمن و اعلان موضع خویش است. هر فردی باید موضع صریح خود را در برابر جبهۀ حق و باطل با شفافیت تمام بیان کند تا سره از ناسره روشن شود و حقایق کتمان نشود.

شیعه معتقد است هرکس به امامت ائمۀ اطهار (علیهم السلام) باورمند باشد، به نبوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و سایر انبیا پایبند بوده است و انکار این جایگاه به معنای انکار نبوت همۀ پیامبران الهی است. حب و بغض هر فرد دین دار و اعلان موضع او نیز از همین منظر تعریف می شود؛(4) ازاین رو، ضمن دوستی ائمۀ اطهار (علیهم السلام) و پیروی از آنان، باید از ستمگران در حق آنان نیز بیزاری بجوییم.(5) رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند:

«حَرْبُکَ حَرْبِى وَ سِلْمُکَ سِلْمِى.»(6) (جنگ با تو جنگ با من است و صلح با تو صلح با من.)

ص: 24

«اللهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ.»(1) (خداوندا، دوست بدار کسى را که علی (علیه السلام) را دوست دارد و دشمن بدار کسى را که او را دشمن مى دارد.)

«لا یحِبُّکَ إلّا مُؤمِنٌ وَ لا یبْغِضُکَ إلّا مُنافِقٌ.»(2) (جز مؤمن، کسی دوستت نمی دارد و جز منافق کسی با تو دشمنی ندارد.)

در زیارت نامه ها، تبرّی در کنار تولی، به عنوان عنصر محوری اعتقاد مذهب تشیع، فراوان وجود دارد؛ ازاین رو، تبرّی فرهنگ اعتراض به ظلم تحمیل شده به عترت (علیهم السلام) و اظهار بیزاری از دشمنان ایشان است.

البته مرز تبرّی و توهین را باید رعایت کرد و از ناسزاگویی به مقدسات دیگران دوری جست؛ آن گونه که رهبر معظم انقلاب اهانت به بزرگان اهل سنت را خلاف سیرۀ ائمه (علیهم السلام) می شمارند.(3)

لعن به معنای دورکردن از رحمت الهی است؛ زیرا رحمت فقط از آنِ مؤمنان است که شایستۀ هدایت به عقاید و ایمان حقیقى و در پی آن عمل صالح هستند. در نتیجه در پرتو لعن، دورى از رحمت در دنیا و آخرت درخواست می شود که به معناى محرومیت ظلم پیشگان از این هدایت است و این محروم ساختن جنبۀ کیفر دارد.

وجود لعن در اکثر زیارت نامه ها(1) نوعی درخواست از خداوند برای دورساختن دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) از رحمت الهی است. البته مرز لعن با سب و دشنام گویی را باید شناخت؛ زیرا قرآن از سب و دشنام نهى می کند(2) و در فرهنگ روایی ما نیز دشنام دادن مذموم شمرده شده است؛ آن گونه که امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند: «من خوش ندارم شما دشنام گو باشید.»(3) معمولاً لعن به صورت خواستۀ قلبی در نجوای با خدای تعالی دربارۀ کافران و ظالمان درخواست می شود؛ ولی سَب (ناسزاگویی) در تعامل با دیگران جنبۀ گفتاری دارد و در بیشتر مواقع، با آثار اجتماعی نامطلوب و گاه واکنش های تند همراه است.

نوع عملکرد دشمنان نبوت و امامت و مخالفت های پیدا و پنهان آنان با برگزیدگان الهی، در مسیر هدایت بشر خلل و آسیب ایجاد کرد. بدیهی است که آنان سزاوار لعن هستند. با درنگ در روایات و به خصوص زیارت نامه های مأثور و نقل شده از ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ، پاسخ چرایی لعن به دست می آید. در روایات زیر هفده دلیل دربارۀ علت لعن دشمنان عترت بیان شده است:

امام صادق (علیه السلام) در زیارت نامۀ امام حسین (علیه السلام) پنج دلیل برای لعن برمی شمارند:

اللهُمَّ الْعَنِ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَکَ وَ خالَفُوا مِلَّتَکَ وَ رَغِبُوا عَنْ أَمْرِکَ

ص: 26

وَ اتَّهَمُوا رَسُولَکَ وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِکَ.(1)

خدایا، لعنت کن کسانى را که نعمت تو را تغییر دادند، با ملت پیرو تو مخالفت کردند، از دستور تو روى برتافتند، به رسولت اتهام زدند و راه به سوى تو را بستند.

در زیارت نامۀ دیگر امام حسین (علیه السلام) که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است، برای لعن شش دلیل ذکر شده است:اللهُمَّ الْعَنِ الَّذِینَ کَذَّبُوا رُسُلَکَ وَ هَدَمُوا کَعْبَتَکَ وَ حَرَّفُوا کِتابَکَ وَ سَفَکوا دِماءَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِکَ وَ أَفْسَدُوا فِی بِلادِکَ وَ اسْتَذَلُّوا عِبادَکَ.(2)

خدایا، از رحمت خود دور بدار کسانى را که رسولانت را تکذیب کردند، کعبه ات را ویران کردند، کتابت را تحریف کردند، خون اهل بیت پیامبرت را ریختند، در شهرهایت فساد کردند و بندگانت را به خواری کشاندند.

امام صادق (علیه السلام) در صلوات عصر جمعه، سه دلیل برای لعن بیان می فرمایند:

اَللّهُمَّ اِلْعَنِ اَلَّذِينَ بَدَّلُوا دِينَكَ وَ كِتابَكَ وَ غَيَّرُوا سُنَّةَ نَبِيِّكَ عَلَيْهِ سَلامُكَ وَ أَزالُوا اَلْحَقَّ عَنْ مَوْضِعِهِ.(3)

پروردگارا، لعنت کن کسانی را که «دین و کتاب تو را تبدیل کردند» و «سنت نبی تو را تغییر دادند» و «حق (خلافت) را از جایگاهش (عترت) دور کردند».

در زیارت امام رضا (علیه السلام) نیز در کنار دو دلیل مشترک با روایات فوق، به سه دلیل دیگر لعن (انکار آیات خدا و استهزای امام و مسلط کردن دیگران بر خاندان پیامبر) اشاره شده است:

اللهُمَّ الْعَنِ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَکَ وَ اتَّهَمُوا نَبِیَّکَ وَ جَحَدُوا بِآیاتِکَ

ص: 27

وَ سَخِرُوا بِإِمامِکَ وَ حَمَلُوا النّاسَ عَلَى أَکْتافِ آلِ مُحَمَّدٍ.(1)

تو برتر از آنى که تشبیه کنندگان توصیف کرده اند.(1)

- احکام الهی تغییر کرد، حلال و حرام در هم آمیخت و ایمان و اسلام سبک شمرده شد؛

- کعبه ویران شد، مدینه (در واقعۀ حره) آماج حمله قرار گرفت و لباس رسوایی بر تن دختران مهاجر و انصار پوشاندند؛

- به کشتن اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و تلاش برای قطع نسل حضرت پرداختند، اهل حرم ایشان را به اسارت بردند، یاران حضرت را کشتند، افتخارات پیامبر را وارونه ساخته و یاد آن حضرت را قطع کردند؛

- امامی با سری شکافته در محراب افتاد؛

- امامی شهید شد و کفن پیکرش را در مراسم خاک سپاری با تیر سوراخ کردند؛

- امامی تنش در صحرا ماند و سرش را روی نیزه نهادند؛- امامی در زندان به غل وزنجیر بند شد و اعضای بدنش با آهن (زنجیرها) آسیب دید؛

- امامی نیز مسموم شد و با نوشاندن سم، اعضای درون پیکرش را قطعه قطعه کردند.

خطاب به آنان مى فرمودند: «السلام علیکم بما صَبَرْتُم فَنِعمَ عُقبى الدّار.»(1) (سلام بر شما به واسطۀ صبری که کردید؛ پس خانۀ آخرت خوب خانه اى است.)

تجلیل از جایگاه والای پیشوایان معصوم، جز با آمدن بر سر مزارشان، نشستن بر تربت پاک و اشک ریختن به یادشان و یادآورى حماسه های آنان میسر نیست. در آن اماکن مقدس، با الهام از معارف بیان شده در زیارت نامه ها، باید مجاهدت های معصومین (علیهم السلام) را بیان کرد و ضمن بزرگداشت آن ها، بر حفظ این مجاهدت ها و رهروی در مسیر آنان باید کوشید.

در قسمت هایی از زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، به خیرخواهی حضرت به امت و جهاد در راه خدا و اوج بندگی ایشان اشاره شده است که زائر بدان شهادت می دهد:

وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ عَبَدْتَهُ حَتَّى أَتاکَ الْیَقِینُ فَجَزاکَ اللهُ أَفْضَلَ ما جَزَى نَبِیاً عَنْ أُمَّتِهِ.(2)

زائر در زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) از مظلومیت امام و غصب شدن حق ایشان یاد می کند، صبر ایشان را ارج می نهد و بر مقام والای شهادتشان گواهی می دهد:

السَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ [أَنْتَ] أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقَّهُ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ حَتَّى أَتاکَ الْیَقِینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَقِیتَ اللهَ وَ أَنْتَ شَهِیدٌ.(3)

به فرمودۀ امام صادق (علیه السلام) زائر در حرم هر امامی، از مقام والای جهاد در کنار امام و محوریت آنان در حق و همچنین برخورداری آنان از میراث نبوت یاد

ص: 31

کند:

أَشْهَدُ أَنَّ الْجِهادَ مَعَکَ جِهادٌ وَ أَنَّ الْحَقَّ مَعَکَ وَ لَکَ وَ أَنْتَ مَعْدِنُهُ وَ مِیراثَ النُّبُوَّةِ عِنْدَکَ وَ عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِکَ.(1)

در زیارت امام حسین (علیه السلام) جلوه های تکریم متعدد است: امر و فراخوانی به قسط و عدل، ابلاغ فرمان الهی و واهمه نداشتن از هیچ کس، اقامۀ نماز، پرداخت زکات، امر به معروف، نهی از منکر، حرام کردن حرام خدا و حلال کردن حلال الهی و مقام والای شهادت نمونه هایی از مجاهدت های شهید کربلاست:

أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمَرْتَ بِالْقِسْطِ وَ الْعَدْلِ وَ دَعَوْتَ إِلَیْهِما.(2)

أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ عَنِ اللهِ ما أَمَرَکَ بِهِ وَ لَمْ تَخْشَ أَحَداً غَیْرَهُ.(3)

أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَر.(4)

أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ حَلَّلْتَ حَلالَ اللهِ وَ حَرَّمْتَ حَرامَ اللهِ.(5)

أَشْهَدُ أَنَّکَ حَی شَهِیدٌ تُرْزَقُ عِنْدَ رَبِّکَ.(6)

همچنین در برخی از زیارت نامه های ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ، از مجاهدت ها و رنج های یاران ایشان نیز یاد و از آنان تجلیل می شود، مانند بی مهری ها به سلمان، منزوی کردن مقداد، تبعید ابوذر و آسیب زدن به عمار .(7)

گناه خود پشیمان است، می تواند با زیارت، امید بخشش و آمرزش داشته باشد؟

زمانی که انسان گناهکار به آستان معصومین (علیهم السلام) پا می نهد، حس شرمندگی از گناه و سرافکندگی در پیشگاه این حجت های الهی، فرصتی برای توبه فراهم می سازد. او در آن لحظه نیاز به سبکی از بار سنگین گناه را با تمام وجود درک می کند و حرم امام را کانونی برای درخواست بخشش، جبران لغزش ها و تصمیم برای شکل دهی زندگی عاری از هر معصیت می بیند. به واقع زائر با استغفار، زندگی اش را عطرآگین می سازد؛ آن گونه که امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرمایند: «تَعَطَّرُوا بِالإِسْتِغْفارِ.»(1) (خودتان را با استغفار معطر سازید.)در زیارت امامان مدفون در قبرستان بقیع می خوانیم: «وَ هذا مَقامُ مَنْ أَسْرَفَ وَ أَخْطا وَ اسْتَکانَ وَ أَقَرَّ بِما جَنی وَ رَجا بِمَقامِهِ الْخَلاصَ... .»(2) (اینجا محل ایستادن و جایگاه کسی است که اسراف و خطا کرده است. اینجا کسی در حضورتان ایستاده که شکسته و خاکسار، به جرم خویش اقرار می کند و به سبب حضورش در این مقام، امید رهایی دارد.)

در زیارت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز می خوانیم: «وَ إِنّی أَتَیْتُکَ مُسْتَغْفِراً تائِباً مِنْ ذُنُوبی وَ إِنّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللهِ رَبّی وَ رَبِّکَ لِیَغْفِرَ لی ذُنُوبی.»(3)

قرآن آمرزش خواهی هر فرد در جوار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را مشروع می شمارد. بدیهی است دعای پیغمبر تضمین کنندۀ بخشش گناه خواهد بود:

<وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فاسْتَغْفَرُوا الله وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا الله تَوّاباً رَحیماً>(4)

و اگر آنان (گناهکاران) هنگامی که به خود ستم می کردند، از درِ توبه نزد تو آمده و از خدا طلب آمرزش کرده بودند و رسول

ص: 33

برایشان طلب مغفرت کرده بود، می دیدند که خدا توبه پذیر و مهربان است.

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرمایند:

سه روز پس از دفن رسول خدا، فردی اعرابی بر ما وارد شد. او خود را بر قبر پیامبر افکند و خاکش را بر سرش ریخت و گفت: «ای رسول خدا، گفتید و گفتارتان را شنیدیم. از خدا حقایق را گرفتید و ما هم از شما گرفتیم. از چیزهایی که بر شما نازل شده، این آیه است: <وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ...>(1) ستم کرده ام و نزدتان آمده ام تا برایم طلب آمرزش کنید.» از قبر ندایی بلند شد: «گناهت آمرزیده شده است.»(2)

بدین گونه، زیارت عامل مغفرت طلبی و توبه و پاکی شخص زائر است. اباصلت هروی می گوید:

نزد امام رضا (علیه السلام) بودم که گروهی از مردم قم حضور حضرت رسیدند. سلام کردند و امام نیز پاسخ ایشان را دادند و آنان را نزدیک خود نشاندند. حضرت پس از خوشامدگویی فرمودند: «أَنْتُمْ شِیعَتُنا حَقّاً یاتِی عَلَیْکُمْ زَمانٌ تَزُورُونَ فِیهِ تُرْبَتِی بِطُوسَ أَلا فَمَنْ زارَنِی وَ هُوَ عَلَی غُسْلٍ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ.»(3) (شما شیعیان راستین ما هستید. زمانی خواهد آمد که مزارم را در توس زیارت خواهید کرد. بی تردید کسی که پس از غسل، مرا زیارت کند، همانند روزی که از مادر به دنیا آمده است، از گناه پاک خواهد شد.)

ص: 34

به حق صاحب قبر، او را مشمول شفاعت قرار دهد.(1)

ملامهدی نراقی(م 1209) در ترسیم چگونگی اجابت دعا به هنگام زیارت می گوید:

نفوس نیرومند قدسی، به خصوص انبیا و ائمه (علیهم السلام) ، پس از آزادی از قفس تن و صعود به عالم تجرد، در نهایت احاطه و استیلا بر امور جهان اند. امور جهان نزد آنان آشکار است و قدرت و تأثیرگذاری در مواد عالم دارند. هرکس که به زیارتشان برود، از آن آگاه و بر او شاهدند و اطلاع کامل از زائران مرقدشان و از درخواست ها و توسل ها و تضرع ها و شفاعت طلبی هایشان دارند؛ پس نسیم لطف این اولیا بر زائران می وزد و رشحاتی از فروغ آنان بر زائران می تابد و در رفع نیاز و برآورده شدن حاجت ها و رسیدن به مقصودشان و بخشش گناهانشان و رفع گرفتاری هایشان، در پیشگاه خداوند شفاعت می کنند. این است رمز این همه تأکید در زیارت پیامبر و ائمه (علیهم السلام) .(2)

الهی پیشه کنید و برای رسیدن به او وسیله ای فراهم آورید.) یعنی برای تقرب به خداوند، به اولیائش متوسل شوید.

2. وسیله و واسطه قرار دادن چیزی بین خود و مطلوب بر دو قسم است: گاه وسیله مادی است، مثل آب و غذا که وسیلۀ رفع تشنگی و گرسنگی است؛ گاه وسیله معنوی است، مثل گناهکاری که خدا را به مقام و جاه یا حقیقت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قسم می دهد تا از گناهش بگذرد یا حاجتمندی که خدا را به جایگاه و امام معصوم (علیهم السلام) سوگند می دهد تا حاجتش برآورده شود؛ ازاین رو، خدای متعال گناهکاران را ارشاد فرموده است که درِ خانۀ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بروند و علاوه بر اینکه خود طلب مغفرت کنند، از آن بزرگوار بخواهند که برای ایشان طلب مغفرت کند. قرآن کریم می فرماید: <وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً>(1) (و اگر آنان (گناهکاران) هنگامی که به خود ستم می کردند، از درِ توبه نزد تو آمده و از خدا طلب آمرزش کرده بودند و رسول برایشان طلب مغفرت کرده بود، می دیدند که خدا توبه پذیر و مهربان است.)

3. در توسل، هر انسان موحدی، اولیای الهی را وسیله می داند و برای آن بزرگان دین استقلال در تأثیر قائل نیست؛ بلکه معتقد است عطا و لطف و بسط امور در کفِ باکفایت خداوندی است و این بزرگان واسطۀ رحمت او بر خلایق اند. این گونه توسل و حاجت خواستن از معصومین (علیهم السلام) عین توحید است. به عبارتی، هرگاه درخواست کمک از انسان برگزیده به اذن الهی و مشیت او منوط شود، هرچند به ظاهر از غیرخداست، در واقع درخواست کمک از خداست. خداست که به این فرد توانایی داده است تا دیگران را یاری کند؛ ازاین رو، این نوع یاری از اولیای الهی و معصومان (علیهم السلام) رفتاری موحدانه است و ارتباطی به شرک ندارد. امام خمینی معتقدند:

اگر [در خواستن] حاجت از پیامبر و امام و هرکس غیرخدا،

ص: 37

به عنوان خدایی بخواهیم و او را مستقل در برآورده شدن حاجت بدانیم، شرک است؛ چنان که عقل و قرآن بر آن گواه است. اگر به این عنوان نباشد، شرک نیست؛ چنان که نظام تمام دنیا بر قضای حاجت از یکدیگر است و پایۀ تمدن جهان بر تعاون از یکدیگر برپاست. اگر مطلق حاجت خواستن از کسی شرک بود، باید یکسره جهانیان مشرک و بنیاد جهان بر شرک ریخته باشد. پیامبران نیز محتاج به زندگانی بودند و در توبۀ خود، از جهانیان حاجت ها می خواستند و با تعاون، قافلۀ حیات و زندگانی را راه می انداختند.(1)

ص: 38

درود بر ساکنان مؤمن و مسلمان این سرزمین. خداوند همۀ مؤمنان را، چه آن ها که قبلًا درگذشته اند و چه آن ها که بعداً در خواهند گذشت، رحمت کند. ما نیز به خواست خدا به شما خواهیم پیوست.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام فتح مکه، در شهر اقامت نکردند و در جوار مزار همسر خود، حضرت خدیجه (علیها السلام) ، واقع در حجون، در بخش شمالی مکه مستقر شدند. در حجةالوداع نیز، پیش از رفتن به عرفات و قبل از حرکت از مکه، در همان منطقه اقامت گزیدند.(1)

ساختند:

ماذا على من شمّ تربة احمدا

ان لا یشمّ مدى الزّمان غوالیاً

صبّت علىّ مصائب لو انّها

صبّت على الأیام صرن لیالیاً(1)

چه مى شود بر آن کسى که خاک قبر احمد را ببوید، دیگر تا زنده است مشک هاى گران قیمت را نبوید.

مصیبت هایى بر من وارد شد که اگر به روزهاى روشن وارد مى شد، به شب تار تبدیل مى شدند.

2. حضرت امام حسین (علیه السلام) هر شب جمعه قبر برادرشان امام حسن مجتبی (علیه السلام) را در بقیع زیارت می کردند.(2) ایشان که 25 مرتبه پیاده به حج مشرف شدند، در مکه کنار قبر حضرت خدیجه آمدند و در کنار آن مزار گریستند.(3)3. امام سجاد (علیه السلام) برای زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کنار قبر ایشان می ایستادند، سپس نزدیک می شدند و آن را لمس می کردند و آنگاه دعا می کردند.(4) نیز ایشان از مدینۀ منوره به نجف آمدند و در کنار قبر جدشان، امیرمؤمنان (علیه السلام) ، ایستادند و گریستند و آنگاه زیارتی را خواندند که به «زیارت امین الله» مشهور شد.(5)

4. روزی امام سجاد (علیه السلام) وارد مسجد کوفه شدند و با ابوحمزۀ ثمالی ملاقاتی کردند. امام به ابوحمزه فرمودند: «آیا می خواهی به اتفاق یکدیگر به زیارت قبر جدم علی بن ابی طالب (علیه السلام) برویم؟» ابوحمزه عرض کرد: «بلی.» ابوحمزه می گوید: «با امام زین العابدین (علیه السلام) همراه شدم. در راه با

ص: 42

هم صحبت می کردیم تا به غَرِی (نجف) رسیدیم. امام از مرکب پیاده شدند و چند قدم جلو رفته، صورت خود را روی خاک گذاشته و به من فرمودند: ’این مرقد جدم علی بن ابی طالب (علیه السلام) است.‘»(1)

5. امام صادق (علیه السلام) به زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند، دست خود را روی قبر نهادند، دعایی فرمودند و آنگاه آیۀ 56 احزاب را بر زبان جاری ساختند: <إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ يا أَيُّها الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليماً>.(2) همچنین صفوان بن مهران از همراهی اش با امام صادق (علیه السلام) در سفر به غَرِی (نجف اشرف) یاد می کند:

امام در کنار قبرى ایستادند و سپس به انبیای بزرگ، از حضرت آدم (علیه السلام) تا پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) ، سلام کردند و من نیز سلام می کردم. آنگاه حضرت صورت مبارک را بر قبر مطهر نهاده، بر صاحب قبر سلام کردند و پس از آن با صدای بلند گریه کردند و بعد از آن چهار رکعت نماز خواندند. من نیز با آن حضرت نماز گزاردم. پس از نماز، از امام دربارۀ صاحب این مزار پرسیدم؛ فرمودند: «این قبر جدم على بن ابى طالب (علیه السلام) است.»(3)

6. در دوران مخفی بودن قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) ، امام سجاد، امام باقر(4) و امام صادق (علیهم السلام) (5) با سفر به نجف، مزار جدشان را زیارت کردند.

7. امام هشتم آنگاه که می خواستند مدینه را برای عمره ترک کنند، پس از نماز مغرب، نزد قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و بالای سر مرقد آن حضرت رفتند. بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سلام کردند و خود را به قبر چسباندند. آنگاه به سوی منبر پیامبر رفتند؛ سپس به سوی قبر بازگشتند و در کنار آن ایستادند، نماز

ص: 43

گزاردند و دوش چپشان را به قبر چسباندند.(1)

امام رضا (علیه السلام) نیز توصیه می فرمودند که هرگاه بر قبر مؤمنی حاضر شدید، دست روی قبر او نهید و هفت مرتبه سورۀ قدر را بخوانید.(1) زمانی که یونس بن یعقوب در مدینه درگذشت، به دستور امام رضا (علیه السلام) در بقیع به خاک سپرده شد. متولى قبرستان می گفت: «این قبر کیست که ابو الحسن على بن موسى (علیه السلام) به من امر کرده است تا چهل روز بر قبر او آب بپاشم؟»(2)

ذکر خداوند بود و با کمک یکی از مردان غیور به نام عطیۀ عوفی که از تابعین بود، به طرف قبر حرکت کرد. وقتی دستش را روى قبر نهاد، از حال رفت و بى هوش شد. زمانی که به حال آمد، سه بار گفت: «یا حسین (علیه السلام) .»(1)

ص: 46

زیر شکنجه و عقوبت قرار دهند.(1)

پس از کشته شدن متوکل در سال247، فرزندش، منتصر به خلافت رسید. به دستور او ممنوعیت زیارت برداشته شد و اجازه داد تا مردم به زیارت قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) بروند.(2)

علمای اهل سنت به پا خاستند. سرانجام، قضات چهار مذهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی، ابن تیمیه را محکوم کردند؛ با این حال، افکار کژ و بدعت آمیزش آغازی برای انحرافات گسترده شد و نتایج منحوسی ازجمله پیدایش وهابیت در حجاز، به جای گذاشت. همچنین سبب شد که در گسترۀ تاریخ، صاحب نظران اسلامی بیش از دو هزار جلد کتاب و رساله علیه افکار او بنگارند.(1)

ادعای سلفیان در شباهت زیارت مسلمانان با رفتار بت پرستان، بدبینی محض به باورهای مسلمانان است. تاریخ گواه است که سیره و رفتار مسلمانان، آمدوشد آنان بر کنار مزار اولیا و صالحین، نوعی تکریم و تعظیم بهترین بندگان الهی و بزرگان دین تلقی می شود که در آنجا آرمیده اند.

زیارت تعریف خاص خود را دارد و آن حضور در پیشگاه زیارت شده است. زائری که به زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می شتابد، به انگیزۀ یادآوری مرگ، دعا برای بلندی مقام، تبرک به آستان ایشان و ادای برخی از حقوقی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر مؤمنان دارند، به آن مزار نورانی می شتابد.(2) سیره و منش صحابه و مسلمانان نخست نیز بر پایبندی بر چنین زیارتی بوده است.(3)

ایستادن در برابر ضریح ایشان حکم کردند. حاکم حجاز مردم مدینه را از زیارت قبر پیامبر ممنوع کرد. او در جمع تعدادی از مردم که در مسجدالنبى گردآمده بودند، گفت:

...ایستادن در پیش روى رسول الله و سلام کردن به رسم سابق، در مذهب ما ممنوع است و این نوع تعظیم و تجلیل در مذهب وهابى نامشروع است و چنین اقدامى از دیدگاه وهابى، بدعت، زشت، ناپسند و ممنوع است. کسانى که از پیش روى مبارک عبور مى کنند، باید بدون توقف حرکت کنند و فقط مى توانند در حال عبور بگویند: «السلام على محمد» و همین مقدار، بنا بر اجتهاد پیشواى ما کافى است. (1)همۀ مسلمانان به این نکته باور دارند که زیارت قبور بزرگان دین و مؤمنان، مسئله ای دینی و مشروع است. نکتۀ اصلی آن است که بنا بر اشارۀ آیۀ زیر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر جنازۀ مؤمنان نماز می خوانده و در کنار قبور ایشان می ایستاده و طلب مغفرت و دعا می کرده اند.

خداوند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را از دعا و قرار گیری در کنار قبر منافقان و مشرکان پرهیز داده است:

<وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ>(2) (و هرگز بر هیچ مرده ای از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست؛ چراکه آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند و درحال فسق مردند.)

از این آیه به خوبی سیرۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمینۀ زیارت قبر مؤمنان به دست می آید؛ بنابراین ادعای جریان وهابی که زیارت را کاری بدعت آمیز می شمارد، گزاف و بیهوده است. در این سنت، زیبنده است که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 51

پیروی کنیم؛ چراکه <لَقَدْ كانَ لَكُمْ فیٖ رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ>.(1)

فراوانی روایات زیارت در متون حدیثی شیعه، مشروعیت زیارت را اثبات می کند.(2) همچنین زیارت در نگاه عالمان مذاهب چهارگانۀ سنی نیز کاری مشروع و مقبول است و آنان این کار را مستحب می شمارند. پیروان این مذاهب نیز با الگو قراردادن رهبران فقهی شان، به زیارت مشتاق اند؛ لذا غالب زائران حرم نبوی را برادران اهل سنت تشکیل می دهند. در ایران نیز شاهدیم که برادران سنی مذهب به زیارت علی بن موسی (علیه السلام) راغب اند و به مشهد مشرف می شوند. اتکای فقها و محدثان سنی، به فراوانی روایات و به خصوص روایاتی است که ناظر به زیارت مرقد پیامبر است؛ مانند این حدیث که ابن عمر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند: «من حجّ البیت و لم یزرنی فقد جفانی.»(3) (هرکس حج به جا آورد و به زیارتم نیاید، در واقع به من جفا کرده است.) حاطب بن ابی بلتعه نیز از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین روایت می کند: «من زارنی بعد موتی فکأنما زارنی فی حیاتی.»(4) (کسی که بعد از مرگم مرا زیارت کند، همانند کسی است که در زمان حیاتم زیارتم کرده است.) به سبب اعتبار و فراوانی روایات زیارت است که فقهای سنی به استحباب آن فتوا داده اند.

علاقه مندی اهل سنت را باید از رفتار سلفیان وهابی و مخالفتشان با زیارت تفکیک کرد. بدیهی است صف وهابیان از صف مسلمانان جداست.

اهل سنت به زیارت پیامبر اهتمام دارند و در برابر مشروع ندانستن زیارت از سوی ابن تیمیه ایستادگی کردند. آنان زیارت ایشان را «مستحب» یا «واجب» می دانند و آن را از برترین راه های قرب به خداوند می شمارند.(1)

همچنین عالمان اهل سنت بر رعایت آداب زیارت توصیه می کنند. شهاب الدین قسطلانى شافعی(م923) مى گوید: «شایسته است که زائر در کنار قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) زیاد دعا و استغاثه کند، متوسل شود، طلب شفاعت کند و بى تابى کند و سزاوار است که خداوند شفاعت پیامبر را در حق او بپذیرد.»(2)

زمانی که منصور دوانیقی به مدینۀ منوره آمد، مالک بن انس او را در زیارت حرم نبوی همراهی کرد. وقتی آن دو مقابل مزار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ایستادند، منصور از مالک پرسید: «آیا روبه قبله بایستم و دعا کنم یا رو به قبر رسول خدا؟» مالک به قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره کرد و گفت: «چرا صورت خود را از قبر آن حضرت برگردانى؟ درحالى که او وسیلۀ تو و وسیلۀ پدرت آدم است در روز قیامت. رو به قبر کن و او را شفیع قرار ده.»(3)

بسیاری از پیشوایان اهل سنت از مشتاقان زیارت حرم عترت (علیهم السلام) نیز بودند. ابوعلى خلال، شیخ حنابله مى گوید: «هرگاه به مشکلى برخورد مى کنم، قبر موسى بن جعفر (علیه السلام) را زیارت مى کنم و به ایشان متوسل مى شوم و خداوند مشکل مرا آسان مى کند.»(4)

محمد بن المؤمل از زیارت جمعی از پیشوایان اهل سنت به مرقد امام رضا (علیه السلام) چنین گزارش می دهد: «روزی با پیشوای اهل حدیث،

ص: 53

ابوبکربن خزیمه(م311) و ابوعلی ثقفی(م328) و دیگر مشایخ خود، به زیارت قبر علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به توس رفتیم. آن ها بسیار به زیارت قبر ایشان می رفتند. احترام، بزرگداشت، تواضع و گریه وزاری ابن خزیمه نزد قبر علی بن موسی، همگی را شگفت زده کرده بود.»(1)

ابن حبان بستی شافعی می گوید: «بارها به زیارت قبر امام رضا (علیه السلام) رفتم. زمانی که در توس اقامت داشتم، هرگاه با مشکلی مواجه می شدم، به زیارت قبر ایشان می رفتم. از خداوند می خواستم که مشکلم را برطرف کند. خداوند نیز مشکل مرا رفع می کرد. این اتفاق بارها برایم افتاد.»(2) ابن روزبهان خنجی شافعی مرقد منور و مشهد مطهر امام را با تعابیری همچون «روضۀ بهشت و کعبۀ حاجات و مقاصد جمیع حاجت خواهان» توصیف می کند و از زیارت آن آستان چنین می گوید: «در هر واقعه که این فقیر را پیش آید، استمداد از باطن اقدس آن حضرت را طریق نجات می دانم.»(3)

همچنین اهل سنت به زیارت مزار پیشوایان خود نیز می روند. زیارت قبر شیخ عبدالقادر گیلانى و امام ابوحنیفه در بغداد، خواجه نظام الدین در هند، شیخ اکبر مقبل الدین در مصر، از نظر آن ها جایز است و ثواب دارد و آن امکنه را زیارت مى کنند.(4)

امروزه اهتمام به زیارت در میان اکثر علما و مردم اهل سنت به چشم می خورد. جدیت آنان به زیارت کربلای حسینی به خصوص در ایام اربعین، از نمونه های پایبندی آنان به زیارت مزار اهل بیت (علیهم السلام) است.

ص: 54

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به نمونه هایی از ثواب زیارت خود اشاره می کنند:

- در روز قیامت من شاهد و شافع او هستم.

- شفاعت من نصیبش مى شود و بر کسى که از شفاعت من بهره مند شود، بهشت واجب مى شود.

- روز قیامت در جوار من خواهد بود.

- روز قیامت به زیارتش می روم و او را از گرفتارى گناهانش می رهانم.

ثواب زیارت خاتم الأنبیا (صلی الله علیه و آله و سلم) در نگاه پیشوایان معصوم نیز زیباست. امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «زیارت قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) معادل حج مقبولى است که با آن حضرت به جا آورده شود.» پاداش زائر پیامبر در کلام امام صادق (علیه السلام) مانند کسى است که خدا را در عرشش زیارت کرده باشد.(1)

اگر شیفتگان زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) توان و امکان حضور در مدینۀ منوره ندارند، از دور ایشان را زیارت کنند و سلام دهند؛ آن گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «اگر نتوانستید به زیارتم آیید، از همان مکان دور سلام فرستید که به من خواهد رسید.»(2)

دانسته اند و از شفاعت امامان در حق زائران حرمشان یاد می کنند: «فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً فِی زِیارَتِهِمْ وَ تَصْدِیقاً لِما رَغِبُوا فِیهِ کانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعاءَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَة.»(1) (و هرکس با رغبت آنان را زیارت کند و آنچه آنان آورده اند تصدیق کند، روز قیامت امامان شفیع او خواهند بود.)

برمی دارد، حج و عمره اى مقبول در نامۀ عمل او بنویسد. سوگند به خدا، قدم کسی که در راه زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) خاک آلود شده باشد، خواه پیاده و خواه سواره، به دوزخ نمی رسد. این حدیث را به آب طلا بنویس.(1)

امام صادق (علیه السلام) در سخنی دیگر می فرمایند: «إِنَّ زائِرَهُ تُفْتَحُ لَهُ أَبْوابُ السَّماءِ عِنْدَ دَعْوَتِهِ فَلا تَکنْ عَنِ الْخَیْرِ نَوّاماً.»(2) (هنگام زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) ، درب هاى آسمان براى زائرش گشوده مى شود. پس از این خیر عظیم غافل مباش.)

ششمین امام، ضمن اشاره به لزوم رعایت فروتنی و دوری از تکبر هنگام زیارت بامعرفت امیرمؤمنان، از پاداش های زیارت امام چنین یاد می کند: خداوند اجر صدهزار شهید، آمرزش گناهان، برانگیخته شدن ایمن در آن دنیا و آسان شدن حساب برایش منظور می کند. به وقت حضور، ملائکه از او استقبال کنند و پس از زیارت نیز ملائکه او را تا خانه اش بدرقه کنند. اگر مریض شود، به عبادتش روند. چون بمیرد، در تشییع جنازه اش حاضر شوند و تا هنگام خاک سپاری برای او درخواست بخشش می کنند.(3)

همچنین شیخ صدوق دربارۀ اقامت در جوار حرم امیرمؤمنان (علیه السلام) این حدیث را بیان می کند: «یک شب مجاورت در نزد امیرمؤمنان (علیه السلام) برتر از 700 سال عبادت است.»(4)

می داشتند. ابوذر غفاری می گوید: «رسول الله به من دستور داده بودند که آن دو را دوست بدارم و محبانشان را نیز دوست می دارم.»(1)

دربارۀ پاداش زیارت امام مجتبی (علیه السلام) به این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می کنیم که ایشان به امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند:

برای کسى که مرا در حال حیاتم یا بعد از وفاتم زیارت کند، یا تو را در حال حیاتت یا بعد از وفاتت زیارت کند، یا دو پسر تو را در حال حیاتشان یا بعد از وفاتشان زیارت کند، ضمانت کرده ام که در روز قیامت او را از بیم و هراس ها و سختی هاى آن خلاص سازم و او را همراه خودم در درجۀ خودم قرار دهم.(2)

پرسید: «یا رسول الله، دو حج از حج هاى شما؟!»

فرمودند: «بله، چهار حج از حج هاى من.»

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پیوسته به تعداد حج ها اضافه کردند تا به نود حج از حج هاى خودشان رساندند.(1)

در کلام معصومان (علیهم السلام) به زیارت امام دستور داده شده است. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «زُورُوا الْحُسَیْنَ (علیه السلام) وَ لاتَجْفُوهُ فانَّهُ سَیِدُ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ وَ سَیِدُ الشُّهَدا.»(2) (حسین (علیه السلام) را زیارت کنید و [با دوری از زیارت] بر او جفا نکنید. او سالار جوانان اهل بهشت و سیدالشهداست.)

برای زائر امام حسین (علیه السلام) ثواب های بسیاری در نظر گرفته شده است؛ ازجمله:

1. به میزان هر قدم، برایش هزار حسنه ثبت، هزار گناه محو و هزار درجه در نظر گرفته می شود.

2. گویا خداوند را در عرش زیارت کرده است.3. حضرت فاطمه (علیها السلام) برای بخشش گناهانش دعا می کنند.

4. فرشتگان برایش دعا می کنند.

5. خداوند حاجت های دنیوی و اخروی او را برآورده می سازد.

6. جبرائیل و میکائیل و اسرافیل او را تا رسیدن منزلش همراهی می کنند.

7. هنگام بازگشت، همۀ گناهانش آمرزیده می شود.

8. برای او رزق آور است.

9. عمرش زیاد می شود.

10. سکرات مرگ برای او آسان می شود.

11. هنگام خروج از قبر، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان (علیه السلام) و اوصیا با او مصافحه می کنند و به او مژده می دهند و می گویند: «همراه ما باش.»

ص: 61

12. خداوند در قیامت به او می نگرد.

13. نامۀ عملش در دست راستش قرار می گیرد.

14. شفاعت اهل بیت (علیهم السلام) برای او و هزار نفر از دوستانش نوشته می شود.

15. دری از بهشت برایش گشوده می شود.

16. در قیامت نوری در چهره اش قرار می گیرد و منادی بانگ می زند: «هَذا مَنْ زارَ الْحُسَیْنَ شَوْقاً إِلَیْهِ.» (او زائر مشتاق حسین (علیه السلام) است.)

17. همه در قیامت آرزو می کنند که ای کاش از زائران حسین (علیه السلام) بودیم.(1)

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

هنگامى که روز قیامت شود، منادى ندا مى کند: «أَیْنَ زُوّارُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِی؟» (کجایند زوار حسین بن على (علیه السلام) ؟) تعدادی از مردم سرهایشان را بلند می کنند و به آنان گفته مى شود قصد شما از زیارت قبر حضرت حسین بن على (علیه السلام) چه بود؟ مى گویند: «پروردگارا، آن حضرت را زیارت کردیم به جهت محبتى که به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت على (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام) داشتیم و به منظور طلب رحمت براى صاحب قبر.» پس به آن ها گفته مى شود: «ایشان محمد و على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) هستند و به آنان ملحق شوید. شما با ایشان همراه خواهید بود و به پرچم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ملحق شوید.» پس به سمت پرچم آنحضرت رهسپار می شوند و در سایۀ آن قرار مى گیرند؛ درحالى که پرچم به دست امیرالمؤمنین على (علیه السلام) است و بدین سان به بهشت وارد مى شوند.(2)

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند: «لَوْ یَعْلَمُ النّاسُ ما فِی زِیارَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام)

ص: 62

مِنَ الْفَضْلِ لَماتُوا شَوْقاً.»(1) (اگر مردم مى دانستند که در زیارت قبر حضرت حسین (علیه السلام) چه پاداشی است، از شوق قالب تهى مى کردند.)

همچنین شیخ صدوق دربارۀ اقامت در جوار حرم حسین بن علی (علیه السلام) به این حدیث اشاره می کند: «یک شب مجاورت در نزد حسین (علیه السلام) ، برتر از هفتاد سال عبادت است.)(2)

لازم به ذکر است که دربارۀ تعیین ثواب زیارت امام حسین (علیه السلام) ، در روایات اختلاف به چشم می خورد. ممکن است ثواب آن به درجۀ زائران یا به کیفیت زیارت بستگى داشته باشد؛ برای مثال، ثواب زیارتی که با خطر راه همراه است، چه بسا بیشتر از زیارتی باشد که زائر با چنین خطری مواجه نیست.(3)

حق تعالی گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد؛ حتی اگر به عدد ستارگان آسمان و قطرات باران و برگ درختان باشد.»(1)

2. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «هرکس برای زیارتش به آنجا رود و به حق او عارف باشد، در قیامت به دست خود، دستگیری او می کنم و به بهشتش می برم.»(2)3. امام موسی کاظم (علیه السلام) زیارت فرزند خود را برابر با هفتاد حج مبرور و حتی تا هفتادهزار حج می دانستند(3) و جایگاه زائر تسلیم به امامتش و عارف به حقش را همچون شهدای بدر می شماردند.(4) امام می فرمودند: «هرکس مزار فرزندم علی را زیارت کند و شب را در آنجا بماند، همچون کسی است که خداوند را در عرش او زیارت کرده است.»(5)

4. امام جواد (علیه السلام) پاداش زیارت پدر گرامی شان را بهشت دانسته،(6) می فرمودند: «قسم به خدا که برابر با هزارهزار حج مقبول است برای کسی که عارف به مقام و حق امام باشد.»(7)

5. امام هادی (علیه السلام) فرمودند: «در مسیر زیارت او، قطرۀ باران یا گرما و سرمایی بر هرکس وارد شود، خداوند جسدش را بر آتش دوزخ حرام خواهد کرد.»

همچنین امام رضا (علیه السلام) ضمن توصیه به زیارت مزار خویش، از آثار و بهره های متعدد آن همچون آمرزش گناهان و اجابت دعا(8) یاد کرده، به ثمرات معنوی زیارت در قیامت اشاره می فرمایند:

ص: 64

1. «من زارنی فی غربتی وجبت له زیارتی یوم القیامة.»(1) (هرکس در غربت به زیارتم آید، روز قیامت به زیارتش می آیم.)

2. «من زارنی علی بُعد داری اتیته یوم القیامة فی ثلاثة مواطن حتّی اخلّصه من اهوالها: اذا تطایرت الکتب یمیناً و شمالاً و عند الصّراط و عند المیزان»(2) (هرکه از راه دور به زیارت من آید، در روز قیامت در سه موضع نزد او هستم تا از هول و ترس آن مواضع برهانمش: 1. در وقتی که نامه های اعمال پرّان شود و جمعی را که به دست راست آید، ناجی باشند و جمعی را که به دست چپ آید، هالک باشند، نامۀ او را به دست راستش دهم؛ 2. نزد صراط که جمعی از صراط به جهنم افتند، او را از صراط بگذرانم؛ 3. در وقتی که اعمال بندگان را به میزان بسنجند، ترازوی عملش را به زیارت خود سنگین کنم و او را با خود به بهشت برم.)

3. «الا فمن زارنی و هو یعرف ما أوجب الله تبارک و تعالی من حقّی و طاعتی فأنا و آبائی شفعاؤه یوم القیامة و من کنّا شفعاءه نجا.»(3) (هرکس با ایمان به من، مرا زیارت کند و مرا امام واجب الاطاعه بداند، من و پدرانم، همه در روز قیامت شفیع او هستیم. هرکه ما شفیعش باشیم، البته نجات یافته است.)

امام کاظم (علیه السلام) از جایگاه زوار قبور ائمه (علیهم السلام) در قیامت این گونه یاد می کنند: «فَتَقْعُدُ مَعَنا زُوّارُ قُبُورِ الْأَئِمَّةِ.»(1) (زوار قبور ائمه کنار ما می نشینند.)

برای زیارت ائمۀ مدفون در کاظمین، فضیلت های متعددی در کلام امام رضا (علیه السلام) بیان شده است. امام تأکید داشتند که خداوند بغداد را به حرمت مرقد دو تن از فرزندان حسین (علیه السلام) ، یعنى موسى بن جعفر و محمد بن على الجواد (علیهما السلام) ، نجات داده است.

على بن موسى الرضا (علیه السلام) به صورت خاص دربارۀ زیارت پدر عزیزشان چنین فرموده اند:

1. فضل زیارت مرقد پدرم همچون زیارت مرقد جدش یعنى رسول خداست.

2. هرکس مرقد پدرم را در بغداد زیارت کند، چنان است که مرقد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و مرقد امیرالمؤمنین (علیه السلام) را زیارت کرده باشد. البته فضیلت آن دو مرقد به جاى خود محفوظ است.

3. پاداش زیارت مرقد پدرم همچون پاداش زیارت مرقد امام حسین (علیه السلام) است.

از امام رضا (علیه السلام) پرسیدند: «براى کسى که مرقد پدرت را زیارت کند، چه پاداشى است؟» فرمودند: «بهشت است و آن را زیارت کن.»(2)

همچنین دربارۀ زیارت امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما السلام) در شهر سامرا، این حدیث از یازدهمین امام نقل شده است: «قبر من در سامرا مایۀ امان هر دو گروه است.»(3)

با درنگ در روایات صحیحی که دربارۀ فضیلت زیارت ائمۀ اطهار (علیهم السلام) وجود دارد، زیارت امام رضا (علیه السلام) برتر شمرده شده است. محدث بزرگ شیعه، حر عاملی، با تکیه بر روایتی از امام کاظم (علیه السلام) ، انتخاب زیارت ثامن الأئمه را از بین زیارت سایر ائمه مستحب می شمارد. او به این روایت اشاره می کند: «إِلّا أَنَّ أَعْلاهُمْ دَرَجَةً وَ أَقْرَبَهُمْ حَبْوَةً زُوّارُ قَبْرِ وَلَدِی عَلِی.»(1) (درجه و مقام زائر قبر فرزندم (در قیامت) از دیگران برتر است و در عطای پروردگار، نزدیک ترین است.)

دربارۀ برتری زیارت امام رضا (علیه السلام) روایتی نیز از امام محمد تقی (علیه السلام) وجود دارد. حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) می گوید:روزی به امام جواد (علیه السلام) عرض کردم: «آقا، بین زیارت مرقد امام حسین در کربلا و زیارت بارگاه پدرتان در توس، حیران شده ام. در این باره چه می فرمایید؟» امام فرمودند: «در اینجا درنگ نما.» سپس آن حضرت به درون اتاق رفتند و درحالی که اشک بر گونه شان جاری بود، بازگشتند و فرمودند: «زائران قبر امام حسینبسیارند؛ ولی قبر پدرم زائران کمی دارد.»(2)

همچنین از حضرت امام جواد (علیه السلام) پرسیدند: «زیارت پدر شما افضل است یا زیارت امام حسین (علیه السلام) ؟» ایشان فرمودند: «زیارة أبی أفضل و ذلک أن أبا عبدالله یزوره کل الناس و أبی لا یزوره إلا الخواص من الشیعة.»(3) (زیارت پدرم برتر است؛ چون به زیارت حضرت اباعبدالله همگان می روند؛ ولی پدرم را فقط خاصان شیعه زیارت می کنند.) این پرسش مطرح است که مراد امام از «خاصان شیعه» چه کسانی است. در این زمینه چند پاسخ همخوان وجود دارد:

ص: 67

1. هرکه حضرت امام رضا (علیه السلام) را امام بداند، بقیۀ ائمه (علیهم السلام) را نیز امام می داند. فقط شیعۀ اثناعشری، امام رضا (علیه السلام) را زیارت می کنند؛ پس زیارت آن حضرت دلیل تشیع است. فرقه های دیگر شیعه همچون اسماعیلیه، واقفیه (شیعۀ هفت امامی) و کیسانیه (شیعۀ سه امامی و پیروان محمد حنفیه)، فقط به زیارت حضرت امام حسین (علیه السلام) می روند. ملامحمدتقی مجلسی می نویسد:

جمعی از مشایخ چنین می گفتند که مراد از خواص شیعه، شیعۀ اثنا عشری است؛ چون مصطلح علما آن است که شیعه کسی است که حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را خلیفۀ بلافصل داند؛ بنابراین سیزده فرقۀ باطله نیز داخل اند در شیعه. هرکه حضرت امام رضا (علیه السلام) را امام بداند، بقیۀ ائمه (علیهم السلام) را نیز امام می داند. پس چون شیعۀ اثناعشری زیارت آن حضرت می کنند و بس، زیارت آن حضرت دلیل تشیع است. تتمیم سخن ایشان به این است که چون ایشان مؤمن و مسلم اند، هرجا که ایشان باشند و از فِرق باطله نباشند، امید نزول رحمت الهی بیشتر است. اظهر آن است که مراد از شیعه، اثناعشری است و خواص شیعه، علما و صلحایند که تابع ثواب اند و اکثر عوام تابع شهرت اند. پس جایی که خواص شیعه روند، متبع است با آنکه نزول رحمت الهی نیز هست یا آنکه چون شیعه و سنی به زیارت حضرت امام حسین (علیه السلام) می روند، [امام] مهجور نیستند. به خلاف روضۀ حضرت [رضا (علیه السلام) ] که خواص می روند و اندک اند. پس روضۀ آن حضرت مهجور است. در آنجا بیشتر می باید رفت و این رفتن، از جهت تقویت اعتقادات ایشان مطلوب است.(1)

2. آنان که مؤمن و مسلمان اند، هرجا ایشان باشند و از فرقه های باطل

ص: 68

نباشند، امید نزول رحمت الهی بیشتر است.3. «چون شیعه و سنی به زیارت حضرت امام حسین (علیه السلام) می روند، ایشان مهجور نیستند؛ به خلاف حرم و روضۀ امام رضا (علیه السلام) که خواص می روند و آنان اندک اند. در آنجا بیشتر می باید رفت و این رفتن از جهت تقویت اعتقادات ایشان مطلوب است.»(1) البته علامه مجلسی روایت را به گونه ای دیگر تبیین می کند و آن را ناظر به زمان امام جواد (علیه السلام) می داند؛ زیرا در آن وقت، فقط خواص شیعه به این زیارت رغبت نشان می دادند. پس هر زمانی که حرم هر امامی زائر کمتری داشته باشد، ثواب زیارت او بیشتر خواهد بود.(2)

تدریجاً ریخته بشود. البته به شرطی که یکباره خالی اش نکنیم؛ چون گناه که بکنیم، همۀ این لطف های الهی خالی می شود. بایستی این ظرف وجود را با تفضلات الهی پر کرد.(1)

روایات نقل شده از معصومان (علیهم السلام) ناظر به فراوانی و تنوع ثواب برای زائران ائمۀ اطهار است. برابری با هزاران حج، شفاعت، اجابت دعا، همچون شهدای بدر بودن و ورود به بهشت، ازجمله پاداش هایی است که برای زائرانِ بامعرفت و تسلیم امام فراهم آمده است. ضمن اشاره به تفاوت پاداش های دنیا و آخرت، برای پاسخ به این پرسش، درنگ در مسائل زیر شایسته است:

1. بیشترِ روایات و حتی تمامی آن ها، از نظر سند، تمام و صحیح است. هیچ تردیدی در آن ها نیست و بزرگان حدیث بر آن ها صحه گذاشته اند.(2)

2. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ سَمِعَ شَیْئاً مِنَ الثَّوابِ عَلَی شَیْءٍ فَصَنَعَهُ کانَ لَهُ.»(3) (کسی که ثوابی را بر عملی بشنود و آن را به جا آورَد، آن ثواب را ببرد.) عالمان شیعی به این دسته از روایات، «اخبار من بَلَغ» می گویند؛ یعنی هر روایتی ضعیف یا قوی که به او برسد و مشتمل بر ثوابی باشد، اگر بدان عمل کند، در دفتر عمل او ثبت می شود. بنابراین، بر زیارت به عنوان کاری مستحبتأکید شده است. هر فرد با پایبندی بدان، خود را در معرض الطاف بی پایان الهی و پاداش های بی حدوحصر او قرار می دهد و این ذره ای از لطف ایزدی است.

3. باید به مقام و جایگاه الهیِ فردی که به زیارتش می رویم، بنگریم. او در جایگاه بهترینِ خلق خدا، از خاندان وحی است و عصمت و علم الهی دارد و مسند امامت عظما بر عهده اش است؛ ازاین رو، ثواب ها و پاداش ها، با درنظرگرفتن مقام و جایگاه نورانی امام، متناسب با عظمت اوست.

ص: 70

4. «بر اساس اعتقادات ما، حساب ثواب و عقاب اخروی با محاسبات دنیوی سنجش پذیر نیست؛ زیرا آخرت ابدی است و دنیا گذرا. کالای آخرتی هم غیر از کالای دنیوی است و به دلیل ابدی بودن، همه چیز از آن برمی آید؛ آن گونه که امام رضا (علیه السلام) دربارۀ درخت ممنوعۀ بهشتی فرمودند: ’درخت بهشت نظیر درخت دنیا نیست؛ بلکه به ارادۀ هر انسان بهشتی هر ثمری می دهد، خواه خرما و خواه انگور.‘(1)

از این رو ثواب اخروی بر اساس معیار اخروی محاسبه می شود، نه دنیوی.»(2)

در میان امامزادگان، حضرت ابوالفضل العباس (علیه السلام) و علی اکبر (علیه السلام) زیارت مأثور دارند و امام صادق (علیه السلام) دربارۀ شیوۀ زیارت آن دو رهنمود داشته اند.(1)

همچنین به زیارت دو شخصیت از سادات واجب التعظیم، توصیه شده است:

الف. فضیلت زیارت حضرت فاطمۀ معصومه (علیها السلام) در قم: سعدبن سعد از امام رضا (علیه السلام) دربارۀ زیارت فاطمه بنت موسی (علیها السلام) پرسید و امام در پاسخ فرمودند: «مَنْ زارَها فَلَهُ الْجَنَّةُ.»(2) (هرکه او را زیارت کند، بهشت برایش واجب مى شود.)امام جواد (علیه السلام) نیز می فرمایند: «مَنْ زارَ قَبْرَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ.»(3) (هرکس قبر عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت برایش واجب است.)

ب. زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) در ری: یکى از اهالى رى نقل می کند که به دیدن امام هادى (علیه السلام) رفتم. آن حضرت فرمودند: «از کجا مى آیى؟» عرض کردم: «از زیارت امام حسین (علیه السلام) .» فرمودند: «أَما إِنَّکَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِیمِ عِنْدَکمْ لَکنْتَ کَمَنْ زارَ الْحُسَیْنَ (علیه السلام) .»(4) (بدان که اگر قبر عبدالعظیم را که پیش خودتان است، زیارت کرده بودى، گویا امام حسین (علیه السلام) را زیارت کرده اى.)

که نمى تواند ما را زیارت کند، پس دوستان صالح و شایستۀ ما را زیارت کند که ثواب زیارت ما برایش نوشته مى شود.»(1)

امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به چگونگی قرارگیری دست روی قبر مؤمن، به سمت قبله قرار گرفتند و دستان خود را روی قبر نهادند.(2) امام دربارۀ کیفیت سلام گفتن به مؤمن زیارت شده فرمودند: «السَّلامُ عَلَى أَهْلِ الدِّیارِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ أَنْتُمْ لَنا فَرَطٌ وَ نَحْنُ إِنْ شاءَ اللهُ بِکمْ لاحِقُونَ.»(3) (...شما بر ما سبقت گرفتید و ما نیز ان شاءالله به شما می پیوندیم.)

پیشوایان معصوم در کنار قبور مؤمنین حاضر می شدند و برایشان دعا می کردند. روزی امام باقر (علیه السلام) کنار قبر مؤمنی لحظه ای درنگ کردند و چنین دعا فرمودند: «اللهُمَّ صِلْ وَحْدَتَهُ وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ وَ أَسْکِنْ إِلَیْهِ مِنْ رَحْمَتِکَ ما یَسْتَغْنِی بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواک.»(4) (خدایا وحدت و تنهایى او را به پیوند مبدل ساز، در حال وحشتش انس برقرار کن، از رحمتت آن قدر نصیبش فرما که از رحمت و عنایت غیر تو بى نیاز شود.)

على بن بلال در کنار قبر محمدبن اسماعیل ابن بزیع گفت:

صاحب این قبر از حضرت رضا (علیه السلام) برایم نقل کرد که آن جناب فرمودند: «کسى که بالاى قبر برادر مؤمنش برود و دست روى آن بگذارد و سورۀ انّا انزلناه را هفت مرتبه بخواند، از روز فزع اکبر (و قیامت) در امان است.»(5)

مفضل دربارۀ اثر خواندن سورۀ قدر، این سخن را نقل کرده است:

کسى که «انا انزلناه» را هفت مرتبه نزد قبر مؤمنى بخواند، خداوند متعال فرشته اى را به آنجا می فرستد تا خدا را در همان مکان عبادت کند و براى خواننده و میت ثواب عبادت آن

ص: 73

فرشته منظور مى شود و وقتى خداوند میت را از قبر بیرون آورد، به واسطۀ آن فرشتۀ موکل، هول و هراس را از او بر طرف مى کند تا داخل بهشتش کند.(1)

ص: 74

امام صادق (علیه السلام) دربارۀ روضه بودن مرقد حسین بن علی (علیه السلام) می فرمایند:

محل مرقد امام حسین (علیه السلام) از روزى که در آن دفن شده است، روضه اى از روضه هاى بهشت است و از آنجا اعمال زائران آن حضرت به آسمان برده مى شود و هیچ فرشته اى در آسمان و زمین نیست، مگر اینکه از خداوند زیارت مرقد امام حسین (علیه السلام) را مسألت مى کند. گروهى فرود مى آیند و گروهى به آسمان بازمى گردند.(1)

حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) فرمودند:(2) «همانا در خراسان قطعه ای از زمین است که زمانی محل تردد ملائکه شود. همیشه طایفه ای از ایشان به آسمان روند و طایفه ای از آسمان به زیر آیند تا روزی که اسرافیل به صور بدمد و همه کس حتی فرشتگان بمیرند.» از ایشان پرسیدند: «یا بن رسول الله، این بقعه کدام است؟» امام فرمودند: «هِیَ بِأَرْضِ طُوسَ وَ هِیَ والله رَوْضَة مِنْ رِیاضِ الْجَنَّة... .» (این بقعه در زمین توس خواهد بود و سوگند به خداوند که این مکان بستانی از بستان های بهشت است. هرکه مرا در این بقعه زیارت کند، چنان است که حضرت سیدالانبیا (صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کرده باشد و پروردگار متعال برای او ثواب هزار حج مقبول و هزار عمرۀ پسندیده بنویسد و من و پدرانم او را در روز قیامت شفاعت کنیم.)

مدینه منزلگاه وحى و مرکز تعلیم آیات قرآن، محل آمدوشد جبرائیل امین و جایگاه تقوا و پاکى و خوبى ها بوده است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را حرم خود می دانستند و می فرمودند: «ان لکل نبی حرماً و حرمی المدینة.»(1) (برای هر پیامبری حرمی است و حرم من نیز مدینه است.)

در مدینۀ منوره، مزار شش معصوم وجود دارد که مرقد آنان، نشانگر فضیلت فراوان و بی مانند این شهر است:1. حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم): ایشان در 28 صفر سال 11 درگذشتند و مزار آن حضرت در خانۀ خود ایشان، در جوار مسجد النبی است.(2)

2. حضرت فاطمۀ زهرا (علیها السلام): ایشان در 3 جمادی الثانی سال 11 هجرت شهید شدند. از همان آغاز، محل خاک سپاری آن حضرت در هاله ای از ابهام قرار داشت تا اعتراض همراه با مظلومیت او همچنان جاری باشد. مدفن آن مظلوم یکی از این سه جاست: خانۀ خود فاطمه (علیها السلام) ، روضة النبی و بقیع. هرچند خانه محتمل تر است.(3)

3. امام حسن مجتبی (علیه السلام): در 7 صفر سال 49 شهید شدند و مرقدشان در بقیع است.(4)

4. امام سجاد (علیه السلام): در 12 یا 25 محرم سال 95 شهید شدند و در کنار عموی گرامی شان در بقیع به خاک سپرده شدند.(5)

5. امام باقر (علیه السلام): در 7 ذی حجه سال 114 شهید شدند و مزارشان در جوار پدر گرامی شان در بقیع است.(6)

6. امام صادق (علیه السلام): در شوال سال 148 شهید شدند و چهارمین امامی

ص: 78

هستند که مرقد نورانی ایشان در بقیع است.(1)

قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) از بیم جسارت و اهانت بنی امیه(1) و حتی خوارج نهروان، سال ها(2) مخفی بود و فقط برخی از ائمۀ معصومین (علیهم السلام) به زیارت آن می رفتند. امام سجاد و امام باقر(3) و امام صادق (علیهم السلام) (4) از زائران مرقد حضرت علی (علیه السلام) هستند. همچنین ائمۀ اطهار (علیهم السلام) به صلاحدید، بعضی از شیعیان خالص را به مرقد امام واقف می ساختند.(5) امام زین العابدین (علیه السلام) در سفری به کوفه، ابوحمزۀ ثمالی را برای زیارت جدشان در نجف، همراه خود بردند.(6) یونس بن ظبیان، عمربن یزید، صفوان بن مهران، ابان بن تغلب و یزیدبن عمر ابن طلحة،(7) چهره هایی هستند که همراه امام صادق (علیه السلام) موفق به زیارت قبر حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) شدند. گاه این گروه آشنا به قبر امام، برخی از دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) را مخفیانه برای زیارت به نجف می بردند. عبدالله بن سنان اذعان می کند که عمربن یزید، من و حفص کناسی را به غرى برد و قبر امیرالمؤمنین (علیه السلام) را نشانمان داد و برای اطمینان ما تأکید کرد که بارها با امام صادق (علیه السلام) به این مکان آمده است.(8)

مخفی بودن قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) تا زمان هارون الرشید ادامه داشت و در آن زمان، محل قبر آن حضرت آشکار شد(9) و پس از آن بارگاهی بر آن ساخته شد.

در جوار قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) دو نقطۀ مهم و درخور توجه وجود دارد:

1. قبر حضرت آدم و نوح (علیهما السلام)

به هم جواری قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) با حضرت نوح (علیه السلام) در کلام امام باقر (علیه السلام)

ص: 80

اشاره شده است.(1) امام صادق (علیه السلام) افزون بر نوح (علیه السلام) ، از حضرت آدم (علیه السلام) نیز یاد کرده و می فرمایند که نوح پیامبر (علیه السلام) پیکر او را از مکه به غری آورد و در آنجا به خاک سپرد.(2) امام به مفضل بن عمر فرمودند:

هرگاه راهی نجف شدی، پس پیکر آدم و نوح و علی بن ابی طالب (علیهم السلام) را زیارت کن که همانا تو زائر پدران پیشینیان، محمد خاتم النبیین (صلی الله علیه و آله و سلم) و علی سید الوصیین (علیه السلام) هستی.(3)

2. محل قرار گیری سر امام حسین (علیه السلام)

سر مبارک و خونین امام حسین (علیه السلام) مدتی در جوار مرقد امیرمؤمنان (علیه السلام) بوده است. یزیدبن عمر در سفری که همراه امام صادق (علیه السلام) موفق به زیارت قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) شد، می گوید که پس از زیارت، امام به فرزندش اسماعیل فرمودند: «بایست و بر جدت حسین بن على (علیه السلام) سلام کن.» من عرض کردم: «فدایت شوم، آیا حضرت حسین (علیه السلام) در کربلا نیستند؟» فرمودند:»بله، ولى هنگامى که سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، یکى از دوستان ما آن را ربود و در جنب امیرالمؤمنین (علیه السلام) دفن کرد.»(4)

لازم به ذکر است که سر امام حسین (علیه السلام) به پیکر مطهر ایشان در کربلا ملحق شد. یونس بن ظبیان که همراه امام صادق (علیه السلام) به نجف رفته بود، از امام نقل می کند که سر امام حسین (علیه السلام) از شام به کوفه بازگردانده شد و عبیدالله بن زیاد ملعون از وجود سر مبارک حضرت در شهر هراسان بود و دستور داد آن را بیرون ببرند. بدین ترتیب خداوند متعال سر مبارک آن جناب را نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) قرار داد و سپس سر به جسد ملحق شد و بدن با سر متصل گردید. «فالرّاسُ مَعَ الْجَسَدِ وَ الْجَسَدُ مَعَ الرّاسِ.»(5)

ص: 81

در جوار مرقدش که به حائر الحسین (علیه السلام) معروف شد،(1) به برآورد ه شدن حاجت هایشان اطمینان یابند؛ زیرا در عظمت این مکان مقدس، چنین روایت معتبری وجود دارد: «إِنَّ اللهَ عَوَّضَ الْحُسَیْنَ (علیه السلام) مِنْ قَتْلِهِ أَنَّ الْإِمامَةَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ الشِّفاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ إِجابَةَالدُّعاءِ عِنْدَ قَبْرِهِ.»(2) (خداوند به پاس شهادت حسین (علیه السلام) ، این پاداش را او به مرحمت کرده است: امامت از نسل اوست، در تربت او شفاست و در کنار قبر او دعا اجابت می شود.)

روزی ابوهاشم جعفرى و محمدبن حمزه برای عیادت حضرت عسکرى (علیه السلام) به حضورشان رسیدند و از بیماری ایشان جویا شدند؛ امام در پاسخ فرمودند: «از مال من گروهى را به حائر (کربلا) گسیل کنید.»

آن دو از خواست امام متعجب شدند؛ به گونه ای که محمدبن حمزه به دوستش گفت: «امام ما را به حائر سوق دادند؛ درحالى که خود ایشان به منزلۀ همان کسى است که در حائر است!» آن دو دوباره نزد امام رفتند و در پاسخ به گفتۀ ابن حمزه امام فرمودند: «لَیْسَ هُوَ هکَذا إِنَّ لِلهِ مَواضِعَ یحِبُّ أَنْ یعْبَدَ فِیها وَ حائِرُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) مِنْ تِلْکَ الْمَواضِعِ.»(3) (این طور نیست که او مى گوید. خداوند متعال مواضعى دارد که مى خواهد در آنجاها عبادت شود و حائر حسینى یکی از آنجاهاست.)

کربلا نماد مبارزه با ستمگری بود و بدیهی است دین ستیزان و حاکمان مستبد، از متوکل عباسی(4) تا صدام بعثی، این کانون حماسه و جهاد را برنمی تابیدند و بر ممانعت از حضور مسلمانان و حتی تخریب آن می کوشیدند؛ اما هماره اقدامات شوم آنان در بی رونق کردن کربلا ناکام می ماند و خداوند بر نورانیت آن مکان مقدس می افزود.

ص: 83

شهر سامرا را معتصم عباسی به عنوان مرکز حکومت عباسی برگزید و آن را «سُرَّ مَنْ رای» (هرکه آن را دید، شادمان شد) نام نهاد. چون این شهر متروک شد، «ساءَ مَنْ رَأَی» (هرکس آن را دید، ناراحت شد) نامیده شد و به تدریج با نام مختصر، «سامرا» مشهور شد.(1) چون سامرا مرکز استقرار نظامیان دولت عباسی بود، به «عسکر» نیز شهرت داشت و به افراد منسوب به آن نیز «عسکری» گفته می شد.

متوکل عباسی در سال 234 امام هادی (علیه السلام) را به اقامت اجباری در سامرا فراخواند و امام نیز همراه خانواده وارد این شهر شدند و خانه ای خریدند و بیش از 20 سال در همان جا اقامت کردند. ایشان در 3رجب254 به شهادت رسیدند و در بخشی از منزل خویش به خاک سپرده شدند.(2) امام هادی (علیه السلام) دربارۀ این شهر می فرمودند: «أُخْرِجْتُ إِلَى سُرَّ مَنْ راى کَرْهاً وَ لَوْ أُخْرِجْتُ عَنْها أُخْرِجْتُ کَرْهاً.» (به اجبار وارد سرّ من رأى شده ام و اگر روزى از آن بیرون برده شوم، به اجبار بیرون رفته ام.)

امام دربارۀ علت انس خود به سامرا، از هواى پاکیزه، آب گوارا و بیمارى اندک آن یاد کردند و آنگاه فرمودند: «سرّ من رأى به ویرانه اى تبدیل مى شود و تنها کاروان سرا و مغازه اى جهت رهگذران در آن باقى مى ماند و نشانۀ بازسازى آن، بازسازى مزارم خواهد بود.»(3)

امام حسن عسکری (علیه السلام) در کودکی همراه پدر مقیم این شهر شدند و در مدت 6 سال امامت خود، در سامرا بودند و در سال 260 به شهادت رسیدند و در کنار پدر به خاک سپرده شدند.(4)

در جوار این دو امام همام، حکیمه خاتون، دختر امام جواد (علیه السلام) و نرجس خاتون، مادر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز مدفون اند.

ص: 85

همچنین سامرا زادگاه آخرین حجت خدا، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز است که در سال 255 در همین خانۀ امام هادی (علیه السلام) دیده به جهان گشود(1) و از همین منزل نیز غیبت ایشان آغاز شد.

است. امام جواد (علیه السلام) در فضیلت این بخش از توس می فرمایند: «إِنَّ بَیْنَ جَبَلَیْ طُوسَ قَبْضَةً قُبِضَتْ مِنَ الْجَنَّةِ مَنْ دَخَلَها کانَ آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ النّار.»(1) (در میان دو کوه توس، پاره ای از زمین است که از بهشت برداشته اند [و آن، مشهد مقدس آن حضرت است]. هرکس [به قصد زیارت] داخل در آن روضه شود، روز قیامت از آتش دوزخ ایمن خواهد بود.)

آستان مقدس امام رضا (علیه السلام) از روزهای نخست خاک سپاری امام، محل توجه و همچنین رفت وآمد زائران بسیاری بود. شمس الدین ذهبی(م748) می نویسد: «مشهد او، مکان آمدن و مقصود بسیاری برای زیارت است.»(2) در متون حدیثی ما چند روایت دربارۀ عظمت مرقد امام رضا (علیه السلام) بیان شده است، مانند:

1. امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند:

سَیقْتَلُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی بِأَرْضِ خُراسانَ بِالسَّمِّ ظُلْماً اسْمُهُ اسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ اسْمُ ابْنِ عِمْرانَ مُوسَى (علیه السلام) . أَلا فَمَنْ زارَهُ فِی غُرْبَتِهِ غَفَرَ اللهُ تَعالَى ذُنُوبَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْها وَ ما تاخَّرَ وَ لَوْ کانَتْ مِثْلَ عَدَدِ النُّجُومِ وَ قَطْرِ الْأَمْطارِ وَ وَرَقِ الْأَشْجار.(3)

به زودی مردی از فرزندان من در خراسان با زهر مظلومانه شهید خواهد شد. او همنام من است و پدرش همنام موسی بن عمران. هرکه او را در آن غربت زیارت کند، حق تعالی گناهان گذشته و آیندۀ او را می آمرزد؛ حتی اگر به عدد ستارگان آسمان و قطرات باران و برگ درختان باشد.(4)2. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «یقْتَلُ حَفَدَتِی بِأَرْضِ خُراسانَ فِی مَدِینَةٍ یقالُ لَها طُوسُ مَنْ زارَهُ إِلَیْها عارِفاً بِحَقِّهِ أَخَذْتُهُ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیامَةِ فادْخَلْتُهُ

ص: 87

الْجَنَّةَ.»(1) (فرزندزادۀ من در زمین خراسان شهید خواهد شد؛ در شهری که آن را توس می گویند. هرکس برای زیارتش به آنجا رود و به حق او عارف باشد، در قیامت به دست خود، دستگیری او می کنم و به بهشتش می برم.)

3. امام رضا (علیه السلام) وقتی اشعار دعبل خزاعی را دربارۀ مزار ائمۀ اطهار (علیهم السلام) شنیدند، به او فرمودند که آیا در اینجا دو بیت به قصیده ات بیفزایم تا کامل شود؟

و قبر بطوس یا لها من مصیبة

توقّد فی الأحشاء بالحرقات

إلی الحشر حتّی یبعث الله قائماً

یفرّج عنّا الهمّ و الکربات

و قبر دیگر در توس خواهد بود که حسرت ها از آن مصیبت تا قیامت دل ها را شعله ور می کند؛ تا اینکه حق تعالی قائم را برانگیزد و او با ظهورش غم و حزن ما را برطرف سازد.

دعبل گفت: «یابن رسول الله، بفرمایید که در توس قبر کیست؟»

حضرت فرمودند: «قبر من است که روزگارى نمى گذرد، مگر اینکه توس محل آمدورفت شیعیان و زوار قبرم مى شود. اعلام می کنم که هرکس مرا در زمان غربت قبرم در توس زیارت کند، با من هم درجه و همدم خواهد بود؛ درحالى که خداوند او را از گناه پاک کرده و آمرزیده باشد.»(2)

پس از خاک سپاری پیکر مطهر امام رضا (علیه السلام) ، مزار حضرت محل آمدوشد دوستداران ایشان بود. شیعه و سنی به مشهد ایشان مشرف می شدند و امام را زیارت می کردند. از آن آغاز، بارگاهی بر مزار حضرت قرار داشت. حسین بن احمد مهلبی(م380) وقتی از «شهر نوقان» نام می بَرد، به مزار امام رضا (علیه السلام) اشاره می کند: «نوقان از والاترین و آبادترین شهرهای خراسان

ص: 88

است و در این شهر، قبر امام علی بن موسی ابن جعفر (علیه السلام) قرار دارد و روی قبر ایشان، حصاری است که در آن حصار، مردم معتکف می شوند.»(1)

این، ضعفی در اعتقادات ایشان به هم رسد.»(1) پس بنا روی بارگاه و مکان زیارت نه تنها مشکل شرعی ندارد؛ بلکه کاری مطلوب و مرغوب است.(2) طبق برخی روایات، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز خطاب به امیرمؤمنان (علیه السلام) ، آبادکردن مرقد پیشوایان دین را می ستایند: «خدا از میان بندگان خود، دل های انسان های بزرگوار و برگزیده را به شما علاقه مند ساخته است. آنان در راه شما آزار را پذیرا می شوند و قبورتان را آباد می کنند؛ آن هم برای تقرب به خدا و اظهار دوستی به پیامبر.»(3)

ص: 91

ص: 92

زیارت نیز به منظور پاسداشت آن ایام است.

جمعه می فرمایند: «مَنْ زارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی کلِّ جُمُعَةٍ غَفَرَ اللهُ لَهُ الْبَتَّةَ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیا وَ فِی نَفْسِهِ حَسْرَةٌ مِنْها وَ کانَ مَسْکَنُهُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِی (علیه السلام) .» (1) (حق تعالى کسى را که قبر امام حسین (علیه السلام) را در هر جمعه زیارت کند، مى آمرزد. چنین کسی از دنیا خارج نمى شود، درحالى که از آن حسرتى در خاطر داشته باشد و مکانش در بهشت با حسین بن علی (علیه السلام) خواهد بود.)

5. روز 13 رجب، ولادت امیرمؤمنان (علیه السلام) ؛

6. شب و روز 27 رجب، مبعث پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ؛

7. روز 27 رجب، فتح خیبر به دست امام؛

8. روز 17 رمضان، فتح پیکار بدر به دست امام؛

9. روز 17 شوال، حماسه آفرینی امام در پیکار احد؛

10. روز 20 رمضان، صعود امام روی کتف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای شکستن بت های آویخته بر کعبه؛

11. روز 21 رمضان، سالروز شهادت امام؛

12. روز 17 شوال، ردالشمس و بازگشت خورشید به امر رسول الله (علیه السلام) برای امیرمؤمنان (علیه السلام) ؛

13. روز اول ذی حجه، انتصاب امام برای رساندن آیۀ برائت و عزل ابوبکر از این منصب؛

14. روز 9 ذی حجه، روز عرفه و سالروز بستن تمامی در های گشوده به سمت مسجد النبی جز درِ خانۀ امام؛

15. روز 18 ذی حجه، عید غدیر خم؛

16. روز 24 ذی حجه، خاتم بخشی امام در نماز و همچنین روز مباهله؛

17. روز 25 ذی حجه، روز نزول سورۀ انسان (هل أتی)؛

18. روز 18 یا 25 ذی حجه، بیعت با امام برای خلافت پس از عثمان؛19. روز عید نوروز، بیعت با امام برای خلافت پس از عثمان.(1)

در فرهنگ روایی ما، هر زمانی برای زیارت امام حسین (علیه السلام) پسندیده است و برای آن باید شتاب کرد؛ زیرا زیارت امام بهترین چیزى است که در دین برای ما ارائه شده است. هرکس زیارت بیشتری انجام دهد، خیری کثیری را به دست آورده است و کسی که کوتاهی کند، از خیر بی بهره می شود. امام صادق (علیه السلام) ضمن اشاره به این نکته، می افزایند: «تَحَرَّوْا بِزِیارَتِکمُ الْأَوْقاتَ الشَّرِیفَةَ فانَّ الْأَعْمالَ الصّالِحَةَ فِیها مُضاعَفَةٌ وَ هِیَ أَوْقاتُ مَهْبِطِ الْمَلائِکَةِ لِزِیارَتِهِ.»(1) (برای زیارت، اوقات شریف را بیابید؛ زیرا اعمال در آن زمان ها و مناسب ها دوچندان خواهد بود. در این اوقات ملائکه برای زیارت امام حسین (علیه السلام) فرود می آیند.)

به دلیل جایگاه امام حسین (علیه السلام) در تثبیت و اعتلای اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) ، خداوند در برخی از مناسب های خاص، حضور بیشتر مؤمنان را در مشهدالحسین (علیه السلام) انتظار دارد؛ ازاین رو، برای امام زیارت های مخصوصه ای نیز وجود دارد که به مهم ترین آن اشاره می کنیم و اهمیت و برخی آثار آن را هم یادآور می شویم:

1. شب و روز عاشورا

هر زائری که شب عاشورا را در جوار قبر امام سپری کند، در قیامت با پیکری آغشته به خون در محضر خدا حضور می یابد و زیارت در روز عاشورا، چون شهادت در رکاب امام است.(2)

زیارت در روز عاشورا به معنای ادای حق پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان (علیه السلام) و فاطمۀ زهرا (علیها السلام) است(3) و زیارت با معرفت امام، همانند زیارت خداوند در عرش الهی است و پاداش بهشت را به ارمغان دارد.(4) در فرمایش امام باقر (علیه السلام) هر زائری در روز عاشورا با حالتى گریان نزد آن حضرت بماند، پاداش دوهزار

ص: 98

حج، دوهزار عمره و دوهزار جهاد همراه با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به دست خواهد آورد.(1) همچنین یکی از آداب زائر در روز عاشورا سیراب کردن مردم است و ارزش سقایی در کربلا، همسان با سقایی سپاه حسین (علیه السلام) و همراهی با امام است.(2)

2. اربعینزیارت اربعین از نشانه های مؤمن است(3) و از امام صادق (علیه السلام) زیارتی برای این روز روایت شده است.(4) اربعین تجلی عشق به تربت و مرقد سیدالشهدا (علیه السلام) و آغاز جاذبۀ مغناطیسی حسینی است که با وجود گذشت قرن های متمادی، همچنان دل همۀ دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) و همۀ آزادگان جهان را به سوی رستگاری و عزت و افتخار می کشاند. امروزه راهپیمایی اربعین حرکت بی نظیری است که از مرز ملیت و نژاد و رنگ عبور کرده است و در طول تاریخ و در دنیای معاصر مانندی ندارد؛ آن گونه که چشم های مردم جهان به آن دوخته است و به برکت این حرکت عظیم مردمی، امام حسین (علیه السلام) و معرفت حسینی بین المللی و جهانی شد. حضرت آیت الله خامنه ای این اجتماع میلیونی را وسیلۀ گویایی برای تحقق تمدن عظیم اسلامی می شمارد.(5) امید است این حرکت حماسه آفرین زمینه ساز ظهور منجی بشریت باشد.

3. اول و نیمۀ رجب

امام صادق (علیه السلام) ثواب چنین زیارتی را آمرزش و غفران الهی می دانند. امام رضا (علیه السلام) نیز به زیارت نیمۀ رجب سفارش فرموده اند.(6)

4. شب و روز نیمۀ شعبان

ص: 99

پاداش زیارت حسین بن علی (علیه السلام) در شب نیمۀ شعبان هزار حج، هزار عمره، برآورده شدن حاجات دنیایی و آخرتی و آمرزش الهی است.(1)

زائر حسین (علیه السلام) در روز نیمۀ شعبان با 124 نبی، به خصوص با 5 پیامبر الوالعزم که به زیارت امام آمده اند، مصافحه خواهد کرد و چنین زائری آمرزیده می شود.(2)

5. شب و روز عرفه

پاداش زیارت امام در شب عرفه هزار حج، هزار عمره، برآورده شدن حاجات دنیایی و آخرتی و آمرزش الهی است(3) و خداوند او را از شر آن سال ایمن می سازد.(4)

هرکس در روز عرفه به زیارت سیدالشهدا (علیه السلام) اهتمام ورزد، خداوند برای هرگام او حجی در نظر می گیرد و او را می آمرزد و زائر با دست پر بازخواهد گشت و در قیامت نیز دل شاد و خرم است.(5) امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «هرکس عرفه را در جوار قبر امام حسین (علیه السلام) باشد، بی تردید صحرای عرفات را درک کرده است.»(6)

امام تأکید می کنند که خداى تعالى قبل از اهل عرفات، براى زائران قبر امام حسین (علیه السلام) تجلى مى نماید، حوایج آن ها را برآورده می کند، گناهانشان را می آمرزد و شفاعتشان را دربارۀ دیگران می پذیرد. سپس به اهل عرفات می پردازد و با ایشان نیز چنینمی کند.(7)

6. شب و روز عید قربان و فطر

پاداش زیارت حسین بن علی (علیه السلام) در شب عید قربان و شب عید فطر،

ص: 100

آمرزش است.(1) در نگاه امام صادق (علیه السلام) ، هرکس روز عید قربان به زیارت مرقد امام حسین (علیه السلام) برود، پاداش صد حج و صد عمرۀ پذیرفته و صد جهاد در رکاب پیامبر مرسل یا امام دادگر برایش نوشته مى شود.(2)

7. رمضان

ماه رمضان زمانی بافضیلت برای زیارت امام حسین (علیه السلام) است و پاداش زیارت در شب های اول، نیمه و آخر رمضان، آمرزش گناهان است.(3)

8. شب قدر

شب قدر، به خصوص شب 23 رمضان که انبیا و فرشتگان به زیارت امام حسین (علیه السلام) فرود می آیند، زمانی بافضیلت برای زیارت امام است.(4) امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «هنگامى که شب قدر فرارسد، شبى که در آن کارهاى مصلحت آمیز عباد توزیع و تفریق مى شود، از طرف عرش منادى ندا مى کند که خداوند متعال در این شب گناهان کسى را که به زیارت قبر حضرت امام حسین (علیه السلام) رفته، مى آمرزد.»(5)

است که در رجب زیارت کنند.)

ازاین رو، عالمان شیعه همچون شهید اول(1) و محمدتقی مجلسی(2) و محمدباقر مجلسی،(3) ضمن سفارش به زیارت امام در همۀ ماه های سال و به خصوص مناسبت های مشهور، زیارت در ماه رجب را بافضیلت ترین زیارت و برترین اعمال برشمرده اند. مرحومکفعمی زیارت امام رضا (علیه السلام) را یکی از اعمال ماه رجب دانسته است.(4) از این نکتۀ مهم نیز نمی توان غفلت کرد که ثواب زیارت امام رضا (علیه السلام) را باید با ثواب حج و عمره سنجید. در روایت بزنطی از حضرت رضا (علیه السلام) ، ثواب زیارت ایشان «معادل هزار یا هزارهزار مرتبه حج بیت الله الحرام» است.(5) بنابراین، همان طور که هیچ عمره ای مانند عمره در ماه رجب نیست،(6) هیچ زیارتی فضیلت زیارت در ماه رجب را نخواهد داشت.(7)

زیارت امام رضا (علیه السلام) در 23ذی قعده نیز پسندیده است. ابن طاووس به این زیارت اشاره کرده و معتقد است که در برخی تألیفات شخصیت های شیعی، مستحب بودن زیارت از دور و نزدیک، در روز 23ذی قعده را دیده است. او در کتاب خود، این نکته را در فصل اعمال روز 23ذی قعده مرقوم کرده و عمل دیگری جز آن را ننوشته است.(8) ممکن است علت مستحب بودن زیارت حضرت در 23ذی قعده، این باشد که از نظر برخی دانشمندان(9)

شهادت امام رضا (علیه السلام) در این روز است.

ص: 102

گفتن «السلام علیک» کافی است و بعضی مجتهدان حضور در آنجا را کافی می دانند؛

7. جانب راستِ روی خود را بر ضریح بنهد و در وقت فارغ شدن از زیارت دعا کند؛

8. جانب چپِ روی خود را بر ضریح بنهد و از خدای تعالی به حق او و به حق صاحب قبر، درخواست کند که او را از اهل بهشت بگرداند به شفاعت صاحب قبر و نیز در دعا و الحاح کردن مبالغه کند؛

9. بر سر بالین (بالای سر ضریح) آید و رو به قبله کرده و دعا کند؛

10. بعد از زیارت، دو رکعت نماز زیارت بخواند. اگر زیارت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد، سنت است که نماز زیارت را در میان منبر آن حضرت و قبر ایشان گزارد. اگر زیارت ائمۀ معصومان (علیهم السلام) باشد، در بالین سر باید گزارد؛

11. بعد از نماز زیارت، دعای منقول بخواند و آنچه به خاطرش رسد از مسائل دین و دنیا، طلب کند. دعاکردن برای جمیع خلایق بهتر است، چه آن به اجابت نزدیک تر است؛

12. در آن مکان، قرآن تلاوت کند و ثواب آن را به صاحب ضریح هدیه کند؛ چه نفع آن باز به او می رسد و سبب تعظیم صاحب قبر است؛

13. در جمیع احوال و به حسب استطاعت، احضار (حاضرکردن) قلب داشته باشد و از جمیع گناهان توبه کند؛

14. ثواب تصدق (و یاری محتاجان) در آن مقام، مضاعف می شود؛

15. خدمتکاران و نگاهبانان و محتاجان آن مقام را تعظیم کند؛ چه در حقیقت، تعظیم ایشان تعظیم صاحب قبر است؛

16. هرگاه از زیارت برگردد، تا در آن شهر است، باز به زیارت رود؛17. هرگاه رفتن او نزدیک آید، وداع به دعای منقول کند؛

18. از خدای تعالی بازگشت بدان مقام را بخواهد؛

ص: 105

19. در وقت بیرون آمدن از آن مقام، روی به ضریح کند و عقب عقب بیرون آید؛

20. زود از آن مقام بیرون رود؛ چه حرمت و تعظیم در آن بیشتر است و اشتیاق بازآمدن، زودتر به هم می رسد.(1)

همچنین پس از زیارت، سزاوار است که وقت خروج، پشت به محل دفن معصوم نکند و عقب عقب از مرقد مطهر دور شود. صفوان جمال که همراه امام صادق (علیه السلام) توفیق زیارت مزار امیرمؤمنان (علیه السلام) را یافته بود، گزارش می کند که امام صادق (علیه السلام) این گونه از مرقد مطهر جدشان خارج شدند.(2)

وگرنه اول زیارت مستحب است».5. شایسته است زائر، هنگام زیارت ایستاده باشد که مؤدبانه تر است و اگر طول کشید، مانعى ندارد دوزانو بنشیند و از لحاظ ادب و احترام، چشم هایش را پایین بیندازد. دلش از همه چیز فارغ و تنها مشغول به عرض ادب و اخلاص باشد و متوجه باشد که رسول الله زنده است و او را مى بیند و از زائرش خبردار است.

6. روبه روى صورت شریف رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و پشت به قبله بایستد.

7. هنگام خواندن زیارت، زیاد بلند و زیاد آهسته نخواند؛ بلکه میانه روى را رعایت کند؛ چون پایین آوردن صدا در محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براى همۀ مردم جزو آداب پسندیده است.

جمال الدین فاکهى مکى شافعى(م972) کتاب مستقلى دربارۀ آداب زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با نام حسن التوسل فى آداب زیارة افضل الرسل تدوین کرده و در آن به بیش از 90 ادب سفر و زیارت اشاره کرده است.(1)

آن گونه که امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «ما عُبِدَ اللهُ بِشَیْ ءٍ أَشَدَّ مِنَ الْمَشْیِ وَ لا أَفْضَلَ.»(1) (خدا با چیزى بهتر و محکم تر از پیاده روی (به سمت خانه اش) پرستیده نمى شود.)

فقیه شرنبلالى(م1069) از علمای حنفی، دربارۀ زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، به انجام غسل پیش از زیارت و استفاده از عطر و پوشیدن بهترین لباس تأکید می کند و توصیه می کند که اگر برای زائر ممکن باشد، پیاده وارد مدینه شود.(2)

درباۀ چگونگی زیارت معصومین (علیهم السلام) ، بر انجام زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) با پای پیاده تأکید شده است.

امام صادق (علیه السلام) دربارۀ ثواب زیارت حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) با پای پیاده می فرمایند:

مَنْ زارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) ماشِیاً کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حِجَّةً وَ عُمْرَةً فانْ رَجَعَ ماشِیاً کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حِجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ.

هرکه پیاده به زیارت حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) برود، حق تعالى به عدد هر گامى که بردارد، حج و عمره اى در نامۀ عملش بنویسد و اگر پیاده نیز برگردد، به عدد هر گامى، دو حج و دو عمره در نامۀ عملش بنویسد.دربارۀ زیارت حرم حسینی با پای پیاده، آثار و فضیلت های متعددی در کلام امام صادق (علیه السلام) بیان شده است:

1. «مَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) ماشِیاً کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحا عَنْهُ أَلْفَ سَیِئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ.»(3) (کسى که پیاده به زیارت قبر حضرت امام حسین (علیه السلام) برود، خداوند متعال به هر قدمى که برمى دارد،

ص: 108

هزار حسنه برایش ثبت و هزار گناه از وى محو مى فرماید و هزار درجه مرتبه اش را بالا مى برد.)

2. همانا اگر کسی براى زیارت قبر امام حسین (علیه السلام) از منزل خارج شود، با اولین گامى که پس از ترک خانواده اش برمى دارد، گناهانش بخشیده مى شود و پیوسته با هر قدمى که برمى دارد، پاک مى گردد تا به قبر امام حسین (علیه السلام) برسد. زمانى که رسید، خداوند با وى چنین نجوا مى فرماید: «عَبْدِی سَلْنِی أُعْطِکَ، ادْعُنِی أُجِبْکَ، اطْلُبْ مِنِّی أُعْطِکَ، سَلْنِی حاجَةً أَقْضِها.»(1) (بنده ام، از من بخواه تا عطایت کنم، مرا بخوان تا جوابت گویم، از من بخواه تا به تو عطا کنم و حاجتت را از من بخواه تا برآورم.)

شرط ارتباط با پاک دلان و پاک جانان و حضور در اماکن مقدس است. بر رعایت این ادب، در زمان حیات امامان هم تأکید شده است. در این زمینه روایت کرده اند: چند نفر در مدینه قصد تشرف به حضور امام صادق (علیه السلام) داشتند. در راه، یکی از اصحاب از کوچه ای بیرون آمد و به این جمع پیوست؛ درحالی که جُنب بود و اینان نمی دانستند. وقتی خدمت امام رسیدند و سلام دادند، حضرت خطاب به آن شخص فرمودند: «أَ ما تَعْلَمُ أَنَّهُ لا یَنْبَغِی لِلْجُنُبِ أَنْ یَدْخُلَ بُیُوتَ الأَنْبِیاءِ.»(1) (مگر نمی دانی که سزاوار نیست شخص جنب به خانۀ انبیا وارد شود؟) بنابراین، او برگشت و بقیه در خدمت امام ماندند.

2. برای زیارت هر معصومی، چه در حال حیات و چه پس از آن، غسل توصیه شده و این نکته حتی برای دیدن خواب معصومان (علیهم السلام) نیز تجویز شده است.3. فقهای بزرگ شیعه که به مستحب بودن غسل زیارت فتوا داده اند، به روایات بسیاری استناد کرده اند. در اینجا به دو نمونه اشاره می کنیم:

الف. از امام صادق (علیه السلام) دربارۀ آیۀ <خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ>(2) پرسیدند، حضرت فرمودند: «الغُسل عِندَ لقاءِ کُلِّ امام.»(3) (منظور، غسل کردن هنگام دیدار هر امامی است.) ایشان با بیان این تفسیر، غسل را مصداقی از آراستگی هنگام عبادت یا حضور در عبادتگاه به شمار آورده اند. این موضوع دورانِ پس از حیات دنیایی ایشان را نیز شامل می شود؛ چون حفظ حرمت آنان، در دو حالتِ پیش و پس از فوت یکی است.(4)

ب. در روایت دیگری آمده است: فردی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: «وقتی قادر به حضور در پیشگاه شما نیستم، چگونه زیارت کنم؟» امام فرمودند:

ص: 110

«اگر توان آمدن نزد مرا نداری، روز جمعه غسل کن یا وضو بساز؛ سپس بر بام برو و دو رکعت نماز به جای آور و به سمت من توجه کن. هرکس مرا در حیاتم زیارت کند، گویا در دورۀ مرگم زیارتم کرده است و هرکس در دوران مرگم زیارتم کند، گویا در دوران حیاتم مرا زیارت کرده است.»(1)

با درنظر گرفتن اولویت زیارت در کنار حرم و تساوی امام صادق (علیه السلام) با همۀ معصومان (علیهم السلام) ، به اهمیت غسل زیارت پی می بریم.(2)

3. در برخی از سخنان زیبای ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ، ضمن اشاره به شایسته بودن غسل زیارت، از ثمرۀ آن نیز یاد می شود: امام صادق (علیه السلام) به اثربخشی غسل با آب فرات، در آمرزش گناهان هنگام زیارت امام حسین (علیه السلام) یاد می کنند.(3) این سخن نیز از امام رضا (علیه السلام) به یادگار مانده است: «هرکس غسل زیارت کند و بعد از آن مرا زیارت کند، مثل روزی که از مادر متولد شده است، از گناهان بیرون می آید.»(4)

4. درنگ در دعایی که سزاوار است هنگام غسل زیارت خوانده شود، نیز ابعادی از حکمت این غسل را نمایان می کند: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ، اللهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفاءً مِنْ کلِّ داءٍ وَ آفَةٍ وَ عاهَةٍ، اللهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِی وَ سَهِّلْ بِهِ أَمْرِی.»(5)

بهره مند شود. شهید اول ضمن تأکید بر ایستادن زائر بر درگاه حرم، این جمله را یادآور می شود: «زائر کنار درِ حرم بایستد و دعا کند و اذن بطلبد. اگر در دل خود خشوعی احساس کرد و رقت قلب حاصل شد، وارد شود؛ وگرنه بهتر است که برای ورود زمان دیگری انتخاب کند که رقت قلب و خشوع حاصل شود؛ زیرا غرض مهم تر از ورود به حرم، حضور قلب است تا انسان از رحمت خدا بهره مند شود.»(1)

اذن طلبی برای ورود به حرم را می توان از آیۀ <لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ>(2) نیز استناد کرد. در این آیه، مؤمنان از ورود بی اذن به خانۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نهی شده اند.(3) البته این آیه آستان معصومان (علیهم السلام) را نیز شامل می شود.

در «اذن ورود»ها آمده است:

خداوندا، بر درگاه یکی از خانه های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دودمان او ایستاده ام. خدایا، مردم را از بی اجازه واردشدن به خانۀ پیامبر منع کرده ای. به حرمت پیامبرت در حال غیبتش، مثل زمان حضور و حیاتش عقیده مندم و می دانم که فرستادگان تو زنده اند و نزد تو روزی می برند. آنان جایگاه مرا در اینجا و این لحظه می بینند و سخنم را می شنوند.

زائر در ادامه از خداوند چنین اجازۀ ورود می طلبد:

فانِّی أَسْتاذِنُکَ یا رَبِّ أَوَّلًا وَ أَسْتاذِنُ رَسُولَکَ ثانِیاً وَ أَسْتاذِنُ خَلِیفَتَکَ الامامَ الْمُفْتَرَضَ عَلَیَّ طاعَتُهُ فِی الدُّخُولِ فِی ساعَتِی هَذِهِ وَ أَسْتاذِنُ مَلائِکَتَکَ الْمُوَکَّلِینَ بِهَذِهِ الْبُقْعَة الْمُبارَکَة الْمُطِیعَة لَکَ السّامِعه... .(4)

ص: 112

پروردگارا، ابتدا از تو اذن می طلبم؛ سپس از پیامبرت و از جانشین تو که اطاعتش بر من واجب است، اجازه می خواهم که در این لحظه وارد خانه اش شوم. از فرشتگان گماشته به این بارگاه مقدس هم اذن می طلبم. به اذن خدا، به اذن رسول، به اذن خلفای او و اذن همۀ شما، وارد این خانه می شوم و جویای تقرب در پیشگاه خدا هستم... .

است.(1) علامه امینی می نویسد: «برای زائر سزاوار است که هنگام زیارت، ایستاده باشد؛ چنان که این حالت به ادب سزاوارتر است. پس اگر طولانی شد، اشکالی ندارد که با ادب و بر دو زانو بنشیند و در مقام هیبت و اجلال، با دلی آسوده، چشم خود را فروافکند و با قلب خود، جلالت موقف خود را و اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) [و سایر امامان] زنده اند و ناظر احوال او و آگاه بر او هستند، [درک کند].»(2)

بیرون آوردن کفش در حریم مقدس زیارتگاه ها، از توصیه ها و تأکیدهای بزرگان ماست. وقتی تربت پاک و مطهر ولی خدا مقدس است، به تناسب قداست مکان و جایگاه، زائر باید شئون آنجا را رعایت کند. خداوند به حضرت موسی (علیه السلام) فرمان می دهد: <فاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً>(3) (کفش هایت را درآور؛ زیرا تو در وادی مقدس طور هستی.) این آیه ناظر به اِکرام حرم و مزار پیشوایان ماست و زائر باید با خاکساری و فروتنی، در حریم آستان قدسی معصومان (علیهم السلام) پا نهد.(4)

پاسخم گو به نگاهی که زبان من و توستبا دل حرف بزنید. البته طبعاً دل باید جمع باشد و مشغول به همین مخاطب باشد. اگر به جاهای دیگر اشتغال پیدا کرد (سرگرم دُوروبر و آئینه کاری و بالاو پایین و این آمد و فلانی رفت و مانند این ها شد)، دیگر دل وصل نمی شود. سعی کنید، ولو دو دقیقه، ولو پنج دقیقه، دل را فارغ کنید از بقیۀ شاغل ها و متصل کنید به معنویتی که در آنجا حضور دارد و حرفتان را بزنید.(1)

افزون بر زیارت و ارتباط قلبی با امام، هنگام حضور در حرم مطهر، می توان به نماز، دعا، ذکر و قرائت قرآن مشغول بود و از ثواب آن بهره جست. این ها مجموعه ای از برنامه هایی است که بزرگان دین ما به زائر توصیه کرده اند.

تلاوت قرآن ازجمله کارهای بافضیلت است؛ به خصوص زمانی که زائر آیات را با تأمل و درنگ تلاوت کند و ثوابش را به امام هدیه کند. شهید اول به این برنامۀ زیارتی اشاره می کند: «آیاتی از قرآن را در جوار ضریح تلاوت کند و آن را به امامی که او را زیارت می کند، هدیه کند. بدیهی است که از این تلاوت، زائر نیز منتفع می شود و سبب تعظیم امامی است که به زیارتش آمده است.»(2)

گفتن ذکر و خدا را به یکتایی ستودن، در حرم مطهر معصومین (علیهم السلام) که مظهر توحید و ذکر و تسبیح هستند، بسیار پسندیده است. در روایت آمده است که وقتی زائر مقابل قبر امام معصوم قرار گرفت، اگر بگوید «لا اله الا الله وحده لا شریک له»، ثواب بسیاری برایش نوشته می شود.(3)

همچنین با خواندن زیارت، نماز، ذکر و به خصوص قرآن، می توان ثواب

ص: 115

آن را به اموات ازجمله علما، ارحام و به ویژه والدین اهدا کرد.(1)

علامه مجلسی به این نکته این گونه توصیه می کند:

مستحب است زائر در وقت حضور در حرم، از سوی خویشاوندان، دوستان و همۀ مؤمنین زیارت نماید و برای همگان دعا کند و گفتن این جمله هم سزاوار است: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا نَبِیَّ اللهِ مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ زَوْجَتِی وَ وُلْدِی وَ جَمِیعِ حامَّتِی وَ مِنْ جَمِیعِ إخوانی من المؤمنین.» (سلام بر شما ای نبی خدا؛ سلامی از سوی پدرم، مادرم، همسرم، فرزندانم، نزدیکانم و همۀ مؤمنان.)(2)

شیخ مفید، ائمۀ اطهار (علیهم السلام) سلام ما را هنگام حضور در حرمشان می شنوند و در صورتی هم که سلام از دور باشد، به آنان رسانده می شود. مهم آن است که آمدن به حرم و مزار آنان، عبادت است و برای تلاش ما پاداشی عظیم منظور می شود.(1)

2. در آیات بسیاری از قرآن مجید، بر پیامبران گذشته سلام شده است؛ درحالی که در آن زمان، آنان از دنیا رفته بودند: <سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمينَ>.(2) ازاین رو سلام کردن و سخن گفتن با اولیای الهی و معصومان والاگهر که در مرتبۀ اعلای وجودی و منزلت نزد خداوندند، شایسته و توصیه شده است. بر همین مبنا، در اذن ورود حرم امام رضا (علیه السلام) و سایر معصومان (علیهم السلام) چنین می خوانیم: «و اعلم انّ رسولک و خلفائک احیاء عندک یرزقون یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردّون سلامی... .»(3) (خدایا، می دانم که رسول و خلیفه های تو زنده اند و نزد تو روزی می خورند. ایستادنم را می بینند و سخنم را می شنوند و سلامم را جواب می دهند... .)

3. حضور بر تربت پاک معصومین (علیهم السلام) و زیارت مرقد مطهرشان، با زیارت اهل قبور تفاوت دارد و دیداری زنده تر و عینی تر و ملموس تر است. در روایات شیعه و سنی آمده است که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «هرکسی که بر من سلام کند، قطعاً خداوند سلام او را به روحم می رساند و پاسخ او را می گویم.»(4) امام صادق (علیه السلام) نیز می فرمایند: «مَنْ زارَنا فی مَماتِنا فَکاَنّما زارَنا فی حیاتنا.»(5) (آن که ما را در مرگمان زیارت کند، گویا در حال حیات دیدارمان کرده است.) امامان (علیهم السلام) سلام زائران حرمشان را می شنوند، آنان را می بینند، متوجه شان هستند و پاسخ سلامشان را می دهند.

4. میزان توجه معصومی که زیارت می شود، به کیفیت زیارت زائر و

ص: 117

میزان توجه او به معصوم بستگی دارد. حسن بن جهم می گوید که خدمت حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم: «مرا از دعا فراموش نکنید.» ایشان فرمودند: «آیا گمان می کنی که تو را فراموش می کنم؟!» با خود گفتم ایشان که برای شیعیانشان دعا می کنند؛پس مرا هم که یکی از آنان هستم، دعا می کنند. بنابراین جواب دادم: «خیر، مرا فراموش نمی کنید.» امام رضا (علیه السلام) فرمودند: «از کجا دانستی؟» گفتم: «من از شیعیانتان هستم و آنان را دعا می کنید.» گفتند: «آیا غیر از این، چیز دیگری به نظرت نرسید؟» عرض کردم: «خیر.» حضرت فرمودند: «إِذا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ ما لَکَ عِنْدِی فانْظُرْ إِلَی ما لِی عِنْدَکَ.»(1) (هرگاه خواستی بدانی که در نزدم چگونه هستی، بنگر من در نزدت چگونه هستم.)

5. درک درست حیات برزخی و آیات قرآن و روایات، به روشنی ما را به امکان سخن گفتن با مردگان معمولی و اینکه آنان سخنمان را می شنوند و به ما پاسخ می دهند، رهنمون می کند. در روایات آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آخرین روزهای زندگی شان، نیمه شب همراه با برخی صحابۀ خود به قبرستان بقیع رهسپار شدند. ایشان پس از ورود به بقیع، به آرمیدگان در آنجا چنین گفتند: «سلام بر شما که در جایگاه مؤمنان قرار گرفته اید. بر ما سبقت جسته اید و ما هم به زودی به شما می پیوندیم.»(2)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «وقتی کسی از کنار قبر برادر دینی خود که او را می شناسد، بگذرد و بر او سلام کند، مرده سلامش را پاسخ می دهد و او را می شناسد. اگر از کنار قبری بگذرد و صاحب آن را نشناسد و سلام کند، مرده سلامش را پاسخ می گوید.»(3)

ص: 118

وی باشد، خداوند اجر هفتاد شهید به او عنایت کند؛ یعنی اجر شهیدی که به واقع در کنار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسیده است.) همچنین امام باقر (علیه السلام) «گوش دادن به سخنان امام و اطاعت از او» را حق امام بر مردم می شمردند.(1) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارۀ زیارت همراه معرفت فرمودند: «خداوند هرکس را به شناخت و ولایت اهل بیت من موفق سازد، همانا تمامی خیر را برایش فراهم کرده است.»(2) بدون تردید، این معرفت در قلب زائر شوقی برمی انگیزد که در راه زیارت حضرت با سر می رود؛ نه اینکه با پا راه پیماید.(3)

آنگاه وارد حرم شود.(1) حتی در بعضی از زیارت ها آمده است: «چقدر مشتاق بوسه بر آستان شما هستم.»(2) مجتهدان امامیه بر آن اند که بوسه بر آن ها جایز است؛(3) زیرا بوسه بر درگاه و درها و دیوارها، به دلیل انتساب به آن چهره های محبوب است. شیخ مرتضی انصاری آستان حرم حضرت ابوالفضل (علیه السلام) را می بوسید، چه رسد به آستان حرم ائمۀ اطهار (علیهم السلام) . او می گفت: «عتبۀ درب را می بوسم که گرد و خاک پای زوار است.»(4) علامه طباطبایی در پاسخ به اینکه آیا شما هم ضریح حضرت را می بوسید،می گفت: «نه تنها ضریح، بلکه خاک و تختۀ درِ حرم را و هرچه متعلق به آن است، می بوسم.»(5) در بوسیدن ضریح و تبرک به آن، باید چند نکته را مدنظر گرفت:

1. گشتن دور ضریح نوعی تبرک جویی است. در زیارت جامعه ای که ابن مشهدی(م610) روایت کرده، به این نکته اشاره شده است: «ما جز گشتن پیرامون مشاهد شما و تعزیت و تسلیت بر ارواح شما، بر این مصائب، مالک چیزی نیستیم.»(6) به گزارش محمدبن ابی العلا، روزی یحیی بن اکثم، معروف به قاضی سامرا، به زیارت قبر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت. درحالی که دور آن می گشت، امام جواد (علیه السلام) را دید که دور ضریح قبر پیامبر خدا می چرخند. در آن حال، مسائلی طرح کرد.(7) مجلسی در شرح این روایت تأکید می کند که این گشتن، نه به قصد طواف، بلکه فقط همراه با دعا کردن و انجام دادن اعمال نقل شده از معصوم باید باشد.(8)

ص: 121

2. زائران در کنار ضریح درنگ اندکی کنند و با کناررفتن، زمینۀ باریابی دیگران را فراهم آورند تا آنان نیز از این فیض بهره مند شوند.(1)

3. شایسته است که زائران به وقت کثرت جمیعت، درنگ در کنار ضریح را بکاهند و با کناررفتن، زمینۀ حضور سایر مشتاقان را فراهم سازند.(2)

4. رفتن به سمت ضریح برای بوسیدن آن، نباید زمینۀ آزار سایر زائران را فراهم آورد. حماد بن عثمان می گوید:

در مکه مردی از غلامان بنی امیه به نام ا بن ابی عوانه می زیست. روزی به امام صادق (علیه السلام) که مشغول طواف بودند، عرض کرد: «یا اباعبدالله، دربارۀ بوسیدن حجرالأسود چه می فرمایید؟» حضرت فرمودند: «پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را بوسیده اند.» گفت: «ندیدم شما ببوسید.» فرمودند: «دوست نمی دارم که ناتوانی را آزار دهم یا خودم بر اثر ازدحام جمعیت اذیت شوم.» عرض کرد: «شما که می فرمایید پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را می بوسیدند!» امام صادق گفتند: «بله، وقتی چشم مردم به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می افتاد، به ایشان احترام می گذاشتند و مراعات حق آن جناب را می کردند؛ ولی [در حال حاضر] مردم حق مرا نمی شناسند.»(3)

بااین حال اگر سجده برای شکر و خضوع در برابر خدا باشد، مانند سجدۀ ملائکه بر آدم (علیه السلام) ، بدون اشکال است. آیت الله سیدکاظم یزدی سجدۀ مردم نزد قبر ائمۀ معصوم را دارای اشکال می داند؛ مگر آنکه قصد آنان سجدۀ شکر باشد که موفق به زیارت شده اند.(1) به فتوای بعضی فقها، چنین سجدۀ شکری اجر هم دارد.(2) امام خمینی (رحمة الله علیه) دراین باره می نویسد: «سجده کردن برای غیر از خداوند متعال حرام است و بعضی از مردم عوام که مقابل قبر امامان (علیهم السلام) پیشانی را به زمین می گذارند، اگر برای شکر خداوند متعال باشد، اشکالی ندارد؛ وگرنه حرام است.»(3) البته این سجده نباید به گونه ای باشد که در نظر سایر مردم، برای امام جلوه کند.

1. زائر لحظات حضور نزد امام را سپری می کند؛ بنابراین رعایت ادب، همچون احترام به ایشان در دوران حیاتشان است. دانشمندان دینی ما بر این باورند که حرمت گذاری برای امام وظیفه ای است که لازمۀ احترام به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است. قرآن رعایت این وظیفۀ رفتاری را بر همه لازم شمرده است.(1)

2. باید از هر کاری که با فروتنی و ادب مغایر است، اجتناب کرد؛ ازجمله سخنان بیهوده و حرکات سبک و ناپسند و دور از شأن زیارتگاه.

3. فروآوردن صدا در ذکر، دعا، زیارت و غیر از آن، از آداب حضور در حرم معصومان (علیهم السلام) است. مرحوم علامه مجلسی به این آیه استناد می کند: <يا أَيُّها الَّذينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ>(2) (مؤمنان، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویند، با او به صدای بلند سخن مگویید تا مبادا بی آنکه بدانید، کرده هایتان تباه شود.) مجلسی فروکاستن صدا را نوعیادبِ حضور در آستان معصومان (علیهم السلام) می شمارد(3) و معتقد است که باید صدا را نزد قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فروکاست و برای زیارت و غیر آن، از صدای جهر و بلند پرهیز کرد. او با تکیه بر روایات، این احترام را بعد از موت ایشان هم جاری می داند. او همچنین تأکید می کند که رعایت این ادب فقط مختص به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیست و شامل سایر معصومان (علیهم السلام) هم می شود؛ زیرا حرمت ائمه نیز مانند حرمت پیامبر است.(4)

4. از سستی در انجام نماز واجب به وقت زیارت باید پرهیز کرد. علامه مجلسی تأکید می کند که اگر هنگام زیارت، نماز واجب برپا شد،

ص: 124

زائران زیارت خود را قطع کنند و به نماز بشتابند. در این حالت ترک نماز ناپسند بوده، سزاوار است که به دیگران نیز یادآوری کنند.(1) عارف فرزانه، مرحوم بهاری همدانی، از آسیب های زبانی در حرم معصوم هشدار می دهد: «مبادا با کسی صحبتی خارجه بکند. چه جای اینکه در حرم مطهر، نستجیر بالله، غیبت کند یا گوش به غیبت دهد یا دروغ گوید یا به سایر معاصی مرتکب شود!»(2)

5. باید از اکتفا به ظاهر عمل پرهیز کرد. عالم بزرگوار اخلاق، آیت الله میرزاجواد ملکی تبریزی، دوری از روح امور دینی را آسیب می داند و می نویسد:

بیشترِ مردم در عبادات و کارهای آخرت و حتی در ایمان و اخلاق خود، به شکل ظاهری آن چسبیده اند؛ ولی در امور دنیایی علاوه بر انجام دادن شکل ظاهری، برای به دست آوردن حقیقت و واقعیتِ آن دقت زیادی به خرج می دهند؛ برای مثال، بیشتر مردم فقط شکل نماز را به وجود آورده و برای تکمیل ظاهر آن کوشش می کنند؛ ولی در پیِ به دست آوردن روح آن نیستند. مهم ترین چیزی که باعث ازبین رفتن دین و آخرت انسان شده و او را به سوی دنیا کشیده است و باعث حاکمیت هوای نفس بر انسان می شود، همین امر است. اما مردم در امور دنیوی چنین نبوده و تمام تلاش خود را برای به دست آوردن چیزهای حقیقی به کار می گیرند؛ برای مثال، کسی که حلوا می دهد، نمی تواند با شکل یا کلمۀ حلوا خود را راضی کند و اگر یکی از اجزای آن به حد کافی در آن نباشد، نام حلوا را از روی آن برداشته و می گوید: «این حلوا نیست.» همین طور در سایر چیزها و امور

ص: 125

دنیا؛ تا کنون کسی را ندیده ام که در امور دنیایی، به شکل ظاهر اکتفا کند. اگر همۀ مردم چنین نباشند، بیشترِ مردم در اغلب امور آخرت، فقط شکل ظاهر را به وجود آورده و انتظار دارند که شکل و ظاهر، اثر روح را داشته باشد که [البته] به آن نمی رسند... . در یک کلام، ما در امور دینی و آخرتی گرفتار سهل انگاری شده وخود را با ظواهر راضی نموده و در انجام این امور کوتاهی می کنیم. البته باید در نظر داشت که اگر می گوییم باید ماهیت و معانی را به وجود آورد و از اکتفا به ظاهر پرهیز کرد، منظور این نیست که باید به شکل ظاهر بی اعتنا باشیم. باید هم جلوۀ ظاهری را ایجاد کرد و هم معنا و باطن را؛ همان گونه که خداوند از ما خواسته و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) انجام می داد؛ زیرا شکل و ظاهر نیز بسیار مهم است. اگر کسی مانند صوفی ها، اصلاً جلوۀ بیرونی و شکل ظاهری را رعایت نکند، خود و دیگران را گمراه کرده و با این عمل، از دین خارج می شود.(1)

6. آداب عمومی زیارت، زنان زائر را نیز در بر می گیرد؛ البته به دلیل جایگاه معنوی حرم معصومان (علیهم السلام) ، برای آنان رعایت حیا و عفت به عنوان ادبی خاص افزوده شده است. مرحوم علامه امینی در کتاب ادب الزائر، فصلی را با عنوان «ادب زائران زن» گشوده است و دربارۀ آداب زیارت آنان می نویسد: «چشم خود را از حرام بپوشند. خود را از تبرج و شهوت بازدارند. لباس حیا به تن کنند و روبند عفت زنند. در میان راه که تداخل با مردان دارد، راه نروند. از کنار دیوار بگذرند. پوشیدن لباس نازک را ترک کنند. از هرچه مایۀ شهرت آن ها می شود، دوری کنند. در معابر سرمه و عطر نزنند... .»(2)

7. همچنین گاه در اماکن زیارتی، اختلاط زن و مرد به چشم می خورد و

ص: 126

حریم ها رعایت نمی شود. حفظ حدود برای همگان مهم است؛ اما بانوان وظیفۀ مضاعفی برای رعایت آن بر دوش دارند. شهید اول می نویسد: «هنگامی که زنان می خواهند به زیارت بروند، باید خود را از مردان جدا کنند و تنها زیارت نمایند و اگر هنگام شب زیارت کنند، بهتر است و باید وضع لباس خود را تغییر دهند و لباس خوب و عالی را به لباس پَست بدل کنند که شناخته نشوند... .»(1)

نمى دانى اینجا کجاست؟ مگر این آیۀ شریفه را نخوانده اى؟: <يا أَيُّها الَّذينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ>(1) (اى مؤمنان، صداى خود را فراتر از صداى پیامبر نکنید و در برابر او بلند سخن مگویید (دادوفریاد نزنید)؛ آن گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى کنند. مبادا اعمال شما نابود شود؛ درحالى که نمى دانید.) منصور گفت: «پیامبر که زنده نیست. این آیه مربوط به زمان حیات آن حضرت است»!

مالک گفت: «حُرْمَتُهُ مَیِتاً کَحُرْمَتِه حَیاً.» (احترام پیامبر پس از مرگ، همانند احترامش در زمان حیات لازم و واجب است.)

طبق این سخن، احترام پیامبر در حیات و ممات لازم است و توسل به آن حضرت نیز در هر حال جایز است.

4. ابن حجر از علمای معروف اهل سنت که فردى بسیار متعصب است، در کتاب الصّواعق المحرقة، اعترافات جالبى به نفع تشیع دارد. ازجملۀ این اعترافات، شعرى است که از امام شافعى نقل مى کند:

آلُ النَّبِىِّ ذَریعَتى وَ هُمْ الَیْهِ وَسیلَتى

ارْجُوا بِهِمْ اعْطى غَداً بِیدِ الْیمْنى صَحیفَتى(2)

آل پیامبر واسطۀ من در پیشگاه خداوند و وسیلۀ توسلم براى حل مشکلات هستند. امیدوارم به واسطۀ توسل به آن بزرگواران، در روز قیامت نامۀ اعمالم را به دست راستم بدهند.

در نتیجه، توسل به بزرگان دین و چیزهاى مقدس مانند قرآن کریم، هیچ منافاتى با توحید افعالى ندارد و در آیات قرآن و روایات به طور روشن مطرح شده و مسلمانان به آن ترغیب و تشویق شده اند.

ص: 128

امین الله که در واقع عمده اش هم دعاست؛ چند کلمۀ اولش زیارت است، بقی اش دعاست. یا زیارت جامعه که بسیار زیارت پرمضمون و پرمطلبی است. اگر این ها را بخوانید و به معنایش توجه کنید و با حضرت با این بیان حرف بزنید، عیبی ندارد. مثل این است که می خواهید بروید دیدن یک بزرگی، یک جمعی هستید، بعد مثلاً یک متن زیبایی را یکی تان می نویسید، می روید آنجا، یکی تان از طرف بقیه این متن را می خواند. این زیارت ها مثل همان متنی است که برای شما نوشته اند. می گویند اگر این متن را خواندید، حرفی که باید به حضرت بزنید، زده اید. این شد زیارت.(1)

می توان آن را در جوار حرم امام یا از راه دور خواند.(1)

دربارۀ اهمیت این زیارت به این نکته می توان اشاره کرد که جامعۀ کبیره جامعِ فضیلت های ائمۀ اطهار (علیهم السلام) است و تصویر زیبایی از باور شیعه دربارۀ جایگاه الهی امامت و همچنین وظایف شیعیان در برابر آنان ارائه می کند.

کنند؛ سپس [در قیامت] این دعا با بشارت هاى بی پایان، سلام و تحیت سرشار و کرامت ها و نعمت هاى فراوان، به استقبال آن مؤمن بشتابد، ان شاءالله تعالى.(1)

سفر به نجف اشرف یاد می کند که پس از زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) ، امام ششم از آن مکان مقدس رو به سمت کربلا کردند و زیارت عاشورا را خواندند و سپس دعایی نیز خواندند. همچنین امام زیارت عاشورا را حدیث قدسی معرفی می کند.(1)

صلوات مخصوص نیز، متن کوتاهی است که هنگام زیارت خوانده می شود. ابن قولویه قمی، صلوات مخصوص امام رضا (علیه السلام) را از معصومین (علیهم السلام) نقل می کند:

به وقت حضور در حرم امام این را بخوان: «اللهم صل علی علی بن موسی الرضا المرتضی الامام التقی النقی و حجتک علی من فوق الأرض و من تحت الثری الصدیق الشهید صلاة کثیرة نامیة زاکیة مبارکة متواصلة مترادفة متواترة کأفضل ما صلیت علی أحد من أولیائک.»(1)

این زیارت کوتاه را بسیاری از محدثان شیعه ازجمله کفعمی و مجلسی و نوری نقل کرده اند.(2)

ص: 135

ص: 136

3. اگر کسی قصد زیارت هریک از معصومین را از محل زندگی خودش داشته باشد، نماز زیارت را پیش از زیارت بخواند؛(1) البته ممکن است برخی از زیارت ها نکتۀ خاصی داشته باشد که باید بر اساس آن عمل شود.

بخوان؛ هرچند که در بالای سر فضیلت بیشتری دارد.(1) امام هادی (علیه السلام) نیز دربارۀ زیارت جدشان، امام رضا (علیه السلام) ، تأکید می کنند که نماز بالای سر حضرت خوانده شود.(2)

باید توجه کرد که خواندن نماز زیارت در حالت پشت به قبر، اگر در عرف مردم بی احترامی باشد، حرام است.(3)

زیارت کرده اند. همچنین ابن طاووس در زیارت هانی بن عروه تصریح به استحباب صلات زیارت کرده اند؛ اما ملامحمدباقر مجلسى در کتاب بحار الأنوار، از بعضى معاصران خود نقل کرده که نماز زیارت را از براىغیرمعصومان منع کرده اند. به سبب اینکه چیزى در این خصوص نرسیده، از خود آخوند [مجلسى] نیز میل به منع مستفاد مى شود.(1)

دوم. مجموع تسبیحات خوانده شده در هر رکعت 75 مرتبه و در کل نماز 300 مرتبه خواهد بود.»(1)

در سال هفتم هجرت، زمانی که جعفر بن ابی طالب از مأموریت مهم حبشه بازگشته بود، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) جعفر را در آغوش کشیدند و سجده گاهش را بوسیدند و این عطای آسمانی را به او بخشیدند؛ عطایی که به «نماز جعفر طیار» معروف شد. حضرت در وصف این نماز فرمودند: «نماز جعفر از دنیا و آنچه در آن است، بهتر است و باعث بخشش گناهان می شود.»(2)

شهید اول ضمن اشاره به گناه زدایی نماز جعفر، خواندن آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا حداکثر سالیانه مستحب می داند.(3)

ص: 143

ص: 144

عَلَیْکَ وَ عَلَى الْمَلائِکَةِ الْمُحْدِقِینَ بِکَ.»(1)3. ملکی تبریزی دربارۀ لحظۀ وداع از حرم معصوم (علیهم السلام) این توصیه را بیان می کند:

کوشش کن برنگردی، مگر اینکه آثار اذن و اجازۀ خروج ظاهر شود؛ همچنان که بعد از ظهور آثار اجازۀ ورود، داخل شدی. چون ارادۀ برگشت کردی، به قهقرا و به عقب سر، اندک و آرام برگرد و دوباره به مقام خود برو و بر آن حضرت سلام ده و کمی بایست و سلام را تکرار کن. چون از حرم خارج شدی، عتبۀ در و آستانه را ببوس. در مراجعت، اگر بدنت برمی گردد، تو با قلب و روح و فکر خودت در حضور او مقیم بمان و از خدمت او مفارقت نکن.(2)

و ضمن شرمساری در پیشگاه امام خود، برای اصلاح گذشته اش تصمیم اساسی بگیرد. شهید اول نیز زائر را به حضور قلب، پشیمانی و دوری از گناه و نیز طلب بخشش توصیه می کند.(1) زائر با پاک شدن، برای خوب زیستن تلاش می کند.

علامه مجلسی تأکید می کند که زائر باید بعد از زیارت، بهتر از قبل از زیارت باشد؛ زیرا اگر زیارت او پذیرفته شود، بار گناهش می ریزد و او سبک می شود.(2)

در روایت آمده است: گروهی در خراسان برای دیدن امام آمدند و با بیان این جمله که «از شیعیان علی (علیه السلام) هستیم»، اذن ورود خواستند. حضرت به آنان اجازۀ ورود ندادند. این آمدوشدها و جواب منفی امام، دو ماه طول کشید؛ تاجایی که آنان از رسیدن به امام ناامید شدند و به خادم حضرت گفتند: «به آقایمان بگو از شیعیان پدرت علی (علیه السلام) هستیم. این ماجرا سبب سرزنش دشمنان بر ما شده است و از این درد و فشار و شرمندگی، از شهر خود خواهیم گریخت.» آنگاه حضرت رضا (علیه السلام) اجازۀ ورود دادند. آنان پس از ورود سلام کردند؛ ولی امام اجازۀ نشستن به ایشان ندادند. آنان گفتند: «ای زادۀ رسول خدا، این جفای عظیم و سرافکندگی پس از دوره ای انتظار سخت است! آیا چیز دیگری مانده است تا بر سر ما آید؟!» حضرت فرمودند: «این آیه را بخوانید: <وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ>(3) (و هر مصیبتی که به شما رسد، به سبب کارهایی استکه دست هایتان کرده و از [گناهان] درمی گذرد.) به خدا سوگند که در این کار، تنها به خداوند و رسولش و امیرالمؤمنین و پدران پاکم (علیهم السلام) اقتدا کردم. آنان بر شما نکوهش کردند، من نیز اقتدا کردم.»

ص: 148

گفتند: «چرا ای زادۀ رسول خدا؟» امام فرمودند:

برای این ادعا که شیعۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) هستید! وای بر شما، شیعیان ایشان حسن، حسین، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و محمد بن ابی بکر بودند؛ همان ها که ذره ای از دستورهای ایشان سرپیچی نکردند. حال اینکه شما در بیشتر کردارتان با ایشان مخالفید و در بیشتر فرایض خود کوتاهی می کنید. بزرگیِ حقوق برادران خود در نگاه خدا را خوار و بی مقدار می دارید. آنجا که نباید، تقیه می کنید؛ ولی آنجا که باید، تقیه نمی کنید. اگر در همان ابتدای کار می گفتید از موالی و محبان علی (علیه السلام) و از دوستداران اولیا و از دشمنان دشمنانشان هستید، منکر این سخنتان نمی شدم؛ ولی مدعی مرتبۀ شریفی شدید. اگر کردارتان گفتار شما را تصدیق نکند، به هلاکت افتید؛ مگر اینکه رحمت پروردگارتان آن را تلافی کند.

آنان گفتند: «ای زادۀ رسول خدا، همگی به درگاه خدا استغفار کرده، از این گفتۀ خود توبه می کنیم و همان طور که شما به ما آموختید، می گوییم محب شما و اولیای شماییم و دشمنان دشمنانتان هستیم.» حضرت فرمودند: «آفرین به شما برادران و محبانم، بیایید بالا.»

آنگاه امام آنان را نزد خود فراخواندند و تک تک ایشان را در بغل گرفتند. سپس به دربان خود فرمودند: «چند بار ایشان را مانع شدی؟» گفت: «شصت بار.» گفتند: «به همان تعداد، نزد ایشان برو و ضمن سلام کردن، سلام مرا به ایشان برسان. اکنون با این استغفار، همۀ گناهان خود را محو و پاک ساخته و به دلیل محبت و موالاتشان به ما، مستحق کرامت شده اند. از حال ایشان و مسائل نان خورانشان تفقد کن. انفاق بسیار و احسان فراوان و هدایای بسیاری به ایشان بده و زیانشان را جبران کن.»(1)

ص: 149

إِلَیْکمْ وَ إِلَى آبائِکمْ وَ وَلَدِکمُ الْخَلَفِ عَلَى بَرَکَةِ الْخَلْقِ. فَقَلْبِی لَکمْ مُسَلِّمٌ وَ نُصْرَتِی لَکمْ مُعَدَّةٌ حَتَّى یَحْکمَ اللهُ لِدِینِهِ. فَمَعَکمْ مَعَکمْ لا مَعَ عَدُوِّکمْ. إِنِّی لَمِنَ الْقائِلِینَ بِفَضْلِکمْ، مُقِرٌّ بِرَجْعَتِکمْ لا أُنْکِرُ لِلهِ قُدْرَةً وَ لا أَزْعُمُ إِلّا ما شاءَ اللهُ سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکوتِ یسَبِّحُ اللهَ بِأَسْمائِهِ جَمِیعُ خَلْقِهِ وَ السَّلامُ عَلَى أَرْواحِکمْ وَ أَجْسادِکمْ وَ السَّلامُ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ.»(1)

15. ابن طاووس، علی بن موسی ، إقبال الأعمال، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1409 .

16 . ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الأسبوع، قم: منشورات رضی، بیتا.

17 . ابن قولویه، جعفربن محمدبن قولویه قمی، کامل الزیارات، نجف: مرتضوی، 1356 .

18 . ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 .

19 . ابن فتال، روضة الواعظین، ترجمۀ مهدوى دامغانى، تهران: نى، 1366 .

20 . ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف: دار المرتضویة، 1356 .

21 . ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر ، قم: مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1419 .22 . ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 .

23 . اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: بنی هاشمی، 1381 ق.

24 . ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ترجمۀ مهدوی دامغانی، تهران: حکمت، 1393 .

25 . امینی، عبدالحسین، الغدیر فى الکتاب و السنة و الادب، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416 .

26 . امینی، عبدالحسین، ادب الزائر لمن یمم الحائر، ترجمۀ روح الله ملکیان، قم: زلال کوثر، 1382 .

27 . آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم، به شرح آقاجمال خوانسارى، تهران: دانشگاه تهرا ن، 1366 .

ص: 153

28 . آمدى، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم: دفتر تبلیغا ت اسلامی، 1366.

29 . بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1405 .

30 . بلاغی، محمدجواد، الرد على الوهابیة (موسوعة العلامة البلاغى، الرسائل الکلامیه)، ج 6، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1429 .

31 . بهاری همدانی، محمدباقر بن محمدجعفر، تذکرة المتقین، قم: نهاوندی، 1386 .

32 . بهایى، محمد بن حسین و نظام بن حسین ساوجى، جامع عباسى، قم.

33 . ترمذی، سنن الترمذى، بیروت: دار الفکر، 1403 .

34 . جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیات، قم: اسرا، 1389 .

35 . حاکم نیشابوری، ابی عبدالله، مستدرک الصحیحین، بیروت: دار المعرفة.

36 . حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة، قم: آل البیت (علیهم السلام) ، 1409 .

37 . حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة، مجمع البحوث الاسلامیة، 1412 .

38 . حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد، یادنامۀ سیدهاشم موسوی حداد، تهران: حکمت، 1416 .

39 . حکمت زلال، گزیده ای از اندیشه های علامه طباطبایی، مشهد: مسجد و حسینیۀ الزهرا (علیها السلام) ، 1389 .

40 .حلى، علی بن یوسف بن مطهر، العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشى نجفى، 1408 .

41 . حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم: آل البیت (علیهم السلام) ، 1413 .

42 . خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبى، ترجمۀ نجم الدین محمود

ص: 154

راوندی، تهران: بابک، 136 1 .43 . خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الأثر ، به تصحیح حسینی کوه کمری، قم: بیدار، 140 1 ق.

44 . خلیلی، جعفر، موسوعة عتبات المقدسة، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1407 .

45 . خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیة، بیتا.

46 . موسوی خمینى، سیدروح الله، کشف الاسرار، دار الکتاب.

47 . موسوی خمینى، سیدروح الله، توضیح المسائل (محشى)، قم: مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1424.

48 . الدار قطنی، علی بن عمر بن احمد، سنن الدار قطنی، بیروت: دار المعرفة.

49 . ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1424 .

0 5. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم، 1412 .

51 . رخشاد، محمدحسین، در محضر آیت الله العظمی بهجت، قم: مؤسسۀ فرهنگی سما.

52 . سبحانی، جعفر، راهنماى حقیقت، تهران: مشعر، 1387 .

53 . سجستانی، سنن ابى داوود، بیروت: دار الفکر، 1410 .

54 . سلطان الواعظین شیرازی، شب هاى پیشاور در دفاع از حریم تشیع، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1375 .

55 . سمعانى، عبدالکریم، الأنساب، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408 .

56 . سمهودی، نورالدین، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 200 1 .

57 . شبر، سیدعبدالله، الاخلاق، ترجمۀ محمدرضا جباران، قم: هجرت.

58 . عاملى جزینی، محمدبن مکى (شهید اول)، الدروس الشرعیة فی فقه

ص: 155

الامامیة، قم: مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1417 .

59 . عاملی، زین الدین بن على (شهید ثانى)، رسائل الشهید الثانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه، 1421 .

60 . صالحى شامى، محمد بن یوسف، سبل الهدى و الرشاد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1414 .

61 . صبری پاشا، ایوب، تاریخ وهابیان، ترجمۀ مهدی پور، تهران: طوفان، 1377 .

62 . صدوق (شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه قمی، الأمالی، تهران: کتابچى، 1376.

63. صدوق (شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه قمی، عیون أخبار الرضا (علیه السلام) ، تهران: جهان، 1378 ق.

64 . صدوق (شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه قمی، کتاب من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1413 .

65 . صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: دارالرضی، 1406 ق.

66 . صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی، علل الشرایع، قم: داوری، بیتا.67 . صدوق (شیخ صدوق)، محمدبن علی بن بابویه قمی،ا لاعتقادات، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1414 ق.

68 . طباطبایی (صاحب ریاض)، سیدعلی بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم: آل البیت (علیهم السلام) ، 1418 .

69 . طبرسی، احمد بن على، الاحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: مرتضى، 1403 .

70 . طبرى، محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفى لشیعة المرتضى، نجف:

ص: 156

المکتبة الحیدریة، 1383.

71 . طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوى، 1375.

72 . طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران: الاسلامیة، 1407 .

73 . طوسى، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411 .

74 . عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، مسکن الفؤاد ، قم: بصیرتی، بیتا.

75 . عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح الکفعمی (جُنّة الاَمان الواقیة و جَنّة الایمان الباقیة)، قم: دار الرضی (زاهدی)، 1405 .

76 . عاملی کفعمى، ابراهیم بن على، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1418 .

77 . عبدالله محمدصالح، العلماء الاسلامیون؛ موقفهم من الوهابیة.

78 . غزالى، ابوحامد، احیاء العلوم، بیروت: دار الکتاب العربى.

79 . فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: دار الهجرة، 1414 .

80 . قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم: اسوه.

81 . قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الال، قم: دلیل ما، 1379 .

82 . کارگر، رحیم، در حریم عشق، قم: ستاد عمرۀ دانشجویی، 1387 .

83 . کشمیری، محمدانور، فیض الباری علی شرح البخاری، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1413 ق.

84 .کلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، تهران: الاسلامیة، 1407.

85 . متقی هندی، علاءالدین علی، کنز العُمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: الرسالة، 1405 .

ص: 157

86 . مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (علیهم السلام) ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403 .

87 . مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، قم: اسماعیلیان، 1414 .88 . مجلسى، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: موسسۀ الاعلمی، 1423 .

89 . مجلسى، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: الاسلامیة، 1404.

90 . مجلسى، محمدباقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی، 1406.

91 . مجلۀ فرهنگ زیارت، شمارۀ 3 و 4.

92 . محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، تهران: مشعر، 1386 .

93 . مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، قم: انصاریان، 1426 ق.

94 . مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی،ا لارشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم: آل البیت (علیهم السلام) ، 1413 .

95 . مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی، الاشراف، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413 .

96 . مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی، المسائل العکبریة، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413 .

97 . مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی، کتاب المزار، قم: کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید، 1413 .

98 . مفید (شیخ مفید)، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی، مسار الشیعة، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413 .

99 . مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، قاهره: 1411 .

ص: 158

100 . ملکی تبریزی، میرزاجواد، المراقبات، قم: بیتا.

101 . حسین بن احمد مهلبی، الکتاب العزیزی، دمشق: التکوین، بیتا.

102 . میلانی، سیدمحمدهادی، دیدگاه هاى علمى آیت الله میلانى، مشهد: به نشر.

3 10 . نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

104 . نجفى، محمدحسن، مجمع الرسائل (محشى)، مشهد: مؤسسۀ صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، 1415 .

105 . نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

106 . نراقى، احمد بن محمدمهدى، رسائل و مسائل، قم: محبت، 1392 .

107 . نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت: دار الاضواء، 1404 .

108 . نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: آل البیت (علیهم السلام) ، 1408 .

109 . هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت: دار الکتاب العربی، 1402.

110 . یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار بیروت، 1408 .

111. یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1409 .112 . شرنبلالی مصری حنفی، حسن بن عماربن علی، مراقی الفلاح بامداد الفتاح، شرح نور الإیضاح، المکتبة العصریة، 1425 .

113 . حر عاملی، محمدبن حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، 1412 ق.

114 . العاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة للفقیه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.

ص: 159

115 . حلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر، قواعد الاحکام، قم: نشر الاسلامی، 1413 ق.

116 . طبرسی، امین الاسلام، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران: اسلامیه، 1390 ق.

117 . سبحانی، جعفر، الزیارة فی الکتاب و السنة، تهران: مشعر، 1416 ق.

118 . سبکی، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الانام (صلی الله علیه و آله و سلم) ، مصر: 1419 .

119 . قسطلانی، احمدبن محمد، المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، قاهره: المکتبة التوفیقیة، بیتا.

120 . ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، بیروت: دار الفکر، 1404 .

121 . فاکهی المکی، عبدالقادر ابن احمد، حسن التوسل فی آداب زیارة أفضل الرسل صلى الله علیه و سلم، بیروت: دار الکتب العلمیة، 2019.

122 . ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة على أهل الرفض و الضلال و الزندقة، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1417 .

123 . عاملى جزینی، محمدبن مکى (شهید اول)، البیان، قم: مجمع الذخائر الإسلامی، بیتا.

ص: 160

پرسش ها

پرسش اول. کدام گزینه دربارۀ لعن درست است؟

1. به معنای دورکردن از رحمت الهی است.

2. در قرآن زیاد به کار رفته است.

3. در اکثر زیارت نامه ها لعن دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) وجود دارد.

4. همۀ گزینه ها.

پرسش دوم. دربارۀ ثواب و فضیلت بسیار زیادی که برای زیارت قبور ائمه (علیهم السلام) ذکر شده است، کدام گزینه درست است؟

1. روایات این گونه فضایل از نظر سند درست نیستند.

2. این ثواب و پاداش ها متناسب با مقام و جایگاه نورانی و عظمت امام (علیه السلام) است.

3. زیارت بدون معرفت امام (علیه السلام) هم، این ثواب ها را در پی دارد.

4. هیچ کدام.

پرسش سوم. امام صادق (علیه السلام) دربارۀ ثواب فضیلت زیارت امیرمؤمنان (علیه السلام) به ابن مارد چه فرمودند؟

1. حج و عمرۀ مقبول در نامۀ عمل زائر نوشته می شود.

2. اجر صدهزار شهید برای زائر نوشته می شود.

3. گناهان زائر آ مرزیده می شود.

4. حساب زائر در قیامت آسان می شود.

پرسش چهارم. بر اساس روایت امام باقر (علیه السلام) ، قبر کدام پیامبران الهی در جوار قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) قرار دارد؟

1. حضرت یعقوب (علیه السلام) و حضرت الیاس (علیه السلام)

2. حضرت الیاس (علیه السلام) و حضرت صالح (علیه السلام)

3. حضرت نوح (علیه السلام) و حضرت آدم (علیه السلام)

4. حضرت یحیی (علیه السلام) و حضرت زکریا (علیه السلام) .

ص: 162

تصویر

ص: 163

تصویر

ص: 164