ص :2

ولایت در قرآن ( ولایت رحمانی و ولایت شیطانی )

عبدالله حق جو.

ص :3

ص :4

سپاس و تشكر

بسم اللّه الرحمن الرحيم

الحمد للّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على الخليفة الاعظم محمدالمصطفى و آله الطاهرين و لعنة اللّه على اعدائهم اجمعين.

پس از حمد و سپاس كه مخصوص ذات پاك و بى همتاى خداوندى است، بر خود لازم مى دانم مراتب قدردانى و تشكر خود را از همه ى استادان بزرگوارم از ابتداى زندگى تاكنون، و همه ى كسانى كه در توفيق اين جانب براى تحصيل علم، نقش داشته اند به ويژه پدر و مادرم، و نيز از اساتيد بزرگوارم بويژه آيت الله سيد ابوالفضل مير محمدى دام ظله و حجت الاسلام والمسلمين على اكبر بابائى زيدعزه تشكر مى كنم.

ص:6

منظور از خليفه 55

فرق خلافت با امامت، نبوت و رسالت 56

نكاتى درباره ى كلمات مذكور 58

معناى شيطان در لغت 60

شيطان در كاربردهاى قرآنى 60

منظور از شيطان 63

بخش دوم: ولايت خليفه ى الهى در قرآن

فصل اول: ضرورت خلافت الهى و مصاديق عينى آن 67

ضرورت خلافت الهى 69

الف. دليل عقلى 69

ب. آيات قرآن 69

ج. روايات 74

مصاديق عينى خلافت 76

لزوم سنخيت 76

اسامى و تعداد خلفاى الهى 77

لزوم ايمان به همه ى پيامبران و اوصياء عليهم السلام 82

اشكال و پاسخ 83

فصل دوم: صفات خليفه ى الهى 87

اهميت شناخت صفات خليفه ى الهى 89

ص:8

الف. صفات ثبوتى 94

هدايت يافته از همه ى جهات 94

برخوردار از علم گسترده 95

عصمت داشتن 97

صفات مشترك: ايمان و يقين كامل داشتن 100

تسليم محض در پيشگاه خداى حكيم 102

عبادت و بندگى خداى سبحان 103

اعتماد بر خداى متعال 105

شُكرگزار 106

ترس از خدا 107

پارسايى 108

فروتنى و تواضع 109

نيكوكارى 110

سعه ى صدر 111

تحمل مشكلات 111

كرامت نَفْس 113

نرم خو 113

بردبار 114

عفو و بخشش 115

احسان 115

نيكى به پدر و مادر 116

مورد پسندِ خدا بودن 117

مقرّب و آبرومند در پيشگاه پروردگار 118

ص:9

صداقت در گفتار و كردار 121

مداومت بر ذكر آخرت 123

ترس از عذاب آخرت 124

قدرت و بصيرت ملكوتى داشتن 125

خوردن از پاكيزه ها 127

زندگى در متن جامعه 128

ب. صفات سلبى 129

پيراستگى از امراض روحى و قلبى 129

پيراستگى از شرك 130

پيراستگى از ظلم 131

تنزّه از گمراهى 132

تبعيت نكردن از هواى نفس خود و ديگران 133

پرهيز از زورگويى، عصيانگرى و شقاوت 133

فصل سوم: ويژگى هاى ولايت خليفه ى الهى 135

داشتن دين حق 137

ولايت خليفه ى الهى، تجلّى ولايت خداى سبحان 138

هدايت به امر الهى 139

داشتن برنامه ى مدوّن الهى 141

برخوردارى از وحى و الهام 141

دعوت همراه با ا دله ى روشن 142

دعوت مبتنى بر برهان هاى قاطع، موعظه ى حسنه و جدال احسن 142

ص:10

اخراج از ظلمات به سوى نور 143

احياگرى 145

دعوت همراه با انذار و بشارت 146

نهى از اطاعت شيطان 148

نهى از شرك 149

دعوت به سوى خدا و بندگى در پيشگاه او 149

دعوت براى ايمان به آخرت 150

دعوت به تقوا 151

تبليغ رايگان 151

دعوت از روى دلسوزى و خيرخواهى 152

روشنگرى در امور اختلافى 154

يادآورى نعمت هاى الهى 154

دعوت به شكرگزارى 155

دعوت به تفكر و تعقل 156

برخوردار از تزكيه و تعليم و كاربردى كردن آن دو 158

تغيير مثبت 159

دعوت به استغفار و توبه 160

طرد نكردن افراد مؤمن 161

ص:11

تصديق همه ى اديان حقّ قبل و بعد از خود 162

پرهيز از خودخواهى و دعوت به خود يا غير خداى سبحان 162

فصل چهارم: عوامل بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى 165

تفكر صحيح 168

تعقل 169

ايمان 170

تسليم 173

تبعيت و اطاعت 174

داشتن خوف و خشيت الهى 178

علم 179

تلاوت قرآن 181

تقوا 185

صدق 187

اخلاص 188

عمل صالح 190

عمل به واجبات 193

اقامه ى نماز 193

پرداخت زكات 194

ص:12

روزه گرفتن 195

اداى خمس 196

انجام مناسك حجّ واجب 196

امر به معروف و نهى از منكر 197

جهاد در راه خدا 198

پاكدامنى 199

مراعات حجاب براى خانم ها 200

تولّى و تبرّى 200

صلوات فرستادن 202

يقين 203

اصلاح خويش 205

توكّل 208

خشوع 210

صبر و استقامت 210

فصل پنجم: موانع بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى 213

عصيان 215

انجام گناهان بزرگ 217

شرك 221

ص:13

نااميدى از رحمت بى انتهاى الهى 222

ايمن بودن از مكر الهى 224

عقوق والدين 225

قتل نَفْس محترمه 227

تهمت زنا به زنان با ايمان 228

خوردن مال يتيم 229

فرار از ميدان جهاد 231

رباخوارى 233

سِحر 234

زنا 236

سوگند دروغ 237

غُلُول (خيانت) 238

نپرداختن زكات واجب 239

شهادت دروغ و كتمان شهادت حق 240

شُرب خَمر 240

ترك عمدى نماز و واجبات ديگر 241

نقض پيمان و قطع رَحِم 242

اسراف 244

تبعيت از هواى نَفْس نامشروع 246

ص:14

كبر 249

تبعيض در ايمان 250

مغرور به علوم ماّدى 251

تكذيب و افترا 253

استهزا 256

اصرار بر گناه 257

فصل ششم: آثار ولايت خليفه ى الهى و صفات افراد در تحت لواى آن 261

الف. آثار ولايت خليفه الهى 263

رضوان الهى 264

جلب مَحبت الهى 265

داشتن برنامه ى زندگى مطمئن و هدفمند 266

زندگى پاكيزه 267

شِفاى جسمى و روحى 268

افزايش قوّت روحى، جسمى و مادّى 269

آرامش 271

داشتن نور براى حركت در ظلمات 275

هدايت و تكامل معنوى 276

داشتن تقوا و بهره مندى از ثمرات آن 277

تأخير اجَل مقدّر به اجَل مسمّى 278

رستگارى 280

رحمت ويژه الهى 282

ص:15

بخشش گناهان 284

نصرت الهى 285

همنشينى با انبيا، اوصيا، شهدا و اوليا 286

بهشت ابدى همراه با سلام خداى مهربان و ملائك 288

ايمنى از پيش آمدهاى ترسناك عالَمِ آخرت 291

برخوردارى از طلب آمرزش و دعاى فرشتگان 293

تثبيت الهى 293

بشارت ها 294

ب. صفات افراد در تحت لواى ولايت خليفه ى الهى 297

تسليم شدگان 297

ايمان آورده ها 297

پارسايان 298

بيمناكان 298

راستى پيشگان 299

نيكوكاران و اصلاحگران 299

شكيبايان 300

فرو بَرَندگان خشم و احسان كنندگان 300

چند صفت پسنديده در يك آيه 300

مهربان و دلسوز به همديگر 301

امانتداران و متعهدان به پيمان هاى شرعى 303

شاهدان حقگو 303

حافظان عفت و پاكدامنى 303

نيكان 304

ص:16

بِه ترين آفريدگان 304

صاحبان خِرَد 304

صاحبان بصيرت 304

خوشبخت 305

حزب اللّه 305

اهل بهشت 305

بخش سوم: ولايت شيطان از نگاه قرآن

فصل اول: تحقيق خارجى شيطان و صفات او در قرآن 309

تحقق خارجى شيطان از منظر قرآن 311

ادله ى منكِرين و پاسخ آن 311

فلسفه ى وجودى شيطان 313

نحوه ى خلقت و سنخ وجودى شيطان 314

علت ديده نشدن شيطان و لشكريانش 318

حدود تسلط شيطان 319

چگونگى تشخيص الهام مَلَك و وسوسه ى شيطان 321

صفات شيطان در قرآن 324

متكبر 324

كافر 325

فاسق و عِصيانگر 326

ناسپاس 327

طغيانگر و سركش 328

طرد و دور شده از رحمت خدا 329

ص:17

دشمن سرسخت انسان 330

رانده شده از منزلت معنوى 331

بى ارزش شده 332

مهلت داده شده 333

همراه بد 334

وسوسه گر پنهانكارى كه دست بردار نيست 335

فصل دوم: خصوصيت ولايتمدارى شيطان در قرآن 339

ولايت همراه با دشمنى 341

گمراه كردن 342

روش هاى گمراه كردن شيطان 343

وسوسه كردن 343

لغزاندن 346

گام به گام و تدريجى 347

ايجاد سرگرمى به آرزوها 348

ايجاد خرافى گرى 349

ايجاد تغيير در آفرينش 349

القاى مطالب شُبهه انگيز براى مجادله با حق 351

ايجاد فراموشى 353

فتنه گرى 354

زيبا نشان دادن كارهاى زشت 355

هدايت به سوى بدى 357

جلوگيرى از راه راست 358

ص:18

به كارگيرى انواع وسايل براى گمراه كردن 360

وعده هاى فريبكارانه 362

در پى تسلط همه جانبه بر افراد 364

ساده جلوه دادن خلاف 365

دعوت به زشتى و نادانسته بر خداى سبحان سخن گفتن 366

امر به منكر 368

وعده ى فقر هنگام بخشش 369

ايجاد ترس و اضطراب 371

ايجاد كينه و دشمنى بين افراد 373

راهنمايى به سوى عذاب سوزان جهنم 374

اعلان بيزارى از پيروانش 375

خواركننده ى انسان 375

كيد ضعيف 377

فصل سوم: عوامل زمينه ساز ولايت شيطان 379

روگردانى از ياد خداى مهربان 381

شرك 383

سنگدلى 384

فخرفروشى، بخل و خودنمايى 386

ربا 389

نداشتن ايمان واقعى 389

كفر 390

ص:19

پيروى از سنّت هاى پيشينيان بدون تعقل در آن ها 390

تبذير 391

گفتار غير مؤدبانه و ناپسند 393

دروغ 393

مجادله ى غير عالمانه 395

نجوا 396

دنياگرايى و تبعيت از هواى نفس نامشروع 397

پيروى از گام هاى ابتدايى شيطان 399

حُبّ شهوات 400

شراب، قِمار و بت پرستى 403

كسب مال حرام و تربيت نادرست فرزندان 404

گناهان و امراض باطنى 406

خواهان سعادت و كمال نبودن 407

ناسپاسى 408

فصل چهارم: موانع تحقق ولايت شيطان 411

هوشيارى همه جانبه 413

اخلاص 418

بندگى خداى بى نياز 419

ص:20

ايمان و توكل 420

استعاذه 421

تقوا همراه با ياد خدا 426

نماز 427

فضل و رحمت ويژه ى الهى 429

فصل پنجم: عواقب زيانبار ولايت شيطان و صفات افراد در تحت لواى آن 437

الف. عواقب زيانبار ولايت شيطان 439

زيان آشكار و خسارت همه جانبه 439

گمراهى و آتش سوزان 441

كينه و دشمنى بين افراد 441

كفر 442

عدم محبوبيت الهى 442

ب. صفات افراد در تحت لواى ولايت شيطان 443

كافران 443

مشركان 443

گمراهان 444

اسرافگران 444

ظلم كنندگان 444

دروغگويان و گناهكاران 445

حزب شيطان 445

زيانكاران 445

ص:21

بى خردان 446

ياران آتشِ سوزان 446

خاتمه 447

خلاصه ى مطالب 447

كتابنامه 453

ص:22

قرآنى جهت استفاده از ظرفيت هاى موجود انقلاب شكوهمند جمهورى اسلامى به منظور پژوهش و تحقيق در علوم قرآنى، ترويج و تبيين معارف والاى قرآن كريم، تدوين كتب و پژوهش هاى علمى و تحقيقى و تربيت محققان و مدرسان در حوزه هاى مختلف علوم قرآنى توسط آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در سال 1388 تأسيس گرديد و پژوهش هاى روز آمد را وجهه همّت خود قرار داده است.

تأسيس اين پژوهشكده كه از اهداف ديرينه حضرت آيت الله مسعودى خمينى توليت معظم آستانه مقدسه بوده با زحمات و تلاش پى گير و مجدّانه ايشان به انجام رسيد و اكنون دست همه ى محققان اين عرصه را به گرمى مى فشارد.

در اينجا لازم است از مؤلف محترم كتاب حاضر جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاى عبدالله حق جو كه براى پديد آوردن اين اثر تلاش فراوان داشته و زحمت زياد كشيده صميمانه تشكر كنيم.

پژوهشكده

علوم و معارف قرآنى علامه طباطبائى رحمه الله

ص:24

همچنان كه ملكوتى بودن ملائكه و از مقربين بودن آنان در پيشگاه الهى، مشروط به سَجده و خضوع در برابر خليفه ى الهى بوده، ملكوتى شدن ديگر افراد بشرى نيز مشروط به تعظيم، تبعيت و اطاعت از او خواهد بود، و هر كس در برابر خليفه ى الهى مخالفت كرده و از پيروى او خوددارى ورزد، نشانه ى دنباله روى از شيطان بوده و همچون او از قرب درگاه الهى مطرود و محروم خواهد شد.

در قرآن مجيد، درباره ى هر دو ولايت حق و باطل، در آياتِ سوره هاى مختلف به مناسبت هايى هدايتگرى شده است؛ لذا براى شناخت بِه تر آن دو ولايت و كمك به اهداف عالى قرآنى و بهره گيرى بيش تر از فيض هاى آن، موضوع مذكور در اين كتاب با يك مقدمه و سه بخش در قالب 13 فصل و يك خاتمه بررسى مى شود.

باشد مورد عنايت و دستگيرى سكاندار ولايت حق در اين زمان بقية اللّه الاعظم عليه السلام قرار بگيريم و قرآن كريم نيز براى كمك به تدبر صحيح در آيات شريفه ى آن، در روز قيامت از ما شفاعت كند.

برخى دانش ها و شناخت ها در معرفت شناسى، داراى نقش ويژه بوده كه در اين ميان، انسان شناسى و شناخت كمال جويى او اهميتى سرنوشت ساز دارد؛ زيرا اگر انسان، با چشم بسته وارد ميدان كمال گرايى شود، و از موانع آن سِير تكاملى غفلت ورزد، يقيناً فريب مى خورد، به ويژه آن كه در پىِ او دشمن سوگند خورده و مسلحى به نام شيطان است كه به شرارت او، موجودى آفريده نشده و نخواهدشد؛ زيرا شعله هاى غضب، چنان او را گرفته است كه به خود نيز رَحم نكرد و محصول 6 هزار سال عبادت خويش را با لحظه اى استكبار، يك جا به آتش كشيد.(1)

او كه به اين خودسوزى بزرگ، تَن داده است، چگونه به غير خود مخصوصاً انسان كه سبب رانده شدن اوست، رَحم كند؟! اصرار قرآن بر معرفى او به انسان از اين روست كه

ص:26

آدمى بداند، دشمنى خطرناك و با چه مانع بزرگى در مسير كمال طلبى روبه روست(1). و نيز دريابد كه پيروزى بر چنين دشمن آگاه، مسلح، شرور و ناآرام، با هيچ فتح ديگرى در ميانه ى آسمان و زمين، سنجيدنى نيست؛ زيرا زمين، آسمان و كوه هايى از طلا و معادن گرانبها و... همگى به پايان مى رسند و سرانجام نابود مى شوند، اما فيض و فوز پيروزى بر شيطان، ابدى و فناناپذير است.

يك جلوه ى مهم و شفّاف از اين فيض ابدى كه بهره ى افراد با عمل است، ولايتمدارى از ولايت خلفاى الهى، پيامبران و اوصياى آنان مخصوصاً در اين برهه، ولايت اهل بيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است.

در حديثى نقل شده است:

«شخصى به امام صادق عليه السلام عرض مى كند: آنچه خداوند از مَحبت و شناخت عطايم فرموده، از دنيا و هر چه در آن است، برايم دوست داشتنى تر است؛ آن شخص مى بيند: با گفتن اين سخن، آثار غضب در چهره ى امام صادق عليه السلام، ظاهر شد؛ و با آن حالت فرمود: آيا مَحبت و ولايت ما، با دنيا و هر آنچه در آن است، سنجيدنى است كه اين گونه مقايسه مى كنى؟! شما با مَحبت و ولايت ما، به حيات دائم مى رسيد»(2).

آرى، اگر انسان ها با اهريمنى چون شيطان دراُفتند و او را شكست دهند، هدايايى چنين ملكوتى به دست مى آورند كه هر يك به تنهايى از همه ى دنيا و ثروت هاى آن، با ارزش تر، بلكه سنجش ناپذير خواهد بود.

ص:27

انسان مسافرى است كه خواه ناخواه، به سوى خداى متعال سير مى كند؛ در اين مسير، اگر به لِحاظ دستورهاى تشريعى با حُسن اختيار خود، در راه مستقيم قرار گيرد، خداوند رابا اوصاف مِهر و لطفش ملاقات مى كند؛ و اگر با سوء اختيار خويش، به بيراهه برود، با اوصاف قهر و غضب الهى روبه رو مى شود. در هر حال، خداوند متعال را ملاقات مى كند، يكى به مِهر است و ديگرى به قهر. خلفاى الهى انبيا و اوصياى آنان عليهم السلام مبعوث شده اند تا انسان، راه مستقيم را با وسوسه هاى انحرافى شيطانى، گم نكند و به بيراهه نرود و گمان نكند كه با مرگ، از بين مى رود؛ و در مسير حركت به سوى خداوند متعال، او را هدايت كنند و نيز زاد و توشه ى راه او را مشخص سازند.

ص:28

ص:30

ص:32

براى كلمه ى «ولايت» نيز معانى گوناگونى همچون: صاحب اختيار، سرپرست، سلطان، سلطنت و امارت، مَحبت و دوستى، نصرت، قرب و قرابت و بلاد سلطان به كار برده شده است. در اين كه كدام يك، معناى حقيقى كلمه ى «ولايت» به فتح يا كسر واو مى باشد، اختلاف است و از آثار اهل لغت به دست مى آيد كه لغويان در اين باره دو دسته اند: عده اى هر دو كلمه را به يك معنا گرفته اند و برخى بين آن دو تفاوت قائل شده اند.

دسته ى اول، سه بيان دارند:

1. هر دو كلمه به معناى نصرت و يارى كردن است(1) ؛ 2. هر دو كلمه به معناى قرابت است(2) ؛ 3. هر دو كلمه به معناى تولىّ امر و سلطنت است و مانند كلمه ى «الدلالة» است كه فتح و كسر دال آن موجب ايجاد دو معنا نمى شود(3).

دسته ى دوم از اهل لغت، بيانات متفاوتى دارند:

1. ولايت به فتح واو به معناى بلاد سلطان و به كسر واو به مفهوم امارت و سلطنت است(4) ؛ 2. ولايت به فتح واو به معناى نصرت و به كسر واو به معناى امارت و تولىّ امر است(5) ؛ 3. ولايت به كسر واو و فتح آن به معناى نصرت و به كسر واو فقط به معناى امارت و سلطه است(6) ؛ 4. برخى لغت نويسان گفته اند: در نحوه ى حركت «واو» چند قول است و بعد از ذكر اقوال، مى نويسند: «عمده ى مطلب اين كه ولايت با فتح واو، مصدر است و با كسر، اسم مصدر، در مصدر به معناى نصرت و يارى كردن است و در اسم مصدر مثل خِياطة است، چون حكومت كردن و متولى امور شدن، خودش يك نوع از صناعت و حرفه است»(7).

از معانى ولايت، دو معناى آن، 1. سلطنت و امارت؛ 2. قرابت و نزديكى؛ مورد توجه اهل لغت واقع شده و برخى هر يك از آن دو را معناى حقيقى ولايت مى دانند.

ص:34

كسانى كه قائلند معناى حقيقى ولايت، سلطنت و امارت است، دو دليل مى آورند: الف. نقل اهل لغت، چنان كه بعضى تصريح كرده اند كه حقيقت ولايت، همان تولىّ امر و سلطنت است؛ ب. تبادر(1) ، يعنى آنچه از كلمه ى ولايت به ذهن متبادر مى شود و ذهن انسان آن را مى يابد و مى فهمد، همان معناى امارت و سلطنت است نَه غير آن.

كسانى كه معتقدند معناى حقيقى ولايت، قرابت است، نيز دو دليل دارند: الف. از باب «ترد الاشياء الى اصولها»، بايد ديد ريشه ى ولايت به چه معناست، ريشه ى اصلى ولايت، ولْى به معناى قرب است، چنان كه اهل لغت چنين نوشته اند: «و اصله القرب و الدنو»؛(2) ب. در تمام مشتقات كلمه ى ولى، معناى قرب وجود داشته و ساير معانى ولايت نيز به اين معنا برمى گردد، چنان كه بعضى نوشته اند: «و الباب كلّه راجع الى القرب»(3).

اما آنچه درباره ى معناى حقيقى ولايت به سلطنت و امارت، استناد به نقل برخى اهل لغت شده، نمى تواند دليل بر معناى حقيقى باشد؛ زيرا برخى ديگر اهل لغت با آن نظريه مخالفت كرده اند، و دليل تبادر نيز، قابل مناقشه است كه تبادرى، حاكى از معناى حقيقى است كه عام باشد، در حالى كه تبادر مذكور خاص و در بعضى موارد، همانند تاريخ نگارى وجود دارد؛ افزون بر آن، در معناى سلطنت و حكومت، يا سرپرست، مآل جامعى نيست كه موارد ديگر را شامل شود، ولى در ولايت به معناى قرب امكانش است.

بنابراين، با توجه به مطالب فوق، معناى حقيقى ولايت، همان قرب است، و در موردى كه قرينه ى خاصى براى اراده يكى از اين معانى نبود، بايد همان معناى كلى قرب را در نظر بگيريم، مثلاً اگر گفته شد: ولايت از آنِ خداست، بايد گفت مراد، معيت خداوند با همه ى موجودات است. بنابراين، معلوم مى شود مالكيت در تدبير و تكفل امور و عهده دار شدن احكام و مسائل مُوَلى عليه، لازمه و نتيجه ى حاصل از ولايت است نَه اصل حقيقت و معناى مطابقى آن و هر جا ولايت را به مفهوم حكومت، امارت و سلطنت تفسير مى كنند، تفسير به لوازم معنا

ص:35

كرده اند نه بيان معناى حقيقى آن؛ زيرا قرب به دو قسم حسى و غير حسى تقسيم مى شود و امارت، تكفل امور و تدبير مسائل مُوَلى عليه، از لوازم قِسم دوم است. به عبارت ديگر: آن امور بعد از تحقق قرب حسى يا غير حسى است و امارت و سلطنت از لوازم و نتيجه معناى قرابت غير حسى و ولايت است نَه معناى اصلى ولايت.

نكته ى آخر اين كه ولايت در عنوان موضوع كتاب به كسرِ واو خوانده مى شود.

تحت ولايت خدا در مى آيند و به او ايمان مى آورند و از آنچه در دنيا مى پرستيده اند، بيزارى مى جويند.

(وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يُهاجِرُوا ما لَكُمْ مِنْ وَلايَتِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ حَتّى يُهاجِرُوا)1 ؛ ولايت در آيه ى شريفه به معناى نصرت است.

در بعضى موارد در قرآن، كلماتى آمده كه داراى مفادّ بحث ولايت است، بدون اين كه كلمه ى ولى يا مشتقات آن استعمال شده باشد؛ ان شاء اللّه به برخى از موارد آن، در انواع كاربردهاى ولايت اشاره خواهد شد.

بر اساس موارد استعمال قرآنى مراد از ولايت، نحوه اى نزديكى بدون فاصله بين دو شىء است كه نوعى رابطه بين آن دو برقرار باشد؛ گاهى رابطه بين دو طرف مساوى است و گاهى مخالف همديگر؛ بدين معنا كه گاهى يك چيز با ديگرى همان رابطه را دارد كه آن ديگرى با او دارد، مانند اخوّت. و گاهى رابطه اى كه يك طرف با ديگرى دارد، غير از رابطه اى است كه طرف مقابل با او دارد، مثل ابوّت. اولى را - كه رابطه ى طرفينى، تأثير و تأثّر متقابل و مساوى است رابطه ى دوستى و مَحبت، نصرت، يارى و اعانت و امثال آن مى نامند كه در برخى موارد مفيد و داراى آثار مثبت و سازنده است و در بعضى موارد ديگر غير مفيد و داراى آثار منفى و عواقب سوء؛ چنان كه دومى - كه تأثير و تأثّر در آن يك جانبه است رابطه ى سرپرستى، رهبرى و تدبيرى مى گويند.

رابطه اى كه افراد جامعه و هم مسلكان با هم دارند، از سنخ اول است و رابطه ى خداى متعال با مخلوقات خود از سنخ قِسم دوم است؛ البته خداى متعال آن قِسم دوم رابطه را، قدرت و توانايى سرپرستى و تدبير را براى خلفاى خود جعل كرده است تا با آن ولايت، عهده دار تدبير امور بندگانش كه مورد رحمت خاص او هستند، بشوند و براى امتحان و تحقق اختيار آنان، در شيطان نيز قدرت وتوانايى سلطه و تدبير منفى قرار داده است.

بنابراين، مراد از معناى جامع ولايت، قرب و نزديكى است كه به صورت هاى گوناگونى مطرح شده؛ و آن قرب، يا قرب حسى است، مثل نزديك و قريب هم بودن دو چيز بدون

ص:37

فاصله ى اجنبى و شخص ثالث؛ يا قرب معنوى و غير حسى است، مثل قرب دينى، قرب خويشاوندى، قرب اعتقادى، قرب دوستى، يارى و نصرت، قرب تدبيرى و سلطنت و....

در قرآن كريم در بيش تر موارد، از نوع دوم كه همان قرب غيرحسى و معنوى است، استعمال شده است، كه در ذيل عنوان بعدى، (انواع كاربردهاى ولايت در قرآن) به آن معانى اشاره خواهد شد.

برخى مفسران نوشته اند:

«مُحصَّل و نتيجه ى معناى ولايت در موارد استعمال آن، عبارت است از يك نحو قدرت و نزديكى كه موجب نوعى از حقّ تصرف و مالكيت تدبير مى شود»(1).

انواع كاربردهاى ولايت در قرآن

ولايت در قرآن مجيد، در قالب كاربردهاى مختلف، معانى گوناگونى استعمال، و در تقسيم بندى آن، روش هاى مختلفى اعمال شده؛ مانندِ ولايت مثبت و منفى در قرآن يا ولايت ايجابى و سلبى يا ولايت ذاتى و غيرى يا ولايت حق و باطل يا ولايت خداى متعال و....

اما در اين كتاب، ولايت به دو قِسم ولايت خداى متعال و غير او و قِسم دوم نيز به دو نوع ديگر، ولايت مثبت و ولايت منفى در قرآن، تقسيم شده است.

ولايت تشريعى: عبارت از هدايت، توفيق، تشريع و جعل قوانين دينى است(1) ، اگر چه هدايت، ارشاد دينى بر همه ى افراد عرضه مى شود، تنها گروهى از آنان، اين ولايت تشريعى را مى پذيرند و زير پرچم ولايت الهى قرار مى گيرند. بر اين اساس خداوند متعال ولىّ مؤمنين و متقين است و ديگران از چنين ولايتى بهره ندارند؛ و به آن ولايت اعتبارى نيز مى گويند.

مانند آيات شريفه ى: (وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ)2 ؛ (وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ)3 .

علت نامگذارى آن به ولايت تشريعى، اين است كه ناشى از دين و دين مدارى است، وگرنَه ولايت خداوند متعال بر مؤمنين و متقين به معناى واقعى كلمه ى «مطلقه» است و همه ى شؤون آنان را شامل مى شود و اعم از ولايت تكوينى و تشريعى است.

آيه به معناى ولايت تشريعى بدون لفظ ولىّ:

(وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ)4 .

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ)1 ؛ ولايت در آيه مطلق بوده و شامل هر دو ولايت تكوينى و تشريعى مى شود.

آيه متضمن معناى ولايت تكوينى بدون لفظ إن، مانند خلق پرنده با گِل، توسط حضرت عيسى عليه السلام (وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي)2 يا آيه ديگر به معناى ولايت تشريعى انبياء عليهم السلام بدون لفظ إن: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ)3 .

ولايت براى انبيا و اوصياى آنان، ولايت تَبَعى و به اذن الهى است؛ و ولايت تكوينى و تشريعى آنان نسبت به ولايت خداى متعال محدود است؛ مثلاً در ولايت تشريعى؛ آنان اختيار وضع قوانين ندارند؛ اما وظيفه ى ابلاغ و تبيين احكام الهى را دارند، گرچه بعضى مفسران نوشته اند:

با توجه به عطف «رسوله و الذين آمنوا» به «وليكم اللّه»، هرگونه ولايتى كه براى خداى متعال ثابت است، براى انبيا و اوصياى آنان نيز ثابت مى شود(1).

اگر مراد از آن ولايت از جهت سعه آن است، صحيح نيست؛ و چنانچه مراد فقط داشتن ولايت تكوينى و تشريعى بدون توجه به سعه ى آن باشد، جاى شبهه نيست؛ زيرا ولايت خلفاى الهى عليهم السلام تبعى و عرضى است، وقتى تبعى شد، به طور قطع نسبت به ولايت اصلى، محدود مى شود؛ چرا كه محدوديت از لوازم تبعيت و وابستگى است؛ البته آن امر محدوديت نسبت به ولايت خداى متعال است و نسبت به ولايت غير خدا، گسترده خواهد بود(2).

ص:40

2. ولايت ملائكه

(إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ)1 .

«اولياؤكم» در آيه به معناى مَحبت و نصرت است كه شامل دنيا و آخرت مى شود؛ اما اين كه چه نوع ولايتى است، تشريعى يا تكوينى؟ با توجه به مفادّ آيه، بيش تر جنبه ى تشريع، هدايت و نصرت در امور دينى دارد.

اما برخى ملائكه با صَرف نظر از آيه ى مذكور، داراى ولايت تكوينى بر مؤمنين و كافرين هستند؛ نمونه ى بارز آن، قبض روح انسان هنگام مرگ است(1).

3. ولايت مؤمنين بر يكديگر

(وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ)3 .

«اولياء»، در آيه به معناى نصرت، تعهد و مسؤوليت مؤمنين در قبال همديگر است؛ و طبق تفسيرى:

«ولايت تدبيرى است كه بعضى از مؤمنين متولىّ امر ديگرى مى شوند»(2). به همين جهت بعضى افراد مؤمن، امور بعضى ديگر را عهده دار مى شوند؛ امر به معروف و نهى از منكر، به دليل ولايت داشتن آنان در امور يكديگر است، آن هم ولايتى كه شامل كوچك ترين افراد جامعه مى شود.

ص:41

4. ولايت ولىّ دَم

(وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً)1 .

معناى آيه اين است: كسى كه مظلومانه و به ناحق كُشته شد، خداى متعال براى صاحب خون او، به عنوان ولىّ دم، سلطنت قرار داده است تا قاتل را از طريق محكمه ى شرعى قصاص كند يا خون بها بگيرد يا ببخشايد.

5. ولايت ولىّ سفيه، ضعيف و ناتوان

(فَإِنْ كانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ)2 .

آيه درباره ى قرض و معامله ى نسيه مى فرمايد: اگر مديون، سفيه يا صغير يا كسى كه توان املا يا نوشتن و امضا را ندارد، باشد، ولىّ و سرپرست شرعى او، با لِحاظ صلاح وى، آن را املا كند يابنويسد و امضا كند.

6. ولايت ولىّ نكاح

(وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ)3 .

آيه ى شريفه درباره ى طلاق زنى است كه فقط عقد ازدواج بر او خوانده شده و مراسم نكاح را انجام نداده است، لذا حقّ مطالبه ى نصف مَهر را دارد، اگر خواست، آن را مى بخشد و بدون گرفتن چيزى از شوهرش طلاق مى گيرد يا كسى كه پيوند ازدواج به دست اوست، يعنى ولىّ و سرپرست شرعى او، آن را ببخشد.

ص:42

(يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِيُرِيَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ)1 .

در آيه ى مذكور، شيطان و قبيله ى او را جمع بسته و به صورت شياطين معرفى كرده است؛ زيرا سياست گذار اصلى براى گمراه كردن انسان ها، همان شيطان است. افراد به جاى اين كه تدبير امور خود را به خداى متعال بسپارند، آن را با اطاعت از وساوس جنود شيطان در اختيار شيطان قرار داده اند؛

لذا مفسران مى نويسند:

«همه ى گمراهى ها و وسوسه ها منتهى به ابليس (شيطان) مى شوند»؛ (1)«هر چه در برابر دستور خداست، حكم شيطان است»(2).

3. ولايت طاغوت

(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ)4 .

«طاغوت كسى است كه طغيانش شَديد و از حق منحرف شود و مظهر دنيا (گرايى) و باطل گرايى باشد، پس او در مقابل حق تعالى است»(3).

ص:44

كلمه ى طاغوت، داراى معناى عام است و هر كس از جن و انس را كه داراى آن صفت است، شامل مى شود و شيطان از مصداق هاى بارز طاغوت است و در رتبه ى پايين تر از او، هر كس كه به سوى خودش دعوت كند، مانندِ حاكم ظالم يا عالِمى كه طالب دنيا و عنوان است يا سرمايه دارى افراطى و غرق در ثروت و مالدوستى باشد و رئيسى كه دوستدار رياست است. بنابراين، ولايت در آيه ى شريفه، به معناى سرپرست و حاكميت است كه كافران، تولّى امورشان را به دست افراد طاغى و معاند با حق مى سپارند و آنان نيز با تدبير باطلشان، كافران را از نور و حقانيت امور به سوى انحراف و بطلان امور سوق مى دهند.

4 - ولايت اهل كتاب

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ)1 .

منظور از اتخاذ يهود و نصارى (اهل كتاب) اوليا در آيه، نهى از دوستى با آنان است(1) و ذيل آيه ى مذكور، فلسفه ى نهى از ولايت پذيرى از اهل كتاب را بيان كرده كه عبارت از تأثيرپذيرى فرهنگى و همرنگ آنان شدن است و در اين زمان، فرهنگ و روش زندگى دوستداران غرب، پيشِ روىِ ديگران است، كه حاكى از تأثيرپذيرى اخلاقى و روحى از آنان است.

5. ولايت ظالمان

(وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ إِنَّ الظّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ)3

ظالمان ولىّ يكديگرند، يعنى دوستدار هم و در اعمال خلاف، ياور يكديگر هستند.

ص:45

6. ولايت كافران

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ)1 .

همچنان كه از (تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ) استفاده مى شود، مراد از اتخاذ كافران به عنوان اوليا، دوستى با آنان است.

ص:48

و ديگرى در سوره ى ص:

(يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ)1 .

آنچه اهل لغت و مفسران و همه ى بر آن اتفاق دارند، خليفه به معناى جانشين است؛ اما در اين كه كدام انسان خليفه است و جانشينِ چه كسى؟ نظريه هاى مختلفى بيان شده است:

الف. در آيه ى اول، جانشينى از موجودات سابق و ساكن روى زمين، مانندِ ملائكه يا جن و در آيه ى دوم، جانشينى از انبياى سابق(1) ، و علت انتخاب اين نظريه را، ممتنع بودن جانشينى از خداى متعال بيان كرده اند؛ زيرا او حاضر و شاهد است، غايب نيست تا نياز به جانشين داشته باشد.

ب. جانشينى از خداوند متعال، كه مخصوص حضرت آدم عليه السلام بوده؛ چنان كه از ظاهر تفسير برخى مفسران استفاده مى شود(2).

ج. آن جانشينى اختصاصى نبوده و شامل همه ى افرادى مى شود كه قوّه و استعداد دريافت اسما را به فعليت درآورده و انسان هايى مؤمن و وارسته باشند(3).

د. آن جانشينى به طور مساوى شامل مجموع آدم عليه السلام و ذريه ى او مى شود(4) ؛ و جهت خلافت انسان ها، به دليل داشتن علم و توانايى بر هرگونه تصرف در روى زمين و عُمران آن و بهره بردارى از منافع گوناگون آن و ابداع و اختراع اشياى مختلف است. به عبارت ديگر: ابتكار و خلاقيت انسان ها مظهر خالقيت، اختيار، حاكميت و قدرت مطلق خداى متعال است.

ص:50

بررسى نظريه ى اول: نظريه ى اول مردود است؛ به دليل اين كه زمينه و سياق آيه ى شريفه به دو نكته اشاره دارد، اول اين كه منظور از خلافت، جانشينى خدا در زمين بوده، نَه اين كه انسان جانشين ساكنان قبلى زمين شوند، كه در آن ايام منقرض شده بودند، و خدا خواسته ى انسان را جانشين آن ها كند. برخى بنابراين نظريه، گفته اند: موجودات قبلى ملائكه بوده اند و همان ها نيز اعتراض كرده اند، آن محلّ اشكال است كه چگونه موجود مجرد در زمين مادّى، ساكن بوده است، و ديگر اين كه خداى سبحان اسما را به آدم عليه السلام تعليم داده و او را به آن مفتخر كرده و مشمول كرامت ويژه ى الهى شده، كرامتى كه ملائكه زمينه ى دريافت آن را نداشتند، چنين كمال و كرامتى در صورتى تصور دارد كه آدم عليه السلام خليفه ى خداى متعال باشد؛ اما جانشينى از قومى به نام جن، كرامتى براى آن حضرت نمى آورد و نيازمند به علم به اسما، يا برخوردارى از مقام تسبيح و تقديس نيست، تا موجب سؤال فرشتگان شود. افزون بر آن، ظاهر جمله ى (إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً) ، اين است كه گوينده براى خود، خليفه تعيين مى كند، نَه براى ديگران و ديگر اين كه جريان سَجده براى خليفه نيز نشان مى دهد او جانشين خداست، نَه خليفه ى شخص ديگر. از آن گذشته، نسل هاى فراوانى يكى پس از ديگرى آمدند و هر كدام جانشين ديگرى بودند و آفريدگار همه ى آن ها خداى سبحان بود، ولى هنگام آفريدن هيچ يك از آنان، فرشتگان را در جريان آفرينش قرار نداد و از آن به عنوان خليفه ياد نكرد، وگرنَه فرشتگان، سابقه ى ذهنى از جعل خلافت داشتند و ديگر سؤال نمى كردند و از اين گونه جعل خلافت تعجب نمى كردند. آنچه سبب انتخاب نظريه ى جانشينى از موجودات قبلى شده، امتناع و اشكال بر جانشينى از خداوند متعال است؛ در ردّ تعليل و اشكال جانشينى، بايد گفت: آن امتناع و اشكال در صورتى وارد است كه مراد از جانشينى، تفويض و واگذارى حضور و تدبير امور باشد و چنين معنايى نَه مورد تأييد عقل است و نَه مستفاد از نقل و آيات قرآنى. آنچه درباره ى جانشينى از خداوند متعال تصور دارد، مظهريت خاص و مرآتيت ويژه است؛ يعنى مراد از خلافت از پروردگار متعال، اين است كه او مظهر صفات و افعال اوست؛ خدا اصل است و خليفه، آيت و مرآت او.

به عبارت ديگر: نَه خالى شدن صحنه ى وجود از خداوند مراد است و نَه واگذارى مقام ربوبيت و تدبير به جانشين؛ زيرا نَه غيبت و محدوديت خداوند متعال، قابل تصور صحيح است و نه استقلال انسان در تدبير امور، قابل قبول؛ چون موجود ممكن و فقير، ذاتاً و مستقلاً از اداره ى امور خود عاجز است، چه رسد به تدبير ديگران. پس خليفه ى خدا، همان يداللّه است

ص:51

كه به صورت آدمى كار مى كند و در واقع خود خداوند است كه آن فعل را انجام مى دهد و خليفه ى خدا، مجراى صدور فعل و محلّ نزول اراده ى پروردگار است:

«و ارادة الربّ فى مقادير اموره تهبط اليكم و تخرج من بيوتكم(1) ؛ لذا انسان كامل و خليفه ى خدا، تنها آستينى است كه دست قدرت خدا از آن بيرون مى آيد و در او ظهور مى كند»:

(وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى)2 .

بنابراين، محيط مطلق و حاضر محض خليفه ندارد، لذا اگر خداوند كه محيط بر همه ى چيز است، كسى را جانشين خود معرفى كرد، مقصود اين است كه دست خدا از آستين او ظهور يافته: (إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ)3 ؛ ظاهر معناى خلافت از مستخلف عنه اين است، چنان كه خداوند متعال، شاهد و قادر بر هر چيزى است، خليفه ى او نيز چنين است؛ تنها تفاوت در اين است كه خداوند، آن صفات را بالاصاله و بالذات دارد و خليفه ى او بالتَّبَع و بالعَرَض.

اشكال ديگرى مطرح مى شود كه: چرا خداوند براى عمارت زمين و تدبير انسان ها و تكميل نفوس و اهداف ديگر، بى واسطه اقدام نمى كند و براى خود جانشين نصب مى كند؟

در پاسخ اشكال مزبور بايد گفت: نصب خليفه يا به دليل قصور فاعل است يا قصور قابل، قِسم اول در جايى تصور دارد كه مستخلف عنه، بر اثر غيبت يا ناتوانى يا ضعف نتواند به كارهاى خود رسيدگى كند و چنين چيزى نسبت به خداوندى كه دائم الحضور و بر همه ى چيز احاطه دارد:

(أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مُحِيطٌ)4 و (إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ)5 ، و هيچ گونه ضعفى درباره ى او تصور نمى شود، معنا ندارد. پس آنچه در مورد خلافت از خدا متصور است، قِسم

ص:52

دوم، يعنى قصور قابل است؛ با اين توضيح كه فيض خداى سبحان گرچه نسبت به همه ى موجودات، دائم است، غالب آن ها به ويژه موجودات زمينى توان آن را ندارند كه بى واسطه، فيض، احكام، علوم و معارف الهى را دريافت كنند، بلكه نيازمند به واسطه اى هستند كه با زبان آنان آشنا و برايشان محسوس و ملموس باشد. بنابراين، علت جعل خليفه و نصب واسطه، قصور مردم و كامل نبودن قابليت آنان از تلقى بى واسطه ى فيض است.

بررسى نظريه ى دوم: نظريه ى دوم نيز مردود است؛ زيرا مراد از خليفه شخص حقيقى آدم عليه السلام نيست، بلكه مراد شخصيت حقوقى آدم و مقام شامخ انسانيت به كمال رسيده است و دليل بر آن، اولاً: بيان جعل خليفه به صورت جمله اسميه كه مفيدِ استمرار است و ثانياً: پرسش استفهامى فرشتگان است:

(قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ)1 ؛

چون ظاهر آيه ى شريفه خصوصاً به قرينه ى تقابل بين (مَنْ يُفْسِدُ) و (نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ) ، افساد يك نوع در مقابل اصلاح نوع ديگر از موجودات همانند فرشتگان است. پس اعتراض به فرد نبوده، بلكه به نوع انسان بوده كه در بين آنان افساد و خونريزى تحقق مى يابد و آن سؤال، حاكى از درك فرشتگان از استمرار خلافت و عدم انحصار آن در خصوص آدم عليه السلام بوده است. دليل ديگر، جعل خلافت براى حضرت داوود عليه السلام است:

(يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ)2 ؛

از آيه ى مذكور، عدم اختصاص خلافت براى حضرت آدم عليه السلام استفاده مى شود.

براى ردّ دو نظريه ى اول، افزون بر قراين متصل سياق آيه ى شريفه كه ذكر شد، قراين منفصل در قالب روايات نيز وجود دارد كه اولاً: مستخلف عنه ذات اقدس خداوند است و از آدم عليه السلام تعبير به خليفة اللّه شده است؛ و ثانياً: از انسان هاى كامل از ذريه ى او تعبير به خلفا مى شود كه دلالت بر عدم اختصاص خلافت بر حضرت آدم عليه السلام دارد. در زيارات ائمه ى

ص:53

اطهار عليهم السلام از آنان نيز تعبير به خليفة اللّه(1) ، و در روايات نيز تعبير به خلفاءاللّه(2) شده است و در بعضى روايات آمده: بعد از آن كه آدم عليه السلام، فرشتگان را از اسما با خبر ساخت، آنان دانستند كه آن حضرت و انسان هاى كامل از ذريه ى او به مقام خلافت شايسته ترند:

«فعلموا انّهم احق بان يكونوا خلفاء اللّه فى ارضه و حججه فى بريته...»(3) ؛

و نظير آن، حديث اميرالمؤمنين عليه السلام است:

«فقال الله تعالى: انى اريد ان اخلق خلقا بيدى اجعل ذريته انبياء مرسلين و عبادا صالحين و ائمة مهتدين اجعلهم خلفائى على خلقى فى ارضى...»(4) ؛

اين روايت به ضميمه ى روايت ديگرى كه در ذيل آيه ى خلافت حضرت آدم عليه السلام وارد شده و در آن از او نيز به اولين خليفة اللّه تعبير شده است: «فكان آدم اوّل خليفة اللّه»(5) ؛ نتيجه مى دهد كه مجعول در آيه ى خلافت، آدم عليه السلام و هر انسان كامل ديگرى است.

بررسى نظريه ى سوم و چهارم: نظريه ى سوم و چهارم نيز با توجه به مطالب پيشين، مردود است. افزون بر آن، مقتضاى سنخيت ميان خليفه و مستخلف عنه در آن لِحاظ نشده است، چگونه انسان هاى غير كامل، همانند افراد عادى مؤمن و وارسته يا كافر و فاسق مى توانند. خليفه ى خداى متعال بوده و حاكى و مظهر صفات ثبوتى او باشند؟ و ديگر اين كه هدف از خلقت و جعل خلافت، آبادى و عُمران زمين نبوده؛ با توجه به اين كه در فرهنگ قرآنى، دنيا متاعى ناچيز معرفى شده است؛ بلكه طبق آيه ى شريفه ى (ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ)6 ، هدف از آن، شناخت و معرفت كه در پىِ آن بندگى است، مى باشد؛ و اگر هدف عمران بوده، پيامبران عليهم السلام به جاى صَرف اكثر اوقاتشان در تبليغ توحيد و تربيت نفوس، آن را صَرف آبادانى زمين مى كردند.

ص:54

بنابراين، خليفه در آيات شريفه، خلافت در روى زمين از جانب پروردگار متعال است كه انسان هاى كامل برگزيده بتوانند در عالَم مادّى، ارتباط و وساطت در ميان خالق و مخلوق، پيدا كنند و به اين اعتبار انوار معارف و فيض هاى غيبى را به ديگران رسانيده، و احكام تشريعى و قوانين الهى را بيان كنند. در حقيقت هدف از جعل خلافت، براى تأمين زندگى سعادتمند روحى و بيان كردن مصالح، مفاسد، خير و شر در حيات انسان است.

نسبت به بعضى ديگر، كامل تر است؛ و مؤيد آن آيه ى شريفه ى (تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ)1 است.

بنابراين، همه ى مفسرينى كه خليفه را به معناى جانشينى از خداى متعال تفسير كرده اند، خليفه ى اعظم را، پيغمبر اسلام حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله مى دانند.

مصاديق بشرى كه از جهت حقانيت و بطلان، به دو دسته تقسيم مى شود:

قِسم اول، امام حق: (وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا)1 ، قِسم دوم، امامِ باطل: (فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ)2 و (وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ)3 .

امّا امامت در اصطلاح دينى به دو صورت عام و خاص است كه در معناى عام، شامل نبوت و رسالت به عنوان مقتدا و اسوه مى شود و در معناى خاص، شامل آن ها نشده و در بعضى موارد بعد از تحقق مقام نبوت و رسالت است.(1) يا مقام ويژه اى است كه از طرف خداى سبحان به اوصاياى پيامبران عليهم السلام، عنايت مى شود.

اما كلمه ى نبوت، 5 بار(2) در قرآن استعمال شده و در اصل و ريشه ى آن، اختلاف است. بعضى گفته اند: از نَبَأ به معناى خبر مشتق شده(3) و برخى ديگر نوشته اند: از نبوه (بر وزن نغمه) به معناى رفعت و بلندى مقام، مشتق شده است(4) ؛ لذا با لحاظ ريشه، ترجمه ى آيه ى شريفه ى (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا)8 ، دو گونه مى شود؛ اى پيامبر! در كتاب قرآن از موسى ياد كن كه او بنده ى مخلَص و فرستاده ى [حق] و پيام آور [براى خَلق] بود.

اى پيامبر! در كتاب قرآن از موسى ياد كن كه او بنده ى مخلَص و فرستاده اى والامقام بود.

ص:57

اما كلمه ى رسالت فقط يك بار(1) و جمع آن «رسالات»، 8 بار در قرآن مجيد استعمال شده است؛ و معناى رسالت اين است كه ماموريتى بر عهده ى كسى بگذارند و او موظف به تبليغ و اداى آن شود.

بنابراين، خلافت از جهت مراحل، در مرحله ى قبل از مراحل نبوت، رسالت و امامت، و از جهت رتبه بندى عقلى، بعد از رتبه ى عبوديت قرار دارد تا مقام عبوديت محقًق نشود، خلافت تحقق نمى يابد و بعد از تحقق شايستگى خلافت، از جهت رتبه، نوبت به مقامات والاى معنوى نبوت، رسالت و امامت مى رسد.

پس: خلافت مانند كلمه ى «حجة اللّه» با امامت، نبوت، رسالت و ولايت ولىّ حق، از جهت مصداق هيچ تفاوتى ندارد(1) و داراى معنايى است كه شامل همه ى آن ها مى شود، اگر چه هر كدام از آن واژه ها، معناى ارزشمند و والايى دارند كه قابل تصور و تبيين با الفاظ نيستند؛ لذا كلمه ى خليفه(2) بر وصىّ پيامبر اطلاق مى گردد، در حالى كه اطلاق نبوت و رسالت بر او جايز نيست؛ همچنان كه ممكن است، فردى داراى مقام امامت باشد، ولى داراى مقام نبوت و رسالت به معناى معروف نباشد، مانندِ ائمه ى اهل بيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله؛ لذا اطلاق هر يك از آن كلمات، با لِحاظ جهتى است، كه در آنان وجود دارد.

بنابراين، طبق اين كتاب، بر همه ى پيامبران و اوصياى آنان، كلمه ى خلافت قابل انطباق است و از آن ها به خلفاى الهى تعبير مى شود.

ص:59

با توجه با معناى لغوى آن و صفات مطرح شده براى شيطان در قرآن مجيد مخصوصاً امر به استعاذه از او با صفت رجيم، شيطان به معناى دور شده از قرب الهى و طرد شده از پيشگاه الهى است.

آيه ى ديگر در سوره ى اعراف:

(يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ...)1.

بنابراين، در قرآن مجيد، در بيش تر موارد، مراد از شيطان، همان ابليس است و چند مورد

نادر(1) نيز محلّ اختلاف است كه با لِحاظ آيات(2) و احاديث وارد شده درباره ى شيطان(3) ، همه ى

ص:62

گمراهى ها منسوب به اوست(1) و اطلاق شيطان بر افراد انسى، از باب قرار گرفتن آنان در سلطه ى شيطان و به اجرا درآوردن سياست هاى انحرافى او توسط آن ها است كه در حقيقت شيطان، متصرف در اراده آنان است.

از بررسى آيات درباره ى داستان خَلق آدم عليه السلام و سَجده بر او، و سرباز زدن ابليس كه بعد از آن، مطرود و ملقب به شيطان شد، استفاده مى شود كه شيطان به معناى دور شده از حق و رحمت خاصّ الهى است كه مستلزم آن، رو آوردن به باطل و ستيز با حق و حقانيت است؛ چرا؟ زيرا نافرمانى ابليس، عمدى و با اراده و اختيار بوده و ديگر اين كه بعد از آن، بدون توبه كردن، درخواست بقاء و مهلت كرد، كه در چنين صورتى با عمد و قصد نيز به مبارزه با حق و امور داراى حقانيت خواهد پرداخت.

ص:64

ص:66

ص:68

رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ)1 و نيز براى ضرورت ارسال فرستادگان بشرى بر آنان را در قرآن كريم، چنين فرموده است:

(رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً) ؛(1)

يعنى اگر خداوند حكيم، پيامبران خود را براى بشارت مؤمنان و بيم دادن گناهكاران و تبهكاران نمى فرستاد، در قيامت، حجت خدا ناتمام بود، بلكه مردم بر خداى متعال احتجاج مى كردند: چرا ما را توسط فرستادگانت، هدايت نكردى؟! اين آيه در عين احترام به برهان عقلى، عقل را براى تأمين سعادت بشر «لازم» مى داند، نه «كافى»؛ از اين رو وجود وحى و خلافت و نبوت را ضرورى اعلام مى كند.

برخى آياتى كه حاكى از عدم كفايت علم و عقل بشرى براى تأمين زندگى سعادتمندانه ى انسانى است:

(فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ)3 ؛

(فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ)4 .

از آيات مذكور استفاده مى شود علم و تفكر انسان ها براى بى نيازى از خلفاى الهى كفايت نمى كند و براى راهنمايى آنان در همه ى جهات زندگى، حتّى در علوم مادّى، نياز به وحى از طرف خداى حكيم دارند؛ زيرا علم و عقل بشرى محدود و متعلق به بعضى از ظواهر امور دنيوى است:

ص:70

(وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ، يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ)1 .

و نسبت به باطن و ملكوت امور دنيا جاهل هستند؛ لذا براى توجه دادن آنان به ملكوت دنيا كه آخرت باشد، نياز به شخص عالم به ملكوت دارند. ظواهر دنيا، همچون ظلمات هستند كه براى خروج از آن، نياز به نورافشان و راهنما براى نحوه خروج از آن دارند، و آن راهنما، همان خليفه ى الهى است كه با گرفتن وحى و تبيين آن، زمينه خروج افراد از ظلمات به سوى نور را فراهم مى كند، و آيات شريفه مؤيد آن است:

(كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ)2 ؛

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ)3 .

آياتى ديگرى در قرآن كريم هست كه به نحوى از آن ها ضرورت خليفه ى الهى، استفاده مى شود:

براى رفع گمراهى افراد با تلاوت آيات الهى بر آنان و براى تزكيه و تعليم كتاب و حكمت الهى به آنان:

(هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ)4 .

براى انذار دادن از عواقب سوء انحراف و گمراهى؛ و بشارت دادن به ثمرات هدايت و پيمودن راه مستقيم:

(ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاّ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)5 .

ص:71

تحقق و عينيت بخشيدن اختيار در انسان ها، و تبيين حق و راه مستقيم در برابر باطل و راه هاى انحرافى، يكى از اهداف ارسال پيامبران عليه السلام است؛

(وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ)1 ؛ (إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً)2 .

براى اين كه اختيار انسان ها در انتخاب مسير سعادت و شقاوت از روى آگاهى باشد:

(لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ)3 .

براى رفع اختلاف هاى اساسى بين افراد:

(كانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ)4 .

اگر اشكال شود كه: با توجه به وحدانيت خداى متعال، و لزوم ايمان به آن، ايمان به خلافت و رسالت پيامبر، چه لزومى دارد؟ لذا فقط به يگانگى خداى سبحان ايمان داريم نَه چيز ديگر.

آيه ى شريفه در ردّ اين ايراد مى فرمايد:

(وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ عَلى بَشَرٍ مِنْ شَيْ ءٍ)5 ؛ آنان خدا را نشناخته اند، [نشانه ى عدم شناخت، اين كه] مى گويند: خداوند چيزى را بر بشر نفرستاده است.

لذا منكِر وحى و رسالت هستند، در صورتى كه اگر خداى متعال را مى شناختند «مى فهميدند كه او مدبر جهان آفرينش و رَبّ عوالم هستى است. انسان را كه آفريد، بايد او را بپروراند، و پرورش انسان، در سايه ى دين و وحى است و حتماً براى پرورش انسان، وحيى نازل كرده است. پس آن كس كه وحى و رسالت را نپذيرفت، خدا را نشناخت»(1).

ص:72

افزون بر آن، جانشين خداى متعال كه انسانى كامل است، واسطه ى گرفتن وحى از اوست؛ زيرا قلب اوست كه قابليت تحمل وحى الهى را به طور مستقيم دارد و ادراك معارف آن بدون واسطه ى او ميسور انسان هاى عادى نيست؛ چون هر قلبى ظرفيت خاص به خود را دارد و هرگز نمى تواند معارف را كه به تعبير الهى: قول سنگين و وزين است:

(إِنّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً)1 تحمل كند.

در روايتى از امام ابى عبد الله عليه السلام نقل شده:

«إن قلوبنا غير قلوب الناس إنا مصفون مصطفون نرى ما لايرى الناس و نسمع ما لا يسمعون و إن الملائكة تنزل علينا فى رحالنا و تتقلب على فرشنا»(1).

و در حديث ديگرى از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل شده:

«قلوبنا أوعية لمشيئة اللّه فإذا شاء اللّه شئنا»(2).

محققى در فايده ى خلافت مى نويسد:

«فايده ى خلافت براى مؤمنين است، براى نورانى كردن قلب هاى شان و واسطه شدن براى هدايت آنان در ظلمات دارِ دنيا به دارِ نعمت و بهشت، مثل فايده ى نور خورشيد براى كسانى كه داراى چشم بينا هستند. اما كسى كه قلب او مختوم و سياه باشد، مثل فايده ى نور خورشيد به (اكْمَه كورمادرزاد) است كه سبب حيران و گمراهى او مى شود»(3) ؛

آرى، اگر مقام خلافت إلهى در عالم مادّى متجلى نشود، ارتباط جهان مادّه با عالم ملكوت منقطع گشته، و چون مملكتى است كه در آن هيچ مكتب و مدرسه اى براى تعليم و تعلم و تربيت افراد نباشد.

ص:73

حجة اللّه(1) عليه(2) ؛ امام صادق عليه السلام فرمود: اگر مردم زمين تنها دو كس باشند، يكى از آن دو امام است؛ و [در ادامه] فرمود: آخرين كسى كه بميرد، امام است تا كسى بر خداى عزّوجلّ احتجاج نكند كه او را بدون حجت، [به حال خود] رها كرده است.

با اين احاديث، اشكال وارد شده بر اساس مستفاد از آيه ى شريفه رد مى شود:

(يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلى فَتْرَةٍ 3 مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ فَقَدْ جاءَكُمْ بَشِيرٌ وَ نَذِيرٌ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ)4 .

در اين آيه، به نحوى دلالت بر عدم ارسال پيامبران در مدت زمان حدود 6 قرن شده، در اين جا ممكن است گفته شود، طبق احاديث مذكور، جامعه ى انسانيت لحظه اى از نماينده ى خدا و فرستادگان او خالى نخواهد شد، چگونه ممكن است چنين فَترتى وجود داشته باشد؟

پاسخ اشكال: در اين مورد بايد توجه داشت كه قرآن مى گويد: (عَلى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ) يعنى رسولانى در اين دوران نبودند، اما هيچ مانعى ندارد كه اوصياى آنان وجود داشته باشند.

به تعبير بهتر «رُسُل»، آنان بودند كه دست به تبليغاتى وسيع و دامنه دار مى زدند، مردم را بشارت و انذار مى دادند، و صداى خود را به گوش همگان مى رساندند، ولى اوصياى آنان همگى چنين مأموريتى نداشتند و حتى گاهى ممكن است به دليل يك سلسله عوامل اجتماعى در ميان مردم به طور پنهان زندگى كنند.

ص:75

در اين باره حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم للَّه بحجة اما ظاهرا مشهورا او خائفا مغمورا لئلا تبطل حجج اللَّه و بيناته يحفظ اللَّه بهم حججه و بيناته حتى يودعوها نظرائهم و يزرعوها فى قلوب اشباههم»(1).

چون بين انسان ها و راهنماى آنان، بايد تناسب باشد. پس افراد بشر يا بايد از جنس فرشته باشند تا پيامبرشان فرشته باشد؛ يا اگر فرشته بود بايد به صورت انسان در آيد تا بتواند وظيفه ى خود را (ابلاغ رسالت الهى)، انجام دهد.

و از جنس زن نيست؛ زيرا خداى متعال، هيچ فردى را از جنس زن به عنوان خليفه خود ارسال نكرده است:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً)1 ؛ اى پيامبر! پيش از تو جز مردان را به رسالت نفرستاديم. پس مسؤوليت خلافت را فقط مردان عهده دار هستند؛ چون يك كار اجرايى است و لازمه ى آن، تماس با مردان است و در آن، مسأله جهاد و دفاع در مقابل هجوم كفار و آموزش مسائل اعتقادى و تعليم احكام دين و پاسخ به شبهات و امامت در نماز جماعت...، مطرح است، اين مسأله چيزى از مقام زن نمى كاهد؛ زيرا ممكن است زن خليفه ى الهى نباشد، ولى از اولياءاللّه بوده، و از بعضى انبيا عليهم السلام، فضليت بيش ترى داشته باشد، چنان كه حضرت فاطمه به آن مقام دست يافت.

و جهادى با معاندان و كافران مطرح شده است؛ مانندِ حضرت نوح، ابراهيم، موسى، عيسى، صالح، شُعَيب عليهم السلام و.... همه ى انبيا و اوصياى منتخب الهى آنان، داراى مقام خلافت هستند؛ اگر چه فقط در يك مورد تصريح به خلافت شده است؛ (يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ)1 ؛ و انبياى مذكور كه قرآن نامشان را آورده، 26 نفر هستند كه عبارتند از: آدم، نوح، ادريس، هود، صالح، ابراهيم، لوط، اسماعيل، يسَع، ذوالكفل، الياس، يونُس، اسحاق، يعقوب، يوسُف، شُعَيب، موسى، هارون، داوود، سليمان، ايوب، زكريا، يحيى، اسماعيل صادق الوعد، عيسى عليهم السلام و حضرت محمد صلى الله عليه و آله؛ «البته در آيات ديگرى از قرآن كريم، انبيايى ديگر نَه به اسم بلكه با وصف و كنايه ذكر شده اند»(1).

اما در احاديث، تعداد انبياى الهى عليهم السلام ذكر گرديده كه در كتاب هاى روايى(2) و تفسيرى(3) نقل شده است؛ در كتاب معانى الاخبار(4) و خصال(5) از عتبه ى ليثى از ابى ذر قدس سره نقل كرده كه گفت:

به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرضه داشتم: انبيا چند نفر بودند؟ فرمود: 124 هزار نفر. پرسيدم: مرسلين از آنان چند نفر بودند؟ فرمود: 313 نفر كه خود جمعيتى بسيارند؛ پرسيدم: اولين پيغمبر چه كسى بود؟ فرمود: آدم عليه السلام؛ پرسيدم: آيا آدم جزء مرسلين بود؟ فرمود: بله، خدا او را به دست قُدرت خود آفريد، و از روح خود در او دميد....

ص:78

مفسرى با نقل حديث مذكور، مى نويسد:

«آن روايت مخصوصاً صدر آن كه متعرض عدد انبيا و پيامبران شده، از جمله روايات مشهور است كه علماى شيعه و سُنّى(1) ، آن را در كتاب هايشان نقل كرده اند»(2).

اما جانشينان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، طبق روايات در كتاب هاى روايى خاصه و عامه(3) ، 12 نفرند، كه از طرف خداى متعال برگزيده شده اند و به عنوان اوصياى آن حضرت و خلفاءاللّه و حجج اللّه، معروف هستند؛ و فقط به يك حديث در اين مورد اكتفا مى كنيم:

«و عن ابن بابويه حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل(4) حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى؛(5) حدثنا موسى بن عمران النخعى(6) حدثنا عمى الحسين بن

ص:79

يزيد(1) عن الحسن بن على بن أبى حمزة(2) عن أبيه عن الصادق عن آبائه عليهم السلام قال قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله حدثنى جبرئيل عن رب العزة جل جلاله أنه قال من علم أن لا إله إلا أنا وحدى و أن محمدا عبدى و رسولى و أن على بن أبى طالب عليهما السلام وليى و خليفتى و أن الأئمة من ولده حججى أدخلته الجنة برحمتى و نجيته من النار بعفوى و أبحت له جوارى فأوجبت له كرامتى و أتممت عليه نعمتى و جعلته من خاصتى و خالصتى

ص:80

إن نادانى لبيته و إن دعانى أجبته و إن سألنى أعطيته و إن سكت ابتدأته و إن أساء رحمته و إن فر منى دعوته و إن رجع إلى قبلته و إن قرع بابى فتحته و من لم يشهد أن لا إله إلا أنا وحدى أو شهد بذلك و لم يشهد أن محمدا عبدى و رسولى أو شهد بذلك و لم يشهد أن على بن أبى طالب خليفتى أو شهد بذلك و لم يشهد أن الأئمة من ولده حججى فقد جحد نعمتى و صغر عظمتى و كفر بآياتى و كتبى إن قصدنى حجبته و إن سألنى حرمته و إن نادانى لم أسمع نداءه و إن دعانى لم أستجب دعاءه و إن رجانى خيبته و ذلك جزاو منى و ما أنا بظلام للعبيد فقام جابر بن عبد اللّه الأنصارى فقال يا رسول اللّه و من الأئمة من ولد على بن أبى طالب فقال الحسن و الحسين سيدا شباب أهل الجنة ثم زين العابدين فى زمانه على بن الحسين ثم الباقر محمد بن على و ستدركه يا جابر فإذا أدركته فاقرأه منى السلام ثم الصادق جعفر بن محمد ثم الكاظم موسى بن جعفر ثم الرضا على بن موسى ثم التقى الجواد محمد بن على ثم النقى على بن محمد ثم الزكى الحسن بن على ثم ابنه القائم بالحق مهدى أمتى محمد بن الحسن صاحب الزمان (صلوات اللّه عليهم أجمعين) الذى يملأ الأرض قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و جورا هولاء يا جابر خلفائى و أوصيائى و أولادى و عترتى من أطاعهم فقد أطاعنى و من عصاهم فقد عصانى و من أنكرهم أو أنكر واحدا منهم فقد أنكرنى بهم يمسك اللّه عز و جل السماء أن تقع على الأرض إلا بإذنه و بهم يحفظ اللّه الأرض أن تميد بأهلها»(1).

ص:81

نكته ى مورد توجه اين كه مراد از علم در اين حديث شريف، همان علمى هست كه موجب خشيت الهى بوده: (إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ)1 ؛ بنابراين، صرف دانستن و آگاهى داشتن نيست، بلكه علمى است كه همراه با ايمان و عمل صالح خالصانه و تبعيت همه ى جانبه از حجت هاى خدا باشد.

نكنه ى مورد توجه اين است كه بايد به همه ى خلفاى الهى مذكور و غيرمذكور، ايمان بياوريم؛ با اين اعتقاد كه به همه ى آنان كه داراى ولايت الهى در گذشته، حال و آينده بوده و هستند، ايمان داريم و آن ها را تصديق مى كنيم و بر آنان درود مى فرستيم.

از امام صادق عليه السلام، حديثى طولانى نقل شده كه در قسمت آخر آن مى فرمايد:

«و اعلموا أنه لو أنكر رجل عيسى ابن مريم و أقرّ بمن سواه من الرسل لم يومن...(1) ؛ بدانيد، اگر كسى عيسى بن مريم عليهما السلام را انكار كند [و به رسالتش ايمان نداشته باشد] و به همه ى پيامبران عليهم السلام غير از او اقرار كند، [در واقع] ايمان نياورده است».

در بحارالانوار، بابى است بدين معنا: «هر كس يكى از آنان را انكار كند، در واقع همه ى آنان را انكار كرده است»(2) ؛ اگر چه آن باب، در باره ى اوصياى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است، طبق مستفاد از آيه ى مذكور در ذيل عنوان، آن يك قاعده كلى اعتقادى است كه شامل همه ى خلفاى الهى مى شود.

غيبت صاحب زمان عليه السلام، به خورشيد در پسِ ابرها تشبيه شده است؛ و علت اصلى عدم دسترس، تقصير و كوتاهى جامعه و آمادگى نداشتن است؛ بلكه اكثر قريب به اتفاق، مقصر هستند و قابليت درك حضور آن حضرت را ندارند؛ اما اگر فردى قابليت دسترس را داشت، به راحتى به آن حضرت، دسترس داشته و مورد عنايت ويژه و راهنمايى آن حضرت، با واسطه يا بى واسطه قرار مى گيرد و اگر مشكلى داشت، برطرف مى شود.

بنابر مستفاد از يك نظريه، ما دو نوع ظهور داريم: ظهور نوعى و ظهور شخصى، كه اگر امكان ظهور نوعى به دليل عدم آمادگى جامعه نبود، براى افراد قابل، در محل هايى كه حضرتش حضور دارند و افراد قابل نيز در همان مكان باشند، ايشان را مشاهده مى كنند، اما اصل نظريه:

«گرچه در زمان غيبت هم بعضى از افراد با همت، با اراده اى استوار و عزمى راسخ و نيتى متين، پاى در مقام عمل نهاده تا به حدى كه در اثر صفاى دل و طهارت روح، به شَرَف معرفت آن حضرت فائز مى گردند؛ و البته اين ظهورى است شخصى براى آن ها، مانند كسى كه در آسمان مه آلود و ابرى بر هواپيما، سوارشود و از ابرها تجاوز كند و خود را به آفتاب برساند»(1).

مانع از دريافت فيض ها، نبودن قابل است و گرنه آن حضرت، خليفه ى خداى فياض على الاطلاق هستند كه در پى قابل مى گردند. البته چنين ظهورى براى افراد قابل، سرّى و مخفى است به طورى كه نزديك ترين افراد به آنان، از آن ظهور شخصى اطلاعى نخواهند داشت؛ سرّى است كه فرد با خود به گور مى برد. لذا اگر كسى ادعاى ظهور شخصى داشته باشد، چنين ادعايى مشكوك و مورد ترديد و جاى سوء ظن به مدعى خواهد بود.

اما دليل قرآنى براى تك تك افراد:

(وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ)2 ؛

ص:84

كسى كه تقواى الهى ناب داشته باشد، در هيچ مشكلى درجا نمى زند و خداى متعال راهى براى رهايى از آن، پيش روى او قرار مى دهد. پس معلوم مى شود اكثر افراد از تقواى منظور آيه بى بهره هستند؛ همچنان كه از اخلاص واقعى نيز بى بهره اند؛ زيرا فردى چندين سال عبادت و ذكر انجام مى دهد، اما اثرى از حكمت الهى در وجود او نيست:

«و فى الخبر عن النبى صلى الله عليه و آله: من أخلص لله أربعين يوما فجر اللّه ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه»(1).

و دليل قرآنى براى جامعه ى اسلامى:

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ)2 ؛ در قسمت آخر آيه، اشاره ى ضمنى بر تكذيب عملى جامعه ها است.

و توقيع روايى از صاحب الزمان عليه السلام نيز، مؤيد اين مطالب است:

«... أنه من اتقى ربه من إخوانك فى الدين و خرج عليه بما هو مستحقه كان آمنا من الفتنة المظلة و محنها المظلمة المضلة و من بخل منهم بما أعاره اللّه من نعمته على من أمره بصلته فإنه يكون خاسرا بذلك لأولاه و آخرته و لو أن أشياعنا وفقهم اللّه لطاعته على اجتماع من القلوب فى

ص:85

الوفاء بالعهد عليهم لما تأخر عنهم اليمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا على حق المعرفة و صدقها منهم بنا فما يحبسنا عنهم إلا ما يتصل بنا مما نكرهه و لا نوره منهم وَ اللّه الْمُسْتَعانُ...(1)» (2).

ص:86

ص:88

در كتاب هاى روايى اهل سنّت نيز با تعابيرى گوناگون، اهميت جايگاه امام مطرح شده است(1).

صاحب بحارالانوار در اين باره مى نويسد:

«و جاء فى الحديث من طريق العامة عن عبد اللّه بن عمر بن الخطاب أن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال من مات و ليس فى عنقه بيعة لإمام أو ليس فى عنقه عهد الإمام مات ميتة جاهلية و روى كثير منهم أنه صلى الله عليه و آله قال من مات و هو لا يعرف إمام زمانه(2) مات ميتة جاهلية»(3).

ص:90

روايت مذكور، يكى از روايات مشهورنقل شده در آثار حديثى شيعه(1) و سُنّى است.

با توجه به اين كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله خاتم الانبيا هستند و بعد از ايشان پيامبرى نخواهد آمد و آن حضرت تعداد و اسامى تمام اوصياى بعد از خود را بيان فرموده است، لذا آنچه اهميت دارد، شناخت صفات خليفه ى الهى و كوشش براى متصف شدن به آن هاست:

(لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللّهَ كَثِيراً)2 .

مفسرى درباره ى آيه ى شريفه مى نويسد:

«كلمه ى «أسوة»، به معناى اقتدا و پيروى است، و اسوه درباره ى رسول خدا صلى الله عليه و آله، يعنى: پيروى كردن از او. و اگر تعبير كرد به (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ) ، شما در مورد رسول خدا صلى الله عليه و آله تأسّى داريد، استقرار و استمرار در گذشته را افاده مى كند، براى اين است كه اشاره كند اين وظيفه هميشه ثابت است، و شما همواره بايد به آن جناب تأسّى كنيد؛ و معناى آيه اين است كه يكى از احكام رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله، و ايمان آوردن شما، اين است كه به او تأسّى كنيد، هم در گفتارش و هم در رفتارش»(2).

پس: شناخت صفات پيامبران و اوصياء عليهم السلام براى هر كس كه صادقانه خواهان پيروى از آنان باشد، لازم است:

«عن اميرالمؤمنين عليه السلام: سراج المومن معرفة حقنا و أشد العمى من عمى فضلنا»(3).

هنگامى كه افراد از صفات خلفاى گذشته ى الهى، بر اساس آنچه در قرآن كريم ذكر شده، آگاه گردند، با صفات امام زمانشان نيز آشنا خواهند شد. در عصر حاضر چون كه خليفه ى خدا،

ص:91

وصّى پيغمبر اعظم صلى الله عليه و آله است و سيره و روش شخصى و اجتماعى آن حضرت، طبق دستور خداى متعال:

(أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ)1 ، همان مسيرى است كه پيامبران پيشين داشته اند، سيره ى وصّى آن حضرت نيز، همچون سيره ى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و پيامبران پيش از او، خواهد بود و در قرآن كريم، به گوشه اى از صفات ثبوتى خلفاى الهى اشاره شده، كه حاكى از عموميت داشتن آن صفات، براى ديگر خلفاى الهى از جمله امام زمان عليه السلام است.

در زيارت آن حضرت نيز در عنوان «زيارت حضرت صاحب الامر عليه السلام»، آمده كه: «السلام على وارث الانبياء عليهم السلام(1)»؛ و در دعاها و زيارت ها از اوصياى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، تعبير به وارث از پيامبران گذشته(2) ، شده است(3).

معناى وراثت، وراثت در صفات ثبوتى جسمى و روحى خواهد بود كه در آيات قرآن كريم به بعضى از آن ها اشاره شده است و با لِحاظ آيه ى شريفه ى (فَإِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)5 ، آن حاكى از هدايتمندى همه ى جانبه و داشتن تمام صفات ثبوتى انسانى است. بنابراين، همه ى خلفاى الهى داراى آن كمالات بوده، و اگر براى يك نفر از آن حضرات عليهم السلام، صفت ثبوتى ذكر شده، دليل بر نبودن آن صفت براى ديگر پيامبران عليهم السلام نيست.

با توجه به احاديث اهميت شناخت امام هر عصرى، و اين كه امام، همان حجت و خليفه ى خدا و وارث انبيا عليهم السلام است، پس شناخت صفات مذكور در قرآن براى انبيا عليهم السلام، شناخت صفات امامِ هر زمانى خواهد بود.

ص:92

صفات به دو دسته تقسيم مى شوند:

ثبوتى و سلبى؛ و صفات ثبوتى نيز به دو قِسم ديگر: مختص و غير قابل تأسّى و مشترك و قابل تأسّى، تقسيم مى شود.

صفات مختص، صفاتى هستند كه مختصّ آنان بوده و اكتسابى نيستند؛ بلكه تفضّل ويژه ى خداى حكيم بوده، پس قابل تحصيل براى ديگران نبوده و مورد تأسّى آنان نيز قرار نمى گيرند.

صفات مشترك و قابل تأسّى كه همه ى افراد مى توانند در آن صفات، به آنان اقتدا كرده و نمونه بردارى كنند؛ البته با توجه به اين كه خلفاى الهى در همه ى صفات ثبوتى به مراحلى عالى نايل آمده اند(1) ، بنابراين در آن جهت عالى بودن، هيچ كس از افراد عادى، با آنان شريك و مشترك نخواهند بود، بلكه پيروان مى توانند در مراحل و مراتب نازل آن صفات، رشد و ترقى كنند.

مراد از صفات خليفه ى الهى، صفاتى است كه صريحاً در قرآن كريم، ذكر شده است؛ و ما به دليل محدوديت، به صورت مختصر با ذكر يك يا دو آيه، آن ها را مطرح مى كنيم(2) ؛ وگرنه با لِحاظ مفهوم آيات، صفات ثبوتى زيادى، براى آن حضرات عليهم السلام مى توان اثبات و صفات سلبى بى شمارى نيز از آنان نفى كرد؛ يا اگر بخواهيم آن صفات را تحقيق و بررسى كنيم، بعضى از آن ها، نياز به تدوين يك كتاب دارند، مانندِ عصمت انبيا عليهم السلام(3).

ص:93

تكامل رسيده است. و از آن جاكه هدايت و تكامل جامعه، وابسته به اوست؛ لذا بايد در تمام زمينه ها هدايت يافته باشد تا بتواند جامعه را از همه ى جهات فردى و اجتماعى هدايت كند.

(كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ)1 .

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايند:

«و اللّه لو شئت ان اخبر كل رجل منكم بمخرجه و مولجه و جميع شأنه لفعلت»(1).

سپس، علّت نگفتن را بيان مى فرمايند:

«ولكنى ان تكفروا فىّ برسول اللّه(2) ؛ ولى مى ترسم با شنيدن اخبار غيبى، كفر بورزيد و بگوييد: مقام على عليه السلام از رسول اللّه صلى الله عليه و آله بالاتر است؛ زيرا آن حضرت، اسرار غيبى را نفرمود، اما اميرالمؤمنين عليه السلام از آن ها خبر داد».

اگر در برخى تعبيرهاى روايى از قول ائمه ى دين عليهم السلام آمده است كه: ما بعضى چيزها را نمى دانيم: «به معناى اين است كه اولاً و بالذات و بالاستقلال نمى دانيم، يا اين كه مأمور به اظهار نيستند، يا به لِحاظ بعضى از مراحل نازله ى وجودشان، از آن جهت كه در جهان طبيعت، يا عالَم مثال يا عالَم نفَْس و عقل هستيم، به آن ها عالم نيستيم(3)»؛ يا اين كه فرد سائل، تحمل آن را نداشته يا اين كه با توجه فرهنگ حاكم نمى توانستند اظهار كنند، لذا تقيه مى كردند يا در حالت خاصى بوده اند كه گفتن مطالب غيبى نوعى توجه از وحدت به كثرت بوده است يا اين كه بر اثر توجه كامل و فناى كامل، در آن حالت، خودى در برابر خداى متعال احساس نمى كردند...

ص:96

اما در قرآن، آياتى بر عصمت خلفاى الهى دلالت مى كنند:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ)1 ؛ خداى متعال، آدم، نوح، آل ابراهيم و آل عِمران را بر جهانيان برگزيد.

مراد از آل ابراهيم عليهم السلام بعضى از آنان و علت آن، آيه ى شريفه اى است كه در جواب و درخواست حضرت ابراهيم عليه السلام، مى فرمايد:

(وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ)2 .

خلافت و امامت الهى بايد داراى عدل و تقواى مستمر، يعنى در گذشته، حال و آينده، مصون از شرك و گناه باشد تا مشمول عهد الهى قرار گيرد.

در اين باره مرحوم طباطبايى قدس سره در كتاب تفسيرش از استادش، چگونگى اثبات عصمت از آيه ى شريفه را بيان مى كند:

«از بعضى استادانمان سؤال از نحوه ى دلالت آيه ى شريفه بر عصمت امام، شد؟ در جواب فرمود: اين كه مردم به حسب تقسيم بندى عقلى چهار قِسم مى شوند: 1. كسى كه در همه ى عمرش ظالم است؛ 2. كسى كه در همه ى عمرش ظالم نيست؛ 3. كسى كه ابتداى عمرش ظالم بوده و در آخر آن، ظالم نبوده؛ 4. بر عكس سومى، يعنى در اول عمرش ظالم نبوده و در پايان عمرش ظالم بوده؛ منزلت حضرت ابراهيم عليه السلام اجَل بوده كه براى قِسم اولى و چهارمى درخواست امامت كند، پس دو قِسم ديگر مى ماند كه خداى متعال يكى از آن دو را كه ظلم در اول عمر و بندگى و توبه از آن درآخر عمر را نفى مى كند، پس يك قِسم مى ماند و آن عدم ظلم (شرك و گناه) در همه ى عمر است»(1).

ص:98

و آيه ى ديگرى بر عصمت:

(وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ * إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ * وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيارِ * وَ اذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ)1 .

«الاخيار»، در آيات مطلق و خير همه ى جانبه است، و پاك بودن از هرگونه شرّى اعم از شرك و گناه باطنى و ظاهرى، فكرى و عملى است.

مفسرى در ذيل آيات شريفه مى نويسد:

«(وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيارِ) لأنهم أسلموا كل حياتهم للّه، و أخلصوا له، فكانوا محلا للاصطفاء، و لأنهم عاشوا للخير كله فى حياة الناس المستضعفين ليهدوهم إلى مواقعه، و ليحركوا خطواتهم فى طريقه، و التزموه منهج حياة، و خط فكر و حركة موقف، فكانوا الأخيار بنفوسهم و قلوبهم و دعوتهم و حركتهم فى الحياة(1) ؛ و بعضى مفسران اهل تسنن از اين تعبير كه خداوند حكيم بدون هيچ قيد و شرطى، آنان را متّصف به اخيار كرده، استفاده ى مقام عصمت براى خلفاى الهى كرده اند؛ زيرا هر گاه انسانى خير مطلق باشد، حتماً معصوم نيز هست»(2).

يكى ديگر از صفات خلفاى الهى اين است، كه از بندگان مخلَص خداى متعال هستند و براى آن، امتيازهاى ويژه اى ذكر شده است كه از وسوسه هاى اغواگرانه ى شيطان مصون و محفوظ اند با توجه به اين كه منشأ اكثر لغزش ها و گناهان، وسوسه هاى شيطان بوده و خود او، برخى را از وسوسه هايش استثنا كرده كه قادر بر ايجاد لغزش در آنان نيست:

(قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ)4 .

ص:99

چرا: «چون داراى عقل ناب هستند و عقل كامل كه داراى تجرد صرف است و شيطان از تجرد محض و صِرف سهمى ندارد، پس نمى تواند در نشئه عقل تام و تجرد تام، راه پيدا كند»(1).

در آيه ى ديگر حضرت موسى عليه السلام را كه يكى از خلفاى الهى است، از بندگان مخلَص معرفى مى كند:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا)2 ؛

يا آيه اى حضرت يوسُف عليه السلام را از بندگان مخلَص برمى شمارد:

(إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ)3 .

مفسرى درباره ى مراتب ايمان مى نويسد:

«يك مرتبه از ايمان با تمام خطاها و گناهان مى سازد كه نازل ترين مراتب آن است، و از آن به بعد مرتبه به مرتبه رو به تزايد و صفا نهاده تا به جايى مى رسد كه از هر شرك خَفى خالص مى گردد، و ديگر قلب به چيزى غير از خدا تعلق پيدا نمى كند، حتّى التفاتى هم به غير خدا نمى نمايد، كه اين اعلا مراتب ايمان است»(1).

اما درباره ى يقين آنان، آيه ى شريفه ى گوياى آن است:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ)2 ؛ برخى از بنى اسرائيل را امام قرار داديم كه به امر ما، مردم را هدايت مى كردند؛ زيرا در راه حق پايدار بودند و به آيات الهى يقين داشتند.

معناى اصلى يقين، عبارت از «علمى است ثابت در نَفْس، به صورتى كه شك در آن نيست و سراسر آرامش و طمأنينه است، پس رتبه اش از علم بالاتر است»(2). يقين دو حالت دارد، يقين در اثر مشاهده عوالم آخرت و تأثر از آن، مثل ديدن جهنم و تأثر از آن؛ اما در يقين حاصل از عبادت و عبوديت كه عبارت از تذلل تام در قبال عظمت مولا است، هر چيزى كه حائل، حاجب و مانع بين بنده و مولايش است، مرتفع مى شود، در آن صورت، حالت شهود، لقا و يقين حاصل مى گردد.

يقين داراى مراتبى است و آنان به اعلا مراتب آن نايل آمده بودند و نيز به صورت مُجمل و مُفصّل است و درآيه ى شريفه ى (وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ) ؛ (3) يقين، به اين است كه پروردگارت را عبادت كن تا در هر عبادتى بتوانى به يكى از اسما و صفات ما برسى و آن را شهود كنى(4).

ص:101

دين كامل و حقيقت دين، چيزى جز تسليم محض در برابر خداى سبحان نيست، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ)1 . بنابراين، خلفاى الهى داراى دين كامل و به معناى حقيقى مسلمان بودند و اسلام و تسليم شان كامل بود و ديگران را به سوى اسلام كامل دعوت مى كردند.

البته آنان در همه ى حالات، حركات و سكناتشان رعايت ادب حضور پيشگاه الهى را داشته و دارند و همه ى عزم و همت آنان، انجام وظيفه ى بندگى و جلب خشنودى خداى سبحان بوده است؛ لذا حق تعالى در قرآن كريم در وصف برخى پيامبران عليهم السلام فرمود:

(نِعْمَ الْعَبْدُ) ؛ (1)(عِبادِنَا) ؛ (2) و در وصف پيغمبر اعظم صلى الله عليه و آله كلمه ى (فَاعْبُدْهُ) ، (3) پنج مورد در قرآن كريم استعمال شده و فقط يك مورد نيز در وصف حضرت زكريا عليه السلام آمده است(4).

آيه اى از حضرت ابراهيم عليه السلام با تعبير قانت، مدح و ستايش كرده است:

(إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً) ؛ (5) حضرت ابراهيم عليه السلام امتى بود كه خاضعانه خداى سبحان را در همه ى امور زندگى خود، اطاعت مى كرد.

كلمه ى «قانت» از «قنت» مشتق شده كه طبق كتاب هاى لغت(6) به معناى اطاعت و مطيع بودن است. محققى مى نويسد: «قانت، به معناى خضوع با طاعت است»(7). و به عبارت ديگر: طاعت همراه با خضوع و رغبت شديد است.

واژه ى «قانت» را بعضى مفسران، به مفهوم اطاعت(8) ، عبادت(9) ، اطاعت همه ى جانبه و دائم(10) توأم با خضوع و خشوع(11) تفسير كرده اند.

ص:104

بنابراين، انبيا و اوصيا عليهم السلام همچون حضرت ابراهيم عليه السلام، افرادى بودند كه خداى متعال را خاضعانه و مشتاقانه اطاعت و عبادت مى كردند و آن حالت به صورت مَلَكه و صفتى هميشگى براى آنان بوده و هست:

(إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ)1 .

توكل يعنى انسان وثوق و اعتماد خود را متوجه خداى سبحان كند كه همه ى اسباب عالَم بر محور مشيت و اراده ى او مى چرخد؛ لذا فرد متوكل، بر خداى متعال اعتماد مى كند، به اين كه تمام امور را از آنِ خدا و به دست او بداند و در امور خارجى و حوادث عالَم، نَه براى خودش و نَه براى هيچ يك از اسباب ظاهرى، استقلال در تأثير قرار ندهد؛ زيرا در عالَمِ وجود، هيچ مؤثرى به حقيقت معناى تأثير جز خداى متعال وجود ندارد. در نتيجه: با داشتن چنين اعتقادى در رضا، خشم، مسّرت، تأسف و... به هيچ سببى اعتماد نكند؛ بلكه در مقاصد و آرزوهايش، متوسل به سببى شود كه خداى سبحان معرفى كرده، آن هم نَه به صورت استقلال در تأثير و اطمينان بر آن، بلكه رسيدن به مقصود را از خدا بداند، تا هر چه خداى سبحان بر او صلاح دانست، اختيار كند. اما امورى كه ارتباط به عمل دارد، در وظايف عملى اش در عبادات و معاملات، اراده ى خود را تابع اراده ى تشريعى خدا سازد، در نتيجه طبق اراده و مطابق قوانين او عمل كند.

البته اگر چه بشر است و با اسباب سر و كار دارد، سر و كارش با توجه به اين است كه آن اسباب اعطايى از جانب خداست؛ با آن ها كارهايش را انجام مى دهد.

اطلاق آيه شريفه، خلفاى الهى عليهم السلام داراى همه ى مراتب شُكر بودند و از شاكرين با همه ى مراتب نزولى و صعودى آن محسوب مى شدند.

مفسرى درباره ى اهميت آن مى نويسد:

«و اما «شاكرين»، كسانى هستند كه كارشان همواره شُكر نعمت هاى خدا است، يعنى به هيچ نعمتى از نعمت هاى پروردگار برنمى خورند، مگر اين كه شكرش را به جاى مى آورند؛ به اين معنا كه در هر نعمتى طورى تصرف كرده كه قولاً و عملاً نشان مى دهند، اين نعمت از ناحيه ى پروردگارشان است. پُر واضح است كه چنين كسانى به هيچ چيزى از ناحيه ى خود و ديگران بر نمى خورند، مگر اين كه قبل از برخوردشان به آن و در حال برخورد و بعد از برخوردشان، به ياد خدا هستند و همين به ياد خدا بودن شان، هر چيزى ديگرى را از يادشان برده، چون خداوند در درون كسى دو قلب قرار نداده، پس اگر حقّ شُكر ادا شود، برگشت معناى آن به همان مخلَصين خواهد بود. و اگر ابليس شاكرين و مخلَصين را از اغوا و اضلال خود استثنا كرده، بيهوده يا از راه ترحم بر آنان نبوده، و نخواسته بر آنان منّت بگذارد، بلكه به آنان دسترسى نداشته و زورش به آنان نمى رسيده است»(1).

(قُلِ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ)1 ؛ شما برويد تصميمتان را بگيريد، و هر حيله و كيدى را براى مقابله با رسالت، مى خواهيد اجرا كنيد، حتّى به من مهلت ندهيد و مرا به شهادت برسانيد. آيه مى گويد: ما پيامبران جز خدا، از احَدى نمى ترسيم. وقتى خداوند متعال صفات خلفايش را نقل مى كند، مى فرمايد: آنان در لحظه ى خطر به دشمنان خود گفتند: همه ى امكاناتى را كه در اختيار داريد، برضدّ ما به كار گيريد، ما از شما نمى ترسيم و صحنه ى وظايف رسالت و خلافت و مبارزه و جهاد با كجى ها و انحراف ها را ترك نمى كنيم.

خلفاى الهى متصف به آن هستند(1) ؛ زيرا يكى از مهم ترين ارشاد آنان، دعوت به تقواست و لازمه آن، برخوردارى خودشان از تقواى كامل بوده است(2).

مفسرى در معناى كلمه ى «خفض» مى نويسد:

«و أصله أن الطائر إذا ضم فرخه إلى نفسه بسط جناحه ثم خفضه فالمعنى تواضع للمومنين لكى يتبعك الناس فى دينك»(1).

قرآن كريم بنابر مستفاد از برخى آيات، زيربناى خلافت و امامت بسيارى از انبيا عليهم السلام را مسأله ى صبر قرار مى دهد: (وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا) ؛ (1) زيرا بنابر روايتى(2): صبر به منزله ى سر براى بدن است و در همه ى مسائل معنوى و رشد روحى، همچون سر، منشأ تصميمات عاقلانه بوده؛ و ضدّ جَزَع و بيتابى است: «الصَّبْرُ: نقِيض الجَزَع (قال) الجوهرى: الصَّبر حَبْس النفس عند الجزَع»(3). ديگرى نوشته است: «حفظ النفس عن الاضطراب و الجزع بالسكون و الطمأنينة»؛(4) خويشتن دارى از اضطراب و جزع همراه با داشتن آرامش؛ صبر با لِحاظ موارد، سه قِسم مى شود: 1. حبس نَفْس از جَزَع و بيتابى در برابر مشكلات و حوادث توأم با داشتن آرامش؛ 2. حفظ نَفْس از ارتكاب معصيت و گناه؛ 3. خودارى از سستى در انجام وظايف دينى فردى و اجتماعى.

صبر با لِحاظ كيفيت، چهار حالت دارد: 1. صبر بدون كم ترين جَزَع و اضطراب در ظاهر؛ 2. علاوه بر ظاهر در باطن نيز نباشد؛ 3. صبر ناشى از مَحبت و شوق، مانند آيه ى شريفه ى: (وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ) ؛ (5) كسانى كه صبرشان براى كسب رضاى پروردگارشان است؛ 4. صبر بر بندگى و انجام وظيفه، بنده ى مخلص هيچ انگيزه، هواى نفْس و نظر و قصدى ندارد مگر براى اطاعت و عبوديت خداى سبحان: (وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلاّ بِاللّهِ) ؛ (6) اى پيامبر!، صبر كن و صبر تو نيست مگر براى خداى متعال(7).

صبر، مراتبى دارد و نسبت به ايمان و كمالات هر شخصى فرق مى كند و نسبت به موضوعات و موارد نيز از جهت ضعف، شدت، سختى، راحتى، مقدار تحمل لازم، لزوم صرف

ص:112

قدرت و طاقت فرق مى كند و صبر جانشينان خداى سبحان، از جهت رتبه، در مرحله ى عالى آن(1) قرار دارد.

كلمه ى «لين» به معناى نرمى و ملاطفت در مقابل سختى و خشونت است كه هم «در مادّيات و هَم در معنويات استعمال مى شود»(1) ؛ مادّيات مانندِ نرم شدن آهن براى حضرت داوود عليه السلام،(2) و معنوى، همان برخوردهاى همراه با دلسوزى است.

نرمخويى در گفتار: (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى) ؛ (3) خداى مهربان به دو پيامبر موسى و برادرش هارون عليهما السلام امر مى فرمايد: با فرعون با گفتار تند و خشن سخن نگوييد، بلكه با نرمى حرف بزنيد، شايد متذكر شود يا از خدا بترسد.

نيز سرّ اعطاى حكمت، علم و ابلاغ سلام ويژه ى الهى را احسان داشتن و از محسنين بودن آنان، بيان مى كند:

(وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ)1 .

كلمه ى «محسنين» از «حُسن» مشتق شده و به معناى زيبايى و نيكى در مقابل زشتى و بدى است «و هم در موضوعات خارجى مادّى و هَم در موضوعات معنوى استعمال مى شود؛ امور معنوى در انجام اعمال نيك يا سخن نيك گفتن»(1) ، و در برخورد با درخواست ديگران، داراى برخورد مناسب و نيك بودن.

و يكى از اعمال نيك كه طبق حديثى، حضرت يوسُف عليه السلام انجام مى داد: اين كه هر كس وارد مجلس مى شد، برايش جايى براى نشستن باز مى كرد، و به نيازمندان قرض مى داد، و ضعيفان را كمك مى كرد(2).

و مفسران در تفسير آن نوشته اند:

«اى كان بارّا محسنا اليهما»؛ (1)«اى بارّا بهما محسنا اليهما مطيعا لهما لطيفا بهما طالبا مرضاتهما»؛ (2)«و هو (البر) الاحسان»(3).

بنابراين، پيامبران و اوصيا عليهم السلام با پدر و مادرشان، در زمان حيات آنان، نيك گفتار و نيك كردار بودند و بعد از وفات شان به ياد آنان بوده ودر حقشان دعا مى كردند: (رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ) ؛ (4) حضرت نوح عليه السلام از خداى مهربان براى خودش و پدر و مادرش غفران مى طلبد.

«مرضى» اطلاق دارد و با تقييد و مخصوص كردن آن با رضا به عمل نمى سازد»(1).

اما رضا به معناى خشنودى است و با توجه به اطلاق آيه ى شريفه، خرسندى خداى متعال همه جانبه است كه شامل تمام حالات درونى و اعمال بيرونى مى شود و مخصوص به هر يك از نَفْس يا عمل نيست، مگر اين كه مراد مفسر اخير از آن، نَفْسى باشد كه متصف به صفات پسنديده و عمل صالح است. بنابراين، نَفْس با خصوصيات روحى و عملى، مرضىّ الهى خواهد بود.

آنان به دليل نزاهت روحى از صفات رذيله، نداشتن انانيت، تسليم صِرف، فناى كامل و بندگى تام مورد خشنودى خداى متعال بوده است.

آيه ى ديگر، حضرت موسى عليه السلام را آبرودار پيشگاه الهى معرفى مى كند:

(فَبَرَّأَهُ اللّهُ مِمّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ اللّهِ وَجِيهاً)1 .

خداى سبحان ايشان را از تهمت ناشايسته اى كه به وى مى زدند، مبرّا كرده و او در پيشگاه الهى محترم و عزيز بود.

كلمه ى «وجيه» به معناى ذوجاه و محترم است(1) و با اطلاقى كه آيه ى شريفه دارد، و در آيه ى(2) ديگرى نيز آمده است، شامل ظاهر و باطن و در دنيا و آخرت مى شود كه در هر دو عالَم، پيامبران و اوصياى آنان وجيه و داراى مقام و منزلتى ويژه و مورد احترام پروردگار متعال هستند.

در حديثى، از انبيا و اوصيا عليهم السلام تعبير به وجه اللّه شده است كه دلالت بر داشتن احترام و منزلت خاصى در پيشگاه خداى متعال مى كند:

«حدثنا أحمد بن زياد بن جعفر الهمدانى رحمه الله(3) قال حدثنا على بن إبراهيم(4) عن أبيه إبراهيم بن هاشم(5) عن عبدالسلام بن صالح الهروى(6) قال

ص:119

قلت لعلى بن موسى الرضا عليه السلام يا ابن رسول اللّه ما تقول فى الحديث الذى يرويه أهل الحديث أن المؤمنين يزورون ربّهم من منازلهم فى الجنة فقال عليه السلام يا أبا الصلت إن اللّه تبارك و تعالى فضل نبيه محمدا صلى الله عليه و آله على جميع خلقه من النبيين و الملائكة و جعل طاعته طاعته و مبايعته مبايعته و زيارته فى الدنيا و الآخرة زيارته فقال عز و جل:

(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ) و قال (إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ) قال النبى صلى الله عليه و آله من زارنى فى حياتى أو بعد موتى فقد زار اللّه و درجة النبى صلى الله عليه و آله فى الجنة أرفع الدرجات فمن زاره إلى درجته فى الجنة من منزله فقد زار اللّه تبارك و تعالى قال فقلت له يا ابن رسول اللّه فما معنى الخبر الذى رووه أن ثواب لا إله إلا اللّه النظر إلى وجه اللّه فقال عليه السلام يا أبا الصلت من وصف اللّه بوجه كالوجوه فقد كفر و لكن

ص:120

وجه اللّه أنبياوه و رسله و حججه صلوات اللّه عليهم هم الذين بهم يتوجه إلى اللّه عز و جل و إلى دينه و معرفته و قال اللّه عز و جل:

(كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ) قال عزوجل: (كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ) ؛ فالنظر إلى أنبياء اللّه و رسله و حججه عليهم السلام فى درجاتهم ثواب عظيم للمونين يوم القيامة»(1).

اِسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ)1 . يكى از دختران حضرت شعيب عليه السلام به پدرش مى گويد: حضرت موسى عليه السلام را اجير كن كه شخصى قوى و امين است. و حضرت نوح عليه السلام خطاب به قومش فرمود: (إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ) ؛ (1)6 مورد عين همان جمله و عبارت، از ديگر انبيا عليهم السلام نيز خطاب به قومشان در قرآن كريم مطرح شده است.

كلمه ى «امين» با توجه به آيات و تفسير مفسران، عبارت از راستگويى و امانت در تبليغ رسالت بدون خيانت(2) و تغيير يا تبديل(3) در آن است؛ و شامل همه ى حالات متصور در آن از جمله اطمينان داشتن از صحت رسالت، صدق در آن و عدم خيانت در ابلاغ رسالت الهى و در روابط اجتماعى با ديگران است.

در عهد و پيمان با ديگران، وفادار بوده و نسبت به آن، تعهد عملى داشتند:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا)5 ؛ اى پيامبر اسلام! ياد كن در قرآن از اسماعيل كه در عمل به وعده هايش، صادق و وفادار و [نيز] پيامبرى والامقام بود.

در كتاب هاى تفسيرى نوشته اند: آن حضرت با شخصى در مكانى وعده گذاشت و در آن جا يك سال منتظر بود.(4)

و مفسرى در سرّ آن انتظار طولانى مى نويسد:

«وعده ى آن جناب، مطلق بوده است، يعنى مقيد نكرده كه يك ساعت يا يك روز يا فلان مدت منتظر مى مانم، و به جهت مقام صدق و درستى كه داشته، اقتضا كرده كه به اين وعده ى مطلق، وفا كند، و در جايى كه معين كرده، بايستد تا رفيقش بيايد»(5).

ص:122

و در ادامه مى نويسد:

«در روايت آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به يكى از اصحاب خود وعده داد: در مكه نزد خانه ى كعبه منتظرش مى ماند تا او برگردد، ولى آن مرد در پىِ كار خود رفته فراموش كرد برگردد. رسول خدا صلى الله عليه و آله سه روز در آن جا منتظر ماند تا خبر به آن مرد رسيد؛ به مسجد آمده، عذر خواهى كرد. آرى، اين مقام صديقين است كه هيچ سخنى نگويند مگر آن كه بدان عمل كنند»(1).

مناسب تر است تا براى جمله ى «عبادنا»، يا جمله «و اذكر». پس آيه يعنى: اگر گفتيم اينان صاحبان ايدى و ابصارند، براى اين است كه ما آنان را به خصلتى خالص و غير مشوب، خالص كرديم، خصلتى بس عظيم الشّأن، و آن عبارت است از ياد خانه ى آخرت.

بعضى مفسرين(1) گفته اند: مراد از كلمه ى «دار» همين دارِ دنيا است، و منظور آيه اين است كه: ما آن ها را خالص كرديم براى دار دنيا، يعنى تا هنگامى كه دنيا برقرار است، ذكر خيرشان بر سر زبان ها باشد... ولى وجه سابق به نظر ما مناسب تر است»(2).

بنابراين، آنان هميشه به يادِ عالَمِ ديگر بودند، افق ديدشان در زندگى چند روزه ى دنيا و لذات آن محدود نمى شد. آنان در اين زندگى زودگذر، سراى جاويدان با نعمت هاى بى پايانش را مى ديدند، و همواره براى آن تلاش مى كردند. بنابراين، مراد از «الدار» خانه كه به طور مطلق ذكر شده، سراى آخرت است، گويى جز آن سرايى وجود ندارد، و هر چه غير از آن است، گذرگاهى به سوى آن است. به هر حال، شايد افراد عادى گاهى به ياد عالَم آخرت بيفتند، مخصوصاً هنگامى كه يكى از دوستانشان از دنيا مى رود، يا در مراسم تشييع و يادبود عزيزى حاضر مى شوند، ولى اين ياد «خالص» نيست، بلكه مشوب به ياد دنياست. اما مردان خدا، توجهى خالص، عميق، مداوم و مستمر به سراى ديگر دارند، گويى هميشه در برابر چشمانشان حاضر است. و مستفاد از آيه ى شريفه اين است كه ذكر و يادآورى هميشگى عالَمِ آخرت، موجب اخلاص و صفاى باطن از هرگونه شرك مى شود.

پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده، مى فرمايد: بگو من اگر از دستور پروردگارم، منحرف شَوَم و عِصيان و نافرمانى او كنم، از مجازات روز بزرگ قيامت مى ترسم.

اما عده اى از مفسرين، آن را محدود به علم و آگاهى از مسائل دين و جامعه و قدرت بر انجام وظايف مديريتى كرده اند و آن دو را به دو صفت مورد نياز براى مديريت جامعه تفسير كرده اند: «انسان براى پيشبرد هدف هايش نياز به دو نيرو دارد: نيروى درك و تشخيص، و نيروى كار و عمل. و به تعبير ديگر: بايد از علم و قدرت كمك گرفت تا به هدف واصل گشت. خداوند اين پيامبران را به داشتن درك و تشخيص و بينش قَوى و قوّت و قدرت كافى براى انجام كار وصف كرده است. آن ها افراد كم اطلاعى نبودند، سطح معرفتشان بالا و ميزان آگاهى شان از آيين خدا و اسرار آفرينش و رموز زندگى قابل ملاحظه بود. از نظر اراده وتصميم و نيروى عمل، افرادى سست و زبون و ناتوان نبودند، بلكه با اراده، پُر قُدرت، و داراى تصميم قاطع و آهنين بودند. اين، اسوه اى است براى همه ى رهروان راه حق كه بعد از مقام عبوديت و بندگى خدا با اين دو سلاح بُرنده مسلح گردند. از آنچه گفتيم به خوبى روشن شد كه دست و چشم در اين جا به معناى دو عضو مخصوص نيست؛ چرا كه بسيارند افرادى كه داراى اين دو عضوند، اما نَه درك و شعور كافى دارند، و نَه قدرت تصميم گيرى، و نَه توانايى بر عمل، بلكه كنايه از دو صفت علم و قدرت است»(1).

يا تفسيرى ديگر، مراد از آيه را قدرت در انجام عبادت و داشتن بصيرت در دين دانسته است:

«(أُولِي الْأَيْدِي) أى ذوى القوة عَلَى العبادة «وَ الْأَبْصارِالفقه فى الدين»»(2).

در اكثر تفاسير(3) ، آيه ى شريفه به معناى قوّت در عبادت و بصيرت در دين، تفسير شده است؛ اما آيه ى شريفه محدود به آن تفسير نبوده، بلكه قدرت در همه ى چيز به اذن الهى و بصيرت بر همه ى امور با عنايت الهى خواهد بود، و سرّ عدم اعمال علم و قدرت بيكران در برخورد با حوادث، متوقف بودن آن بر مشيت خداى حكيم، عدم تحمل درك افراد و مختار بودن افراد در انتخاب حق و باطل و اتمام حجت بر آنان بوده است. البته اسرار عدم اعمال، محدود به اين موارد نبوده و ممكن است دليل هاى ديگرى نيز باشد(4). در روايتى نقل شده است: ثعلبه بن حاطب كه يكى از انصار بود به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: يا رسول اللّه! از

ص:126

خدا بخواه مال دنيايى به من روزى كند. حضرت فرمود: اى ثعلبه! مال اندكى كه از عهده ى شكرش برآيى، بهتر است از مال فراوانى كه نتوانى شكرش را به جاى آرى. مگر مسلمان ها كه تو يكى از ايشانى، نبايد به رسول خدا صلى الله عليه و آله تأسّى بجويند، و مگر خدا نفرموده:

(لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ)1 ، پس چرا چنين تقاضايى مى كنى؟! «و الذى نفسى بيده لو أردت أن تسير الجبال معى ذهبا و فضة لسارت؛ به خدايى كه جانم به دست قُدرت اوست، اگر بخواهم كوه ها برايم طلا و نقره شوند، مى شود»(1).

مفسرى آن را شامل ارتزاق و هر تصرفى دانسته است(1) ؛ و آن اطلاق، مخالف ظاهر آيه است و اگر چه در آيات ديگر(2) ، دلالت بر اطلاق داشته و شامل هر نوع تصرفى مى شوند، ظاهر آيه ى مذكور حاكى از خوردن و آشاميدن است.

«طيبات» جمع «طيب» و داراى معناى عامى است كه شامل كلام طيب، رايحه ى طيبه، عمل طيب، رزق طيب و... مى شود و در هر چيزى بايد مقتضاى مفهومى آن را لِحاظ كرد و معناى اصلى آن «عبارت از چيزى كه مطلوب باشد و در آن، قذارت ظاهرى و باطنى نباشد و در مقابل آن، خبث است كه مطلوب نيست و داراى قذارت ظاهرى و باطنى است»(3). پس مراد از مأكول طيب، حلال و مطلوب بودن و داشتن لذت و نداشتن قذارت است.

تفاوت پيامبران عليهم السلام و ديگر انسان ها، اين است كه آنان حتّى تغذيه را نيز به عنوان يك وسيله ى تكامل پذيرفته اند و به همين دليل برنامه آنان، خوردن از طيبات و حلال است، در حالى كه عده اى از مردم، خوردن را هدف نهايى خود قرار داده اند، به هيچ وجه مقيد به اين برنامه نيستند، به دنبال چيزى مى روند كه هوس حيوانى آنان را اشباع كند، خواه خبيث و حرام باشد يا طيب و حلال.

پيامبران عليهم السلام متوجه بودند كه نوع تغذيه و حلال و حرام آن، در روحيات انسان تأثير دارد و براى داشتن صفاى باطنى و ارتباط با پروردگار متعال، در خوراك، مراقب بودند كه اولا: ً از طيبات باشد و نجس نباشد و ديگر اين كه حلال باشد؛ لذا آيه ى شريفه اشاره به آن مى كند كه مى فرمايد: از غذاهاى پاكيزه بخوريد و عمل صالح انجام دهيد (تا با خوردن طيبات، توفيق انجام عمل صالح را بيابيد).

بنابراين، از آيه ى مذكور و آيات ديگر استفاده مى شود كه آنان در كنار مردم و از نزديك شاهد انحراف هاى شان بودند و از انحراف هاى اعتقادى قوم خودشان، مثل بت پرستى(1) و عملى، مانند انحراف هاى جنسى(2) و كم فروشى(3) با تذكر و نهى از آن، جلوگيرى مى كردند.

(يَمْشُونَ فِي الْأَسْواقِ) ، كنايه از اين كه خلفاى الهى عليهم السلام در بين اجتماع مردم زمان خودشان بودند و از نزديك، اعمال آنان را مى ديدند و اگر انحرافى در اعتقادات و اعمال داشتند، آن ها را هدايت و به اعمال نيك و داشتن عقيده ى صحيح دعوت مى كردند و با برهان قاطع و زبان گويا و رسا، سعى در جلوگيرى از انحراف ها داشتند.

ج. قلبى كه از حُبّ دنيا تهى باشد(1) كه حُبّ دنيا سرچشمه ى همه ى خطاها است؛ ح. قلبى كه جز خداى مهربان در آن نباشد.(2)

اما با توجه به اطلاق آيه، شامل همه ى موارد فوق مى شود. سليم از مادّه ى سلامت است و هنگامى كه به طور مطلق مطرح مى شود، سلامت از هرگونه بيمارى اخلاقى و اعتقادى را در برمى گيرد؛ يعنى قلبى كه از هر رذيله ى اخلاقى و انحراف اعتقادى سالم باشد. و در مقابل قلب سليم، قلب مريض است كه تعبير از آن براى داشتن امراض روحى معنوى همچون: نفاق(3) در قرآن شده است.

درباره ى اهميت قلب سليم همين بس كه قرآن مجيد، آن را تنها سرمايه ى نجات در روز قيامت دانسته است: (يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ * إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ)4 ؛ همان روزى كه مال و فرزندان نفعى به افراد نمى رسانند، مگر كسى كه با روح سالم از رذايل اخلاقى و انحراف هاى اعتقادى به پيشگاه الهى برود.

براى شرك نيز مراتبى است كه به شرك در مراتب توحيد برمى گردد»(1). معناى اصلى شرك «عبارت است از تقارن دو يا چند فرد در عمل يا در امرى به طورى كه براى هر يك از آن ها، نصيب يا تأثيرى در آن عمل يا امر باشد»(2) ؛ لذا آنان در باطن و ظاهر خود، هيچ فرد يا چيزى را مقارن و مؤثر در امر و فعل خداوند نمى دانستند.

لِعَلِى وَ لِنَعِيمٍ فْنَى وَ لَذَّةٍ لَا تَبْقَى نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِينُ»(1).

يا معنوى كه احساس حالت سختى و تنگى روحى است كه فرد هيچ اقتضايى براى توجه به معنويات و جذبات نورانى ندارد، بلكه از لحاظ روحى در شقاوت و در واقع در عذاب جهنم گرفتار است»(1).

شقاوت در آيات، درباره ى حالات پيامبران عليهم السلام به دو صورت بيان شده است، يكى شقاوت در دعا يعنى احساس سختى و مشقت در دعا كردن است(2) و قسم ديگر مطلق به مفهوم احساس سختى و مشقت در امور معنوى در دنيا و آخرت است. آيه ى مذكور، قِسم دوم را بيان، و داشتن آن حالت را از خلفاى الهى عليهم السلام نفى مى كند.

ص:134

ص:136

يكى از ويژگى هاى مهم و اساسى ولايتمدارى خلفاى الهى اعم از پيامبران و اوصيا عليهم السلام رحمت و دلسوزى و هدايت همه ى جانبه ى مادّى و معنوى، فردى و اجتماعى براى سعادتمند كردن ديگران است كه بر مبناى وحى و الهام الهى، و داراى جهات مختلف با روش هاى مختلف است؛ هدايت در جهات مختلف فرهنگى، سياسى و اقتصادى و با روش هاى مختلف همچون انذار و تبشير است.

هدايتى كه در آن دعوت به تقوا، ترغيب به كسب علم و اعمال تفكر و تعقل در مسائل معرفت شناسى اعم از درونى و برونى، دعوت به فضايل اخلاقى و استغفار، توبه و بندگى پروردگار عالميان است. هدايتى كه در آن تزكيه، تعلم، تكامل و رشد است و نسبت به همديگر عفو و گذشت داشتن و به يكديگر عطوفت و مهربان بودن است. و هدايتى كه....

لذا براى هر يك از فروع و جهات هدايت همه ى جانبه، عنوانى همراه با استناد به آيات شريفه تدوين خواهد شد(1).

است»(1). و مراد از دين در اين عنوان مطلب، شريعت حقى است كه داراى قوانين حكيمانه براى تأمين زندگى سعادتمندانه ى فردى و اجتماعى افراد باشد.

(هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً) ؛ (2) اوست خدايى كه رسول خود را با چراغ هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همه ى اديان (از نظر منطق و برهان بر حقانيت آن)، ظاهر گرداند(3) و خداوند در گواهى بر صدق و راستى رسالت، كافى است.

(مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً)1 .

و اراده جانشين خداى سبحان، ظهور اراده اوست:

(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ)2 ؛ هر كس كه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اطاعت كند، در واقع از خداى متعال اطاعت كرده است؛ زيرا اراده او، اراده خداى سبحان است، و بيعت با او، بيعت با خداست.(1)

در حديثى از امام حسن عسگرى عليه السلام نقل شده است:

«قلوبنا أوعية لمشيئة اللّه فإذا شاء اللّه شئنا(2) ؛ قلب هاى ما، محل و ظرف ظهور مشيت خدا است؛ هنگامى كه خداى سبحان چيزى را اراده كند، ما [نيزهمان را] اراده مى كنيم».

دلالت به سوى خير است، مانند راهنمايى معنوى پيامبران عليهم السلام يا دلالت و راهنمايى به سوى شرّ است، مانند: دلالت شيطان به سوى عذاب سوزان جهنم(1)»(2).

راغب در مفردات مى نويسد: «هدايت، دلالت با لطف است، اما هدايت شيطان به جهنم، از باب استعمال لفظ از روى سرزنش و مغالطه در معنا است، مثل بشارت عذاب اليم دردناك به كافران و مشركان»(3). اما با توجه به كلمه ى هدايت و وازگان هم خانواده ى استعمال شده در قرآن مجيد، هدايت صرفاً به معناى دلالت خواهد بود.

هدايت از جانب خداى متعال يا تشريعى است، تكوينى، مانندِ:

(وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى)4

و تشريعى مانند:

(قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً)5 .

هدايت خلفاى الهى عليهم السلام نيز تشريعى و تكوينى است؛ اما تشريعى آن نسبت به تكوينى عموميت دارد و آن، هدايت به سوى صراط و راه مستقيم(4) با امر و عنايت الهى بوده كه شامل امور مادى و معنوى و همه ى افراد مى شود و تكوينى آن در صورت وجودِ قابل و شرايط خاصى تحقق مى يابد.

اگر در قرآن كريم آمده كه:

(إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ)7 ، (إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ)8 .

ص:140

پس: فرستادن پيامبر براى هدايت آنان چه معنا دارد؟ جواب كوتاه، اين كه: هدايت نكردن ظالمان و كافران بعد از اتمام حجت بوده است، كه در صورت اصرار بر ظلم و كفرشان، از لطف و عنايت ويژه الهى كه توفيق هدايت باشد، بى نصيب مى شوند.

رام و قلب او را متأثر مى كند. جدال خوب، جدلى است كه سير صعودى دارد و فكر را از احساس به گمان، از گمان به استدلال و از استدلال به عقل محض بالا مى برد.

سخن جدلى، دو هدف را دنبال مى كند: يكى اين كه جدل كننده با تكيه بر مشهودات و مسلّمات، الزام و اقناع خصم را بخواهد. دوم اين كه خواهان ايجاد ظنّ قَوى در عقيده اى است كه قصد تصحيحش را دارد، به نحوى كه خصم گمان كند آن عقيده از يقينات است.

مفسرى در ذيل آيه ى شريفه مى نويسد:

«از اين جا روشن مى شود كه حُسن موعظه از جهت حُسن اثر آن در احياى حق، مورد نظر است، و حُسن اثر هنگامى است كه واعظ خود به وعظهايش عمل كند، و از آن گذشته در وعظ خود، چندان حُسن خُلق نشان دهد كه كلامش در قلب شنونده مورد قبول افتد، قلب با مشاهده ى آن خُلق و خوى، رقّت يابد و پوست بدنش جمع شود و گوشش آن را گرفته و چشم در برابرش خاضع شود. و اگر از راه جدال دعوت مى كند، بايد از هر سخنى كه خصم را بر ردّ دعوتش تهييج مى كند و او را به عناد و لجبازى واداشته به غضبش مى اندازد، بپرهيزد و مقدمات كاذب را هر چند كه خصم راستش بپندارد، به كار نگيرد. و نيز بايد از بى عفتى در كلام و سوء تعبير اجتناب ورزد و به خصم خود و مقدسات او توهين نكند. و جدال، از موعظه بيش تر احتياج به حُسن دارد، به همين دليل خداوند، موعظه را به حُسن مقيد ساخته، ولى جدال را مقيد به احسن (بهتر) كرد»(1).

كلمه ى «الظلمات» جمع «ظُلمة»، به معناى تاريكى ها است كه دو صورت دارد: مادّى كه همان تاريكى است و معنوى، مانند كفر، شرك، جهل، شر، ظلم و هر چه باطل باشد و «هر اخلاق [ناپسند] و اعمالى كه در ظلمت عقل، قلب، روح، حركت [كمالى انسان]، شعور و حيات [معنوى] مؤثر باشند»(1).

ظلمت در امور معنوى، مراتبى دارد، چنان كه در امور مادّى داراى شدت و ضعف است؛ كفر و شرك، داراى ظلمت شديد معنوى و ايمان ناقص، داراى ظلمت با شدت كم ترى است، لذا وظيفه ى پيامبران و اوصيا عليهم السلام عمومى بوده و نسبت به همه ى مراحل ظلمت افراد، احساس مسؤوليت كرده و آنان را به سوى نور فرا مى خوانند.

كلمه ى «النور»، با لِحاظ جهاتى، به چند قِسم تقسيم مى شود: 1. مادّى؛ 2. معنوى؛ 3. نور روشنايى بخش به ديگرى، مثل خورشيد، چراغ و لامپ روشنايى؛ 4. نور غير روشنايى بخش ديگرى، مثل آب، ماه؛ و آن حالت روشنى بخشى در قِسم معنوى نيز ملحوظ مى گردد. پس وجود انبيا و اوصيا عليهم السلام همچون نور معنوى، روشنى بخش افراد خواهند بود، لذا هر كه خود را در معرض تابش نور معنوى آنان قرار دهد، نورانى شده و از ظلمات بيرون مى آيد. و نحوه ى خروج از ظلمات به سوى نور، به تأثيرپذيرى و قابليت افراد بستگى دارد.

علت استعمال ظلمات به صورت جمع و نور به صورت مفرد اين است كه از آن جا مصاديق باطل متعدد، مختلف و با اهداف گوناگون هستند، ظلمات، جمع آورده شده است، اما از آنجاكه حق منحصر در يك مورد است، نور نيزكه حاكى از آن است، مفرد آورده شده است.

مفسرى آن اخراج از ظلمات به سوى نور را، حقيقى دانسته كه واقعاً در عالَم خارج متحقق مى شود(2) ؛ و مفسرى ديگر با ردّش آن را مجازى و از باب استعاره دانسته است(3) ؛ ولى اخراج از ظلمات به سوى نور حقيقى معنوى است كه در عالم روحانى نفس افراد، در صورتى كه به احكام اصيل اسلامى متعهد و تابع محض ولايت خليفه ى خداى سبحان باشند، تحقق مى يابد و آن حالت معنوى براى خود آن افراد، قابل درك خواهد بود.

ص:144

هفتم: طبق احاديثى، ولايت اميرمؤمنين على بن ابى طالب عليهما السلام است(1).

اما با توجه به اطلاق آيه ى شريفه، احيا مخصوص يكى از آن موارد مذكور نخواهد بود، بلكه شامل همه ى آن ها و مصاديق ديگرى كه سبب ايجاد حيات سالم اسلامى در امور مادّى و حيات معنوى فردى و اجتماعى جامعه ى اسلامى است، خواهد بود.

چنان كه مفسرى پس از نقل آن اقوال پيش گفته مى نويسد:

«وجوه ذكر شده، از مواردى است، كه آيه بر هر يك از آن ها، قابل انطباق است، و آيه مطلق است و موارد مذكور، موجب صَرف آيه از معناى وسيعى كه داراست، نمى شود»(2).

«اِنذار، تخويف است از مخوفى كه زمانش وسيع است، تا از آن احتراز شود»(1) ؛ وظيفه ى اصلى خلفاى خدا، همان انذار است. در قرآن كريم خطاب به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آمده: (إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذِيرٌ)2 ؛ تو جز آن كه مردم را از كيفر اعمال بد بترسانى به كارى مأمور نيستى. چون اگر انسان به حال خود، رها شود و از آينده ى خويش ترسناك نباشد، گرفتار جنون حيوانى شده، به هر كار قبيحى اقدام مى كند، و از جهتى داراى قوّه ى تعقل است و از هر امر ترسناك حتّى در صورت احتمال، احتياط كرده و سعى در ترك آن مى كند، لذا نخست بايد افراد را انذار كرد، تا به سوى كارهاى بد نروند و از عواقب سوء آن بترسند، و هنگامى كه از اعمال بد، دورى كردند، به كارهاى نيك تشويق كرد و آنان را به بهشت ابدى و رضوان الهى بشارت داد.

در بعضى آيات، انذار همراه با بشارت آمده:

(وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاّ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)3 .

بشارت يعنى خبرى كه مسرّت بخش است، يكى از ويژگى هاى ولايتمدارى خلفاى الهى، اين است كه علاوه بر ترساندن از عواقب سوء مخالفت و تكذيب آنان و ايمان نياوردن و مرتكب اعمال بد شدن و داشتن معتقدات باطل، بشارت و خبرهاى مسرّت بخش نيز به افرادى كه ايمان بياورند و از كارهاى بد دورى كنند و زير پرچم ولايت آنان قرار گيرند، مى دهند. بشير بودن در كنار راهنمايى كردن است، انبياء و اوصيا عليهم السلام راه و نتيجه ى پيمودن آن را نشان داده و بشارت نيز مى دهند كه: اگر به راهى كه ما نشانتان مى دهيم، برويد، به مقصد و مقصود فطرى و عقل پسندتان خواهيد رسيد. و بعد از مدتى، در پايان آن، مى بينيد كه به چه مقصد عالى نزديك شده و چه بهشت ابدى خواهيد داشت كه از نعمت هاى آن و بالاتر از آن، از مهر و صفاى ملاقات الهى كه ثمره پيمودن راه مستقيم است، برخوردار خواهيد شد:

ص:147

(وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيها خالِدُونَ)1 .

واژه ى بشارت در خبرهاى مسرّت بخش و نيز نگران كننده در قرآن مجيد استعمال شده است: (بَشِّرِ الْمُنافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً)2 .

بعضى درباره ى آن مى نويسند:

«اما جايى كه عذاب است و در آن كلمه ى بشارت در قرآن به كار رفته است، نوعى تحكّم است، يعنى مژده و پاداشى ندارى، مگر عذاب»(1).

اما باتوجه به اين كه، ماده ى اصلى تبشير، بَشَر است، سرّ نامگذارى انسان به بشر اين است كه حالات گوناگون افراد همچون: نشاط، شادى، غم و اضطراب از روى پوست صورت افراد معلوم مى شود؛ لذا بشارت عذاب به منافقين از باب مجاز و تحكّم نيست، بلكه بشارت معناى عامى حقيقى دارد كه شامل اخبار مسرّت بخش و غم آور است؛ زيرا آثار شنيدن اخبار خوب و بد با بشره ى صورت، نمايان و ظاهر مى شود.

سرّ نهى از بندگى و اطاعت از شيطان، در قسمت آخِرِ آيه ى شريفه بيان شده است. موجودى مثل او كه پيوسته در حالت مخالفت و عِصيان خداى رحمان است، بدون ترديد، اوامر و وسوسه هايش نيز براى سوق دادن افراد به معصيت پروردگار متعال خواهد بود؛ لذا خلفاى الهى عليهم السلام افراد را از وجود او باخبر و از بندگى و اطاعتش نهى مى كردند و نشانه ى وجود خارجى او را، همان اعمال باطل همچون: بت سازى و بت پرستى كه بر اثر القائات و توجيهات شيطانى است، اعلام مى كردند.

ان شاءاللّه در بخش سوم به طور مُفصّل درباره ى شيطان و كارهاى او، مطالبى ارائه خواهد شد.

(إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ)1 ؛ هدف اساسى انبياء و اوصياء عليهم السلام دعوت به توحيد و بندگى پروردگار عالميان بوده است و آيات متعددى(1) در قرآن مجيد ذكر شده كه هر يك از خلفاى الهى، قومشان را به سوى آن دعوت مى نمودند.

بندگى عبارت از «نهايت تذلل، خضوع و خشوع در برابر پروردگار عالميان همراه با اطاعت است»(2) و مراد از اطاعت، انجام احكام و قوانين دينى است كه توسط پيامبران و اوصيا عليهم السلام تبيين شده است.

فقط در يك مورد به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمان داده كه به امت بگو:

از شما در مقابل ابلاغ رسالت خود، جز مَحبت قلبى و عملى درباره ى خويشاوندانم، مزدى نمى طلبم! (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى) ؛ (1) و اجر مودت، در واقع به نفع امت است، زيرا هر كس مُحبّ اهل بيت آن حضرت صلى الله عليه و آله باشد، از علوم و اخلاق الهى آنان بهره مند مى گردد و موجب كسب ايمان حقيقى و بهره مندى از آن در هر دو عالَم مى شود، لذا فايده ى مزد رسالت به امت اسلام برمى گردد.

آياتى در قرآن كريم مطرح شده كه خدا به پيامبران خود مى فرمايد:

ناراحت و محزون نباش (لاتحزن) يا انبيا عليهم السلام اعلام ترس از عذاب الهى بر قومشان مى كنند(1) كه حاكى از نهايت دلسوزى انبيا و اوصيا عليهم السلام به همنوعانشان است. خلفاى الهى، چون خودشان بهشتى هستند، ديگران را نيز دعوت به بهشتى شدن مى كنند و فراوان مى كوشند كه آنان را از عذاب الهى نجات دهند(2).

يكى از علائم دلسوزى آنان، حرص بر ايمان آوردن ديگران است:

(وَ ما أَكْثَرُ النّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ) ؛(3)

كلمه ى «حرص»، به معناى علاقه ى شديد است. حرص در امور مادّى و معنوى كاربرد دارد، اما در امور مادّى مذموم، و در امور معنوى ممدوح است كه در كسب امر معنوى براى خود يا ديگران است. و در اين عنوان، قِسم دوم مورد نظر است كه خلفاى خداوند سبحان، علاقه ى شديدى به ايمان آوردن افراد داشته و خواهان سِير تكامل معنوى و سعادتمند شدن آنان هستند.

در حديثى حاكى از نهايت خيرخواهى، چنين بيان شده است:

«عن أَبِى عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِى ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّياطِ حَتَّى يتَفَقَّهُوا»(4).

ص:153

نعمت هاى متعدد خداى سبحان را كه به شما داده، ياد كنيد، شايد با يادآورى و شكرگزارى قولى و عملى، رستگار شويد.

يادآورى نعمت هاى خداى مهربان به افراد، سبب توجه، ميل و علاقه ى قلبى آنان به پروردگارشان مى شود، لذا خلفاى خداى ارحم الرّاحمين با يادآورى نعمت ها، سعى در تشويق و ترغيب افراد به سوى خداى متعال داشتند و يكى از روش هاى جلب قلوب و ايجاد محبت، همان ذكر نعمت هاى متعدد خداوند به افراد است و پيامبران عليهم السلام از اين روش استفاده مى كردند.

در حديثى، در تأثير يادآورى نعم الهى، چنين نقل شده است:

«تَفْسِيرُ الْإِمَامِ عليه السلام قَالَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَينِ عليهما السلام أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى مُوسَى عليه السلام حَبِّبْنِى إِلَى خَلْقِى وَ حَبِّبْ خَلْقِى إِلَى قَالَ يا رَبِّ كَيفَ أَفْعَلُ قَالَ ذَكِّرْهُمْ آلَائِى وَ نَعْمَائِى لِيحِبُّونِى فَلَأَنْ تَرُدَّ آبِقاً عَنْ بَابِى أَوْ ضَالًا عَنْ فِنَائِى أَفْضَلُ لَكَ مِنْ عِبَادَةِ (مِائَةِ) سَنَةٍ بِصِيامِ نَهَارِهَا وَ قِيامِ لَيلِهَا قَالَ مُوسَى عليه السلام وَ مَنْ هَذَا الْعَبْدُ الآبِقُ مِنْكَ قَالَ الْعَاصِى الْمُتَمَرِّدُ قَالَ فَمَنِ الضَّالُّ عَنْ فِنَائِكَ قَالَ الْجَاهِلُ بِإِمَامِ زَمَانِهِ تُعَرِّفُهُ وَ الْغَائِبُ عَنْهُ بَعْدَ مَا عَرَفَهُ الْجَاهِلُ بِشَرِيعَةِ دِينِهِ تُعَرِّفُهُ شَرِيعَتَهُ وَ مَا يعْبُدُ بِهِ رَبَّهُ وَ يتَوَصَّلُ بِهِ إِلَى مَرْضَاتِهِ»(1).

ناسپاسى درآمده و رو به پرستش غير او و مخالفت با احكام حكيمانه ى او اقدام مى كنيد! و شكر، طبق احاديثى، دو گونه است؛ قولى و عملى، كه شكر كامل، عمل كردن به هر دو صورت است.

«عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ شُكْرُ النِّعْمَة اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشُّكْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛(1) امام صادق عليه السلام فرمود: شكرگزارى نعمت الهى، اجتناب از محرّمات است و تمام شكر، [علاوه بر ترك محرّمات]، حمد خداى سبحان با جمله ى «الحمد للّه ربّ العالمين» است».

و سپس بندگى در پيشگاه او در حديثى نقل شده: «قال النبى صلى الله عليه و آله: مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه»(1).

(يا قَوْمِ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَ فَلا تَعْقِلُونَ)2

حضرت هود عليه السلام به مردم گفت: اى قوم من! گمان مى كنيد از گفتن اين سخنان در مال و دارايى شما طمع داشته، مزد مى خواهم، من از شما بر تبليغ و رساندن اين سخنان، مزدى درخواست نمى كنم. مزد من بر عهده ى كسى است كه مرا آفريده، آيا در سخنانم تدبر و تعقل نمى كنيد؟! تا بدانيد، آنچه مى گويم، حق است.

كلمه ى «عقل»(2) با مشتقات آن، در قرآن مجيد 49 بار استعمال شده است و «عقل به قوه ى [درونى] گفته مى شود كه زمينه ساز و موجب قبول علم و دانش است»(3).

محققى درباره ى قوه ى تعقل در وجود انسان ها مى نويسد: «تعقل و قوه ى عقل، عبارت از تشخيص صلاح و فساد امورى است كه به حيات انسان بستگى دارد و در امور مادى و معنوى كاربرد دارد كه بعد از تشخيص، وادار كردن نَفْس بر عمل صالح و دورى از فساد است و لوازم تعقل، عبارت است از: خوددارى، تدبر، فهيم بودن، درك كردن، منزجر شدن، شناخت و معرفت آنچه براى حيات [ماّدى و معنوى] نياز دارد»(4). درخواست و دعوت به تعقل، شامل عقل نظرى و عملى بوده، نه اين كه فقط دعوت به تعقل نظرى بدون عملى باشد.

و سرّ ارسال رُسُل عليهم السلام طبق حديثى براى بيرون آوردن عقول خفته و مدفون شده بشر از باطن به ظاهر است:

ص:157

«فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَيهِمْ أَنْبِياءَهُ لِيسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ يذَكِّرُوهُمْ مَنْسِى نِعْمَتِهِ وَ يحْتَجُّوا عَلَيهِمْ بِالتَّبْلِيغِ وَ يثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول وَ يرُوهُم آياتِ الْمَقْدرَةِ»(1).

بنابراين، خلفاى الهى، افراد را به تفكر و تعقل تشويق و دعوت كرده اند تا در كلمات آنان تأمل و درنگ كرده و بدون تفكر، در تكذيب آنان شتاب نورزند و در صورت تعقل در كلمات آنان، متوجه خواهند شد، مطالبى كه انبيا عليهم السلام بيان مى كنند و معجزه هايى كه ارائه مى دهند، همه ى حق بوده و براى تأمين سعادت و سلامت زندگى افراد و جامعه از هر فساد و زيانى است.

تعليم و تزكيه خليفه ى الهى به دو صورت خصوصى و عمومى است و خصوصى آن با وجود شرايط و داشتن قابليت فرد تحقق مى يابد و در زمان غيبت امام زمان عليه السلام براى فردى كه قابليت داشته باشد(1) ، محقَّق مى شود و در زمان ظهور آن حضرت و با سعى او، جوامع اسلامى از نظر فضايل اخلاقى و رشد علمى به بالاترين مرحله مى رسند و نمونه ى بارز آن، داشتن امنيت كامل است كه نتيجه ى فراگير و عملى شدن آن فضايل اخلاقى و رشد علمى مى باشد. در حديثى درباره ى نهايت رشد علمى مؤثر در شكوفايى استعدادهاى خفته ى عقلى و روحى در زمان حكومت صاحب الزّمان عليه السلام نقل شده است:

«عن أبى عبدالله عليه السلام قال العلم سبعة و عشرون حرفا فجميع ما جاءت به الرسل حرفان فلم يعرف الناس حتى اليوم غير الحرفين فإذا قام قائمنا أخرج الخمسة و العشرين حرفا فبثها فى الناس و ضم إليها الحرفين حتى يبثها سبعة و عشرين حرفا»(2).

همان زمان بوده(1) و هنگام ظهور خليفه ى زمان عليه السلام، اصلاح به لِحاظ گستردگى و كثرت نفوس، در حد وسيع، همه ى جانبه و گسترده خواهد بود. يك نمونه از اصلاحگرى، امر به معروف و نهى از منكَر كردن آنان است:

(الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ 2 الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ)3 .

معروف، هر عملى است كه خوبى آن به وسيله ى عقل يا دين شناخته مى شود، يا به معناى هر عملى است كه عقل و فطرت سليم انسانى همراه با تأييد دين، خوبى آن را مى شناسد. يا دين بدون دخالت عقل، آن را معرفى مى كند و در مقابل آن منكَر يعنى عملى است كه فطرت و عقل سليم انسانى، آن را زشت و ناپسند مى داند و شرع نيز آن را قبيح مى شمارد و در مواردى كه عقل ساكت است، دين آن را قبيح و حرام مى داند.

پيام آوران رحمت الهى در هر زمان و مكانى، افراد را به طلب آمرزش و استغفار از گناهان و توبه كردن دعوت مى كنند تا آنان بتوانند مورد رحمت و فضل ويژه ى الهى قرار گيرند و از ثمرات آن بهره مند شوند.

را، پروردگار خود انتخاب كنيد؛ آيا شما را، پس از آن كه مسلمان شديد، به كفر دعوت مى كند؟!

بنابراين، دعوت انبيا و اوصيا عليهم السلام فقط براى پروردگار عالميان و ايمان به توحيد و يگانگى اش و بندگى در پيشگاه اوست و به هيچ وجه و هيچ گونه به سوى خود يا غير خداوند متعال دعوت نكرده و نمى كنند.

ص:163

ص:164

ص:166

(وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً)1 ؛

در روز قيامت افراد ظالمى كه با پيامبر خدا همراهى نداشته و از راه او پيروى نكرده اند، با پشيمانى سخت و حسرتى جانكاه مى گويند: اى كاش مسيرى كه فرستاده ى خداى سبحان مى رفت، من هم مى رفتم. معناى اتخاذ سَبيل، پيرو عملى بودن نَه صِرف ادعا داشتن است؛ لذا با توجه به حديث مشهور:

«من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية»؛

افراد مدعى پيروى از خلفا و امامان حق، بايد صفات ثبوتى و سلبى آنان را بشناسند و در تحصيل و حفظ آن ها بكوشند و از صفات سلبى بپرهيزند و اگر گرفتار آن ها هستند با مجاهده ى نفسانى آن ها را از خود دور كنند و آن سفارش اميرمؤمنان عليه السلام به ولايتمداران است:

«ألا و انّكم لا تقدرون على ذلك ولكن أعينونى بورع و اجتهاد و عفّة و سداد»؛(1)

زيرا صيانت پيام خلفاى الهى، بدون شناخت پيام و اتصاف به اوصاف شان و عمل به اوامر شان، ممكن نيست. كسى مى تواند مدعى پيروى و ولايتمدارى خليفه ى الهى باشد كه به عنوان نمونه بداند، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در اعتقاد و عقيده چه آورده است و به چه وصفى متصف بوده و در عمل چه انجام مى داده؟ اگر كسى معارف ياد شده را شناخت، و به آن ها عمل كرد، مى تواند مدعى راستين پيروى ولايت خليفه ى الهى باشد.

در اين باره حديثى نقل شده كه: هر كس طالب ولايتمدارى از ولايت خليفه ى الهى و خواهان بهره مندى از ثمرات آن است، بايد اهل درك و گوش شنوا و اهل عمل باشد:

ص:167

«عن أمير المومنين على بن أبى طالب عليهما السلام قال أنا و رسول اللّه صلى الله عليه و آله على الحوض و معنا عترتنا فمن أرادنا فليأخذ بقولنا و ليعمل بأعمالنا، فإنا أهل البيت لنا شفاعة، فتنافسوا فى لقائنا على الحوض فإنا نذود عنه أعداءنا و نسقى منه أولياءنا و من شرب منه لم يظمأ أبدا»(1).

مراد از عوامل، امورى هستند كه خداى متعال در قرآن مجيد به آن ها امر كرده، يا خلفاى الهى خواستار توجه كردن افراد به آن ها بوده كه در زندگى فردى و اجتماعى خود، به آن اهميت داده و اجرا كنند كه بعضى از آن ها، هميشگى و به صورت مستمر تا لحظه مرگ، بايد عمل شود و برخى ديگر وابسته به وجود شرايطى است كه در آن صورت، بايد به آن عمل شود وپاره اى نيز در حدّ لزوم عمل نيستند، اما در صورت عمل و استمرار در آن، نقش مهمى براى ايجاد سهولت در انجام عوامل لزومى ديگر خواهد داشت.

(إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ * فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ)1 .

روش قرآن مجيد، تبيين مسائل مهمّ حق و باطل و جنود هر يك از آن دو و ارائه ى آن به افراد بوده تا اين كه آنان در آن مسائل مهم تفكر كنند و با انتخاب هر يك از آن دو، سعادت و شقاوت خود را رقم بزنند. و يكى از مسائل مهم و سونوشت ساز، انتخاب نوع ولايت حق و باطل است كه در قرآن مجيد تبيين شده است، لذا تفكر صحيح، يكى از عوامل مقدماتى براى ديگر شرايط بهره مندى از ولايت حق خواهد بود:

(وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)2 .

مستقيم، پيامبرى نفرستد و بشر را به حال خود رها سازد! پس وجود عقل، انسان را از خليفه ى الهى بى نياز نمى كند؛ زيرا براى تشخيص راه از بيراهه است، اما چگونگى طىّ آن راه مستقيم را نمى داند و توسط خلفاى الهى، تبيين مى شود.

تعقل كه از «عقل» مشتق شده، اولين علم فطرى خدادادى به بشر است تا بدان وسيله بتواند صلاح و فساد امور زندگى را تشخيص بدهد و نَفْسش را وادار بر عمل طبق آن تشخيص كند؛ لذا هر كس تنفرش از قبايح بيش تر باشد، عاقل تر است(1). عقل دو قسم است: عقل نظرى كه همان درك و تشخيص صلاح از فساد است؛ عقل عملى، واداشتن نفس به عمل طبق آن تشخيص است.

فرق عقل با علم، اين است كه عقل امرى فطرى است، اما علم امرى كسبى است كه موجب معلوم شدن مجهول مى شود، مانندِ علم به صلاح و فساد امرى، اما آنچه انسان را وادار به عمل طبق آن علم مى سازد، عقل است.

از لوازم تعقل، خوددارى از قبايح و انزجار از آن، تدبر و عاقبت سنجى امور، فهم و درك نيكو، شناخت آنچه در زندگى مادّى و معنوى به آن نياز دارد، قبول دين حق و عمل طبق آن و خوددارى نَفْس از هواها و اميال نفسانى نامشروع است. با عقل است كه انسان، استعداد درك خير و رسيدن به هر سعادت و كمالى را دارد، لذا اگر تعقل گرايى و خِرَدورزى، در زندگى افراد حاكم باشد، استعداد بهره مندى از ولايت ولىّ حق بيش تر خواهد بود.

مراد از امر به ايمان آوردن، دوام و پايدارى در ايمان داشتن است(1) ؛ ولى منادى توحيد، پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و قرآن كريم، هر دو هستند و همچنين امر به ايمان، شامل امر ابتدايى به ايمان و امر ثانوى و استمرار در آن است.

و اما طبق مستفاد از قرآن مجيد، ايمان به دو صورت است:

الف. تصديق كننده:

(قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ)2 ؛

ب. باور قلبى و التزام عملى:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلى رَسُولِهِ)3 .

كلمه ى «امن» با مشتقاتش، از كلمات پراستعمال بوده كه 723 بار در قرآن مجيد به كار رفته است و معناى اصلى آن:

«امنيت، آرامش، رفع ترس، وحشت و اضطراب است، و كلمه ى «ايمان»، عبارت از قرار دادن خود در امنيت و آرامش است و معناى «آمنتُ باللّه»، يعنى براى من اطمينان و آرامش به سبب خداى متعال حاصل شده است. او مؤمن است، يعنى مطمئن و داراى آرامش (روانى، روحى و قلبى كه به سبب ايمان به خدا مى باشد كه در درون او حاصل شده) است»(2).

ص:171

بنابراين، ايمان به معناى تصديق با اختيار و اراده است و از مادّه ى امر آن «آمِنوا»، 13 مورد آمده كه غير از يك مورد كه علماى اهل كتاب به يك عده، امر به ايمان آوردن در صبح و برگشتن از آن در شب كرده تا ايجاد تزلزل در ايمان افراد مسلمان نمايند(1) ، در 12 مورد ديگر(2) ، امر به ايمان آوردن با اختيار و اراده (نشأت گرفته از آگاهى و تعقل)، شده است.

مراد از ايمان، ايمانى است كه همه جانبه باشد و شامل ايمان به اصول و فروع دين، بدون استثا حتّى در يك مورد آن، و نداشتن انزجار درونى از همه ى آن ها است كه اكثر افراد ناآگاهانه به برخى اصول دين، همچون امامت معتقد نبوده، و عده ى فراوانى نيز در عمل، معتقد نيستند، و افراد زيادى به بعضى احكام دينى، از روى نادانى اظهار انزجار مى كنند، در حالى كه جاعل آن قوانين، خداوند حكيم است كه جعل احكامش هرگز بدون مصلحت و حكمت نبوده است. چنين افرادى همچون ابليس خواهند بود! چون او فقط به يك مورد و به ظاهر در يك زمان مخصوص كه ايمان به حكم حكيمانه سَجده بر آدم عليه السلام بود، ايمان نياورد و در نتيجه عمل چندساله ى او باطل و از درگاه قرب الهى، طرد گرديد.

بنابراين، يكى از عوامل مهّم بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى، علاوه بر تصديق به حقانيت آن، داشتن ايمان واقعى و التزام عملى به آن است وگرنَه صِرف تصديق بدون التزام عملى و پايدارى تا لحظه ى مرگ، كافى نخواهد بود و چنين شخصى در پرتگاه خطرناكى قرار دارد كه هر آن، احتمال سقوطش مى رود.

ايمان حقيقى در بيش تر افراد مسلمان هنوز محقّق نشده و دليلش، اين آيه ى شريفه است:

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ) ؛(3)

اگر چه ذيل آيه، سرنوشت بى ايمانى گذشتگان را بيان مى كند، با توجه به دو آيه ى بعدى آن سوره(4) ، عموميت آيه براى آيندگان نيز استفاده مى شود.

ص:172

بنابراين، تسليم يكى از عوامل و زيربناى عوامل ديگر بهره مندى مانند تبعيت و اطاعت است كه روح و جسم افراد مدعى ولايت حق، بايد در برابر دستورها و سيره ى خليفه ى الهى، تسليم محض باشد؛ ولى بسيارى از افراد در ظاهر ادعاى تسليم و مسلمانى مى نمايند، اما در باطن و عمل بر خلاف آن هستند. آنان يقين دارند كه يكى از خواسته هاى خلفاى الهى عليهم السلام به خصوص صاحب الزمان عليه السلام، داشتن تقواى الهى و اخلاص است، ولى بر خلاف يقين خود عمل مى كنند و عملاً مصداق آيه ى شريفه ى:

(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا)1 هستند.

معناى اطاعت:

«عمل كردن توأم با اختيار، رغبت و خضوع بر طبق آنچه امر يا حُكم شده است، پس رغبت و اشتياق در عمل، نقش اساسى در صدق اطاعت دارد و الاّ اگر عمل همراه با خضوع بدون رغبت باشد، ديگر اطاعت بر آن صدق نمى كند، بلكه كراهت و اجبار است»(1).

بنابراين، اگر در اكثر اطاعت ها، اثرى و توجه قلبى مشاهده نمى شود، شايد علت اصلى آن، همان نداشتن شوق و رغبت و بر اثر عادت به آن ها باشد و منشأ آن نيز، نداشتن شناخت و معرفت صحيح و مؤثر است كه در صورت داشتن معرفت، شوق و توجه نيز حاصل خواهد شد.

تفاوت تبعيت با اطاعت:

تبعيت داراى معناى عامى است كه شامل اطاعت و غير اطاعت مى شود و اطاعت، همچنان كه معنا شد، در مواردى است كه امرى يا حكمى باشد. پس تبعيت علاوه بر آن، شامل عمل كردن بر طبق سيره و رفتار نيز خواهد بود.

در قرآن مجيد، در 14 مورد، با كلمه ى «اطيعوا»(2) ، امر به اطاعت شده است و در 11 مورد، پيامبران عليهم السلام درخواست اطاعت با «اطيعونِ»(3) كرده اند كه حاكى از اهميت اطاعت از انبيا و اوصيا عليهم السلام است و ترك اطاعت از آنان، حسرت و ندامتى جانكاه و ابدى در پى دارد، كه چرا از اوامر پيامبران عليهم السلام كه موجب اصلاح و سعادتمندى و دورى از فساد مى شد، اطاعت نكرديم؟!:

(يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ)4 .

تحقق حقيقى ولايت حق به تبعيت و اطاعت وابسته است، نَه اظهار مَحبت صِرف؛ زيرا در روايتى شرط اساسى مَحبت اهل بيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، تبعيت از سنّت و سيره ى آنان و اطاعت از احكام الهى قرار داده شده كه به دليل اهميت آن، ذكر مى كنيم:

ص:175

«أبى رحمه الله(1) قال حدثنى على بن الحسين السعد آبادى(2) عن جابر الجعفى(3) قال قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام يا جَابِرُ - أَ يكْتَفِى مَنِ اتَّخَذَ التَّشَيعَ - أَنْ يقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَيتِ فَوَ اللَّهِ مَا شِيعَتُنَا إِلَّا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ أَطَاعَهُ وَ مَا كَانُوا يعْرَفُونَ إِلَّا بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ اللَّهِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْبِرِّ بِالْوَالِدَينِ وَ التَّعَهُّدِ لِلْجِيرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْغَارِمِينَ وَ الْأَيتَامِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ كَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَّا مِنْ خَيرٍ وَ كَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِى الْأَشْياءِ قَالَ جَابِرٌ يا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا نَعْرِفُ أَحَداً بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَالَ لِى يا جَابِرُ لَا تَذْهَبَنَّ بِكَ الْمَذَاهِبُ حَسْبُ الرَّجُلِ أَنْ يقُولَ أُحِبُّ عَلِياً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيهِ وَ أَتَوَلَّاهُ فَلَوْ قَالَ إِنِّى أُحِبُّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ خَيرٌ مِنْ عَلِى ثُمَّ لَا يتَّبِعُ سِيرَتَهُ وَ لَا يعْمَلُ بِسُنَّتِهِ مَا نَفَعَهُ حُبُّهُ إِياهُ شَيئاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ اللَّهِ لَيسَ بَينَ اللَّهِ وَ بَينَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ وَ أَكْرَمُهُمْ عَلَيهِ أَتْقَاهُمْ لَهُ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ يا جَابِرُ مَا يتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ

ص:176

تَعَالَى إِلَّا بِالطَّاعَةِ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ لَا عَلَى اللَّهِ لِأَحَدٍ مِنْكُمْ حُجَّةٌ مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِى وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ لَا تُنَالُ وَلَايتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَع»(1).

در اين برهه كه خليفه زمان عليه السلام غايب هستند، افراد بايد از آنچه در قرآن كريم به آنان امر شده، اطاعت كنند و چون تشخيص آن، براى اكثر افراد مقدور نيست، لازم است، طبق سفارش ائمه ى اطهار عليهم السلام، به فقيهان مراجعه كرده و از آنان در امور دينى، اطاعت كنند. آنان نيز براى سهولت در آن، كتابى با عنوان «رساله ى عمليه»، تأليف كرده اند كه حاوى واجبات و محّرمات در مسائل فردى و اجتماعى افراد مسلمانان بوده كه عمل به آن ها، موجب سعادت و نجات از جهنم مى شود.

ص:177

دنيوى و اخروى اوست، زيرا دنيا محلّ ابتلا و امتحان است، اگر چه مسلمانى همه ى فرايض دينى را انجام دهد و مقيد به آن ها باشد، ولى خوف دارد كه نتواند شُكر توفيق الهى را در ديندارى به نحو احسن انجام دهد و در نتيجه از برخى فيض هاى آينده محروم بماند يا اين كه خائف است كه در ابتلاها و امتحان هاى الهى موفق به آنچه مرضّى الهى است، نشود.

محققى درباره ى خوف مى گويد:

«انسان سالك اگر حتى عادل هم باشد، يعنى واجبى را ترك نكند و حرامى را مرتكب نشود، پيوسته در خوف به سر مى برد كه مبادا با قضا شدن يك نماز، بعضى از فضايل كه مختصّ مردان الهى است، در آينده نصيب او نشود يا در اثر ترك مستحبى، مى ترسد كه در آينده، فيض خاص نصيبش نشود»(1).

بله، در حديث قدسى آمده است:

«ولاية على بن ابى طالب حصنى و من دخل حصنى امن من نارى»(2) ؛

اما با شرايطى كه يكى از آن ها، داشتن خشيت و خوف از عظمت پروردگار و حسابرسى عادلانه اوست، نَه صِرف ادعا و در مقام عمل، همچون افراد بيباك و لاابالى، اقدام به هر عملى نامشروع كنند و ذرّه اى در وجودشان از خوف و خشيت الهى نباشد.

علمى؟ علمى كه موجب گسترش حق بينى(1) و باعث ايمان به حقانيت قرآن و كرنش و خضوع در پيشگاه آن گردد.(2)

علم در قرآن مجيد به دو دسته تقسيم شده است: علم ممدوح كه نمونه هاى آن ذكر شد؛ و علم مذموم، و آن علمى مادّى است كه سبب تكبر و مانع از ايمان به رسالت پيامبران عليهم السلام شود: «فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ»3 ؛ «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ»4 ؛ يا علم به امور معنوى است، اما بدون خشوع قلبى و عمل نمودن به آن، كه از او به حيوان درازگوش (حمار) تعبير شده است: «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً»5.

علم داراى مراتب است، يكى از مراتب نازله آن، توانايى خواندن كلمات و درك مفاهيم و معانى كلمات است و يكى از مراحل بالاتر آن، علم با عمل است كه موجب خرق (پاره كردن) حجاب علم حسى شده و فرد عامل به علم را به مرحله بالاتر رساند و موجب عالم شدن به امور معنوى ديگرى مى شود. پس آنچه براى فرد دانا مهم است، همان عمل با هر مقدار توانايى علمى است و مهم ترين علوم، علم و توانايى خواندن كلمات عربى قرآن مجيد، درك مفاهيم و عمل به اوامر و ترك نواهى آن است و خوشبختانه در اين برهه تفسيرهايى روان و آسان براى درك مفاهيم كلمات قرآن نگاشته شده كه براى همه ى افراد با سواد قابل استفاده است.

بنابراين: علم، مقدمه اى براى عوامل بهره مندى ديگر مانند. خشيت، خوف و تقوا است. تقوا در صورتى محقّق خواهد شد كه شخص متقى، عالِم به موارد تقوا باشد و آن را رعايت

ص:180

كند؛ لذا عالم بودن و توانايى خواندن و درك مفاهيم معارف دينى براى بهره مندى بيش تر از آن و پايدارى در آن، نقش اساسى دارد.

درباره ى اهميت علم و اقسام آن، محققى مى نويسد:

«در پى كسب دانش بودن كه در دين اسلام، يكى از كارهاى با ارزش و داراى فضليت است، و براى آن، ثواب و اجر بى شمارى ملحوظ شده (است، در صورتى كه خالصانه و براى عمل كردن باشد). بدان كه جميع علوم اگر چه روح را كمال اند و نَفْس را جمال، ليكن متفاوت اند در شرافت و تكميل و وجوب تحصيل، زيرا علوم بر دو قسم اند: اول: علم دنيا، و آن علومى است كه معظم فايدۀ آن براى دنياست، مثل طب، هندسه، نجوم، عروض در شعر، موسيقى، هيئت و حساب. و از اين علوم چندان بهجت و سعادتى در عالم عقبى حاصل نمى شود و از اين جهت تحصيل آن ها واجب نيست، بلى تحصيل بعضى از اين علوم، (براى تأمين زندگى جوامع اسلامى)، واجب كفايى است. دوم: علم آخرت، كه ثمره اصلى آن تحصيل سعادت اخروى است، و آن سه علم است كه آن ها را علم دين گويند. يكى علم الهى، كه به وسيله آن، اصول و عقايد دين و احوال مبدأ و معاد شناخته مى شود، و آن اشرف و افضل علوم است. و ديگرى علم اخلاق، كه به وسيلۀ آن، راه تحصيل سعادت، و آنچه به واسطه آن نَفْس نجات مى يابد يا به هلاكت مى رسد دانسته مى شود، و بعد از علم الهى، علمى از آن اشرف نيست. سِيم: علم فقه، كه به وسيلۀ آن كيفيت عبادات، معاملات، حلال و حرام، آداب و احكام فهميده مى شود. و تحصيل اين سه علم، لازم است. و همچنين علومى كه مقدمات تحصيل اين علوم اند مانند علم لغت عرب و حديث و تفسير، و ليكن وجوب تحصيل آن ها از باب مقدمه است»(1).

خداى متعال به مسلمانان، سفارش مى كند كه تا حدّ ميسور، قرآن را كه كتاب اوست، تلاوت و قرائت كنند، قرآنى كه از خداى حكيم و عليم مطلق نازل شده(1) و آن را متّصف به حكيم كرده است(2). پس هر كس كه در برابر آن، زانو بزند و آن را قرائت و تلاوت كند، مثل اين است كه در برابر حكيمى نشسته و از او حكمت مى آموزد كه موجب كمال و سعادتمندى دنيوى و اخروى اوست و سبب نجات از اسارت دشمن انسانيت، شيطان مى شود و ترك قرائت قرآن و عمل نكردن به آن، مهجور كردن آن خواهد بود(3) و قرآن كريم در روز قيامت از تك تك افراد بى توجه به آن، در پيشگاه الهى شكايت مى كند و نتيجه، جز شرمسارى و حسرت در ترك بهره مندى از آن، نخواهد بود. قرائت و تلاوت قرآن كريم و توجه و تدبر در آيات آن و مراعات آن در عمل، عامل مهمى در بهره مندى از ولايت ولىّ حق است، مخصوصاً در اين برهه كه خليفه ى خداى سبحان در غيبت و از انظار پنهان هستند.

خداوند متعال، افرادى را كه تلاوت قرآن كرده و به آن ايمان حقيقى داشته باشند، تمجيد كرده است:

(الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ)4 .

در مورد كسانى كه تلاوت شايسته دارند، مفسرين دو احتمال داده اند(4):

احتمال اول: اهل كتاب از يهود و نصارى است؛ احتمال دوم: اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و افراد مؤمن به اسلام است. و عده اى احتمال اول را پذيرفته و اصلاً به احتمال دوم اشاره ى نكرده اند و با لِحاظ آن نظريه، آيه ى شريفه را تفسير كرده اند(5).

ص:182

اما در بعضى روايات، نقل شده كه آنان ائمه ى اطهار عليهم السلام هستند:

«الحسن بن محبوب عن ولاّد قال سألت أبا عبد الله عليه السلام عن قول الله عزوجل (الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ...) قال هم الأئمة عليهم السلام و الكتاب هو القرآن المجيد و إن لم يكونوا هم فمن سواهم»(1).

ولى احتمال سومى است كه عام و شامل همه ى افراد مؤمن و اهل كتاب يهودى و نصارى مى شود، افراد قليلى از عرب هاى يهود و نصارى علاوه بر تلاوت كتاب هاى آسمانى خود، قرآن را تلاوت كرده و به آن ايمان داشتند.

در معناى تلاوت، مفسرى مى نويسد:

«و التلاوة فى اللغة على وجهين: أحدهما - القراءة؛ و الثانى الاتباع؛ و الاول أقوى، و عليه اكثر المفسرين»(2).

فلسفه ى تشويق و ترغيب به تلاوت قرآن، براى تبعيت و عمل كردن به آيات آن است و سفارش به تلاوت قرآن، فقط صرف قرائت آن نيست، اگر چه معناى تلاوت، قرائت باشد؛ لذا قرآن كريم، تلاوت را موجب ازياد عنايت ويژه ى فضل الهى دانسته است(3) و فضل الهى در صورتى شامل افراد مسلمان مى شود كه موجبات آن را فراهم سازند و يكى از آن موجبات، قرائت قرآن و عمل كردن به آيات آن خواهد بود؛ و حديث شريف مؤيد مطلب است:

«و قال جعفر بن محمد عليه السلام فى قوله تعالى: (الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ) قال يرتلون آياته و يتفقهون فيه و يعملون بأحكامه و يرجون وعده و يخافون وعيده و يعتبرون بقصصه و يأتمرون بأوامره و يتناهون

ص:183

عن نواهيه ما هو و الله حفظ آياته و درس حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده و إنما تدبر آياته و العمل بأحكامه قال الله تعالى: (كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ) ؛ واعلموا رحمكم الله إن سبيل الله سبيل واحد و جماعها الهدى و مصير العالم العامل بها الجنة و المخالف لها النار و إنما الإيمان ليس بالتمنى و لكن ما ثبت فى القلب و عملت به الجوارح و صدقته الأعمال الصالحة و اليوم فقد ظهر الجفاء و قل الوفاء و تركت السنة و ظهرت البدعة و تواخى الناس على الفجور و ذهب منكم الحياء و زالت المعرفة و بقيت الجهالة ما ترى إلا مترفا صاحب دنيا لها يرضى و لها يغضب و عليها يقاتل ذهب الصالحون و بقيت تفالة الشعير و حثالة التمر»(1).

ص:184

تقوا يكى از اركان دعوت انبيا و اوصيا عليهم السلام بوده(1) و در قرآن مجيد جايگاه ويژه اى دارد؛ به گونه اى كه شرط قبولى اعمال نيك تقواست: (إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ)2 . بنابر مستفاد از آيه ى شريفه، اگر كسى داراى روحيه ى تقوا نباشد و در برابر جاذبه ى كاذب و زودگذر محرّمات، خود را نگه ندارد و به راحتى مرتكب كار حرامى شود و در مواردى كه زمينه ى ارتكاب گناه بزرگ نيست، مرتكب نشود، در واقع مسلمان نيست؛ لذا يكى از سفارش هاى مهمّ قرآن، توصيه به سعى و تلاش همه جانبه براى داشتن تقوا و رسوخ دادن آن در جان و مَلَكه شدن آن در نفس افراد است:

(فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)3 .

بنابراين، اگر كسى بخواهد، راهى راه خليفه ى الهى بشود، بايد تقوا داشته باشد كه تقوا، زاد و توشه ى سالكان كوى حق است و در فرهنگ قرآن مجيد، راهى برتر از تقوا نيست:

(وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى) ؛(2)

زاد و توشه براى انسان مسافر است، انسانى كه در يك جا ايستاده است، زاد و راحله نمى خواهد، اما قرآن، انسان را مسافر مى داند:

(يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ) ؛(3)

مسافر هم بدون توشه نمى تواند سفر كند و توشه مناسب براى طىّ سفر عمر، جز تقوا نيست و اگر كسى ره توشه نداشت، در بين راه مى ماند و راهزن به سراغ او مى آيد، راهزنى همچون شيطان كه بر راه مستقيم كمين كرده كه افراد وامانده را غارت كند و فضايل اخلاقى

ص:186

و صفات نيك انسانى را از آنان بربايد؛ لذا برترين توشه ى راه براى سفر به سوى حق تعالى كه انسان با آن، توان طىّ راه طولانى را دارد، تقوا است و به ترين لباس براى پوشيدن و رفتن به ديدار پُر مِهر مهربان خداى سبحان، هم لباس تقوا خواهد بود:

(يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ)1 .

صدق در عمل، اين كه تام از جميع جهات و شرايط باشد، صدق در مطلق امور، به اين كه صادق در اعتقاد، قول و عمل باشد»(1).

يكى از عوامل مهمّ بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى، دارا بودن صفت صدق و صداقت در همه ى امور گفتارى، نوشتارى، انشايى و عملى است و كسى مى تواند ادعاى ولايت ولىّ حق را بكند كه در همه ى امور زندگى خود، صادق باشد.

نياميزد و قلبش را مخصوص حق تعالى سازد، تا احَدى جز پروردگارش در حرم دل او راه نيابد و هر كار صالحى كه انجام مى دهد، فقط براى قرب به پيشگاه خداى يگانه انجام دهد:

«قال اميرالمؤمنين عليه السلام: طوبى لمن اخلص علمه و عمله و حبّه و بغضه و اخذه و تركه و كلامه و صمته و فعله و قوله»(1).

همچنان كه يكى از اساسى ترين ويژگى هاى ولايتمدارى آنان، دعوت به توحيد در اعتقاد و اطاعت و پرستش معبود يكتا است؛ شرط اساسى در بهره مندى از ولايت ولىّ حق، نيز اخلاص در معتقدات درونى و اعمال بيرونى است؛ زيرا اخلاص مدارى، يك امر الهى براى همه ى افراد است كه فقط او را بپرستند و دينشان را براى او خالص نمايند:

(وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ)2 .

بنابراين، وصف دين به خلوص، نشانه ى آن است كه در سراسر دين، چيزى غير از خواسته خداى حكيم، راه ندارد و دين الهى، اين است كه خالص براى او باشد، چون جعل دين در اختيار خداوند متعال است و او دين خالص در اختيار انسان مى گذارد و خود، همه ى قوانين آن را، اعم از عبادات و معاملات براى انسان تشريع و تبيين مى كند، پس همه ى دين مال خداست، لذا همه ى مقررات، قوانين و دستورهاى خداوند، بايد براى قرب به او و با اخلاص انجام گيرد.

راه اخلاص، اين است كه صحنه نَفْس براى خداى مهربان، خالص و انسان مُحبّ او شود و انسانى كه پروردگار مهربان، محبوب اوست، جز براى او كار نمى كند:

(وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ)3 .

پس علامت ايمان حقيقى، حُبّ الهى است و نشانه ى آن، اخلاص.

ص:189

اخلاص يكى از عواملى است كه تحقق و تأثير ديگر عوامل، وابسته به آن است و با نبودن آن، ديگر عوامل در حكم معدوم هستند. بنابراين، اخلاص يكى از اركان و شرط اساسى براى بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى است كه بايد، زينت بخش ظاهرى و باطنى همه ى اعمال باشد.

لذا مفسرى درباره ى اهميت عمل صالح، مى نويسد:

«ايمان حالت روح حيات طيبه را دارد، اما بقاى آن و ترتب آثار بر آن، جز در پرتو عمل صالح ميسر نيست، همانند حيات طبيعى كه در اصل تكوّن (وجود) خود، محتاج به روح حيوانى بوده، ولى در بقا و ادامه ى حيات خويش، ناچار بايد قوا و اعضايش را به كار اندازد، به طورى كه اگر جميع اعضا از هرگونه فعاليتى باز ايستد، زندگى او، باطل و بى ثمر خواهد بود»(1).

مراد از عمل صالح چيست؟ عده اى از مفسران مى نويسند:

«(وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) ، (2) و كارهاى نيك كردند، نمازهاى فريضه گزاردند، و روزه ى ماه رمضان داشتند، و زكات از مال بيرون كردند، و نوافل عبادات چندان كه توانستند به جاى آوردند»(3).

مفسرى ديگر مى نويسد:

«قوله: (الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) ، (4) اللام فيها للجنس، و هى جمع «صالحة» و هى من الأعمال ما سوّغه الشرع و حسنّه(5)»؛

درباره ى اهميت عمل صالح مى نويسد:

«فإن الايمان - الذى هو عبارة عن التحقيق و التصديق - اسّ، و العمل الصالح كالبناء عليه، و لا غناء بأسّ لا بناء عليه، و لذلك قلّما ذكرا مفردين»(6).

ص:191

برخى ديگر از مفسران مى نويسند:

«(وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ)1 من أداء الفرائض و اجتناب المحارم»؛(1) عمل صالح، انجام واجبات و ترك محرّمات است.

اما عمل صالح منحصر در انجام واجبات و ترك محرّمات نخواهد بود، بلكه شامل هر عمل مستحب مقدور و ترك مكروه، و هر كار نيكى، همچون كمك به همنوعان و رفع حاجت مسلمانان، احسان و نيكى به پدر و مادر، ديگران و... خواهد بود».

محققى درباره ى راه دستيابى به معرفت مى نويسد:

«بِه ترين راه رسيدن به مرتبه ى عالى معرفت، عمل صالح است، [چون كه روايت مى فرمايد:] «من عمل بما يعلم كفى اللّه ما لم يعلم»؛(2) اگر كسى خواست به مقام رفيع علم برسد، چاره اش عمل كردن به آن مقدار است كه مى داند؛ بلكه در درون عمل صالح نهفته است، از درون عمل صالح، علم مى جوشد؛ اين از معجزات قولى رسول خدا صلى الله عليه و آله و معصومين عليهم السلام است كه اگر كسى به مقدارى كه مى داند، عمل كند، آنچه را نمى داند، ياد مى گيرد»؛(3) و موفق به كسب علومى مى شود كه نقش اساسى در تكامل روحى و معنوى فرد دارند، همچون: علم تهذيب و چگونگى آن، علم به روش تزكيه و علم به معارف عميق دينى و علم به احساسات درونى خود كه ملكوتى يا شيطانى است».

در اهميت عمل صالح، همين بس كه افراد در لحظه ى مرگ، آرزوى آن را مى كنند و ملتمسانه از پروردگار متعال درخواست تأخير و بازگشت به دنيا براى انجام آن را دارند:

(حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ)5 .

ص:192

حضرت عيسى عليه السلام مى فرمايد: خداى متعال مرا تا زنده هستم، به نماز و زكات سفارش كرده است.

قيد «مادمت حيا»، تا زنده هستم؛ بعضى از مسلك ها و عقيده هاى باطل را رد مى كند كه عده اى با ادعاى رسيدن به مقامات و حالات يقين، خود را بى نياز از نماز دانسته و آن را ترك مى كنند! در احاديث، سَبُك شمردن نماز و ترك آن، موجب محروم شدن از شفاعت ائمه ى اطهار عليهم السلام دانسته شده كه حاكى از اهميت نماز است:

«عَنْ أَبِى بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ (الكاظم) عليه السلام لَمَّا حَضَرَ أَبِى الْوَفَاةُ قَالَ لِى يا بُنَى إِنَّهُ لَا ينَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ»(1).

و گاو، كه بر مالك آن ها در صورتى كه عاقل و بالغ باشد و بتواند در آن مال ها تصرف كند و داراى حدّ نصاب زكات باشند، واجب مى شود.(1)

فلسفه گرفتن زكات و وجوب آن را همچنان كه در قرآن مجيد به آن تصريح شده:

(خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها) ؛(2)

در دو چيز مى توان خلاصه كرد: تطهير مال؛ تطهير جان و جلوگيرى از تعلق شديد به مال و بخل ورزى در آن و مغرور شدن به آن و غفلت از ترقى و تكامل نفس؛ با توجه به اين كه هيچ كس نمى داند، چه زمانى مى ميرد؟! بايد هر لحظه آماده و از تعلق به ماديات و اموال آزاد باشد، تا بتواند راحت جان دهد و از تعلقات رهايى يابد؛ بنابراين، هم تطهير مال است و هم تطهير جان.

يكى از واجبات مشروط بر هر مسلمان بالغ چه مرد و زن، انجام مناسك حجّ واجب در اول دهه ى ذى الحجه است. و شرط وجوب آن، داشتن استطاعت مالى، بدنى و باز بودن راه سفر براى زيارت بيت اللّه الحرام در شهر مكه ى كشور عربستان است و با وجود آن شرايط، بر هر فرد مسلمان فقط يك بار در طول عمرش واجب مى شود(1) و ترك عمدى آن، گناه بزرگ و در صورت وفات بدون وصيت به آن، با حالت كفر، طبق برخى روايات، يهودى يا مسيحى(2) ، وارد عالَمِ آخرت مى شود هرچند همه ى مسائل اصولى و فرعى اسلام را رعايت كرده باشد. بنابراين، يكى از عوامل مشروط بهره مندى از ولايت ولىّ حق، انجام حجّ واجب است.

فقيه محققى درباره ى آن مى نويسد:

«بر هر انسانى واجب است، وجوب كفايى و گاهى عينى، همنوعان خود را، بر انجام هر امرى كه از نظر عقل لازم و از ديدگاه شرع واجب است، فرمان دهد و از هر عملى كه از نظر عقل و شرع، قبيح و حرام است، باز دارد، چه آن امر از اصول اعتقادى، يا صفات و اخلاق روانى يا اعمال بدنى و جسمى باشد، چه آمر و ناهى، مرد يا زن باشند، و چه خود آنان مواظبت به امر و نهى خود داشته باشند يا نه»(1).

و دفع هست، در گياهان نيز وجود دارد»(1) ؛ اين جذب و دفع، در حيوانات به صورت شهوت و غضب بروز و نمود مى كند، ولى در انسان، رقيق تر از آن، به صورت مَحبت و عداوت جلوه گرى مى كند و گاهى از آن، بالاتر آمده، و بسيار رقيق و لطيف شده و به صورت تولّى و تبرّى ظاهر مى شود و تبرّى، شامل همه ى كس حتّى اقوام نزديك مى شود(2) و آن از ويژگى هاى خاصّ اولياى حق و مؤمنان الهى است.

بنابراين، انسان مؤمن، به مَحبت و عداوتى كه در وجود خود دارد، روح مى بخشد و آن را به مرحله ى تولّى و تبرّى بالا مى برد، حلاوت باطنى مَحبت را به آن مى چشاند تا مَحبت زنده اى باشد و گرنه بسيارى از مردم از مَحبت و عداوت برخوردارند، ولى در وجودشان لطيف و رقيق نشده است؛ زيرا با اهميت آن، آشنا نشده اند. قرآن مجيد اهميت و تأثير آن را بيان مى كند:

(وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً * يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً)3 .

قبولى اعمال و ثمربخشى آن در روح و جان، در گرو داشتن تولّى و تبرّى است كه حديثى مؤيد آن است:

«عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ فِى قَلْبِهِ بُغْضٌ لَنَا أَهْلَ الْبَيتِ وَ مَنْ تَوَلَّى عَدُوَّنَا لَمْ يقْبَلِ اللَّهُ لَهُ عَمَلًا»(3).

بنابر گفته ى محققى:

«انسان ابتدا بايد خود را از ولاهاى باطل و كاذب، تخليه كرده و جانش را تهذيب كند، تا ولاى حق و راستين در جان انسان استقرار يابد. به عبارت ديگر: انسان در آغاز بايد از باطل تبرّى جويد تا گرايش در جهت حق در او تحقق پيدا كند»(4).

ص:201

خداوند متعال، انسان را خلق كرد كه در اين دنيا، به ملكوت عالَم برسد و آن را مشاهده كند و راه وصول به آن، داشتن يقين به خلافت و جانشينى بندگان مخلَص و صالح از خدا و تبعيت همه ى جانبه از سيره آنان است. چه بسا افرادى عالِم به توحيد و معارف دينى باشند، اما چون همراه با يقين و عمل نبوده، آن علم، حجاب و مانع رسيدن به ملكوت مى شود، وقتى از علم شهودى و يقينى بى خبر شدند، ناخودآگاه متوجه به ظاهر دنيا در انحاى مختلف و با شدت و ضعف همراه با توجيهات نفسانى و شيطانى خواهند شد.

لذا خداى سبحان به پيامبرش دستور اعراض از آنان مى دهد:

(فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا * ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ) ؛(1)

از آنان كه به عالَم باطن راه ندارند و اراده شان نيز به مقدار آگاهى اندك آن هاست و جز ظاهر نمى بينند، اعراض كن، پس اگر حجت خداى متعال از كسى اعراض كرد، مجراى فيض خالق متعال نسبت به آن شخص بسته مى شود، ممكن نيست با آن اعراض، افراد راه به مقصد و ملكوت ببرند؛ كسى كه به بيرون ملكوت، يعنى عالَم طبيعت و ظاهر دنيا ارادت ورزيد، و همّ و غم او آن شد، اولياى الهى از او رو برمى گردانند، حتّى اگر آن شخص، آنان را صدا بزند و بگويد: يا وجيها عنداللّه اشفع لنا عنداللّه ، آنان متوجه وى نخواهند بود؛ زيرا گفتار و رفتار او حجاب است و ايمان او به مرحله ى يقين نرسيده كه نشانه ى آن، همان كردار ناپسند و حرص بر دنياطلبى اوست.

آنچه مراد از يقين است، اولاً: يقين علمى است و ثانياً: يقينى كه به مرحله ى عمل برسد؛ چه بسا افرادى به مرگ، عالم آخرت و لقاى پروردگار يقين دارند، اما در مقام عمل، آن يقين را انكار مى كنند يا به وجود شيطان و دشمنى او با انسان و وسوسه هاى گمراه كننده ى او، يقين دارند، اما عملاً او را متولّى امورفكرى و عملى خود قرار مى دهند؛ يا اين كه به وجود ولىّ حق يقين دارند و در باطن به او عرض ارادت مى كنند و مى دانند كه آن حجت و خليفه ى خدا از افعال قبيح و گناهان متنفر است، اما عملاً آن ارادت و دوستى باطنى را با افكار و اعمالشان، به صورت دشمنى با آن حضرت در مى آورند.

ص:204

بنابراين، يقين به حقانيت ولايت خليفه ى الهى و عدم انكار آن(1) ، يكى از عوامل اساسى براى تأثير ديگر عوامل است كه از طريق تفكر، تعقل، علم، معرفت و تدبر در آيات قرآن حكيم حاصل مى شود؛ و هنگامى پايه دار، مستحكم و مثمر خواهد شد كه با عمل صالح خالصانه به منَصّه ى ظهور برسد.

مُحال است كسى كه خودش را اصلاح نكرده و در صدد آن نبوده، بتواند واقعاً تحت لواى ولايت حق باشد.

اصلاح اعم از تزكيه است و شامل اصلاح خود و افراد جامعه مى شود. تزكيه يك امر فردى است كه عبارت از خود پيراستايى از رذايل اخلاقى و اتصاف به فضايل اخلاقى است. انسان هايى كه خُلق و خوى قرآنى دارند، اشتغال به تهذيب نَفْس را صالح ترين كارها مى دانند.

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند:

«الاشتغال بتهذيب النفس اصلح(1) ؛ صَرفِ عمر در تهذيب نَفْس، صالح ترين كارها است».

البته اين بدان معنا نيست كه انسان از هر كارى دست بردارد و به تهذيب نَفْس بپردازد، بلكه بايد در هر كارى به فكر نزاهت و تهذيب روح باشد و آنچه شرع تعيين تكليف كرده است، عمل نمايد و اصولاً بيكارى مايه ى وهن است. انسان بيكار، ناچار است كَلّ بر ديگران باشد و همين، سبب فرومايگى روح است و روح فرومايه هرگز مهذّب نخواهد شد؛ چون هنگامى كه در سياست درون وامانده، در نبرد داخلى نيز درمانده است.

اصلاح خود يعنى جهاد اكبر، چرا جهاد اكبر؟! چون جنگى است نابرابر؛ زيرا قبل از آمدن نيروهاى خودى به ميدان، نيروهاى دشمن به ميدان آمده و صحنه ها را گرفته و سنگربندى كرده اند و مبارز، طلب مى كنند. افراد عقل، علم و سلسله دستورهاى دينى دارند كه نيروهاى خودى است، در مقابل شهوت، غضب، جهل، غفلت و هواى نفس نامشروع، نيروهاى بيگانه است؛ قبل از اين كه عاقل شوند و چيزى ياد بگيرند، شهوت و غضب و... آمده اند، صحنه را پر كرده اند و اين همان جنگ نابرابر در ميدان جهاد اكبر است.

در اهميت اصلاح نَفْس، روايتى نقل شده است:

«ابوذر قدس سره از رسول گرامى صلى الله عليه و آله پرسيد: آيا مطلبى در قرآن يافت مى شود كه در كتاب هاى انبياى گذشته نيز آمده باشد؟! آن حضرت فرمود: بله. مطلبى در سوره ى اعلى آمده كه در صُحُف پيامبران گذشته نيز بوده و آن عبارت از اهميت و فضليت خودسازى، تهذيب و تزكيه روح است كه جزو برترين و برجسته ترين مسائل انسانى محسوب مى شود».

ص:206

(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكّى * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى * بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا * وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى * إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى * صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى)1 -(1).

مفسرى درباره ى «افلح» مى گويد:

«به كشاورز فلاّح مى گويند، زيرا كندوكاو مى كند تا بذر را از پوسيدگى رهايى بخشد و با آبيارى كردن، آن را شكوفا سازد. بنابراين، مُفلِح [واقعى] كسى است كه مزرعه ى دل را كندوكاو كُنَد و بذر توحيد و فطرت را در آن شكوفا سازد و با آبيارى (كه همان اصلاح، تزكيه و تعليم است)، آن را به ثمر برساند»(2).

پس كسى كه تزكيه و اصلاح نفس كند، در واقع دانه ى ميوه ى جانش را به ثمر رسانده و رستگار شده است و كسى كه به سوى فجور، بدى ها و هواهاى نفس نامشروع برود، در واقع ميوه ى جانش را در ميان منجلاب زشتى ها و گناهان دفن كرده و سبب فساد، شكوفا نشدن و ثمر ندادن آن شده است.

قرآن مجيد مسأله ى متخلق به اخلاق الهى شدن را جزو اهداف اصيل خلافت خلفاى الهى مى شمارد و زندگى انسان ها را در سايه ى اخلاق انسانى، زندگى سعادتمند مى شمرد و انسانى را كه متخلق به اخلاق الهى نيست، خسران ديده و سرمايه باخته مى داند.

اصلاح خويش داراى آثار مهمّى است از جمله اين كه اگر مرگ كسى در حال اصلاح خويش، فرا رسد و نتواند آن را به كمال برساند، داراى اجر شهيد خواهد بود:

«قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله: من مات على حب آل محمّد مات شهيدا»(3)

ص:207

و مراد از حب و دوست داشتن، همان تبعيت از دستورهاى الهى آنان است و يكى از آن ها، اصلاح خويشتن است.(1)

و رشد و نمو افراد به دست اوست(1) و اين كه تمام امور و احكام در اختيار اوست(2) و معبودى جز او نيست و معبودى كه بايد اطاعت شود، فقط اوست(3) و اين كه علم خداى متعال بر همه ى چيز احاطه دارد و نور وجودى او بر همه ى چيز مى تابد(4) و اين كه رحمت او شامل همه ى موجودات عالَم مى شود و او رحمان على الاطلاق است(5) و اين كه هدايت و راهنمايى به راه حق، از طرف خداى متعال تعيين و توسط پيامبران او تبيين و به مردم ابلاغ مى شود(6) و اين كه خداى سبحان داراى عزت و حكمت است(7) و به هر كس اراده ى او تعلق گيرد، اعطا مى كند و اين كه او حىّ مطلق است و حدّ و نهايتى براى حيات و نور وجودى او نيست(8) و اين كه او، خالق همه ى چيز و پديدآورنده ى همه ى عوالم است(9) و اين كه همه ى چيز، چه در آسمان ها و چه در زمين مال او است و مالك حقيقى اوست(10) و نتيجه اين كه: هر كس بر خداى متعال با آن وصف هاى كلى و بيان ناقص نويسنده، توكل كند، خداى مهربان، او را در كارهايش كفايت مى كند و ان شاءاللّه به مقصد مطلوب مى رساند.

بنا بر اين، توكل با سعى و تلاش هيچ منافاتى ندارد، بلكه مكمل آن است و بايد همراه با توكل و استعانت از خداى قادر متعال، اقدام عملى كرد و اسباب ظاهرى را فراهم ساخت، اما اسباب باطنى و غير ظاهر را با توكل حل كرد كه آن توكل، موجب قوّت و اطمينان به نتيجه مى شود.

خداى سبحان طبق وعده اى كه داده، متكفل امور فرد متوكل خواهد بود:

(وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ)11 .

ص:209

مى شود: 1. حبس نفس از جًزع و بيتابى در برابر مشكلات و حوادث توأم با داشتن آرامش؛ 2. حفظ نَفْس از ارتكاب گناه؛ 3. خودارى از سستى در انجام وظايف دينى فردى و اجتماعى.

بنابراين، صبر عبارت از تحمل سختى ها اعم از مصيبت ها يا سختى هاى انجام اعمال دينى يا سختى هاى فشار روانى در برابر كشش و جذابيت ظاهرى گناهان است. تدوام بر تحمل سختى هاى ديندارى، به استقامت تعبير مى شود و از باب استفعال است كه دلالت بر طلب قيام و پايدارى در امرى اعم از امور ارادى، طبيعى يا عملى است. و طبق آيه ى شريفه، خداوند سبحان از افراد مؤمن طلب قيام، ايستادگى و پايدارى در حفظ ايمان، اعتقادات دينى و پايبندى عملى به احكام اسلام تا لحظه مرگ را مى كند.

حقيقت صبر و استقامت، عبارت از تحمل و شكيبايى و گذشت است، كه هر كس سعه ى وجودى اش و مقدار تحمل او در برابر سختى ها و مشكلات زياد باشد، استعداد و قوّت روحش به سوى كمال سرعت مى گيرد و به راحتى به كمالات روحى و معنوى، نايل مى شود. اهميت و جايگاه مهمّ صبر، همچون جايگاه حياتى سر انسان به بدنش است كه با نبودِ سر، بدن از فعاليت و تحرك ارادى باز مى ماند:

«عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ الصَّبْرُ مِنَ الْإِيمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ كَذَلِكَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِيمَانُ»(1).

بنابراين، بايد صبر و پايدارى داشت تا بتوان به سرمنزل مقصود و ايمان حقيقى رسيد. صبر و استقامت، اگر به آسانى باشد، صبر حقيقى است و الاّ اگر با احساس رنج و سختى و ضيق صدر باشد، صبر مجازى است و راه اصلى درمان آن، طبق آيات شريفه، تقواى الهى، احسان، انفاق، تصديق و ايمان حقيقى خواهد بود:

(فَأَمّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى)2 ؛

(وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً)3 ،

وقتى صبر و استقامت آسان شد، و به صورت ملكه ى راسخ و ثابت درآمد، موجب وصول به مقام رضا مى شود و استقامت و پايدارى بر رضا، موجب رسيدن به مقام مَحبت مى گردد.

ص:211

ص:212

ص:214

بنابراين، افرادى كه ادعاى پيروى و از ولايت حَقّه را مى نمايند، اما در عمل بر خلاف آن ادعا باشند، به نحوى مصداق اين آيه ى شريفه هستند:

(وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ)1 .

و ديگر اين كه در روز قيامت، آرزو مى كنند كه اى كاش با خاك اطراف يكى مى شدند و برانگيخته نمى شدند و مخالفت ها و عصيان آنان از سيره و دستورهاى خليفه ى زمانشان مكشوف نمى گرديد:

(يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوّى بِهِمُ الْأَرْضُ)2 .

انجام محرّمات و ترك واجبات(1) از موارد عصيان هستند كه موجب ناخرسندى خليفه ى خداى سبحان مى شوند و در اين كتاب مهم ترين آن ها كه در قرآن مجيد وعده ى عذاب بر آن ها داده شده، با عنوان دهى هر كدام، ان شاءاللّه مطرح خواهد شد.

ص:216

بنابراين، گناهان بزرگ، گناهانى هستند كه در شرع مقدس از آن ها نهى شديد شده است، بعضى از آن ها، داراى حد بوده و بعضى ديگر حدّى براى عامل آن ها تعيين نشده بلكه وعده ى عذاب بر عامل آن ها داده شده است. پس معيار شناخت آن ها، وعده ى عذاب يا تعيين حد بر عامل آن ها و در غير اين دو صورت، نهى شديد از آن هاست(1). بعضى، آن ها را حدود هفتاد دانسته اند و بعضى ديگر هفتصد(2) و بيش تر از آن، با توجه به كثرت آن ها، در اين كتاب فقط با استناد به روايتى، به بعضى از آن ها اشاره مى شود و بقيه ى موارد، مشمول عنوان عِصيان(3) و از مصاديق آن هستند.

در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه: آن حضرت در درخواست تفسير آيه ى شريفه و تعيين گناهان بزرگ، مواردى را طبق آيات ديگر بيان مى فرمايند و بر طبق بيان آن حضرت، هر يك از آن موارد را در تحت عنوانى ان شاءاللّه مطرح كرده و اندكى توضيح درباره ى آن ها داده مى شود:

«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِى قَالَ حَدَّثَنِى أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِى يقُولُ سَمِعْتُ أَبِى مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عليهما السلام يقُولُ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيدٍ عَلَى أَبِى عَبْدِاللَّهِ عليه السلام فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الآْيةَ الَّذِينَ يجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ ثُمَّ أَمْسَكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام مَا أَسْكَتَكَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ يقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيهِ الْجَنَّةَ وَ بَعْدَهُ الْإِياسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ إِنَّهُ لا ييأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَكْرِ اللَّهِ لِأَنَّ

ص:218

اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ فَلا يأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ وَ مِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَينِ لِأَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْعَاقَّ جَبَّاراً شَقِياً وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ فَجَزاوهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها إِلَى آخِرِ الآْيةِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ وَ أَكْلُ مَالِ الْيتِيمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ إِنَّما يأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيصْلَوْنَ سَعِيراً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ وَ مَنْ يوَلِّهِمْ يوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ وَ أَكْلُ الرِّبَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ الَّذِينَ يأْكُلُونَ الرِّبا لا يقُومُونَ إِلّا كَما يقُومُ الَّذِى يتَخَبَّطُهُ الشَّيطانُ مِنَ الْمَسِّ وَ السِّحْرُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِى الآْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ الزِّنَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ وَ مَنْ يفْعَلْ ذلِكَ يلْقَ أَثاماً يضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يوْمَ الْقِيامَةِ وَ يخْلُدْ فِيهِ مُهاناً وَ الْيمِينُ الْغَمُوسُ الْفَاجِرَةُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ الَّذِينَ يشْتَرُون بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَيمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الآْخِرَةِ وَ الْغُلُولُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ وَ مَنْ يغْلُلْ يأْتِ بِما غَلَّ يوْمَ الْقِيامَةِ وَ مَنْعُ الزَّكَاةِ الْمَفْرُوضَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ وَ شَهَادَةُ الزُّورِ وَ كِتْمَانُ الشَّهَادَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ وَ مَنْ يكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا كَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ تَرْكُ الصَّلَاةِ مُتَعَمِّداً أَوْ شَيئاً مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و آله) قَالَ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِاللَّهِ (صلى الله عليه و آله) وَ نَقْضُ الْعَهْدِ وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ

ص:219

أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ قَالَ فَخَرَجَ عَمْرٌو وَ لَهُ صُرَاخٌ مِنْ بُكَائِهِ وَ هُوَ يقُولُ هَلَكَ مَنْ قَالَ بِرَأْيهِ وَ نَازَعَكُمْ فِى الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ»(1) - (2).

نكته ى مورد توجه در روايت مذكور، اين است كه به بعضى گناهان، مانند. سرقت، غيبت و... اشاره نشده، در حالى كه آن ها نيز از گناه هاى بزرگ هستند، علت آن معلوم نيست. و در رواياتى ديگر نيز هنگام سؤال از گناهان بزرگ، به بعضى از آن ها اشاره شده و در روايت مذكور، سائل فلسفه ى عدم ذكر گناهان ديگر را نپرسيد(3) ، آن يا به دليل معلوم بودن بزرگ بودن غير موارد مذكور بوده يا اين كه امام عليه السلام در مقام بيان بعضى از گناهان بوده، نه همه ى آن ها.

اما فلسفه ى ذكر روايت در اين كتاب، به دليل ذكر گناهان بزرگ با استناد به آيات شريفه بوده و آن با روش كتاب كه عمده ى مستندات آن، آيات شريفه است، همخوانى دارد. بنابراين، مراد از گناهان بزرگ فقط آنچه در اين روايت ذكر شده اند، نيست، بلكه شامل همه ى گناهان بزرگ، همانندِ سرقت. تضييع حقوق ديگران، غيبت، نمّامى و... است.

ص:220

لحاظ كردن خداوند عظيم است، زيرا كسى كه در عبادت پروردگارش، بنده اى از بندگانش را قصد مى كند، بى ترديد مى پندارد او در برآوردن مطلوبش از خداى قادر، تواناتر و تقرب به وى از تقرب به خداى متعال بهتر است، پس كدام اهانت و استحقار به پروردگار عالميان از اين بدتر است؟!:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * اَلَّذِينَ هُمْ يُراؤُنَ)1 .

يا آيه اى ديگر، رياكار را فرد بى ايمان به خداى متعال و به روز قيامت معرفى مى كند؛ رياكار و مشرك در صفت بى ايمانى، مانند هم هستند:

(وَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ)2 .

رياى امرى خطرناك است كه بسيارى از وجود آن در افعالشان غافل هستند و در ظاهر آن را انكار مى نمايند، اما ريا با انكار، برطرف نمى شود، بلكه براى رفع آن از درون خود، مجاهده و مراقبت همه ى جانبه لازم است؛ زيرا افرادى يك عمر اعمال عبادى انجام مى دهند، ولى از ثمرات عمل خالص از ريا كه حكمت باشد، بى بهره هستند.

مفسرى درباره ى يأس مى نويسد:

«يأس كه معناى مقابلى آن، طمع و رجا است و نهى از نااميدى، يعنى قطع انتظار و توقع از رحمت الهى، دادرسى و فريادرسى الهى، و ياس و قنوط، نتيجه ى غوطه ور شدن در مادّيات، شهوات و دنيا، و جدا شدن از محيط رحمت و امور معنوى است. بر هر كس كه ايمان به خدا دارد، لازم است به اين معنا معتقد شود كه خدا هر چه را بخواهد، انجام مى دهد و به هر چه اراده كند، حكم مى نمايد و هيچ قاهرى نيست كه بر مشيت او فائق آيد. يا حكم او را به تأخير اندازد. و هيچ صاحب ايمانى نبايد از روح خدا و دادرسى او مأيوس و از رحمت بيكرانش نااميد شود؛ زيرا يأس از روح خدا و نوميدى از رحمتش، در حقيقت محدود كردن قدرت او، و در معنا كفر و انكار به احاطه و سعه ى رحمت اوست كه طبق اين آيه:

(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ) ، (1) نااميدى و يأس از صفات كافران است»(2).

بنابراين، اگر نااميدى كسى از رحمت بيكران الهى و دادرسى او از جهت اعتقاد به عدم توانايى خداى قادر متعال بر گسترش دادن رحمتش و رفع گرفتارى ها و مشكلاتش باشد، چنين اعتقادى كفر است؛ زيرا در واقع ايمانش تبعيض شده و معتقد است خداى متعال، قدرت بر رحمت و گشايش دادن امور و رفع سختى ها و مشكلات او را ندارد. اما اگر فقط نااميد است و به پيشگاه پروردگار متعال تضرع و دعا نكند، مرتكب گناهى بزرگ شده كه بايد از آن حالت نااميدى، استغفار و توبه كند.

ص:223

از تقصيرها و كوتاهى و كم كارى در انجام وظايفشان مى گذرد و آنان مورد عنايت الهى قرار گرفته، از فيض هاى او بهره مند مى شوند.

كلمه ى «اُفّ»، سه بار در قرآن مجيد استعمال شده(1) و آن كلمه اى است كه وقتى فردى از چيزى بدش آمد، در مقام اظهار كراهت، مى گويد: افّ.

در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده:

«لو علم اللّه شيئا هو ادنى من اف لنهى عنه و هو من ادنى العقوق»(2).

در آيه ى شريفه احسان به والدين را قرين عبادت خدا فرموده است؛ و اين دليل بر عظمت عنايت به حقوق و منزلت و قدرشان است. آنان مستحقّ اين احترام و احسان هستند و بايد كاملاً درباره ى آن ها احسان كرد؛ زيرا آن دو واسطه ى خلقت انسان هستند و خداوند، خالق حقيقى و واقعى آدميان. و مراد از احسان به آن دو، اين است كه با كرامت با آنان معامله شود، آن هم معامله اى مبنى بر احترام، عاطفه و مَحبّت نَه بيم و ترس. نيكى به آن ها، دين و قرضى است كه از پيش بر عهده ى ماست؛ زيرا مَحبت پدر و مادر به فرزند غريزه اى از غرايز است و شرع درباره ى آن توصيه اى نكرده است و مَحبت فرزند به والدين، پاداش و مكافات مَحبت آنان است لذا قرآن مكلفان را آگاه، و در آن سختگيرى كرده است. عاق كردن پدر و مادر، موجب تباهى فرزندان و محروم شدن از فيض ها و بركات مادّى و معنوى و باعث سنگدلى و بى رحمى آنان مى شود. البته والدين نيز بايد جانب عطوفت و حسن عنايت را نسبت به فرزندان رعايت كنند و در مسائل خصوصى آنان جز به طور محدود مداخله و تحكّم نكنند.

عقوق والدين و رعايت نكردن حقوق آنان موجب شقاوت مى شود و معناى شقاوت «عدم قابليت رحمت است كه از عصيان و عدم ايمان به وجود آيد...؛ شقاوت عدم نيل به خواسته ها و آرزوهاست؛ چنان كه سعادت خلاف آن است»(3). بنابراين، شقاوت، محروم شدن از خيرات است و ثمره ى احسان به پدر و مادر، بهره مند شدن از خيرات و نيل به خواسته ها و آرزوها و سعادتمند شدن و پيشرفت در امور زندگى بدون مشقت و سختى است، مخصوصاً اگر فردى طالب كمال و وصول به قرب الهى باشد. نمونه ى بارز آن در تاريخ، اويس قَرَنى قدس سره است كه با وجود محروميت از محضر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، به دليل احسان همه ى جانبه به مادرش به

ص:226

مقام عالى كمال واصل، و سرانجام: در محضر امير مؤمنان عليه السلام به مقام عظماى شهادت نايل آمد.

زيرا كشتن فردى به دليل ايمانش، در واقع ستيز و دشمنى و جنگيدن با خداى متعال است و كسى كه در مقام ستيز با اوست، چگونه توقع رحمتش را دارد؟!(1)

تهمت يكى از گناهان بزرگ است كه در مواردى موجب كفر مى گردد و يكى از موارد آن، تهمت به زنان باايمان است كه عارى از هرگونه اعمال بى عفتى، بلكه حتّى عارى از فكر آن هستند. و سرّ شدّت قباحت آن تهمت درباره ى آنان نيز به دليل ايمان و صفاى فكرى و ذهنى اشان است و هر كس به آن ها تهمت زنا زند و توبه نكند، حكم كافران و منافقان را دارد كه مورد لعن در هر دو عالم دنيا و آخرت شده و همچون آنان به اشد عذاب، مجازات مى شود، و با كافران و منافقان محشور خواهد شد، زيرا حفظ آبروى افراد با ايمان همچون نفس آنان، محترم است.

حكم كلى در تهمت زنا، اين است كه اگر كسى خانمى را متهم به زنا كند و نزد حاكم شرع نتواند با همراه با سه نفر عادل ديگر اثبات كند، به هشتاد ضربه تازيانه توسط قاضى شرع محكوم مى شود و ديگر به هيچ وجه شهادتش مورد قبول واقع نمى شود و از فاسقين محسوب مى گردد، مگر اين كه كار بدش را با توبه جبران كند(1).

جمله ى (يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ) ، در قرآن مجيد دوبار استعمال شده است يكى اين جا و مورد ديگر درباره كتمان حقايق كتاب هاى آسمانى و كسب درآمد نامشروع از آن طريق(1) است.

امام محمد باقر عليه السلام مقدار تحقق اكل مال يتيم را يك دِرهم بيان كرده است و در حديث ديگرى طبق سؤال از امام عليه السلام بين كم و زياد اكل مال يتيم فرقى مطرح نشده است:

«قلت له: كم ادنى ما يكون من مال اليتيم ان هو اكله و هو لا ينوى ردّه حتى يكون يأكل فى بطنه نارا؟! قال: قليله و كثيره واحد اذا كان فى نفسه و نيته ان لا يردّه اليهم»؛(2)

امام عليه السلام در جواب سؤال از مقدار تحقق خوردن مال يتيم، فرمودند: كم و زياد آن، حكم يكسانى دارد كه همان خوردن آتش و عذاب اخروى است.

بنابراين، اگر كسى مال يتيمى را چه كم يا زياد به ناحق تصرف يا غصب كند، و به او برنگرداند و، آنچه مصرف كرده، در آخرت ظهور كرده و به صورت شعله هاى آتش از دهانش بيرون مى آيد و نزد همگان رسوا مى شود:

«و فى أصول الكافى عن أبى جعفر عليه السلام حديث طويل، يقول فيه:... أنّ آكل مال اليتيم يجىء يوم القيامة و النّار تلتهب فى بطنه حتّى يخرج لهب النّار من فيه حتّى يعرفه كلّ أهل الجمع، أنّه آكل مال اليتيم»(3) - (4).

ص:230

تنها راه نجات از آن عذاب توبه و برگرداندن آنچه مصرف كرده، است:

«عن سماعة، عن أبى عبداللّه عليه السلام قال: سألته عن آكل مال اليتيم، هل له توبة؟ قال: يرده الى أهله»(1).

البته درباره ى سرپرستى صحيح از يتيم و ثواب عظيم آن، حديثى نقل شده است:

«قال أبا عبداللّه عليه السلام: من عال يتيما حتّى ينقطع يتمه او يستغنى بنفسه اوجب اللّه - عزّ و جلّ - له الجنّة، كما اوجب النّار لمن اكل مال اليتيم»(2).

كلمه ى «زحف»، به معناى نزديكى به صورت تدريج است(1) ، با توجه به متعلق آن كه كافران باشد، كنايه از جنگ و جهاد با آن ها است، و در روايات عنوان «الفرار من الزحف»، از گناهان بزرگ با استناد به آيه ى مذكور، محسوب شده است.

يكى از اهل لغت مى نويسد:

«بهتر است «زحفا»، در آيه به معناى قتال و مفعول له باشد براى «لقيتم»، چنان كه از زجاج نقل شده است؛ يعنى: چون با كفار از براى جنگ روبه رو شُديد به آنان پشت و فرار نكنيد»(2).

طبق آيه ى شريفه به هيچ وجه مگر دو مورد استثنا، نبايد از ميدان جهاد با كافران گريخت، هرچند جان در خطر و در معرض شهيد شدن باشد و صرف يقين به خطر جانى، مجوّز فرار نيست و در صورتى كه دشمنان بيش از دو برابر مسلمانان نباشند، فرار حرام و استقامت و پايدارى واجب است؛ زيرا فرار از جنگ يكى از بزرگ ترين گناهان در اسلام محسوب مى شود.

مفسران با استناد به روايتى، در فلسفه ى تحريم فرار از جنگ مى نويسند:

«حضرت رضا عليه السلام در ضمن جواب مسائلى كه از آن جناب پرسيده شده بود، مى نويسد: خداوند فرار از جنگ را حرام كرده، چون موجب وهن در دين و استخفاف به انبيا و پيشوايان عادل و ترك نصرت ايشان بر ضدّ دشمنان است. و اين موجب عِقاب ايشان است، چون با عمل خود، دعوت خدا را مبنى بر اقرار به ربوبيت او و اظهار و گستردن عدالت و ترك جور و از ميان برداشتن فساد، زير پا گذاشته و باعث مى شوند دشمنان بر مسلمانان جرأت يابند. علاوه بر اين كه با عملش، باعث كشته و اسير گشتن مسلمانان و باطل شدن دين خداى عز و جل و فسادهاى ديگر مى شوند»(3).

ص:232

بعضى مفسران اهل سنّت(1) ، حرمت فرار از جنگ را مختصّ جنگ بَدر دانسته اند و دليلشان را، شأن نزول آيات بيان كرده اند: اين كه آن در زمان جنگ بدر بوده، و كلمه ى «يومئذ» اختصاص به همان جنگ را مى رساند. اما طبق احاديث منقول در كتاب هاى روايى آنان(2) ، حُرمت فرار، مخصوص جنگ بَدر نيست.

شده است وگرنَه شامل هر نوع تصرف غير از خوردن نيز مى شود و آن هم حرام است. برخى براى پرهيز از آثار آن، مال رَبَوى را در موارد غير خوراكى مصرف مى كنند؛ ولى متوجه نيستند كه خود ارتكاب عمل ربا و ادامه دادن به آن، آثار بدترى دارد، علاوه بر ارتكاب عمل گناه بزرگ، موجب خارج شدن از ولايت ولىّ حقى همچون پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و اوصياى اوست، بلكه اعلان دشمنى و جنگ با خدا و خليفه ى اوست:

(فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ)1 ؛

اگر چنين نكرديد [و به رباخوارى ادامه داديد]، آن عمل ربا، اعلان دشمنى و جنگ با خدا و رسولش است.

طبق حديث منقول از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، حُرمت ربا فقط مخصوص گيرنده ى ربا نيست، بلكه شامل پنج نفر، خورنده و دهنده ى آن، دو شاهد بر آن و كاتب آن خواهد بود:

«عَنْ عَلِى عليه السلام قَالَ لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فِى الرِّبَا خَمْسَةً آكِلَهُ وَ مُوكِلَهُ وَ شَاهِدَيهِ وَ كَاتِبَهُ»(1).

مى شود؛ پس: از نعمت هاى اخروى منع شده و گرفتار مجازات سحرآموزى و اضرار به ديگرى مى شوند. آيه اى ديگر، صريحا فلاح و رستگارى را از ساحر نفى مى كند:

(إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَ لا يُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى)1 .

سحر عبارت از:

«تصرف در چشم ها و خيالات مردم، براى نشان دادن چيزى بر خلاف واقع و حق است»(1).

سرّ تأثير سِحر بين زن و شوهر، همان تصرف در خيالبافى آنان و ايجاد كدورت ذهنى و خيالى به يكديگر كه به همديگر علاقه ندارند يا به همديگر خيانت مى كنند يا در گفتار و كردارشان نسبت به همديگر صداقت ندارند، كه منجر به مشاجره ى لفظى و اختلاف هاى خانوادگى مى شود و در نتيجه: از همديگر جدا مى شوند. البته تأثيرش بر كسانى است كه مراعات مسائل دين اسلام را نمى كنند وگرنَه در اسلام از هر گونه سوءظن و خيالبافى سوء نسبت به مسلمان ديگرى همچون همسر نهى شده و براى جلوگيرى از ايجاد آن، به افراد مسلمان سفارش گرديده از گفتارها و مكان هاى ايجاد سوء ظن و تهمت دورى كنند.

در اسلام، ياد گرفتن و تعليم سحر و عمل به آن، ممنوع و حرام بوده و اقدام به هر يك جزو گناهان بزرگ است. اما آنچه در بعضى از كتاب هاى تفسيرى از باب وجوب كفايى براى رفع آثار سوء سحر، براى عده اى جايز دانسته اند،(2) صحيح نيست و خلاف صريح قرآن است:

(وَ لا يُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى)4 .

و طبق فرموده ى قرآن مجيد، ساحر بدون اذن الهى، نمى تواند به ديگرى ضررى برساند:

(وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ)5 ؛

ص:235

و ديگر اين كه، اگر افراد مسلمان واقعاً احكام اسلامى و آداب اخلاقى آن را به دليل رسيدن به قرب الهى مراعات كنند، به قوّت نَفْسى مى رسند كه با اذن الهى مى توانند، آثار سوء سِحر را از خود و ديگران رفع كنند. يك سؤال: آيا ائمه ى اطهار عليهم السلام به سِحر ديگران، با سِحر پاسخ مى دادند يا با قوّت ملكوتى نَفْسى كه داشتند؟! مسلّماً با قوّتِ ملكوتى بوده است.

مخفيانه باشد، بايد بى درنگ استغفار و توبه كند وگرنه ارتكاب به آن و توبه نكردن از آن، مانع مهمى براى بهره مندى از ولايت حق است.(1)

هنگامى كه آماده ى ارائه سوگند دروغ براى ادعاى مالكيت كاذب خود شده بود، آيه ى مذكور نازل گرديد، و او نيز با اطلاع از آيه ى شريفه و مضامين تهديدآميز آن، از انجام سوگند دروغ خود، پشيمان شد و به اشتباه خويش اقراركرد و زمين را به صاحبش برگردانيد.

در حديث منقول در بيان گناه هاى بزرگ، علت گناه بزرگ بودن شُرب خَمر، مطرح شدن آن با بُت پرستى در كنار هم در يك آيه ذكر شده است:

«لان اللّه عدل بها عبادة الاوثان»، خداوند حكيم، درضمن نهى، هر دو را پليد و از اعمال شيطان برشمرده است.

در حديثى نقل شده:

«عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ: شَارِبُ الْخَمْرِ كَعَابِدِ الْوَثَنِ وَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ كَعَابِدِ الْوَثَنِ»(1).

كلمه ى «خَمر»، طبق كتاب هاى لغت(2) ، نام هر مايعى است كه براى مست كردن، ساخته شده باشد و «در سابق عرب ها خَمر را از انگور، خرما و جو تهيه ى مى كردند، ولى به تدريج، اقسام ديگرى بر آن ها افزوده شد، به گونه اى كه امروز، انواع مختلفى از نوشابه هاى مُسكِر ساخته مى شود كه از لِحاظ تأثير در ايجاد مستى و شدت و ضعف آن تفاوت دارد، ولى همه ى آن ها خَمر است»(3). معناى اصلى خَمر، مستور كردن است و مايع مست كننده به اين اسم ناميده شده، زيرا عقلِ شرابخوار را مى پوشاند و نمى گذارد كه خير، شرّ، قُبح و حُسن را تشخيص بدهد و در نتيجه بعد از شُرب آن، ممكن است، بدون توجه به ضرر و زيان امرى، اقدام به كارهايى خطرناك كند. با توجه به اين كه يكى از اهداف اساسى ارسال پيامبران عليهم السلام و پايه گذارى اديان الهى، رشد و بارورى قوه ى نهفته ى عقل انسان ها و به فعليت و ظهور رساندن آن است؛ هر چيزى كه مانع رشد آن يا موجب زوال آن شود، به شدت ممنوع و مورد تحريم واقع مى شود. البته افزون بر زوال عقل در حال مستى، موجب امراض گوارشى نيز مى شود.

امام عليه السلام در ادامه ى بيان تعداد گناهان بزرگ مى فرمايند: ترك عمدى نماز واجب و هر چيزى كه خداى متعال واجب كرده، نيز از گناهان بزرگ محسوب مى شوند.

اطلاق «مما فرض اللّه»، شامل همه ى واجبات عينى و كفايى(1) مى شود. بنابراين، ترك عمدى واجبات و اهميت ندادن به انجام آن ها، يكى از موانع بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى خواهد بود و از ميان واجبات، نماز اهميت خاصى دارد، لذا نخست نماز ذكر گرديده و بعد از آن، قاعده ى كلى بيان شده است.

در اهميت نماز، به يك روايت اكتفا مى شود:

«عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله: لَيسَ مِنِّى مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ لَا يرِدُ عَلَى الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ»(2).

بسته و عهد و ميثاقى نيز كه به وسيله ى پيامبران عليهم السلام و به دستور خداى سبحان، از بشر گرفته شده، و احكام و شرايعى نيز كه انبيا عليهم السلام آورده اند، همه ى از فروع آن ميثاق فطرى است؛ زيرا اديان حق، همه ى فطرى هستند»(1).

در ادامه ى بيان تفسير آيه ى شريفه، در ردّ تفسير ديگرى مى نويسد:

«ظاهر كلام صاحب درّ منثور، اين است كه عهد در آيه ى كريمه را حمل بر ميثاق هاى مردمى كرده است، در حالى كه ظاهر سياق آيه، خلاف آن را مى رساند»(2).

با توجه به اين كه همان مفسر از امام صادق عليه السلام، حديثى را در بيان تعداد گناهان بزرگ، نقل مى كند كه با استناد به آيه ى مذكور، يكى از موارد گناهان بزرگ را نقض عهد قرار داده است:

«و نقض العهد و قطيعة الرحم لأن الله يقول: (أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ)3 -(3)».

و ظاهر استناد امام عليه السلام به آيه ى شريفه، عدم وفا به عهد شرعى با همنوعان(4) است.

گناه بزرگ ديگر، قطع رَحِم است(5). رَحِم در اصل يعنى: محلّ نشو و نماى جنين در شكم مادران. اين معناى اصلى كلمه ى رَحِم است؛ ولى بعدها به عنوان استعاره و به علاقه ى ظرف

ص:243

و مظروف در معناى قرابت و خويشاوندى استعمال شد، چون خويشاوندان همه ى در اين كه از يك رحم خارج شده اند، مشترك هستند، پس كلمه ى «رَحِم» به معناى نزديك و ارحام به معناى نزديكان نَسَبى انسان است. و قرآن شريف در امر رَحِم، نهايت درجه ى اهتمام را به كار برده است،

لذا مفسرى در مصداق آيه ى شريفه مى نويسد:

«معروف ترين مصاديق آن، همان قطع رَحِم است و در آيه ى ديگرى به آن تأكيد شده است: (وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ) » (1)-(2).

خصوصيتى كه خويشان رَحِمى دارند، اين است كه اگر فردى بر يكى از خويشان رحمى خود، غضب كرده يا كينه اى از او در دل داشته باشد، براى رفع آن، با او مصافحه و معانقه كند تا كدروت و ناراحتى برطرف شود:

«عَنْ مُيسِّرٍ قَالَ ذُكِرَ الْغَضَبُ عِنْدَ أَبِى جَعْفَرٍ عليه السلام فَقَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيغْضَبُ فَمَا يرْضَى أَبَداً حَتَّى يدْخُلَ النَّارَ فَأَيمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى قَوْمٍ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيجْلِسْ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِكَ فَإِنَّهُ سَيذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيطَانِ وَ أَيمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى ذِى رَحِمَ فَلْيدْنُ مِنْهُ فَلْيمَسَّهُ فَإِنَّ الرَّحِمَ إِذَا مُسَّتْ سَكَنَتْ»(3).

قتل(1) ، تكذيب خلفاى الهى(2) ، افساد در زمين و اصلاح نكردن آن(3) و گناهكار بودن(4)... همه ى آن ها به يك معنا بازمى گردند و آن زياده روى از حد معين عقلى، شرعى و عُرفى است.

لغت شناسى مى نويسد:

«اِسراف، عملى است كه از حدّ عقلى و عُرفى تجاوز كند»(5).

بنابراين، اسراف به معناى جهل، غفلت و خطا نيست؛ بلكه آن معانى، از اسباب و علل اسراف هستند كه موجب ظهور و بروزش مى شوند.

منشأ اسراف، حُبّ دنيا و زيادهَ روى از حدّ معقول در امور شهوانى، توجه شديد به ارضاى اميال نفسانى و غفلت از حق و آخرت است. اسراف، حجابى است براى توجه و ديدن واقعيات زندگى و كوتاه بودن مدت عالَم دنيا براى هر فردى است:

(كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ)6 ؛ اين گونه براى اسرافكاران، اعمالشان زينت داده شده است كه زشتىِ عمل را درك نمى كنند.

مراد از اسراف به عنوان يكى از موانع بهره مندى از ولايت ولىّ حق، اسراف و زياده رَوى در امور دينى است كه براى آن ها، در شرع مقدس حدودى تعيين شده است، مانند زياده رَوى در حدّ قصاص قتل.

بنابراين، اسراف به دو قِسم تقسيم مى شود:

الف. اسرافى كه موجب خروج از حق، مجادله با آن و موجب فساد شود؛

ب. اسرافى كه سبب ستيز با حق و حقانيت نباشد، مانند زياده رَوى در خوردن، آشاميدن، انفاق، صرف وقت بيش تر از حدّ معقول براى درآمد بيش تر، خريد مازاد بر احتياج زندگى، تجمل گرايى، زياده روى در تفريحات سالم و(6)...؛ بنابراين، قسم اول، مراد است نَه قِسم دوم.

ص:245

اميال نفسانى، اگر از طريق نامشروع ارضا شوند، موجب حرمان از فيض هاى الهى و بزرگ ترين حجاب براى توجه به امور معنوى است، به گونه اى كه انسان حتّى از ذكر خداى سبحان و امور معنوى نفرت خواهد داشت و امور شهوانى يا ميل به مال و لذات ماّدى، آلهه و معبود او در قبال معبود يگانه، خداى سبحان قرار مى گيرند كه منجر به كفر و شرك مى شود:

(أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً)1 .

بنابراين، نحوه ى ارضاى غرايز و اميال نفسانى، نقش اساسى در انتخاب نوع ولايت حق يا باطل را دارد كه اگر از طريق نامشروع باشد، خواه ناخواه موجب سلب بهره مندى از ولايت ولىّ حق خواهد شد و چه بسا فرد غوطه ور در اميال نامشروع به سوى انكار حقانيت آن و جدال و ستيز با آن سوق داده شود و موجب گمراه ساختن خويش از حق و مظهر صراط مستقيم (خليفه ى الهى) گردد:

(وَ إِنَّ كَثِيراً لَيُضِلُّونَ بِأَهْوائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ)2 .

اما اگر فردى خواهش ها و اميال نفسانى خود را از طريق مشروع ارضا كند، موجب بهره مندى از ولايت ولىّ حق شده و سرانجام نيكى ان شاء اللّه خواهد داشت؛ پس مخالفت با هواى نَفس در آيه ى شريفه ى (وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ * الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى)3 ، نامشروع آن است.

ص:247

زيربناى انحراف هاى اخلاقى و اعتقادى بشر در يك چيز خلاصه مى شود، و آن حُبّ دنياى نامشروع(1) است كه داراى زير مجموعه هايى از قبيلِ حُبّ نسا، حُبّ مقام و جاه، حُبّ مال و حرص بر آن...؛ از ميان آن ها، دو چيز خطرشان بيش تر است كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، از آن دو، بر امتش خائف بودند: هواى نفس نامشروع و آرزوهاى طولانى:

«عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله إن أخوف ما أتخوف على أمتى الهوى و طول الأمل أما الهوى فيصد عن الحق و أما طول الأمل فينسى الآخرة و هذه الدنيا مرتحلة ذاهبة و هذه الآخرة مرتحلة قادمة و لكل واحدة منهما بنون فإن استطعتم أن تكونوا من أبناء الآخرة و لا تكونوا من أبناء الدنيا فافعلوا فإنكم اليوم فى دار العمل و لا حساب و أنتم غدا فى دار الحساب و لا عمل»(2).

موارد متعلق هواى نَفْس نامشروع، مادّى يا معنوى است، امور مادّى آن براى همگان واضح است، اما امور معنوى، مانندِ وسواس در نجاست و پاكى، در غسل و وضو يا اهميت دادن به مستحب به اندازه اى كه موجب ترك واجب يا ارتكاب حرامى براى رسيدن به آن شود. آنچه نزد خداى متعال اهميت دارد، تعبد انسان و در خطّ وظيفه بودن است و اين كه چنان باشيم كه خداى حكيم مى خواهد، نَه آن گونه كه خود مى خواهيم.

از اين رو امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

«اُمِرَ إِبْلِيسُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَقَالَ يا رَبِّ وَ عِزَّتِكَ إِنْ أَعْفَيتَنِى مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّكَ عِبَادَةً مَا عَبَدَكَ أَحَدٌ قَطُّ مِثْلَهَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّى أُحِبُّ أَنْ أُطَاعَ مِنْ حَيثُ أُرِيدُ»(3).

ص:248

و گهگاه در برابر بندگان خدا: (قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ)1 .

كبر و استكبار بر خلاف عبوديت و بندگى در مقابل پروردگار متعال است؛ و انسان هر چه به مقام عظمت، جلال و كبريايى و جمال خداوند متعال بيش تر معرفت و آگاهى يابد، به همان اندازه صفات خضوع، خشوع، تذلل و عبوديت او افزون تر گشته، و در مقابل بندگان او نيز فروتنى خواهد كرد. و چون انبيا و مرسلين عليهم السلام نماينده ى پروردگار متعال و مظاهر صفات حق و فانى در اراده ى الهى هستند؛ استكبار در مقابل آنان به حقيقت خود را بزرگ شمردن در مقابل خداوند جهان است، و اين نشانه ى نهايت حقارت، جهالت، ذلت و محجوبيت انسان خواهد بود.

بنابراين، تكبرورزى و كبر، يكى از موانع اساسى براى توجه به امور داراى حقانيت از جمله ولايت ولىّ حق است، و در مقابل آن، صفت نيك تواضع، فروتنى و خشوع موجب فراهم سازى براى ميل و رغبت به امور داراى حقانيت از جمله ولايت ولىّ حق، و نيز موجب بهره مندى از آن در جهت رشد و تكامل روحى و معنوى مى شود.

انكار مى كنيم و مى خواهند در ميان اين دو، راهى براى خود انتخاب كنند. آنان كافران واقعى هستند و براى كافران بدترين عذاب را آماده كرده ايم.

بعد از اين آيه ى شريفه، خداى متعال مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولئِكَ سَوْفَ يُؤْتِيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً)1 .

جدا كردن بين احكام دين و تصديق و پذيرش برخى از آن ها و انكار برخى ديگر، نيز مصداق تبعيض در ايمان است كه موجب ذلت دنيوى و در پىِ آن، شديدترين عذاب در آخرت خواهد بود:

(أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاّ خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ)2 ؛ آيا بخشى از احكام كتاب خدا را مى پذيريد و بخش ديگر را انكار مى كنيد؟ هر كسى چنين كند، جز ذلت دنيا و عذاب شديد آخرت چيزى عايدش نخواهد بود و خدا از اعمال شما غافل نيست.

نَبَرد، داعيه ى تكبر و غرور در سر مى پندارد و مى پندارد كه بى نياز و مستغنى است و رو به طغيان مى آورد.(1)

بنابراين، علم و شناخت افراد به جهان و خودشان بايد الهى باشد وگرنَه دچار مغالطه خواهند شد، لذا جهان بينى خوب و انسان شناسى صحيحى نخواهند داشت، در اين صورت خودشان و انسان بودنشان را فراموش مى كنند و نيز سراب بودن جهان مادى از يادشان مى رود، لذا گمان مى كنند جهان، موجودى پايدار و جاويد است و انسان نيز موجودى مستغنى، كه توانايى هر كارى را دارد:

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ)2 .

در نتيجه: راه صحيح خودشناسى را ترك كردند كه اگر راه را درست را مى پيمودند، طبق حديث شريف: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»(2) ، حتماً عظمت و قدرت خداى متعال را درك مى كردند و به ناتوانى خود معترف مى شدند. بنابراين، اكثر افراد طبق فرموده ى قرآن مجيد، خود واقعى را فراموش و فقط ظاهر ماّدى خويش را مى بينند و براى آن چاره انديشى مى كنند:

(قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ)4 .

و از جهت جهان شناسى نيز فقط در فكر عاَلمِ دنيا و ظواهر فريبنده ى آن بوده و از عاَلمِ آخرت غافل هستند و چه بسا آن را قبول ندارند

ص:252

(يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ)1 .

جمود و غرور به علوم ماّدى و خود را مستغنى از علوم و معارف دينى دانستن، موجب قساوت قلب شده و به جاى حُبّ صادق، حُبّ كاذب در دل رسوخ مى كند و در نتيجه محبوب واقعى را منكِرشده و به دعوت الهى توسط خلفاى الهى پاسخ مناسب نمى دهد و گرفتار گمراهى آشكار و آتش سوزان درونى نَفْس امّاره به سوء و شيطان مى شود و بعد از مردن نيز با آن ها محشور و معذب مى گردد:

(وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ)2 .

بنابراين، كسب علوم براى اغراض دنيوى و مغرور شدن به آن كه منجر به كبر و انكار امور داراى حقانيت از جمله حقانيت ولىّ حق مى شود، يكى از موانع مهم، براى بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى است.

داراى چنين روحيه اى باشد، محروم از رسيدن به نتيجه و مقصدش و همواره در گمراهى است.

البته در مواردى، دروغ گفتن استثنا و جايز است:

«فِى وَصِيةِ النَّبِى صلى الله عليه و آله لِعَلِى عليه السلام قَالَ: يا عَلِى إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ الْكَذِبَ فِى الصَّلَاحِ وَ أَبْغَضَ الصِّدْقَ فِى الْفَسَادِ إِلَى أَنْ قَالَ: يا عَلِى ثَلَاثٌ يحْسُنُ فِيهِنَّ الْكَذِبُ الْمَكِيدَةُ فِى الْحَرْبِ وَ عِدَتُكَ زَوْجَتَكَ وَ الْإِصْلَاحُ بَينَ النَّاسِ»،(1) چاره جويى در جنگ با دشمن، اصلاح بين مردم و وعده ى دروغ به همسر دادن است، آن وعده ى بعد از ازدواج است نه قبل از آن و اين كه هنگام درخواست زن و در موارد حساس عاطفى باشد؛ زيرا سفارش به حضرت على عليه السلام است و از شأن آن حضرت بعيد است كه ابتدا به دادن وعده ى دروغ كنند، مگر اين كه گفته شود: آن خطاب به حضرت، از باب كنايه بوده كه مخاطب اصلى، ديگران غير از آن حضرت هستند، ولى با توجه به حرمت وعده ى دروغ، بايد آن را محدود به موارد خاصى كرد كه همان درخواستِ زن در مواقع حساس عاطفى انس و خلوت است؛ لذا بر فرضِ قبول كنايه در حديث شريف، اطلاق آن در همه ى موارد زمانى مشكل خواهد بود.

آنچه در اين عنوان مهم است، تكذيب و افترا است كه بسيارى از افراد منحرف براى فرار از مسؤوليت انحرافشان، خلفاى الهى را تكذيب مى كردند و آن ها را دروغگو مى دانستند، يا وعده ى عذاب الهى آنان را تكذيب مى كردند و به آن بهانه ايمان نمى آوردند.

تكذيب اكثر افراد، عملى است كه به نوعى گرفتار كفر عملى بوده و به شعاير دين، پايبندى عملى ندارند: (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ كُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلِيلاً إِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لا يَرْكَعُونَ)2 ؛ بنابراين، تكذيب دو صورت دارد: قولى و عملى، البته قُبح اولى بيش تر از دومى است، و توبيخ دومى بيش تر از اولى، كه چرا حقانيت دين را

ص:254

اذعان و تصديق كردى، اما به آن عمل نكردى؟! بنابر مستفاد از آيات شريفه، همه ى افراد امتحان مى شوند تا ادعاى صادقانه از ادعاى دروغين جدا شوند، لذا در آيه اى مى فرمايد: آيا افراد مؤمن گمان كرده اند كه با صرف تصديق به حقانيت اسلام به حال خود رها شده و هنگامه ى عمل، امتحان نمى شوند؟:

(أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ)1 .

اما در مذمت افترا كه جعل دروغ است، آياتى در سوره هاى مختلف مطرح شده كه به دو صورت است: افترا بر خداى متعال و خلفاى او:

(فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ * وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ)2 .

افترا در احكام و معارف دينى:

(وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ)3 .

بنابراين، هر فردى كه داراى روحيه ى تكذيب قولى و عملى بوده و از آن بدتر، جرأت بر افترا كذب در امور معنوى، همچون جعل روايات(1) و حكم به حرام و حلال بودن در مسائل

ص:255

دينى بدون دليل شرعى دارد، از ولايت ولىّ حق بى بهره بوده و مورد عنايت او قرار نمى گيرد؛ زيرا مورد عنايت خداوند متعال نيست و او را به راه راست هدايت نمى كند:

(إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفّارٌ)1 .

حديث ذكر شده در ذيل عنوان تبعيت و اطاعت، مخصوصاً قسمت آخر آن:

«من كان للّه مطيعا فهو لنا ولىّ و من كان للّه عاصيا فهو لنا عدو و لا تنال ولايتنا الا بالعمل و الورع؛(1) ادعاى ولايتمدارى با داشتن روحيه ى تكذيب عملى نسبت به آن را مذمت كرده، چنين كسى را دشمن ولىّ حق دانسته و بهره مندى از آن را نفى مى كند».

فرق استهزا با مسخره كردن: فرد مورد تمسخر، عملى انجام مى دهد كه مورد تمسخر قرار مى گيرد، اما در استهزا، كارى كه موجب تمسخر باشد، انجام نشده، ولى شخص مسخره كننده به دليل باطل گرايى و غرق بودن در شهوات مادّى، اعتقاد دارد كه طرف مورد تمسخر، كار مسخره اى انجام مى دهد، مانندِ استهزاى پيامبران و اوصيا عليهم السلام در دعوتشان به سوى توحيد، صراط مستقيم و انذار آنان از عدل الهى در روز قيامت يا استهزاى افراد متدينى كه روزه گرفته اند يا در حال اقامه ى نماز هستند تا بدان وسيله به قرب الهى برسند و در مورد اخير، آيه ى شريفه گوياى آن است:

(وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ)1 .

آنچه به عنوان يكى از موانع مطرح بوده، تمسخر گرفتن همه ى خلفاى الهى يا يكى از آنان در گفتار يا سيره شان يا دين يا هر يك از افراد مؤمن به دليل ديندارى آنان است، لذا ديگر موارد استهزا كه جهت گيرى آن مسائل دينى نباشد، اگر چه مذموم است، مرادِ عنوان مطرح شده نيست.

بنابراين، ويژگى اصحاب شِمال، تنها انجام گناه نيست، بلكه اصرار بر گناهان عظيم است، چرا كه گناه ممكن است، احياناً از اصحاب يمين نيز سر زَنَد، ولى آنان هرگز بر آن اصرار نمى ورزند، و هنگامى كه متذكر مى شوند، فوراً توبه مى كنند.

اصرار از «صرر» مشتق شده و به معناى پافشارى و تكرار بر عمل يا گفتار يا كردارى است و 6 بار در قرآن مجيد استعمال شده كه در 4 مورد درباره ى اصرار بر گناهان، عِناد و كُفر(1) ، مطرح شده است.

بنابراين، پافشارى و تكرار بر انجام گناهان و استمرار بر تكبرطلبى و انكار امور معنوى، يكى از موانع اساسى براى بهره مندى از ولايت خليفه ى الهى است و در مقابل آن، اصرار نكردن بر گناهان، يكى از عوامل اساسى در بهره مندى از آن ولايت خواهد بود. و مؤيد آن، آيه اى است كه بعد از بيان آماده شدن بهشت براى متقين، در صفات و حالات آنان مى فرمايد: آنان كسانى هستند كه بر گناهان اصرار نمى كنند و بى درنگ بعد از گناهانشان، توبه كرده و استغفار مى كنند:

(وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ)2 .

ص:258

مفسرى در ذيل آيه ى شريفه مى نويسد: «يكى از شرايط استغفار و توبه، عدم تكرار و اصرار بر گناهان است، چون اصرار بر گناه و تكرار آن، حالتى در روح انسان پديد مى آورد كه با آن حالت ديگر ياد خدا هم مفيد نخواهد بود و آن حالت عبارت از سَبُك شمردن اوامر الهى و بى پروا بودن در هَتك حُرمت او و خود را در پيشگاهش بزرگ شمردن است. و بديهى است كه با پديد آمدن آن حالت در انسان، ديگر روح بندگى باقى نمانده، در نتيحه ياد خدا هم اثر و نتيجه اى نخواهد داشت. و بايد دانست اين جريان در صورتى است كه تكرار گناه و اصرار بر آن از روى علم و عمد بوده باشد، لذا در آخر آيه ى شريفه فرموده: (وَ هُمْ يَعْلَمُونَ)1 .

ص:259

ص:260

ص:262

تأثير اصلى و اساسى ولايت خليفه ى الهى، مربوط به عالم آخرت است، اما تأثير دنيوى آن نيز مهم و مقدمه براى آخرت است. تأثير دنيوى، عبارت از داشتن برنامه ى زندگى هدفمند، داشتن بهداشت جسمى بر اثر استفاده كردن از مأكولات طيب و پرهيز از مصرف خبايث، و داشتن بهداشت روانى، به دليل داشتن آرامش روحى و آينده اى اميدوار و داشتن تكيه گاه مطمئن و توكل بر پروردگار خويش، ترقى و تكامل روحى و عدم برخورد به بُن بَستِ در امور زندگى و نداشتن ترس، حزن و اندوه و اجتناب از عوامل مخرّب روحى، امثالِ تندخويى، حرص، طمع، حسادت، كينه و سوءظن و ديگر صفات رذيله ى اخلاقى است.

اما تأثير اخروى آن كه از همه مهم تر بلكه هدف اصلى است، لقا و ملاقات با مِهر و جمال و رضوان الهى است كه نخست، خلفاى خودش را همچون پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام او را، هنگامه ى جان دادن انسان ولايتمدار و ورود به عالَمِ آخرت، براى خوش آمدگويى و استقبال مى فرستد و ملائك مكرّم از هر سو با سلام و تبريك، زمينه ى پذيرايى را فراهم مى كنند و بعد پذيرايى با خانه ى مجلل و با شكوه بهشتى با انواع شراب هاى طهور و ميوه هاى رنگارنگ و اقسام غذاهاى لذيذ با پيشخدمت هاى حورعينى كه چشم ها را اسير خود مى كنند؛ زيرا همچون ديگر نعمت ها، حكايت از مهر و جمال و مهر الهى دارد، مى كند و بر اثر آن، به هيچ وجه احساس غريبى و تنهايى نمى كند. البته اين در صورتى است كه مدعى ولايتمدارى، ولايت عملى ظاهرى و باطنى داشته باشد و صِرفِ ادعا نباشد.

البته اين ثمرات نبايد براى طالبان ولايت حق، به عنوان مقصد و مطلوب اصلى مطرح باشد، بلكه آنچه بايد مَدِّنظر قرار گيرد، همان قرب و رضوان الهى است و حلاوت و شيرينى ديگر ثمرات، وابسته به تحقق آن است.

رضاى الهى طبق مستفاد از آيه ى مذكور، فوز بزرگى است كه قابل وصف و درك براى افراد در دنيا نيست، بلكه بايد به عاَلمِ آخرت بروند تا اهميت و عظمت آن را دريابند؛ رضاى الهى هم در عالم دنياست و هم در عاَلمِ آخرت، اما در آخرت، براى فرد مؤمن و پيرو حقيقى ولايت خليفه ى الهى، ظاهر مى شود و با خوش حالى وصف ناپذير آن را مى بيند و بر اثر عظمت ارزشى آن، از بهشت و نعمت هاى آن غافل و غرق در مِهر لقاى الهى و رضاى او مى شود.

كسانى كه در پىِ كسب رضاى الهى باشند، آثار دنيوى آن را در دنيا درك مى كنند و آن وعده ى قرآنى است كه به افراد طالب رضاى الهى داده شده است:

(يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)1 ؛

يكى از ثمرات آن، «سُبُلَ السَّلام» است، يعنى راه هايى كه سبب سلامت و نجات از هر چيزى كه موجب بدبختى شود و موجب اختلال سعادتمندى دنيوى يا اخروى گردد. بنابراين، كسى كه در مسير رضاى الهى و در پى كسب آن باشد، خداى متعال او را وارد راه هايى مى سازد كه وى را از شقاوت دنيا و آخرت و هر چه باعث تيرگى زندگى سعادتمندانه است، نجات مى دهد.

(إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ) ؛ (1)(إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ) ؛ (2)(وَ اللّهُ يُحِبُّ الصّابِرِينَ)3 .

بعد از آيه ى مذكور در ذيل عنوان، آيه ى بعدى مى فرمايد:

افرادى كه از اطاعت خداى سبحان و خليفه ى او، روبگردانند، محبوب الهى نيستند:

(قُلْ أَطِيعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ)4 .

بنابراين، محبوبيت در پيشگاه الهى، مخصوص كسانى است كه پيرو واقعى جانشين او باشند و افرادى كه فقط ادعاى ولايتمدارى بدون عمل را دارند، بنابر مستفاد از آيه ى اخير، جزو گناهكاران و كافران عملى محسوب شده، لذا مطرود درگاه الهى هستند و حديث منقول در ذيل عنوان عوامل بهره مندى، از جهتى مبين و مفسّر آيه ى شريفه است.

هدايت جوامع بشرى به سوى رشد و كمال فردى و اجتماعى، در امور ماّدى و معنوى بوده است. قوانينى كه تدوين كننده ى آن ها، پروردگار عالميان، حكيم و عليم مطلق و محيط بر همه چيز از جمله زمان و مكان بوده، لذا قوانين وضع شده ى او، عارى از هر نقص و عيب است و اگر افراد مؤمن به نحو صحيح بدون افراط و تفريط و با خلوص نيت و به قصد قرب الهى، آن ها را عملى و اجرا كنند، از برنامه ى زندگى مطمئن و هدفمند همراه با رشد و تكامل، بهره مند خواهند شد.

در اين برهه نيز دين اسلام، داراى كتاب برنامه زندگى به نام قرآن حكيم بوده كه اگر اهل ايمان به دستورها و سفارش هاى آن عمل كنند، داراى زندگى مطمئن و هدفمند، همراه با ترقى و تكامل خواهند بود.

و پاك به سوى ملاقات پروردگارش مى رود و موجب خوش حالى و خوش آمدگويى ملائك با آنان مى شود و آن ها را به سوى بهشت با تمام امكانات پذيرايى، دعوت مى كنند:

(الَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)1 .

در استفاده از آن ها توصيه مى كند و از اسراف و پرخورى كه موجب بسيارى از امراض بدنى است(1) ، نهى مى كند:

(كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا)2

يا به خوراكى راهنمايى مى كند كه دواى فراوانى از امراض بدنى است، مانندِ عسل: (فِيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ)3 .

و نيز شِفا از امراض روحى و رذايل اخلاقى است كه در آن، همچون طبيب دلسوز، از كارهايى كه موجب بيمارى هاى روحى است، سفارش به پرهيز از آن ها مى كند، لذا حضرت على عليه السلام درباره ى درمان امراض روحى به وسيله قرآن مجيد مى فرمايند:

«فاستشفوه من ادوائكم و استعينوا به على لاوائكم، فان فيه شفاء من اكبر الداء، و هو الكفر و النفاق و الغى و الضلال»(2).

كتاب الهى، نسخه ى جامع آسمانى است كه داراى شِفا و درمان آنچه در سينه هاست، از امراض قلبى و صفات ناپسند روحى، مانندِ شك، غفلت، حيرت، جهل و رذايل اخلاقى و نيز شفاى جسمى افراد است و كسى كه خواستار سلامت روحى و جسمى است، رجوع به كتاب آسمانى كند و از ارشادها و راهنمايى هاى آن بهره مند شود و در مسير زندگى، آن را عملى سازد. بله، از جهت روحى، قرآن افراد را به همه مراتب حقايق و مراحل كمالات انسانى بدون حد و مرزى راهنمايى مى كند و تنها شرط آن، داشتن صفاى باطنى است.

است، كنند كه اگر گروهى باشد، موجب نزول بركات آسمانى مى شود و اگر فردى باشد، موجب ازدياد قوت روحى و جسمى كه عبارت از صحت بدن و سلامت آن از انواع بيمارى ها و فزونى اموال و اولاد خواهد شد. يك نمونه از آن، دعوت حضرت هود عليه السلام از قومش به استغفار و توبه است:

(وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ)1 .

يا حضرت نوح عليه السلام خطاب به خداى سبحان مى فرمايد: قومم را مدت طولانى و با روش هاى گوناگون علنى و سرّى هدايت كردم و به آنان گفتم: استغفار كنيد تا از ثمرات آن از جمله بخشش گناهان و نزول بركات آسمانى و فزونى در مال و اولاد بهره مند شويد:

(فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً)2 .

يا درباره ى دعوت به شُكر و تأثير آن در ازدياد نعمت هاى الهى، حضرت موسى عليه السلام به قوم يهود مى فرمايد:

(وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ)3 .

بنابراين، اگر مؤمنان و مسلمانان به دعوت هاى خلفاى الهى عليهم السلام پاسخ عملى دهند و شُكرگزار و از اهل استغفار باشند، از ثمرات معنوى، (قوّت روحى در كسب توفيقات الهى) و ماّدى (قوّت و صحت بدن و نيرومندى آن در انجام وظايف دينى و كسب روزىِ حلال و بركت در آن) بهره مند مى شوند.

ص:270

«(فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ) أى اقتدى برسلى و احتذى أدلتى فلا يلحقهم خوف من أهوال يوم القيامة من العقاب و لا هم يحزنون على فوات الثواب فأما الخوف و الحزن فى الدنيا فإنه يجوز أن يلحقهم لأن من المعلوم أن المؤمنين لا ينفكون منه»(1).

برخى ديگر از مفسرين مى نويسند:

مراد، نفى خوف و حزن از مردن است كه از مردن، حزن و ترسى ندارند(2).

مفسرى در اشكال وارده شده درباره نفى خوف و حزن از براى مؤمنين در برخى آيات و اثبات خوف در آيات و احاديث ديگر مى نويسد:

«خوف در علم اخلاق بر دو قِسم است: خوف ممدوح و خوف مذموم. خوف ممدوح بر سه قِسم است:

اول. خوف از خدا كه بعد از معرفت به عظمت و كبريايى او حاصل مى شود و آيات و اخبار در مدح آن بسيار است.

قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى)3 .

و نيز مى فرمايد:

(وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ)4 ؛

... و غير اين ها از آيات ديگر. و از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده:

«رأس الحكمة مخافة اللّه»(3).

ص:272

و نيز روايت شده كه فرمود: «اتمّكم عقلا اشدّكم للّه خوفا»(1).. . و غير اين ها از اخبار ديگر.

دوم. خوف از معصيت و مضرّات آن.

سوم. خوف از سوء عاقبت،... و اشكالى كه متوجه آيه شده اين است كه اگر مراد از نفى خوف در آيه ى شريفه خوف از امور دنيوى است كه اهل ايمان در دنيا بيش تر گرفتار ابتلائات هستند و اگر مراد خوف دينى ممدوح است كه با آيات و اخبار مذكور منافات دارد؛ جواب اين است كه: مراد مطلق خوف است، اما در دنيا چون مؤمن و پيرو هدايت حق، معرفت دارد، بلياتى كه از جانب حق است، موافق حكمت و مصلحت و موجب ارتقاى رتبه و درجه ى اوست، به قضاى الهى راضى و دربرابر به اوامر او تسليم بوده و خوف و اضطرابى ندارد.

و اما خوف از خدا براى اين است كه مبادا تقصير و كوتاهى در اطاعت اوامر او و وظيفه ى بندگى خود كرده باشد. همچنين خوف از معصيت و سوء عاقبت براى ارتكاب امورى است كه سبب اين خوف مى شود، و چون در آيه ى شريفه عدم خوف را بر متابعت هدايت پروردگار مترتب كرده و خوف مؤمن كه در آيات و اخبار مدح شده، مترتب بر ترك متابعت، يا احتمال تقصير و كوتاهى در آن است، با يكديگر مخالفتى ندارد. به بيان ديگر: خداوند مقرر فرموده: كسى كه متابعت هدايت او را بكند از خوف و حزن مصون است و مؤمن مى ترسد كه مبادا كوتاهى در پيروى از هدايت حق كرده باشد و موجب سلب مصونيت او شود و واضح است كه اين دو معنا منافاتى ندارند.

جمله ى چهارم در (وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ) . حزن به واسطه ى فوت منافع و وارد شدن مكاره و مضارّ است و كسى كه هدايت پروردگار را پيروى كند، منفعتى از او فوت نمى شود و ضررى نيز بر او وارد نمى گردد. و اما منافع دنيوى آنچه به او نرسد، در حقيقت صلاح او نبوده و اگر صلاحش بود، به او مى رسيد و منافع اخروى نيز از او منع نخواهد شد، بلكه قبل از مرگ، بشارت سعادت به او داده مى شود و موت اول راحت اوست و تمام مثوبات الهى در همه ى مراحل بعد از مرگ به او خواهد رسيد. بنا بر اين، هيچ حزنى براى او نيست»(2).

ص:273

مفسرى ديگر اختصاراً در اين باره مى نويسد:

«اولياى خدا از هيچ چيز نمى ترسند و براى هيچ چيز نگران نمى گردند، نَه در دنيا و نَه در آخرت، مگر در مواردى كه خدا بخواهد. خدا خواسته كه از پروردگار خويش بترسند و از اين كه كرامت [و توفيقى] از دستشان برود، غمگين گردند، چنين ترس و حزنى، تسليم در برابر خداست، فافهم»(1).

اما اصل مطلب اين كه آرامش روحى، يعنى انسان در عزم و اراده ى خود استقرار و آرامش داشته و هيچ اضطراب و نگرانى به خود راه ندهد، چنان كه حال شخص حكيم، يعنى كسى كه داراى مَلَكه ى حكمت باشد، در كارهاى خودش چنين بوده و پروردگار آن را از خواصّ ايمان و مواهب بزرگ خود بيان كرده است، شخص با ايمان بر تكيه گاهى استوار تكيه زده و امور خود را بر معارف حَقّه و اعتقادات غير قابل شك قرار داده است و در كارهايش طبق فرمان الهى اقدام مى كند و چيزى را متعلق خودش نمى داند تا از فوت شدنش بترسد يا از نداشتن آن، اندوهناك باشد.

اما اين كه در اسلام چرا هيچ كس نبايد در آرامش و اطمينان كامل، و بايد ميان حالت خوف و رجا باشد؟!

در جواب، بايد گفت: آرامش به دو قِسم تقسيم مى شود: دنيوى، و معنوى و اخروى.

در دنيا، عوامل اضطراب و نگرانى يا براى آينده ى تاريك يا گذشته ى تاريك و ارتكاب گناهان يا ضعف و ناتوانى و احساس پوچى و بى هدفى در زندگى يا عدم قدردانى از زحمات و اعمال نيك يا حُبّ دنيا و ترس از مرگ است. با كمى دقت در آن عوامل، امكان دفع و رفع آن ها به راحتى وجود دارد و آن توكل و اعتماد و اميد به رحمت واسعه ى الهى و قدرت بى انتهاى او و ايمان به او و داشتن مقصد و هدف عالى (قرب الهى) و اعتقاد به پاداش اخروى و داشتن روحيه ى زهد كه نه از داشتن چيزى خوش حال است و نه از دست دادن آن، ناراحت مى شود.

بنابراين، مؤمن حقيقى و در لواى ولايت حق از هيچ يك از عوامل اضطراب دنيوى، ترس و اضطرابى ندارد، اما در برابر مسؤوليت هاى خويش تا هنگامى كه در دنيا است، بين ترس و اميد است، ترس از اين كه مبادا در انجام وظايف كوتاهى كند يا پايش در برابر وسوسه هاى

ص:274

درونى و شيطانى بلغزد و منحرف شود يا اين كه اعمال عبادى اش، داراى نقص و عيب باشند. البته آن نگرانى ها، سازنده هستند و موجب مراقبت بيش تر و اظهار عجز و ناتوانى در پيشگاه الهى مى شوند.

بر همين اساس خوف نسبت به موارد آن، مختلف مى شود كه نفى خوف در آيه ى كريمه مطلق نبوده، لذا آنچه در آيات و اخبار براى مؤمن اثبات شده، نسبت به برخى موارد بوده است؛ حتّى ملائك نيز داراى خوف هستند و تسبيح آنان بر اثر خوف از عظمت و كبرياى پروردگار سبحان است:

(وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ)1 .

لذا خوف و حزنى كه موجب سلب آرامش روحى براى كسب كمالات معنوى بوده، از مؤمنان حقيقى نفى شده و مواردى كه داراى نقش سازنده براى ترقى و تكامل بوده، اثبات گرديده است.

آن آيه ى شريفه، دارا بودن نور براى پيمودن راه را، مشروط به داشتن تقواى الهى و ايمان و ولايت پذيرى عملى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى نمايد كه ثمره ى داشتن آن دو شرط، منوّر شدن به نور علم و درك باطنى است كه با آن مى تواند به راحتى حق را از باطل، نورانيت و حقانيت امرى را از ظلمت و بطلان آن تشخيص بدهد و از موارد ظلمانى مؤثر در ايجاد ظلمت معنوى و روحى دورى كند و در برخورد با مسائل زندگى، بتواند به آنچه جذابيت حقيقى دارد، عمل كند و از موارد جذابيت كاذب و گمراه كننده بپرهيزد.

بنابراين، راه هاى ديگر كه بر اثر سليقه و عقل ناقص بشر، ايجاد و تبيين مى شوند، صراط مستقيم نيستند، بلكه صراط انحرافى هستند كه به جاى رساندن افراد به كمال مطلوب انسانى، آنان را از آن، دور كرده و در گرفتارى هاى گوناگون وارد مى سازد.

(وَ يَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً) ؛ (1) وكسانى كه در راه هدايت و ولايت حق گام نهادند، خداوند بر هدايتشان مى افزايد.

و با لِحاظ آن آيه و آيه ى مذكور، كسانى كه اطاعت همه جانبه از حجت خداى متعال داشته باشند، هدايت يافته اند كه پروردگار متعال به آنان توفيق بيش تر اعطا كرده و موجب رشد معنوى، تكامل و وصول به مقامات بالاتر براى آنان مى شود، لذا الطاف خفيه ى الهى شامل حال آنان شده و به مراتب و درجات عالى ايمان ترقى مى كنند و در مسير سِير و سلوك معنوى، خداى متعال آنان را يارى كرده و راه هاى سخت پيمودن آن را، براى افراد ولايتمدار ولىّ حق آسان مى كند و اضطراب و دلهره هاى شيطانى را از دل هاى آنان برطرف ساخته و بر قلب آنان آرامش را قرار مى دهد تا بتوانند به مراحل عالى ايمان برسند:

(هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً)2 .

رزق حلال و طيب از جايى كه توقع و گمان به آن ندارند، نصيب آنان مى گردد:

(وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ)1 .

امور از عُسر و سختى با عنايت ويژه ى الهى به يسر و آسانى تبديل مى شود:

(وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً)2 .

از همه ى آن ها مهم تر، بهره مندى از توانايى تشخيص حق از باطل است:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً)3 -(1).

لذا در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است:

«من يموت بالذنوب اكثر ممن يموت بالاجال؛(1) آنان كه به سبب گناهان مى ميرند، بيش تر از كسانى هستند كه به مرگ حتمى از دنيا مى روند».

انجام گناه يا گناهانى، موجب ابتلا به انواع بلا مى شود و يكى از آن ها، مصيبت مرگ ناگهانى و اجَل مقدّر است:

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ)2 .

آيه ى شريفه، دلالت بر تأثير گناه در اجرام سمايى مى كند كه فراوانى نزول بركات آسمانى و عدم آن، وابسته به ايمان و تقوا شده است؛ وقتى اثر آن در آسمان چنين است، پس تأثير آن به طريق اولى در جسم فردى كه مرتكب گناه يا گناهانى مى شود، بيش تر خواهد بود.

بنابراين، با توجه به آيه ى شريفه و حديث منقول، گناهان موجب تعجيل در مرگ افراد مى شود و در صورتى كه افراد داراى ايمان حقيقى و در لواى ولىّ حق بوده و از گناهان اجتناب ورزند، مرگ آنان به تأخير افتاده و به مرگ حتمى از دنيا مى روند و افراد بدان وسيله فرصت كافى براى رشد و تكامل معنوى، تهيه ى زاد و توشه ى مناسب و آمادگى لازم براى سفر به سوى عاَلِم ابدى آخرت را به دست مى آورند. به هر حال، هر دو اجَل در اختيار خداى متعال است.

ص:279

مقصد مى شكافند تا به آن برسند، لذا كسى كه صفات رذيله را از درون و برون خود بيرون كند و گوهر نَفْس انسانى را با صفات نيك بروز دهد، مشمول آيه ى شريفه:

(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها)1 مى شود.

پس مستفاد از آيه ى شريفه ى مذكور در ذيل عنوان، اين است كه كسانى كه مؤمن به حقانيت ولىّ حق بوده و در حال مجاهده ى نفسانى و مالى باشند، به فلاح و رستگارى رسيده اند.

(وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً)2 .

كلمه ى «فوز»، طبق نوشته ى اهل لغت، به معناى پيروزى و نجات پيدا كردن است: «فاز يفوز فازا اى ظفر و نجا»(1).

واژه ى «فوز» با مشتقاتش 27 بار در قرآن مجيد استعمال شده و با بررسى آياتى كه در آنان كلمه ى فوز يا مشتقات آن، مطرح شده، متوجه مى شويم كه فوز مختصّ ورود به بهشت نبوده: (كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ)4 ، اگر چه در بيش تر آيات، كلمه ى فوز به معناى بهشت و ورود به آن مطرح شده، در معانى ديگرى نيز مطرح شده كه شامل رضا و خشنودى خدا از بنده اش(2) ، تقرب به او(3) ، داشتن مقام و مرتبت بزرگ در پيشگاه الهى،(4)

ص:281

مشمول رحمت ويژه ى خدا شدن(1) و داشتن ايمان و تقواى الهى و به تَبَع آن: بشارت دنيوى و اخروى(2) مى شود.

البته كلمه ى فلاح با فوز با بررسى آيات متضمن آن دو، از جهت معنا در بعضى موارد مترادف هستند(3) ، - لذا برخى گفته اند: فلاح يعنى فوز(4) ؛ - و در برخى موارد ديگر، فلاح قبل از فوز قرار دارد كه پيمودن راه حق و صراط مستقيم موجب فلاح و رسيدن به مقصد و نتيجه ى پيمودن صراط مستقيم كه بهشت بوده، فوز است(5). به عبارت ديگر: فلاح، پيروزى است و فوز، بهره مندى از ثمرات پيروزى.

كلمه ى رحيم در قرآن مجيد 115 بار استعمال شده است كه 72 مورد همراه غفور و 9 مورد با التواب و 9 مورد نيز با رؤوف و بعد از كلمات وَدود، العزيز، الرحمان و البرّ نيز استعمال شده است و در همه ى موارد استعمال، مرجِع آن به توبه پذيرى از بندگان، بخشش گناهان و آنچه به امور معنوى است، باز مى گردد. رحمت به دو صورت قابل تحقق است: رحمت عامه، رحمت خاصه و ويژه.

مفسرى درباره ى آن دو، مى نويسد:

«رحمت عامه كه مؤمن، كافر، برّ و فاجر و باشعور و بى شعور، همه به وسيله ى آن، به وجود آمده و از ابتداى هستى و در مسير وجودشان تا هنگامى كه وجود دارند به وسيله ى آن، روزى مى خورند. و يكى رحمت خاصه كه خود عطيه اى است كه خداوند آن را تنها به كسانى مى دهد كه داراى ايمان و عبوديت باشند، مانندِ حيات طيبه و زندگى نورانى در دنيا، بهشت و رضوان الهى در آخرت كه كفار و گناهكاران به دليل جُرمشان از آن بهره ندارند»(1).

بنابراين، اطاعت از پروردگار و خلفاى او موجب رحمت ويژه مى شود: (وَ أَطِيعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ)2 .

همه نعمت هاى پروردگار متعال، رحمت او هستند، اما بعضى از آن ها، رحمت ويژه و مخصوص افراد مؤمن است، از جمله آن ها در روز محشر قيامت، هنگامى كه افراد با اعمالشان تنها و از مكتوب بودن همه اعمال در حيرانى هستند، و هر كس از شدت ترس و وحشت بر زانو نشسته و هر فردى به سوى كتابش خوانده مى شود، و به آنان مى گويند: امروز جزاى آنچه را انجام مى داديد به شما مى دهند! در چنين حالتى رحمت ويژه شامل حال مؤمنين مى شود و آنان را از وحشت و ترس بيرون مى آورد:

(فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ)3 .

ص:283

بر همين اساس خداى متعال داراى رحمت ويژه اى است كه از جهت كمّى، سعه در آن نيست و شامل افراد كافر و فاسق نمى شود، بلكه مخصوص مؤمنين و ولايتمداران ولىّ حق است.

اولاً: بر آن مفسر محقّق، يك نقض وارد مى شود كه خداى متعال در آيه اى فرموده: اگر از گناهان بزرگ اجتناب شود، گناهان كوچك را مى بخشد و با توجه به سياق آيه، آن وعده براى زمان آينده است:

(إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً)1 .

ثانياً: آيه ى شريفه به آمرزش گناهان گذشته ى قبل از ايمان اطلاق دارد، اما درباره ى بخشش گناهان بعد از ايمان، مقيد به شرايطى است كه ناشى از جهالت باشد، يا در صورت علم و تعمد، اصرار بر آن نشود و همراه با توبه و استغفار باشد:

(وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً)2 .

در قرآن كريم، در آياتى نصرت و نجات مؤمنين، از حقوق لازم بر خداى سبحان مطرح شده است:

(ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ)1 .

و در روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است:

«فقال النبى صلى الله عليه و آله سلمان منا أهل البيت»(1).

ظاهر آيه و روايت، بدون قيد بوده كه شامل دنيا و آخرت مى شود و اين كه ظاهر آن دو، دلالت بر معيت بوده، بله اثبات معيت در همه ى جهات و صفات و مقامات معنوى مشكل است، ولى نفى هرگونه معيت نيز طبق ظواهر آيات و روايات، مشكل خواهد بود.

همنشينى و انس با انبيا، اوصيا، صديقين، شهدا و صالحان، چنان ارزشى دارد كه خداى متعال، آن را يكى از نعمت هاى بزرگ براى پيروان واقعى خلفاى الهى بيان مى كند كه انس روحى و معنوى با ولىّ حق صاحب زمان عليه السلام براى طالبان كمالات معنوى و روحى در دنيا، يكى از آرزوهاى بزرگ است كه هماره در فراق از آن انس، دلگير و غمگين هستند و تلاش و مراقبت همه جانبه در اعمال و افكارشان مى كنند تا شايد براى لااقل چند صباحى آن را بيابند. اين در دنياست و در عالم آخرت، طالبان قرب و جمال الهى براى وصال و ديدار از جمال دلرباى الهى، تنها در پى، همنشينى با چهره هايى هستند كه حكايت از جمال الهى دارند و آنان همان كسانى هستند كه وصفشان در آيه ى شريفه بيان شد.

حديثى درباره ى حالات مؤمنين عامل و غير عامل نقل شده است:

«عَنْ خَضِرِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يقُولُ الْمُومِنُ مُومِنَانِ مُومِنٌ وَفَى لِلَّهِ بِشُرُوطِهِ الَّتِى شَرَطَهَا عَلَيهِ فَذَلِكَ مَعَ النَّبِيينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً وَ ذَلِكَ مَنْ يشْفَعُ وَ لَا يشْفَعُ لَهُ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ مُومِنٌ زَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ فَذَلِكَ كَخَامَةِ الزَّرْعِ كَيفَمَا كَفَأَتْهُ الرِّيحُ انْكَفَأَ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ يشْفَعُ لَهُ وَ هُوَ عَلَى خَيرٍ»(2) ؛

ص:287

بنابر مستفاد از حديث شريف، بيش تر گرفتارى دنيوى و اخروى مؤمنان به دليل ترك عمل بوده است و حال آن كه مدت گرفتارى آخرت، معلوم نيست تا اين كه مورد شفاعت قرار مى گيرند.(1)

(يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ * مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ)1 .

و از منظره ى زيبا و دلنشين آن استفاده كرده و از انواع خوراكى ها و آشاميدنى هاى لذيذ آن از جمله حورعين بهره مند مى شوند:

(مُتَّكِئِينَ فِيها يَدْعُونَ فِيها بِفاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ وَ شَرابٍ وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ)2 .

اصولاً بهشت «دارالسلام» است: (وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ)3 . خداى سبحان، مردم را دعوت به خانه و سرزمين سلامت و آرامش مى كند و گاه ساكنان بهشتى، آنان را ندا مى كنند و مى گويند: سلام بر شما: «وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَيكُمْ)(1). گاه پس از ورود در بهشت با سلام و تحيت فرشتگان روبه رو مى شوند و گاه هنگام قبض روح، اين سلام از ناحيه ى فرشتگان مرگ به آنان نثار مى شود و مى گويند: سلام بر شما مؤمنين! وارد بهشت شويد براى اعمال صالح خالصانه اى كه انجام مى داديد:

(الَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)5 .

و اصولاً تحيت آنان در آن جا همان سلام است: (تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ)6 .

ص:289

و برتر و بالاتر از همه اينها، سلام پروردگار است: (سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ)1 . در عالَمِ آخرت و هنگام مردن يا روز قيامت يا هنگام ورود به بهشت يا در آن، به عنوان پيام از پروردگار مهربان به مؤمنان ابلاغ سلام مى شود و براى آنان سلام و تهنيت الهى مى رسد. سلام الهى چنان روح انسان را در خود غرق مى كند، و به او لذت، شادى و معنويت مى بخشد، كه با هيچ نعمتى برابر نيست. آرى، شنيدن نداى محبوب، ندايى آميخته با مَحبت، و آكنده از لطف، سر تا پاى بهشتيان را غرق سُرور مى كند، كه يك لحظه ى آن بر تمام دنيا و آنچه در آن است برترى دارد! جذبه شهود محبوب، و ديدار لطف يار، چندان لذت بخش و شوق انگيز است كه دَمى از آن با هيچ نعمتى حتّى با تمام جهان برابر نيست. و عاشقان ديدار او آن چنان هستند كه اگر اين افاضه ى معنوى از آنان قطع شود، قالب تهى مى كنند، آن هم سلامى كه از رحمت خاصّه ى او، يعنى مقام رحيميتش سرچشمه مى گيرد و تمام الطاف و كرامات در آن جمع است!

در حديثى انواع سلام هايى كه بر مؤمنين در عالَمِ آخرت و هنگام ورود در آن به آنان گفته مى شود، تبيين شده است:

«وَ فِى الْخَبَرِ... فَيبْلِغُهُمُ السَّلَامَ فِى خَمْسَةِ مَوَاطِنَ الْأَوَّلُ يوْمَ الْمَوْتِ فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: (الَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ) وَ الثَّانِى فِى بَابِ الْجَنَّةِ: (وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ) وَ الثَّالِثُ فِى الْجَنَّةِ فِى قَوْلِهِ: (وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ) وَ الرَّابِعُ فِى الْغُرُفَاتِ: (سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ) وَ الْخَامِسُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى: (تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ) »(1).

در بهشت نَه سخن لغوى شنيده مى شود و نَه كلام بيهوده اى، تنها سلام و كلماتى است كه موجب نشاط شده و كلماتى كه موجب سلب نشاط و آرامش باشد، در آن جا مطرح

ص:290

نمى شود: (لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً * إِلاّ قِيلاً سَلاماً سَلاماً) ؛ (1) اما نَه سلامى كه تنها در لفظ باشد، بلكه سلامى كه اثر آرام بخش آن در اعماق روح و جان انسان هاى مؤمن نفوذ مى كند، و آنان را غرق در آرامش و سلامت مى سازد.

حديثى درباره ى تفسير آيه ى مذكور از امام صادق عليه السلام نقل شده است:

«عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى السَّابَاطِى قَالَ قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِنَّ أَبَا أُمَيةَ يوسُفَ بْنَ ثَابِتٍ حَدَّثَ عَنْكَ أَنَّكَ قُلْتَ لَا يضُرُّ مَعَ الْإِيمَانِ عَمَلٌ وَ لَا ينْفَعُ مَعَ الْكُفْرِ عَمَلٌ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ يسْأَلْنِى أَبُو أُمَيةَ عَنْ تَفْسِيرِهَا إِنَّمَا عَنَيتُ بِهَذَا أَنَّهُ مَنْ عَرَفَ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام وَ تَوَلَّاهُ ثُمَّ عَمِلَ لِنَفْسِهِ بِمَا شَاءَ مِنْ عَمَلِ الْخَيرِ قُبِلَ مِنْهُ ذَلِكَ وَ ضُوعِفَ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً فَانْتَفَعَ بِأَعْمَالِ الْخَيرِ مَعَ الْمَعْرِفَةِ فَهَذَا مَا عَنَيتُ بِذَلِكَ وَ كَذَلِكَ لَا يقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ الَّتِى يعْمَلُونَهَا إِذَا تَوَلَّوُا الْإِمَامَ الْجَائِرَ الَّذِى لَيسَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِى يعْفُورٍ أَ لَيسَ اللَّهُ تَعَالَى قَالَ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يوْمَئِذٍ آمِنُونَ فَكَيفَ لَا ينْفَعُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ مِمَّنْ تَوَلَّى أَئِمَّةَ الْجَوْرِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام وَ هَلْ تَدْرِى مَا الْحَسَنَةُ الَّتِى عَنَاهَا اللَّهُ تَعَالَى فِى هَذِهِ الْآيةِ هِى وَ اللَّهِ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ وَ طَاعَتُهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِى النّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِالسَّيئَةِ إِنْكَارَ الْإِمَامِ الْخَبَرَ»(1).

خلاصه ى حديث، اين است كه مراد از «حسنه» در آيه ى شريفه، شناخت امام حق و پيروى از اوست و كسى در امان از اهوال عالَمِ آخرت از ابتداى ورود به آن تا روز قيامت خواهد بود كه امامش را بشناسد و عملاً در لواى ولايت حَقّه ى او قرار گيرد.

ص:292

برخوردارى از طلب آمرزش و دعاى فرشتگان

(الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ * رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ)1 .

آيات شريفه حاكى از شدت علاقه، دلسوزى، رأفت و مهربانى فرشتگان به مؤمنين به خدا و خليفه ى او هستند، به افرادى كه طبق دين و آنچه رضاى الهى در آن است، رفتار كرده اند و آنچه براى فرشتگان، اهميت دارد، ايمان افراد بوده كه به برخى صفات آنان اشاره مى كنند: اهل توبه ى واقعى هستند و پيروى عملى به سبيل الهى كه متجلى در رفتار و گفتار خليفه ى خداست، دارند.

كرده و مقاومت مى كنند و در عالَمِ آخرت از نخستين منزل آن كه قبر باشد، هنگام پرسش و سؤال يا در روز قيامت و حسابرسى اعمال، زبانشان نگرفته و از سخن گفتن و پاسخ دادن، باز نمانند.

مفسرى در ذيل آيه ى شريفه مى نويسد:

«خداى متعال، تثبيت را به عنوان پاداش ذكر مى كند و نويد مى دهد در حوادث زندگى دنيا و آخرت، آنان از لغزش و انحراف حفظ مى كند. در نتيجه: معناى آيه به اين برگشت مى كند: كسانى كه ايمان آورده اند، اگر بر ايمان خود، ثابت بمانند و استقامت ورزند، خداوند نيز ايشان را در دنيا و آخرت، بر همان ايمانشان ثابت قدم مى كند؛ زيرا اگر مشيت الهى نباشد، ثَبات خودشان سودى نخواهد داشت»(1) و نمى توانند در برابر حوادث گوناگون زندگى دنيا و صحنه هاى سَكَرات مرگ و عالَمِ آخرت، ايمانشان را حفظ كنند».

آنچه ميلشان مى خواهد(1) و از همه مهم تر، نزول ملائك بر آن ها و رفع خوف و حزن از آن ها و بشارت به بهشت و انواع لذايذ آن و بشارت به همراهى آنان در دنيا و آخرت است:

(إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ)2 .

درباره ى اين كه بشارت ملائك و نزول آنان بر مؤمنان در دنيا، چگونه است؟ عده اى از مفسرين آن را هنگام مردن دانستند، لذا نوشته اند:

«تَتَنَزَّلُ عَلَيهِمُ الْمَلائِكَة عند ما يواجهون موقف يوم القيامة أَلّا تَخافُوا من أهوال الحشر و من سوء العذاب»(2).

و عده اى ديگر با نقل نظريه ى نحوه ى نزول مى نويسند:

«و قيل البشرى فى ثلاثة مواضع: عند الموت، و فى القبر، و فى البعث... و تفيد الآية وجوب اعتقاد تردد(3) الملائكة إلى من كان مستقيماً على طاعاته. و فيها حجة على شرف الاستقامة بالطاعة على كل ما عداه من أعمال العباد يتولى الملائكة لصاحبه من اجله»(4).

ص:295

اما حديثى تصريح مى كند: نزول ملائك قبل از مردن و در زمان طىّ مدت زندگى دنيوى در صورت استقامت عملى و روحى افراد مؤمن است:

«عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِى جَعْفَرٍ عليه السلام فَدَخَلَ عَلَيهِ حُمْرَانُ بْنُ أَعْينَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَشْياءَ فَلَمَّا هَمَّ حُمْرَانُ بِالْقِيامِ قَالَ لِأَبِى جَعْفَرٍ عليه السلام أُخْبِرُكَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَكَ لَنَا وَأَمْتَعَنَا بِكَ أَنَّا نَأْتِيكَ فَمَا نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِكَ حَتَّى تَرِقَّ قُلُوبُنَا وَ تَسْلُوَ أَنْفُسُنَا عَنِ الدُّنْيا وَ يهُونَ عَلَينَا مَا فِى أَيدِى النَّاسِ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ ثُمَّ نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِكَ فَإِذَا صِرْنَا مَعَ النَّاسِ وَ التُّجَّارِ أَحْبَبْنَا الدُّنْيا قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام إِنَّمَا هِى الْقُلُوبُ مَرَّةً تَصْعُبُ وَ مَرَّةً تَسْهُلُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام أَمَا إِنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله قَالُوا يا رَسُولَ اللَّهِ نَخَافُ عَلَينَا النِّفَاقَ قَالَ فَقَالَ وَ لِمَ تَخَافُونَ ذَلِكَ قَالُوا إِذَا كُنَّا عِنْدَكَ فَذَكَّرْتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا وَجِلْنَا وَ نَسِينَا الدُّنْيا وَ زَهِدْنَا حَتَّى كَأَنَّا نُعَاينُ الْآخِرَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ نَحْنُ عِنْدَكَ فَإِذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِكَ وَ دَخَلْنَا هَذِهِ الْبُيوتَ وَ شَمِمْنَا الْأَوْلَادَ وَ رَأَينَا الْعِيالَ وَ الْأَهْلَ يكَادُ أَنْ نُحَوَّلَ عَنِ الْحَالِ الَّتِى كُنَّا عَلَيهَا عِنْدَكَ وَ حَتَّى كَأَنَّا لَمْ نَكُنْ عَلَى شَىءٍ أَ فَتَخَافُ عَلَينَا أَنْ يكُونَ ذَلِكَ نِفَاقاً فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله كَلَّا إِنَّ هَذِهِ خُطُوَاتُ الشَّيطَانِ فَيرَغِّبُكُمْ فِى الدُّنْيا وَ اللَّهِ لَوْ تَدُومُونَ عَلَى الْحَالَةِ الَّتِى وَصَفْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِهَا لَصَافَحَتْكُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ مَشَيتُمْ عَلَى الْمَاءِ»(1).

در جمع بندى از آيات و روايات، استفاده مى شود، اگر مدعيان ولايتمدار ولىّ حق، در ادعايشان صداقت داشته و در ايمانشان استقامت و مخلصانه انجام وظيفه ى شرعى كنند، در برخى مواقع در عالَمِ رؤيا يا در حالت مكاشفه، از راهنمايى ها و بشارت هاى ملائك بهره مند مى شوند.

ص:296

در حقيقت شايسته ترين و نزديك ترين مردم به ابراهيم [از نظر اصول و فروع شريعت] كسانى هستند كه از او [در عصر شريعتش] پيروى كردند، و نيز اين پيامبر (محمد صلى الله عليه و آله) و كسانى كه به او ايمان آورده اند و خدا ياور و سرپرست مؤمنان است.

يكى از دعوت هاى مهمّ پيامبران و اوصيا عليهم السلام، دعوت به ايمان به يگانگى و توحيد پروردگار متعال و رسالت آنان بود، و هر كس آن را تصديق و به فرمان هاى آنان عمل كند، متّصف به صفت ايمان و از گروه مؤمنان مى شود و در نتيجه به رستگارى مى رسد:

(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ)1 .

به يقين مردان مسلمان و زنان مسلمان (كه شهادتين را گفته و عملاً تسليم دين شده اند) و مردان مؤمن و زنان مؤمن (كه اعتقاد قلبى به اصول و فروع اسلام پيدا كرده اند)، و مردان مطيع و خاضع و زنان مطيع و خاضع، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان صابر و شكيبا و زنان صابر و شكيبا، و مردان متواضع و زنان فروتن، و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان حافظ شهوات و زنان حافظ شهوات، و مردان بسيار يادكننده ى خدا و زنان يادكننده، خداوند براى همه ى آنان آمرزش و پاداشى بزرگ آماده كرده است.

(التّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاكِعُونَ السّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ)1 .

[مؤمنان حقيقى] همان توبه كنندگان، عبادت كنندگان، حمد و سپاس گويان، روزه داران، سفركنندگان (براى جهاد و تحصيل علم دين)، ركوع كنندگان، سجده كنندگان، فرمان دهندگان به معروف و بازدارندگان از منكر و نگهبانان مرزهاى [اصول و فروع دين] خدا هستند. و اى پيامبر! بشارت دِه به [اين چنين] مؤمنان!

يك جامعه ى اسلامى مدعى ولايتمدارى ولىّ حق، بايد چنين باشد كه در آيه ى شريفه نيز به آن اشاره شده است.

وجود رحمت بين افراد مؤمن، آثار مفيد ديگرى در پى دارد، مانندِ امنيت، رفع فقر، احياى ارزش ها و از بين رفتن ضدّ ارزش ها، آرامش روحى و در پىِ آن، شكوفا شدن استعدادهاى معنوى و....

به يك مورد اخير اشاره مى شود كه به دليل نبودِ رحمت منظور قرآنى، افراد در پىِ جانشين ديگرى به جاى آن مى روند و آن ثروت اندوزى و جمع آورى اموال است و همه ى استعدادهاى فكرى خود را صَرفِ برنامه ريزى براى رسيدن به آن مى كنند، چرا؟! زيرا به اصطلاح امروزى آنچه به دادِ آدم در اين زمانه مى رسد، پول است! لذا عمر گران بهايى كه بايد با قناعت طبعى و پرهيز از حرص ورزى در كسب مال، در مسير رشد و كسب كمالات روحى و معنوى باشد، صَرفِ جمع آورى مال مى شود تا در مواقع اضطرارى و نياز از آن بهره مند شوند!

ولى اگر در جامعه ى اسلامى، رحمت و عطوفت حاكم بود، افراد با خيال آسوده و اطمينان به همنوعان خود و دلسوزى ديگران، ديگر حرص بر آن نداشتند، چون مشكلاتشان با دلسوزى موجود، حل مى شد.

در روايات اسلامى كه در تفسير آيه ى شريفه آمده است، تأكيد فراوانى روى اصل (رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) ديده مى شود؛

از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«المسلم اخو المسلم، لا يظلمه، و لا يخذله، و لا يخوفه، و يحق على المسلم الاجتهاد فى التواصل، و التعاون على التعاطف، و المواساة لاهل الحاجة، و تعاطف بعضهم على بعض، حتى تكونوا كما امركم اللّه عز و جل: «رحماء بينكم»، متراحمين، مغتمين لما غاب عنكم من امرهم، على ما مضى عليه معشر الانصار على عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله»(1).

ص:302

مسلمان، برادر مسلمان است، به او ستم نمى كند، تنهايش نمى گذارد، تهديدش نمى كند، و سزاوار است مسلمان در ايجاد ارتباط و پيوند و تعاون و مَحبت و مواسات با نيازمندان بكوشد، و با يكديگر مهربان باشند، تا مطابق فرموده ى خداوند عزوجل باشند: (رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) ؛ به يكديگر با مَحبت رفتار كنيد، و در غياب آنان در امورشان دلسوزى كنيد، آن گونه كه انصار در عصر رسول اللّه صلى الله عليه و آله بودند.(1)

خداوند شب و روز را دگرگون مى كند (هر يك را به دنبال ديگرى مى آورد يا از هر يك كاسته بر ديگرى مى افزايد) به درستى كه در اين [تغيير و منشأ آن] براى صاحبان بصيرت عبرتى است [و دلالتى بر توحيد و قدرت و حكمت خداوند است].

ص:306

ص:308

ص:310

اين صورت چگونه مى توانند كارهاى شاق و سختى را انجام دهند و افراد را به راحتى به سوى كارهاى ناشايسته سوق دهند و ديگر اين كه چون جسم لطيفى دارند، پس با يك باد و كم ترين ضربه به آنان، بايد متلاشى و نابود شوند؟!

پاسخ اشكال: اولاً: داراى جسم طبيعى نبوده، بلكه داراى جسم لطيفى غير قابل ديدن هستند و مراد از لطافت نه به معناى پاكى، بلكه به معناى غير قابل رؤيت بودن آن هاست. اما انجام كارهاى شاق و سنگين توسط شياطين، هيچ اشكالى ندارد، مگر نَه اين است كه باد با آن لطافت جسمى كه دارد و غير قابل ديدن نيز است، با شدت وزش، خانه هاى بزرگى را سرنگون و خراب كرده و درختان تنومند را شكسته يا از ريشه جدا مى سازد!(1)

در كتابى كه درباره ى ابليس نوشته شده، چنان وانمود گرديده كه بعضى منكِر وجود خارجى او هستند:

«عده اى ابليس (شيطان) را همان نيروى درونى غرايز چون: حسد و غضب كه ما را به سوى شر فرا مى خواند... دانسته اند»(2) ، ولى با مراجعه به اصل متن نشانى داده شده، معلوم شد، كه نويسنده ى مذكور در نحوه ى برداشت از آن، اشتباه كرده است. منكِر، بعد از بيان معناى شيطان مى نويسد:

«فالشيطان مخلوق من النار كما دلّ عليه قوله تعالى: (وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ) ؛ (3) و لكونه من ذلك اختص بفرط القوة الغضبية و الحمية الذميمة و امتنع من السجود لآدم عليه السلام».

و در مرحله ى آخر مى نگارد:

«و سُمّى كلّ خُلُق ذميم للانسان شيطانا، فقال عليه السلام: الحسد شيطان و الغضب شيطان»(4).

ص:312

پس در ابتدا با ذكر آيه ى شريفه، اعتراف به تحقق خارجى شيطان و امتناع او از سَجده بر آدم عليه السلام مى كند. سپس با مجهول آوردن كلمه ى «سُمّى»، مى نويسد: هر يك از اخلاق مذموم انسانى شيطان نامگذارى شده است و امام معصوم عليه السلام نيز فرموده: حسد شيطان است و غضب شيطان(1) است؛ پس به هيج وجه جمله ى نويسنده ى مذكور با حديث منقول، انكار شيطان استفاده نمى شود؛ و آن تمثيل حسد و غضب به شيطان، از باب اين كه آن ها مانند شيطان، وجودشان در درون انسان ها همچون وجود اعوان و جنود شيطان در درون انسان ها است كه موجب سوق دادن افراد به كارهاى زشت و قبيح مى شوند.(2) بنابراين، صاحب مفردات از منكِرين وجود تحقق خارجى شيطان نيست.

مفسرى در علت جدايى بين افراد مؤمن و غير مؤمن با توجه به علم مطلق و محيط پروردگار متعال مى نويسد:

«لانه لا يكون الثواب و العقاب الا بعد وقوع ما يستحقون به ذلك»(1) ؛

پس براى پاسخ به ايراد افراد به عِقابشان، لازم است آنان با وسوسه هاى شيطانى آزمايش شوند و كارى را انجام دهند كه مستحقّ عِقاب شوند و گرنَه عِقاب بدون جُرم مى شود كه از ساحت عدل الهى به دور است.

كار شيطان مثل افراد بد است، همچنان كه آن ها با حرف هايشان فرد ديگر را به سوى كار بد سوق مى دهند، شيطان نيز در ذهن و خيالات افراد رخنه و تصرف كرده و كار زشت را براى آنان زيبا جلوه داده و به سوى آن مى كشاند.

بنابراين، طبق صريح آيه ى شريفه، سرّ وجودى شيطان براى تمييز و جدا كردن افراد مؤمن به عالم آخرت و حسابرسى اعمال در آن با افراد غير مؤمن به آن خواهد بود.

اما در مورد وجود سنخى شيطان، در بين عالمان دينى اختلاف است كه عده اى او را با توجه به ظاهر بعضى آيات و روايات، ملك دانسته و او را يكى از افراد ملائك محسوب كرده اند و عده اى ديگر با توجه به صريح آيه اى، او را از جن دانسته و منكِر مَلَك بودن او شده اند.(1)

ادله ى قرآنى بر نظريه ى مَلَك بودن: (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ)2 .

و دليل روايى بر آن نظريه:

«فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِيسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِيدَ وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا يدْرَى أَ مِنْ سِنِى الدُّنْيا أَمْ مِنْ سِنِى الْآخِرَةِ عَنْ كِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِيسَ يسْلَمُ عَلَى اللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِيتِهِ كَلَّا مَا كَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِيدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً إِنَّ حُكْمَهُ فِى أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَينَ اللَّهِ وَ بَينَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِى إِبَاحَةِ حِمًى حَرَّمَهُ عَلَى الْعَالَمِينَ»(2).

ص:315

در آيه ى شريفه، ابليس از ملائك مستثنا شده كه ظاهر آيه حاكى از يك سنخ بودن ابليس با فرشتگان است و در روايت مذكور نيز تصريح به مَلَك بودن ابليس شده است؛ لذا طبق مستفاد از ظاهر آيه و روايت مذكور، ابليس (شيطان)، از ملائك بوده است.

اما ادله ى منكرين بر مَلَك بودن ابليس و اثبات نظريه ى جن بودن او:

(وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظّالِمِينَ بَدَلاً)1 .

بنابر تصريح آيه ى شريفه، ابليس از جن بوده و داراى زاد و وَلَد است؛ در حالى كه ملائك نه از جن هستند و نَه مادّى كه زاد و ولد داشته باشند. و طبق مستفاد از آيه ى شريفه كه مى فرمايد: ملائكه به هيچ وجه در برابر امر الهى نافرمانى ندارند و آنچه به آنان امر مى شود، به نحو احسن انجام مى دهند؛ و با توجه به اين كه ابليس از دستور الهى نافرمانى كرد، پس معلوم مى شود از ملائك نبوده است:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ)2 .

پس بنابر تصريح آيه بر جن بودن شيطان و ظواهر آيات ديگر(1) ، حكم به مَلَك بودن شيطان مشكل است و در جايى كه روايتى با تصريح آيه تعارض كند، تصريح آيه مقدّم بر روايت مى شود و بر فرض يقين به صدور روايت، با توجه به تصريح آيه، بايد كلمه اى را در تقدير دانست كه عبارت از كلمه ى «مقام» يا «منزلت» باشد، يعنى داراى مقام و منزلت مَلَك بود؛

ص:316

لذا مفسرى مى نويسد:

«مفسران درباره ى جن يا فرشته بودن شيطان، بر دو نظرند، آنچه به عنوان رأى اماميه شُهرت يافته، جن بودن اوست و شيخ مفيد قدس سره و همفكران وى براى آن چند دليل آورده اند:

الف. تصريح قرآن... ب. آثارى كه ويژه ى فرشتگان است، در جن وجود ندارد، نظير خصوصيت عصمت...(1)»، و روايات چگونگى حشر او با ملائك را بيان مى كنند:

«تَفْسِيرُ عَلِى بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِى عُمَيرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ أَبِى عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ سُئِلَ عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ الْخَلْقَ إِلَيهِ أَ دَخَلَ فِيهِ الضُّلَّالُ قَالَ نَعَمْ وَ الْكَافِرُونَ دَخَلُوا فِيهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَدَخَلَ فِى أَمْرِهِ الْمَلَائِكَةُ وَ إِبْلِيسُ فَإِنَّ إِبْلِيسَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ فِى السَّمَاءِ يعْبُدُ اللَّهَ وَ كَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَظُنُّ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ يكُنْ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ أَخْرَجَ مَا كَانَ فِى قَلْبِ إِبْلِيسَ مِنَ الْحَسَدِ فَعَلِمَتِ الْمَلَائِكَةُ عِنْدَ ذَلِكَ أَنَّ إِبْلِيسَ لَمْ يكُنْ مِنْهُمْ فَقِيلَ لَهُ عليه السلام فَكَيفَ وَقَعَ الْأَمْرُ عَلَى إِبْلِيسَ وَ إِنَّمَا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَقَالَ كَانَ إِبْلِيسُ مِنْهُمْ بِالْوَلَاءِ وَ لَمْ يكُنْ مِنْ جِنْسِ الْمَلَائِكَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً قَبْلَ آدَمَ وَ كَانَ إِبْلِيسُ فِيهِمْ حَاكِماً فِى الْأَرْضِ فَعَتَوْا وَ أَفْسَدُوا وَ سَفَكُوا الدِّمَاءَ فَبَعَثَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ فَقَتَلُوهُمْ وَ أَسَرُوا إِبْلِيسَ وَ رَفَعُوهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ يعْبُدُ اللَّهَ إِلَى أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَم»(2).

ص:317

مى خواهند، باشند، در آن صورت اطمينان و ثقه به شناخت مردم از بين مى رود، چون آنچه آدمى مى بيند و حكم به آن مى كند كه فرزند يا همسرش است، در واقع جن باشد كه به شكل آن ها درآمده است!»(1).

بنابراين، سرّ اصلى عدم رؤيت شيطان و جنود او، اولاً: مشيت الهى به آن تعلق گرفته است و ثانياً: عدم قدرت و توانايى بينايى انسان هاست و ثالثاً: بر فرض امكان رؤيت، موجب سلب آرامش يا اطمينان انسان ها به يكديگر مى شود، چون در صورت امكان رؤيت، از دو حالت خارج نيست: يا شياطين به شكل انسان ها درمى آيند، كه در اين صورت هيچ كس به ديگرى اطمينان نمى كند، يا به شكل حيوانات و اشكال ديگر درمى آيند كه در اين صورت، موجب وحشت افراد و سلب آرامش و آسايش از آنان خواهد شد.

با توجه به حديثى كه شياطين در اطراف افراد مى گردند، پس اگر قابل رؤيت باشند، چه اتفاقى مى افتد؟! اين كه موجب سلب آسايش و آرامش افراد مى شدند:

«قال صلى الله عليه و آله: لو لا ان الشياطين يحومون حول قلوب بنى آدم لنظروا الى ملكوت السماوات(2) ؛ اگر شياطين در اطراف قلوب فرزندان آدم دور نمى زدند، آنان مى توانستند ملكوت و باطن آسمان ها را ببينند».

بنابر تصريح آيه ى شريفه، حدود تسلط شيطان ابتدا تنها در حدّ پيشنهاد و دعوت به گناه است و صرف دعوت، حاكى از تسلط دعوت كننده نيست و جهت دعوت شيطان بيش تر در امور مادّى است. در امر مادّى، لذت آنى آن را براى شخص، جذاب نشان مى دهد و در انديشه ى او، بر اثر توجه دادن به لذت آنى، ايجاد فراموشى و غفلت مى كند، غفلت از لذت آنى بودن و عواقب سوء آن، همچون: قباحت، آبروريزى و رسوايى و عذاب اخروى مى شود و فرد نيز بر اثر توجه به آن لذت و تصور بهره گيرى از آن، غافل شده و مرتكب عمل زشت مى شود.

و بنابر مستفاد از آيه ى شريفه، شيطان نمى تواند بر عقل انسان ها تسلط پيدا كند و آن را از بين ببرد، با اين كه در آياتى، شدت دشمنى شيطان با انسان ها بيان شده است، اگر مى توانست، چرا در حقّ بيش تر افراد بشر انجام نمى دهد يا لااقل در حقّ عالمان و مؤمنان حقيقى؟! چون عداوت و دشمنى شيطان با آنان شديدتر است!

بنابراين، طبق آيه ى شريفه، و اعتراف خود شيطان، او تسلط قَوى و شديدى بر انسان ها ندارد؛ بله ابتداى امر، همچون ديگر افراد، تسلط او در حدّ يك دعوت است كه در صورت اجابت و استمرار در آن، به صورت مَلَكه و عادت درآمده و ترك آن حالت، مانند اعتياد به موادّ مخدر بسيار دشوار خواهد بود. در اين حالت اگر چه مثل از دست دادن عقل است، عقل نظرى باقى است، ولى عقل عملى سست و زايل شده است، لذا شيطان در اصل درك و قوه ى عقلى بشر تسلطى ندارد و آنچه قدرت بر تسلط دارد اخلال در مقدمات تشخيص صحيح عقل نظرى بوده يا سعى و تلاش براى جلوگيرى از به اجرا درآمدن آن تشخيص است.

برخى مفسرين،(1) طبق برداشت از مفهوم آيه ى شريفه ى:

(يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ) ؛(2)

ص:320

قائل به دخالت و تسلط شيطان در زايل كردن عقل بعضى افراد شده اند؛ اما تصريح آيه ى:

(وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ) ؛ (1) آن نظريه را رد مى كند.

البته خداى حكيم به شيطان قدرت نفوذ در افكار را داده كه با وسوسه در قلب و ذهن انسان ها اختلال كند و بدى ها را به صورت بهتر درآورد و در آن ها جذابيت ايجاد كند و از طرفى ديگر با ارسال پيامبرانش عليهم السلام اعمال شايسته و خوب را توسط آنان به انسان ها تبيين مى كند و توسط آنان، به افراد بشر، دشمنى و وسوسه هاى شيطان ابلاغ مى شود و فلسفه ى چنين تسلط و ارسال خلفاى الهى عليهم السلام، براى ايجاد نظام عالَمِ انسانى است كه بر سنّت اختيار جارى است، پس بايد دو داعى متضاد همچون پيامبران عليهم السلام و شيطان باشند تا نظام اختيارى انسان تكميل و كامل شود.

شيطان باشد، پس فرق مذكور، مورد اعتماد نيست؛ لذا كسى كه خودشناسى و معرفت نَفْسش قَوى باشد و نيل به آن نيز خيلى مشكل است، مى تواند بين خواطر مَلَكى و شيطانى تميز بدهد و از همديگر تشخيص بدهد»(1).

البته آن اشكال مورد مناقشه است، چون اطاعتى كه توأم با ريا و كسب شُهرت و مقام باشد، اصلاً مصداق اطاعت نيست با توجه به اين كه وسوسه هاى شيطان در مراحل مختلف اطاعت قابل تحقق و تصور است، اولاً: وسوسه مى كند تا موجب غفلت از اطاعت و به نحوى مانع انجام آن شود؛ ثانياً: در صورت عدم كاميابى بر مانعيت، در ايجاد اخلال در آن مى كوشد و آن همان وسوسه ى ريا و كسب شُهرت است. پس، براى هر مرحله از سِير و سلوك، شيطانى وجود دارد و هر چه فردى به مرحله اى بالاتر قدم بگذارد، شيطانى ماهرتر و حيله گرتر نيز وجود دارد.

بنابراين، خاطرى كه به اطاعت خالصانه دعوت نمايد، الهام مَلكى است و خاطرى كه به اطاعت توأم با ريا و كسب شهرت نمايد، وسوسه ى شيطانى است.

بعد از آن مى نويسد:

«اتفق المشايخ على ان من كان اكله من الحرام لا يفرق بين الوسوسة و الالهام؛(2) همه ى مشايخ (عرفان) بر اين مسأله اتفاق نظر دارند: كسى كه خوراكش و آشاميدنش از حرام باشد، نمى تواند بين وسوسه ى شيطان و الهامِ مَلك، فرق بگذارد (و تشخيص بدهد، خاطره ى ذهنى كه در درونش است، الهامِ مَلك است يا وسوسه ى شيطان».

سپس، به نكته اى اشاره مى كند كه تا حدودى مطابق با معيار قرآنى براى تشخيص است:

«بدان كسى كه از درك حقايق زهد عاجز است و نمى تواند بين خواطر تميز بدهد، آن ها را با شرع و احكام آن بسنجد، اگر مطابق شرع است، به آن عمل نمايد و اگر مخالف شرع است، آن را از خود نفى و طرد كند»(3).

ص:322

اگر آيات مربوط به شيطان بررسى شود، موجب شناخت صفات شيطان و اين كه به چه چيزهايى وسوسه و امر مى كند و سعى در جلوگيرى از انجام چه امورى دارد، مى شود و اين كه در صورت عدم توفيق در مانع شدن، آن ها را به انحراف هايى مانندِ ريا سوق مى دهد؛ همه ى آن مطالب در آيات مختلف، بيان شده است كه در فصول و عناوين بعدى ان شاءاللّه به آن ها اشاره خواهد شد و در جمع بندى از آن آيات، اين كه هر چه مخالف با دين مقدس اسلام و سيره و رفتار و گفتار ولىّ حق و خليفه ى الهى باشد، به نحوى شيطان و جنود او، نقش اساسى در زمينه سازى و ايجاد بستر مناسب براى تحقق آن دارند؛ لذا براى شناخت وسوسه ها و القائات شيطانى، لازم است همه ى افراد سعادت خواه و طالب كمال، با مسائل دين و احكام و آداب اخلاقى آن آشنا باشند، تا بتوانند خاطرات درونى خود را با آن بسنجند.

به يك نكته اشاره مى شود كه هم دلالت بر تحقق خارجى شيطان دارد و نيز معيار مناسبى براى تشخيص وسوسه ى شيطان با الهامِ مَلَك است، و آن اين كه افراد هنگام اقامه ى نماز، سعى كنند، تمركز حواس كرده و توجه كافى به معانى كلمات نماز و اين كه مخاطب در آن پروردگار متعال است، داشته باشند. آن هنگام، با كمى دقت متوجه خواهند شد كه موجودى در ذهن و درونشان رخنه كرده و آنان را به سوى مسائل زندگى مى كشاند كه چكار كنند يا به ياد برخوردها با ديگران يا مطالب رد و بدل شده با ديگرى مى اندازد و اگر اهل علم باشند، ذهنشان را متوجه مسائل علمى و حلّ مشكلات آن مى كند و... اگر به خود آيند كه در حال نماز و راز و نياز با پروردگارشان هستند و بايد متوجه حضور در پيشگاه او باشند، البته بستگى به افراد دارد، در آن حالت شايد با مقدار مدت كمى تمركز پيدا كنند، ولى دوباره، با وسوسه ى ديگر، ذهن ها را متوجه مسائل جديد و جذّاب مى كند تا افراد به خود آيند، نماز تمام شده است و در آن مدت، اسير تسويلات و القائات شيطانى بوده اند. البته آن مطالب براى كسانى است كه سعى در تحقق شرايط باطنى نماز دارند(1).

ص:323

از سَجده بر آدم عليه السلام كه شيطان گفت: من از او برترم، چون مرا از آتش خَلق كردى و او را از گِل. و آتش بر آن برترى دارد كه خداى متعال، خطاب به شيطان، مى فرمايد: «از اين جا (منزلت معنوى يا بهشتى) كه دارى، بيرون شو»؛ زيرا آن جا جاى تكبر كردن نيست:

(قالَ ما مَنَعَكَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ * قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها)1 .

در آيه ى شريفه كلمه ى «استكبر»، بعد از واژه ى «ابى» آمده است كه دلالت بر امتناع استكبارى شيطان دارد، نَه همانند امتناع آسمان ها و زمين در مسأله ى عرض امانت كه آن بر اثر اشفاق و ترس از عدم قدرت بر تحمل امانت سنگين بود، و آنچه باعث تنزل از مقام رفيع مى شود، اباى استكبارى است نَه اباى اشفاقى.

بنابراين، وقتى استكبار شيطان را تحليل مى كنيم، قُبح آن دو جهت دارد: يك جهت عُجب و خودبينى در برابر امر خداى حكيم كه فقط به نظر و رأى خود توجه داشت و جهت ديگر، تكبر كه خود را برتر از حضرت آدم عليه السلام دانست؛ زيرا تكبّر بر خلاف عُجب، متعلق مى خواهد، عجب به معناى خودبينى و تكبّر يعنى خود بزرگ بينى و خود را از ديگرى بزرگ ديدن و ديگرى را كوچك پنداشتن.

معناى اصلى كلمه ى «كفر»، عبارت از «رد و عدم اعتنا به چيزى است و از آثار آن معنا، پوشاندن و محو كردن است»(1). كفر داراى مراحلى، شدت و ضعف است كه شديد آن، رد و توجه نكردن به دستور صريح خداى متعال است كه شيطان امر سجده بر حضرت آدم عليه السلام را رد كرد و علناً با امر حكيمانه ى پروردگار عالَم مخالفت كرد و از انجام آن دستور، خوددارى ورزيد و با آن عمل و گفتارش، متصّف به صفت كفر شد و از كافران گرديد.

از امام صادق عليه السلام نقل شده: اولين كفرى كه در عالم خلقت، تحقق يافت، كفر شيطان بود:

«مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام وَ سُئِلَ عَنِ الْكُفْرِ وَ الشِّرْكِ أَيهُمَا أَقْدَمُ فَقَالَ الْكُفْرُ أَقْدَمُ وَ ذَلِكَ أَنَّ إِبْلِيسَ أَوَّلُ مَنْ كَفَرَ وَ كَانَ كُفْرُهُ غَيرَ شِرْكٍ لِأَنَّهُ لَمْ يدْعُ إِلَى عِبَادَةِ غَيرِ اللَّهِ وَ إِنَّمَا دَعَا إِلَى ذَلِكَ بَعْدُ فَأَشْرَكَ»(2).

با تعهد، ايمان و هدايت، جمع نمى شود؛ چنان كه فسق كاشف از نقض تعهد و ايمان و از انتفاى اختيار هدايت و توفيق الهى است»(1).

بنابراين، شيطان از مقررات لازمه ى مقام و موقعيت ملكى كه تسليم محض بود، خارج شد و متصّف به صفت فسق و از فاسقين گرديد.

(يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا)2 .

شيطان، بعد از مخالفت با امر الهى و مطرود شدن بر اثر آن، رو به عِصيان پروردگار متعال آورد و به دليل عنادى كه به خالق مهربانش بر اثر امر سَجده پيدا كرد، و با تصور غلطش، خالق مهربان او را به سوى گمراهى كشانيد:

(قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ) ؛ (2) لذا در همه موارد دستورهاى الهى، مخالفت كرده و مى كند و علاوه بر عِصيانگرى، سعى و تلاش همه جانبه دارد كه ديگر مخلوقات دنيا از جمله انسان را كه به عقيده ى شيطان، مسبب اصلى بيچارگى اوست، به عصيان در برابر قوانين الهى وادارد!

صرف در گمراه كردن مردم و واداشتن آنان به گناه و دعوت مردم به خطا و كفران نعمت مى شود!

بنابراين، شيطان با همه ى منزلت معنوى و قدرت ملكوتى كه خداى متعال به او داده بود، شكرگزارى را كه در اطاعت و بندگى متجلى است، به كفران نعمت و معصيت تبديل كرد؛ اما باز خداى متعال آن قدرت درك، فهم و تحليل آن را از او نگرفت و او به جاى توبه و شكرگزارى، آن نعمت ها را در اغوا و گمراه كردن ديگران به كار مى برد، لذا ناسپاسى شيطان نيز در مقابل آن نعمت هاى بى شمار، فراوان خواهد بود.

مفسرى در سرّ اين كه جمله همراه با كلمه ى «كُل» آمده، مى نويسد:

«تا دلالت كند بر اين كه شيطان انواع، اقسام و فنونى از ضلالت را دارد، چون ابواب باطل مختلف است، و بر هر بابى شيطانى، از قبيل ابليس و ذريه اش و شيطان هايى از انس هستند كه به سوى ضلالت دعوت مى كنند، و دوستان گمراهشان از آن ها تقليد و پيروى مى كنند، هر چند كه تمام تسويلات، و وسوسه هاى آنان منتهى به ابليس ملعون مى شود؛ و جمله ى (وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ) ، در عين حال كنايه از اين نيز هست كه گمراهان در پيروى باطل به جايى نمى رسند كه توقف كنند، زيرا استعداد پذيرش حق در آنان كشته شده، و قلبشان مطبوع بر باطل گشته است؛ و آيه ى (وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً)1 ، در مقام بيان جمله ى مذكور است»(1).

مقابل مدح قرار دارد. پس كلمه ى «مذؤما»، يعنى تو اى ابليس! عيب دار شدى و خودت را از مقامى كه بر آن بودى، ناقص و حقير كردى و تو مطرود با حالت ذلت و خوارى خواهى شد!»(1).

پس، يكى ديگر از صفات شيطان، اين است كه به دليل مخالفتش با امر سجده، از كمالات معنوى تهى گشت و همراه با حقارت و خوارى از درگاه الهى، طرد شد.

(وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلى يَوْمِ الدِّينِ)2 .

كلمه ى «لعن»، به معناى دورى از خير، عطوفت و مهربانى است و اگر از طرف خداى سبحان باشد، عبارت از دوركردن از رحمت و لطفش است و از مردم، نفرين و دعا براى دوركردن از رحمت الهى است و درخواست از خداى متعال براى غضب كردن بر اوست، لذا در برخى كتاب هاى لغت قرآنى آمده است:

«لعن به معناى طرد و دوركردن از روى غضب است؛ آن از خدا در آخرت، عذاب و در دنيا، انقطاع از قبول رحمت و توفيق خداست و از انسان، نفرين بر غيرش است»(2).

يكى ديگر از صفات شيطان، بنابر مستفاد از آيه ى شريفه، ملعون بودن اوست كه در آيه مطلق ذكر شده كه شامل لعن الهى و دورى از رحمت الهى است(3) و نيز لعن ديگر مخلوقات، مانند ملائك و انسان ها، به معناى نفرين و درخواست عذاب الهى بر اوست.

كلمه ى «عدو»، يعنى دشمن «كه در قلب به انسان عدوات دارد و ظاهراً مطابق آن عمل مى كند»(1) و معناى اصلى آن عبارت از «تجاوز به حقوق ديگران است»(2) -(3).

بنابراين، شيطان به حقوق انساها تجاوز مى كند و نمى گذارد حقّ انسانيت را به جا آورند؛ زيرا تجاوز به حقّ ديگرى از آثار دشمنى و عداوت است و در آيه ى شريفه عدو با قيد «مُبين»، به معناى آشكار، بيان شده، براى اين كه خداى سبحان در آيات مختلف، به صراحت دشمنى شيطان را براى انسان ها بيان كرده است: (إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا) ؛ (4) يا اين كه شيطان در پيشگاه الهى آن دشمنى را آشكارا اعلان نمود: (قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ)5 . لذا دشمنى شيطان با انسان ها روشن و آشكار است، به نحوى كه حتّى از افشاى آن باكى ندارد و از راه هاى گوناگون و از جهات مختلف مستقيم يا با واسطه ى ديگران، آن دشمنى را بر ضدّ انسان ها اعمال مى كند؛ حتّى به سراغ انبيا و اوصيا عليهم السلام به طمع فريب مى رود با اين كه خودش آنان را استثنا كرده و در مواردى اگر نصيحتى به آنان از شيطان نقل شده، مقدمه چينى بوده، براى مرحله ى بعدى اغواگرى و باز كردن راه نفوذ براى وسوسه و فريب آنان.

در قرآن مجيد، 6 بار كلمه ى «رجيم» به عنوان صفت شيطان استعمال شده و تنها صفتى است كه هنگام استعاذه از شيطان همراه با آن استعمال مى شود و در امر به استعاذه در قرآن مجيد با صفت رجيم مطرح شده است.(1) و معناى اصلى آن عبارت از «انداختن و زدن چيزى به شخصى يا موضوع معينى است؛ خواه آن چيز، سنگ باشد يا غير سنگ از جمادات ديگر باشد و خواه آن چيز، كلام [عتاب آميز] يا امر معنوى باشد، پس گفته مى شود: زيد را با سنگ يا چند قطعه آهن رجم كردم. و همچنين گفته مى شود: زيد را با كلمات خشن توأم با قهر و قطع لطف و دلسوزى، رجم كردم»(2). بنابراين، در آياتى كه كلمه ى «رجيم»، به عنوان صفت شيطان آمده، مراد، رجم معنوى و خطاب عتاب آميز روحانى و دوركردن او از مقام قرب الهى است.

اما چرا در آيه ى شريفه تعبير به «صاغرين» شده با اين كه الفاظ ديگرى نيز آن معنا را مى رسانيد، براى مقابله با لفظ «تتكبّر» بوده، چون «صاغرين» از صغر به معناى كوچكى در مقابل كبر به معناى بزرگ طلبى است؛ و صاغر: «از بين رفتن و صغير شدن حيثيت و مقام شخص است»(1). لذا معناى آيه چنين مى شود، خداى سبحان، به شيطان فرمود: به جُرم اين كه با ترك سجده، با امر من مخالفت كردى، بايد از مقامت فرود آيى، زيرا مقام تو مقام خضوع و فرمان بُردارى بود، و نبايد در چنين مقامى، تكبر كنى. پس پايين رو، كه تو از خوارشدگان و حقيرشدگان هستى!

بنابراين، شيطان بر اثر تكبر در قبال حضرت آدم عليه السلام از مقام خضوع ملكوتى و قربش، سقوط كرد و به مرتبه ى مغضوبيت الهى فرود آمد و با عنادى كه داشت، راضى به آن حقارت شد و حاضر به توبه و استغفار كردن از مخالفتش نشد.

درباره ى وقت معلوم، تفسيرهاى متفاوتى مطرح شده است، ولى حيات شيطان تا وقتى است كه خداى متعال معين كرده؛ نَه آنچه او درخواستِ كرده تا بتواند در عالَمِ برزخ نيز به فريبكارى و اغواگرى اش ادامه دهد.

همراه فرد مؤمن، ملكى او را همراهى و به سوى بهشت مى برد»(1) ؛ ولى بنابر ظاهر آيه ى شريفه، قرين مطلق و بدون قيد زمانى است و شامل هر دو عالَمِ دنيا و آخرت مى شود، ولى فرد فراموشكار در عالم دنيا به دليل غوطه ور شدن در امور دنيوى، همراهى شيطانش را درك نمى كند و در عالم آخرت متوجه قرين بودن وى و ديدن صورت و سيرت زشت و موحّش او مى شود كه چه موجودى وى را در دنيا فريفته و در آخرت نيز بايد او را در كنار خود ببيند.

مراد از قرين بد در آيه ى شريفه، فقط صرف همراهى و همنشينى نيست، بلكه كنايه از پيروى از شيطان و دل سپردن به وسوسه ها و تسويلات او و عمل كردن به آن هاست، مانندِ بنده و غلام خدمتكار، هر چه شيطان به او القا مى كند و در تصور او جذاب نشان مى دهد، تابع او شده و عمل مى نمايد؛ وگرنه شيطان هميشه در كنار و كمين انسان ها است تا آنان را اغوا كند، حتّى به طمع فريب در كمين افرادى كه خود استثنا كرده، هست. لذا حديثى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده كه حاكى از عدم دور بودن همه ى افراد از كمين و وسوسه ى شيطان است:

«قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ما من مؤمن الاّ و لقلبه فى صدره أذنان أذن ينفث فيها الملك و أذن ينفث فيها الوسواس الخناس فيؤد الله المؤن بالملك و هو قوله سبحانه: (وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ)2 »(2).

مفسرى درباره ى آن، مى نويسد:

«وسواس اسم مصدر به معناى وسوسه است، مانندِ زلزال كه به معناى زلزله و مراد از آن، شيطان است، براى اين كه وسوسه حرفه و شغل اوست كه بر آن عاكف است»(1).

و همه ى كار شيطان در وسوسه متمركز و بِدان وسيله افراد را گمراه مى كند، به طورى كه آن، صفت و مَلَكه ى او شده است. آن جمله ى قرآنى، مانند جمله ى زيد عدل است، يعنى چنان آن صفت، مَلَكه ى راسخه ى زيد شده و آن را در اعمالش مراعات مى كند، مثل اين كه متبلور و مجسّم عدالت است.

برخى اهل لغت، وسواس را اسم شيطان لِحاظ كرده و نوشته اند:

«و الوسواس: اسم الشيطان، فى قوله تعالى: (مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ)2 »(2).

در حالى كه چنين نيست، بلكه وسواس همچون خنّاس يكى از صفات شيطان است.

كلمه ى «خناس» از مادّه ى «خنس» به معناى: «كنار رفتن، واپس ماندن و پنهان شدن»(3) است و خنّاس صيغه ى مبالغه از مصدر «خنوس» و به مفهوم اختفاى بعد از ظهور است.

و در حديثى نقل شده:

«شيطان وسوسه مى كند تا هنگامى كه ذكر خداى سبحان شود كه در آن لحظه، كنار مى رود: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ان الشيطان واضع خطمه على قلب ابن آدم فاذا ذكر الله خنس، و إذا نسى التقم فذلك الوسواس الخناس»(4).

ص:336

بعضى گفته اند:

«شيطان را از اين جهت خنّاس خوانده كه به طور مداوم آدمى را وسوسه مى كند، و به محض اين كه انسان به ياد خدا مى افتد، پنهان مى شود و عقب مى رود. باز همين كه انسان از ياد خدا غافل مى شود، جلو مى آيد و به وسوسه مى پردازد»(1).

بنابراين، معناى آيات چنين است: اى پيامبر! بگو من از شرّ وسوسه گر شيطان صفتى كه از نام خدا مى گريزد و پنهان مى گردد به خدا پناه مى بَرم.

مفسرى درباره ى محلّ وسوسه و وسوسه ى مردم، مى نويسد:

«مراد از «صدور ناس» محلّ وسوسه ى شيطان است، چون شعور و ادراك آدمى به حسب استعمال شايع، به قلب آدمى نسبت داده مى شود كه در قفسه ى سينه قرار دارد».

قرآن نيز در اين باب فرموده:

«(وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ)2 ... و جمله (مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ) به اين معنا اشاره شده كه بعضى از مردم، كسانى هستند كه از شدت انحراف، خود شيطانى شده و در زمره ى شيطان ها قرار گرفته اند»(2).

بر همين اساس شيطان برنامه هاى خود را با مخفى كارى مى آميزد، و گاه چنان در گوش جان آدمى مى دمد كه وى باور مى كند فكر، فكر خود او است، و از درون جانش جوشيده، و همين باعث اغوا و گمراهى او مى شود! كار شيطان تزيين است و مخفى كردن باطل در لعابى از حق، و دروغ در پوسته اى از راست و گمراهى در پوشش هدايت.

در نتيجه: خودش مخفى هست، و هم برنامه هايش پنهان است، و اين هشدارى است به همه ى رهروان راه حق كه منتظر نباشند شيطان را در چهره و قيافه ى اصلى ببينند، يا برنامه هايش را در شكل انحرافى مشاهده كنند، هرگز چنين نيست، او وسواس خنّاس است، و كارش دروغ، نيرنگ، ظاهرسازى و مخفى كردن حق است.

ص:337

اگر او در چهره ى اصلى ظاهر شود، اگر باطل را با حق نياميزد، و اگر صريح و صاف سخن بگويد به گفته ى على عليه السلام:

لم يخف على المرتادين(1) ؛ مطلب بر پويندگان راه خدا مخفى نمى شود! او هميشه قسمتى از حق را مى گيرد، و قسمتى از باطل، و به هم آميزد تا بر مردم مسلط شود، چنان كه امير مؤمنان عليه السلام در ادامه همان سخن مى فرمايد: فهنالك يستولى الشيطان على اوليائه(2).

بنابراين، شيطان دو صفت دارد، وسوسه گر و ديگر خنّاس بودن كه به اصطلاح سمج است و دست بردار نيست و هر لحظه در پى فرصت است و فرصت هم همان غفلت از ياد خداى متعال و انجام وظيفه ى شرعى است.

ص:338

ص:340

ولايت شيطان، بر پايه و اساس دشمنى و براى به شقاوت كشاندن ديگران است و فقط در پى حيله براى ضربه زدن با روش ها و از راه هاى مختلف است كه خداى سبحان در آياتى از قرآن مجيد، دشمنى شيطان و چگونگى اعمال و اجراى آن را بيان كرده است. در واقع ولايت شيطان بر خلاف فطرت توحيدى است، لذا ولايت طلبى او دعوتى(1) است و به همين دليل به طرف افراد مى آيد و آنان را دعوت مى كند و براى تحقق يافتن دعوتش از روش ها و راه هاى مختلف (با حيله ها و مكرهاى گوناگون) وارد مى شود. ما آياتى كه حاكى از خصوصيت ولايت شيطان است در عناوين جزئى ان شاءاللّه مطرح خواهيم كرد كه برخى از آيات، دعوت هاى او را و بعضى ديگر، دشمنى اش را با انسان ها بيان كرده است كه در ذيل عنوان كلى «خصوصيات ولايت شيطان» قرار مى گيرند.

مقدور است، به طورى در گمراهى فرو رَوَند كه راه بازگشت به سوى صراط مستقيم ممكن نباشد:

(وَ يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِيداً)1 .

البته آن گمراهى نسبت به افراد متفاوت و در همه ى جهات گوناگون مادّى، معنوى، اعتقادى، اخلاقى و عملى احكام اسلام است، و هدف غايى شيطان، اضلال نهايى و انحراف شديد است، اگر نتواند همه را به آن گمراهى شديد سوق دهد، اما به هر اندازه حتّى مقدار ناچيز از ايجاد انحراف و گمراهى، در برخى افراد مؤمن حقيقى نيز كوتاهى نمى كند.

و براى تأييد مطلب به آيه ى شريفه ى (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ) ، (1) استناد مى كند. پس وسوسه به مطلق افكار بى فايده گفته مى شود كه گاه موجب آن، خود انسان و گاهى القائات شيطانى است.

درباره ى چگونگى وسوسه ى شيطان، صاحب بحار الانوار، دو نظريه مطرح مى كند: الف. از راه دور يا كنار افراد، القا به درون آنان مى كند؛ ب. با نفوذ در روح و جسم افراد، در قوه ى تعقل، تفكر، احساسات و تصورات آنان وسوسه مى كند.

سپس مى نويسد:

«و الامر فى معرفة حقائقها عند اللّه تعالى»؛(2)

با توجه به روايات(3) و آيه ى شريفه:

(مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ * اَلَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاسِ)4 وسوسه ى شيطان در بيش تر مواقع درونى است، البته وسوسه ى بيرونى را نفى نمى كنند.

بعضى اهل لغت درباره ى گستردگى وسوسه ى شيطان مى نويسند:

«قال بعض الأعلام: وساوس الشيطان غير متناهية، فمهما عارضه فيما يوسوس بحجة أتاه من باب آخر بوسوسة و أدنى ما يفيده من الاسترسال فى ذلك إضاعة الوقت، و لا تدبير فى إبطال ما يأتى به من الفساد أقوى و أحسن من اللجأ إلى الله تعالى و الاعتصام بحوله و قوته»(4).

ص:344

بنابراين، وسوسه ى شيطان، بدون نتيجه نخواهد بود و كم ترين اثر آن، تضييع اوقات گران بهاى افراد است، و علت شدت و ضعف وسوسه ى شيطان بستگى به قوه ى خيالبافى افراد دارد، هر اندازه به كارگيرى آن قوه در افراد بيش تر باشد، وسوسه شيطان زياد و بيش ترين تأثير را خواهد داشت. و تنها راه نجات از وسوسه هاى درونى و شيطانى، عاقلانه زندگى كردن و انجام وظيفه و داشتن روحيه ى بندگى، زهد و تقواى صحيح دينى و دورى از خيالبافى هاى بيهوده است.

فلسفه ى وسوسه ى شيطان از جهت اين است كه انسان از لِحاظ فطرت درونى، طالب سعادت و راه سعادتمندى است و آن فطرت به هيچ وجه از بين نمى رود، اما هنگام تطبيق بر مصداق سعادت و راه آن، شيطان نفوذ مى كند و با وسوسه و القائات غلط به جاى تطبيق آن خواسته ى اصيل درونى با سعادت واقعى، آن را بر شقاوت واقعى با ظاهرسازى و ايجاد تخيل در افكار انسان، منطبق مى كند و اكثر افراد نيز به دليل جهل يا عدم باور به وجود شريرى همچون شيطان و القائات او، گمان مى كنند و چه بسا برخى يقين كنند كه آن تصميمات ناشى از درك و فهم خودشان است و واقعاً داراى سعادت حقيقى و در مسير آن هستند(1).

لذا مفسرى مى نويسد:

«البته القائات [شيطانى] طورى نيستند كه انسان آن را احساس كند و بين آن ها و افكار خودش فرق بگذارد و آن را مُستند به كسى غير از خود بداند، بلكه بى ترديد آن را نيز افكار خود مى داند و عيناً مانندِ دو دوتا مساوى با چهارتا و ساير احكام قطعى ديگر، از خود و رشحات فكرى خويش مى داند و هيچ منافاتى ندارد كه افكار باطل ما، نيز مُستند به خود ما باشد و هم بگوييم: شيطان آن را در ما القا كرد، همچنان كه بسيارى از افكار و تصميمات ما است كه در اثر خبر يا امر ديگرى در ما ايجاد شده، و ما در عين حال، آن را از خود نفى نكرده و استقلال و اختيار خود را در آن، انكار نمى كنيم، و اگر آن تصميم را بر اثر آن خبر گرفتيم و عملى كرديم، و سرزنشى بر آن مترتب شد، تقصير را به گردن كسى كه آن خبر را داده، نمى اندازيم»(2).