1 - اعتراف ایمان آورندگان از جن ، به سفاهت و کم خردی مشرکانشان

و أنّه کان یقول سفیهنا علی اللّه شططًا

أجعلتم سقایه الحاجّ و عماره المسجدالحرام کمن ءامن باللّه و الیوم الأخر و جهد فی

2 - شرک ، موجب دو چندان شدن کیفر بزه کاری ( آدمکشی ، زنا و . . . ) در قیامت

یض-عف له العذاب یوم القی-مه

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

نشرِ رحمت الهی در صورت هجرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 5،6،8،9،16

5- ابراهیم ( ع ) ، هجرت از محیط شرک و بت پرستی را جهت حراست از عقیده توحیدی خود و عبادت پروردگار یگانه برگزید .

و أعتزلکم و ما تدعون من دون اللّه و أدعوا ربّی

از جمله معانی <دعاء> عبادت است. دراین آیه نیز <أدعوا> به قرینه <لِمَ تعبد> در آیات قبل می تواند به معنای <عبادت می کنم> باشد. براین مبنا ابراهیم، هجرت خود را برای میسرشدن عبادت خداوند دانسته است.

6- هجرت از محیط شرک ، در صورت بی تأثیر بودن تبلیغ ، بر ماندن در آن جا ترجیح دارد .

و أعتزلکم و ما تدعون من دون اللّه

حضرت ابراهیم پس از آن که سرسختی و لجاجت آزر را مشاهده نمود، چند راه در پیش داشت 1- ماندن در محیط شرک و اختفای عقیده و دست برداشتن از مبارزه 2- مبارزه با بت پرستی و گرفتار شدن به رجم 3- بیرون رفتن از محیط شرک. حضرت از این سه راه، راه سوم را برگزیده است که نشان ترجیح آن در شرایط خاص خود است.

8- لزوم هجرت از محیطی که نتوان در آن ، خدای یگانه را عبادت کرد .

و أعتزلکم و ما تدعون . .. و أدعوا ربّی

9- ابراهیم ( ع ) در هجرت منفردانه خود از جامعه مشرک ، تنها متکی بر خداوند و یاری او بود .

و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

16- ابراهیم ( ع ) ، در آستانه هجرت خود از دیار بت پرستان ، به رفع سختی ها و کسب سعادت خود امیدوار بود و دعا به درگاه خداوند را عامل آن می دانست .

عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 49 - 1

1- حضرت ابراهیم ( ع ) از محیط شرک و بت پرستی هجرت کرد و از بت پرستان و معبود های آنان کناره گیری کرد .

فلمّا أعتزلهم و مایعبدون من دون اللّه وهبنا له إسح-ق و یعقوب

مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 13 - 5

5 - مشرکین در جنگ بدر ، نیرو های رزمنده مسلمان را دو چندان می دیدند .

یرونهم مثلیهم رأیَ العین

بنابراینکه ضمیر فاعلی در <یرون>، به کفار برگردد و ضمیر <هم> در هر دو مورد، به مسلمین برگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 20 - 6

6 - پیامبر ( ص ) ، مأمور دعوت اهل کتاب و مشرکان مکه و درس نخواندگان فاقد کتاب به تسلیم در برابر خدا

و قل للّذین اوتوا الکتاب و الامّیّن ءاسلمتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 21 - 5

5 - وجود منکران آیات الهی ، قاتلان پیامبران و عدالتخواهان ، در میان اهل کتاب و مشرکان

قل للّذین اوتوا الکتاب و الامّیّن . .. انّ الذین یکفرون بایات اللّه و یقتلون الن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 63 - 8

8 - علمای نصارای نجران ، مفسد ، مشرک ، مجادله گر ، حق ناپذیر و مورد تهدید خداوند

فمن حاجّک . .. فان تولّوا فانّ اللّه علیم بالمفسدین

در شأن نزول آمده که این آیات درباره علمای نجران نازل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 67 - 8

8 - یهود و نصارا ، منحرف از حق ، عصیانگر در برابر خدا و مشرک

و لکن کان حنیفاً مسلماً و ما کان من المشرکین

بنابراینکه جمله <و لکن کان . .. >، تعریضی به یهودیان و نصارا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 3،10

3 - امداد غیبی خداوند ، در شکست کافران شرک پیشه

و هو خیر النّاصرین. سنلقی فی قلوب الّذین کفروا الرّعب بما اشرکوا

10 - کافران ، مشرک هستند .

سنلقی فی قلوب الّذین کفروا الرّعب بما اشرکوا

ص: 9

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 175 - 7

7 - لشگریان کفر و شرک و دشمنان اسلام ، دوستان شیطانند .

انّ النّاس قد جمعوا لکم فاخشوهم . .. انّما ذلکم الشّیطان یخوّف اولیاءه

برداشت فوق بر این اساس است که <کُم> از <یخوّف اولیاءه> حذف شده باشد; یعنی <یخوّفکم اولیاءه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 8،10،11،15

8 - پیش بینیِ آزار فراوان اهل کتاب و مشرکان به مسلمانان

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

10 - مسلمانان صدر اسلام ، مواجه به آزار فراوان اهل کتاب و مشرکان بودند .

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

11 - آزار زبانی ( تبلیغات سوء ) از روش های اهل کتاب و مشرکان علیه مسلمانان

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

15 - آزار های اهل کتاب و مشرکان نسبت به مسلمانان ، از مهمترین موارد آزمایش و امتحان مؤمنان

لتبلونّ فی اموالکم و انفسکم و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین

جمله <و لتسمعنّ . .. >، می تواند توضیح یکی از موارد امتحان مالی و جانی باشد ; چرا که تهمتها و سخنان ناروا، جانها را می گزد و تبلیغات سوء علیه انفاق می تواند موجب ازدیاد بخل شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 48 - 3،4

3 - اهل کتاب ، مردمی مشرک ، به خاطر کفر به قرآن

فلا یؤمنون الّا قلیلا . .. یا ایها الذین اوتوا الکتب امنوا بما نزّلنا ... انّ ال

4 - دین سازان و مروجان آیین های منسوخ ، در حقیقت خود را در رتبه خدا و شریک او قرار داده اند .

یا ایها الذین اوتوا الکتب امنوا بما نزّلنا . .. انّ اللّه لا یغفر ان یشرک به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 14،15

14 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) مردمی کافر و مشرک

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

15 - متعتقدان به الوهیت و ربوبیت غیرخدا ، کافر و مشرکند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 10

5 - انعام - 6 - 21 - 6

6 - مشرکان، از مصادیق بارز افترا زنندگان به خدا و تکذیب کنندگان آیات الهی هستند.

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه . .. من أظلم ممن افتری ... أو کذب بایته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 76 - 2

2 - ابراهیم(ع) با تظاهر به ستاره پرستی و استدلال جدلی به ابطال عقیده شرک قوم خود پرداخت.

فلما جن علیه الّیل رءا کوکبا قال هذا ربی

جمله <فلما جن> تصریح بر <کذلک نری . .. > است. یعنی نتیجه ارائه ملکوت به ابراهیم(ع) آن شد که او بدین صورت به مبارزه با شرک بپردازد. بنابراین سخن ابراهیم(ع) تنها از سر مجادله و به برای ابطال باطل بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 59 - 9

9 - قوم نوح ، مردمانی مشرک بودند .

ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 65 - 10

10 - قوم عاد ، مردمی مشرک بودند .

ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 70 - 4

4 - دودمان و پیشینیان قوم هود ، مردمی مشرک و پرستش کننده معبودانی دروغین

و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 9

9 - قوم ثمود ، مردمی مشرک

ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 85 - 10

10 - مردم مدین مشرک بودند .

و إلی مدین . .. ما لکم من إله غیره

ص: 11

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 28

28 - شرک ، ظلم است و مشرکان مردمی ظالم هستند .

و لاتجعلنی مع القوم الظلمین

مراد از <الظلمین> همان مشرکان و گوساله پرستان هستند. بنابراین هدف از آوردن کلمه <الظلمین> به جای <المشرکین> ظالم خواندن مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 5

5 - شیطان برادر انسان های مشرک و بی تقواست .

و إخونهم یمدونهم فی الغی

ضمیر در <إخوانهم> می تواند به مشرکان و بی تقوایان برگردد. بر این مبنا مراد از <اخوان>، به قرینه آیه قبل، شیطان است. قابل ذکر است که در این صورت ضمیر فاعلی در <یمدونهم> به <اخوان> و ضمیر مفعولی به مشرکان و بی تقوایان برمی گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 10

10 - یهود و نصارا ، مردمانی شرک پیشه

اتخذوا أحبارهم و رهبنهم أرباباً من دون اللّه . .. سبحنه عما یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 33 - 10

10 - یهود و نصارا ، مردمانی شرک پیشه

اتخذوا أحبارهم و رهبنهم أرباباً . .. و لو کره المشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 23

23 - اعراب جاهلی ، مرمادنی شرک پیشه و بت پرست

ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه أفلا تذکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 18 - 1

1 - عرب جاهلی ، مردمانی شرک پیشه و منکر ربوبیت خداوند

و یعبدون من دون اللّه

ص: 12

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 29 - 2

2 - عرب جاهلی ، مردمی بودند مشرک و بت پرست .

فکفی . .. إن کنا عن عبادتکم لغفلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 35 - 2

2 - اعراب جاهلی ، مردمانی بودند شرک پیشه و بت پرست .

قل هل من شرکائکم من یهدی إلی الحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 71 - 7

7 - قوم نوح ، مردمانی مشرک و بت پرست بودند .

یقوم . . فأجمعوا أمرکم و شرکاءکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 26 - 4

4- قوم نوح ، مردمانی مشرک بودند .

أن لاتعبدوا إلاّ الله

نهی از عبادت غیر خدا و فرمان به پرستش او - که جمله <أن لاتعبدوا إلاّ الله> گویای آن است - می رساند که قوم نوح شریک و یا شریکهایی را برای خدا پذیرفته بودند و آنها را عبادت می کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 8

8- قوم عاد ، مردمی مشرک و پرستشگر معبود های خود ساخته

ما لکم من إل-ه غیره إن أنتم إلاّ مفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 53 - 4،5،6

4- اصرار و پافشاری و تعصب قوم هود ، بر شرکورزی و پرستش غیر خدا

و ما نحن بتارکی ءالهتنا عن قولک

جمله اسمیه <ما نحن . ..> و آوردن <با> ی زایده در خبر (تارکی ءالهتنا) حکایت از تأکید و اصرار قوم عاد بر پرستش بتها دارد.

5- قوم عاد ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودهایی چند

و ما نحن بتارکی ءالهتنا عن قولک

<آلهه> جمع <إلاه> و به معنای معبودهاست.

ص: 13

6- دعوت هود ( ع ) و سخنان او ، بی تأثیر در بازداری قومش از شرک و پرستش خدایان دروغین

و ما نحن بتارکی ءالهتنا عن قولک

<عن> در <عن قولک> برای تعلیل است. بنابراین معنای جمله <ما نحن ...> چنین می شود: سخن و ادعای تو ، باعث نخواهد شد که ما خدایان خویش را رها کنیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 1

1- قوم عاد ، پرستشگر معبودهایی متعدد و معتقد به تأثیرگذاری آنها در امور جهان

إن نقول إلاّ اعتریک بعض ءالهتنا بسوء

تعدد معبودها از کلمه <آلهه> که جمع <إلاه> (معبود) است ، استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 58 - 1

1- قوم عاد ، رسالت هود ( ع ) را نپذیرفتند و به شرک و کفر اصرار ورزیدند .

فإن تولّوا . .. یستخلف ربی قومًا غیرکم ... و لما جاء أمرنا نجّینا هودًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 8

8- قوم ثمود ، مردمی مشرک و معتقد به معبودهایی متعدد

ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 62 - 5

5- قوم صالح و پدرانشان ، مردمانی مشرک و پرستشگر غیر خدا بودند .

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 9

9- قوم شعیب ، مردمی مشرک و روی گردان از پرستش خداوند

اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 87 - 4

4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا

أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا

ص: 14

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 38 - 23

23- اکثریت مردم آلوده به شرکند .

ما کان لنا أن نشرک بالله . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 2،6

2- دو زندانی هم بند یوسف ( ع ) ، از مشرکان بودند .

ی-ص-حبی السجن ءأرباب متفرقون خیر

6- مصریان باستان ، معتقد به خدایانی متعدد که هر کدام تدبیر کننده بخشی از امور جهان بودند .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 1

1- مصریان عصر یوسف ( ع ) و اجدادشان ، مردمی مشرک و پرستشگر خدایانی متعدد و دروغین بودند .

ما تعبدون من دونه إلاّ أسماءً سمیتموها أنتم و ءاباؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 36 - 9

9- گروه هایی از یهود و نصارا دارای گرایشهایی شرک آلود بودند .

و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنما أُمرت أن أعبد الله و لا أُشرک به

چون جمله <قل إنما اُمرت . ..> - که حاکی از توحید و یکتاپرستی است - در پاسخ گروه هایی از یهود و نصارا قرار گرفته است ، معلوم می شود این گروه ها به پرستش غیر خدا و شرک در عبادت روی آورده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 20

20- پیروان شیطان او را در اطاعت ، شریک خداوند قرار می دهند و از القائات او تبعیت می کنند .

إلاّ أن دعوتکم فاستجبتم لی . .. إنی کفرت بما أشرکتمون من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 96 - 1

1- استهزاگران پیامبر ( ص ) ، مردمی مشرک و معتقد به معبود دیگری جز الله

المستهزءین. الذین یجعلون مع الله إل-هًا ءاخر

ص: 15

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 1

1- جامعه اصحاب کهف ، جامعه ای مشرک و معتقد به معبودهایی متعدّد بود .

ه-ؤلاء قومنا اتخذوا من دونه ءالهه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 18 - 7

7 - برخلاف همه پدیده های جهان هستی ، مردم دو دسته اند : بسیاری از آنان معتقد به توحید ربوبی و اهل خضوع و انقیاد در برابر خدا و بسیاری دیگر منکر توحید ربوبی و دیگر پرست هستند .

ألم تر أنّ اللّه یسجد . .. و کثیر من الناس و کثیر حقّ علیه العذاب

جمله <حقّ علیه العذاب> کنایه از شرک و دیگرپرستی و روی گردانی از خضوع در برابر خدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 9

9 - مردم مصر ( فرعونیان و قبطیان ) ، منکر یکتایی خدا و مشرک بودند .

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 6 - 8

8 - بدگمانی به خداوند ، از گناهان بزرگ و موجب قرار گرفتن انسان در زمره منافقان و مشرکان

المن-فقین . .. و المشرکین ... الظانّین باللّه ظنّ السوء

وصف <الظانّین. ..> مشعر به علیت است; یعنی، این بدگمانی است که روح اصلی نفاق و شرک را تشکیل داده و انسان ها با این بدگمانی، منافق و مشرک می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 14 - 8

8 - منافقان ، به رغم ظاهرشان بر آیین شرک باقی بودند .

ما هم منکم و لا منهم

فلمّا جاءهم نذیر ما زادهم إلاّ نفورًا . استکبارًا فی الأرض و مکر السّیّیِ

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <استکباراً> مفعول لأجله بوده و <مکر السّیّیِ> نیز بر آن عطف شده باشد.

و إذا أذقنا الناس رحمه فرحوا بها و إن تصبهم سیّئه. .. یقنطون

ممکن است به قرینه آیات پیش - که درباره مشرکان است - <ال> در <الناس> عهد و مراد از <الناس> مشرکان باشد. لازم به ذکر است که تنوین <سیّئه> تنکیر و برای قِلّت است.

لعذّبنا الذین کفروا منهم . .. إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّه

<إذ> ممکن است ظرف برای <لعذّبنا> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 82 - 11

11 - مخالفت کافران و مشرکان صدر اسلام با پیامبراسلام ، برخاسته از فریفتگی آنان به اقتدار نسبی خویش بود .

کانوا أکثر منهم و أشدّ قوّه و ءاثارًا فی الأرض

نکوهش مخالفان پیامبراسلام، بر عبرت نگرفتن آنان از زوال قدرت ها و تمدن های گذشته، می رساند که سرپیچی آنان از پذیرش اسلام، برخاسته از دلخوشی آنان به امکانات و اقتدار نسبی خود بوده است.

12 - فرقان - 25 - 42 - 3

3 - لجاجت و روح حق ناپذیری مشرکان ، مانع از تأثیر نهایی دعوت و هدایت پیامبر ( ص ) در آنان بود .

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا لولا أن صبرنا علیها

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که صبر و مقاومت در برابر دعوت به حق پیامبر(ص)، معنایی جز لجاجت و عناد ندارد و نشانه وجود روح حق ناپذیری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 30 - 2

2 - پیشوایان شرک ، عامل اصلی گمراهی مشرکان را ، روح طغیان و حق ناپذیری خود آنان معرفی خواهند کرد .

بل کنتم قومًا ط-غین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 31 - 1

1 - روح طغیان گری و حق ناپذیری مشرکان ، موجب مستحق بودن آنان به عذاب الهی ( دوزخ ) در نظر سران شرک

بل کنتم قومًا ط-غین . فحقّ علینا قول ربّنا إنّا لذائقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 2

2 - روح طغیان گری و حق ناپذیری مشرکان ، زمینه ساز تأثیرپذیری آنان از اغواگری سردمداران شرک

بل کنتم قومًا ط-غین . .. فأغوین-کم

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <فأغویناکم> می تواند متفرع بر جمله <بل کنتم قوما طاغین> باشد; یعنی، چون شما مردم سرکشی بودید، پس ما توانستیم به اغوای شما بپردازیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 89 - 7

7 - دلجویی خداوند از پیامبراکرم ( ص ) ، در قبال حق ناپذیری مشرکان

فاصفح عنهم . .. فسوف یعلمون

فلیأتنا ب-ایه . .. أفهم یؤمنون

ما کان للنبی . .. أن یستغفروا للمشرکین ... فلما تبین له أنه عدو للّه تبرأ منه

و کم أهلکنا من قریه بطرت معیشتها

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین - که درباره بهانه جویی های مشرکان مکه است - برداشت یاد شده استفاده می شود.

9- تکذیب قرآن از سوی مشرکان ، نتیجه عدم خردورزی آنان است .

هم فی غفله معرضون. .. لاهیه قلوبهم... لقد أنزلنا... أفلاتعقلون

ألکم الذّکر . .. تلک إذًا قسمه ضیزی

خداوند، در مقام تخطئه دختر داشتن خویش، باورهای غلط مشرکان را به رخ آنان کشیده و از آن حربه ای علیه خودشان ساخته است.

6 - معبود های مشرکان در پاسخ به سؤال خداوند در قیامت ، عامل انحراف و گمراهی مشرکان را ، برخورداری آنان و پدرانشان از رفاه بسیار و از یاد بردن خدا خواهند دانست .

و ل-کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

<ل-کن> - که در استدراک به کار می رود - در آیه شریفه برای رد این اتهام است که معبودها در گمراهی مشرکان مؤثر بودند و نیز برای بیان علت های واقعی این انحراف است که در این آیه، به دو عامل اشاره شده است: 1- رفاه (که موجب فراموشی خدا است) (متّعتهم. ..الذکر). 2- رفتار هلاکت بار آنان ( و کانوا قوماً بوراً).

قیامت انعکاس می یابد.

5- دفاع از حق و حرکت بر مدار توحید در برابر حق ستیزان و مشرکان ، امداد و نصرت الهی را در پی خواهد داشت .

و أرادوا به کیدًا . .. و نجّین-ه و لوطًا إلی الأرض التی ب-رکنا فیها

14 - روم - 30 - 36 - 6

6 - مشرکان ، با برخورداری از امکانات اندک ، شادمان شده و با اندک گرفتاری ، ناامید می شوند .

و إذا أذقنا الناس رحمه فرحوا بها و إن تصبهم سیّئه. .. یقنطون

ممکن است به قرینه آیات پیش - که درباره مشرکان است - <ال> در <الناس> عهد و مراد از <الناس> مشرکان باشد. لازم به ذکر است که تنوین <سیّئه> تنکیر و برای قِلّت است.

18 - نجم - 53 - 30 - 7

7 - هدایت ناپذیری مشرکان خداگریز ، موجب فرمان الهی به پیامبر ( ص ) در روی گردانی از تبلیغ و هدایت آنان

فأعرض عن من تولّی . .. إنّ ربّک هو أعلم

با توجه به این که جمله <إنّ ربّک. ..> تعلیل برای <فأعرض...> است، مطلب بالا استفاده می شود.

12 - فرقان - 25 - 40 - 8

8 - ناباوری و ناامیدی مشرکان به حیات اخروی ، عامل عبرت نگرفتن آنان از سرگذشت شوم اقوام پیشین چون قوم لوط

أفلم یکونوا یرونها بل کانوا لایرجون نشورًا

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که <بل> برای اضراب انتقالی است; یعنی، این طور نیست که آنان به خاطر ندیدن آثار به جا مانده از قوم هلاک شده قوم لوط، از آن عبرت نگرفته اند بلکه چون آنان اعتقاد و امیدی به روز رستاخیز ندارند از چنین حادثه ای عبرت نیاموخته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 5 - 7

7 - دستور آزادی مشرکان ( آنانی که به خاطر تخلف از فرمان منع سیر و سیاحت در غیر ماه های حرام اسیر می شدند ) در صورت پذیرش توحید و گرایش آنان به اسلام

و خذوهم . .. فإن تابوا و أقاموا الصلوه ... فخلّوا سبیلهم

14 - عنکبوت - 29 - 66 - 4

4 - مشرکان ، به رغم کفران نعمت های خداوند ، از امکانات و وسایل آسایش در دنیا ، بهره مندند .

هم یشرکون . لیکفروا بما ءاتین-هم و لیتمتّعوا

9 - امکان آمرزش مشرکان ، از سوی خداوند

و إن تغفر لهم فانک انت العزیز الحکیم

11 - عزت و اقتدار خداوند ، دلیل امکان آمرزش مشرکان

و إن تغفر لهم فانک انت العزیز الحکیم

12 - تمامی افعال خداوند و حتی آمرزش مشرکان ، بر اساس حکمت است .

و إن تغفر لهم فانک انت العزیز الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 106 - 9

9 - عن ابی جعفر ( ع ) فی قول اللّه عز و جل : < و آخرون مرجون لامر اللّه > قال : قوم کانوا مشرکین فقتلوا مثل حمزه و جعفر و اشباههما من المؤمنین ، ثم انهم دخلوا فی الاسلام فوحدوا اللّه و ترکوا الشرک و لم یعرفوا الایمان بقلوبهم فیکونوا من المؤمنین فتجب لهم الجنه و لم یکونوا علی جحودهم فیکفروا فتجب لهم النار ، فهم علی تلک الحال اما یعذبهم و اما یتوب علیهم ;

از امام باقر (ع) درباره سخن خدای عز و جل که می فرماید: <و گروهی دیگر به امر خدا واگذار شده اند> روایت شده: آنان گروهی از مشرکانند که افرادی مثل حمزه و جعفر و امثال آن دو از مؤمنان را کشتند ; سپس داخل اسلام شدند ; پس خدا را به یگانگی خواندند و شرک را ترک کردند; ولی ایمان قلبی نداشتند تا از مؤمنان باشند و بهشت برای آنان لازم آید و انکار قبلی نبودند تا کافر محسوب شوند و آتش برای آنان لازم آید، پس آنان که در این حال بودند یا خداوند عذابشان می کند یا آنها را می آمرزد>.

نسبت دادن <إخراج> به قریه، می تواند از آن جهت باشد که همه مردم شهر و یا بیشتر آنان، بر اخراج پیامبر(ص) مصمم و همدل بوده اند.

8- وجود دلایل روشن بر توحید و حقانیت قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، مانع هر گونه بهانه ای برای انکار آنها و موجب استحقاق کافران و مشرکان به عذاب های الهی است .

و ما أکثر الناس . .. بمؤمنین ... و ما یؤمن أکثرهم بالله إلاّ و هم مشرکون. أفأمنو

حرف <فاء> در <أفأمنوا> استحقاق عذاب را بر آیه <ذلک من أنباء الغیب . ..> - که حاوی برهان بر حقانیّت قرآن و رسالت پیامبر(ص) است و آیه <و کأیّن من آیه ...> - که دربردارنده دلیل بر توحید می باشد - مترتّب کرده است ; یعنی، چون اتمام حجت شده، عذر و بهانه ای در کار نیست و کفرپیشگان مستحق عذابند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 134 - 4

4 - تعالیم رسولان الهی برای اتمام حجت بر مشرکان کافی است ; هر چند که آنان ، رسالت خویش را با معجزه اثبات نکرده باشند .

و لو أنّا أهلکن-هم . .. لقالوا ربّنا لولا أرسلت إلینا رسولاً فنتّبع ءایتک

خداوند، برای عذاب مشرکان پیش از آمدن پیامبران، اعتراض قابل قبول را، در <محرومیت از آیات الهی> منحصر کرده است; یعنی، برای پی بردن به بطلان شرک، صرف آمدن رسولان و آوردن تعالیم الهی کافی است، نه این که پس آنان از شنیدن آیات خداوند، منتظر صدور معجزه باشند و بعد از آن تا به بطلان شرک پی ببرند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 59 - 10

10 - بعثت پیامبراکرم ( ص ) ، اتمام حجت خدا با مشرکان

و ما کان ربّک مهلک القری حتّی یبعث فی أُمّها رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 177 - 3

3 - کافران و مشرکان تهدید شده به عذاب الهی ، از پیش انذار و اخطار شده و اتمام حجت شده بودند .

فساء صباح المنذرین

منظور از <منذرین> (اخطار شدگان) کافران و مشرکان اند. این تعبیر می رساند که آنان از سوی پیامبراسلام و قرآن، انذار و اخطار شده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 12 - 2

2 - عذاب شدن کافران و مشرکان در قیامت ، پس از اتمام حجت و دعوت شدن آنان به ایمان از سوی خداوند

ذلکم بأنّه إذا دعی اللّه وحده کفرتم و إن یشرک به تؤمنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 29 - 5

ص: 42

5 - مهلت الهی به کافران و مشرکان ، برای اتمام حجت بر آنان

بل متّعت ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی جاءهم الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 42 - 5

5 - کیفر دنیوی خداوند درباره مشرکان ، پس از اتمام حجت بر آنان است .

أو نرینّک الذی وعدن-هم

از این که خداوند تحقق کیفر خویش را پس از ابلاغ وعده عذاب به مشرکان (وعدناهم) مطرح می کند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 25 - 3

3 - اتمام حجت الهی بر مشرکان ، در زمینه حقانیت معاد و حیات اخروی

و قالوا ما هی إلاّ حیاتنا الدنیا . .. و إذا تتلی علیهم ءای-تنا بیّن-ت

9 - مشرکان و کفرپیشگان ، پس از اتمام حجت بر آنان ، در معرض گرفتار آمدن به عذاب استیصال اند .

فإن أعرضوا فقل أنذرتکم ص-عقه مثل ص-عقه عاد و ثمود

10 - کهف - 18 - 20 - 5

5- لزوم پرهیز از هر اقدامی که مقدمه گرفتار شدن انسان در دام کافران و مشرکان گردد .

ولیتلطّف و لایشعرنّ بکم أحدًا . إنّهم إن یظهروا علیکم

جمله <إنّهم إن یظهروا. ..> تعلیل است برای توصیه های اصحاب کهف که در آیه قبل ذکر شد. آن ها برای پیشْ گیری از اسارت به دست کافران، به فرستاده خویش توصیه کردند که نرمش داشته باشد و اسرار را فاش نسازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 4 - 1

1 - احتجاج الهی علیه اندیشه شرک و پندار مشرکان ، مبنی بر فرزند داشتن خدا

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا لاَصطفی ممّا یخلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 43 - 5

5 - مأموریت پیامبر ( ص ) ، برای احتجاج با مشرکان و اثبات ناتوانی مطلق معبود ها و پوچی آیین شرک

قل أَوَلو کانوا لایملکون شیئًا و لایعقلون

برداشت یاد شده از تصریح به ابلاغ حقیقت یاد شده (قل) استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 2

2 - خداوند ، آموزگار پیامبر ، در برخورد با مشرکان و چگونه استدلال کردن با آنان

قل أئنّکم لتکفرون

مطلب بالا با توجه به کلمه <قل>، قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 12 - 1

1 - خداوند روش احتجاج و بحث با مشرکان را به پیامبر(ص) ارائه کرده است.

قل لمن ما فی السموت و الأرض . .. لیجمعنکم إلی یوم القیمه

فرمان خداوند به پیامبر(ص) (قل)، بیانگر لزوم استفاده پیامبر(ص) از این روش خاص در مواجهه با منکران معاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 6،25

6 - پیامبر(ص)، مأمور به احتجاج و بحث با مشرکان با طرح سؤال و پاسخ

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه

25 - احتجاجهای متعدد پیامبر(ص) با مشرکان تحت هدایت خداوند

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه . .. قل لا أشهد قل ... و إننی بریء مما تشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 40 - 9،11

9 - اگر مشرکان از صداقت بهره مند باشند، بر گرایش خویش به هنگام سختیها، به خدای یگانه اقرار می کنند.

قل أرءیتکم . .. أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

ص: 46

11 - اگر مشرکان در ادعاهای پوچ و شرک آمیز خود صادق هستند، باید به هنگام سختی متوجه معبودهای خود شوند.

أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 46 - 1

1 - پیامبر(ص)، مأمور احتجاج با مشرکان و بیدار ساختن فطرت توحیدی آنان

قل أرءیتم . .. من إله غیر اللّه یأتیکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 2

2 - پیامبر(ص) وظیفه دار یادآوری تجربه های دینی و فطرت توحیدی به مشرکان، برای هدایت و احتجاج با آنان است.

قل من ینجیکم من ظلمت البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 83 - 1،2

1 - ادله و براهین ارائه شده از سوی ابراهیم(ع) در برابر مشرکان، آموخته های خداوند به آن حضرت بود.

و تلک حجتنا ءاتینها إبرهیم

2 - احتجاجهای ابراهیم(ع)، با قوم مشرک خویش، در نهایت اتقان و متانت و شایسته تأمل و دقت است.

و تلک حجتنا ءاتینها إبرهیم علی قومه

اضافه شدن کلمه <حجت> به ضمیر متکلم مع الغیر <نا> بیانگر بزرگداشت و عظمت ادله ای است که ابراهیم(ع) در احتجاجهای خویش بدان تمسک جسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 12

12 - پیامبر(ص) مأمور احتجاج با مشرکان و رد اندیشه های غلط آنان

قل هل عندکم من علم فتخرجوه لنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 35 - 1

1 - آموزش بحث و احتجاج با مشرکان به پیامبر ( ص ) از سوی خداوند

قل هل من شرکائکم من یهدی إلی الحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 38 - 2

2 - آموزش بحث و احتجاج با مشرکان به پیامبر ( ص ) از سوی خداوند

أم یقولون افتریه قل فأتوا بسوره مثله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 3

3- گواهی و ایمان بنی اسرائیل و یهود به حقانیت قرآن ، حجتی علیه کافران و مشرکان

إن کان من عند اللّه و کفرتم به و شهد ش-هد من بنی إسرءیل علی مثله

خداوند، ایمان فردی از یهود را - که آگاه به تورات و مفاد آن بود - گواهی بر حقانیت قرآن شمرده است و به کافران تذکر داد و به آن احتجاج کرده است.

17 - زخرف - 43 - 84 - 3

3 - توحید و یکتاپرستی ، محور اصلی اختلاف پیامبر ( ص ) با مشرکان

قل إن کان للرحم-ن ولد . .. فذرهم یخوضوا ... و هو الذی فی السماء إل-ه و فی الأرض

آیات پیشین به ضمیمه تکرار واژه <إل-ه>، نشانگر آن است که سخن اصلی پیامبر(ص) در برابر مشرکان، تأکید بر توحید و یکتا پرستی بوده است.

15 - صافات - 37 - 30 - 1

1 - پیشوایان شرک در قیامت ، هرگونه اعمال زور و سلطه از ناحیه خود را برای به گمراهی کشاندن مشرکان ، مردود خواهند دانست .

و ما کان لنا علیکم من سلط-ن

5 - انعام - 6 - 37 - 1

1 - مشرکان، مدعی نارسایی معجزات پیامبر (قرآن) برای اثبات رسالت آن حضرت.

و قالوا لو لا نزل علیه ءایه من ربه

درخواست معجزه از سوی مشرکان، علی رغم معجزاتی مانند قرآن، حکایت از آن دارد که آنان معجزات آن حضرت را برای اثبات رسالت کافی نمی دانستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 40 - 11

11 - اگر مشرکان در ادعاهای پوچ و شرک آمیز خود صادق هستند، باید به هنگام سختی متوجه معبودهای خود شوند.

أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 17

17 - سخن و ادعاهای مشرکان در مورد مشیت الهی و نتیجه گیری جبر از آن، جز گمان و دروغپردازی نیست.

سیقول الذین أشرکوا . .. إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 62 - 6

6- مشرکان علی رغم استناد امر ناخوشایند به خداوند ، مدعی عاقبتی نیکو برای خود بودند .

و یجعلون لله ما یکرهون و تصف ألسنتهم الکذب أن لهم الحسنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 9

9 - ادعای مشکران در شریک داشتن خداوند ، دروغین و غیر واقعی است .

و من الناس من یج-دل . .. و إذا قیل لهم اتّبعوا ... و من کفر فلایحزنک ... و لئن س

فرمان خداوند به پیامبر(ص) برای ادای سپاس و ستایش در پی ذکر پاسخ صریح مشرکان، مبنی بر معرفی خداوند به عنوان خالق عالم، این نکته را می رساند که <آنان خود معترف اند که عقیده شان باطل است. بنابراین، تو حمد خدای را به جای آور!>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 168 - 5

5 - مشرکان ، مدعی بی اطلاعی از سرنوشت خوب و بد مؤمنان و یکتاپرستان گذشته بودند .

لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <ذکر> در آیه شریفه به معنای <علم> باشد و مقصود از <الأوّلین> موحدان و مؤمنان گذشته باشد. بر این اساس معنا و پیام آیه چنین می شود: اگر ما از سرنوشت مؤمنان و موحدان گذشته آگاه بودیم و از جایگاه خوب آنان مطلع می شدیم، همچون آنان توحید الهی و بندگی خدای یکتا را می پذیرفتیم.

ص: 54

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 169 - 2

2 - ادعای مشرکان ، مبنی بر پذیرش آیین توحیدی و بندگی خالصانه خدای یکتا ، در صورت آگاه شدن شان از سرنوشت خوب و سعادتمندانه مؤمنان و یکتاپرستان گذشته

لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین . لکنّا عباد اللّه المخلصین

توضیح مربوط به برداشت بالا، در ذیل برداشت شماره 5 در آیه قبل (168) آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 1 - 9،11

9 - اهل کتاب و مشرکان ، خود را در انتظارِ رسیدن برهانی مشخص و دارای نشانه ، قلمداد می کردند .

حتّی تأتیهم البیّنه

حرف <ال> در <البیّنه>، عهد ذهنی و اشاره به معروف بودن بینه نزد کسانی است که ادعای انتظار آن را دارند.

11 - اهل کتاب در عصر جاهلیت ، بیش از مشرکان خود را در انتظار آمدن < بینه > جلوه می دادند .

من أهل الکت-ب و المشرکین

تقدیم اهل کتاب بر مشرکان - با این که کفر آنها در مرتبه ای ضعیف تر از کفر مشرکان می باشد - ممکن است به این جهت باشد که ادعای <انفکاک ناپذیری از کفر تا مشاهده بیّنه> نخست از آنان سرزده و چه بسا مشرکان تحت تأثیر آنها، چنین انتظاری از خود نشان می دادند.

احتمال دارد مراد از <أن لهم الحسنی>، به قرینه فراز بعدی (أن لهم النار) بهشت باشد.

المستهزءین . .. و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 112 - 9

9- اتکا و اتکال پیامبر ( ص ) به پروردگار بخشنده در برابر تهدید ها ، رجزخوانی ها و نسبت های ناروای مشرکان و کافران حق ستیز

و ربّنا الرحم-ن المستعان علی ماتصفون

مقصود از توصیف در <ماتصفون>، ممکن است دوچیز باشد: 1- تهدیدهایی که مشرکان و کافران داشته اند و خود را پیروز و مسلمانان را شکست خورده می شمردند. 2- نسبت های ناروایی که به پیامبر(ص) و قرآن می دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 54 - 2

2 - صبر و بردباری ایمان آوردگان از اهل کتاب ، در برابر فشار های هم کیشان سابق خود و نیز تحمل آزار های مشرکان ، عامل برخوردار شدن آنان از اجر دو برابر الهی

أُول-ئک یؤتون أجرهم مرّتین بما صبروا

<باء> در <بما صبروا> سبیبه و <ما> مصدریه است; یعنی، <بسبب صبرهم>. گفتنی است در این که اشخاص مورد بحث در برابر چه چیزی از خود صبر و تحمل نشان دادند، چند نظر اظهار شده است; از جمله آنها صبر آنان در برابر فشار اهل کتاب و مشرکان می باشد. برداشت یاد شده بر پایه همین احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 56 - 3

3 - مسلمانان مکه ، مورد اذیت و آزار مشرکان بودند و از عبادت خدا منع می شدند .

ی-عبادی الذین ءامنوا إنّ أرضی وسعه

مراد از <عبادی> مؤمنان مکه اند. و <إنّ أرضی واسعه> کنایه از فرمان به هجرت است. چنین فرمانی، حاکی است که آنان در مکه، مورد آزار قرار می گرفتند و نمی توانستند خداوند را، به درستی، بندگی کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 23 - 6

6 - یادآوری رسالت دشوار موسی ( ع ) تسلی بخش پیامبر ( ص ) در برابر آزار مشرکان بود .

و لقد ءاتینا موسی الکت-ب فلاتکن فی مریه من لقائه

احتمال دارد مرجع ضمیر در <لقائه> آزار و اذیتی باشد که از فحوای کلام، به دلیل طرح رسالت موسی(ع)، برمی آید. در این صورت، آیه درصدد دلداری و تسلی دادن به پیامبر(ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 14 - 4

ص: 58

4 - مسلمانان در مکه ، مواجه با حرکت های ایذایی و خصمانه مشرکان و در اندیشه مقابله با آنان

قل للذین ءامنوا یغفروا للذین لا یرجون أیّام اللّه

فرمان الهی به غفران و چشم پوشی، از دو واقعیت تاریخی خبر می دهد: 1- حرکت های ایذایی مشرکان مکه; 2- راه یافتن اندیشه انتقام و مقابله به مثل در ذهن مؤمنان.

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت سیجعل

با توجه به نزول این آیات در مکّه، جمله <سیجعل . ..> باید وعده ای نزدیک به مسلمانان صدراسلام باشد. این نوید حکایت از آن دارد که مسلمانان در زمان نزول آیات، در شرایط سختی از نظر روحی و روانی و مقبولیت اجتماعی قرار داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 2 - 1

1 - اقدام مشرکان مکه به کینه توزی و آزار مسلمانان ، در صورت دست یافتن بر ایشان

إن یثقفوکم یکونوا لکم أعداء و یبسطوا إلیکم أیدیهم و ألسنتهم بالسوء

<ثقف> (مصدر <یثقفون>) به معنای رسیدن به چیزی و دست یافتن به آن است.

6 - داوری مشرکان درباره مسائل دینی ، مخالف داوری خداوند و تعالیم کتاب های آسمانی است .

أم لکم أیم-ن . .. إنّ لکم لما تحکمون

ازدیاد گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 84 - 3

3- تأثیر فزون تر وسوسه های شیطانی در مشرکان و افزایش گمراهی آنان بر اثر مهلت های الهی ، دلیل شتاب نورزیدن خداوند در عذاب آنان

فلاتعجل علیهم

<لاتعجل> به وسیله <فاء> بر آیات پیشین (نظیر <فلیمدد له الرحمن مدّاً> و <تؤزّهم أزّاً>) تفریع شده است; یعنی، حال که تأخیر عذاب مایه افزایش گمراهی مشرکان و فزونی فریب های شیطانی است، چه ضرورتی در تعجیل عذاب است؟ جمله <إنّما . ..> نیز که تعلیل برای <فلاتعجل علیهم> است، همین نکته را تأکید می کند; زیرا بر انبوه تر شدن مدارک عذاب مشرکان دلالت دارد.

با استفاده از شأن نزول، از مفهوم آیه دانسته می شود که آنچه در مضمون عهدنامه آمده است، تنها شامل مردان می باشد. بنابراین مسأله استرداد مهاجرین، امری مسلّم بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 9

9- توبیخ مشرکان و کافران از سوی خدا ، به خاطر استکبارشان در برابر قرآن

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه و کفرتم به . .. و استکبرتم

فما أغنت عنهم ءالهتهم التی یدعون من دون الله من شیء لما جاء أمر ربک

مراد از <أمر ربک> عذاب الهی است. اغناء (مصدر أغنت) به معنای کفایت کردن و برطرف ساختن است. <من شیء> مفعول برای <ما أغنت> می باشد و مقصود از آن عذاب است. بنابراین <فما أغنت عنهم آلهتهم ... من شیء>; یعنی، خدایانشان آنان را کفایت نکردند و حتی مقدار اندکی از عذاب را از ایشان، برطرف نساختند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 2

2- مشرکان ، در قیامت ، به پندار توان مندی معبودان شان بر یاری آنان ، عجولانه ، از آنان استمداد خواهند کرد .

و یوم یقول نادوا . .. فدعوهم

<فای تعقیب> در <فدعوهم> بر بی درنگ بودن کار آنان دلالت می کند. کاربرد فعل ماضی، برای کاری که در قیامت انجام می گیرد (دعوهم) نشانه آن است که - به مجرد فرصت یافتن مشرکان - باید استمداد را انجام یافته تلقی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 3

3 - فراخواندن مشرکان از سوی خداوند ، برای یاری خواستن از معبودهایشان در قیامت .

و قیل ادعوا شرکاءکم

مجمع البیان، ذیل آیه; الدرالمنثور، ج 2، ص 235.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 48 - 4

4 - مشرکان ، با تمسخر و استهزا ، از پیامبر ( ص ) و مؤمنان خواستار تعیین زمان وقوع عذاب استیصال و تسریع در آن بودند .

و یقولون متی هذا الوعد إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 95 - 1،4،6

1- پیامبر ( ص ) تحت حمایت ویژه خداوند در برابر استهزا ، آزار و اذیت مشرکان و دشمنان

إنا کفین-ک المستهزءین

4- پیامبر ( ص ) در نیمه نخست رسالت ( دوران مکه ) مورد تمسخر مشرکان و مواجه با مخالفت ها و آزار شدید روحی آنان بود .

و أعرض عن المشرکین. إنا کفین-ک المستهزءین

6- پیامبر ( ص ) نسبت به دشمنی ، آزار روحی و تمسخر مشرکان و کافران در صورت علنی و آشکارا نمودن دعوت خویش ، نگران بود .

فاصدع بما تؤمر . .. إنا کفین-ک المستهزءین

جمله <إنا کفیناک المستهزءین> احتمال دارد پاسخی باشد در برابر نگرانیهای پیامبر(ص) که ممکن بود پس از فرمان آشکار کردن دعوت خود و اعراض از مشرکان (فاصدع بما تؤمر . .. و أعرض عن المشرکین) بروز کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 97 - 1،2،3،4

1- خداوند آگاهی خود را از دلتنگی و اندوه پیامبر ( ص ) از تبلیغات سوء$ و استهزا های مشرکان ، به آن حضرت اعلان فرمود .

إنا کفین-ک المستهزءین . .. و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون

و استهزاهای مشرکان، به آن حضرت اعلان فرمود.

2- دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در برابر تبلیغات سوء و استهزای$ آزار دهنده مشرکان

المستهزءین . .. فسوف یعلمون . و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون

آزار دهنده مشرکان

3- تبلیغات سوء و استهزای آزار دهنده ، حربه همیشگی مشرکان و کافران علیه اسلام و پیامبر ( ص )

المستهزءین . .. و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون

فعل مضارع <یقولون> بر استمرار و همیشگی بودن گفتار و تبلیغات مشرکان و دشمنان دلالت دارد.

4- پیامبر اسلام ( ص ) از تبلیغات سوء و استهزای آزار دهنده مشرکان و دشمنان اسلام ، اندوهگین و آزرده بود .

المستهزءین . .. و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 5

ص: 67

5- مشرکان ، انبیا را مورد استهزا و تمسخر قرار می دادند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء

برداشت فوق، مبتنی بر این احتمال است که سخن مشرکان (لو شاء الله ما عبدنا من دونه) از روی اعتقاد و ایمان نباشد; چه اینکه در صورت عقیده به خدا و ربوبیت او مشرک نبودند; بلکه از روی استهزا و تمسخر آن را گفته باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 110 - 9

9 - مسلمانان صدراسلام ، همواره مورد ریشخند و مضحکه سران شرک و کفر

فاتّخذتموهم سخریًّا . .. و کنتم منهم تضحکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 41 - 1،3

1 - مشرکان ، همواره به هنگام مشاهده پیامبر ( ص ) او را به مسخره می گرفتند .

و إذا رأوک إن یتّخذونک إلاّ هزوًا

3 - تمسخر و تحقیر ، شیوه دایمی مشرکان برای مبارزه با پیامبر ( ص )

و إذا رأوک إن یتّخذونک إلاّ هزوًا أه-ذا الذی بعث اللّه رسولاً

برداشت فوق، با توجه به وجود ادات حصر، استثنا، شرط و جزا در آیه شریفه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 12 - 3،4

3 - مشرکان - به رغم مشاهده عظمت آفرینش و آیات الهی در طبیعت - تعالیم قرآن ( معاد و احیای مجدد انسان ها و توحید ربوبی و . . . ) را به تمسخر می گرفتند .

إنّ إل-هکم لوحد . .. فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا... بل عجبت و یسخرون

4 - تمسخر و استهزا ، از شیوه های برخورد مشرکان با تعالیم قرآن و پیامبراسلام ( ص )

بل عجبت و یسخرون

از مضارع آمدن فعل <یسخرون> - که دلالت بر استمرار کار تمسخر دارد - ، می توان برداشت یاد شده را استفاده کرد. گفتنی است که تکرار این فعل در دو آیه بعد (و إذا رأوا ءایه ... یستسخرون) مؤید همین برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 16 - 5

5 - اعتقاد به معاد و حیات دوباره انسان ها پس از متلاشی شدن جسم آدمی ، عقیده ای مسخره آمیز و سحرگونه در نظر مشرکان

و إذا رأوا ءایه یستسخرون . و قالوا إن ه-ذا إلاّ سحر مبین . أءذا متنا و کنّا تراب

برداشت یاد شده با توجه به ارتباط این آیه و آیات گذشته است که در آنها، از تمسخر مشرکان نسبت به مسأله معاد و سحرآمیز بودن چنین تعالیمی سخن به میان رفته است. سخن مشرکان در آیه شریفه، در واقع بیان سحر و مسخره آمیز بودن این تعالیم است.

ص: 68

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 48 - 7

7 - عذاب قیامت ، همواره مورد انکار و استهزای مشرکان و ستمگران است .

و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون

طبق نظر مفسران آنچه مورد استهزا قرار می گرفت، قیامت و عذاب آن روز بود. گفتنی است آمدن فعل <کانوا> و کاربرد <یستهزءون> به صورت فعل مضارع، دلالت بر استمرار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 56 - 8

8 - تمسخر ، از شیوه های مبارزاتی کافران و مشرکان با تعالیم آسمانی ( قرآن )

ی-حسرتی علی ما فرّطت . .. و إن کنت لمن الس-خرین

آمدن کلمه <الساخرین> به صورت صفت (در قالب اسم فاعل) گویای این نکته است که به تمسخر گرفتن تعالیم قرآن، به صورت مقطعی و موردی نبود; بلکه دائمی و مکرر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 7 - 4

4 - دلجویی خداوند از پیامبر ( ص ) ، در برابر تمسخر و استهزای مشرکان

و کم أرسلنا . .. و ما یأتیهم من نبیّ إلاّ کانوا به یستهزءون

خداوند با بیان شیوه همیشگی کافران در برابر انبیا، در حقیفت پیامبراکرم(ص) را مورد تفقد و دلجویی قرار داد تا آن حضرت از مخالفت و حرکت های تمسخرآمیز منکران رسالت، نگران نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 57 - 2

2 - تأکید قرآن بر بندگی و عبودیت عیسی ( ع ) در برابر خداوند ، مورد تمسخر و استهزای مشرکان

و لمّا ضرب ابن مریم مثلاً إذا قومک منه یصدّون

برداشت یاد شده بنابراین نکته است که مراد از <لمّا ضرب ابن مریم مثلاً> تکیه قرآن بر بندگی عیسی باشد; به قرینه این که در آیات بعد (إن هو إلاّ عبد) بر این مسأله تکیه شده است.

أتی أمر الله فلاتستعجلوه

محتمل است مخاطب <لاتستعجلوه> مشرکانی باشد که خواهان تحقق وعده های الهی بودند، و از آن جایی که معمولاً کسی خواهان پیروزی دشمن و شکست و خذلان خویش نیست، می توان گفت: تعجیل مشرکان برای آمدن عذاب، از سر عناد و تمسخر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 14 - 1

1 - مشرکان صدر اسلام ، هر معجزه ملموس و روشنی را به شدّت مورد استهزا قرار داده و ایمان نمی آوردند .

و إذا رأوا ءایه یستسخرون

مقصود از <ءایه> معجزه است و متهم کردن آن به سحر از سوی مشرکان (در آیه بعد) مؤید همین مطلب است. گفتنی است <یستسخرون> به معنای <یسخرون> است و آمدن آن با <سین> و <تا> برای مبالغه می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 1

1 - درخواست تمسخرآمیز مشرکان عصر بعثت ، نسبت به برپایی هر چه زودتر قیامت

یستعجل بها الذین لایؤمنون بها

درخواست برپایی قیامت از سوی کسانی که مؤمن به آن نیستند، نشانگر استهزاآمیز بودن خواسته آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 81 - 2،6

2 - شرک پیشگان صدراسلام ، پیام وحی ( قرآن ) را جدی نگرفته و با آن برخوردی استهزاآمیز داشتند .

أفبه-ذا الحدیث أنتم مدهنون

6 - نکوهش مشرکان صدراسلام از سوی خداوند ، به خاطر بی اعتنایی آنان نسبت به قرآن ، جدی نگرفتن رهنمود های آن و برخورد استهزاآمیز با آن

أفبه-ذا الحدیث أنتم مدهنون

استفهام در <أفبه-ذا الحدیث> توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 5 - 2

2 - صبر در برابر موضع گیری های تکذیب گرانه و استهزاآمیز شرک پیشگان صدراسلام ، توصیه خداوند به پیامبراکرم ( ص )

سأل سائل بعذاب واقع . .. فاصبر صبرًا جمیلاً

توصیه به صبر - پس از بیان بعضی از گفته ها و درخواست های کافران - می تواند اشاره به مطلب یاد شده باشد.

ص: 70

2 - سرزنش و استهزا ، از عذاب های روحی منکران معاد و مشرکان در موقف و بر سر راه دوزخ

ما لکم لاتناصرون

برداشت یاد شده از <ما>ی استفهامیه در <ما لکم> - که درصدد توبیخ و تهکم است - به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 12

12 - مشرکان در قیامت مورد سخره و تحقیر الهی قرار می گیرند .

و یوم ینادیهم أین شرکاءی

لحن آیه و نحوه خطاب در آن (<أین شرکائی> و <ینادیهم>) می تواند مفید برداشت بالا باشد.

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

4 - مراسم قربانی مسلمانان ، مورد اعتراض ستیزه جویانه مشرکان صدراسلام

لکلّ أُمّه جعلنا منسکًا هم ناسکوه فلاین-زعنّک فی الأمر

<نزاع> (مصدر <ینازعون>) به معنای مخاصمه و ستیزه جویی است. ضمیر فاعل در <لاینازعنّک> به مشرکان بازمی گردد و <ال> در <فی الأمر>، عوض از مضاف الیه و به تقدیر <فی أمر المنسک> می باشد; یعنی، مشرکان در مسأله قربانی، نباید با تو به ستیزه جویی برخیزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 83 - 1

1 - رهنمود خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر وانهادن مشرکان حق ناپذیر در باتلاق فلسفه های پوچ و بازیگرانه خویش

فذرهم یخوضوا و یلعبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 89 - 1

1 - رهنمود خدا به پیامبر ( ص ) ، در وانهادن مشرکان حق ناپذیر به حال خویش

فاصفح عنهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مکلف به اعراض از مشرکان دنیامحور و خداگریز

فأعرض عن من تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 30 - 7

7 - هدایت ناپذیری مشرکان خداگریز ، موجب فرمان الهی به پیامبر ( ص ) در روی گردانی از تبلیغ و هدایت آنان

فأعرض عن من تولّی . .. إنّ ربّک هو أعلم

با توجه به این که جمله <إنّ ربّک. ..> تعلیل برای <فأعرض...> است، مطلب بالا استفاده می شود.

والذین لم یستجیبوا له

آیات گذشته شاهد بر این است که مقصود از <الذین لم یستجیبوا له> مشرکان و منکران رسالت پیامبر(ص) و ناباوران به قیامت می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 6،8

6- مشرکان ، به هنگام طرح وحدانیت پروردگار از سوی پیامبر ( ص ) بر اساس آیات قرآن ، با نفرت بسیار از آن حضرت روی برمی گرداندند .

و إذا ذکرت ربّک فی القرءان وحده ولّوا علی أدب-رهم نفورًا

8- گریزان بودن مشرکان از توحید ، نمونه ای است از عدم تأمل و تعمق آنان در آیات قرآن

و جعلنا علی قلوبهم أکنّه أن یفقهوه . .. و إذا ذکرت ربّک فی القرءان وحده ولّوا عل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 39 - 5

5 - ذهن خرافه پرست مشرکان ، بدون تمایل به کلام ناب و بی خرافه وحی *

أم له البن-ت و لکم البنون

با توجه به این که آیات شریفه، در مقام تأیید و تحکیم رسالت پیامبر(ص) است; بیان اعتقاد خرافی کافران در آیه بالا، می تواند اشاره به یکی از عوامل عمده سرپیچی کافران از پذیرش رسالت (خرافه پرستی آنان) داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 4 - 9

9 - جدایی کافران اهل کتاب و مشرکان از حرکت اسلام گرایانه دیگر هم کیشان خود ، پس از اتمام حجت بر آنان بود .

و ما تفرّق الذین أُوتوا الکت-ب إلاّ من بعد ما جاءتهم البیّنه

در برداشت یاد شده <الذین اُوتوا الکتاب> همان <الذین کفروا> در آیه اول، دانسته شده است; با این فرض که مراد از آنان، کسانی اند که پس از ظهور اسلام، به آن کافر شدند.

6- انتساب دخترانی به خداوند از سوی مشرکان ، افترا و دروغی ساختگی است .

و یجعلون لله البن-ت سبح-نه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 62 - 6،10

6- مشرکان علی رغم استناد امر ناخوشایند به خداوند ، مدعی عاقبتی نیکو برای خود بودند .

و یجعلون لله ما یکرهون و تصف ألسنتهم الکذب أن لهم الحسنی

10- مشرکان ، در برابر اسناد امور ناروا به خداوند ، برای خود برترین ها را قائل بودند .

و یجعلون لله ما یکرهون . .. أن لهم الحسنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 63 - 10

10- دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در برابر تبلیغات سوء و افترا های مشرکان

و یجعلون لله البن-ت . .. و یجعلون لله ما یکرهون ... تالله لقد أرسلنا إلی أُمم من

التفات از غیبت به خطاب در آیاتی که دارای سیاق واحدی اند، احتمال دارد برای بیان مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 87 - 3

3- دست نیافتن مشرکان در قیامت به بافته های دروغین خویش درباره شریک داشتن خداوند

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 89 - 2

2- پندار فرزندگزینی خداوند ، ساخته و پرداخته خیال مشرکان بود .

لقد جئتم شیئًا إدًّا

فعل <جئتم> خطاب به مشرکان است; یعنی، فرزندگرفتن خداوند، سخنی است که شما آن را آورده اید; نه این که ریشه و اصلی داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 96 - 5

5 - نسبت های ناروای مشرکان ، به خدا و پیامبر ( ص )

نحن أعلم بما یصفون

مراد از <ما یصفون> - به قرینه <سیئه> - چیزهای ناروایی است که مشرکان به خدا (از قبیل فرزند و همتا داشتن) و به پیامبر (از قبیل جنون) نسبت می دادند.

ص: 81

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 3 - 2

2 - مشرکان ، قرآن را ساخته و پرداخته پیامبر ( ص ) می دانستند .

أم یقولون افتری-ه

<فری> ریشه <افترا> به آن دروغی گفته می شود که خود شخص آن را بسازد (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 180 - 5

5 - نسبت های مشرکان به خداوند و توصیف های آنان از او ، ناسازگار با مقام عزت او است .

سبح-ن ربّک ربّ العزّه عمّا یصفون

یادآوری وصف <عزت> برای خداوند، در وقت تنزیه او از توصیف ها و نسبت های مشرکان، می تواند گویای حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 7

7- کفرورزی و نسبت هایِ ناروای مشرکان به ساحت وحی و پیامبر ( ص ) ، مورد علم و آگاهی خداوند

قل . .. هو أعلم بما تفیضون فیه

8 - فتنه انگیزی مشرکان مکه علیه مسلمانان صدر اسلام

أخرجوکم و الفتنه أشد من القتل

طبق گفته مفسران، ممکن است عبارت <یریدون . ..> نظر به توطئه <دارالندوه> داشته باشد.

قالوا ربّنا غلبت . .. قومًا ضالّین

<غلبه> (مصدر <غلبت>) به معنای چیره شدن است. <شقوه> معادل <شقاوه> و در مقابل سعادت است. در این جا مراد از شقاوت، عوامل و اسباب آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 74 - 1

1 - اعتراف مشرکان حق ناپذیر و ستیزه جو ، به بی فایده بودن کامل عبادت غیرخدا و حاجت خواهی از معبود های ادعایی خویش

أین ما کنتم تشرکون . من دون اللّه قالوا ضلّوا عنّا بل لم نکن ندعوا من قبل شیئًا

جمله <ضلّوا عنّا> (از نظر ما ناپدید شدند و آنان را گم کردیم) کنایه از بطلان و پوچی آیین شرک و بی اثر بودن معبودهای ادعایی در عرصه قیامت است. گفتنی است جمله <بل لم نکن ندعوا...> می تواند به معنای بی اثر بودن حاجت خواهی از معبودها باشد; زیرا چیزی که بی فایده است مانند این است که وجود ندارد. هم چنین می تواند گویای انکار عبادت معبودها باشد که از سرِ ناچاری و اضطراب به آنها متوسل شده باشند. احتمال نخست مؤید برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 13

13 - اعتراف مشرکان در قیامت ، به بطلان باورهایشان نسبت به معبود های خویش

و یوم ینادیهم أین شرکاءی قالوا ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

با توجه به آیات پیشین - که سخن در آنها تماماً در رابطه با قرآن بود - می توان گفت که مراد از <الهدی> قرآن است; یعنی، <إن نتّبع هدی القرآن معک>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 13

13 - مشرکان ، به بطلان عقیده شرک آلودشان ، اعتراف ضمنی دارند .

و لئن سألتهم من خلق السموت . .. لیقولنّ اللّه قل الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 1

1 - اعتقاد و اعتراف مشرکان ، به خالقیت یگانه خداوند و پدید آمدن جهان آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) تنها به قدرت او

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض لیقولنّ اللّه

و قالوا إن ه-ذا إلاّ سحر مبین

سحر دانستن قرآن، اعتراف به اعجاز و خارق العاده بودن آن است; زیرا سحر، خود نوعی از کارهای خارق العاده است و مشرکان به ناچار و از سر لجاج و عناد، قرآن را به آن متهم کرده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 1

1 - اعتقاد و اقرار مشرکان عصرت بعثت ، به عزت و دانایی آفریدگار هستی

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ خلقهنّ العزیز العلیم

برداشت فوق به خاطر این است که صدر آیه سخن از قابل مقایسه نبودن خلق با خدا بود و نفی علم (لایعلمون) نیز به همین زمینه نظر دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 29 - 4

4 - بیشتر مشرکان ، وعده پیامبر ( ص ) را درباره وقوع قیامت باور نداشتند .

و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون . و یقولون متی ه-ذا الوعد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 41 - 7

7 - اخبار ملائکه در قیامت به این که بیشتر مشرکان ، به جن ایمان داشته اند .

و یوم یحشرهم . .. یقول للمل-ئکه أه-ؤلاء إیّاکم کانوا یعبدون . قالوا ... بل کانوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 83 - 3

3- بیشتر مشرکان صدراسلام ، علاوه بر انکار عملی نعمت های الهی ، به زبان نیز کفر میورزیدند .

یعرفون نعمت الله ثمّ ینکرونها و أکثرهم الک-فرون

انکار و ناسپاسی نعمتهای الهی یا با زبان است و یا با عمل. جمله <ثمّ ینکرونها> می تواند گویای کفران عملی و جمله <و أکثرهم الکافرون> بیانگر ناسپاسی با زبان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 121 - 8

8 - رسوخ روحیه کفرورزی و حق ناپذیری ، در بیشتر مشرکان صدراسلام

إنّ فی ذلک لأیه و ما کان أکثرهم مؤمنین

گرچه ضمیر <هم> در <أکثرهم> به قوم نوح بازمی گردد; اما در عین حال تعریض به مشرکان صدر اسلام نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 71 - 4

4 - خداوند ، پیامبر ( ص ) و مؤمنان اندک او را در برابر مخالفت اکثریت کافران و مشرکان صدر اسلام ، تسلّی خاطر و دلداری داد .

و لقد ضلّ قبلهم أکثر الأوّلین

مفسران برآنند که یادآوری گمراهی اکثریت امت های گذشته، در شرایطی که پیامبر(ص) و گروندگانِ اندک به آن حضرت در شرایط سخت مکه قرار داشتند و با مخالفت های بیشتر کافران و مشرکان رو به رو بودند، به منظور دلداری به پیامبر(ص) و گروندگان به ایشان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 29 - 19

19 - گرایش مشرکان صدراسلام به شرک ، برخاسته از جهل و ناآگاهی اکثریت آنان بود .

بل أکثرهم لایعلمون

بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 47 - 10

10 - اکثر مشرکان مکه ، کافر بوده و به آیات خدا ، ایمان نیاوردند .

و من ه-ؤلاء من یؤمن به و ما یجحد بأی-تنا إلاّ الک-فرون

به قرینه <و من ه-ؤُلاء من یؤمن به>، <الکافرون>، اکثر مشرکان مکه را تشکیل می دهند.

3 - معبود های ادعایی به روز رستاخیز ، در حالی که همچون سپاهِ آماده به خدمت برای مشرکان اند ، از هرگونه یاری رسانی به آنان ناتوان خواهند بود .

لایستطیعون نصرهم و هم لهم جند محضرون

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که ضمیر <هم> به معبودها و ضمیر <لهم> به مشرکان بازگردد و این جمله حال برای ضمیر غایبی در<لایستطیعون> باشد. بر این اساس، این ترکیب از باب مبالغه آمده است; زیرا متمرکز کردن تمامی نیروها در قالب یک سپاهِ آماده به خدمت و در عین حال ناتوان بودن از یاری رسانی، نشان دهنده اوج ناتوانی معبودها می باشد. گفتنی است بر اساس این نظر، آیه شریفه ناظر به روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 25 - 1

1 - ناتوانی مشرکان و هم فکران و معبود های آنان از یاری یکدیگر

احشروا الذین ظلموا و أزوجهم . .. ما لکم لاتناصرون

13 - قصص - 28 - 61 - 10

10 - مشرکان بهانه جو و حق گریز صدر اسلام ، عناصری مرفه و برخوردار از موهبت های دنیوی

و قالوا إن نتّبع الهدی معک . .. کمن متّعن-ه مت-ع الحی-وه الدنیا

17 - احقاف - 46 - 26 - 1

1- قوم عاد ، برخوردار از قدرت و امکانات بس فزون تر از مشرکان مکه

و لقد مکّنّ-هم فیما إن مکّنّ-کم فیه

حرف <إن> نافیه است.

برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر این آیه - پس از یادکرد عقاید مشرکان - بدان جهت باشد که آنان، بت ها را تمثال فرشتگان دانسته و با پرستش بت ها، انتظار شفاعت را از فرشتگان داشته اند.

در برخی از سوره های مکی قرآن به این مسأله تصریح شده است (أم یقولون شاعر نتربص به ریب المنون).

3- مشرکان ، در انتظار نابودی شریعت پیامبر ( ص ) با مرگ وی بودند .

أفإیْن متّ فهم الخ-لدون

از لحن آیه استفاده می شود که مشرکان و مخالفان پیامبراسلام(ص) در انتظار مرگ او و یا در صدد کشتن ایشان بودند; چنان که در برخی از سوره های مکی قرآن به این مسأله تصریح شده است (أم یقولون شاعر نتربص به ریب المنون).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 13 - 2

2 - مشرکان ، در انتظار شفاعت معبودان برگزیده خویش در پیشگاه خداوندند .

و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

نفی کردن شفاعت معبودان مشرکان، حاکی از این نکته است که مشرکان، چنین توقع و انتظاری داشته اند و گرنه نفی آن، چندان معنایی نداشت.

یوم نبطش البطشه الکبری إنّا منتقمون

طبق نظر مفسران، ممکن است این آیه نظر به جنگ بدر داشته باشد. این در صورتی است که عذاب ذکر شده در آیات پیشین را عذاب دنیوی بدانیم.

ناشی از شفیع نداشتن شان است.

ألاّ تعبدوا إلاّ الله إننی لکم منه نذیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 45 - 12

12- تهدید شدن مشرکان توطئه کننده علیه پیامبر ( ص ) به عذابی غیر مترقبه و غیر قابل پیش بینی

أفأمن الذین مکروا السیّئات . .. أو یأتیهم العذاب من حیث لایشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 55 - 4

4- مشرکان ناسپاس ، مورد تهدید شدید خداوند

بربّهم یشرکون . لیکفروا ... فتمتّعوا فسوف تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 16

16- مشرکان ، به خاطر عقاید و سخنان ناروا ، مورد تهدید خدا قرار گرفتند .

إنکم لتقولون قولاً عظیمًا . .. تع-لی عمّا یقولون ... إنه کان حلیمًا غفورًا

ذکر جمله <إنه کان حلیماً غفوراً> بیانگر این است که سخنان ناروای مشرکان، شایسته مجازات است اگرچه به جهت حلم و غفران خداوند، فعلاً کیفر نشوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 76 - 4

4- تهدید خداوند به هلاکت حتمی و قریب الوقوع مشرکان ، در صورت اخراج پیامبر ( ص ) از مکه

و إذًا لایلبثون خل-فک إلاّ قلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 96 - 4

4- مشرکان و کافران حق ناپذیر و بهانه جو ، مورد تهدید خداوند

قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً. قل کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم

تذکر خداوند به گواه و ناظر بودن میان پیامبر(ص) و مشرکان حق ناپذیر، می تواند به منظور تهدید آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 109 - 1،10،11

1- هشدار و انذار عمومی به مشرکان لجوج و روی گردانان از توحید ، از وظایف پیامبراکرم ( ص )

فإن تولّوا فقل ءاذنتکم علی سواء

<إیذان> به معنای <اعلام> است و نوعاً در جایی استعمال می شود که این اعلام همراه با نوعی تحذیر و هشدار باشد; یعنی، در

ص: 101

معنای <انذار> به کار می رود.

10- پیامبر ( ص ) ، مشرکان و کافران حق ناپذیر را به عذاب الهی تهدید کرد .

إن أدری أقریب أم بعید ما توعدون

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <ماتوعدون>، عذاب الهی در دنیا و یا آخرت باشد.

11- پیامبر ( ص ) ، پیروزی اسلام را به مشرکان و کافران حق ناپذیر یادآور شد و شکستشان را به آنان هشدار داد .

و إن أدری أقریب أم بعید ماتوعدون

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <ماتوعدون> پیروزی اسلام و شکست جبهه شرک و کفر باشد. گفتنی است که جمله <أنّ الأرض یرثها عبادی الصالحون> در آیه 105 مؤید همین دیدگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 42 - 2

2 - مشرکان ، از سوی خداوند به فرجامی ناخوشایند ، تهدید شدند .

إنّ اللّه یعلم ما یدعون من دونه من شیء

خبر دادن به این که خداوند، آگاه از چیزهایی است که مشرکان به عنوان خدا و معبود گرفته اند، کنایه از تهدید خود مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 6

6 - هشدار خداوند به مشرکان درباره عاقبت و آخرتشان

قل یجمع بیننا ربّنا ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 23 - 1

1 - مسؤولیت پیامبر ( ص ) در برابر مشرکان و کافران لجوج و حق ناپذیر در صدراسلام ، تنها انذار و هشدار بود .

و ما أنت بمسمع من فی القبور . إن أنت إلاّ نذیر

حصر در این آیه - با توجه به آیات پیشین - از نوع حصر اضافی و در ارتباط با کافران و مشرکان لجوج است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 13 - 1

1 - پیامبر ( ص ) مأمور بیم دادن به کسانی که آیات روشن توحید و ربوبیت خداوند را نپذیرفته ، از آن اعراض می کنند .

فإن أعرضوا فقل أنذرتکم

آیات پیشین - که بیانگر دلایل توحید و ربوبیت یگانه خداوند بود - قرینه بر این است که متعلق <أعرضوا> دلایل روشن توحید و ربوبیت می باشد.

ص: 102

واتّخذوا . .. لیکونوا لهم عزًّا

<عزّاً> مصدر است و می تواند در توصیف مفرد و جمع به کار رود. کلمه یاد شده در این آیه، یا به معنای اسم فاعل <معزّین> است (یعنی پرستش معبودها به انگیزه عزت بخش بودن آنها صورت می گیرد) و یا مراد مبالغه است (یعنی مشرکان معتقد بودند که معبودهایشان، عزّت مجسّم هستند و ارتباط با آنان زمینه ساز دریافت عزت است).

9 - پافشاری برخی از مشرکان بر شرک ، معلول تعصب یا اهداف خائنانه است ، نه ناشی از نادانی صرف .

بل أکثرهم لایعلمون

قید <أکثر> بیانگر این واقعیت است که در میان مشرکان، کسانی وجود دارند که علی رغم آگاهی به بطلان شرک، به خاطر اهداف نادرستی از آن حمایت می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 52 - 5،6،7

5 - ایمان مشرکان ، پس از گرفتاری به عذاب سودی برای آنان ندارد .

و لو تری إذ فزعوا . .. قالوا ءامنّا به و أنّی لهم التناوش

6 - ایمان مشرکان در قیامت ، سودی برای آنان ندارد .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به و أنّی لهم التناوش

<تناوش> (از ریشه <نوش>) به معنای تناول و رسیدن است; یعنی، آنان چگونه می توانند به ایمان نایل آیند؟ و مراد از آن بی فایده بودن ایمان در غیر زمان و فرصت لازم خودش است.

7 - ایمان آوردن مشرکان به هنگام مرگ ، سودی ندارد .

إذ فزعوا. .. و قالوا ءامنّا به و أنّی لهم التناوش

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا

10 - داوری زشت و غلط مشرکان جاهلی در مقایسه خدا با بتها و ترجیج بتها بر او

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 66 - 6

6 - مشرکان ، به درگاه بت ها نیایش کرده ، دست نیاز به سوی آنها برمی داشتند .

و ما یتبع الذین یدعون من دون اللّه شرکاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 10 - 3

3 - توانمندی ها و امکانات مادی ، بت ها و خدایان ساختگی ، تکیه گاه مشرکان در دنیا

و لایغنی عنهم ما کسبوا شی-ًا و لا ما اتّخذوا

تعبیر <ما کسبوا> - که اشاره به امکانات مادی دارد - و نیز <ما اتّخذوا. ..> - که ناظربه عقاید شرک آلود آنان است - نشان می دهد که آنان تمامی اتکا و امید خویش را به آن دو معطوف داشته اند.

أفرءیتم اللّ-ت و العزّی . و منوه الثالثه الأُخری

آیات پیشین - به ضمیمه استفهام انکاری در <أرأیتم> - اشاره به آن دارد که رهنمودهای پیامبر(ص) متکی به شهود بود; اما مشرکان در دعاوی خویش از هرگونه دلیل و برهان بی بهره بودند.

قل لو أنتم تملکون خزائن رحمه ربّی إذًا لأمسکتم خشیه الإنفاق

5 - انعام - 6 - 148 - 1

1 - مشرکان صدر اسلام، شرک خویش و پدرانشان و بدعتهای دیگر را به مشیت خدا و رضایت او می پنداشتند.

سیقول الذین أشرکوا لو شاء الله ما أشرکنا و لا ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 2

2 - مشرکان صدر اسلام تحریمها و بدعتهای ناروای خود را به خداوند نسبت می دادند.

قل هلم شهداءکم الذین یشهدون أن الله حرم هذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 10

10- مشرکان قبل از اسلام نیز همچون مشرکان صدراسلام ، مباح ها را بی جهت تحریم می کردند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا و لاحرّم

5- مؤمنان و موحدان ، هرگز همسان کافران و مشرکان نخواهند بود ، همان طور که بینایان و شنوایان هم طراز کران و کوران نمی باشند .

هل یستویان مثلاً

8 - با فرارسیدن مرگ، مشرکان بر پوچی پندار خویش در مورد شفاعت معبودهای خود پی خواهند برد.

و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم أنهم فیکم شرکؤا . .. و ضل عنکم ما کنتم تزعمون

در لسان العرب آمده که یکی از معانی <ضل>، پنهان و غایب شد است. بنابراین معنی جمله <و ضل عنکم ... >، یعنی آنچه را شما می پنداشتید پس از مرگ شفاعت شما را خواهند کرد، غایب و پنهان گشته اند.

خود بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 114 - 13

13 - پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان در اینکه معجزه طلبی مشرکان از سر حقجویی نیست، نباید به خود تردید راه دهند.

فلا تکونن من الممترین

متعلق <ممترین> باید چیزی متناسب با مضمون آیه باشد. پیام اصلی آیه آن است که معجزه طلبی کافران و مخالفتهای اهل کتاب با پیامبر(ص) از سر حقجویی نیست. بنابراین <لا تکونن من الممترین> یعنی تردیدی در این مسأله نداشته باش.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 48 - 3

3 - نامشخص بودن زمان وقوع عذاب استیصال ، دستاویز مشرکان برای به استهزا گرفتن تهدید آن بود .

و یقولون متی هذا الوعد إن کنتم صدقین

پاسخ به این پرسش - که در آیه بعد آمده - مؤید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 101 - 2

2- نسخ و تغییر برخی از پیام های الهی ، دستاویزی برای مشرکان در مبارزه با پیامبر ( ص ) و متهم کردن او به دروغ گویی

و إذا بدّلنا ءایه مکان ءایه . .. قالوا إنما أنت مفتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 94 - 2

2- بشر بودن رسولان الهی ، تنها دستاویز عمده برای بهانه جویی های مخالفان کافر و مشرک جهت ایمان نیاوردن به آنان

و قالوا لن نؤمن لک حتی . .. إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 96 - 7

7- دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در قبال بهانه جویی های مشرکان

قل کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم

آیه فوق، همان گونه که می تواند تهدیدی علیه مشرکان حق ستیز باشد، می تواند نوعی تسلی و دلداری از پیامبر(ص) نیز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 3 - 15

15- سحر بودن قرآن و ساحر بودن پیامبر ( ص ) ، دلیل واهی و بهانه دیگر مشرکان ستم پیشه برای ایمان نیاوردنشان

أفتأتون السحر و أنتم تبصرون

ص: 118

مشرکان برای ردّ ادعای نبوت پیامبر(ص)، دو دلیل واهی و بهانه جویانه می آوردند: 1- بشر بودن آن حضرت (هل ه-ذا إلاّ بشر مثلکم)، 2- ساحر بودن ایشان (أفتأتون السحر).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 1،2،3

1 - اقدام مشرکان به طرح یکی دیگر از بهانه های خویش در ردّ دعوت پیامبر ( ص )

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

در آیات پیشین یکی از بهانه جویی های مشرکان مطرح شد (چرا قرآن همانند تورات یکباره نازل نشده است). در این آیه نیز به یکی دیگر از بهانه تراشی های آنان اشاره شده است.

2 - ترس ربوده شدن از سرزمین مکه به وسیله مشرکان عرب ( کوچ اجباری و از دست دادن ملک و خانه و اموال ) ، بهانه شرک پیشگان مکه در نپذیرفتن دعوت پیامبر ( ص )

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

3 - رد دعوت پیامبر ( ص ) از سوی مشرکان ، علی رغم اعتقاد آنان به هدایت بخش بودن آیین آن حضرت

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 43 - 4

4 - مشرکان ، به بهانه حفظ سنت های دینی به یادگار مانده از پدرانشان ، در مقابل آیات روشن الهی موضع گیری کردند .

إذا تتلی علیهم ءای-تنا بیّن-ت قالوا ما ه-ذا إلاّ رجل یرید أن یصدّکم عمّا کان یعب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 36 - 2

2 - مشرکان ، دلیل نپذیرفتن دعوت پیامبراسلام را ، مجنون و شاعر بودن آن حضرت معرفی می کردند .

و یقولون أئنّا لتارکوا ءالهتنا لشاعر مجنون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که لام در <لشاعر> برای تعلیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 168 - 1

1 - مشرکان ، منکر وجود کتاب آسمانی جدید از سنخ کتاب های رسولان پیشین

لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین

<لو> شرطیه بوده و جواب آن، جمله <لکنّا عباد اللّه. ..> (در آیه بعد) است. مقصود از <ذکر>، کتاب های آسمانی و مراد از <الأوّلین> رسولان پیشین است. بر این اساس پیام آیه چنین می شود: اگر پیش ما کتابی مانند کتاب های آسمانی رسولان پیشین بود، ما از بندگان خالص بودیم; ولی چون چنین کتابی در دست ما نیست، پس به آیین توحیدی جدید ایمان نخواهیم آورد.

ص: 119

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 169 - 1

1 - مشرکان ، مدعی پذیرش آیین توحیدی و بندگی خالصانه خدای یکتا ، در صورت برخوردار بودن از کتاب آسمانی

لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین . لکنّا عباد اللّه المخلصین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 6 - 1

1 - تأکید پیامبر ( ص ) ، بر نقش پیام آوری خویش در مقابل مخالفت ها و بهانه جویی های مشرکان

و قالوا قلوبنا فی أکنّه . .. قل إنّما أنا بشر مثلکم یوحی إلیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 25 - 4

4 - بهانه جویی مشرکان ، در قبال دلایل روشن وحی بر معاد

و إذا تتلی علیهم ءای-تنا بیّن-ت ما کان حجّتهم إلاّ أن قالوا ائتوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 1 - 12

12 - ادعای نبودن برهانی روشن بر حقانیت اسلام ، بهانه اهل کتاب و مشرکان ، در امتناع از پذیرش آن

لم یکن الذین کفروا. .. منفکّین حتّی تأتیهم البیّنه

درخواست نزول معجزه از سوی مشرکان - علی رغم نزول مستمر آیات قرآن - در واقع نوعی بهانه جویی برای فرار از پذیرش رسالت پیامبر(ص) است.

7 - وعده نزول معجزه از سوی خدا به شرک پیشگان بهانه جوی عصر بعثت

و یقولون لو لا أنزل علیه ءایه من ربه فقل إنما الغیب للّه فانتظروا

8 - پیامبر اکرم ( ص ) در پی بهانه جویی های مشرکان و پرسش های مکرر آنان از علت عدم نزول معجزه ، در انتظار پاسخ و رهنمودی از سوی خداوند بود .

و یقولون لو لا أنزل علیه ءایه من ربه . .. إنی معکم من المنتظرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 5 - 9،10

9- درخواست معجزه ، همانند معجزات پیامبران پیشین ، از بهانه های مشرکان برای نپذیرفتن رسالت پیامبر ( ص ) بود .

و أسرّواالنجوی الذین ظلموا . .. فلیأتنا ب-ایه کما أُرسل الأوّلون

10- مشرکان ستم پیشه صدراسلام ، مردمی لجوج ، حق ناپذیر و بهانه جو بودند .

بل قالوا . .. فلیأتنا ب-ایه کما أُرسل الأوّلون

نداشتند. بنابراین چنین درخواستی بهانه و دست آویزی بیش نبود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 8،22

8 - رد شدن ادعای مشرکان مکه ( ربوده شدن آنان در صورت گرویدن به آیین پیامبر ( ص ) ) از سوی خداوند

و قالوا . .. نتخطّف من أرضنا أوَلم نمکّن لهم حرمًا ءامنًا

22 - < عن زین العابدین ( ع ) إنّه اجتمعت قریش إلی أبی طالب و رسول اللّه عنده . . . و قالت و اللّه لو سمعت به-ذا فارس و الروم لأختطفتنا من أرضنا و لقلعت الکعبه حجراً حجراً ، فنزل < و قالوا إن نتّبع الهدی معک > . . . ;

از امام سجاد(ع) روایت شده: همانا قریش نزد ابی طالب جمع شدند، در حالی که رسول خدا(ص) نزد وی بود. .. و گفتند به خدا سوگند اگر این پیروی از محمد(ص) را اهل فارس و روم بشنوند، ما را از سرزمینمان می ربایند و کعبه را سنگ به سنگ از جا خواهند کند پس این آیه نازل شد: <و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 44 - 2

2 - مشرکان مکه ، مردمی عناد پیشه و بهانه جو بودند .

و لو جعلن-ه قرءانًا أعجمیًّا لقالوا لولا فصّلت ءای-ته ءاْعجمیّ و عربیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 23

23 - ادعای تازگی و پیشینه نداشتن معارف اسلام ، از بهانه های مشرکان مکه

شرع لکم . .. کبر علی المشرکین ما تدعوهم إلیه

با توجه به این که آیات پیشین در مورد مشرکان بوده است، ذکر سابقه معارف توحیدی در شرایعت های پیشین; می تواند ناظر به این نکته باشد که مشرکان مکه به بهانه تازگی معارف اسلامی تلاش در انکار آن داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 31 - 5

5 - بهانه جویی های پیاپی و گوناگون مشرکان مکه ، در برابر پیامبر ( ص ) و قرآن

قالوا ه-ذا سحر . .. و قالوا لولا نزّل ه-ذا القرءان

از این که مشرکان مکه گاهی قرآن را به سحر متهم می کردند و گاهی فقر و تنگدستی پیامبر(ص) را بهانه قرار می دادند، مطلب بالا استفاده می شود.

7 - توبه - 9 - 19 - 4

4 - نیکوترین عملکرد کافر و مشرک ، فاقد کمترین ارزش در بینش الهی است .

أجعلتم سقایه الحاجّ و عماره المسجدالحرام کمن ءامن باللّه . .. و اللّه لایهدی الق

برداشت فوق به خاطر دو نکته مهم در آیه شریفه است: 1- سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام، بهترین عمل مشرکان بود; 2- خداوند، همین دسته از مشرکان به ظاهر نیکوکار را ستمکار معرفی کرد.

3 - غیر قابل اعتماد بودن کافران و مشرکان ، در پیمان و پیوند دوستی با مسلمانان

کیف و إن یظهروا علیکم لایرقبوا فیکم إلّاً و لاذمه

<إلّ> در لغت به معنای عهد، قسم و قرابت (خویشاوندی) آمده است (قاموس المحیط) ولی در این آیه - به قرینه آمدن واژه <ذمه> که به معنای عهد است - معنای قرابت و خویشاوندی مقصود است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 39 - 10

10- باورداران فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، فرورفته در غفلتی عمیق و مردمی بی ایمان

فاختلف الأحزاب . .. و هم فی غفله و هم لایؤمنون

نکره آمدن <غفله> نشانه ناشناخته بودن حد و مرز آن است.

3 - مشرکان ، به خاطر ژرف ننگریستن درباره موجودات آسمان ها و زمین ، مورد سرزنش خداوندند .

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

احتمال دارد مخاطب <ألم تروا> مشرکانی باشد که در این سوره و قبل از پرداختن به قصه لقمان (فأرونی ماذا خلق. ..) از آنها سخن گفته شده است. در این صورت، استفهام <ألم...> توبیخی است.

20- مشرکان ، کافران به خدا و ناباوران به قیامت ، فاقد صلاحیت برای ارائه برنامه و مقررات برای انسانها

إنی ترکت ملّه قوم لایؤمنون بالله و هم بالأخره هم ک-فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 2

2 - مشرکان ، فاقد دلیل و کتاب آسمانی بر درستی عقاید خویش اند .

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 4

4 - عقاید مشرکان ، فاقد دلیل و حجت اطمینان بخش

سلهم أیّهم بذلک زعیم

تضمین نکردن درستی عقاید، نشانه نبودن دلیل قاطع و اطمینان بخش بر آن است.

7 - یونس - 10 - 68 - 10

10 - مشرکان بدون توجه به درستی و نادرستی مدعای خویش ( فرزندگزینی خدا ) ، آن را به خدا نسبت می دادند .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 49 - 8

8- مشرکان در انکار معاد ، فاقد استدلال و دلیل قطعی و تنها متکی بر استبعاد هستند .

أءذا کنّا عظ-مًا و رف-تًا أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

از اینکه مشرکان، در انکار معاد تنها به استبعاد پرداختند، نشان می دهد که آنان دلیلی برای تکذیب خود نداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 5

5- جامعه اصحاب کهف ، فاقد هرگونه دلیل و برهان بر عقاید شرک آلود خویش بودند .

ه-ؤلاء قومنا . .. لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 3 - 15

15- سحر بودن قرآن و ساحر بودن پیامبر ( ص ) ، دلیل واهی و بهانه دیگر مشرکان ستم پیشه برای ایمان نیاوردنشان

أفتأتون السحر و أنتم تبصرون

مشرکان برای ردّ ادعای نبوت پیامبر(ص)، دو دلیل واهی و بهانه جویانه می آوردند: 1- بشر بودن آن حضرت (هل ه-ذا إلاّ بشر مثلکم)، 2- ساحر بودن ایشان (أفتأتون السحر).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 89 - 4

4 - مشرکان ، مفتون خیال های خام و غافل از برهان های عقلی و علمی

قل فأنّی تسحرون

<سحر> (مصدر <تسحرون>) به معنای مفتون کردن و ربودن عقل است; یعنی، <[به آنان] بگو: پس چگونه دستخوش افسون می شوید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 10

10 - خداوند ، خواهان دلیلی قاطع و قانع کننده از سوی مشرکان برای عقیده ناروای شرک

أءل-ه مع اللّه قل هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 137

15 - سبأ - 34 - 28 - 5

5 - موضع گیری بیشتر مشرکان علیه پیامبر ( ص ) ، به دلیل ناآگاهانه بودن آن ، فاقد وجاهت و اعتبار است .

و ما أرسلن-ک إلاّ کافّه للناس . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

ذکر <و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون> پس از بیان قلمرو رسالت پیامبر(ص) و نقش آن حضرت، می تواند به منظور دفع توهم باشد. آن توهم این است که اکثریت مشرکان با رسالت پیامبر(ص) مخالف اند و چنین امری تأثیری منفی در رسالت آن حضرت دارد. خداوند جواب می دهد که نظر چنین اکثریتی بی فایده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 44 - 1،3

1 - مشرکان ، در حالی قرآن را ساخته و پرداخته [ دست ] بشر می دانستند که هیچ دلیل آسمانی نداشتند .

و قال الذین کفروا للحقّ لمّا جاءهم إن ه-ذا إلاّ سحر مبین . و ما ءاتین-هم من کتب

3 - مشرکان ، برای حقانیت اعتقادشان هیچ گونه دلیل آسمانی دریافت نکرده بودند .

قالوا ما ه-ذا إلاّ رجل یرید أن یصدّکم عمّا کان یعبد ءاباؤکم . .. و ما ءاتین-هم م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 12 - 5

5 - سستی عقاید مشرکان و ناتوانی آنان از برخورد منطقی با تعالیم قرآن

بل عجبت و یسخرون

توسّل مشرکان به تمسخر در برابر تعالیم قرآن و رسالت پیامبر اسلام(ص)، گویای حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 10

10 - مشرکان ، به خاطر ادعا های بی دلیل و فاقد منطق ، مورد بازخواست و مؤاخذه خداوند قرار می گیرند .

ستکتب شه-دتهم و یسئلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 2 - 3

3 - مشرکان ، تنها تسلیم و متواضع در برابر قدرت سیاسی و نظامی و نه منطق و برهان *

إنّا فتحنا . .. لیغفر لک اللّه

مراد از <غفران ذنب>، می تواند زدایش بدگمانی ها و بدخواهی ها از سینه دشمنان باشد. با توجه به این نکته، از مجموع دو آیه استفاده می شود که دل های سخت مشرکان با منطق وحی، رام نگشته ولی با پیروزی سیاسی پیامبر(ص) در صلح حدیبیه، به تسلیم و تواضع واداشته شده است.

ص: 138

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 10

10 - مشرکان مکّه ، پذیرای هیچ سخن حق و منطقی در جهت مخالفت با عقیده شان نبودند .

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا . .. و سوف یعلمون حین یرون العذاب من أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 30 - 5

5 - اقدام مشرکان مکه به جنگ تبلیغاتی علیه پیامبر ( ص ) ، به دلیل ناتوانی از مقابله منطقی با آن حضرت

و لمّا جاءهم الحقّ قالوا ه-ذا سحر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 58 - 8

8 - مشرکان مکه ، مردمانی ستیزه جو و بی منطق

بل هم قوم خصمون

<حمیم> به معنای نزدیک است و <صدیق حمیم> (دوست نزدیک) می تواند کنایه از فرد مشفق، مهربان و دلسوز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 6،7

6 - بی جواب ماندن فریاد یاری خواهی مشرکان از معبودهایشان در قیامت

فدعوهم فلم یستجیبوا لهم

7 - روبه رو شدن مشرکان با عذاب الهی در قیامت ، همراه با یأس کامل آنان از وجود یاری دهنده ای برای خود

قیل ادعوا شرکاءکم . .. فلم یستجیبوا لهم و رأوا العذاب

فالیوم لایملک بعضکم لبعض نفعًا و لا ضرًّا

به قرینه این که مخاطبان در آیات پیشین، ملائکه بودند و خداوند با آنان درباره عبادت مشرکان گفتوگو می کرد; مخاطب <کم> در <بعضکم> می تواند ملائکه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 23 - 4

4 - معبود ها ، ناتوان از نجات پرستندگان شان از گرفتاری و رنج

ءالهه إن یردن الرحم-ن بضرّ . .. لاینقذون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 75 - 3

3 - معبود های ادعایی به روز رستاخیز ، در حالی که همچون سپاهِ آماده به خدمت برای مشرکان اند ، از هرگونه یاری رسانی به آنان ناتوان خواهند بود .

لایستطیعون نصرهم و هم لهم جند محضرون

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که ضمیر <هم> به معبودها و ضمیر <لهم> به مشرکان بازگردد و این جمله حال برای ضمیر غایبی در<لایستطیعون> باشد. بر این اساس، این ترکیب از باب مبالغه آمده است; زیرا متمرکز کردن تمامی نیروها در قالب یک سپاهِ آماده به خدمت و در عین حال ناتوان بودن از یاری رسانی، نشان دهنده اوج ناتوانی معبودها می باشد. گفتنی است بر اساس این نظر، آیه شریفه ناظر به روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 18 - 13

13 - کفر و شرک ، ظلم است و کافران و مشرکان ، از هرگونه یاری دوست و نزدیکان دلسوز خود و شفاعت شفیعان محروم اند .

ما للظ-لمین من حمیم و لا شفیع یطاع

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که این آیات، در سلسله آیاتی قرار دارد که درباره کافران و مشرکان سخن می گوید و مقصود از <ظالمین> آنان می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 28 - 9

9- تنها ماندن مشرکان در طوفان عذاب ، بازتاب دروغ ها و افتراهایشان به خداوند

بل ضلّوا عنهم و ذلک إفکهم

چنانچه <ذلک> اشاره به عدم نصرت مشرکان از سوی آلهه باشد - که از مضمون صدر آیه استفاده می شود - و بعد از <ذلک> کلمه ای در تقدیر باشد; یعنی، <ذلک أثر إفکهم> می توان به نکته یاد شده پی برد.

ص: 142

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 55 - 2

2 - نکوهش شرک پیشگان مرفه صدراسلام ، به خاطر پندار غلط آنان در ارزیابی موقعیت خویش در نزد خداوند

أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 2 - 4

4 - مشرکان ، گرفتار توهّم هماهنگی دین پیامبر ( ص ) با عقاید شرک آلود آنان

لا أعبد ما تعبدون

سوره <کافرون>، بیانگر اعلان مواضع قطعی پیامبر(ص) در برابر معبودهای مشرکان است. گویا آنان در آغاز رسالت، گمان می کردند که دین پیامبر(ص) تباینی با آیین آنان ندارد و معبود آن حضرت از سنخ معبودان ایشان است. پیامبر(ص) در این سوره، با صراحت از تباین دو دین سخن می گوید و خود را پرستشگر معبودی معرفی می کند که از سنخ معبودهای مشرکان نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 108 - 9

9 - دشنام به خدا برای دفاع از باورهای خویش، عملی شایسته و زیبا در نظر مشرکان است.

فیسبوا الله عدوا بغیر علم کذلک زینا لکل أمه عملهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 3،5،8،10

3 - قرار دادن سهم برای خداوند، از آنچه خود آفریده، از پندارهای پوچ مشرکان

و جعلو الله مما ذراً من الحرث و الأنعم نصیبا فقالوا هذا لله بزعمهم

5 - شرک، عقیده ای برخاسته از پندار و اوهام مشرکان است.

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا فما کان لشرکائهم

منتسب کردن <شرکاء> به مشرکان و نه به خداوند، گویا اشاره بدین نکته باشد که آنچه را آنان شریک خدا می پندارند به ساخته های ذهنی آنان مربوط است.

8 - مشرکان، مصرف اموال سهم شریکان پنداری خداوند را در راه خدا غیر مجاز و ناروا می شمردند.

فما کان لشرکائهم فلایصل إلی الله و ما کان لله فهو یصل إلی شرکائهم

10 - داوری زشت و غلط مشرکان جاهلی در مقایسه خدا با بتها و ترجیج بتها بر او

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 3،12

3 - مشرکان از مفهوم <مشیت الهی> برداشتی نادرست داشتند.

سیقول الذین أشرکوا لو شاء الله ما أشرکنا

12 - پیامبر(ص) مأمور احتجاج با مشرکان و رد اندیشه های غلط آنان

قل هل عندکم من علم فتخرجوه لنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 15

15- مشرکان به پندار فرمان خدا بر پرستش معبود های خویش ، آنها را عبادت می کنند . *

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 7

7- مشرکان با وجود دلایل روشن بر ولایت خداوند ، دیگران را ولیّ و سرپرست خویش می پنداشتند و به آنان روی می آوردند .

أفاتخذتم من دونه أولیاء

تفریع جمله <اتخذتم . ..> به وسیله حرف <فاء> بر بیان کارها و شؤونی که برای خداوند برشمرده شد$- که مشرکان نیز آنها را

ص: 146

باور دارند - می رساند که ولایت بر انسانها تنها از آنِ خداست و پندار ولایت غیر او ، پنداری ناموجّه و بدون دلیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 1،2

1- مشرکان ، برای معبود های خویش سهمی در روزی دهی قائل بودند .

یشرکون . .. و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-هم

آیه، ادامه بیان کارهای خلاف مشرکان است و برداشت فوق مبتنی بر این نکته است که مراد از <ما> ی موصول، معبودهاست و مفعولٌ به فعل <لایعلمون> محذوف است.

2- مشرکان ، برای اسباب و علل ظاهری در انجام امور ، نقش مستقل قائل بودند .

بربّهم یشرکون . لیکفروا بما ءاتین-هم ... و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-

برداشت فوق مبتنی بر این نکته است که <ما>ی موصول اسباب و عواملی باشد که مشرکان آنها را در نجات خود از ناگواریها دخیل می دانستند، در حالی که خبر از وضعیت آنها هم نداشتند و از اینکه خداوند مشرکان را به خاطر چنین تفکری مورد سرزنش قرار داده است، استفاده می شود که آنان برای چنین اسبابی نقش مستقل قائل بوده اند و گرنه جای سرزنش و توبیخ نداشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 10

10- مشرکان ، در برابر اسناد دختر به خدا ، فرزند دلخواهشان ( پسر ) را به خود اسناد می دادند .

و یجعلون لله البن-ت . .. و لهم ما یشتهون

<و> در <و لهم> می تواند حالیه و هم می تواند عاطفه باشد. در صورت عاطفه بودن جمله <ما...> در محل نصب خواهد بود برای عطف به <البنات>. در هر صورت برداشت فوق قابل استفاده است و اسناد دادن فرزند دختر برای خدا، قرینه ای است بر اینکه مراد از <ما> در <ما یشتهون> فرزند پسر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 58 - 6

6- مشرکان ، علی رغم نفرت از دختردار شدن ، آن را به خداوند نسبت می دادند .

و یجعلون لله البن-ت . .. و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی ظلّ وجهه مسودًّا و هو کظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 87 - 3

3- دست نیافتن مشرکان در قیامت به بافته های دروغین خویش درباره شریک داشتن خداوند

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 49 - 3

ص: 147

3- مشرکان ، مرگ را به منزله نیستی و نابودی پنداشته و حیات پس از آن را مستبعد می شمردند .

أءذا کنّا عظ-مًا و رف-تًا أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 94 - 9

9- اصل وجود خدا و نیاز به رسالت ، امری پذیرفته شده حتی در بینش مشرکان

أبعث الله بشرًا رسولاً

از اینکه مشرکان به جای انکار اصل رسالت به استبعاد نبوت بشر پرداختند، می توان استفاده کرد که اصل رسالت و نبوت برای آنان، امری محرز بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 95 - 4

4- در نظر مشرکان تنها ملائکه ، شایسته رسالت و پیامبری بودند .

قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً. قل لو کان فی الأرض مل-ئکه ... لنزّلنا علیهم من الس

از پاسخ خداوند در قبال اعجاب مشرکان و از گفته آنان (أبعث الله بشراً رسولاً) استفاده می شود که آنان، توقع داشتند که پیامبر(ص) از جنس ملائکه باشد نه از جنس بشر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 48 - 10

10- غفلت از رستاخیز و تصوّر عدم برپایی قیامت ، آفت فراگیر مشرکان است .

بل زعمتم ألّن نجعل لکم موعدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 81 - 5

5- شرک پیشاگان ، عزّت و سعادت را در تحصیل مال و فرزند ، و فزونی آن می دیدند .

قال لأُتینّ . .. واتّخذوا ... لیکونوا لهم عزًّا

در آیات پیشین انگیزه روی آوردن به کفر، علاقه به مال و فرزند بیان شده و در این آیه طلب عزّت ذکر گردیده است. حاصل این دو تعبیر، این است که مشرکان مال و فرزند را مایه عزّت می دانستند و پرستش غیر خدا را، راه وصول به آن شناخته بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 92 - 2

2- در پندار گروهی از مشرکان ، خداوند برخی از مخلوقات خویش را فرزند خوانده خود قرار داده است .

أن یتّخذ ولدًا

از تعبیر <إتّخاذ> در این آیه و نیز در آیات پیشین، برمی آید که قائلانِ فرزند گزینی خداوند، تنها این بوده است که او از میان موجودات، کسی را به عنوان فرزندی خود برگزیده است; نه این که مدعی تولّد فرزندی برای او باشند.

ص: 148

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 93 - 2

2- قائلان به فرزندگزینی خداوند ، فرزند خوانده او را از بین موجودات شعورمند آسمان ها و زمین می دانستند .

من فی السموت والأرض

کلمه <من> موصولی است که برای عاقلان به کار می رود. به کار بردن آن، ممکن است ناظر به پندار فرزندخواندگی فرشتگان، عیسی و عزیر(ع) برای خدا باشد در نتیجه تعبیر <موجودات آسمان ها> کنایه از ملائکه و <موجودات زمین> کنایه از عیسی و عزیر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 3 - 10

10- ناسازگاری بشر بودن با دستیابی به مقام نبوت ، از دیدگاه مشرکان

هل ه-ذا إلاّبشر مثلکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 28 - 7

7- پندار مشرکان در مستقل بودن فرشتگان در شفاعت

لایشفعون إلاّلمن ارتضی

از این که استقلال در شفاعت نفی شده، به دست می آید که مشرکان (مخاطبان این آیه) چنین پنداری داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 34 - 2

2- مشرکان ، می پنداشتند پیامبران باید در دنیا عمر جاوید داشته باشند .

و ما جعلنا لبشر من قبلک الخلد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 73 - 4

4 - در جهان بینی مشرکان ، تدبیر امور جهان و انسان ها ، در اختیار خدایان است نه خدای متعال .

ی-أیّها الناس . .. إنّ الذین تدعون من دون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 82 - 7

7 - انسان ، موجودی جاودان در بینش ادیان الهی و پدیده ای فناپذیر در نگرش شرک پیشگان تاریخ

بل قالوا . .. قالوا أءذا متنا ... أءنّا لمبعوثون

ص: 149

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 83 - 1

1 - معاد ، وعده ای بی اساس و افسانه ای کهن ، در نظر کافران و مشرکان

بل قالوا مثل ما قال الأوّلون . .. لقد وعدنا ... إن ه-ذا إلاّ أس-طیر الأوّلین

<اسطوره> (مفرد <أساطیر>) به معنای افسانه است. بنابراین <أساطیرالأوّلین>; یعنی، افسانه هایی که پیشینیان ساخته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 84 - 1

1 - زمین و هر آنچه در آن هست ، از آن خدا و متعلق به او است .

قل لمن الأرض و من فیها إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 41 - 4

4 - رسالت مداری انسان از سوی خداوند ، امری شگفت آور و غیر قابل قبول از دیدگاه مشرکان

أه-ذا الذی بعث اللّه رسولاً

استفهام در <أه-ذا> انکاری و برای اظهار تعجب و شگفتی آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 6

6 - دست شستن از گرایش های شرک آلود و روی کردن به تعالیم پیامبران ( همچون یگانه پرستی ) و عقیده به قیامت ، در دیدگاه اهل شرک ، گمراهی و انحراف است .

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 3،9

3 - رد دعوت پیامبر ( ص ) از سوی مشرکان ، علی رغم اعتقاد آنان به هدایت بخش بودن آیین آن حضرت

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

9 - در دیدگاه مشرکان ، گمراهی توأم با امنیت و آسایش ، برتر از هدایت همراه با ناامنی و اضطراب است .

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 29 - 3،5

3 - مشرکان ، وعده پیامبر ( ص ) را درباره وقوع قیامت و معاد درست نمی دانستند .

و یقولون متی ه-ذا الوعد إن کنتم ص-دقین

5 - مشرکان ، پیروان مؤمن پیامبر ( ص ) را سهیم و هم رأی او در رسالت می دانستند .

ص: 150

متی ه-ذا الوعد إن کنتم ص-دقین

جمع آورده شدن <صادقین>، به این خاطر است که مؤمنان نیز مخاطب مشرکان بوده اند. مخاطب قرار دادن مؤمنان و پرسش از زمان وقوع قیامت از آنان، بیانگر نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 35 - 5

5 - مشرکان ، خود را مصون از عذاب الهی می دانند .

و قال الذین کفروا . .. و ما نحن بمعذّبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 43 - 5،13،14

5 - مشرکان ، پیامبراکرم ( ص ) را شخصی معمولی می دانستند که هدفش بازداشتن مردم از دین و آیین پدرانشان بود .

قالوا ما ه-ذا إلاّ رجل یرید أن یصدّکم عمّا کان یعبد ءاباؤکم

تعبیر از پیامبر(ص) به <رجل> - آن هم به صورت نکره - حاکی از نکته یاد شده است.

13 - مشرکان ، معتقد بودند قرآن ساخته و پرداخته است ; نه وحی .

و قالوا ما ه-ذا إلاّ إفک مفترًی

مشارالیه <ه-ذا> به قرینه <تتلی علیهم آیاتنا> می تواند قرآن باشد. هم چنین می تواند حاصل تلاوت (قول به توحید) باشد. برداشت یاد شده بنابر احتمال اول است.

14 - مشرکان ، پیامبر ( ص ) را افترازننده به خدا می دانستند .

إلاّ إفک مفترًی

<إفک>; یعنی، بازداشته شدن چیزی از وضعیتی که شایسته است در آن وضعیت باشد. و در دروغ استعمال می شود (مفردات راغب). آوردن <مفترًی> به عنوان صفت <إفک>، می تواند به این منظور باشد که آنان قرآن را دروغی می دانستند که به خدا نسبت داده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 2

2 - پندار مشرکان درباره گمراهی پیامبر ( ص )

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی

سفارش خداوند به پیامبر(ص) مبنی بر اعلام موضع روشن درباره این که به فرض گمراهی او، ضررش عاید خود آن حضرت می شود; احتمال دارد برای رفع توهم و یا اتهامی (نکته یاد شده) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 53 - 1،3

1 - مشرکان ، پیش از نزول عذاب بر آنان ، منکر آن بودند .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به ... و قد کفروا به من قبل

ص: 151

3 - مشرکان به حشر و معاد ، کفر ورزیده و منکر آن بودند .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به ... و قد کفروا به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 11 - 5

5 - مشرکان آفرینش مجدد انسان ها را در قیامت ، امری بعید و غیرممکن و بسیار سخت می دانستند .

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 15 - 2

2 - قرآن ، سحری آشکار در دیدگاه مشرکان

و قالوا إن ه-ذا إلاّ سحر مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 16 - 2،3

2 - برپایی قیامت و حیات مجدد انسان ها پس از مرگ و تبدیل شدن به خاک و استخوان ، مورد انکار مشرکان

أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ-مًا أءنّا لمبعوثون

دو همزه به کار رفته در آیه شریفه، برای استفهام انکاری است.

3 - برپایی قیامت و حیات دوباره انسان ها پس از متلاشی شدن بدن ، امری غیرممکن و بس بعید در نظر مشرکان

أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ-مًا أءنّا لمبعوثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 17 - 1،2

1 - مشرکان ، تجدید حیات نیاکانشان را پس از مرگ و تبدیل شدن آنان را به خاک و استخوان ، امری بسیار بعید و غیر قابل قبول می دانستند .

أءنّا لمبعوثون . أوَ ءاباؤنا الأوّلون

<ءاباؤنا> مبتدا و خبر آن - به قرینه خبر موجود در آیه قبل (لمبعوثون) - حذف شده است. این جمله (مبتدا و خبر) عطف بر جمله قبل (ءإنا لمبعوثون) است.

2 - مشرکان ، حیات مجدد نیاکان اولیه خود را در روز رستاخیز ، بعیدتر و غیرممکن تر از تجدید حیات خود می دانستند .

أءنّا لمبعوثون . أوَ ءاباؤنا الأوّلون

از عطف <أو ءاباؤنا. ..> بر <أءنا لمبعوثون> - که برای ارتقای اظهارِ استحاله امرِ معاد است - و نیز از اختصاص به ذکر یافتن <آباء>، برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 28 - 3،4

ص: 152

3 - پیشوایان شرک با تظاهر به خیرخواهی ، عامل اصلی فریب خوردن و دور شدن از مسیر خیر و حق در دیدگاه مشرکانِ گمراه شده

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا عن الیمین

<یمین> می تواند مشتق از <یمن> (خیر و برکت) باشد. بر این اساس، معنای آیه چنین می شود: شما از سر خیرخواهی به سراغ ما می آمدید. اما متعدی شدن فعل <تأتوننا> به <عن> - که برای مجاوزت است - موجب می شود که این کلمه متضمن معنای <تصددننا> - که متناسب با معنای مجاوزت است - باشد. بر این اساس، پیام اصلی آیه چنین خواهد بود: شما بودید که در ظاهر از سر خیرخواهی به سراغ ما آمده و ما را از مسیر حق و خیر گمراه می کردید.

4 - مشرکان گمراه شده ، در قیامت اعمال قدرت سران شرک را عامل گمراهی و فریب خود معرّفی خواهند کرد .

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا عن الیمین

برداشت یاد شده براساس این دیدگاه است که <یمین> (جهت راست) کنایه از قدرت و قوت باشد; زیرا معمولا سمت راست قوی تر است. ازاین رو بیشتر مردم کارهای مهم و سنگین را با دست راست انجام می دهند. گفتنی است که دو آیه بعد (و ما کان لنا علیکم من سلطان) و نیز آمدن واژه <یمین> به این معنا در آیه 93 همین سوره (فراغ علیهم ضربا بالیمین) مؤید مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 180 - 4

4 - ساحت خداوند ، از هرگونه نسبت ها و توصیف های مشرکان منزه است .

سبح-ن ربّک ربّ العزّه عمّا یصفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 8 - 1

1 - برگزیده شدن پیامبراسلام ( ص ) از میان توده های عرب برای پیامبری ، امری غیرمنطقی و ناممکن در نظر کافران و مشرکان

أءنزل علیه الذکر من بیننا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 8 - 3

3 - مشرکان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، معتقد به اقتدار و متکی به نیرومندی خود

أن کنتم قومًا مسرفین . .. فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا

از یادآوری هلاکت اقوامی نیرومندتر از مردم مکه، استفاده می شود که مکیان، به قدرت خویش مغرور بوده و آن را غیر قابل زوال می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 7

7 - زندگی و مرگ در نگاه مشرکان ، پدیده ای طبیعی و بی ارتباط با اراده الهی و وجود خداوند

و ما یهلکنا إلاّ الدهر

ص: 153

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 2 - 4

4 - پیامبر ( ص ) ، از نگاه مشرکان ، فردی گنه کار و برهم زننده نظم اجتماعی شرک

لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر

<ذنبک> به معنای اتهام ها و گناهانی است که مشرکان، برای پیامبر(ص) برمی شمردند; زیرا با بعثت آن حضرت، حرمت بت ها درهم ریخت، نظم جاهلی جامعه شرک - با ایمان آوردن طبقات مختلف اجتماعی - بر هم خورد و این همه اموری بود که از نظر مشرکان، جرم و گناه پیامبر(ص) تلقی می شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 30 - 1،4

1 - افق دید و نگرش مشرکان خداگریز ، محصور در محدوده دنیا و مظاهر آن

و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . ذلک مبلغهم من العلم

<ذلک> اشاره به دنیاگرایی مشرکان دارد; یعنی، دنیاگرایی منتهای دانش آنان است.

4 - خرافات و موهومات ، اوج دید و نگرش مشرکان دنیاگرا

لیسمّون المل-ئکه تسمیه الأُنثی و ما لهم به من علم . .. ذلک مبلغهم من العلم

برداشت بالا بنابراین نکته است که <ذلک> اشاره به عقاید خرافی مشرکان در مورد دختر انگاشتن ملائکه برای خداوند، داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 10 - 4

4 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله : < أءنّا لمردودون فی الحافره > یقول : فی الخلق الجدید ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند <أءنّا لمردودون فی الحافره> روایت شده که فرمود: خدا می فرماید: [مشرکان می گویند: آیا ما] در آفرینش مجدد [بازمی گردیم؟]>

11 - حج - 22 - 33 - 3

3 - ممنوعیت استفاده از دام های قربانی ، در پندار مشرکان عصر بعثت

لکم فیها من-فع إلی أجل مسمًّی

تصریح به جواز بهره برداری از دام های قربانی، نشان می دهد که اعتقاد عمومی پیش از نزول آیه، برخلاف آن بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 59 - 6،8

6- مشرکان صاحب دختر در دوران جاهلیت ، نگهداری دختران را برای خود عار و ذلت می دانستند .

أیمسکه علی هون

برداشت فوق بر این اساس است که <علی هون> حال برای ضمیر فاعلی <یمسک> باشد.

8- مشرکان صاحب دختر ، حیثیت اجتماعی خود را با داشتن دختر در مخاطره می دیدند .

یتوری من القوم من سوء ما بشّر به أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 60 - 4

4- داشتن دختر در دیدگاه مشرکان جاهلی ، صفتی زشت محسوب می شد .

للذین لایؤمنون بالأخره مثل السوء

<مثل السوء>، مثلی است که مشرکان جاهلی برای صاحبان دختر به کار می بردند و مرادشان از آن، ضرب المثل بد حالی و بدی بود. اینکه خداوند پس از ذکر دیدگاه آنها درباره نوزادان دختر و محکومیتشان، <مثل السوء> را به خود آنان نسبت می دهد، می تواند قرینه ای باشد بر مطلب یاد شده.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 62 - 9

9- مشرکان ، تداوم نسل خویش را از طریق داشتن پسر ، برای خود فرجامی نیک تلقی می کردند . *

و یجعلون لله ما یکرهون و تصف ألسنتهم الکذب أن لهم الحسنی

احتمال دارد مراد از <الحسنی> به قرینه <و یجعلون لله البنات . .. و لهم ما یشتهون> و <یجعلون لله ما یکرهون> ادامه نسل مشرکان از طریق پسرانی باشد که آنان برای خویش مدعی بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 2

2 - پسر مایه سرور و مباهات و دختر موجب ننگ و عار ، در میان عرب جاهلی

و أصفیکم بالبنین . و إذا بشّر أحدهم بما ضرب للرحم-ن مثلاً ظلّ وجهه مسودًّا و هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 4

ص: 155

4 - لطافت طبیعی زن و فرودستی او در میدان جدال و درگیری ، دو عامل آسیب پذیری و دو نقیصه برای زن در فرهنگ خشن جاهلی

و هو فی الخصام غیر مبین

در آیه قبل (و إذا بشّر أحدهم. ..) ناراحتی عرب جاهلی از داشتن دختر بیان شده است. این آیه می تواند اشاره به علت آن ناراحتی داشته باشد; یعنی، این دو ویژگی از نظر عرب جاهلی، نقص زن به حساب می آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 8

8 - طبیعت گرایی و انکار حیات اخروی ، دارای ریشه در جاهلیت عرب

و قالوا ما هی إلاّ حیاتنا الدنیا . .. و ما یهلکنا إلاّ الدهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 39 - 3

3 - اعتقاد عرب جاهلی ، به امتیاز و برتری مردان بر زنان

أم له البن-ت و لکم البنون

از این که خداوند، مشرکان را مدعی اختصاص پسران به خویش شمرده است; استفاده می شود که آنان، از داشتن دختر احساس ننگ می کرده اند.