14 - احزاب - 33 - 35 - 3،5

3 - مردان و زنان مسلمان ، مشمول آمرزش و غفران الهی اند .

إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره

بنابراین احتمال که مراد از <المسلمین> معنای اصطلاحی آن;یعنی، گرویدگان به دین اسلام باشد، نکته یاد شده، استفاده می شود.

5 - مردان و زنان مؤمن ، مشمول آمرزش خداوندند .

إنّ . .. و المؤمنین و المؤمن-ت ... أعدّ اللّه لهم مغفره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 24 - 22

22 - جواز ازدواج با زنان غیر مسلمان شوهردار که در جنگ به اسارت درآمده اند .

حرّمت . .. الّا ما ملکت ایمانکم

علی (ع) درباره آیه فوق فرمود: من سبی من کان لها زوج.

_______________________________

مجمع البیان، ج 3، ص 51 ; نورالثقلین، ج 1، ص 466، ح 165.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 25 - 4

4 - ممنوعیّت ازدواج با زنان غیر مسلمان *

المحصنات المؤمنات . .. من فتیاتکم المؤمنات

چون در جمله مورد بحث، زنان آزاده و نیز کنیزان را مقید کرد به اینکه اهل ایمان باشند، معلوم می شود ازدواج با زنان غیر مؤمن جایز نیست.

قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم

جمله <أول من أسلم> مطلق و بیانگر این است که اسلام پیامبر(ص) بر اسلام دیگران مقدم بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 12 - 2،3

2 - پیامبر ( ص ) ، به پیش گام شدن در پذیرش اسلام ، به عنوان نخستین مسلمان ، مأمور و موظف شد .

و أُمرت لأن أکون أوّل المسلمین

3 - پیامبر ( ص ) ، نخستین مسلمان بود .

أُمرت لأن أکون أوّل المسلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 100 - 19

19 - از امام حسن مجتبی ( ع ) روایت شده : < . . . فکان ابی ( ع ) سابق السّابقین إلی اللّه و إلی رسوله . . . و ذلک انه لم یسبقه إلی الایمان أحد و قد قال اللّه تعالی : < و السّابقون الأوّلون من المهاجرین و الأنصار . . . > فهو سابق جمیع السّابقین . . . ;

پدر من پیشگام تر از پیشگامان نخستین به سوی خدا و رسول او بود . .. زیرا هیچ کس در ایمان، بر او پیشی نگرفته بود ... و خدای تعالی فرمود: <پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار ... > پس او پیشگام تر از همه پیشگامان بود>.

ضرورت سوگند شاهدان به نام خدا در اعتبار شهادت آنان، می رساند که مراد از <ءاخران من غیرکم> غیرمسلمانی است که اعتقاد به خداوند داشته باشد.

9 - شهادت غیر مسلمان بر وصیت در صورت شک در راستی و درستی شهادت وی تنها با سوگند پذیرفته می شود و از اعتبار قانونی برخوردار می گردد

او ءاخران من غیرکم . .. تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه ان ارتبتم

جمله <تحبسونهما . ..> می تواند ناظر به هر دو طائفه از شاهدان <ذوا عدل منکم> و <ءاخران من غیرکم> باشد. و می تواند تنها ناظر به طائفه دوم یعنی <و ءاخران من غیرکم> گرفته شود. برداشت فوق مبتنی بر احتمال دوم است.

10 - ارزش و اعتبار شهادت شاهدان بر وصیت - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - آنگاه که راستی و درستی شهادتشان مورد تردید باشد . منوط به سوگند است .

ذو عدل منکم او ءاخران من غیرکم . .. تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <تحبسونهما> ناظر به هر دو طائفه از شاهدان بر وصیت باشد و اعتبار شهادت هر شاهدی - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - را مقید به سوگند کند.

11 - حج - 22 - 78 - 16

16 - < مسلمان > ، نام امت پیامبر در کتاب های آسمانی پیشین و قرآن

هو سمّیکم المسلمین من قبل و فی هذا

2 - آل عمران - 3 - 28 - 1،2،3،8،11،12،13

1 - با اعتقاد به قدرت مطلقه الهی ، مجالی برای پذیرش ولایت کافران از سوی مؤمنان نمی باشد .

قل اللّهم مالک الملک . .. لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء

گویا آیه مورد بحث، نتیجه اعتقاد به مضمون آیه <قل اللّهم . .. > است.

2 - حرمت و ممنوعیت پذیرش ولایت و سرپرستی کافران ، برای مؤمنان

لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء

3 - حرمت برگزیدن کافران و مقدّم داشتن آنان بر مؤمنان ، در دوستی و ارتباط و ولایت

لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین

8 - کسی که ولایت کافران را بپذیرد ، خداوند او را به خود وامی گذارد .

و من یفعل ذلک فلیس من اللّه فی شیء

11 - حاکمیّت و سرپرستی کافران بر امور مؤمنان ، زمینه انحطاط و بی ارزشی مؤمنان در پیشگاه خدا

لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیا ء . .. و من یفعل ذلک فلیس من اللّه فی شیء

خروج از ولایت خدا، مستلزم انحطاط است.

12 - پذیرش دوستی کافران ، گسستن رابطه با خداوند است .

لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء . .. و من یفعل ذلک فلیس من اللّه فی شیء

بنابراینکه ولایت به معنای دوستی باشد.

13 - پذیرش سرپرستی کافران ، جز در اضطرار و تقیّه ، جایز نیست .

لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء . .. الاّ ان تتقوا منهم تقیه

بنابراینکه ولایت به معنای سرپرستی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 69 - 1،2،3،4،5،7

1 - آرزو و تلاش گروهی از اهل کتاب ، برای گمراه کردن مسلمانان

ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم

2 - یأس اهل کتاب از گمراه ساختن مؤمنانِ به پیامبر ( ص ) *

لو یضلّونکم

3 - افشای سوءنیت اهل کتاب نسبت به مؤمنان ، از سوی خداوند

ودّت . .. لو یضلّونکم

4 - هشدار خداوند به مؤمنان در مورد تلاش اهل کتاب برای گمراه سازی آنان

ودّت . .. لو یضلّونکم

5 - آن گروه از اهل کتاب که برای گمراه ساختن مسلمانان می کوشیدند ، در واقع خویش را گمراه تر ساخته اند ; بی آنکه خود بفهمند .

ودّت . .. لو یضلّونکم و ما یضلّون الاّ انفسهم و ما یشعرون

7 - بی اثر بودن تلاش اهل کتاب ، برای گمراه کردن مؤمنان صدر اسلام

و ما یضلّون الاّ انفسهم

ص: 10

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 72 - 2،3،4،5،7،8

2 - توصیه گروهی از اهل کتاب به دیگران مبنی بر ایمان به قرآن در اوّل روز و کفر به آن در آخر روز ، به منظور بازگشت مؤمنان از اسلام

و قالت طائفه من اهل الکتاب . .. لعلهم یرجعون

بنابراینکه <وجه النهار>، متعلّق به <امنوا> و <اخره>، متعلق به <اکفروا> باشد.

3 - اظهار ایمان در ابتدای روز و کفر در انت های آن ، حیله یهود برای متزلزل ساختن مؤمنان

و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون

مفسرین طبق شأن نزول، آیه را حمل بر یهودیان کرده اند.

4 - خداوند ، رسواگر یهود با افشای توطئه آنان در جهت متزلزل ساختن مؤمنان

و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون

5 - اظهار ایمان دروغین و داخل شدن در صفوف مسلمانان برای متزلزل ساختن آنان ، از حیله های دشمنان دین

و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون

7 - یهود ، آنچه را در اوّل روز بر پیامبر ( ص ) نازل شده بود ( قبله بودن بیت المقدّس ) ، پذیرفتند و به آنچه در انت های روز نازل شده بود ( قبله بودن کعبه ) ، کفر ورزیدند تا مؤمنان را گمراه سازند .

و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون

برخی از مفسران برآنند که <وجه النهار> و <آخره> متعلق به <انزل> است ; و سیاق آیه می رساند که مراد از <الذی>، حکمی خاص است ; برخی روایات دلالت دارد که آن حکم خاص، تغییر قبله بوده است که پیامبر (ص) در عصرگاهی مأمور شد نماز را به سوی کعبه بخواند و قبله مسلمانان را که تا صبحگاه آن روز، بیت المقدس بوده است تغییر دهد.

8 - احتمال ارتداد و تأثیرپذیری مؤمنان ، از دیدگاه اهل کتاب

امنوا بالذی . .. لعلّهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 73 - 10،11،12

10 - علمای یهود ، منکر توان مسلمانان در احتجاج بر نبوّت پیامبر اسلام ( ص )

و لا تؤمنوا الاّ لمن تبع دینکم . .. او یجاجّوکم عند ربّکم

بنابراینکه <او یحاجّوکم>، که عطف به <ان یؤتی> است، مفعول له برای <لا تؤمنوا> باشد; به تقدیر <لا> یعنی: لان لا یحاجّوکم عند ربّکم.

11 - نگرانی علمای یهود ، از احتجاج مسلمانان با آنها در پیشگاه خداوند

و لا تؤمنوا . .. او یحاجّوکم عند ربّکم

12 - افشای توطئه علمای یهود علیه مسلمانان ، از جانب خداوند

و لا تؤمنوا الاّ لمن تبع دینکم . .. او یحاجوکم عند ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 11

2 - آل عمران - 3 - 85 - 6

6 - مسلمانان ( کسانی که در برابر خدا تسلیم هستند ) ، بهره مند از سعادت و مصون از زیان در آخرت

و من یبتغ . .. و هو فی الاخره من الخاسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 86 - 2

2 - بازگشت عدّه ای از اسلام به کفر ، در حیات پیامبر ( ص )

کیف یهدی اللّه قوماً کفروا

شأن نزول و لحن آیه دلالت بر وقوع ارتداد برخی مسلمانان در حیات پیامبر (ص) دارد. (روح المعانی).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 93 - 5،7

5 - حلیّت برخی از خوردنی ها ( شتر و شیر آن ) بر مسلمانان ، مورد اعتراض یهود

کل الطّعام کان حلا لبنی اسرائیل . .. ان کنتم صادقین

در شأن نزول آیه آمده است که یهودیان برای ردّ سخن پیامبر (ص) که خود را بر آیین ابراهیم (ع) می دانست گفتند: با آن که گوشت شتر در آیین ابراهیم (ع) حرام بوده چرا در آیین اسلام تحریم نشده است؟

7 - پیشنهاد پیامبر ( ص ) به یهودیان برای ارائه شاهدی از تورات ، بر صدق ادعای خویش در تحریم برخی خوردنیها

قل فاْتوا بالتوریه فاتلوها ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 7

7 - فعالیّت پنهانی اهل کتاب علیه مسلمانان *

و اللّه شهید علی ما تعملون

به نظر می رسد جمله <و اللّه شهید . .. > (خدا آگاه به اعمال شماست)، ناظر به اَعمال پنهانی آنان علیه مسلمانان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 99 - 5،6،11،13

5 - کوشش یهود در تفرقه افکنی میان مؤمنان

قل یا اهل الکتاب لم تصدّون . .. من امن

برخی از مفسران برآنند که آیه درباره یهود نازل شده است، که سعی در اختلاف افکنی بین اوس و خزرج را داشتند. (مجمع البیان ج 2).

6 - منحرف نشان دادن راه خدا برای بازداشتن مؤمنان از آن ، خواسته اهل کتاب

لم تصدّون عن سبیل اللّه من امن تبغونها عوجاً

جمله <تبغونها عوجاً>، یعنی شما اهل کتاب خواهان کج نشان دادن راه خدا هستید.

11 - آگاهی عالمان اهل کتاب ، به زشتی عمل خود ( بازداشتن مؤمنان از راه خدا )

ص: 12

و انتم شهداء

برخی برآنند که مورد شهادت همان بازداشتن از راه خداست.

13 - هشدار خداوند به اهل کتاب ، در مورد برنامه های پنهانی آنان علیه اسلام و مؤمنان

قل یا اهل الکتاب . .. و ما اللّه بغافل عمّا تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 100 - 3،6،7

3 - تبانی و تلاش گروهی از اهل کتاب ، برای به انحراف کشاندن اهل ایمان

یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا فریقاً من الذین اوتوا الکتاب یردّوکم

6 - تبانی و تلاش یهودیان برای برانگیختن نزاع های قومیِ زمان جاهلیّت ، میان اهل ایمان ( اوس و خزرج )

یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا

شاش بن قیس یهودی از وحدت مؤمنان (اوس و خزرج) به خشم آمد و فردی یهودی را مأمور کرد تا فتنه های جاهلیت را میان آنها برانگیزاند. (المیزان، ج3).

7 - دشمنی برخی از اهل کتاب ( یهود ) ، با اسلام و مسلمین

یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا فریقاً من الذین اوتوا الکتاب یردّوکم بعد ایمانکم ک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 13،15

13 - مسلمانان قبل از پذیرش اسلام ، گرفتار پراکندگی ، تفرقه ، جنگ و خصومت

اذ کنتم اعداءً فالّف بین قلوبکم

15 - اخوت و برادری مسلمانان در سایه اسلام ، پس از تاریخی آکنده از دشمنی و کینه ، برهان خداوند برای فرمان به اعتصام به ریسمان الهی

و اعتصموا بحبل اللّه . .. واذکروا نعمت اللّه علیکم اذ کنتم اعداءً فالّف بین قلوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 111 - 1،2،3،4،5،6،10،12

1 - کوشش اهل کتاب ( یهود ) ، برای زیان رساندن به مسلمانان

لن یضرّوکم إلّا اذًی

مفسّرین شأن نزول آیه را یهودیان گفته اند.

2 - ناتوانی اهل کتاب ( یهود ) ، از آسیب رساندن به مسلمانان ، جز اندک آزاری

لن یضرّوکم إلّا اذًی

اندک بودن آزار از نکره آوردن <اذیً> استفاده شده است.

3 - رویارویی اهل کتاب با مسلمانان و تهدید آنان به پیکار علیه مسلمانان

و إن یقتلوکم یولّوکم الادبار

4 - شکست و فرار ، فرجام رویارویی و نبرد اهل کتاب ( یهود ) با مسلمانان

ص: 13

و إن یقتلوکم یولّوکم الادبار

5 - پیشگویی قرآن در عجز اهل کتاب ، از ضرر رسانیدن به مسلمانان و شکست و فرار آنان در پیکار با مسلمانان

لن یضرّوکم إلّا اذًی و إن یقتلوکم یولّوکم الادبار

6 - تقویت روحیه مسلمانان از سوی خداوند ، در مقابله با هجوم اهل کتاب به آنان

لن یضرّوکم إلّا اذًی و إن یقتلوکم یولّوکم الادبار

10 - محرومیّت اهل کتاب ( یهود ) از یاری دیگران ، پس از فرار و شکست در پیکار با مسلمانان

و إن یقتلوکم یولّوکم الادبار ثم لا ینصرون

12 - گروندگان از اهل کتاب ( عبداللّه بن سلام و یارانش ) به اسلام ، مورد سرزنش و آزار سران یهود

لن یضرّوکم إلّا اذًی

در شأن نزول آمده است: عبداللّه بن سلام و یارانش پس از ایمانشان به پیامبر(ص) مورد سرزنش رؤسای یهود قرار گرفتند. (مجمع البیان).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 112 - 6،10

6 - مسلمانان موظّف به رعایت حقوق اهل کتاب ( احترام به حقوق آنان ) ، در صورت گرایش آنان به اسلام و یا پذیرش عهدنامه با جامعه اسلامی

ضُربت علیهم الذّلّه أین ما ثقفوا الّا بحبل من اللّه و حبل من الناس

بنابر اینکه <ضربت> در مقام تشریع باشد و <الّا>، دو مورد را استثنا کند: گرایش به اسلام; و پذیرش پیمان نامه با مسلمین.

10 - اهل ایمان ، موظّف به جلوگیری از توسعه و رشد اقتصادی اهل کتاب ( یهود ) ، تا مرحله به مسکنت و درماندگی کشانیدن آنان

و ضربت علیهم المسکنه

بنابر اینکه جمله <ضربت . .. >، تشریعی باشد نه اِخبار از امر خارجی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 118 - 2،25

2 - ضرورت حفاظت اطلاعات و اسرار جامعه اسلامی ، از بیگانگان ( کافران ، منافقان و . . . )

یا ایها الذین امنوا لا تتخذوا بطانه من دونکم

25 - افشاگری دسیسه و توطئه بیگانگان و دشمنان دین ، از آیات الهی است .

قد بدت البغضاء من افواههم . .. قد بیّنّا لکم الایات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 4،6،8

4 - مسلمانان به خاطر ایمانشان به کتب آسمانی ، دوستدار همه پیروان ادیان الهی

ها انتم اولاء تحبّونهم و لا یحبّونکم و تؤمنون بالکتب کلّه

بنابر اینکه <تؤمنون>، علّت برای <تحبونهم> باشد.

ص: 14

6 - مسلمانان ، مؤمن به تمامی کتب آسمانی

و تؤمنون بالکتب کلّه

اگر چه <کتاب> به لفظ مفرد آمده، ولی به معنای جمع است; چون الف و لام آن برای جنس است.

8 - برخورد منافقانه برخی از اهل کتاب با مسلمانان ، در اظهار ایمان به تمامی کتب آسمانی ( قرآن و . . . )

و اذا لقوکم قالوا امنا و اذا خلوا عضّوا علیکم الأنامل

به قرینه <و تؤمنون بالکتاب کلّه>، متعلّق <امنا>، تمامی کتب آسمانی خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 120 - 7،10،14

7 - قطع دوستی مسلمانان با دشمنان دین ، دربردارنده ناگواریها

لا تتخذوا بطانه من دونکم . .. و ان تصبروا

توصیه به صبر و تقوا پس از دستور به قطع رابطه با دشمنان دین، اشاره به این حقیقت دارد.

10 - مسلمانان ، همواره در معرض توطئه و دسیسه دشمنان هستند .

لا یضرّکم کیدهم شیئاً

14 - توجّه به احاطه خداوند بر تمامی اعمال و رفتار دشمنان دین ، از عوامل تقویت روحیه مسلمانان در برخورد با آنان

تمسسکم . .. انّ اللّه بما یعملون محیط

جمله <انّ اللّه . .. >، علاوه بر بیان احاطه علمی خداوند، برای این هدف نیز بیان شده است که مبادا مسلمانان پس از اینکه کینه توزی کافران برای آنان افشا شد، مضطرب شوند و روحیه خود را ببازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 2،4،7،8

2 - سستی و ترس دو گروه از مسلمانان شرکت کننده در جنگ احد ، مورد ملامت خداوند

اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا و اللّه ولیّهما

<فشل> به معنای ضعف به همراه ترس است. (مفردات راغب).

4 - تهدید خداوند نسبت به عناصر سست بنیاد در جبهه پیکار مسلمانان با دشمنان

و اللّه سمیع علیم. اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا

بنابر اینکه کلمه <اذ>، متعلّق به دو صفت <سمیع> و <علیم> باشد. یعنی خداوند، سخنان پنهانی آنان را که تصمیم به کوتاهی در نبرد داشتند، می شنید و از اندیشه آنان، آگاه بود. و تذکر شنوایی و دانایی خداوند در موارد تخلف و گناه، دلالت بر تهدید نسبت به متخلّفین دارد.

7 - نبرد احد ، نمونه ای از بی صبری و بی تقوایی دو گروه از مسلمانان و زیان دیدن از توطئه های دشمنان

و ان تصبروا و تتقوا لا یضرّکم کیدهم شیئاً . .. اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا

8 - یاری خداوند در از بین بردن هراس آن دو گروه از مسلمانان که در جنگ احد ، به سستی مبتلا شدند .

اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا و اللّه ولیّهما

جمله <اذ همّت> می رساند که قصد سستی داشتند، ولی از این قصد منصرف شدند و به کار جنگ پرداختند. جمله <و اللّه ولیّهما>، ظاهراً بیانگر علت انصراف آنان است.

ص: 15

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 123 - 2

2 - مجاهدان جنگ بدر ، نمونه ای از مسلمانان صبور و تقواپیشه که خداوند با یاری خویش ، مانع زیان رسانی کافران به آنان گردید .

ان تصبروا و تتقوا لا یضرّکم کیدهم . .. و لقد نصرکم اللّه ببدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 146 - 5،7

5 - تشویق مسلمانان از سوی خداوند برای همگامی با پیامبر اسلام ( ص ) در جهاد و سرزنش آنان که در برابر دشمنان دین ، ضعف و زبونی به خود راه دهند .

و کایّن من نبیّ قاتل معه ربیّون کثیر فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه

از اهداف یادآوریِ سلحشوری پیشینیان، تشویق مؤمنان به همگامی با پیامبر اسلام (ص) است. و نیز سرزنش کسانی است که در جنگ اُحُد، سستی کرده و از خود ضعف و زبونی نشان دادند.

7 - یادآوری پایمردی و مقاومت خداپرستان پیشین ، از روش های قرآن برای ایجاد روحیّه مقاومت در مبارزه با دشمنان دین

و کایّن من نبیّ قاتل معه ربیّون کثیر . .. فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 4

4 - ضربات مرگبار مسلمانان پیکارگر در آغاز جنگ احد بر پیکره مشرکان قریش ، به اذن و اراده الهی

و لقد صدقکم اللّه وعده اذ تحسّونهم باذنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 10،11،23،36

10 - پندار های جاهلی مسلمانانِ خودگزین و دنیاطلب احد ، نسبت به خداوند

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

11 - بینش جاهلی مسلمانان احد نسبت به خداوند ، برانگیزنده حسِّ خودگزینی و دنیاطلبی در وجود ایشان

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

به نظر می رسد جمله <یظنّون باللّه . .. >، به منزله علّتی باشد برای جمله <و طائفه قد اهمّتهم انفسهم>.

23 - ترس مسلمانان خودگزین و دنیاطلبِ احد از افشای موضع جاهلانه و شرک آمیزشان در برابر رسول خدا ( ص )

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم . .. یخفون فی انفسهم ما لایبدون لک

36 - حوادث تلخ پیکار احد ، موجب برملا شدن جناح دنیاطلب و خودمحور ، از میان مسلمانان آخرت طلب خداجو

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 16

3 - آل عمران - 3 - 159 - 3

3 - نرمی و مدارای پیامبر ( ص ) ، با مسلمانانی که از دستورات ایشان سرپیچی کردند و از جبهه احد گریختند .

فبما رحمه من اللّه لنت لهم

نرمی و مدارا غالباً در مورد مخالفت و عصیان است که از مصادیق مورد نظر - به قرینه آیات قبل - عصیانگران نبرد احد می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 2

2 - ضربه و مصیبت وارده بر کافران در جنگ بدر ، دو برابر مصیبتی که بر پیکارگران مؤمن در جنگ احد وارد شد .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

بسیاری از مفسران گفته اند که مراد از <اصبتم مثلیها> (دو چندان مصیبتی که دیدید، بر کافران وارد کردید) مصیبتی است که مؤمنان در پیکار بدر بر مشرکان تحمیل کردند. این برداشت را روایت مذکور در فیش شماره 12 تأیید می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 1،6،7

1 - تلاش منافقان کناره گرفته از جنگ احد ، در بازداشتن دیگر مسلمانان از حضور در آن کارزار

الّذین قالوا لاخوانهم وقعدوا لو اطاعونا ما قتلوا

جمله <لو اطاعونا> دلالت بر تلاش منافقان در بازداشتن مسلمانان از نبرد دارد.

6 - سرزنش شدن منافقان به خاطر ترک حمایت از پیکارگران احد ، علی رغم ادعای برادری با آنان

الّذین قالوا لاخوانهم وقعدوا

جمله <وقعدوا> حالیّه است و اشاره دارد به اینکه منافقان با وجود ادعای برادری با مسلمانان از شرکت در جنگ و حمایت آنان سر باز زدند. گفتنی است که <لاخوانهم> در برداشت فوق به معنای برادران دینی گرفته شده است.

7 - اعتراض و انتقاد منافقان از شرکت جستن مسلمانان در پیکار احد

لو اطاعونا ما قتلوا

إنّ الذین جاءو بالإفک عصبه منکم لاتحسبوه شرًّا لکم بل هو خیر لکم

در جبهه نبرد، قدرت برتر را دارا بوده و قادر به ادامه جنگ می باشند.

ودّوا لو تکفرون

رشیدانه آنان در جنگ بدر

إذ یریکهم اللّه فی منامک قلیلا و لو أریکهم کثیرا لفشلتم و لتنزعتم

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

15 - آزار های اهل کتاب و مشرکان نسبت به مسلمانان ، از مهمترین موارد آزمایش و امتحان مؤمنان

لتبلونّ فی اموالکم و انفسکم و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین

جمله <و لتسمعنّ . .. >، می تواند توضیح یکی از موارد امتحان مالی و جانی باشد ; چرا که تهمتها و سخنان ناروا، جانها را می گزد و تبلیغات سوء علیه انفاق می تواند موجب ازدیاد بخل شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 20 - 3

3 - اذیت و آزار زبانی مسلمانان ، در غزوه احزاب ، از سوی منافقان ، ناشی از این بود که می پنداشتند احزاب متّحد ، نرفته اند و در اطراف مدینه خواهند ماند .

سلقوکم بألسنه حداد . .. یحسبون الأحزاب لم یذهبوا

بنابراین احتمال که <یحسبون. ..> حال برای ضمیر فاعلی <سلقوا> باشد، نکته یاد شده فهمیده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 8 - 1

1 - نجوا های منافقان ، از حرکت های آزاردهنده آنان علیه مسلمانان

ألم تر إلی الذین نهوا عن النجوی

مفسران برآنند که این بخش از آیات، مربوط به منافقان و یکی از حرکات موذیانه آنان علیه مسلمانان (نجوا و درگوشی سخن گفتن) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 2 - 1

1 - اقدام مشرکان مکه به کینه توزی و آزار مسلمانان ، در صورت دست یافتن بر ایشان

إن یثقفوکم یکونوا لکم أعداء و یبسطوا إلیکم أیدیهم و ألسنتهم بالسوء

<ثقف> (مصدر <یثقفون>) به معنای رسیدن به چیزی و دست یافتن به آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 54 - 4

4 - مؤمنان صدراسلام ، تحت فشار و آزار مشرکان

أُول-ئک یؤتون أجرهم مرّتین بما صبروا

3 - مسلمانان تنها با هم کیشان خود حق ازدواج دارند .

و أنکحوا الأی-می منکم

قید <منکم>، با توجه به این که مخاطب آیه شریفه مؤمنان اند، مشعر به موضوع فوق است.

4 - وضعیّت اندوهگین و پر دلهره و اضطراب مسلمانان پس از کارزار احد

ثمّ انزل علیکم من بعد الغمّ امنه نعاساً

طبق شأن نزولی که درباره آیه آمده است، قضیه مربوط به عماریاسر است که از شدت شکنجه، سخنان کفرآمیز بر زبان جاری کرد.

غلت ایدیهم . .. کلما اوقدوا ناراً للحرب اطفأها اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <کلما اوقدوا . ..> بیان نتیجه ای برای <غلت ایدیهم> باشد.

لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً

از جمله تفسیری که برای کلمه <شهداء> و <شهید> در آیه مورد بحث ابراز شده است، حجت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 1

1 - ابراهیم ( ع ) و همگامانش ، الگویی شایسته برای مسلمانان

قد کانت لکم أسوه حسنه فی إبرهیم و الذین معه

امدادها شمرد، معلوم می شود وجود پیامبر(ص) در نزول امدادها دخالت فراوانی داشته است.

18 - یاری رسیدن به مسلمانان در جنگ بدر و به پیروزی رساندن آنان نمودی از قدرت مطلقه خداوند

و ما أنزلنا علی عبدنا . .. و اللّه علی کل شیء قدیر

جمله <و اللّه . .. > می تواند ناظر به تمام حقایقی باشد که در آیه مورد بحث مطرح شده است که از جمله آنها امدادهای خداوند در جنگ بدر است که <و ما أنزلنا ... > دلالت بر آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 48 - 13

13 - مشاهده فرشتگان الهی برای امداد مسلمانان ، دلیل عقب نشینی شیطان از کارزار بدر و اعلان بیزاری وی از لشکر کفر

نکص علی عقبیه و قال إنی بریء منکم إنی أری ما لاترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 2 - 12

12 - نوید خدا به مسلمانان صدر اسلام به امداد های غیبی و شکست ذلت بار شرک پیشگان پیمان شکن

و اعلموا . .. أن اللّه مخزی الکفرین

تهدید مشرکان پیمان شکن صدر اسلام به شکست و خواری در واقع نویدی بود به مسلمانان به اینکه در صورت شروع جنگ، خداوند آنان را با امدادهای غیبی خود کمک فرموده و پیروز خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 9 - 6،7،8

6 - خداوند ، در غزوه احزاب نیرویی نامرئی ، به کمک مسلمانان فرستاد .

فأرسلنا علیهم . .. و جنودًا لم تروها

7 - نزول ملائکه امداد در غزوه احزاب ، به منظور کمک به مسلمانان

و جنودًا لم تروها

احتمال قوی این است که سپاهی که قابل رؤیت نبود همان ملائکه باشد.

8 - امداد غیبی الهی به مسلمانان در غزوه احزاب ، نعمتی خدایی برای آنان و شایسته یادآوری است .

ی-أیّها الذین ءامنوا اذکروا نعمه اللّه علیکم إذ جاءتکم جنود. .. و جنودًا لم تروه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 26 - 12

12 - وصول فیض و امداد الهی ، نخست به پیامبر ( ص ) و سپس به مؤمنان و امت آن حضرت *

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

تقدم <علی رسوله> بر <علی المؤمنین>، می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

ص: 43

پسندیده همان غم پیروزی کافران بر مسلمانان خواهد بود و یا غمّ و اندوه به خاطر پیروی نکردن از رسول خدا (ص) و سست آمدن در رویارویی با دشمن است.

15 - اندوه و حسرت مسلمانان به خاطر از دست دادن غنائم جنگی و جراحاتی که در نبرد احد به آنان رسید .

فاثابکم غمّا بغمّ لکیلا تحزنوا علی مافاتکم و لا ما اصابکم

مراد از <غمّ> (غم دوّم) باید غمی ناپسند باشد ; چرا که خداوند آن را به غم پسندیده تبدیل کرد و آن را پاداشی بر مسلمانان قرار داد و به قرینه <لکیلا . .. >، آن غم ناپسند همان از دست دادن غنائم و جراحات وارد شده بر مسلمانان بوده است.

16 - اندوه و پشیمانی مسلمانان به خاطر بی اعتنایی به دستورات پیامبر ( ص ) در کارزار احد

فاثابکم غمّا بغمّ

با توجه به توضیح برداشت شماره 14.

17 - تبدیل اندوه از دادن غنائم به اندوه تمرد از فرمان پیامبر ( ص ) ، موهبتی الهی به رزمندگان احد

فاثابکم غمّا بغمّ

کلمه <اثابکم> دلالت بر این معنا دارد که این تبدیل و جایگزینی لطف و موهبتی از جانب خداوند بوده است.

20 - اندوه مسلمانان از شکست و از دست دادن غنائم و مبتلا شدن به مصیبت ها در کارزار احد ، تاوان اندوهی که بر دل رسول خدا ( ص ) گذاردند .

فاثابکم غمّا بغمّ

بنابر اینکه <اثاب> به معنای مجازات باشد نه پاداش، و مراد از <غمّا>، اندوه مسلمانان به خاطر از دست دادن غنائم و مراد از <بغمّ>، غمی باشد که بر رسول خدا (ص) وارد کردند. و <باء> در <بغمّ> به معنای سببیّت گرفته شده است.

21 - هجوم پی در پی غم ها و حسرت ها به مسلمانان در کارزار احد ، نتیجه مخالفت آنان با پیامبر خدا ( ص )

اذ تصعدون . .. فاثابکم غمّا بغمّ

برخی از مفسران برآنند که <باء> در <بغمّ> الصاقیّه است و مراد، غمهای فراوانی است که یکی پس از دیگری در آن نبرد به مسلمانان وارد می شد و همه آنها پیامد فرار از جنگ و مخالفت با دستور پیامبر (ص) بود. در برداشت فوق <اثابکم> به معنای مجازات گرفته شده نه پاداش.

27 - تسلّط خالد بن ولید بر مسلمانان در جنگ احد ، موجب افزایش اندوه آنان از شکست در آن کارزار

امام باقر (ع) درباره <فاثابکم غمّاً بغمّ> فرمود: فامّا الغمّ الاوّل فالهزیمه و القتل و امّا الاخر فاشراف خالد بن الولید علیهم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 1،4

1 - فروفرستادن خوابی آرام بخش از سوی خداوند بر پیکارگران احد ، به دنبال اندوههایی که در آن کارزار بر ایشان گذشت .

ثمّ انزل علیکم من بعد الغمّ امنه نعاساً

<امنه> (آرامش خاطر)، مفعول برای <انزل> است و <نعاساً> به معنای خواب، عطف بیان و یا بدل از <امنه> است.

4 - وضعیّت اندوهگین و پر دلهره و اضطراب مسلمانان پس از کارزار احد

ثمّ انزل علیکم من بعد الغمّ امنه نعاساً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 12

ص: 46

12 - رفع ناراحتی مسلمانان به جهت شهادت هفتاد نفر در جنگ احد ، با تذکّر به این که آنان در جنگ بدر ، هفتاد نفر از دشمنان را کشته و هفتاد نفر را اسیر کردند .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

امام صادق (ع) درباره آیه فوق فرمود: کان المسلمون قد اصابوا ببدر مائه و اربعین رجلا قتلوا سبعین رجلا و اسروا سبعین فلمّا کان یوم احد اصیب من المسلمین سبعون رجلا قال: فاغتمّوا بذلک فانزل اللّه تبارک و تعالی: <اولمّا اصابتکم . .. مثلیها>.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 205، ح 151 ; نورالثقلین، ج 1، ص 408، ح 426.

و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم الاّ إیم-نًا و تسلیمًا

فاعل <زاد> مصدر فعل <رأی> است. بنابراین، استفاده می شود که مشاهده دشمنان، بر ایمان مسلمانان افزوده است.

9 - مسلمانان مدینه ، در غزوه احزاب ، به رغم قدرت و شوکت دشمن و کارشکنی های منافقان ، تسلیم امر پیامبر ( ص ) برای جهاد بودند .

و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم إلاّ إیم-نًا و تسلیمًا

ممکن است <تسلیماً> به قرینه مقام (بحث جهاد و هجوم دشمن و نیز الگو بودن پیامبر(ص)) تسلیم بودن به امر پیامبر(ص) برای جهاد باشد.

پدر من پیشگام تر از پیشگامان نخستین به سوی خدا و رسول او بود . .. زیرا هیچ کس در ایمان، بر او پیشی نگرفته بود ... و خدای تعالی فرمود: <پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار ... > پس او پیشگام تر از همه پیشگامان بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 14 - 16،20،21

16 - پیامبر(ص)، مأمور به اظهار موضع اعتقادی خویش و پیشگامی در اسلام

قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم

20 - پیامبر اکرم(ص)، اولین مسلمان در میان امت خویش

قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم

اول می تواند به معنای <اولیت زمانی> و اسلام به معنای مصطلح آن باشد.

21 - پیامبر(ص)، اولین مسلمان در جهان

قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم

جمله <أول من أسلم> مطلق و بیانگر این است که اسلام پیامبر(ص) بر اسلام دیگران مقدم بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 12 - 2،3

2 - پیامبر ( ص ) ، به پیش گام شدن در پذیرش اسلام ، به عنوان نخستین مسلمان ، مأمور و موظف شد .

و أُمرت لأن أکون أوّل المسلمین

3 - پیامبر ( ص ) ، نخستین مسلمان بود .

أُمرت لأن أکون أوّل المسلمین

استفهام در <أتحاجوننا . ..> انکار توبیخی است; یعنی، چرا درباره خدا با ما بحث و گفتگو می کنید؟

4 - اعتقاد اهل کتاب و مسلمانان به ربوبیت خدای یکتا ، از دلایل نابجا بودن محاجه اهل کتاب با مسلمانان درباره خدا و شؤون او ( برانگیختن پیامبران )

أتحاجوننا فی اللّه و هو ربنا و ربکم

جمله <و هو ربنا . ..> حالیه است و بیانگر وجه توبیخ و اعتراض به اهل کتاب می باشد; یعنی، معقول نیست که درباره خدا و شؤون او با ما بحث کنید; زیرا او همان گونه که پروردگار شماست، پروردگار ما نیز هست. اگر از نژاد شما پیامبری می فرستد، قادر است از نژاد عرب نیز پیامبری را مبعوث کند.

6 - منوط نبودن تقرب به خدا ، به طایفه و نژادی خاص دلیل نابجا بودن محاجه اهل کتاب با مسلمانان درباره خداوند و شؤون او ( همانند گزینش پیامبران )

أتحاجوننا فی اللّه . .. و لنا أعملنا و لکم أعملکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 69 - 1،2،3،4،5،7

1 - آرزو و تلاش گروهی از اهل کتاب ، برای گمراه کردن مسلمانان

ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم

2 - یأس اهل کتاب از گمراه ساختن مؤمنانِ به پیامبر ( ص ) *

لو یضلّونکم

3 - افشای سوءنیت اهل کتاب نسبت به مؤمنان ، از سوی خداوند

ودّت . .. لو یضلّونکم

4 - هشدار خداوند به مؤمنان در مورد تلاش اهل کتاب برای گمراه سازی آنان

ودّت . .. لو یضلّونکم

5 - آن گروه از اهل کتاب که برای گمراه ساختن مسلمانان می کوشیدند ، در واقع خویش را گمراه تر ساخته اند ; بی آنکه خود بفهمند .

ودّت . .. لو یضلّونکم و ما یضلّون الاّ انفسهم و ما یشعرون

7 - بی اثر بودن تلاش اهل کتاب ، برای گمراه کردن مؤمنان صدر اسلام

و ما یضلّون الاّ انفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 44 - 8،11

8 - تصمیم عالمان اهل کتاب بر گمراه ساختن مسلمانان

و یریدون ان تضلوا السبیل

11 - سوء استفاده علمای یهود و دانشمندان اهل کتاب از علم و مقام خویش برای گمراهی مسلمانان

الم تر الی الذین . .. ان تضلوا السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 51

4 - نساء - 4 - 137 - 2

2 - تغییر موضع ، با اظهار ایمان و کفر مکرر ، توطئه اهل کتاب برای تضعیف عقاید مسلمانان

إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا ثم کفروا . .. و لالیهدیهم سبیلا

در شأن نزول آیه آمده است که گروهی از اهل کتاب، در حضور مسلمانان اظهار ایمان می کردند و برای القای شبهه در بین ایشان، دوباره کافر می شدند و کفر خویش را معلول نادرستی اسلام قلمداد می کردند تا از این طریق بذر تردید و شک را در دل مسلمانان بپاشند و بارور کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 59 - 1،4،9،11

1 - انتقاد نابجای اهل کتاب و ناخرسندی بی دلیل آنان از مسلمانان

قل یأهل الکتب هل تنقمون منا الا ان ءامنا باللّه

4 - پیامبر ( ص ) ، مأمور مقابله با موضعگیری های مغرضانه اهل کتاب نسبت به مسلمانان

قل یأهل الکتب هل تنقمون منا الا ان ءامنا باللّه

9 - باور و اعتقاد مسلمانان به فسق اکثریت اهل کتاب ، عامل انتقاد نابجا و ناخرسندی بی دلیل آنان از اهل ایمان

هل تنقمون منا الا ان ءامنا باللّه . .. و إن اکثرکم فسقون

بدان احتمال که <ان اکثرکم> عطف بر <اللّه> باشد، یعنی <امنا بان اکثرکم فاسقون>.

11 - فسق و تبهکاری اهل کتاب ، از عوامل وادار کننده آنان به انتقاد از مسلمانان

قل یأهل الکتب هل تنقمون منا الا . .. و إن اکثرکم فسقون

برداشت فوق بر این مبناست که <ان اکثرکم . ..> به تقدیر لام، مفعول له برای <هل تنقمون> باشد. در این صورت <ان اکثرکم ...> عطف بر محذوف است. یعنی <انما تنقمون ما ایماننا باللّه ... لکذا و کذا و لان اکثرکم فاسقون> و یا عطف گرفته شود بر <ان ءامنا> در صورتی که <ان ءامنا> خود بیانگر علت باشد ; یعنی: ما تنقمون منا دیننا و صلاتنا الا لایماننا و لان اکثرکم فاسقون.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 61 - 4،9

4 - تظاهر به اسلام ، شیوه گروهی از اهل کتاب برای فریب مسلمانان و ضربه زدن به اسلام

و إذا جاءوکم قالوا ءامنا . .. و اللّه اعلم بما کانوا یکتمون

جمله <اللّه اعلم بما کانوا یکتمون> با توجه به دشمنی اهل کتاب با مسلمانان، می رساند که آنان در تظاهر به اسلام اهداف پلیدی را تعقیب می کردند و آن از بین بردن اسلام بوده است.

9 - اهل کتاب مورد تهدید و هشدار خداوند به خاطر برخورد منافقانه آنان با مسلمانان

و اللّه اعلم بما کانوا یکتمون

هدف از بیان آگاهی کامل خدا به اسرار پلید گروهی از اهل کتاب، می تواند تهدید آنان به رسوایی در دنیا و عذاب الهی در آخرت باشد.

ص: 52

12 - نور - 24 - 2 - 14

14- تنها مسلمانان دارای حق حضور و گواهی بر اجرای حد زنا

الزانیه و الزانی فاجلدوا . .. و لیشهد عذابهما طائفه من المؤمنین

ازاین که خداوند حضور مؤمنان را لازم دانسته است (من المؤمنین) نه عموم مردم را (من الناس)، به دست می آید که گواهان و حاضران صحنه اجرای حدود، باید از مسلمانان باشند نه از غیر آنان.

1 - بقره - 2 - 114 - 19

19 - سرکوبی کفرپیشگان مسلط بر مساجد عصر بعثت و گرفتار شدنشان به خواری و ذلت ، از اخبار غیبی قرآن و از نوید های خدا به مسلمانان

لهم فی الدنیا خزی

چنانچه گذشت، آیه شریفه اشاره به قضایای صدر اسلام و بازداری مسلمانان از ورود به مسجد الحرام و مانند آن دارد . با توجه به این حقیقت، جمله <لهم فی الدنیا خزی> نویدی است به مسلمانان که کفرپیشگان مانع از ورود به مساجد، به خواری و ذلت گرفتار خواهند شد، که به مناسبت مورد، مقصود از خواری و ذلت، کوتاه شدن دست آنان از مساجد اسلامی و سیطره مسلمانان بر آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 31 - 13

13 - محبّت و غفران الهی ، بشارتی به پیروان پیامبر ( ص )

فاتّبعونی یحببکم اللّه و یغفر لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 17

17 - نوید خداوند به حمایت از مسلمانان در برابر دشمنان دین با فراهم آوردن پیروزی با امداد های غیبی برای آنان

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح او امر من عنده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 36 - 6،7

6 - خداوند بی ثمر ماندن تلاش های حق ستیزانه کافران قریش را به مسلمانان صدر اسلام بشارت داد .

ثم تکون علیهم حسره ثم یغلبون

7 - خداوند با خبری غیبی ، شکست کفار قریش را به مسلمانان صدر اسلام بشارت داد .

ثم یغلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 19

19- علم ، مقدمه هدایت و هدایت ، زمینه ساز جلب رحمت الهی و رحمت ، موجب بشارت و سرور مسلمانان حقیقی است .

و نزّلنا علیک الکت-ب تبی-نًا لکلّ شیء و هدًی و رحمه و بشری للمسلمین

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که ترتیب در آیه، ترتیب رتبی باشد; یعنی، هر یک از آنها مقدمه دیگری باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 102 - 9،10

9- قرآن و آیات آن ، دربردارنده هدایت و بشارت برای مسلمانان

ص: 58

و هدًی و بشری للمسلمین

10- تثبیت ایمان مؤمنان و هدایت و بشارت به مسلمانان ، از اهداف نسخ و تغییر پیام های الهی و نزول تدریجی آیات قرآن

و إذا بدّلنا ءایه مکان ءایه . .. قل نزّله ... لیثبّت الذین ءامنوا و هدًی و بشری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 18 - 4

4 - نوید خداوند به امت اسلامی در برخورداری از حکومت ، اقتصاد شکوفا و شرافت ، در پرتو تعالیم قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) *

و لقد ءاتینا بنی إسرءیل . .. ثمّ جعلن-ک علی شریعه من الأمر

واژه <الأمر> در این آیه همانند واژه <الأمر> در آیه قبل می تواند نظر به کتاب، حکومت، نبوت، رزق پاکیزه و فضیلت اجتماعی داشته باشد. در این صورت تعبیر <جعلناک علی شریعه من الأمر>، نوید به بهره مندی پیامبر(ص) و امتش از آن مواهب خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 21 - 3

3 - نوید الهی ، به فزونی مداوم قدرت مسلمانان و دستیابی ایشان به فتوحاتی برتر از تصور آنان

و أخری لم تقدروا علیها قد أحاط اللّه بها

برداشت یاد شده در صورتی است که مراد از <لم تقدروا. ..> این باشد که شما الان قادر به پیش بینی آن نیستید; چون نه توان آن را در خود سراغ دارید و نه زمینه آن را فراهم می بینید; ولی خداوند براساس احاطه علمی خود، این هر دو را می داند و به شما نوید می دهد.

این آیات، در طلیعه پیروزی های مسلمانان نازل شده و بشارت پیروزی های فزون تر را به مسلمانان داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 10

10 - پیامبر ( ص ) مأمور ابلاغ بشارت خداوند ( قریب الوقوع بودن فتح مکه ) ، به مسلمانان مشتاق و منتظر

و أُخری تحبّونها . .. و بشّر المؤمنین

4 - خداوند ، مسلمانان صدراسلام را به پیروزی حتمی و شکست جبهه دشمن ، نوید داد .

کتب اللّه لأغلبنّ أنا و رسلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 122 - 2

2 - گمان برخی از مسلمانان صدر اسلام به وجوب بسیج همه مردم برای شرکت در جنگ

ما کان المؤمنون لینفروا کافه

آیه شریفه - چنان که در برخی شأن نزولها آمده - در مقام دفع ذهنیت اشخاصی است که می پنداشتند همه مسلمانان بی استثنا باید در جنگ شرکت کنند.

2 - آل عمران - 3 - 55 - 14

14 - پیروزی مسلمانان بر یهود *

و جاعل الذین اتبعوک

احتمالا مراد از پیروان عیسی (ع)، پیروان راستین آن حضرت است که قهراً منطبق بر مسلمانان می شود; چون عیسی (ع)، بنی اسرائیل را موظف به پیروی از پیامبر اسلام (ص) کرده یود. و مراد از <الذین کفروا>، یهود است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 26

26 - پیروزی و فتح یا شکست و شهادت مسلمانان ، نشانه حقّانیّت و یا باطل بودن اسلام نیست .

ظنّ الجاهلیّه . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 22

22 - پیروزی مسلمانان ، مایه پشیمانی بیماردلان سست ایمان عصر بعثت از شک و تردید نسبت به حقانیت اسلام

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح او . .. فیصبحوا علی ما اسروا فی انفسهم ندمین

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <ما اسروا فی انفسهم>، تردید مسلمانان سست ایمان نسبت به حقانیت اسلام باشد. <فی قلوبهم مرض>، این احتمال را تأیید می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 7 - 10

10 - قضایای جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن ، نعمتی بزرگ و شایسته و بایسته به یاد داشتن و شامل درسهایی از توحید

إذ یعدکم اللّه إحدی الطائفتین أنها لکم

مقصود از فرمان خداوند به یادآوری قضایای بدر، یادآوری حاکمیت خداوند بر عوامل طبیعی است. زیرا نیروی برتر و غیر قابل مقایسه مشرکان نسبت به مسلمانان اقتضا می کرد که مشرکان پیروز شوند ; ولی تقدیر خداوند بر این بود که پیروزی از آن مسلمانان باشد ; و چنین شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 8 - 2

2 - پیروزی مسلمانان در جنگ بدر زیربنای گسترش توحید و نابودی شرک در سراسر جهان

یرید اللّه أن یحق الحق . .. لیحق الحق و یبطل البطل

برداشت فوق بر این اساس است که <لیحق الحق> متعلق به <یرید اللّه أن یحق الحق> در آیه قبل باشد. بر این مبنا می توان گفت مراد از <الحق> در آیه قبل خصوص پیروزی موعود در پیکار بدر است، و مقصود از <الحق> در آیه مورد بحث مطلق حق. بنابراین <یرید اللّه أن یحق الحق ... > چنین معنا می شود: خداوند با تقدیر پیروزی در جنگ بدر خواست حق را همواره به منصه ظهور رساند و در سراسر جهان استوار سازد.

ص: 66

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 41 - 18

18 - یاری رسیدن به مسلمانان در جنگ بدر و به پیروزی رساندن آنان نمودی از قدرت مطلقه خداوند

و ما أنزلنا علی عبدنا . .. و اللّه علی کل شیء قدیر

جمله <و اللّه . .. > می تواند ناظر به تمام حقایقی باشد که در آیه مورد بحث مطرح شده است که از جمله آنها امدادهای خداوند در جنگ بدر است که <و ما أنزلنا ... > دلالت بر آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 42 - 10،11،12،13

10 - وقوع جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن نبرد ، امری از پیش رقم خورده و تعیین شده

و لکن لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا

11 - خداوند به منظور تبیین حقانیت توحید و رسالت پیامبر ( ص ) ، جنگ بدر را تحقق بخشید و مسلمانان را به پیروزی رسانید .

لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا لیهلک من هلک عن بینه و یحیی من حی عن بینه

12 - وقوع جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن ، علی رغم موقعیت ضعیف آنان ، حادثه ای شایسته و بایسته به خاطر سپردن و همواره به یاد داشتن

إذ أنتم بالعدوه الدنیا . .. و لو تواعدتم لاختلفتم فی المیعد

برداشت فوق بر این اساس است که <إذ> مفعول برای فعل مقدر، یعنی <اذکروا> باشد. مفسران برآنند که از اهداف شرح موقعیت جنگ بدر یادآوری ضعف مسلمانان و برتری کافران است که علی رغم آن با پیروزی مسلمانان پایان یافت.

13 - پیروزی مسلمانان در جنگ بدر حجتی روشن علیه شرک و دلیلی واضح بر حقانیت توحید و اسلام

لیقضی اللّه . .. لیهلک من هلک عن بینه و یحیی من حی عن بینه

<لیهلک> متعلق به <یقضی> است. یعنی هدف از تحقق جنگ بدر این بود که ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 44 - 4

4 - وقوع جنگ بدر با فرجام پیروزی مسلمانان در آن نبرد ، هدف از تصرف خداوند در دید هر یک از دو سپاه و کم نمایاندن هر یک در نظر دیگری

إذ یریکموهم إذالتقیتم فی أعینکم قلیلا . .. لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 48 - 6

6 - پیروزی اسلام و مسلمانان ، برای حق و جلوه تحقق اراده الهی

حتی جاء الحق و ظهر أمر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 67

11 - انبیاء - 21 - 37 - 6

6- نابودی کافرانِ دین ستیز و پیروزی مسلمانان ، قانونمند و دارای وقتِ مناسب است .

خلق الإنس-ن من عجل سأُوریکم ءای-تی فلاتستعجلون

برداشت یاد شده از ارتباط میان این آیه و آیه قبل استفاده شده است; بدین ترتیب که مؤمنان با مشاهده برخورد گستاخانه مشرکان با پیامبر(ص)، بی صبرانه منتظر تحقق وعده الهی، مبنی بر هلاکت دشمنان و پیروزی مسلمانان بودند. و خداوند آنان را به صبر و شتاب نکردن فراخوانده است. گفتنی است برداشت فوق بر اساس این است که مخاطبان جمله <سأوریکم... فلاتستعجلون> مسلمانان باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 53 - 1

1 - هشدار خداوند به کفار مکه ، مبنی بر پیروزی نزدیک مسلمانان بر آنان

سنریهم ءای-تنا فی الأفاق و فی أنفسهم

برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که مراد از ضمیر <هم> - به قرینه آیه قبل (ثمّ کفرتم) - کفار مکه بوده و مقصود از <آفاق> نواحی زمین و از <أنفس> مردم سرزمین جزیره العرب باشد. بنابر این جمله <سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم> می تواند اشاره به پیروزی مسلمانان بر کافران داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 1 - 4

4- تسلیم شدن مشرکان در برابر مسلمانان و پذیرش صلح در حدیبیه ، فتحی بزرگ برای جبهه اسلام *

إنّا فتحنا لک فتحًا مبینًا

اهمیت صلح حدیبیه، از آن رو است که مشرکان تا آن روز، جز به نابودی مسلمانان نمی اندیشیدند; اما باصلح حدیبیه، آنان در حقیقت مجموعه مسلمانان را به عنوان گروهی قدرتمند، رسماً پذیرفتند و این در صحنه سیاسی، فتحی بزرگ برای مسلمانان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 18

18 - سفر حدیبیه ، برای مسلمانان همراه با پیروزی و خلاف انتظار اعراب متخلف

سیقول لک المخلّفون . .. فاستغفر لنا

در آیات پیشین، سفر حدیبیه به عنوان سفری پر بار معرفی شده و خداوند پس از تمجید آثار این سفر، عذرخواهی های آینده اعراب متخلف را یادآور شده است. با توجه به این نکته، از مجموع آیات استفاده می شود که اعراب متخلف، انتظار چنین فرجام فرخنده ای را برای این سفر نداشته و با مشاهده نتایج مثبت آن، از تخلف خود اظهار ندامت خواهند کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 28 - 11

11- تحقق وعده خداوند ، به ورود پیروزمندانه مسلمانان به مکه ، گواه تحقق پذیری وعده او در غلبه اسلام بر تمامی ادیان *

لتدخلنّ المسجد الحرام . .. هو الذی أرسل رسوله ... لیظهره علی الدین کلّه

ص: 68

خداوند در آیه قبل، به مؤمنان وعده داد که با ایمنی وارد مکه خواهند شد و این وعده تحقق یافت. حال در این آیه، نوید داده است که اسلام نه بر مشرکان مکه; بلکه بر تمامی ادیان غلبه خواهد کرد و این وعده، همانند وعده پیشین تحقق پذیر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 28 - 4

4 - زندگی پیروزمندانه مسلمانان ، جلوه رحمت خداوند بر آنان

إن أهلکنی اللّه و من معی أو رحمنا

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که عبارت <أو رحمنا> در برابر <أهلکنی اللّه. ..> (هلاکت و شکست) قرار دارد.

غنایمی در پیش دارند که اکنون توان دستیابی به آن را ندارند; یعنی، به دست آوردن آن غنایم، نیازمند توانی بیش از این است.

12 - نور - 24 - 15 - 4

4 - تأثیرپذیری مسلمانان عصر بعثت در برابر شایعه ها

إذ تلقّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما لیس لکم به علم

14 - عنکبوت - 29 - 12 - 5،8

5 - مسلمانان در مکه ، هم مورد آزار و اذیت جسمی بودند و هم در معرض تبلیغات منفی کافران قرار داشتند .

و من الناس من یقول ءامنّا باللّه فإذا أوذی فی اللّه. ..و قال الذین کفروا... اتّب

8 - کافران مکه ، برای باز داشتن مسلمانان ، از ایمان شان به دروغ متوسل شدند .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط-ی-کم . .. إنّهم لک-ذبون

) در حال ایراد خطبه های نماز جمعه

و إذا رأوا تج-ره أو لهوًا انفضّوا إلیها و ترکوک قائمًا

تخافون أن یتخطفکم الناس

<تخطف> به معنای گرفتن با سرعت است و در آیه می تواند کنایه از غلبه و نابودی باشد. فعل مضارع <تخافون> حکایت از استمرار این وضعیت دارد.

إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر

مراد از به حنجره رسیدن قلب ها، خفگی و به حال مرگ افتادن است.

11 - ایّام هجوم احزاب متّحد به مدینه ، روزهایی بس سخت و نگران کننده برای مسلمانان بود .

إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 11 - 2

2 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد به آنان ، دچار اضطراب و تزلزل شدید شدند .

و زلزلوا زلزالاً شدیدًا

17 - فتح - 48 - 15 - 5

5 - تشویق مسلمانان از سوی خدا ، برای شرکت در جنگ خیبر

إذا انطلقتم إلی مغانم لتأخذوها

خداوند، حرکت به سوی جنگ خیبر را حرکت به سوی غنایم دریافتی دانسته است و بدین وسیله دو نکته را به مسلمانان یادآور شده است: 1- پیروزی حتمی، 2- دستیابی به غنایم. این دو پیام بی تردید در روحیه دادن به سپاه اسلام و تهییج آنان، نقش داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 10 - 5

5 - تشویق مسلمانان از سوی خداوند ، به بسیج شدن در امر انفاق و هزینه کردن امکانات و داریی های خود در راه جنگ ، جهاد و جبهه

و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 10 - 1

1 - ترغیب مسلمانان از سوی خداوند ، به تجارتی سودمند و نجات بخش از عذاب

ی-أیّها الذین ءامنوا هل أدلّکم علی تج-ره تنجیکم من عذاب

14 - احزاب - 33 - 13 - 1،2

1 - عده ای از منافقان ، مسلمانان شرکت کننده در غزوه احزاب را ، به ترک جهاد وسوسه می کردند .

و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا

2 - منافقان برای ماندن مسلمانان به همراه پیامبر ( ص ) در غزوه احزاب - باتوجه به هجوم دشمن - وجهی منطقی قائل نبودند و آنان را به ترک غزوه ، دعوت می کردند .

قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا

6 - انفال - 8 - 44 - 3

3 - تحقق جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن نبرد ، امری از پیش رقم خورده و تقدیر شده

لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا

<أمراً> به معنای کار است و مراد از آن تحقق جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن نبرد می باشد. فعل <کان> دلالت می کند که ثبوت خبر <مفعولا> برای اسمش (تحقق جنگ بدر) از دیرباز تحقق پیدا کرده بود. و تحقق جنگ بدر از دیرباز، به قرینه <لیقضی>، به معنای تقدیر آن است. بنابراین <لیقضی اللّه ... > یعنی تا انجام پذیرد کاری که از پیش تقدیر شده بود.

10- مؤمنان مکه قبل از صلح حدیبیه ، دارای شرایطی دشوار و ناگزیر از تقیه شدید

رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت لم تعلموهم

آگاهی نداشتن مؤمنان مدینه از مؤمنان مکه، از آن جهت بوده است که مؤمنان مکه در آن محیط، قادر به ابراز ایمان نبوده و شدیداً تقیه می کردند.

لکلّ أُمّه جعلنا منسکًا هم ناسکوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 174 - 3

3 - پیامبر ( ص ) و یاران ایشان ، مأمور به صبر و شکیبایی در برابر آزار ها و کارشکنی های مشرکان و کافران معاند

فتولّ عنهم حتّی حین

توصیه به اعراض و بی اعتنایی، در شرایطی که پیامبر(ص) و یاران آن حضرت، مورد آزار و شکنجه دشمنان کافر قرار داشتند، در حقیقت توصیه به صبر و شکیبایی بیشتر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 23 - 12

12 - امت اسلامی ، موظف به داشتن محبت اهل بیت پیامبر ( ص )

قل لا أسئلکم علیه أجرًا إلاّ الموده فی القربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 4 - 19

19- امت اسلامی ، موظّف به نبرد بی امان با جبهه کفر تا فرونشاندن شعله های شرارت آنان

فشدّوا الوثاق . .. حتّی تضع الحرب أوزارها

خطاب آیه، می تواند به امت اسلامی در همه زمان ها باشد; یعنی، هرگاه جبهه کفر با اسلام به ستیز برخاست، مسلمانان موظف اند تا مرحله خلع سلاح جبهه کفر به مبارزه ادامه دهند. این مطلب از ملاک هایی که آیه به دست داده است (أثخنتموهم ... تضع الحرب) استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 17 - 4

4 - مسلمانان ، مورد نهی الهی از منت نهادن اسلام خویش بر پیامبر ( ص )

قل لا تمنّوا علیّ إسل-مکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 13 - 7،8،9،12

7 - اقامه نماز ، تکلیفی الهی برعهده مسلمانان

فأقیموا الصلوه

8 - مسلمانان ، موظف به پرداخت زکات اند .

و ءاتوا الزکوه

9 - اطاعت از خدا و رسول اکرم ( ص ) و اجتناب از نافرمانی آنان ، فرمان الهی به مسلمین

و أطیعوا اللّه و رسوله

ص: 83

12 - مسلمانان ، باید بر اقامه نماز ، پرداخت زکات و اطاعت از خدا و رسول او ، پایبند بوده و از سهل انگاری درباره آنها کیداً پرهیز نمایند .

فأقیموا الصلوه . .. و أطیعوا اللّه و رسوله

ارتباط صدر و ذیل آیه شریفه، بیانگر این حقیقت است که خداوند، هر چند درباره مسأله صدقه نجوا از کسانی که نسبت به آن کوتاهی نمودند، سخت گیری نکرد; لکن نسبت به اقامه نماز، پرداخت زکات و . .. هرگز تسامح نمی کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 7 - 1

1 - مسلمانان برای تزکیه کسانی که خود را از تعالیم الهی بی نیاز می پندارند ، هیچ تکلیف و مسؤولیتی ندارند .

و ما علیک ألاّ یزّکّی

ما در <و ما علیک ألاّ یزّکّی> می تواند نافیه باشد که با تقدیر مبتدای محذوف معنای آیه چنین می شود: <نیست بر تو باکی در مورد اقدام نکردن او به تزکیه خویش> و نیز ممکن است استفهامیه و مفاد آن چنین باشد: <چیست بر تو در مورد اقدام نکردن او به تزکیه خویش>؟ در هر صورت مراد این است که بی توجّهی شخص کافر به تزکیه خویش، برای تو مسؤولیت آفرین نیست که هدایت او را بر پذیرش مؤمن مقدم می داری!.

1 - اغواگران کافر ، برای مرتد ساختن مسلمانان ، در تلاش بودند .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط-ی-کم

برعهده گرفتن بار خطای مسلمانان، از سوی کافران، با بیان فعل امر (لنحمل خطایاکم) هنگام دعوت از آنان برای تبعیت از خط و راه کافران، حکایت از نوعی برخورد اغواگرانه دارد.

3 - کافران مکه ، به هنگام دعوت از مسلمانان به بازگشت از اسلام ، به آنان اعلام کردند که در صورت مرتد شدن ، گناهان شان را برعهده خواهند گرفت .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط-ی-کم

امر <لنحمل> دلالت بر تعهد کافران در قبول گناه ارتداد مسلمانان می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 13 - 2،5،9

2 - تلاش کافران مکه برای مرتد ساختن مسلمانان ، گناه سنگینی است .

و قال الذین کفروا . .. اتّبعوا سبیلنا ... و لیحملنّ أثقالهم

5 - کافرانی که برای مرتد ساختن مسلمانان ، تلاش کرده اند ، حتماً ، کیفر خواهند شد .

قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا. ..و لیحملنّ أثقالهم

<لام قسم> و <نون تأکید> در <لیحملنّ> بر قطعیت، دلالت دارد. لازم به ذکر است که احتمال دارد حمل گناه، کنایه از کیفر باشد.

9 - تمسک کافران به دروغ ، برای مرتد ساختن مسلمانان ، شیوه ای متداول در بین آنان بود .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط-ی-کم . .. إنّهم لک-ذبون

با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل و بنابر این که مراد از فاسق در آیه قبل ولید بن عقبه باشد، برداشت بالا به دست می آید.

در وجه ترکیبی <یجدلونک> چند نظر ایراد شده است ; از جمله اینکه <یجدلونک> حال برای فاعل <لکرهون> و یا همانند <إن فریقا> حال برای مفعول <أخرجک> باشد. بر این دو مبنا، آیه مورد بحث توضیحی درباره قضایای پیش از جنگ بدر است. گفتنی است جدال به معنای منازعه برای غلبه بر اندیشه و رأی طرف مقابل است.

لحن آیه شریفه بیان ارزش های واقعی مؤمنان و همگامان پیامبر(ص) است و در حقیقت اخباری است که انشای مؤکد را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 16 - 15

15 - خداوند ، مسلمانان را از بی تفاوتی نسبت به تذکار ها و رهنمود های قرآن و در پیش گرفتن شیوه یهود و نصارا در مورد کتاب های آسمانی خود ( بی اعتنایی آنان به رهنمود ها و مواعظ تورات و انجیل ) ، برحذر می دارد .

ألم یأن للذین ءامنوا . .. و لایکونوا کالذین أُوتوا الکت-ب من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 14 - 2،9

2 - اتحاد و همدستی منافقان با یهودیان علیه اسلام و مسلمین

ألم تر إلی الذین تولّوا قومًا غضب اللّه علیهم

دوستی میان منافقان و یهودیان - که مورد عضب خدا هستند - جنبه عاطفی نداشت; بلکه سیاسی و عقیدتی بوده است.

9 - هشدار خداوند به پیامبر ( ص ) ، درباره پدیده نفاق و ترفند های منافقان علیه اسلام و مسلمانان

ألم تر إلی الذین تولّوا قومًا غضب اللّه علیهم

استفهام در <ألم تر>تعجبی است; ولی چون خطاب به پیامبر(ص) است، می تواند دربردارنده هشدار و بیدار باش به آن حضرت نیز باشد. بدین صورت که مبادا مسلمانان از ترفندهای منافقان و همدستی آنان با یهودیان، غفلت ورزند و ندانند که از کجا ضربه می خورند.

ساختند.

4 - حمایت نکردن از مسلمانانی که برای دینشان مورد هجوم کافران هستند ، موجب فتنه و فسادی بزرگ خواهد شد .

فعلیکم النصر . .. إلا تفعلوه تکن فتنه فی الأرض و فساد کبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 72 - 14

14 - کافرانی که با مسلمانان پیمان عدم تعرض دارند ، هر چند به انگیزه مبارزه با اسلام به غیر مهاجران هجوم برند ، مهاجران و انصار موظف به یاری آنان نیستند .

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

مراد از میثاق به قرینه مقام، پیمان عدم تعرض و متارکه جنگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 2 - 13

13 - جنگ با اسلام و مسلمین ، جنگ با خداست .

و اعلموا أنکم غیر معجزی اللّه و أن اللّه مخزی الکفرین

قرار داده شدن مشرکان در برابر خدا - با اینکه آنان با اسلام و مسلمین مبارزه می کردند - نشانگر این حقیقت است که: نبرد با اسلام و اسلامگرایان، جنگ با خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 13 - 8

8 - مشرکان صدر اسلام ، آغازگر جنگ با مسلمانان

و هم بدءوکم أوّل مرّه

11 - حج - 22 - 39 - 5

5 - صدور اجازه پیکار به مسلمانان صدراسلام از سوی خداوند ، به منظور دفع تهاجم دشمن و رفع تجاوز آنان

أُذن للذین یق-تلون بأنّهم ظلموا

مراد از <غمّ> (غم دوّم) باید غمی ناپسند باشد ; چرا که خداوند آن را به غم پسندیده تبدیل کرد و آن را پاداشی بر مسلمانان قرار داد و به قرینه <لکیلا . .. >، آن غم ناپسند همان از دست دادن غنائم و جراحات وارد شده بر مسلمانان بوده است.

21 - هجوم پی در پی غم ها و حسرت ها به مسلمانان در کارزار احد ، نتیجه مخالفت آنان با پیامبر خدا ( ص )

اذ تصعدون . .. فاثابکم غمّا بغمّ

برخی از مفسران برآنند که <باء> در <بغمّ> الصاقیّه است و مراد، غمهای فراوانی است که یکی پس از دیگری در آن نبرد به مسلمانان وارد می شد و همه آنها پیامد فرار از جنگ و مخالفت با دستور پیامبر (ص) بود. در برداشت فوق <اثابکم> به معنای مجازات گرفته شده نه پاداش.

جمله <و هم یعلمون> اشاره به این معنا دارد که کتمان کنندگان از عالمان دینی اهل کتاب بودند.

الذی جعلن-ه للناس سواء الع-کف فیه و الباد

<سواء> به معنای <مستوی> و حال برای <الناس>است. <عاکف> به معنای مقیم (منظور اهل مکّه) است. <بادی> یعنی اهل بادیه و مقصود از آن مردمی است که بیرون مکّه و در سرزمین های دیگر زندگی می کنند; یعنی، ما مسجدالحرام را برای همه انسان ها قرار دادیم و در بهره مندی از آن، مکّی و آفاقی برابراند و کسی را بر دیگری امتیازی نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 109 - 13

13 - یهود و نصارا ترغیب کننده مسلمانان به پرسش ها و درخواست های نابه جا از پیامبر ( ص )

أم تریدون أن تسئلوا . .. ودّ کثیر من أهل الکتب لو یردونکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 31 - 8

8- مؤمنان عصر بعثت ، خواهان ظهور معجزه ای برای گرایش پیدا کردن کافران به اسلام و قرآن بودند .

أفلم یاْیئس الذین ءامنوا أن لو یشاء الله لهدی الناس جمیعًا

اعتراض خداوند به مؤمنان با جمله <أفلم یاْیئس الذین ءامنوا> و بیان این حقیقت که امر هدایت و ضلالت به دست خداوند است نه وابسته به ارائه معجزه، می رساند که مؤمنان خواهان آن بودند که معجزات درخواستی کافران تحقق یابد، شاید که آنان هدایت شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 1 - 2

2- مسلمانان صدراسلام ، خواهان تحقق زودرس وعده خدا در مورد غلبه اسلام و توحید بودند .

أتی أمر الله فلاتستعجلوه

در مورد مخاطب <لاتستعجلوه> دو احتمال وجود دارد: اول آنکه تعجیل از جانب مسلمانان صورت می گرفته و دیگر آنکه مشرکان خواهان شتاب در تحقق وعده های الهی (عذاب، یا غلبه توحید، یا قیامت) بودند. برداشت فوق بر مبنای اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 20 - 1

1- مؤمنان عصر پیامبر ( ص ) ، در اشتیاق نزول سوره ای که تعیین کننده تکلیف آنان در قبال دشمنان باشد .

و یقول الذین ءامنوا لولا نزّلت سوره

محتوای <فإذا أنزلت سوره محکمه و ذکر فیها القتال> قرینه ای است بر این که سوره مورد انتظار مؤمنان، در زمینه تعیین تکلیف آنان با کافران بوده است.

و لولا فضل اللّه علیکم . .. لمسّکم فی ما أفضتم فیه عذاب عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 15 - 2

2 - ماجرای < افک > ، علی رغم این که مستقیماً هتک حریم پیامبر ( ص ) محسوب می شد ، مردم آن را ساده انگاشته و خوش باورانه به دامن زدن و گسترش آن پرداختند .

إذ تلقّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما لیس به علم و تحسبونه هیّنًا

و هو معهم اذ یبیتون ما لایرضی من القول

در شأن نزول آمده که طعمه بن ابیرق پس از سرقت با خود اندیشید که کالای مسروقه را به خانه یک یهودی بیندازد و در حضور پیامبر(ص) سوگند یاد کند که آن یهودی سرقت کرده و خود از هر خیانتی مبراست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 150 - 9

9 - تنها ستم پیشگان پس از تعیین مسجدالحرام به عنوان قبله ، دست از بهانه جویی برنداشته و به دشمنی خویش علیه مسلمانان ادامه می دادند .

لئلا یکون للناس علیکم حجه إلا الذین ظلموا منهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 204 - 11،12

11 - منافقان ، سرسخت ترین دشمن مسلمانان و اصلاح جامعه

و من الناس . .. و هو اَلَدُّ الخصام

<الخصام>، جمع خَصْم، به معنای دشمن است.

12 - منافقان ، سرسخت ترین انسان ها در جدال با مسلمانان

و من الناس . .. و هو اَلَدُّ الخصام

بنابراینکه <الخصام>، مصدر باشد و به معنی خصومت و جدال.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 205 - 18

18 - نابودی دین و مردم ، روش منافقان

و اذا تولی . .. و یهلک الحرث و النسل

امام صادق (ع): ان <الحرث> فی هذا الموضع، الدین و <النسل> الناس.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 534 ; نورالثقلین، ج 1، ص 204، ح 754 و 755.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 217 - 20،23،26

20 - نبرد همیشگی کفار با مسلمانان ، برای اینکه اگر بتوانند آنان را از اسلام برگردانند .

و لا یزالون یقاتلونکم حتی یردّوکم عن دینکم ان استطاعوا

بنابراینکه جواب شرط <ان استطاعوا>، محذوف و <حتی یردّوکم>، دلیل جواب باشد.

23 - کفّار ، در صورت توان ، همواره با مسلمانان خواهند جنگید .

و لا یزالون یقاتلونکم حتی یردّوکم عن دینکم ان استطاعوا

بنابراینکه جواب <ان استطاعوا>، محذوف بوده و دلیل آن، <لا یزالون یقاتلونکم> باشد.

26 - آشتی ناپذیری کفار و عداوت عمیق آنان نسبت به مسلمانان

و لا یزالون یقاتلونکم

ص: 106

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 120 - 4،10

4 - افشای بدخواهی های دشمنان دین نسبت به مسلمانان ، از جانب خداوند

ان تمسسکم حسنه تسؤهم

10 - مسلمانان ، همواره در معرض توطئه و دسیسه دشمنان هستند .

لا یضرّکم کیدهم شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 12،14

12 - دشمنی مداوم اهل کتاب و مشرکان با مسلمانان

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

14 - شناعت و زشتی همسویی اهل کتاب با مشرکان در دشمنی با مسلمانان

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب من قبلکم و من الّذین اشرکوا اذًی کثیراً

نام بردن از یهود و نصارا با وصف اهل کتاب، اشاره به زشتی همسویی و همکاری آنان با مشرکان دارد. زیرا اهل کتاب آسمانی بودن، اقتضا می کند با مشرکان ضد توحید و مخالف برنامه های الهی در نبرد باشند ; نه با مسلمانان که مروّج توحید و برنامه های الهی هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 45 - 1،2،3،4

1 - خداوند ، آگاهتر از هر کس ، نسبت به دشمنان مسلمانان

و اللّه اعلم باعدائکم

2 - عالمان یهود ، دشمن مسلمانان

الم تر الی الذین . .. و اللّه اعلم باعدائکم

مراد از <اعداء> به قرینه آیه قبل و بعد، همان عالمان یهود هستند.

3 - ناباوری مسلمانان صدر اسلام ، نسبت به دشمنی یهود با آنان

الم تر . .. و اللّه اعلم باعدائکم

آوردن <اعلم>، با صیغه افعل تفضیل، حکایت از ناباوری مسلمانان نسبت به دشمنی عالمان یهود با آنان دارد.

4 - مهاجمان به آیین و فرهنگ جامعه ایمانی ، دشمنان واقعی مسلمانان

و یریدون ان تضلوا السبیل. و اللّه اعلم باعدائکم

خداوند از آن جهت عالمان یهود را دشمن مسلمانان معرفی می کند که آنان در پی گمراهی مسلمانان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 46 - 4

4 - تحریف و تحلیل ناصواب گفته ها ، نمونه ای از دشمنی یهود با مسلمانان

و اللّه اعلم باعدائکم . .. یحرّفون الکلم عن مواضعه

ص: 107

جمله <یحرفون . .. > پس از بیان دشمنی یهود، به منزله دلیل و نشانه ای برای اثبات عداوت عالمان یهود نسبت به مسلمانان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 52 - 7،8

7 - همسویی اهل کتاب ( علمای یهود ) با کافران و مشرکان ، تلاشی برای فراهم آوردن نیرو و یاور علیه مسلمانان *

الم تر الی الّذین . .. و یقولون للّذین کفروا ... فلن تجد له نصیراً

جمله <فلن تجد له نصیراً> پس از بیان همسویی یهود با مشرکان، می تواند بیانگر این معنا باشد که یهودیان به منظور یاری طلبی علیه مسلمانان، با مشرکان همسو شدند.

8 - بشارت الهی در مورد ناکامی یهود و کافران در مبارزه مشترک علیه مسلمانان

الم تر الی الذین اوتوا الکتب . .. و من یلعن اللّه فلن تجد له نصیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 101 - 10،11،12

10 - کافران ، دشمنانی آشکار و همیشگی ، برای مسلمانان

ان الکفرین کانوا لکم عدواً مبیناً

فعل <کانوا> دلالت بر دیرینه بودن دشمنی کافران دارد که از آن در برداشت فوق به دشمنان همیشگی تعبیر شد.

11 - اتحاد و همگونی کافران ، در دشمنی با مسلمانان

ان الکفرین کانوا لکم عدواً مبیناً

خبر <کان> با اینکه طبق قواعد ادبی باید جمع آورده می شد، به صورت مفرد (عدواً) آورده شده و اشاره به این است که کافران در دشمنی با اسلام، یکپارچه و گویا فردی واحد هستند.

12 - بهره برداری کافران از هر فرصت ، برای ضربه زدن به مسلمانان

فلیس علیکم جناح ان تقصروا . .. ان الکفرین کانوا لکم عدواً مبیناً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 5

5 - دشمنی و کینه توزی شدید مشرکان صدر اسلام نسبت به مسلمانان

کیف و إن یظهروا علیکم لایرقبوا فیکم إلّاً و لاذمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 36 - 12

12 - مشرکان در صدد محو اسلام و نابودی عموم مسلمانان بوده اند .

کما یقتلونکم کافه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 108

11 - حج - 22 - 40 - 6

6 - عقیده به ربوبیت خدا ، علت اصلی تهاجم و خصومت مشرکان و کافران علیه مسلمانان در عصر بعثت

إلاّ ان یقولوا ربّنا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 6

6 - کافران به وحی و رسالت پیامبراکرم ( ص ) ، دشمنان خدا و امت اسلامی اند .

عدوّی و عدوّکم . .. و قد کفروا بما جاءکم من الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 2 - 2

2 - عداوت جبهه کفر با مسلمانان ، همیشگی و پایان ناپذیر

إن یثقفوکم یکونوا لکم أعداء

فعل مضارع <یکونوا> دلالت بر استمرار عداوت مشرکان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 2 - 25

25 - عداوت و دشمنی مشرکان با مسلمانان در صدر اسلام

و لایجرمنکم شنئان قوم

بنابر اینکه <شنئان> (بغض و عداوت)، اضافه به فاعل <قوم> شده باشد، نه به مفعول. به قرینه (ان صدوکم) که بیان دشمنی آن قوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 82 - 1،3،4،14

1 - یهودیان و مشرکان سرسخت ترین دشمن برای مسلمانان

لتجدن اشد الناس عدوه للذین ءامنوا یهود و الذین اشرکوا

3 - دشمنی یهود با مسلمانان بیش از دشمنی مشرکان با آنان است .

لتجدن اشد الناس عدوه للذین ءامنوا الیهود و الذین اشرکوا

تقدیم ذکری <یهود> بر <مشرکان> می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

4 - ایجاد پیوند دوستانه یهود با کافران برای تشکیل جبهه ای متحد و نیرومند علیه مسلمانان

تری کثیراً منهم یتولون الذین کفروا . .. لتجدن اشد الناس عدوه للذین ءامنوا

بیان عداوت یهودیان و مشرکان با اهل ایمان پس از بیان برقراری دوستی یهود و اهل شرک می رساند که این رابطه دوستی در جهت دشمنی با مسلمانان است.

14 - حق ناپذیری و روحیه استکباری یهود ، عامل عداوت آنان با مسلمانان

اشد الناس عدوه للذین ءامنوا الیهود . .. و انهم لایستکبرون

ص: 109

دشمنان مسلمانان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 60 - 10

10 - دشمنان ناشناخته مسلمانان در عصر پیامبر ( ص ) ، دارای نیروی ضعیفتر نسبت به دشمنان شناخته شده

و ءاخرین من دونهم

برداشت فوق با توجه به کلمه <دون> که به معنای پایین و پست است، استفاده شده. گفتنی است <من> در <من دونهم> بیانیه است. بنابراین <ءاخرین من دونهم> یعنی دشمنان دیگری که از نیرو و توان کمتری برخوردارند.

4 - مسلمانان در مکه ، مواجه با حرکت های ایذایی و خصمانه مشرکان و در اندیشه مقابله با آنان

قل للذین ءامنوا یغفروا للذین لا یرجون أیّام اللّه

فرمان الهی به غفران و چشم پوشی، از دو واقعیت تاریخی خبر می دهد: 1- حرکت های ایذایی مشرکان مکه; 2- راه یافتن اندیشه انتقام و مقابله به مثل در ذهن مؤمنان.

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتولّوا قومًا غضب اللّه علیهم

چنان که در بعضی شأن نزول ها آمده است، آیه شریفه ناظر به جریان خارجی می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 20 - 11

11 - صلح حدیبیه ، پیش درآمد پیروزی ها و غنایمی گسترده برای امت اسلامی

وعدکم اللّه . .. فعجّل لکم ه-ذه

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که <ه-ذه> اشاره به صلح حدیبیه داشته باشد; یعنی، خداوند غنایم زیادی را برای مؤمنان در نظر گرفته; اما قبل از آن صلح حدیبیه را پیش درآمد آن غنایم قرار داده است.

ظاهر این است که خطاب در <تعملون> متوجه مسلمانان باشد. بنابراین آنان مورد تهدید واقع شده اند و این نشان می دهد که در میان مسلمانان کسانی بوده اند که در پذیرش قبله جدید تردید داشته و یا در صدد مخالفت با آن بوده اند.

و لولا رجال مؤمنون . .. أن تط-وهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 19 - 1

1 - سرزنش خداوند نسبت به مسلمانانی که شغل آب دهی به حاجیان و سرپرستی مسجدالحرام را با جهاد در راه خدا برابر انگاشته و خویشتن را همطراز با مؤمنان اهل پیکار در راه خدا می پنداشتند .

أجعلتم سقایه الحاجّ و عماره المسجدالحرام کمن ءامن باللّه و الیوم الأخر و جهد فی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 8 - 10،11

10 - پیروان پیامبر ( ص ) ، در پندار و بیان نکوهشگر و طعن آلود مشرکان ، مردمانی نادان و دنباله رو فردی سحر زده

و قالوا . .. إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

از لحن آیه شریفه، استفاده می شود که کافران، این سخن را از سر نکوهش و طعن می گفتند و چون پیروی از فردی سحرزده، امری غیر منطقی است، در حقیقت پیروان آن حضرت را، مردمانی نادان می پنداشتند.

11 - تحقیر و سرزنش ، حربه مشرکان برای بازداشتن مردم از پیروی پیامبر ( ص )

قالوا . .. إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 16 - 1

1 - خداوند ، مسلمانان را به خاطر تأثیرپذیری در برابر شایعه < افک > و عدم موضع گیری مناسب در برابر آن ، نکوهش کرد .

و لولا إذ سمعتموه قلتم . .. سبح-نک ه-ذا بهت-ن عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 4

4 - اقدام نکوهیده برخی از مسلمانان ، به تحمیل آرای شخصی خود بر پیامبر ( ص ) *

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

برداشت بالا بدان احتمال است که نکوهش مستفاد از آیه، نظر به جریان هایی داشته باشد که قبلاً صورت گرفته بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 13 - 4

4 - نکوهش مسلمانان از سوی خداوند ، به خاطر صرف نظر کردن از ملاقات های محرمانه با پیامبراکرم ( ص ) و امتناع ورزیدن از پرداخت صدقه نجوا

ءأشفقتم أن تقدّموا بین یدی نجویکم صدق-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 2 - 5

5 - خداوند ، آن دسته از مؤمنان صدراسلام را که به گفته های خود عمل نمی کردند ، مورد سرزنش و نکوهش قرار داد .

ی-أیّها الذین ءامنوا لِمَ تقولون ما لاتفعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 11 - 2

2 - نکوهش مسلمانان صدراسلام از سوی خداوند ، به خاطر ترک مصلاّ برای داد و ستد و یا تماشای لهو و ر ها کردن پیامبر ( ص ) در حال ایراد خطبه های نماز جمعه

و إذا رأوا تج-ره أو لهوًا انفضّوا إلیها و ترکوک قائمًا

2 - آل عمران - 3 - 85 - 7

7 - توجه به بهره مندی مسلمانان در آخرت و زیان دیگران ، انگیزه ای برای پذیرش اسلام

و من یبتغ . .. و هو فی الاخره من الخاسرین

12 - نور - 24 - 12 - 1

1 - خداوند ، مسلمانان را به خاطر بدگمانی به همسر پیامبر ( ص ) و موضع گیری تردیدآمیز نسبت به شایعه < افک > و رد نکردن صریح آن ، مورد سرزنش قرار داد .

إنّ الذین جاءو بالإفک . .. لولا إذ سمعتموه ظنّ المؤمنون و المؤمن-ت بأنفسهم خیرًا

پیامد های ناروا و درستی و نادرستی آنها

إذ تلقّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما لیس لکم به علم

یا ایّها الّذین امنوا ان تطیعوا الّذین کفروا یردّوکم

در شأن نزول آیه آمده است که منافقان پس از شکست نبرد احد، مسلمانان را به بازگشت و پذیرش آیین مشرکان ترغیب می کردند. (مجمع البیان، ذیل آیه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 153 - 14،27

14 - اندوه مسلمانان از شکست در کارزار احد و پیروز نشدن بر مشرکان

فاثابکم غمّا بغمّ

جلمه <فاثابکم>، عطف بر جمله <و لقد عفا عنکم> است و کلمه <باء> در <بغمّ> بدلیّه است، و مراد از <غمّا> به دلیل کلمه <اثابکم> که دلالت بر مرحمت و لطف دارد و نیز به دلیل اینکه پس از عفو واقع شده، غم و اندوهی پسندیده است و این غم پسندیده همان غم پیروزی کافران بر مسلمانان خواهد بود و یا غمّ و اندوه به خاطر پیروی نکردن از رسول خدا (ص) و سست آمدن در رویارویی با دشمن است.

27 - تسلّط خالد بن ولید بر مسلمانان در جنگ احد ، موجب افزایش اندوه آنان از شکست در آن کارزار

امام باقر (ع) درباره <فاثابکم غمّاً بغمّ> فرمود: فامّا الغمّ الاوّل فالهزیمه و القتل و امّا الاخر فاشراف خالد بن الولید علیهم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 26

26 - پیروزی و فتح یا شکست و شهادت مسلمانان ، نشانه حقّانیّت و یا باطل بودن اسلام نیست .

ظنّ الجاهلیّه . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 3،4

3 - شکست و مصیبت سنگین مسلمانان در پیکار احد ، دور از انتظار ایشان بود .

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

کلمه <انّی> به معنای <من این> (از کجا و از چه روی) می باشد و <هذا> اشاره به مصیبت است.

4 - یادآوری خاطره پیروزی مسلمانان در پیکار بدر ، التیام بخش رنج و آثار روحی دردناک شکست نبرد احد

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

جمله <قد اصبتم مثلیها>، که اشاره به پیروزی بزرگ مسلمانان در بدر است، بدان جهت ایراد شده که با یاد آن خاطره بزرگ، مسلمانان مصیبت احد را در مقایسه با پیروزی بدر کوچک شمرند و در نتیجه، رنج مصیبت احد را نادیده انگارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 4

4 - تلفات سنگین مسلمانان در پیکار احد

و ما اصابکم . .. لو اطاعونا ما قتلوا

ص: 127

6 - انفال - 8 - 66 - 6

6 - جامعه اسلامی صدر اسلام پس از نایل شدن به مراحل عالی ایمان ، به تنزّل در درجات ایمانی گرایید .

علم أن فیکم ضعفا

إذ أنتم بالعدوه الدنیا و هم بالعدوه القصوی

می توان گفت هدف از بیان موقعیت مسلمانان و کفرپیشگان مکه در منطقه بدر یادآوری موقعیت بسیار ضعیف مسلمانان است. جلمه <لیهلک من هلک ... > مؤید این معنا می باشد. زیرا پیروزی آنگاه دلیل حقانیت مسلمانان می شد که شرایط ظاهری، تضمین کننده پیروزی کافران و شکست مسلمانان بود.

3- مسلمانان در مکه ، مورد ظلم و ستم مشرکان بودند .

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 39 - 4

4 - مسلمانان صدراسلام ، مورد ستم و تهاجم مستمر و پی درپی دشمنان کافر

أُذن للذین یق-تلون بأنّهم ظلموا

به کارگیری فعل مضارع (یقاتلون) نشان می دهد که مسلمانان صدراسلام، به طور مستمر و پیاپی، مورد تهاجم و تجاوز قرار می گرفتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 8 - 7

7 - ناگزیری مسلمانان به ترک اموال و خانه های خویش و اقدام به هجرت و رهایی از ستم مشرکان

أُخرجوا من دی-رهم و أمولهم

از ماده <إخراج> و نیز مجهول آمدن فعل <أُخرجوا>، اضطرار و ناگزیری استفاده می شود.

7 - مسلمانان ، خداوند را از داشتن شریک منزه دانسته و تنها او را پرستش می کنند .

و نحن له مخلصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 59 - 9

9 - باور و اعتقاد مسلمانان به فسق اکثریت اهل کتاب ، عامل انتقاد نابجا و ناخرسندی بی دلیل آنان از اهل ایمان

هل تنقمون منا الا ان ءامنا باللّه . .. و إن اکثرکم فسقون

بدان احتمال که <ان اکثرکم> عطف بر <اللّه> باشد، یعنی <امنا بان اکثرکم فاسقون>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 6

6 - عقیده به ربوبیت خدا ، علت اصلی تهاجم و خصومت مشرکان و کافران علیه مسلمانان در عصر بعثت

إلاّ ان یقولوا ربّنا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 7

7 - اعتقاد مسلمانان به نقش مؤثر وساطت پیامبر ( ص ) ، در پیشگاه خداوند برای آمرزش خطاها

سیقول لک المخلّفون . .. فاستغفر لنا

اعراب متخلّف، با درخواست استغفار از پیامبر(ص) نشان دادند که این باور و فرهنگ دینی در میان مسلمانان وجود داشته است که اگر آن حضرت برای آنان استغفار کند، مستجاب خواهد شد البته خداوند، صداقت درونی اعراب را زیر سؤال برده است; ولی از آیه شریفه وجود چنین تفکری در میان مسلمانان استفاده می شود.

ظاهراً مراد از ضمیر در <تصبهم> مسلمانان ضعیف الایمان هستند. آنها می پنداشتند مشکلاتی که پس از مسلمان شدنشان به آنها روی آورده، از ناحیه پیامبر (ص) بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 101 - 7

7 - مسلمانان صدر اسلام ، کاستن از نماز را ، هر چند به هنگام سفر و ترس از دشمن ، گناه می پنداشتند .

و إذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوه ان خفتم ان یفتنکم الذین

<لاجناح> و <فلیس علیکم جناح>، غالباً در مواردی به کار می رود که پندار جرم و گناه بر انجام و یا ترک کاری وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 6 - 5

5 - شرکت در جنگ بدر حرکتی آشکار به سوی مرگ در پندار گروهی از مسلمانان صدر اسلام

کأنما یساقون إلی الموت و هم ینظرون

مفعول <ینظرون> به قرینه فراز قبل، <الموت> است. یعنی <و هم ینظرون الموت>. بنابراین جمله حالیه <و هم ... > حکایت از آن دارد که اطمینان برخی از مسلمانان به مرگ آفرینی جنگ بدر به گونه ای بوده که گویا مرگ را با چشم خویش مشاهده می کردند.

ما اسروا فی انفسهم

5 - عملکرد غلط مسلمانان ، منشأ فتنه ها و مشکلات اجتماعی آنان

إلا تفعلوه تکن فتنه فی الأرض و فساد کبیر

لاتتّخذوا . .. یخرجون الرسول و إیّاکم أن تؤمنوا باللّه

15 - فاطر - 35 - 33 - 2

2 - بهشت پاینده ، فرجام تمامی مسلمین ( تفریط کننده ، میانه رو و پیشتاز )

جنّ-ت عدن یدخلونها

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که فاعل <یدخلون> سه دسته یاد شده در آیه پیش باشد; یعنی، تمامی مسلمانان - که امت برگزیده خدایند - سرانجام وارد بهشت خواهند شد; هرچند برخی از آنان در اثر بعضی از گناهان، بر خود ستم کرده باشند، ولی در نهایت بر اثر شفاعت و عفو عمومی خداوند از بهشت بهره مند خواهند شد. گفتنی است آیه بعد - که سخن از غفران الهی است - و دو آیه بعد - که از کافران سخن گفته و در مقابل <الذین اصطفینا> قرار داده شده است - تأکید کننده همین مطلب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 22 - 4

4 - زندگی و سرنوشت کافران و مسلمانان ، هرگز برابر و همسان نیست .

أفمن یمشی مکبًّا علی وجهه أهدی أمّن یمشی سویًّا علی صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 35 - 3

3 - مسلمانان و مجرمان ، دارای دو سرنوشت متفاوت و گوناگون اند .

أفنجعل المسلمین کالمجرمین

برابر نبودن مسلمانان و مجرمان، بیشتر ناظر به سرنوشت آنان است; یعنی، مربوط به سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 41 - 4،5

4 - مشرکان صدراسلام ( مجرمان ) ، برای اثبات یکسانی سرنوشت خویش با مسلمانان ، از ارائه شاهد و هم فکری از میان عقلای عالم ناتوان بودند .

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم إن کانوا ص-دقین

5 - عقیده به شفاعت معبود ها و یکسان بودن سرنوشت مجرمان ( مشرکان ) با مسلمانان ، عقیده ای منحصر به مشرکان عصر بعثت و فاقد شاهد و تصدیق کننده ای از میان عقلای عالم

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم إن کانوا ص-دقین

جعلنکم أمه وسطاً

کلمه <وسطاً> چنانچه برخی از مفسران گفته اند کنایه از <معتدل> و یا <برتر> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 157 - 1،2

1 - پیروان رسول اکرم ( ص ) ، از رحمت خاص الهی بهره مند هستند .

فسأکتبها . .. و الذین هم بایتنا یؤمنون. الذین یتبعون الرسول

<الذین یتبعون> عطف بیان و یا بدل برای <الذین هم . .. > در آیه قبل است. بنابراین رحمت نوید داده شده با جمله <سأکتبها>، از آن پیروانِ پیامبر پس از بعثت او خواهد بود.

2 - رحمت خاص الهی در قیامت از آن پیروان پیامبر اسلام خواهد بود .

فسأکتبها . .. الذین یتبعون الرسول

برداشت فوق بر این اساس است که <فسأکتبها> بیان تحقق رحمت الهی در سرای آخرت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 78 - 3

3 - امت اسلام ، امتی برگزیده

هو اجتبیکم

<إجتباء> به معنای برگزیدن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 14 - 1

1 - امت اسلامی ، در دو عرصه دنیا و آخرت ، از فضل و رحمت خداوند برخورداراند .

و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته فی الدنیا و الأخره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 77 - 5

5 - مسلمانان ، مورد توجه و عنایت خدا هستند .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 32 - 1،2،13

1 - مسلمانان ، ملتی ممتاز و برگزیده الهی

ثمّ أورثنا الکت-ب الذین اصطفینا

طبق نظر بیشتر مفسران، مقصود از <الکتاب> قرآن و مراد از <الذین اصطفینا> مسلمانان است.

2 - قرآن ، ارث و موهبت الهی برای جامعه اسلامی

ص: 147

ثمّ أورثنا الکت-ب الذین اصطفینا من عبادنا

برداشت یاد شده، از تعبیر ارث درباره اعطای قرآن به دست می آید; زیرا ارث چیزی است که برای آن تلاشی صورت نگرفته و در نتیجه حقی هم برای دریافت آن به وجود نیامده است.

13 - انتخاب مسلمانان برای وراثت قرآن و بهره مند شدن از آموزه های آن ، فضل بزرگ خداوند به آنان است .

ثمّ أورثنا الکت-ب الذین اصطفینا . .. ذلک هو الفضل الکبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <ذلک> به <اصطفاء> و <ایراث کتاب> (مستفاد از جمله <أورثنا الکتاب الذین اصطفینا>) اشاره داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 33 - 2

2 - بهشت پاینده ، فرجام تمامی مسلمین ( تفریط کننده ، میانه رو و پیشتاز )

جنّ-ت عدن یدخلونها

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که فاعل <یدخلون> سه دسته یاد شده در آیه پیش باشد; یعنی، تمامی مسلمانان - که امت برگزیده خدایند - سرانجام وارد بهشت خواهند شد; هرچند برخی از آنان در اثر بعضی از گناهان، بر خود ستم کرده باشند، ولی در نهایت بر اثر شفاعت و عفو عمومی خداوند از بهشت بهره مند خواهند شد. گفتنی است آیه بعد - که سخن از غفران الهی است - و دو آیه بعد - که از کافران سخن گفته و در مقابل <الذین اصطفینا> قرار داده شده است - تأکید کننده همین مطلب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 45 - 10

10 - مصون ماندن امت پیامبر ( ص ) از نابودی و کیفر دنیوی ، در پرتو عنایت ربوبی خداوند به آن حضرت است . *

و لولا کلمه سبقت من ربّک لقضی بینهم

برداشت یاد شده بر این اساس است که ضمیر <هم> در <بینهم>، مربوط به کفار عصر بعثت باشد و نه قوم موسی. و از آن جا که خداوند در موارد امهال، تعبیر به <ربّک> نموده است - که نشانه عنایت ویژه خداوند به پیامبر(ص) می باشد - مطلب بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 22 - 3،4

3 - امت اسلامی ، امتی راست قامت ، سرافراز و برخوردار از هدفی روشن در زندگی

أمّن یمشی سویًّا علی صرط مستقیم

4 - زندگی و سرنوشت کافران و مسلمانان ، هرگز برابر و همسان نیست .

أفمن یمشی مکبًّا علی وجهه أهدی أمّن یمشی سویًّا علی صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 35 - 1

ص: 148

1 - مسلمانان ، در نگاه نظام ارزشی اسلام ، با مجرمان برابر نیستند ; بلکه از آنان برتراند .

أفنجعل المسلمین کالمجرمین

استفهام در <أفنجعل. ..>، انکاری و درصدد نفی برابری مسلمانان با مجرمان و اثبات برتری آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 25 - 24

24- حضور مؤمنان در محیط زندگی کافران مکه ، باعث نجات موقت کفّار از عذاب الهی

لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم

به حبشه یا مدینه رفتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 8 - 6،7،9

6 - هجرت مسلمانان از مکه ، تحت فشار دشمن بود ; نه به اختیار و دلخواه آنان .

الذین أُخرجوا من دی-رهم و أمولهم

7 - ناگزیری مسلمانان به ترک اموال و خانه های خویش و اقدام به هجرت و رهایی از ستم مشرکان

أُخرجوا من دی-رهم و أمولهم

از ماده <إخراج> و نیز مجهول آمدن فعل <أُخرجوا>، اضطرار و ناگزیری استفاده می شود.

9 - برخوردار شدن از فضل و رحمت الهی ، انگیزه مهاجران مسلمان

للفقراء المه-جرین . .. یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 12

12 - هجرت از مکه به مدینه برای جلب رضای الهی ، ناسازگار با مودت نسبت به مشرکان مکه

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء . .. إن کنتم خرجتم جهادًا

آیه شریفه در مرحله نخست، نظر به موضوعی دارد که در صدراسلام رخ داده است. مخاطب اولیه آیه مهاجری به نام حاطب بن ابی بلتعه است که برای خدا هجرت کرده; ولی گام در مسیر دوستی با مشرکان نهاده بود (غافل از این که آن هجرت و این حرکت با هم سازگار نیستند).

<تأیید> به معنای تقویت کردن و قدرتمند ساختن است.

2 - آل عمران - 3 - 72 - 5

5 - اظهار ایمان دروغین و داخل شدن در صفوف مسلمانان برای متزلزل ساختن آنان ، از حیله های دشمنان دین

و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 51 - 13

13 - ایمان حُییی بن اخطب و کعب اشرف به جبت و طاغوت ، و گفتار ناروای آنان نسبت به مسلمانان

الم تر الی الّذین اوتوا نصیباً من الکتب یؤمنون بالجبت و الطّاغوت و یقولون

ابن عباس می گوید: این آیه درباره حییی بن اخطب و کعب اشرف نازل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 75 - 9

9 - گروهی از مسلمانان صدر اسلام ، تحت سیطره ستم کافران مکه

و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل اللّه و المستضعفین . .. یقولون ربّنا اخرجنا من هذه ا

بسیاری از مفسران برآنند که آیه مورد بحث درباره مسلمانانی است که تا قبل از فتح مکّه در آنجا بودند و از مهاجرت آنان جلوگیری می شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 101 - 6

6 - مسلمانان صدر اسلام ، در معرض فتنه و آسیب از سوی کافران به هنگام سفر

و إذا ضربتم فی الارض . .. ان خفتم ان یفتنکم الذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 102 - 19

19 - کافران در اندیشه تهاجمی یکباره به مسلمین در شرایط مناسب

ودالذین کفروا لو تغفلون عن اسلحتکم و امتعتکم فیمیلون علیکم میله واحده

کلمه <میل> هنگامی که به <علی> متعدی شود، به معنای هجوم بردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 38 - 1

1 - خداوند ، کافران ستیزه گر عصر بعثت را به ترک مبارزه علیه اسلام و مسلمانان فراخواند .

قل للذین کفروا إن ینتهوا یغفر لهم

انتهاء به معنای پذیرش نهی است ; یعنی انجام ندادن کاری بر اثر نهی شدن از آن. بنابراین با توجه به اینکه متعلق <ینتهوا> شرارتهای کافران علیه مسلمانان است، جمله <ان ینتهوا> دلالت می کند که خداوند کافران را از تعرض به مسلمانان نهی کرده است.

ص: 156

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 73 - 13

13- هیچ گاه میان کافران و مسلمانان ، با حفظ مواضع اصولی تسالم کامل و دوستی حقیقی برقرار نخواهد شد .

و إن کادوا لیفتنونک عن الذی أوحینا إلیک . .. و إذًا لاَتّخذوک خلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 36 - 2

2 - قضاوت کافران درباره اسلام و مسلمانان ، قضاوتی بی اساس و بدون پایه عقلانی و منطقی است .

ما لکم کیف تحکمون