2 - پندار باطل برخی از پیروان پیامبر اسلام ( ص ) نسبت به فناناپذیری آن حضرت

و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرّسل افاین مات او قتل

گویا تذکر خداوند به اینکه محمّد (ص)، سمتی جز پیامبری ندارد و پیامبرانی پیش از او بودند و از دنیا رفتند، در ردّ چنین پنداری باشد.

3 - پایان پذیری پیام رسولان الهی ، یا با مرگ و یا با شهادت ایشان ، پندار باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

4 - تزلزل روحیه برخی از پیکارگران احد ، بر اثر شایعه قتل پیامبر ( ص )

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

8 - خطر واپسگرایی مردم صدر اسلام از مسیر رهبری ، پس از رحلت یا شهادت پیامبر ( ص )

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 1،2،3،4،6

1 - هیچ کس ، جز به فرمان خدا نمی میرد .

و ما کان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه

2 - تمام انسان ها دارای عمری معیّن و زمان مرگشان در علم الهی ، مشخّص است .

و ما کان لنفس ان تموت . .. کتاباً مؤجّلا

3 - مرگ انسان ، سنّت تغییرناپذیر الهی

و ما کان لنفس ان تموت . .. کتاباً مؤجّلا

4 - نه جهاد و پایداری در راه خدا مرگ آور است و نه گریز و رویگردان از آن زندگی بخش

و ما کان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه کتاباً مؤجّلا

چون آیات قبل و بعد درباره جهاد و مبارزه است، این آیه اشاره دارد به نفی پندار کسانی که جنگ را عامل کشته شدن و ترک حضور در صحنه پیکار را باعث ادامه حیات می دانستند. بنابراین، جنگ، تعیین کننده مرگ و زندگی نخواهد بود.

6 - قوانین حاکم بر حیات و مرگ موجودات ، برخاسته از اراده و حاکمیّت خداوند

و ما کان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه کتاباً مؤجّلا

چون عوامل و اسبابی برای مرگ و حیات در جریان است، و این آیه مرگ را به اذن الهی می داند، بنابراین به این نتیجه می رسیم که عوامل و اسبابِ مرگ و حیات، در تحت اراده الهی است و به اذن او عمل می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 34

34 - حوادث ایّام ، جنگ ها ، سختی ها ، مصیبت ها و مرگ ، آزمایش الهی است .

لبرز الّذین . .. و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 8

ص: 2

8 - اندیشه های جاهلانه درباره مرگ و حیات ( حاکمیّت عوامل مادّی بر اراده خداوند ) ، موجب حسرت کفرپیشگان ، به هنگام قیامت

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

برخی از مفسّران برآنند که زمان حسرت مطرح شده در آیه، قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 1،4،8،10،12

1 - کشته شدن ( شهادت ) و مردن در راه خدا ، موجب آمرزش گناهان و بهره مندی از رحمت خداوند

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

مناسبت حکم و موضوع (مرگ و مغفرت) اقتضا می کند که <فی سبیل اللّه> پس از <متّم> مقدّر باشد.

4 - شهادت در راه خدا ، دارای منزلتی والاتر از مرگ در راه او

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

تقدّم ذکری شهادت، حاکی از تقدّم مرتبه آن است.

8 - مرگ و یا شهادت در راه خدا ، دارای ارزشی برتر از ماندن در دنیا و ثروت اندوزی

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم . .. خیر ممّا یجمعون

10 - بیان مقام والای آنانکه در راه خدا می میرند و یا کشته می شوند ، نشان دهنده بطلان ارزیابی کفرپیشگان درباره حیات و مرگ

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. و لئن قتلتم او متّم لمغفره من اللّه و رح

12 - ایمان به ارزشمندی والای شهادت و مرگ در راه خدا ، رهایی بخش آدمی از وابستگی های دنیوی

و لئن قتلتم . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 158 - 1

1 - مرگ و یا کشته شدن ، چه در راه خدا و چه در راه غیرِ او ، مسیری است به سوی خداوند ، نه نابودی و فنا .

و لئن مُتّم او قُتلتم لالی اللّه تحشرون

از اینکه قید <فی سبیل اللّه> ذکر نشده، به دست می آید که مراد، هر نوع مردن و کشته شدن است و مؤیّد این معنا تقدیم مردن بر کشته شدن است ; به خلاف آیه قبل.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 9

9 - بقای انسان ، پس از مرگ

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 185 - 19

ص: 3

19 - حیات دنیا و لذّت های آن ، غافل کننده انسان از رسیدن مرگ و نابودی آن لذّت ها و خوشیها

کلّ نفس ذائقه الموت . .. و ما الحیوه الدّنیآ الّا متاع الغرور

از تذکّر به رسیدن مرگ، علی رغم آگاهی همگان از آن، و سپس فریبنده خواندن حیات دنیا، معلوم می شود که مصداق بارز فریبندگی دنیا، غافل نمودن انسانها از مرگ و نابودی لذّتهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 26

26 - مرگ انسان ، به مشیّت و اراده الهی است .

و توفّنا مع الابرار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 198 - 19

19 - مرگ مؤمن به دلیل اینکه راه رسیدنش به بهشت است ، برای او خیر می باشد .

و ما عند اللّه خیر للابرار

امام باقر (ع) فرمود: . .. الموت خیر للمؤمن لانّ اللّه یقول <و ما عند اللّه خیر للابرار>.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 212، ح 178 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 333، ح 11.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 2 - 10

10 - توجه انسان به آفرینش و مرگ خویش، زمینه شناخت ربوبیت یگانه خداوند

بربهم یعدلون. هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا ... ثم أنتم تمترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 185 - 9

9 - توجه به مرگ و نزدیک بودن پایان عمر ، زمینه ساز پرهیز آدمی از انکار حق و معارف دین ( توحید ، نبوت و قیامت ) است .

إن هو إلا نذیر مبین . .. و أن عسی أن یکون قد اقترب أجلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 11

11 - یادآوری مرگ ، وسیله توجه به خدا و توحید در عبادت است .

و لکن أعبد اللّه الذی یتوفیکم

ذکر <یتوفاکم> پس از بیان توحید در عبادت، بیانگر این نکته نیز می تواند باشد که یاد مرگ، زمینه ای برای پی بردن به توحید در عبادت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 74 - 11

11- توجه به مرگ و هلاکت اقوام متمدن و ثروتمند تاریخ ، مایه هشدار و موجب فریفته نشدن به دنیا

أیّ الفریقین . .. و کم أهلکنا قبلهم من قرن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 16 - 4

4 - توّجه انسان به چگونگی خلقت خویش و مرگ و رستاخیز ، زمینه ساز گرایش وی به ایمان و رو کردن به ارزش های دینی و الهی

ثمّ إنّکم یوم القی-مه تبعثون

در آیات نخستین این سوره، سخن از مؤمنان راستین و صفات ارزشی آنان بود. اکنون دراین آیات - که سخن از خلقت شگفت انسان و مرگ و رستاخیز او است - می تواند رهنمودی باشد به انسان ها برای گرویدن به راه مؤمنان راستین.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 27 - 4

4- توجه به عمر محدود دنیا و گرفتاری های لحظه مرگ ، بازدارنده انسان از گناه و انحراف

فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

ص: 6

تعبیر <فکیف. ..> در مقام بازداشتن منافقان و منحرفان از بی ایمانی و نفاق است بدین منظور اولاً مرگ را به رخ آنان کشیده تا بدانند زندگی دنیا دیری نمی پاید. ثانیاً کیفر و عقاب را به یاد آنان آورده تا بدانند حق ستیزی، فرجامی سخت و دشوار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 10 - 16

16 - ایمان و توجّه به ویژگی مرگ و بعد از آن ، برانگیزاننده انسان به انفاق و انجام اعمال صالح

من قبل أن یأتی أحدکم . .. و أکن من الص-لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 2 - 15

15 - یاد مرگ ، عاملی نیرومند در انگیزش و برانگیختن انسان ها ، به سوی کمال جویی و کردار نیک

الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

ذکر مرگ انسان ها در موضوع فلسفه خلقت آنان - که تلاش برای تکامل و بهتر شدن است - و نیز تقدیم آن بر حیات آدمیان، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 4،11

4 - توجّه به وابستگی مرگ انسان ها به خداوند ، مانع کفر به او است .

ما أکفره . .. ثمّ أماته

11 - توجّه به پایان زندگی و مدفون شدن انسان ها در قبر ، مانع کفرورزی به خداوند است .

ما أکفره . .. فأقبره

13 - آدمیان با مرگ به سوی خداوند بازمی گردند.

لیقضی أجل مسمی ثم إلیه مرجعکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 61 - 4

4 - با فرارسیدن زمان مرگ آدمی، گسیل فرشتگان محافظ و مراقب وی پایان می پذیرد.

و یرسل علیکم حفظه حتی إذا جاء أحدکم الموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 62 - 1

1 - آدمیان پس از مرگ، به سوی خداوند (مولای حقیقی خود) بازمی گردند.

ثم ردوا إلی الله مولیهم الحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 2،5،8،9

2 - آدمی با مرگ، هر آنچه را خداوند در دنیا به او ارزانی داشته بود، رها می سازد.

و ترکتم ما خولنکم وراء ظهورکم

<تخویل> به معنای اعطا و تملیک است و مراد از <خولناکم> نعمتهایی است که خداوند در دنیا به آدمی ارزانی فرموده است.

5 - با مرگ بین آدمی و شریکان پنداری او برای خداوند جدایی خواهد افتاد.

لقد تقطع بینکم و ضل عنکم ما کنتم تزعمون

8 - با فرارسیدن مرگ، مشرکان بر پوچی پندار خویش در مورد شفاعت معبودهای خود پی خواهند برد.

و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم أنهم فیکم شرکؤا . .. و ضل عنکم ما کنتم تزعمون

در لسان العرب آمده که یکی از معانی <ضل>، پنهان و غایب شد است. بنابراین معنی جمله <و ضل عنکم ... >، یعنی آنچه را شما می پنداشتید پس از مرگ شفاعت شما را خواهند کرد، غایب و پنهان گشته اند.

9 - چشمان آدمی با مرگ به روی حقایق گشوده خواهد شد.

و ضل عنکم ما کنتم تزعمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 77 - 5

5 - لحظه مرگ ، زمان ملاقات انسان با خدا و آشکار شدن حق برای اوست .

یوم یلقونه

مراد از <یوم یلقونه> می تواند مرگ باشد و همچنین می تواند قیامت باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 7

ص: 9

7- لحظه مرگ ، سرآغاز کیفر اخروی مجرمان

لأذقن-ک ضعف الحیوه و ضعف الممات

برداشت فوق، از تعبیر <ممات> به جای <آخرت> و <قیامت> استفاده شده است; یعنی، عذاب دو چندان در ایام مرگ خواهد بود چه در قیامت و چه پیش از آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 5 - 5

5 - لقاءاللّه ، پس از مرگ ، برای مشتاقان به آن ، تحقق پیدا می کند .

من کان یرجوا لقاء اللّه فإنّ أجل اللّه لأت

<أجل> در اصل، به معنای <مدت تعیین شده برای هرچیز> است و در <مدت تعیین شده برای حیات انسان> - که از آن، به <مرگ> تعبیر می شود نیز استعمال می شود(مفردات راغب) بنابر معنای استعمالی آن، احتمال دارد مراد از <أجل اللّه> مرگی باشد که خداوند، برای انسان ها، مقرر کرده است. در این صورت، <فإنّ أجل اللّه لأت> اشعار دارد که لقاءاللّه، پس از مرگ، جامه عمل می پوشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 52 - 5

5 - انسان ها ، با مرگ ، درک و شعور خود را از دست می دهند .

إنّک لاتسمع الموتی

اگرچه مراد از <الموتی> کسانی اند که از حق گریزان اند و نوعی تشبیه در آیه به کار رفته است، ولی چنین امری، نشان دهنده این حقیقت است که مرده، فاقد شعور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 54 - 1،3

1 - بین مشرکان و لذت های دنیوی شان ، پس از مرگ فاصله می افتد .

و حیل بینهم و بین ما یشتهون

این که مراد از <ما یشتهون> چیست احتمال های گوناگونی وجود دارد; از جمله آنها لذت ها و مال و اموال دنیایی است.

3 - با مرگ مشرکان ، فرصت ایمان آوردن از آنان گرفته شده و دیگر جایی برای آن نمی ماند .

و لو تری إذ فزعوا . .. و قالوا ءامنّا به ... و حیل بینهم و بین ما یشتهون

احتمال دارد مراد از <ما یشتهون> - به قرینه ذکر ایمان مشرکان با مشاهده عذاب و یا قیامت در آیات پیشین - علاقه به ایمان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 42 - 4،5

4 - مرگ ، دریافت کامل حقیقت آدمی است .

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها

ص: 10

5 - جسم و روح آدمی ، دو حقیقت بوده و به هنگام مرگ از هم جدا می شوند .

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 44 - 8

8 - بازگشت همه انسان ها پس از مرگ تنها به سوی خدا است .

ثمّ إلیه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 8 - 4

4- زندگی و مرگ ، هر دو در جهت تکامل انسان و دارای روندی همسو و نه متعارض

ربّ السم-وت و . .. لا إل-ه إلاّ هو یحیی و یمیت

از ارتباط <هو یحیی و یمیت> با <ربّ> - که قبل و بعد از آن یاد شده است - استفاده می شود که حیات و مرگ، هر دو در جهت تکامل انسان بوده و برخلاف تصور برخی مذاهب، مرگ امری شرّ نیست و خاستگاهی جز اراده خداوند حیات آفرین ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 47 - 3

3 - لحظه مرگ و جهان پس از آن ، زمان کشف حقایق الهی برای بشر

حتّی أتینا الیقین

برداشت یاد شده، براساس این احتمال است که نام گذاری مرگ به <یقین>، ممکن است به این لحاظ باشد که پس از مرگ، حقایق بسیاری - از جمله وجود معاد و. .. - برای بشر روشن و عینی خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 30 - 3

3 - لحظه مرگ ، لحظه بروز ناتوانی کامل انسان و حاکمیت تام خداوند بر سرنوشت او

إلی ربّک یومئذ المساق

از آن جایی که قیامت روز حساب و مجازات است، سوق دادن انسان به درگاه خداوند در آن روز، می تواند نشانگر این حقیقت باشد که سرنوشت انسان ها (بهشتی یا جهنمی شدن آنان)، در آن تعیین خواهد شد.

إذ حضر یعقوب الموت إذ قال لبنیه ما تعبدون من بعدی

دنیایی ظالمان پایان یافت که آنان غافل بودند و به معاد ایمان نمی آوردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 1

1- مرگ کافران مخالف راه خدا در حال کفر ، مایه محرومیت ابدی از عفو و رحمت الهی

إنّ الذین کفروا و . .. فلن یغفر اللّه لهم

مرگ کافران مخالف راه خدا در حال کفر، مایه محرومیت ابدی از عفو و رحمت الهی

موسی(ع) داشت، ممکن بود از خود بی خود شده و ناله سر دهد و راز موسی(ع) را فاش سازد.

3 - پندار مشرکان عصر بعثت ، خاموش شدن فروغ دین و آیین نبوی ، با رحلت پیامبر ( ص )

فإمّا نذهبنّ بک فإنّا منهم منتقمون

آیه شریفه، گویا در پاسخ توهم مشرکان است که می پنداشتند با رحلت پیامبر(ص)، تمامی مسائل خاتمه خواهد یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 95 - 1،2

1 - یهودیان ، هرگز - به خاطر یأس از سعادت اخروی - خواهان مرگ نبوده و هیچ گاه از آن استقبال نخواهند کرد .

و لن یتمنوه أبداً

2 - گریز یهود از آرزوی مرگ ، نشانه نادرستی ادعای آنان ( بهشتی بودنشان ) است .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین. و لن یتمنوه أبداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 155 - 10

10 - اندوه موسی ( ع ) بر هلاکت همراهانش در میقات ، موجب شکوه او به درگاه خدا و آرزوی مرگ خویش و همراهانش پیش از حضور در میعادگاه مناجات

قال رب لو شئت أهلکتهم من قبل و إیّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 49 - 11

11- مجرمان ، هنگام مشاهده کتاب اَعمال شان آرزومند مرگ خویش اند . *

و یقولون ی-ویلتنا مال ه-ذا الکت-ب

<ویله> و <ویل> به معنای <هلاکت> است و مؤنث بودن <ویله> مفید مبالغه است. منادا قرار گرفتن <ویل> از سوی مجرمان، گویای این است که آنان، با مشاهده نامه عمل خود، راهی جز هلاک و عذاب برای خود ندیده، لذا آن را منادا قرار داده و آمدن اش را می طلبند و یا این که به قدری حال خود را وخیم می بینند که مرگ و هلاکت را، تنها راه رهایی خود از آن وضعیّت می پندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 23 - 5،14،15

5- حضرت مریم ( س ) به هنگام زایمان آرزو کرد : کاش قبل از باردارشدن مرده بود و به کلّی از یاد ها رفته بود .

فأجاءها المخاض . .. قالت ی-لیتنی متّ قبل ه-ذا و کنت نسیًا منسیًّا

جمله <و کنت نسیاً منسیّاً> قرینه است بر این که انگیزه مریم از آرزوی مرگ، رهایی از زخم زبان مردم بوده است، گرچه به قرینه <ألاّتحزنی قد جعل. ..> تنهایی و بی آب و غذایی، نیز او را اندوهناک ساخته بود، ولی این همه، تبعاتِ همان گریز از زخم زبان است; یعنی کاش پیش از حاملگی مرده بودم، که برای فرار از نیشتر مردم مجبور به تحمل این آوارگی نباشم.

14- < روی عن الصادق ( ع ) فی قول مریم < یالیتنی متّ قبل ه-ذا > : لأنّها لم تر فی قومها رشیداً ذا فراسه ینزهها من السوء ;

از امام صادق(ع) روایت شده که در باره قوم مریم که هنگام تولد عیسی(ع) آرزوی مرگ کرد، فرمود: این بدان جهت بود که در قوم خودش فرد فرزانه هوشمندی را نمی یافت که او را از تهمت زنا تبرئه کند>.

15- < عن الصادق ( ع ) [ فی قصه مریم ] : إنّ زکریا و خالتها أقبلا یقصان أثرها حتی هجما علی ها و قد وضعت ما فی بطنها و هی تقول : < یالیتنی متّ قبل ه-ذا و کنت نسیاً منسیّاً > ;

از امام صادق(ع) [در داستان مریم] روایت شده که زکریا و خاله مریم به جست وجوی او برآمدند تا این که به طور ناگهانی به او

ص: 16

برخوردند، در حالی که فرزندش (عیسی) را به دنیا آورده بود و می گفت: <یالیتنی متّ قبل ه-ذا. ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 77 - 3،4

3 - دوزخیان ، عاجزانه در تمنای مرگ و نابودی ، برای رهایی یافتن از عذاب

کانوا هم الظ-لمین . و نادوا ی-ملک لیقض علینا ربّک

4 - استقبال مجرمان از مرگ در جهنم ، نمایانگر شدت عذاب اخروی ایشان است .

و نادوا ی-ملک لیقض علینا ربّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 27 - 1

1 - کافران دوزخی در قیامت ، از زنده شدن مجدد خود به شدت ناخرسند بوده و آرزوی مرگ می کنند .

ی-لیتها کانت القاضیه

مرجع ضمیر <یالیتها> امری مقدر است که از سیاق آیه شریفه به دست می آید(مانند <الموته>). <قاضیه> نیز به معنای <قاطعه> است. بر این اساس معنا و پیام آیه چنین می شود: ای کاش مرگ نخستین پایان بخش حیاتم می بود و دیگر بار زنده نمی شدم!

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 11 - 2

2 - گرفتن نامه عمل از پشت سر در قیامت ، سرآغاز گرفتاری در موقعیتی دشوار که هر کس ، فریاد هلاکت خواهی و آرزوی مرگ سر خواهد داد .

فسوف یدعوا ثبورًا

<ثبور> به معنای هلاکت و تباهی است. (مفردات راغب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 13 - 1

1 - جهنمیان ، که در آرزوی هلاکت ناله سر می دهند ، روزگاری در کنار خویشاوندان خود ، دنیایی شاد و زندگی خرّمی داشتند .

یدعوا ثبورًا . .. إنّه کان فی أهله مسرورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 14 - 5

5 - اعطای نامه عمل از پشت سر ، فریاد هلاکت خواهی در قیامت و گرفتاری به آتش جهنم ، برخاسته از استبعاد معاد است .

و أمّا من أُوتی . .. إنّه ظنّ أن لن یحور

این آیه، می تواند بیانگر علت برای مطالب قبل باشد که از جمله آنها <اُوتی کتابه وراء ظهره> بود.

ص: 17

3 - کافران ، در آرزوی مرگ پیامبر ( ص ) و مؤمنان و شکست اسلام به سر می بردند .

قل أرءیتم إن أهلکنی اللّه و من معی

مفسران (صاحب مجمع البیان، تفسیر کبیر و. ..) نوشته اند: این آیه و آیات مشابه آن (مانند آیه 30 سوره <طور> و آیه 12 سوره <فتح>)، اشاره به این حقیقت تاریخی دارد که کافران و مشرکان، پیوسته در آرزوی مرگ پیامبر(ص) و مؤمنان و در نتیجه شکست کامل اسلام، به سر می بردند.

16 - غافر - 40 - 11 - 1

1 - اعتراف کافران در قیامت ، به دو بار مردن و دو بار زنده شدن خود با قدرت الهی

قالوا ربّنا أمتّنا اثنتین و أحییتنا اثنتین

الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم

والسل-م علیّ . .. یوم أموت

مراد از سلامت هنگام مرگ، دور ماندن از وحشت، نومیدی، اضطراب و نظایر آن است که منکران خدا و معاد به آن گرفتار می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 1

1 - انسان در پی مرگ، مانند آفرینش نخستین خویش، تنها نزد خداوند حضور می یابد.

و لقد جئتمونا فردی کما خلقنکم أول مره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 14 - 5

5 - فناناپذیری گوهر وجودی انسان پس از مرگ

إنّا إلی ربّنا لمنقلبون

از به کار رفتن واژه <انقلاب>، استفاده می شود که انسان با مرگ نابود نمی شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 4 - 1

1- آگاهی خداوند ، از کاستی هایی که زمین ، پس از مرگ در جسم آدمیان ایجاد می کند .

قد علمنا ما تنقص الأرض منهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 18 - 1

1 - بازگشت انسان پس از مرگ ، به عناصر نخستین آفرینش خود ( خاک و . . . )

و اللّه أنبتکم من الأرض نباتًا . ثمّ یعیدکم فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 3 - 4

4 - موادّ جسمانی انسان ، پس از مرگ از بین نمی رود .

ألّن نجمع عظامه

برداشت یاد شده از تعبیر <نجمع> - از ماده <جمع> (گردآوردن) - استفاده می شود; زیرا گردآوردن در جایی صادق است که اجزایی پراکنده وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 30 - 1،2

1 - انسان پس از مرگ به سوی دادگاه عدل الهی ، هدایت و سوق داده می شود .

إلی ربّک یومئذ المساق

2 - استقلال روح از بدن و بقای آن پس از مرگ

إلی ربّک یومئذ المساق

ص: 24

سوق داده شدن انسان پس از مرگ، بی تردید به جسم او نیست; بلکه به حقیقت دیگری به نام <روح> است. پس می توان دریافت که روح، حقیقتی مستقل از جسم است و همواره باقی خواهد بود.

9 - حجر - 15 - 23 - 2

2- مرگ و حیات ، امری دایمی و مستمر

و إنا لنحن نحی و نمیت

آمدن جمله اسمیه <إنا لنحن نحیی و نمیت> و نیز فعلهای مضارع <نحیی> و <نمیت>، بیانگر استمرار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 9

9- کاستن از جمعیت اهل زمین و مرگ امت ها و ملت ها ، سنت الهی و امری مستمر

أفلایرون أنّا نأتی الأرض ننقصها من أطرافها

مقصود از نقص در <ننقصها> کاستن اهل زمین است، نه کاستن خود زمین و فرسوده شدن آن; هر چند که چنین احتمالی را برخی از مفسران مطرح کرده اند. گفتنی است آمدن فعل <نأتی> و <ننقصها> به صیغه مضارع، گویای استمرار مضمون آن دو فعل است.

4 - مائده - 5 - 28 - 11

11 - خداترسی ، تقویت کننده روحیه آدمی در برخورد با حادثه مرگ

لئن بسطت إلی یدک . .. انی اخاف اللّه رب العلمین

جمله <انی اخاف اللّه> تعلیل است برای <ما انا بباسط . ..> و می رساند که هابیل به خاطر ترس از خداوند، خطر مرگ را نادیده گرفته و از پیشدستی به کشتن قابیل خودداری کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 16 - 6

6 - منافقان حاضر در غزوه احزاب ، برای نجات از مرگ و یا کشته شدن ، تصمیم به فرار از جهاد گرفتند .

إن یریدون إلاّ فرارًا . .. إن فررتم من الموت أو القتل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 20 - 5

5 - منافقان مدینه ، به شدت از کشته شدن و آسیب دیدن ، واهمه داشتند .

و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب

این که می فرماید: <دوست داشتند در بیابان باشند> کنایه از این است که نمی خواستند در مدینه باشند تا از جنگ، آسیبی به آنها برسد و یا کشته شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 12 - 3

3 - ترس از مرگ ، عامل اصلی تخلّف اعراب از همراهی پیامبر ( ص ) ، در سفر حدیبیه

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 7 - 1،3

1 - یهود ، قومی هراسان از مرگ و غیر مشتاق برای لقای الهی

و لایتمنّونه أبدًا

3 - ظالمان ، در هراس از مرگ و گریزان از آن

و لایتمنّونه . .. و اللّه علیم بالظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 8 - 2

2 - قوم یهود ، مردمی هراسان از مرگ

قل إنّ الموت الذی تفرّون منه

ص: 30

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 9 - 4

4 - خواب برای انسان ، نوعی مرگ است .

و جعلنا نومکم سباتًا

فعل <سُبِتَ> علاوه بر معنای <بی هوش شد>، به معنای <مُرد> نیز استعمال می شود (مصباح). بنابراین، احتمال می رود که <سبات> به معنای مرگ باشد.

9 - زمان مرگ همه انسان ها مشخص و تحت حاکمیت قوانین معیّنی است .

و لو یعجل اللّه للناس الشر . .. لقضی إلیهم أجلهم

از این که کیفر دادن خدا، منجر به مرگ کافران می شود و همین، سبب شده که مجازات آنان به تأخیر بیفتد، استفاده می شود که خداوند برای پایان زندگی انسانها زمان خاصی را مقرر فرموده است; یعنی، آن را تحت ضابطه و قانونی قرار داده است که پس و پیش شدن در آن راه ندارد.

33 - مرگ ، امری مقدّر و فراتر از آن است که اندیشه های بشری به زمان آن راه یابد .

یقولون . .. ما قتلنا ههنا قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 7،13

7 - حسرت و افسوس فراریان از میدان نبرد ، پس از دانستن این که حیات و مرگ تقدیر الهی است .

لا تکونوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

بنابر اینکه <لیجعل> متعلق به محذوف باشد; یعنی بیان این حقیقت که مرگ و حیات تقدیر الهی است، برای این بود که متخلفان از جنگ بر کرده خویش حسرت برند. زیرا معلوم می شد که اگر در جنگ شرکت می کردند، چون مقدّر نبود، کشته نمی شدند.

13 - اعتقاد به مقدّر بودن مرگ ، از میان برنده هراس آدمی برای سفر و حضور در میدان نبرد ( صحنه های دشوار زندگی )

قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

جمله <و اللّه یحیی و یمیت>، می تواند به منظور زدودن هراس از شرکت در پیکار ایراد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 11

11 - ایمان به مقدّر بودن مرگ و حیات ، و شناخت ارزش والای شهادت ، آسان کننده حرکت به سوی نبرد با دشمنان دین

و اللّه یحیی و یمیت . .. و لئن قتلتم فی سبیل الله او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

خداوند با بیان دو نکته مؤمنان را به جهاد ترغیب می کند: 1 - مرگ و حیات به دست خداست و عوامل طبیعی تعیین کننده نیست. 2 - جان باختگان در راه خدا، آمرزیده و مشمول رحمت خاصّ خداوند هستند. بنابراین، مؤمنان با ایمان به این دو معنا، هرگز تردیدی برای شرکت در جهاد نخواهند داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 15،17،18

15 - انسان ، ناتوان از جلوگیری و دفع مرگ مقدّر خویش

فادرؤا عن انفسکم الموت

17 - اعتقاد به مقدّر بودن مرگ ، از میان برنده هراس و دلهره حضور در میدان نبرد

قالوا . .. لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت

18 - ناتوانی منافقان از جلوگیری مرگ مقدّر نشانگر باطل بودن پندار آنان در تحلیل عوامل به شهادت رسیدن پیکارگران احد

لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 60 - 2،5

2 - خداوند ، تقدیرکننده مرگ میان انسان ها

نحن قدّرنا بینکم الموت

5 - مرگ ، نشانه ناتوانی خداوند از زنده نگه داشتن مردم نیست ; بلکه تقدیری حکیمانه است .

ص: 35

نحن قدّرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین

آیه شریفه درصدد بیان این حقیقت است که وجود مرگ در میان انسان ها، نشانگر این نیست که عواملی بیرون از اراده الهی آنان را از میان می برد و خداوند با این که می خواهد که آنها را زنده نگه دارد، آن عوامل بر اراده او غلبه پیدا می کنند. خدا مغلوب چیزی واقع نمی شود; بلکه مرگ تقدیری حکیمانه از سوی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 2 - 2

2 - تقدیر مرگ و حیات برای بشر ، جلوه فرمانروایی و قدرت مطلق و بی پایان خداوند است .

بیده الملک و هو علی کلّ شیء قدیر . الذی خلق الموت و الحیوه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <الذی خلق الموت. ..>، درصدد توضیح و تبیین آثار و جلوه های ملک و قدرت خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قدر - 97 - 1 - 9

9 - < عن الرضا ( ع ) لیله القدر یقدّر اللّه عزّوجلّ فیها ما یکون من السنه إلی السنه من حیاه أو موت أو خیر أو شرّ أو رزق فما قدّره فی تلک اللیله فهو من المحتوم ;

از امام رضا(ع) روایت شده است: خداوند در شب قدر، آنچه را که از این سال تا سال بعد پیش خواهد آمد مقدر می فرماید; از زندگی یا مرگ; از خوب یا بد، یا روزی. پس آنچه را خداوند در این شب مقدر فرمود، آن حتمی خواهد بود>.

تقیید <کفروا> با جمله (و ماتوا و هم کفار) بیان پایان مهلت زمان پذیرش توبه است; یعنی، پس از مرگ پشیمانی سودبخش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 185 - 1،22

1 - مرگ ، سرنوشت حتمی برای همگان

کلّ نفس ذائقه الموت

22 - مردن هر صاحب روحی ، حتّی ملائکه مقرّبین و حاملان عرش

کلّ نفس ذائقه الموت

امام صادق (ع) در تفسیر آیه فوق فرمود: انّه یموت اهل الارض حتّی لا یبقی احد ثمّ یموت اهل السّماء حتّی لا یبقی احد الّا ملک الموت و حمله العرش و جبرئیل و میکائیل . .. فیجئی ملک الموت حتّی یقوم بین یدی اللّه عزّ و جلّ ... فیقول (اللّه): انّی قد قضیت عل کلّ نفس فیها الرّوح الموت ... .

_______________________________

کافی، ج 3، ص 256، ح 25 ; نورالثقلین، ج 1، ص 419، ح 470.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 1،2،4،5

1 - مرگ ، مرحله ای اجتناب ناپذیر در سرنوشت انسان

این ما تکونوا یدرککم الموت

2 - آخرت اندیشی و توجّه به قطعی بودن مرگ و اندک بودن متاع دنیا ، زمینه حضور در صحنه جهاد

فلمّا کتب علیهم القتال . .. قل متاع الدّنیا قلیل و الاخره خیر ... این ما تکونوا

4 - هیچ چیز ، حتّی قصر ها و حصار های استوار و مرتفع ، نمی تواند مانع از مرگ شود .

این ما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیّده

<بروج>، جمع <بُرْج>، به معنای قصر (مفردات راغب) و قلعه است. (لسان العرب).

5 - هیچ چیز ، حتی زندگی در ستارگان ، جلوگیر مرگ نخواهد شد . *

این ما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیّده

بنابر اینکه <بروج> در آیه به معنای کواکب، باشد چنانچه <لسان العرب> این معنا را در <و السّماء ذات البروج> نقل کرده است و <لو کنتم> این معنا را تأیید می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 34 - 11

11 - مرگ ، و نابودی سرنوشت حتمی همه پدیده های جهان آفرینش

قل اللّه یبدؤا الخلق ثم یعیده

برداشت فوق مبتنی بر این است که: مراد از <الخلق> مطلق آفریده ها بوده باشد و جمله <فیهلکه> پس از <یبدؤا الخلق> - و به قرینه <ثم یعیده> - در تقدیر گرفته شود; یعنی: <اللّه یبدؤا الخلق فیهلکه ثم یعیده>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 39

9 - حجر - 15 - 23 - 5

5- مرگ ، سرنوشت قطعی همه موجودات عالم ( از کران تا کران هستی )

و نحن الورثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 58 - 2

2- سرنوشت همه انسان ها ، قبل از فرا رسیدن قیامت ، مرگ و میر است .

و إن من قریه إلاّ نحن مهلکوها قبل یوم القی-مه أو معذّبوها عذابًا شدیدًا

هلاکت و عذاب الهی، هر دو کنایه از مرگ است و بیان این حقیقت، شاید از این جهت باشد که همه انسانها قبل از قیامت می میرند منتهی صالحان با مرگ طبیعی و کافران با عذاب خواهند مرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 35 - 1

1- مرگ ، سرنوشت اجتناب ناپذیر انسان ها است .

کلّ نفس ذائقه الموت

<نفس> دارای معانی متعددی است که از جمله آنها <حقیقت>، <عین> و <ذات> می باشد. بنابراین <کلّ نفس ذائقه الموت>; یعنی، هر شخصی طعم مرگ را خواهید چشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 66 - 2

2 - مرگ ، سرنوشت قطعی تمامی انسان ها

ثمّ یمیتکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 57 - 1،5

1 - مرگ ، سرنوشت حتمی همه است .

کلّ نفس ذائقه الموت

5 - مرگ ، پایان هستی و زندگانی انسان ها نیست .

کلّ نفس ذائقه الموت ثمّ إلینا ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 11 - 4

4 - مرگ ، سرنوشت همه انسان ها است .

اللّه یبدؤا الخلق ثمّ یعیده

ص: 40

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 16 - 4،7،8

4 - فرار از جبهه جهاد ، ممکن است که نحوه مرگ و یا قتل را تغییر دهد ، اما برای همیشه آنها را منتفی نمی سازد .

قل لن ینفعکم الفرار إن فررتم من الموت أو القتل و إذًا لاتمتّعون إلاّ قلیلاً

7 - خداوند ، به منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، با بیان این که حتی در صورت فرار از جبهه جهاد ، گرفتار مرگ یا قتل ، در جای دیگر یا زمان دیگر می شوند ، هشدار داده است .

إن فررتم من الموت أو القتل و إذًا لاتمتّعون إلاّ قلیلاً

8 - مرگ ، امری حتمی است و از آن گریزی نیست .

إن فررتم من الموت . .. و إذًا لاتمتّعون إلاّ قلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 30 - 1

1 - مرگ ، قانونی عام و استثناناپذیر در میان انسان ها ; حتی پیامبران الهی

إنّک میّت و إنّهم میّتون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 42 - 10

10 - مرگ ، قضا و حکم صادره از سوی خداوند و سرنوشتی محتوم

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها . .. فیمسک الّتی قضی علیها الموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 19 - 2،6

2- مرگ ، سرنوشت محتوم هر انسان

و جاءت سکره الموت بالحقّ

ماضی آمدن فعل <جاءت>، بیانگر تحقق حتمی سکرات مرگ است. به علاوه واژه <بالحقّ> ممکن است تأکید همین معنا باشد و تحقق حتمی را افاده کند.

6- گریز آدمی از مرگ ، گریزی بیهوده و تلاشی بی نتیجه

و جاءت سکره الموت بالحقّ ذلک ما کنت منه تحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 26 - 1

1 - مرگ و فنا ، فرجام حتمی و نهایی همه زمینیان

کلّ من علیها فان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 41

18 - واقعه - 56 - 60 - 1

1 - مرگ ، سرنوشتی گریزناپذیر برای انسان ها

نحن قدّرنا بینکم الموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 83 - 1

1 - مرگ ، امری قطعی و گریزناپذیر برای انسان ها

فلولا إذا بلغت الحلقوم

واژه <إذا>، در اموری به کار می رود که قطعی و محتوم باشد. بنابراین عبارت <إذا بلغت الحلقوم> می رساند که برای هر انسانی، وقتی مقرر شده که در آن وقت خواهد مرد و هیچ کس قادر نیست جلو آن را بگیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 86 - 6

6 - ناتوانی انسان برای گریز از مرگ ، نشانه آن است که او تحت قیمومت و تدبیر خداوند قرار دارد .

فلولا إن کنتم غیر مدینین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 87 - 2

2 - گریز ناپذیر بودن مرگ ، نشان تقدیر الهی بودن آن

نحن قدّرنا بینکم الموت . .. فلولا ... ترجعونها

فعل <ترجعونها> مدخول <لولا> در <فلولا إذا بلغت الحلقوم> است و تفریع آن بر آیه <نحن قدّرنا بینکم الموت>، بیانگر مطلب بالا می باشد زیرا مفاد آن این است که اگر مرگ تقدیر الهی نبود - بلکه امری اتفاقی بود - امکان داشت از آن جلوگیری یا چاره جویی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 8 - 1

1 - مرگ ، سرنوشتی حتمی و اجتناب ناپذیر برای انسان ها

قل إنّ الموت . .. فإنّه مل-قیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 11 - 3،5،11

3 - مرگ ، سرنوشت حتمی همه انسان ها

و لن یؤخّر اللّه نفسًا إذا جاء أجلها

5 - در صورت فرارسیدن اجل هرکس ، مرگش قطعی است .

و لن یؤخّر اللّه نفسًا إذا جاء أجلها

ص: 42

11 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قول اللّه : < و لن یؤخّر اللّه نفساً إذا جاء أجلها > قال : إنّ عنداللّه کُتُباً مرقومهً یقدّم منها ما یشاء و یؤخّر ما یشاء فإذا کان لیله القدر أنزل اللّه فیها کلَّ شیء یکون إلی لیله مثلها فذلک قوله : < و لن یؤخّر اللّه نفساً إذا جاء أجلها > إذا أنزله و کتبه کتّاب السماوات و هو الذی لایؤخّره ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند: <و لن یؤخّر اللّه نفساً إذا جاء أجلها> روایت شده که فرمود: نزد خداوند کتاب هایی است [که حوادث آینده] در آنها نوشته شده [و آن حوادث قطعی نیست]. خداوند هر چه را از آن بخواهد، مقدم می آورد و هر چه را بخواهد تأخیر می اندازد. پس چون شب قدر فرا رسد، آنچه را که تا شب قدر سال بعد باید واقع شود، نازل می کند [و حتمی می سازد] و این است سخن خدا: <و لن یؤخّر اللّه نفساً إذا جاء أجلها>; یعنی، آن گاه که خداوند اجل را [در شب قدر] نازل کرد و کاتبان آسمان آن را ثبت کردند، آن همان است که به تأخیر نمی اندازد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 47 - 2

2 - مرگ ، حقیقتی است یقینی و غیر قابل انکار برای تمامی انسان ها .

حتّی أتینا الیقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 26 - 1

1 - کسی که سرانجامش مرگ است ، نباید دنیا را بر آخرت ترجیح دهد و خود را دل بسته آن کند .

بل تحبّون العاجله . .. کلاّ إذا بلغت التراقی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 27 - 1

1 - مرگ ، حقیقتی گریزناپذیر و غیر قابل درمان

و قیل من راق

واژه <راق> از ماده <رقیه> (دعا و اورادی که به گمان معتقدان آن، موجب نجات از مشکلات و امراض می شود) است. به گفته مفسّران <من راق> (چه کسی شفادهنده است) کلمه یأس می باشد که گوینده، آن را از سرِ ناامیدی می گوید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 1

1 - مرگ ، سرنوشت محتوم همه انسان ها است .

ثمّ أماته

12 - مؤمنون - 23 - 43 - 3

3 - هیچ امتی ، پس از فرا رسیده اجلش ، لحظه ای پایدار نخواهد بود .

ما تسبق من أُمّه أجلها و ما یستئخرون

بهره مند و یا به عذابهای آن گرفتار خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 234 - 3

3 - مرگ ، بازپس گرفته شدن کامل حقیقتِ انسانی ، از کالبد جسمانی است ; نه نابودی و فنا

و الّذین یتوفون منکم

کلمه <توفّی> به معنی أخذ کامل است و با در نظر گرفتن استنادش به <کم> به این معناست که شما با مرگ، به صورت کامل و هویّت تمام گرفته می شوید و لازمه این معنی آن است که روح آدمی، تمام حقیقت و هویت اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 243 - 6

6 - مرگ ، نابودی نیست .

فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احیاهم

اگر مرگ، نابودی و نیستی باشد، صحیح نبود که بفرماید همان مردگان را زنده کردیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 185 - 8

8 - مرگ ، نابودی انسان نیست ; بلکه مرحله ای است برای ورود به قیامت

کل نفس ذائقه الموت و انّما توفّون اجورکم یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 12 - 11

11 - نابود نشدن انسان با مرگ

لیجمعنکم إلی یوم القیمه

جمله <لیجمعنکم> و تعدیه آن به <إلی>، بیانگر گردآوری مستمر آدمیان تا قیامت است و لازمه این نیز فانی نشدن آدمی پس از مرگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 93 - 19

19 - روح، تمام حقیقت انسان است و مرگ با خروج آن از بدن حاصل می شود. *

أخرجوا أنفسکم

ممکن است <أخرجوا انفسکم> فرمان ملائکه به ظالمان برای بیرون ساختن جانهای آنان باشد. در این صورت چون <نفس> بر <روح> اطلاق شده، اصالت روح و نقش اساسی آن در وجود انسانی را بیان می نماید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 46

5 - اعراف - 7 - 37 - 9

9 - مرگ، سپردن جان به فرشتگان است، نه فنا و نابودی

إذا جاءتهم رسلنا یتوفونهم

به کارگیری <توفی>، که به معنای گرفتن کامل است، برای میراندن، و نه استفاده از کلمه هلاکت و امثال آن، برای رساندن این حقیقت است که آدمی با مردن از بین نخواهد رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 55 - 18

18 - مرگ ، جدایی نفس از بدن است نه فانی شدن آن .

و تزهق أنفسهم

<زهوق نفس> خروج و بیرون شدن آن از بدن است نه از بین رفتن آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 17

17 - مرگ ، جدایی نفس از بدن است نه فانی شدن آن .

و تزهق أنفسهم

<زهوق> خروج و بیرون شدن شیء است نه از بین رفتن آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 46 - 4

4 - مرگ ، دریافت کامل حقیقت آدمی است .

أو نتوفینک

<توفی> به معنای أخذ و دریافت تمام و کامل شیء است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 56 - 5

5 - انسان ها ، با مرگ از بین نمی روند ; بلکه به سوی خدا باز می گردند .

هو یحی و یمیت و إلیه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 12

12 - مرگ ، جدایی حقیقت آدمی از بدن و رجوع آن به خداوند است نه نیستی کامل .

و لکن أعبد اللّه الذی یتوفیکم

<توفی> و <استیفاء> از ماده <وفاء> به معنای دریافت کامل و بی کم و کاست چیزی است; مثل <توفیت المال> (همه مال را دریافت کردم). بنابراین مرگ به معنای دریافت کامل انسان است و چون بدن انسان دریافت شدنی نیست قهراً مقصود حقیقت

ص: 47

انسان - که عبارت از روح او است - دریافت خواهد شد و در نزد خدا جاوید خواهد ماند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 25 - 7

7- حیات انسان ها با مرگ پایان نمی پذیرد و پس از آن نیز ادامه دارد .

و إنا لنحن نحی و نمیت . .. و إن ربّک هو یحشرهم

از اینکه خداوند، در آیه 23 فرمود: <ما انسانها را می میرانیم> و در این آیه می فرماید: <انسانها را گرد خواهیم آورد> حاکی از تداوم حیات انسان پس از مرگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 28 - 7

7- انسان با مرگ ، نیست و نابود نمی شود .

تتوفّ-هم المل-ئکه

<تتوفّی> (از مصدر توفّی) به معنای گرفتن چیزی به صورت کامل است و این حکایت از آن دارد که انسان با مرگ نابود نمی شود; بلکه حقیقت وی اخذ و منتقل می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 5

5- انسان ، با مرگ نیست و نابود نمی شود .

الذین تتوفّ-هم المل-ئکه

<تتوفی> (از مصدر توفی) به معنای گرفتن چیزی به صورت کامل است و این معنا حکایت از آن دارد که حقیقت انسان گرفته می شود و منتقل می گردد. فراز بعدی آیه (سلام علیکم فادخلوا الجنّه) نیز مؤید برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 70 - 2

2- مرگ ، دریافت کامل روح انسان از ناحیه خداوند است نه نابودی وی

و الله خلقکم ثمّ یتوفّ-کم

<توفّی> (از باب تفعل) به معنای اخذ شیء به تمام و کمال است. بدیهی است که هنگام مرگ، جسم انسان در زمین باقی می ماند و آنچه توسط خداوند دریافت می شود، حقیقتی به نام روح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 98 - 5

5- مرگ در دیدگاه کافران ، پایان زندگی انسان است .

و قالوا أءذا کنّا عظ-مًا و رف-تًا أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

ص: 48

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 5 - 27

27- خداوند به هنگام مرگ آدمی ، کالبد او را تهی کرده و جان وی را تماماً دریافت می کند .

و منکم من یتوفّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 10

10 - مرگ ، بازگشت به سوی خدا در بینش یکتاپرستان

لأُصلّبنّکم أجمعین . قالوا لاضیر إنّا إلی ربّنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 11 - 1،8

1 - به هنگام مرگ ، روح انسان ، به طور کامل ، به دست فرشته مرگ ( عزراییل ) گرفته می شود .

قل یتوفّیکم ملک الموت

8 - مرگ ، بر خلاف تصور کافران نابودی نیست ، بلکه رخدادی هدف دار و به منظور حضور انسان ها در پیشگاه پروردگار است .

و قالوا أءذا ضللنا فی الأرض . .. قل یتوفّیکم ملک ... ثمّ إلی ربّکم ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 44 - 9

9 - انسان ها با مرگ از بین نمی روند ; بلکه دوباره زنده خواهند شد .

ثمّ إلیه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 68 - 3

3 - مرگ و رستاخیز ، حقیقتی عام و در برگیرنده تمامی موجودات شعورمند آسمان ها و زمین و نه مخصوص انسان ها

و نفخ فی الصور فصعق من فی السم-وت و من فی الأرض . .. ثمّ نفخ فیه أُخری فإذا هم ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 77 - 9

9 - مرگ ، دریافت کامل حقیقت آدمی است .

أو نتوفّینّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 14 - 5،6

5 - فناناپذیری گوهر وجودی انسان پس از مرگ

ص: 49

إنّا إلی ربّنا لمنقلبون

از به کار رفتن واژه <انقلاب>، استفاده می شود که انسان با مرگ نابود نمی شود.

6 - مرگ در زندگی انسان ، آغاز یک تحول و انقلاب است ; و نه پایان وجود .

و إنّا إلی ربّنا لمنقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 41 - 6

6 - مرگ ، مرحله ای از حرکت وجودی انسان است ; نه فنا و نابودی .

فإمّا نذهبنّ بک

به کار رفتن واژه <إذهاب> در مورد مرگ، می تواند از این جهت باشد که مرگ نابودی نیست; بلکه انتقال از مرحله ای به مرحله دیگر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 35 - 1،3

1- مرگ ، پایانی ابدی بر حیات انسان ، در بینش مشرکان مکه

إنّ ه-ؤلاء لیقولون . إن هی إلاّ موتتنا الأُولی و ما نحن بمنشرین

3- دین ستیزی و انکار آیات الهی ، دارای ریشه در نوع نگرش انسان به زندگی و مرگ

إن هی إلاّ موتتنا الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 7

7 - زندگی و مرگ در نگاه مشرکان ، پدیده ای طبیعی و بی ارتباط با اراده الهی و وجود خداوند

و ما یهلکنا إلاّ الدهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 27 - 6

6- مرگ ، دریافت کامل روح انسان بهوسیله فرشتگان است ; نه فنا و نابودی آن .

فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

واژه <توفّتهم>، به معنای دریافت کامل است و این نشان می دهد که روح، مانند جسم، متلاشی و مضمحل نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 19 - 1

1- مرگ ، همراه با سختی و اضطراب و مایه بیهوشی و از خود بی خودی انسان

و جاءت سکره الموت

با توجه به معنای <سکره> و کاربرد آن برای مرگ، برداشت یاد شده به دست می آید.

ص: 50

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 20 - 3

3- پایان نیافتن زندگی انسان با < مرگ > و تداوم آن در قیامت با < نفخ صور >

و جاءت سکره الموت بالحقّ . .. و نفخ فی الصور

تذکر به <نفخ در صور> و برپایی روز جزا - در پی تذکر به مرگ - پیامدار معنای یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 43 - 7

7 - مرگ ، همانند حیات ، مرحله ای از تحوّل و شدن انسان به سوی خداوند است .

إنّا نحن نحیی و نمیت و إلینا المصیر

از این که خداوند پس از <نمیت>، سخن از حرکت و شدن انسان به سوی خویش به میان آورده; استفاده می شود که مرگ فنا و پایان کار نیست; بلکه مرحله ای از مراحل حرکت هستی، به سوی اهداف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 61 - 3

3 - مرگ ، در پی دارنده حیات مجدد است ; نه فنا و نابودی .

نحن قدّرنا بینکم الموت . .. و ننش-کم فی ما لاتعلمون

<و ننشئکم> - مانند <أن نبدّل> - مربوط به <نحن قدّرنا. ..> در آیه پیش است; یعنی، مرگ را بر این اساس مقدر کردیم که شما را در آینده، در آفرینش مجدد ایجاد کنیم; آفرینشی که شما از آن آگاهی ندارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 13 - 8

8 - مرگ ، پایان همه چیز در بینش کافران

کما یئس الکفّار من أصح-ب القبور

<من> در آیه شریفه می تواند برای ابتدای غایت و یا بیانیه باشد. برداشت یاد شده بر پایه احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 47 - 2

2 - مرگ ، حقیقتی است یقینی و غیر قابل انکار برای تمامی انسان ها .

حتّی أتینا الیقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 27 - 1

1 - مرگ ، حقیقتی گریزناپذیر و غیر قابل درمان

ص: 51

و قیل من راق

واژه <راق> از ماده <رقیه> (دعا و اورادی که به گمان معتقدان آن، موجب نجات از مشکلات و امراض می شود) است. به گفته مفسّران <من راق> (چه کسی شفادهنده است) کلمه یأس می باشد که گوینده، آن را از سرِ ناامیدی می گوید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 28 - 2

2 - مرگ برای انسان ، مفارقت از عالمی به عالم دیگر است ; نه نابودی کامل او .

و ظنّ أنّه الفراق

مقصود از<فراق>، جدایی انسان از دنیا و حرکت به عالم آخرت است. از آن جایی که این انتقال با جسم تحقق نمی پذیرد، پس باید این مفارقت به جان و روح بشر باشد. بر این اساس مرگ، به معنای انتقال روح و جان بشر از این عالم به عالمی دیگر (آخرت) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 9 - 6

6 - مرگ و معاد انسان ، شبیه خواب و بیداری است .

و جعلنا نومکم سباتًا

یاد کردن از خواب در میان آیاتی که به منظور رفع استبعاد از معاد مطرح شده; ممکن است به جهت تشابهی باشد که بین خواب و مرگ و نیز بیداری و معاد وجود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 1 - 5

5 - مرگ ، کنده شدن جان از بدن است ; نه نابودی آن .

و الن-زع-ت غرقًا

تعبیر <نزع>، حاکی از بقای روح پس از خروج از جسم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 11 - 1

1 - انسان در دیدگاه منکران معاد ; پس از مرگ نابود شده و از او چیزی جز استخوان های پوسیده باقی نمی ماند .

أءذا کنّا عظ-مًا نخره

<نَخیر>; یعنی، صدای بینی و <نخره> به استخوان کهنه و پوسیده ای گفته می شود که با اندک تماسی از هم بپاشد و چنانچه قدری از آن باقی باشد - به گونه ای که با وزش باد به صدا درآید - به آن <ناخر> می گویند. (لسان العرب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 3

3 - لحظه مرگ ، لحظه پایان فرصت برای حرکت در راه خدا است .

ص: 52

ثمّ السبیل یسّره . ثمّ أماته

حرف <ثمّ> برای ترتیب زمانی است و دلالت می کند که با فرا رسیدن مرگ، فرصت حرکت در راه خدا سپری شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 6 - 2

2 - مرگ انسان ، رجوع به خداوند است .

إنّک کادح إلی ربّک کدحًا

مراد از <کدح>، حرکت و تلاشی است که در دنیا انجام می گیرد و با مرگ پایان می پذیرد. تعبیر <إلی ربّک> - که ناظر به منتهای تلاش انسان است - بیان می دارد که مرگ انسان، مصادف با حضور او نزد خداوند است. آیات بعد دلالت دارد که مراد از حضور در نزد خداوند، آماده شدن برای حسابرسی است.

أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

فعل <ترجعونها> مدخول <لولا> در <فلولا إذا بلغت الحلقوم> است و تفریع آن بر آیه <نحن قدّرنا بینکم الموت>، بیانگر مطلب بالا می باشد زیرا مفاد آن این است که اگر مرگ تقدیر الهی نبود - بلکه امری اتفاقی بود - امکان داشت از آن جلوگیری یا چاره جویی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 29 - 2

2 - آمیخته شدن و جمع شدن مشکلات و سختی های دنیا و آخرت ، در لحظه مرگ برای محتضر

و التفّت الساق بالساق

کلمه <ساق> (در زبان عرب) گاهی استعاره از شدت و وخامت اوضاع است. بر این اساس مفسران گفته اند: مقصود از آن در آیه شریفه جمع شدن مشکلات فراق از دنیا با مشکلات آخرت است. و یا ترک اهل و عیال، مال و مقام از یک سو و روبه رو شدن با مشکل جدایی از دوستان و رفتن به دار غربت از جانب دیگر است.

16 - زمر - 39 - 68 - 3

3 - مرگ و رستاخیز ، حقیقتی عام و در برگیرنده تمامی موجودات شعورمند آسمان ها و زمین و نه مخصوص انسان ها

و نفخ فی الصور فصعق من فی السم-وت و من فی الأرض . .. ثمّ نفخ فیه أُخری فإذا هم ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 8 - 1

1 - مرگ ، سرنوشتی حتمی و اجتناب ناپذیر برای انسان ها

قل إنّ الموت . .. فإنّه مل-قیکم

در صورتی که فرشتگان محافظ همان قابضان روح باشند، مناسبتر آن بود که با ضمیر به آنان اشاره می شد. گزینش <رسلنا> به جای ضمیر قرینه تفاوت ملائکه حافظ با ملائکه قابض است.

8 - فرشتگانی متعدد وظیفه قبض روح هر یک از آدمیان را به عهده دارند. *

حتی إذا جاء أحدکم الموت توفته رسلنا

<رسل>، جمع رسول، و بر بیشتر از دو نفر دلالت دارد. از سوی دیگر مضمون آیه این است که برای هر شخصی که مرگش فرامی رسد، <رسل> حضور پیدا می کنند. بنابراین قابضان روح آدمی بیش از دو نفرند.

11 - اسباب و عوامل مرگ و حیات آدمی منحصراً تحت اراده قاهر خداوند و در اختیار اوست.

و هو القاهر فوق عباده . .. توفته رسلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 85 - 7

7- رنج ها و غصه های شدید ، فرساینده توان جسمی آدمی و هلاک سازنده وی

قالوا تالله تفتؤا تذکر یوسف حتی تکون حرضًا أو تکون من اله-لکین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 99 - 7

7 - پی بردن انسان در هنگام مرگ ، به دست اندرکاری عوامل و کارگزاران الهی ( ملائکه ) در مرگ و حیات او

حتّی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون

کلمه <ارجعون> می تواند خطاب به خداوند بوده و جمع آمدن آن از باب تعظیم باشد. هم چنین می تواند بدان جهت باشد که انسان، در آن لحظه حضور ملائکه و کارآیی آنان را مشاهده می کند و با التجا به خدا، از آنان می خواهد که او را به دنیا بازگردانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 44 - 4

4 - تأثیر غیر خدا در روند مرگ و حیات ، در طول اراده و قدرت خداوند است ; نه مستقل از او .

و أنّه هو أمات و أحیا

با توجه به این که اسباب و عوامل طبیعی - و حتی خود انسان ها - در شکل گیری مرگ و حیات به نوعی مؤثراند، انحصار یافتن میراندن و زنده کردن به خداوند، از آن جهت است که اراده الهی، حاکم بر نظام مرگ و حیات است و دیگران - هر نقشی که دارند - در پرتو اراده الهی و به افاضه و تدبیر او دارای آن نقش هستند.

إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر

10 - قلب ، نقش اساسی در حیات و مرگ آدمی دارد .

و بلغت القلوب الحناجر

12 - مؤمنون - 23 - 15 - 4

4 - انسان ها ، شدیداً در معرض غفلت از مرگ خویش اند .

ثمّ إنّکم بعد ذلک لمیّتون

تأکیدهای مکرر در آیه فوق (إنّ، لام و جمله اسمیه) می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 129 - 5

5 - غفلت از مرگ و پندار جاودانگی در دنیا ، عامل روی آوری عادیان به کاخ سازی ، تجمل گرایی و بیهودگی

أتبنون . .. تعبثون . و تتّخذون مصانع لعلّکم تخلدون

تعبیر <لعلّکم تخلدون> بیانگر این معنا است که: کار شما طوری است که گویا از مرگ و ناپایداری زندگی دنیوی، غافل شده اید و می پندارید که همیشه در این دنیا خواهید ماند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 146 - 5

5 - سرزنش ثمودیان از سوی صالح ( ع ) به خاطر غفلت آنان از مرگ و بی توجهی به ناپایدار بودن امکانات دنیایی

أتترکون فی ما ه-هنا ءامنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 30 - 3

3 - غفلت شدید کافران و مشرکان ، از مرگ و حیات پس از آن ( قیامت )

إنّک میّت و إنّهم میّتون

ضمیر <إنّهم> به مشرکان و کافران باز می گردد. طرح مسأله رحلت آنان - که با تأکید همراه است (إنّک و إنّهم)- و غیر قابل انکاربودن این حقیقت، می تواند گویای غفلت شدید مشرکان و کافران از مسأله مرگ باشد; گو این که آنان منکر حقیقت یاد شده اند.

إن فررتم من الموت أو القتل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 17 - 6

6 - فرار از معرکه مرگ آور باعث نمی شود که شخص ، از تیررس اراده خداوند خارج شود .

إن فررتم من الموت . .. من ذا الذی یعصمکم من اللّه إن أراد بکم سوءًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 19 - 5

5- انسان ، همواره گریزان و روی گردان از لحظه مرگ خویش

ذلک ما کنت منه تحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 86 - 5

5 - انسان ، اگر تحت تدیبر الهی قرار نداشته باشد ، باید بتواند با مرگ مبارزه کند .

فلولا إن کنتم غیر مدینین

چیزی واقع نمی شود; بلکه مرگ تقدیری حکیمانه از سوی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 61 - 1

1 - جایگزین کردن نسلی به جای نسل دیگر ، فلسفه مقدر شدن مرگ از سوی خداوند برای انسان ها

نحن قدّرنا بینکم الموت . .. علی أن نبدّل أمث-لکم

جمله <علی أن نبدّل> مربوط به تقدیر مرگ در آیه پیش است; یعنی، ما بر این اساس که امثال شما (نسل های بعد) را جایگزین شما گردانیم، مرگ را تقدیر کرده ایم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 86 - 1

1 - تقدیر مرگ از سوی خداوند ، به منظور کیفر و پاداش دادن به آدمیان در سرای دیگر ( جهان آخرت )

نحن قدّرنا بینکم الموت . .. فلولا إن کنتم غیر مدینین

برداشت یاد شده با توجه به تفریع <فلولا إن کنتم> بر <نحن قدّرنا بینکم الموت> است. کلمه <مدینین> می تواند مشتق از <دین> (جزا) باشد; یعنی، <إن کنتم غیر مجزیین>. و نیز می تواند مشتق از <دان السلطان الرعیه إذا ساسهم و تعبدهم> باشد; چنان که برخی از مفسران این را گفته اند. برداشت بالا با توجه به معنای اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 2 - 4

4 - تقدیر مرگ و حیات ، برای آزمودن انسان ها است .

الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم

4- پدیده مرگ در زندگی انسان ، براساس حکمت و به دور از پوچی و بیهودگی

و جاءت سکره الموت بالحقّ

مراد از <بالحقّ> می تواند این باشد که پدیده مرگ اصولاً پدیده ای است به حق و بایسته و این گونه نیست که فاقد حکمت باشد.

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 17

17- < عن أبی عبدالله ( ع ) قال : إن المؤمن إذا أُخرج من بیته شیّعته الملائکه إلی قبره . . . و إن کان کافراً خرجت الملائکه تشیّعه إلی قبره تلعنونه . . . ثمّ یدخل علیه ملکا القبر . . . فیقولان له : من ربّک ؟ فیتلجلج و یقول : قد سمعت الناس یقولون فیقولان له : لادریت و یقولان له : ما دینک ؟ فیتلجلج فیقولان له : لادریت و یقولان له : من نبّیک ؟ فیقول : قد سمعت الناس یقولون فیقولان له لادریت و یسأل عن إمام زمانه . . . و هو قول الله عزّوجلّ : < . . . و یضلّ الله الظالمین و یفعل الله ما یشاء > ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: آن گاه که [جنازه] مؤمن را از منزلش بیرون می برند، ملائکه او را تا قبرش تشییع می کنند . .. و اگر کافر باشد فرشتگان او را تا قبرش تشییع و لعنت می کنند ... سپس دو فرشته قبر، بر او وارد می شوند ... پس به او می گویند: پروردگارت کیست؟ پس او [در پاسخ] مردد می شود و می گوید: شنیده ام مردم [این گونه] می گویند. پس به او می گویند: [آیا] ندانستی؟ به او می گویند دینت چیست؟ باز مردد می شود و آنان به او می گویند: [آیا] ندانستی؟ پس به او می گویند: پیامبر تو کیست؟ پس پاسخ می دهد: شنیده ام که [این گونه] مردم می گویند. پس به او می گویند [آیا ]ندانستی؟ و از او درباره امام زمانش سؤال می کنند: ... و این سخن خداوند عزّوحلّ است: ... یضلّ الله الظالمین و یفعل الله ما یشاء>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 2 - 2

2- آرزوی عمیق کافران به تسلیم شدن در برابر قرآن ، به هنگام مواجهه با عذاب الهی یا مرگ

تلک ءای-ت الکت-ب و قرءان مبین . ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین

محتمل است که متعلق <کفروا> قرآن باشد که در آیه قبل آمده است و آرزوی کفار به تسلیم بودن، بنابر قاعده، باید پس از مواجهه با حادثه ای باشد که رهایی از آن ممکن نیست و آن همانا عذاب می باشد.

أن نجعلهم کالذین ءامنوا . .. محیاهم و مماتهم

الأولی و الثانیه ;

یحیی بن أبی العلاء روایت کرده است : شخصی وارد بر امام صادق(ع) شد و گفت : مرا از سخن خدای عزّ و جلّ که به ابلیس فرمود : <فإنک من المنظرین إلی یوم الوقت المعلوم> خبر ده، حضرت فرمود: مراد از روز وقت معلوم، روزی است که [هنوز فقط] یک بار در صور دمیده شده; پس ابلیس بین دمیدن اول و دوم می میرد. ..>.

5- < عن أبی عبدالله ( ع ) فی قول الله تبارک و تعإلی < فأنظرنی إلی یوم یبعثون . قال فإنک من المنظرین إلی یوم الوقت المعلوم > قال : یوم الوقت المعلوم یوم یذبحه رسول الله ( ص ) علی الصخره التی فی بیت المقدس ;

از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند تبارک و تعالی <فأنظرنی إلی یوم یبعثون . قال فإنک من المنظرین إلی یوم الوقت المعلوم> روایت شده است که فرمود: روز وقتِ معین، روزی است که رسول خدا(ص) ابلیس را روی صخره ای که در بیت المقدس است، ذبح می کند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 81 - 5

5 - پایان عمر آدمی در دنیا ، پایان حیات ابلیس و سرآغاز مرگ او است .

من المنظرین . إلی یوم الوقت المعلوم

فقالوا ابنوا علیهم بنی-نًا

24- اطمینان مردم ، به مرگ اصحاب کهف ، پس از کشف اقامت گاه آنان

فقالوا ابنوا . .. لنتّخذنّ علیهم مسجدًا

تصمیمی که بازدید کنندگان از اصحاب کهف، پس از دیدار با آنان گرفتند (ابنوا علیهم . ..)، حاکی از آن است که به مرگ آنان اطمینان یافتند.

تلک أمه قد خلت

از معانی خلو (مصدر خلت) گذشتن و سپری شدن است و در اینجا کنایه از مردن می باشد. یاآوری درگذشت پیامبران صرف یک خبر نیست; زیرا همگان بدان آگاهند; بلکه هدف از آن توجه دادن مخاطبان به این حقیقت است که: اگر مرگ سراغ پیامبران آمده شما را نیز رها نخواهد کرد، از آن غافل نباشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 2

2 - همه انسان ها حتی پیامبران بزرگ در دنیا باقی نمانده و به سرای دیگر خواهند رفت .

تلک أمه قد خلت

برای روشن شدن برداشت فوق به آیه 134 ذیل برداشت شماره 2 مراجعه شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 1،3

1 - حضرت محمّد ( ص ) ، تنها ، رسول خداست و همچون دیگر پیامبران الهی ، مرگ را ملاقات خواهد کرد .

و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرّسل افاین مات او قتل

جمله <قد خلت . .. > (رسولانی پیش از او بودند و از دنیا رفتند)، کنایه از این است که محمّد (ص) نیز همانند دیگر پیامبران از دنیا خواهد رفت ; یا با مرگ طبیعی و یا با شهادت.

3 - پایان پذیری پیام رسولان الهی ، یا با مرگ و یا با شهادت ایشان ، پندار باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 6

6 - مسیح ( ع ) نیز همانند دیگر پیامبران الهی ، انسانی فناپذیر

ما المسیح ابن مریم الا رسول قد خلت من قبله الرسل

یادآوری رحلت پیامبرانی در گذشته تاریخ پس از توصیف مسیح(ع) به رسالت، اشاره به امکان مرگ و رحلت برای مسیح(ع) دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 40 - 9

9- پیامبران نیز همانند دیگر انسان ها وفات می کنند .

أو نتوفینّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 59 - 2،6

2- راه و روش پیامبران پس از رحلتشان ، پیوسته مورد بی مهری و تضییع نااهلان قرار می گرفت .

فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلوه واتبعوا الشهوت

ص: 79

6- ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات ، ریشه اصلی انحرافات پس از رحلت پیامبران

فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلوه واتبعوا الشهوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 8 - 3،6

3- پیامبران مانند دیگر انسان ها ، از حیات جاوید در دنیا برخوردارنبودند .

و ما جعلن-هم جسدًا . .. ما کانوا خ-لدین

6- مرگ ، سرنوشت گریزناپذیر حتی برای پیامبران

و ما کانوا خ-لدین

فاغرینا بینهم العداوه و البغضاء إلی یوم القیمه

بقای مسیحیان تا روز قیامت، حاکی ازنبود فاصله بین قیامت و مرگ انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 9

9 - حیات و مرگ مسیح ( ع ) و مادرش مریم و تمامی اهل زمین ، در قبضه قدرت خداوند

قل فمن یملک من اللّه شیئاً ان اراد ان یهلک . .. و من فی الأرض جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 2 - 8،11

8 - اراده و قضای الهی حاکم بر پیدایش و مرگ آدمی

هو الذی خلقکم . .. ثم قضی أجلا و أجل مسمی عنده

11 - مطالعه در آفرینش انسان و مرگ و حیات وی، زداینده تردید در یگانگی خداوند

هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا . .. ثم أنتم تمترون

از جمله <ثم أنتم تمترون>، که بیان استبعاد هر گونه تردید در یگانگی خداوند پس از توجه به مضامین صدر آیه است، چنین برمی آید که بعد از این توجه، علی القاعده نباید تردیدی در توحید و اعتقاد بدان وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 62 - 3

3 - حکم نافذ و لازم الاجرا در آفرینش و حیات و مرگ انسان، تنها از آن خداوند است.

و یرسل علیکم . .. ثم ردوا إلی الله مولیهم الحق ألا له الحکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 2

2 - آدمی با مرگ، هر آنچه را خداوند در دنیا به او ارزانی داشته بود، رها می سازد.

و ترکتم ما خولنکم وراء ظهورکم

<تخویل> به معنای اعطا و تملیک است و مراد از <خولناکم> نعمتهایی است که خداوند در دنیا به آدمی ارزانی فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 66 - 4

4 - تجلی ربوبیت خدا در آفرینش و در مرگ و حیات مجدد انسان ها

و هو الذی أحیاکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 15 - 3

ص: 81

3 - مرگ و انتقال از نشأه دنیا به آخرت ، حلقه ای از مراحل خلقت و تقدیر حیات انسان

ثمّ انّکم بعد ذلک لمیّتون

با توجه به این که آیات فوق، در مقام بیان سیر تکاملی آفرینش انسان می باشد، مسأله مرگ می تواند نه به عنوان صرفاً یک هشدار; بلکه به عنوان حلقه ای مرتبط با حلقه های پیشین باشد.

و لو تری إذ یتوفی الذین کفروا الملئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 20 - 1

1- میراندن انسان ها و خلق انسانهایی جدید به جای آنان ، کار دشواری برای خداوند نیست .

إن یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید . و ما ذلک علی الله بعزیز

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 61 - 15

15- به محض فرا رسیدن اجل مقرر انسان های ظالم ، آنان بدون درنگ و بدون شتاب خواهند مرد .

فإذا جاء أجلهم لایستئخرون ساعه و لایستقدمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 70 - 11

11- آفرینش و مرگ و اعطای دانش و سلب آن از انسان ، جلوه ای از علم و قدرت الهی است .

و الله خلقکم ثمّ یتوفّ-کم . .. إن الله علیم قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 55 - 4

4 - مرگ و معاد ، سرنوشت همه انسان ها است .

و فیها نعیدکم و منها نخرجکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 17

17- میراندن انسان ها و نابود کردن جوامع و تمدن ها ، دلیل قدرت بی مانند و شکست ناپذیر خداوند است .

أنّا نأتی الأرض ننقصها من أطرافها أفهم الغ-لبون

زیر سؤال بردن و نفی کردن پیروزی و چیرگی کافران در برابر قدرت الهی (أفهم الغالبون)، پس از طرح مسأله مرگ و میر انسان ها به وسیله خداوند، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 11 - 4

4 - مرگ ، سرنوشت همه انسان ها است .

اللّه یبدؤا الخلق ثمّ یعیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 83

14 - روم - 30 - 40 - 9

9 - مرگ انسان ها ، از آیات الهی است .

اللّه الذی . .. ثمّ یمیتکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 3

3 - میان وقوع صیحه و فریاد سهمگین و مرگ و انقراض نسل بشر در دنیا ، هیچ فاصله ای نخواهد بود .

صیحه وحده تأخذهم . .. فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

ناتوانی بشر از هرگونه توصیه و سفارش و یا مراجعه به کسان خود - با شنیدن صیحه و فریاد سهمگین - حاکی از حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 59 - 1

1 - انسان ها ، تنها یک بار در زندگی دنیا با مرگ رو به رو می شوند .

إلاّ موتتنا الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 68 - 3

3 - مرگ و رستاخیز ، حقیقتی عام و در برگیرنده تمامی موجودات شعورمند آسمان ها و زمین و نه مخصوص انسان ها

و نفخ فی الصور فصعق من فی السم-وت و من فی الأرض . .. ثمّ نفخ فیه أُخری فإذا هم ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 1،12

1 - مرگ ، سرنوشت محتوم همه انسان ها است .

ثمّ أماته

12 - وجود نشانه های خداشناسی ، در مراحل پیدایش تا مرگ انسان

ما أکفره . من أیّ شیء خلقه ... ثمّ أماته فأقبره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 22 - 7

7 - قدرت خداوند بر آفرینش انسان ها ، تنظیم توانمندی های آنان ، هدایت تکوینی و نیز میراندن و به گور افکندن آنها ، دلیل قدرت او بر زنده ساختن آنان در قیامت است .

خلقه فقدّره . ثمّ السبیل یسّره . ثمّ أماته فأقبره . ثمّ إذا شاء أنشره

ص: 84

21- کافرانی که با حالت کفر از دنیا می روند ، همواره در دنیا در مسیر نادرست بوده و مرتکب اعمال زشت می شوند .

ما کنّا نعمل من سوء بلی إن الله علیم بما کنتم تعملون

دو عبارت <ما کنّا نعمل> و <ما کنتم تعملون> دلالت بر ماضی استمراری دارد. عبارت اول سخن کافران است که با آن به کلی منکر ارتکاب عمل زشت هستند و عبارت دوم جواب به آنهاست که بر استمرار عمل زشت آنها دلالت می کند.

3- خداوند ، آدمیان را به تدریج می میراند و از میان می برد .

أولم یروا أنَّا نأتی الأرض ننقصها من أطرافها

7 - هر جامعه و امتی ، دارای حیات ، مرگ و شخصیتی مستقل

تلک أمه قد خلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 7

7 - هر جامعه و امتی دارای حیات ، مرگ و شخصیتی مستقل

تلک أمه قد خلت

تعبیر <الحیوان> (عین حیات) نشان می دهد که آخرت، حیات محض است.

امام صادق (ع) درباره کسی که در سفر برای شناخت رهبر از دنیا برود فرمود: انّ اللّه عزّ و جل یقول: و من یخرج من بیته مهاجراً الی اللّه و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی اللّه. .. .

_______________________________

اصول کافی، ج 1، ص 378، ح 2 ; نورالثقلین، ج 1، ص 540، ح 522.

15 - یس - 36 - 33 - 4

4 - زمین ، دارای مرگ و حیات است .

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 5 - 6

6 - زمین ، دارای مرگ و حیات

فأحیا به الأرض بعد موتها

فانکسرت و خرّ سلیمان إلی الأرض أفلاتسمع لقوله عزّوجلّ : فلمّا خرّ تبیّنت الجنّ أن لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب المهین ;

از امام صادق(ع) روایت شده: . ..سلیمان(ع) به محل عبادت خود روی آورد و در آن جا تکیه زنان بر عصای خود ایستاد. در همان لحظه قبض روح شد و جن و انس همان گونه که موظف بودند، او را خدمت می کردند و در امور او می کوشیدند و گمان می کردند زنده است ... تا این که موریانه عصای او را خورد. آن عصا شکست و سلیمان(ع) بر زمین افتاد آیا نمی شنوی قول خدای عزّوجلّ را (فلمّا خرّ تبیّت الجنّ...)>.

10 - گمان عزیر از مرگ طولانی ( صد سال ) خود ، به درنگ یکروزه یا کمتر از آن

قال کم لبثت قال لبثتُ یوماً او بعض یوم

15 - مرگ صد ساله عزیر و حیات وی پس از آن ، شاهد و نشانه ای است برای همگان بر زنده شدن مردگان در رستاخیز

قال انّی یحیی هذه اللّه . .. و لنجعلک ایهً للنّاس

22 - میرانده شدن عزیر و زنده شدن وی پس از صد سال و سالم ماندن خوردنی و آشامیدنی او از فساد و حیات مجدد الاغش ، پرتویی از قدرت مطلق الهی

فلمّا تبیّن له قال اعلم انّ اللّه علی کلّ شیء قدیر

1 - همه اهل کتاب ، قبل از مرگ حضرت عیسی ( ع ) ، به او ایمان می آورند .

و إن من أهل الکتب إلاّ لیؤمننّ به قبل موته

کلمه <ان> نافیه است و کلمه <احد> که مبتدای جمله است، حذف شده ; یعنی (ان احد من اهل الکتاب . ..) و ضمیر در موته می تواند به <عیسی> ارجاع داده شود و می تواند به <احد> برگردانده شود، برداشت فوق مبتنی بر احتمال اول است. گفتنی است بنابراین احتمال مراد از <اهل کتاب> کسانی از آنان هستند که زمان ظهور وی را درک می کنند.

2 - حضرت مسیح ( ع ) پس از حضور مجدد در بین امت خویش ، خواهد مرد .

إلاّ لیؤمننّ به قبل موته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 9

9 - حیات و مرگ مسیح ( ع ) و مادرش مریم و تمامی اهل زمین ، در قبضه قدرت خداوند

قل فمن یملک من اللّه شیئاً ان اراد ان یهلک . .. و من فی الأرض جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 7

7 - روا بودن مرگ برای مسیح ( ع ) نشانه خدا نبودن وی

قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. الا رسول قد خلت من قبله الرسل

جمله <قد خلت من قبله الرسل> که اشاره به امکان رحلت و مرگ مسیح(ع) دارد، برهانی برای رد پندار الوهیت آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 33 - 8

8- حضرت عیسی ( ع ) همانند دیگر انسان ها ، دارای تولد ، مرگ و رستاخیز و خود معترف به آن است .

یوم ولدت و یوم أموت و یوم أُبعث حیًّا

8 - کافران پس از جان کندن پر مشقت به عذاب و آتشی سوزان ( عذاب برزخ ) گرفتار خواهند شد .

و ذوقوا عذاب الحریق

امر به چشیدن عذاب حریق (ذوقوا عذاب الحریق)، دلالت بر وجود بالفعل آن عذاب دارد. و چون این جمله به هنگام گرفتن جان کافران گفته می شود، معلوم می شود که کافران پس از مردن به عذاب گرفتار خواهند شد و این همان عذاب برزخی است. گفتنی است <ذوقوا ... > به تقدیر <یقولون لهم> سخن ملائکه با کافران به هنگام گرفتن جان آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 28 - 9،10

9- کافران به هنگام مرگ ، تسلیم و منقاد می شوند .

الک-فرین . الذین تتوفّ-هم المل-ئکه ... فألقوا السلم

10- کافران ، به هنگام مرگ دچار وحشت و ترس می شوند .

الک-فرین . الذین تتوفّ-هم المل-ئکه ... فألقوا السلم

تسلیم شدن کافران به هنگام مرگ به قرینه <ما کنا نعمل من سوء> - که در مقام دفاع بیان شده است - می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 99 - 8

8 - < عن الصادق ( ع ) . . . إذا مات الکافر شیّعه سبعون ألفاً من الزبانیه إلی قبره و انّه لیناشد حاملیه بصوت یسمعه کلّ شیء إلاّ الثقلان . . . و یقول : < رّب ارجعون لعلّی أعمل صالحاً فیما ترکت < فتجیبه الزبانیه کلاَّ إنّها کلمه أنت قائلها ;

از امام صادق(ع) روایت شده است : هنگامی که کافری می میرد، هفتاد هزار فرشته عذاب او را به سوی قبرش می برند و آن کافر با صدای بلند - که تمام موجودات غیر از انس و جن می شنوند - تشییع کنندگان را قسم می دهد . ..و می گوید: <ربّ ارجعون لعلّی أعمل صالحاً فیما ترکت>. پس فرشتگان عذاب به او جواب می دهند: هرگز! این کلامی است که تو گوینده آنی>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 1

1- مرگ کافران مخالف راه خدا در حال کفر ، مایه محرومیت ابدی از عفو و رحمت الهی

إنّ الذین کفروا و . .. فلن یغفر اللّه لهم

مرگ کافران مخالف راه خدا در حال کفر، مایه محرومیت ابدی از عفو و رحمت الهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 45 - 5،6

5 - فرجام شوم و هلاکت بار ، درکمین کافران [ در دنیا ، هنگام مرگ و یا در آخرت ]

یل-قوا یومهم الذی فیه یصعقون

تعبیر <الذی فیه یصعقون> (روزی که در آن بیهوش خواهند افتاد)، نشان دهنده سختی حال کافران به هنگام واقعه عذاب است. گفتنی است که مراد از روز عذاب، می تواند روز عذاب استیصال، یا روز عذاب قیامت و یا هنگام مرگ باشد.

ص: 98

6 - لحظه مرگ ، لحظه آغاز مجازات کافران

فذرهم حتّی یل-قوا یومهم الذی فیه یصعقون

در صورتی که <یومهم. ..> به معنای لحظه مرگ باشد; معنای آیه چنین می شود: رهایی و آزادی کافران در زندگی دنیوی است و مرگ، پایانی بر این رهایی می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 46 - 2

2 - مرگ ، لحظه کوتاه شدن دست کافران از تدبیر های خویش و نقطه های امید

فیه یصعقون . یوم لایغنی عنهم کیدهم شیئًا

در صورتی که <یومهم الذی. ..> در آیه قبل، نظر به لحظه مرگ داشته باشد، برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 17 - 2

2 - کشته شدن و مرگ ، سزاوارترین فرجام برای کفرپیشگان

قتل الإنس-ن ما أکفره

کفر در <ما أکفره> مطلق است و هر کفری، حتی ترک عبادت را نیز شامل است. البته به قرینه آیات بعد - که به بیان تدبیر خداوند پرداخته و در مقابل منکران این حقیقت موضع گیری کرده است - بارزترین مصداق مورد نظر از آن، انکار ربوبیت خداوند است.

إن زعمتم أنّکم أولیاء للّه . .. إن کنتم ص-دقین . و لایتمنّونه أبدًا

7 - توبیخ و سرزنش مستضعفان سر باز زده از هجرت ، از سوی ملائکه به هنگام مرگ

قالوا کنّا مستضعفین فی الارض قالوا الم تکن ارض اللّه واسعه فتهاجروا فیها

و تزهق أنفسهم و هم کفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 27 - 2،3،10،11،12

2- مرگ ، خط پایانی بر توطئه ها و هواپرستی عناصر سست ایمان منافق

قالوا للذین کرهوا . .. فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

از ارتباط دو آیه، مطلب بالا قابل برداشت است; یعنی، سست ایمان های منافق، گرچه در دنیا به هر کاری دست می زنند; اما با مرگ - که به تمامی توطئه هاشان پایان خواهد داد - چه خواهند کرد.

3- کیفر سخت منافقان به هنگام مرگ ، براساس علم الهی به نهان کاری های خائنانه آنان

و اللّه یعلم إسرارهم . فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

از ارتباط عبارت <فکیف إذا. ..> - که بیانگر کیفر سخت منافقان است - با ذیل آیه قبل (واللّه یعلم إسرارهم) استفاده می شود که علم و آگاهی خداوند، پشتوانه کیفر منافقان به هنگام مرگ شان، خواهد بود.

10- صورت و پشت منافقان همدل با کافران ، آماج ضربات ملائکه به هنگام مرگ

فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه یضربون وجوههم و أدب-رهم

11- لحظه مرگ ، لحظه آغاز عذاب منافقان و خیانتکاران به اسلام

فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه یضربون وجوههم و أدب-رهم

12- ضربات شکنجه بر صورت و پشت منافقان ، به هنگام مرگ ، نتیجه دورویی آنان با دین و مؤمنان *

إذا توفّتهم المل-ئکه یضربون وجوههم و أدب-رهم

برداشت بالا بدان احتمال است که تصریح به <وجوههم> و <أدبارهم>، اشاره به این باشد که، چون منافق دو چهره دارد و در هر دو چهره نیز خائن است; لذا از دو سو عذاب می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 44 - 2

2 - مرگ و حیات موجودات ، جلوه ای از ربوبیت یگانه خداوند بر هستی است .

و أنّ إلی ربّک المنتهی . .. و أنّه هو أمات و أحیا

از ارتباط این آیه با آیه <و أنّ إلی رب-ّک المنتهی>، مطلب بالا قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 27 - 8

8 - مرگ و فنای موجودات زنده ، نشانی از اقتدار یگانه پروردگار هستی

کلّ من علیها فان . و یبقی وجه ربّک

از این که خداوند پس از یادآوری فنای موجودات، خود را به وصف <ذوالجلال> توصیف کرده است; می توان مطلب بالا را استفاده کرد.

17 - جاثیه - 45 - 21 - 7

7 - زندگی و مرگ مؤمنان نیک کردار ، غیرقابل قیاس با زندگی و مرگ گناه پیشگان

أم حسب الذین اجترحوا السیّئات أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملواالص-لح-ت سواء محیاه

و قد سلّم اللّه - عزّوجلّ- علی یحیی ( ع ) فی ه-ذه الثلاثه المواطن و آمن روعته فقال : < و سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّاً . . . > ;

از امام رضا(ع) روایت شده است: همانا وحشتناک ترین مواقع برای این خلق در سه موضع است: روزی که متولد می شود. .. و روزی که می میرد... و روزی که برانگیخته می شود... و خداوند سلام فرستاده است بر یحیی(ع) در این سه موضع و او را از وحشت آن مواضع ایمن ساخته و فرموده: <و سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّاً>...>.

17 - جاثیه - 45 - 24 - 7

7 - زندگی و مرگ در نگاه مشرکان ، پدیده ای طبیعی و بی ارتباط با اراده الهی و وجود خداوند

و ما یهلکنا إلاّ الدهر

6 - با فرارسیدن زمان مرگ هر کس، سفیران خداوند جان آدمیان را می گیرند.

حتی إذا جاء أحدکم الموت توفته رسلنا

7 - فرشتگانی غیر از مأموران حفاظت آدمی، وظیفه قبض روح وی را بر عهده دارند. *

حتی إذا جاء أحدکم الموت توفته رسلنا

در صورتی که فرشتگان محافظ همان قابضان روح باشند، مناسبتر آن بود که با ضمیر به آنان اشاره می شد. گزینش <رسلنا> به جای ضمیر قرینه تفاوت ملائکه حافظ با ملائکه قابض است.

8 - فرشتگانی متعدد وظیفه قبض روح هر یک از آدمیان را به عهده دارند. *

حتی إذا جاء أحدکم الموت توفته رسلنا

<رسل>، جمع رسول، و بر بیشتر از دو نفر دلالت دارد. از سوی دیگر مضمون آیه این است که برای هر شخصی که مرگش فرامی رسد، <رسل> حضور پیدا می کنند. بنابراین قابضان روح آدمی بیش از دو نفرند.

9 - هیچ کوتاهی و تأخیری از جانب فرشتگان مأمور قبض روح صورت نمی گیرد.

توفته رسلنا و هم لا یفرطون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 93 - 14،16،18

14 - گروهی از فرشتگان، کارگزاران خداوند در گرفتن جان آدمیان هستند.

و لو تری إذ الظلمون فی غمرت الموت و الملئکه باسطوا أیدیهم

16 - ملائکه قابض ارواح دارای دستانی هستند که به هنگام گرفتن جان ظالمان آنها را می گشایند.

إذ الظلمون فی غمرت الموت و الملئکه باسطوا أیدیهم

18 - جان کندن ستمگران، همراه با تمسخر ملائکه قبض روح نسبت به آنان و بیان عجز آنان برای رهایی از مرگ است.

أخرجوا أنفسکم الیوم تجزون عذاب الهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 37 - 7

7 - فرشتگانی از جانب خداوند مأمور گرفتن جان آدمیان هستند.

حتی إذا جاءتهم رسلنا یتوفونهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 50 - 5

5 - مرگ کافران کشته شده در جنگ بدر با شکنجه و عذابی سخت از سوی فرشتگان مرگ

إذ یتوفی الذین کفروا الملئکه یضربون وجوههم و أدبرهم

از مصادیق مورد نظر برای <الذین کفروا>، به دلیل وقوع آیه مورد بحث در پی آیات مربوط به جنگ بدر، کافرانی هستند که در آن نبرد به قتل رسیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 110

9 - نحل - 16 - 28 - 5

5- انسان ها ، به وسیله ملائکه قبض روح می شوند .

تتوفّ-هم المل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 1

1- قبض روح انسان ها با فرشتگان است .

الذین تتوفّ-هم المل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 11 - 1،5،13

1 - به هنگام مرگ ، روح انسان ، به طور کامل ، به دست فرشته مرگ ( عزراییل ) گرفته می شود .

قل یتوفّیکم ملک الموت

5 - برای قبض روح انسان ، فرشته ای ویژه وجود دارد .

ملک الموت الذی وکّل بکم

مراد از <وکّل بکم> گمارده شدن برای قبض روح است.

13 - < و سئل الصادق ( ع ) . . .عن قول اللّه عزّوجلّ < قل یتوفّاکم ملک الموت الذی وکّل بکم > . . .و قد تموت فی الساعه الواحده فی جمیع الآفاق ما لایحصیه إلاّ اللّه عزّوجلّ فکیف ه-ذا ؟ فقال : < إنّ اللّه تبارک و تعالی ، جعل لملک الموت أعواناً من الملائکه یقبضون الأرواح . . . و یتوفّاهم ملک الموت من الملائکه . . . ;

از امام صادق(ع) . ..درباره این سخن خدای عزّوجلّ <قل یتوفّاکم ملک الموت الذی وکّل بکم> پرسش شد... در آنِ واحد در اطراف عالم تعداد زیادی که فقط خدا عدد آنها را می داند می میرند، این چگونه [ممکن ]است؟ حضرت فرمود: <خداوند تبارک و تعالی برای ملک الموت دستیارانی را از ملائکه قرار داده که قبض ارواح می کنند...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 42 - 2،19

2 - تنها خداوند جان ستان حقیقی انسان ها است و عوامل دیگر ( چون عزرائیل ) واسطه و مأمور او هستند .

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها

تقدم اسم جلاله (اللّه) بر خبر فعلی مقید، تخصیص مضمون خبر است. بنابراین اختصاص جان ستاندن به خداوند - در حالی که در آیات دیگر این عمل به فرشته مخصوص (ملک الموت) نسبت داده شده - گویای حقیقت بالا است.

19- < سئل الصادق ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ < اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها > . . .فقال إنّ اللّه تبارک و تعالی جعل لملک الموت أعوناً من الملائکه یقبضون الأرواح . . . فتتوفّاهم الملائکه و یتوفّاهم ملک الموت من الملائکه مع ما یقبض هو و یتوفّاه اللّه عزّوجلّ من ملک الموت ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ: <اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها> سؤال شد، حضرت فرمود: خداوند - تبارک و تعالی - برای ملک الموت دستیارانی از ملائکه قرار داده که ارواح را قبض می کنند. .. پس آنها را ملائکه دریافت می کنند و ملک الموت ارواح را از ملائکه دریافت می کند و به همراه ارواحی که خودش قبض نموده، ضمیمه می نماید و خداوند از ملک الموت تمامی

ص: 111

ارواح را دریافت می کند>.

الم تر الی الّذین . .. و قاتلوا فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 258 - 11،12،13

11 - قانون حیات و مرگ ، نشانه و پرتوِ ربوبیّت الهی

ربّی الّذی یحیی و یمیت

12 - زندگی و مرگ ، تنها در دست پروردگار است .

ربّی الّذی یحیی و یمیت

13 - ادّعای مغالطه آمیز نمرود ، بر اینکه مرگ و زندگی به دست اوست .

قال انا اُحیی و امیت

از اینکه ابراهیم (ع) در برابر پاسخ نمرود (انا احیی . .. )، استدلالی دیگر مطرح کرد (فان اللّه ... )، معلوم می شود احیاء و اماته ای را که نمرود مدعی بود ; با مغالطه به اطرافیان خویش که درکی از واقعیّت حیات و مرگ نداشتند، باوراند. (چنانچه در روایات آمده است که دستور به کشتن فردی و آزادی محکوم به مرگی را داد.)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 259 - 7

7 - خداوند میراننده موجودات و زنده کننده آنان

انّی یحیی هذه اللّه بعد موتها فاماته اللّه مائه عام ثمّ بعثه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 260 - 24

24 - حاکمیّت و تسلط خداوند بر عالم مرگ و حیات ، دانایی او به کیفیّت ترکیب اجزایِ مردگان و زنده کردن آنان

و اعلم انّ اللّه عزیز حکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 28

28 - مرگ آدمی و کیفیّت آن ، برخاسته از تقدیر خداوند است .

قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 11،12

11 - مرگ و حیات در هر حال به دست خداست و مسافرت و یا حضور در میدان نبرد ، تغییردهنده مسیر مقدّر آن نیست .

قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

خداوند در جواب کسانی که جهاد و مسافرت را عامل تعیین کننده مرگ می پنداشتند، می فرماید <و اللّه یحیی و یمیت> یعنی عوامل مادّی، تعیین کننده نیستند ; هر چه هست به دست خداوند و به تقدیر اوست.

ص: 114

12 - تضادّ و دوگانگی بینش اهل ایمان و کفرپیشگان ، در تفسیر عوامل حیات و مرگ

و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 14

14 - شرکت در جنگ و یا خانه نشینی ، هیچکدام نقش تعیین کننده در مرگ و یا زندگی آدمی ندارد .

قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 155 - 19

19 - مشیت خدا حاکم بر حیات و مرگ انسانها

رب لو شئت أهکتهم من قبل و إیّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 158 - 13

13 - حیات و مرگ همگان به دست خدا و در اختیار اوست .

یحی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 116 - 4،6

4 - مرگ و حیات مستمر در جهان هستی ، متکی به اراده و مشیت خداوند است .

إن اللّه . .. یحیی و یمیت

استمرار حیات و مرگ از به کارگیری فعل مضارع (یحیی و یمیت) استفاده می شود.

6 - حیات و مرگ مستمر در جهان ، جلوه ای از حاکمیت مطلق الهی بر هستی

إن اللّه له ملک السموت و الأرض یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 56 - 1

1 - مرگ و حیات ، تنها در دست خداوند است .

هو یحی و یمیت

تقدیم ضمیر در فعل <یحی> می تواند برای حصر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 8،9

8 - عبادت ، تنها شایسته خداوندی است که مرگ انسان ها به دست او بوده و جان آنان پس از مرگ ، در اختیار او قرار می گیرد .

ص: 115

و لکن أعبد اللّه الذی یتوفیکم

9 - مرگ انسان ها ، تنها به دست خداست .

اللّه الذی یتوفیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 21

21- خداوند ، انسان ها را می میراند و جانشان را باز می گیرد .

توفنی مسلمًا

<توفّی> به معنای گرفتن کامل و تمام است و مراد از آن میراندن می باشد ; چون میراندن آدمی ، گرفتن جان و روح اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 40 - 10

10- مرگ و میر انسان ها به دست خدا و در اختیار اوست .

أو نتوفینّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 4 - 2

2- مرگ و میر ها و تحولات طبیعی در جوامع ، به دست خداوند و به تقدیر اوست .

و ما أهلکنا من قریه إلاّ و لها کتاب معلوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 23 - 1

1- حیات و مرگ موجودات ، تنها به دست خداوند است .

و إنا لنحن نحی و نمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 25 - 8

8- به دست خداوند بودن مرگ و حیات انسان ها ، دلیل علم او بر احوال انسان ها در گذشته و آینده

و إنا لنحن نحی و نمیت . .. و لقد علمنا المستئخرین . و إن ربّک هو یحشرهم

برداشت فوق، بر این احتمال که ذکر <إنا لنحن نحیی و نمیت> قبل از <و لقد علمنا. ..> و ذکر <إن ربک هو یحشرهم> پس از آن، می تواند به منظور اقامه دلیل برای آن باشد. طبق این احتمال، معنای آیه چنین می شود: ما به احوال پیشینیان و آیندگان آگاهی داریم; چرا که خود ما میراننده و زنده کننده همه هستیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 36 - 3

ص: 116

3- ابلیس ، باورمند به اینکه مرگ و حیات در دست خداوند است .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 70 - 1

1- آفرینش و مرگ انسان ها به دست خداوند است .

و الله خلقکم ثمّ یتوفّ-کم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 80 - 1،4

1 - حیات و مرگ ، تنها در اختیار خداوند است .

و هو الذی یحی و یمیت

<الذی> خبر مبتدا و <ال> در آن، برای جنس است. بنابراین جمله <هو الذی> مفید حصر است معنا چنین می شود: او حیات می بخشد و می میراند.

4 - حیات و مرگ انسان ها ، تنها به اراده و تدبیر خداوند

و هو الذی یحی و یمیت

برداشت فوق، بر این اساس است که مفعول محذوف، ضمیر خطاب به انسان ها باشد; یعنی، <یحییکم و یمیتکم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 6

6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرینندگی ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، میراندن ، حیات بخشیدن و احیای مردگان ، از نشانه های معبود واقعی و شایسته پرستش ( اللّه )

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لانشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 81 - 1،2

1 - مرگ و حیات مجدد انسان به دست خدا و براساس تدبیر او است .

و الذی یمیتنی ثمّ یحیین

2 - تذکر ابراهیم ( ع ) به قوم بت پرست خود ، مبنی بر نبود کمترین نقش برای بت ها در مرگ و حیات آدمی

و الذی یمیتنی ثمّ یحیین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 1

1 - < رویش و خزان > و < حیات و مرگِ > مداوم در پهنه زمین ، از نمود های تدبیر خداوند

أمّن یبدؤا الخلق ثمّ یعیده

ص: 117

فعل های <یبدأ> و <یعید> مضارع و مفید استمرار است. آیه یاد شده به چرخه منظم حیات و مرگ و بهار و خزان در عرصه زمین اشاره دارد; یعنی، کیست که پدیده ها را به طور مداوم پدید می آورد و آن گاه آنها را به حال سابقشان برمی گرداند؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 19 - 5

5 - عرصه طبیعت ، مظهر قدرت نمایی خداوند در ایجاد حیات و مرگ پدیده هااست .

کیف یبدئ اللّه الخلق ثمّ یعیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 3

3 - مرگ انسان ها و حیات مجدد آنها ، به دست خداوند است .

ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 4

4 - توجّه به منشأ خلقت و روزی و مرگ انسان ، مقتضی رویکرد تمام عیار به دین است .

اللّه الذی خلقکم . .. فأقم وجهک للدین

احتمال دارد <فاء> در <فأقم>تفریع بر آیه <الذی خلقکم . ..> باشد که در آن، خداوند، برخی از افعال خود را به عنوان نشانه، یادآوری کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 16 - 2

2 - انسان ها در چنبر قدرت مطلق خداونداند و مرگ و حیاتشان تحت مشیت او است .

إن یشاء یذهبکم و یأت بخلق جدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 3

3 - ابلیس ، معتقد به حاکمیت مشیت خداوند بر مرگ و حیات

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 42 - 1،2،13

1 - خداوند ، جان ستان انسان ها به هنگام مرگ

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها

2 - تنها خداوند جان ستان حقیقی انسان ها است و عوامل دیگر ( چون عزرائیل ) واسطه و مأمور او هستند .

ص: 118

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها

تقدم اسم جلاله (اللّه) بر خبر فعلی مقید، تخصیص مضمون خبر است. بنابراین اختصاص جان ستاندن به خداوند - در حالی که در آیات دیگر این عمل به فرشته مخصوص (ملک الموت) نسبت داده شده - گویای حقیقت بالا است.

13 - < زندگی و مرگ > و < خواب و بیداری > انسان ها ، تحت تدبیر خداوند قرار دارد .

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها و الّتی لم تمت فی منامها . .. و یرسل الأُخری إلی أ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 11 - 1،4

1 - اعتراف کافران در قیامت ، به دو بار مردن و دو بار زنده شدن خود با قدرت الهی

قالوا ربّنا أمتّنا اثنتین و أحییتنا اثنتین

4 - مرگ و حیات ، به قدرت خدا است .

ربّنا أمتّنا اثنتین و أحییتنا اثنتین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 68 - 2

2 - حیات و مرگ موجودات تنها به دست خداوند است .

هو الذی یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 29 - 10

10 - تولد و مرگ موجودات ، وابسته به مشیت الهی است .

و من ءای-ته خلق السم-وت . .. و هو علی جمعهم إذا یشاء قدیر

ممکن است منظور از جمع - به قرینه <بثّ> - نابودی و انقراض تمامی موجودات باشد; همان گونه که آفرینش و پراکندگی آنها به دست خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 41 - 5

5 - مرگ و حیات تمامی انسان ها ، حتی پیامبران ، به اراده خداوند است .

فإمّا نذهبنّ بک فإنّا منهم منتقمون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند <إذهاب> را - که در این جا به معنای میراندن است - به خود نسبت داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 8 - 3

3- زندگی و مرگ ، تنها در قلمرو اراده خداوند یکتا است .

ص: 119

یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 26 - 2

2 - زندگی و مرگ انسان به اراده خداوند است ; نه معلول طبیعت و روزگار .

و ما یهلکنا إلاّ الدهر . .. قل اللّه یحییکم ثمّ یمیتکم

آیه شریفه در حقیقت پاسخی به دعوی دهریین است که منکر مبدأ و معاد بودند و در آیات پیشین به گفته آنان اشارت رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 43 - 1،2،3

1 - حیات و مرگ آدمیان ، تنها به دست خداوند است .

إنّا نحن نحیی و نمیت

2 - عوامل و وسایط الهی ، دارای نقش در شکل گیری مرگ و حیات موجودات *

إنّا نحن نحیی و نمیت

برداشت بالا بدان احتمال است که ضمیر جمع در <إنّا>، از جهت تعظیم نباشد; بلکه از آن جهت باشد که نقش عوامل و اسباب را در تحقق اراده الهی بنمایاند.

3 - قدرت و مشیت خداوند ، حاکم بر تمام عوامل و وسایط مؤثّر در مرگ و حیات موجودات

إنّا نحن نحیی و نمیت

خداوند از یک سو مرگ موجودات را تنها به خود نسبت می دهد و از سوی دیگر انسان شاهد دخالت عوامل متعدد طبیعی در مرگ و حیات است. جمع میان این دو مستلزم نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 44 - 1،3

1 - مرگ و حیات ، تنها به اراده خداوند و در اختیار او است .

و أنّه هو أمات و أحیا

3 - یگانه قدرت حاکم بر نظام مرگ و حیات ، قادر به برپایی صحنه معاد

و أنّ إلی ربّک المنتهی . .. و أنّه هو أمات و أحیا

در صورتی که آیه <إلی ربّک المنتهی> نظر به فرجام زندگی و پایان حیات داشته باشد، ارتباط میان آن و آیه <و أنّه هو أمات و أحیا>، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 60 - 2

2 - خداوند ، تقدیرکننده مرگ میان انسان ها

نحن قدّرنا بینکم الموت

ص: 120

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 2 - 4،6

4 - مرگ و حیات ، در اختیار خداوند بوده و او است که می میراند و زنده می گرداند .

یحیی و یمیت

6 - در دست داشتن حیات و مرگ موجودات ، جلوه فرمانروایی انحصاری خداوند بر عالم است .

یحیی و یمیت و هو علی کلّ شیء قدیر

<احیاء> و <إماته>، از مظاهر فرمانروایی مطلق خداوند است. اختصاص به ذکر یافتن آن به خدا، می تواند برای بیان دو مصداق و جلوه از فرمانروایی او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 14 - 13

13 - مرگ آدمیان ، تحت اراده و فرمان خداوند فرا می رسد .

حتّی جاء أمر اللّه

تعبیر <أمراللّه> درباره مرگ، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 11 - 6

6 - مرگ انسان ها ، در اختیار خداوند است .

و لن یؤخّر اللّه نفسًا إذا جاء أجلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 2 - 1

1 - خداوند ، تقدیرکننده مرگ و حیات انسان ها

الذی خلق الموت و الحیوه

<خلق> در اصل به معنای <تقدیر> است (قاموس المحیط و مفردات راغب) و در آیه 60 سوره <واقعه> به همین معنا به کار رفته است <نحن قدّرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 2،4

2 - مرگ انسان ها ، به دست خداوند است .

ثمّ أماته

4 - توجّه به وابستگی مرگ انسان ها به خداوند ، مانع کفر به او است .

ما أکفره . .. ثمّ أماته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 121

20 - عبس - 80 - 23 - 1

1 - کفر به خداوند ، با آن که هدایت و مرگ و قیامت انسان به دست او است ، توجیه ناپذیر و مطرود است .

قتل الإنس-ن ماأکفره . .. کلاّ

حرف <کلاّ>، یا به معنای <حقّا> و تأکید ما بعد است و یا برای ردع و زجر از چیزی است که در جملات قبلی، از آن سخن به میان آمده بود، در صورت دوم مفاد آن در این آیه، باز داشتن از کفرورزی است.

<باء> در <بما قدمت> سببیه است. بنابراین جمله <لن یتمنوه ...> گویای این حقیقت است که گناهان از عوامل ترس از مرگ است. گفتنی است که چون جمله فوق درباره باورداران به خدا و قیامت است، علت یاد شده مخصوص آنان می باشد.

و نحن أقرب إلیه منکم

قتل الإنس-ن ماأکفره . .. ثمّ أماته فأقبره

برداشت یادشده، بر این اساس است که کفر در <ماأکفره> به معنای کفران نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 99 - 1،3،7

1 - لحظه مرگ ، لحظه پایان یافتن شرارت ها و حق ستیزی های کافران و ستمگران

حتّی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون

<حتی> برای بیان غایت شرارت ها و ستمگری های کافران است.

3 - مرگ ، سرآغاز تحولی عمیق در سیر حیات و فرایند زندگی بشر

حتّی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون

7 - پی بردن انسان در هنگام مرگ ، به دست اندرکاری عوامل و کارگزاران الهی ( ملائکه ) در مرگ و حیات او

حتّی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون

کلمه <ارجعون> می تواند خطاب به خداوند بوده و جمع آمدن آن از باب تعظیم باشد. هم چنین می تواند بدان جهت باشد که انسان، در آن لحظه حضور ملائکه و کارآیی آنان را مشاهده می کند و با التجا به خدا، از آنان می خواهد که او را به دنیا بازگردانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 12

12 - ورود انسان ها ، پس از مرگ به عالم برزخ

و من ورائهم برزخ إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 93 - 8

8 - مرگ هر انسان ، آغاز نمودار گشتن آیات انکارناپذیر خدا بر وی

سیریکم ءای-ته فتعرفونها

با توجه به حرف <سین> در <سیریکم> - که نشانگر فرارسی نزدیک است - و با توجه به ضمیر <کم > - که می تواند شامل همه انسان ها بشود - احتمال می رود وعده مزبور ناظر به مرگ انسان ها باشد که در آن لحظه بسیاری از گفته های پیامبران بر آنان مکشوف می گردد و آنها قادر به انکار آن نیستند. مرگ تنها امری است که هم زود فرا می رسد و هم همگانی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 42 - 15

15 - < حیات و مرگ > و < خواب و بیداری > ، در بردارنده آیات متعدد خداوند و جلوه های گوناگون قدرت او

اللّه یتوفّی الأنفس حین موتها . .. فیمسک ... و یرسل الأُخری ... إنّ فی ذلک لأی-ت

جمع آمدن <آیات> می رساند که آیه و نشانه بودن <حیات و مرگ> و <خواب و بیداری>، از جهات مختلف و گوناگون است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 27 - 2

2- مرگ ، خط پایانی بر توطئه ها و هواپرستی عناصر سست ایمان منافق

قالوا للذین کرهوا . .. فکیف إذا توفّتهم المل-ئکه

ص: 127

از ارتباط دو آیه، مطلب بالا قابل برداشت است; یعنی، سست ایمان های منافق، گرچه در دنیا به هر کاری دست می زنند; اما با مرگ - که به تمامی توطئه هاشان پایان خواهد داد - چه خواهند کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 7

7- لحظه مرگ ، لحظه بسته شدن راه توبه و پایان یافتن فرصت بازگشت به سوی خدا

ثمّ ماتوا و هم کفّار فلن یغفر اللّه لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 27 - 7

7 - نقش سازنده مرگ ، در روند تکاملی جهان هستی

کلّ من علیها فان . و یبقی وجه ربّک

در آیه قبل، فنای زمینیان مطرح شده است; در این آیه، خداوند ربوبیت جاودان خویش را به انسان یادآوری کرده است. با توجه به این که ربوبیت بدون وجود مربوب معنا ندارد، معلوم می شود که آن فنا نه پوچی و فنای مطلق; بلکه مرحله ای از مراحل تکامل هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 10 - 11

11 - با فرارسیدن مرگ ، راه برای عمل بسته می شود .

19 - منافقون - 63 - 11 - 4

4 - هرکس ، دارای اجل ( زمان مردن ) معینی است که فرا خواهد رسید .

و لن یؤخّر اللّه نفسًا إذا جاء أجلها

یخرج منهما اللؤلؤ و المرجان

ص: 133

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 38 - 1،2

1 - اعتماد کامل حضرت زکریا به صداقت حضرت مریم ( س )

هنا لک دعا زکریا ربّه

پس از پاسخ مریم، حضرت زکریا تسلیم گفته او (هو من عند اللّه . .. ) شد و از خدا، درخواست ذریه پاک کرد.

2 - اذعان زکریا به عظمت و مقام معنوی مریم ( س )

قالت هو من عند اللّه . .. هنا لک دعا زکریا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 42 - 1،4

1 - مژده ملائکه به مریم ( س ) در برگزیدگی او از طرف خداوند

و اذ قالت الملئکه یا مریم انّ اللّه اصطفیک

4 - پیام الهی به مریم ، توسط ملائکه

و اذ قالت الملئکه یا مریم ان اللّه اصطفیک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 43 - 2،19

2 - سخن فرشتگان با مریم و فرمان دادن به او ، درباره اطاعت خاضعانه

و اذ قالت الملئکه . .. یا مریم اقنتی لربّک و اسجدی

ظاهراً جمله <یا مریم اقنتی>، گفتار ملائکه با حضرت مریم است.

19 - وجود عبادت کنندگان خدا و نمازگزارانی غیر از حضرت مریم ، در عصر آن حضرت

و ارکعی مع الرّاکعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 44 - 6

6 - آگاهی پیامبر ( ص ) از حقایق نهفته تاریخ زکریا و مریم ، نشانگر صدق ادعای وی در ارتباط با وحی

ذلک من انباء الغیب . .. و ما کنت لدیهم اذ یلقون اقلامهم ایّهم یکفل مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 45 - 1،3،12،15

1 - سخن گفتن ملائکه با مریم و بشارت به او ، درباره عیسی ( ع )

اذ قالت الملئکه یا مریم انّ اللّه یبشرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسی ابن مریم

3 - بشارت تولد عیسی ( ع ) به مریم ( س ) از جانب خداوند ، توسط فرشتگان

اذ قالت الملئکه یا مریم انّ اللّه یبشرک بکلمه . .. عیسی ابن مریم

12 - عیسی ( ع ) ، فرزند مریم است . نه فرزند خدا

ص: 135

3- بارورشدن و ثمردادن غیر طبیعی درخت خرما ، به تلاش مریم ( س ) و کشیدن و تکان دادن نخل وابسته بود .

و هزّی إلیک . .. تس-قط

فعل <تساقط> مجزوم است و عامل جزم آن شرط مقدر است; یعنی اگر درخت را تکان دهی و به سمت خود بکشی، برای تو خرما می ریزد.

10 - مریم - 19 - 23 - 5،15

5- حضرت مریم ( س ) به هنگام زایمان آرزو کرد : کاش قبل از باردارشدن مرده بود و به کلّی از یاد ها رفته بود .

فأجاءها المخاض . .. قالت ی-لیتنی متّ قبل ه-ذا و کنت نسیًا منسیًّا

جمله <و کنت نسیاً منسیّاً> قرینه است بر این که انگیزه مریم از آرزوی مرگ، رهایی از زخم زبان مردم بوده است، گرچه به قرینه <ألاّتحزنی قد جعل. ..> تنهایی و بی آب و غذایی، نیز او را اندوهناک ساخته بود، ولی این همه، تبعاتِ همان گریز از زخم زبان است; یعنی کاش پیش از حاملگی مرده بودم، که برای فرار از نیشتر مردم مجبور به تحمل این آوارگی نباشم.

15- < عن الصادق ( ع ) [ فی قصه مریم ] : إنّ زکریا و خالتها أقبلا یقصان أثرها حتی هجما علی ها و قد وضعت ما فی بطنها و هی تقول : < یالیتنی متّ قبل ه-ذا و کنت نسیاً منسیّاً > ;

از امام صادق(ع) [در داستان مریم] روایت شده که زکریا و خاله مریم به جست وجوی او برآمدند تا این که به طور ناگهانی به او برخوردند، در حالی که فرزندش (عیسی) را به دنیا آورده بود و می گفت: <یالیتنی متّ قبل ه-ذا. ..>.

مریم(س) به جای <اللّهم إنّی أعوذ بک> مرد ناشناس را مخاطب ساخت تا ترس از خشم خداوند را در دل او ایجاد کند. <تقوی> ; یعنی قرار دادن خویش در وقایه (مانع) از هر چیز ترسناک (مفردات راغب) و <تقیّاً>; یعنی پرهیزکننده از خطر. به قرینه کلام مریم(س) که مخاطب خود را از خداوند ترساند، مراد خطر خشم خداوند است.

14 - مریم ( س ) شخصیتی اطاعت پیشه و فرمانبردار در برابر خداوند

و کانت من الق-نتین

<قونت> در معنای طاعت و دعا استعمال می شود و در این آیه به معنای اطاعت است.

15 - مریم ( س ) ، از تبار طاعت پیشگان و از نسل نیکان و خداپرستان

و کانت من الق-نتین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که <من> در <من القانتین> نشویه باشد; یعنی، مریم(س) برآمده از قانتان بود.

4 - مائده - 5 - 77 - 5

5 - پندار تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) و مادرش مریم ، مصداق روشن گزافه گویی و غلو مسیحیان در دین خویش

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم

از مصادیق مورد نظر از گزافه گویی مسیحیان - به قرینه آیات گذشته - اعتقاد آنان به تثلیث و الوهیت مسیح(ع) و مادرش مریم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 3،5

3 - مسیح ( ع ) و مادرش مریم خدایانی همتای خداوند جهان در پندار گروهی از مسیحیان

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین من دون اللّه

5 - پرستش مسیح ( ع ) و مادرش مریم و اعتقاد به الوهیت آنها ، خواسته حضرت عیسی ( ع ) ، در پندار باطل مسیحیان *

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 118 - 1،5

1 - معتقدان و مدعیان الوهیت عیسی ( ع ) و مادرش مریم ، مستحق عذاب الهی

ان تعذبهم فانهم عبادک

5 - خداوند ، اختیاردار عذاب و آمرزش معتقدان به الوهیت عیسی ( ع ) و مادرش مریم ( ع ) است .

ان تعذبهم . .. و إن تغفر لهم

آرزوی مرگ از جانب شخصیتی چون مریم(س) که مورد عنایت خاص خداوند بود، باید در شرایطی صورت گرفته باشد که وضعیتی فوق تحمل و طاقت برایش پیش آمده باشد، این حالت - به قرینه آیات بعد - فشارهای روحیِ ناشی از احتمال اتهام و آوارگی حاصل از آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 24 - 3

3- عیسی ( ع ) در بدو تولد ، مادرش مریم ( س ) را به اندوهگین نبودن توصیه کرد .

فنادی-ها من تحتها ألاّتحزنی

10 - مریم - 19 - 20 - 6

6- مریم ( س ) ، هنگام دریافت بشارت تولد عیسی ( ع ) ، در شرایط سنّی مناسب و سلامت جسمی لازم برای بارداری بود .

و لم یمسسنی بشر و لم أک بغیًّا

آنچه در کلام مریم، مانع پیدایش عیسی(ع) قلمداد شده است، به نبود پدر مربوط می شود و سخنی از آمادگی جسمی نداشتن مریم مطرح نشده است. بنابراین او از این جهت مشکلی نداشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 21 - 9

9- توجه مریم ( س ) به ربوبیت خداوند ، را به آسانی و امکان بارداریش به عیسی ( ع ) مطمئن می ساخت .

قال ربّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 22 - 2

2- حضرت مریم ( س ) درپی حامله شدن به عیسی ( ع ) ، از منطقه خویشاوندان خود فاصله گرفت و به مکان دوردستی رفت .

فحملته فانتبذت به مکانًا قصیًّا

<إنتباذ> از ریشه <نبذ> و به معنای دوری گزیدن است. <باء> در <به> یا برای ملابست و یا سببیه; یعنی دوری گزیدن مریم، همراه حمل خود و یا به خاطر آن، صورت گرفت. <قصیّ> صفت مشبهه و به معنای <دور> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 12 - 6

6 - بارداری مریم ( س ) و تولد مسیح ( ع ) ، با دمیده شدن روح الهی در او

فنفخنا فیه من روحنا

و اذ قالت الملئکه یا مریم انّ اللّه اصطفیک

5 - برگزیدگی و پاکیزه گشتن مریم ( س ) از سوی خدا

یا مریم انّ اللّه اصطفیک و طهّرک

6 - پاکی و برگزیده شدن مریم ، زمینه برگزیده شدن خاندان عمران نزد خداوند

یا مریم انّ اللّه اصطفیک

<و اذ قالت . .. > عطف است به <اذ قالت ... > در آیه سی و پنجم و ظرف است برای <اصطفی ... ال عمران> ; یعنی آنگاه آل عمران برگزیده شدند که مریم را خداوند برگزید و پاک گردانید.

10 - مریم ، برگزیده الهی و سرآمد زنان جهان

یا مریم انّ اللّه . .. و اصطفیک علی نساء العالمین

کلمه <اصطفاء> آنگاه که با <علی> متعدّی شود به معنای مقدم بودن و سرآمد شدن است. و آنگاه که مطلق ذکر شود به معنای انتخاب است. بنابراین <اصطفیک > در جمله <انّ اللّه اصطفیک > به معنای انتخاب و گزینش مریم است و در <اصطفیک علی نساء العالمین>، به معنای مقدم داشتن او بر دیگران است.

11 - خلوص و پاکی مریم و برگزیدگی او ، زمینه سرآمد شدن او بر زنان جهان

انّ اللّه اصطفیک و طهّرک و اصطفیک علی نساء العالمین

به نظر می رسد تقدیم جمله <اصطفیک و طهّرک> بر <اصطفیک علی نساء العالمین>، دلالت داشته باشد بر دخالت برگزیدگی و طهارت مریم برای سرآمد شدن او.

15 - مریم ، برگزیده خداون از نسل انبیای الهی

یا مریم انّ اللّه اصطفیک

امام باقر (ع) در معنی آیه فوق فرمود: . .. اصطفیک من ذریّه الانبیاء.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 746، نورالثقلین، ج 1، ص 336، ح 130.

16 - مریم ، زنی که از میان زنان جهان ، برای زادن عیسی بدون پدر برگزیده شد .

و اصفیک علی نساء العالمین

امام باقر (ع) در معنی آیه فوق فرمود: . .. اصطفیک لولاده عیسی من غیر فحل.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 746 ; نورالثقلین، ج 1، ص 336، ح 130.

18 - مریم برگزیده و سرآمد زنان عصر خویش

و اصطفیک علی نساء العالمین

امام صادق (ع) فرمود: فرشتگان به حضرت فاطمه زهرا (س) گفتند: . .. انّ مریم کانت سیّده نساء عالمها ... .

_______________________________

علل الشرایع، ص 182، ح 1، باب 146. و ص 337، ح 131 ; نورالثقلین، ج 1، ص 336، ح 129.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 14

14- حضرت مریم ( س ) ، برخوردار از هدایت ویژه الهی و انسانی برگزیده در پیشگاه خداوند

و ممّن هدینا واجتبینا

ص: 146

امام باقر(ع) فرمود: همانا او (مریم) به ولادت عیسی(ع) بشارت داده شد، پس در حالی که در محراب بود، ناگهان روح الامین به شکل انسانی کامل اندام بر او ظاهر گشت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 20 - 1

1- حضرت مریم ( س ) از دریافت خبرِ داشتن پسر ، بدون تماس با هیچ بشری شگفت زده شد .

قالت أنّی یکون لی غل-م و لم یمسسنی بشر

<أنّی> ادات استفهام و به معنای <کیف> (چگونه؟) و یا <من أین> (از کجا؟) است و در هر صورت، حاوی تعجب نیز می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 24 - 5

5- عیسی ( ع ) در بدو تولد ، مادرش مریم ( س ) را به روان شدن جویباری در پایین دست او بشارت داد .

فنادی-ها . .. قد جعل ربّک تحتک سریًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 18

18 - پاک بودن دامن حضرت مریم ( ع ) از تهمت های ناروای یهودیان

انما المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه و کلمته القها إلی مریم و روح منه

جملات <انما المسیح . .. روح منه> علاوه بر اینکه رد عقیده غلوآمیز مسیحیان درباره حضرت عیسی(ع) است، می تواند اشاره به ناروایی اتهام یهودیان نسبت به مریم(ع) نیز باشد.

واذکر . .. مریم إذ انتبذت من أهلها مکانًا شرقیًّا

<انتباذ> از ریشه <نبذ> و به معنای دوری جستن است. < <مکاناً شرقیّاً>; یعنی جایگاهی رو به شرق و چون حضرت مریم(س) وقف بر معبد(مسجدالاقصی) شده بود، مقصود مکانی در شرقِ مسجدالاقصی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 17 - 1،2

1- حضرت مریم ( س ) در ناحیه شرقی مسجدالاقصی ، مکانی دور از انظار برای خود برگزید و خود را از مردم پنهان ساخت .

فاتّخذت من دونهم حجابًا

<حجاب> به معنای ساتر و چیزی است که حائل می شود. مراد از <اتّخذت... حجاباً> افکندن پرده و یا رفتن در مکانی است که دارای پوشش طبیعی، مانند دیوار یا کوه و مانند آن باشد.

2- مکانی که مریم با رفتن به آن از دید مردم مخفی شد ، به منطقه مسکونی مردم نزدیک بود .

من دونهم

کلمه <دون> گاه برای تقریب و گاه برای تحقیر به کار می رود (العین).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 18 - 1

1- برانگیختن روحیه تقوا و خداترسی در مرد ناشناس ، واکنش اعتراض آمیز مریم ( س ) ، هنگام مشاهده او در خلوت گاه خویش بود .

قالت إنّی أعوذ بالرحم-ن منک إن کنت تقیًّا

جمله <إن کنت تقیّاً> دعوت به تقوا در قالب جمله شرطیه است، مفاد آیه این است که اگر متّقی هستی - که باید باشی - از من دور شو و خود را گرفتار خشم خداوند مساز، که من خود را در پناه او قرار داده و دفع خطر تو را از او می خواهم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 23 - 1،2

1- درد زایمان ، مریم ( س ) را به کنار تنه درخت خرما کشانید .

فأجاءها المخاض إلی جذع النخله

<أجاء> متعدی <جاء> یعنی آورد و <مخاض> درد زایمان است.

2- مریم ( س ) هنگام زایمان ، تنها و بدون پرستار و در مکانی دور از مناطق مسکونی ، به سر می برد .

مکانًا قصیًّا . فأجاءها المخاض إلی جذع النخله

در جمله <أجاءها المخاض>، آوردن مریم کنار درخت، به درد زایمان نسبت داده شده و آیات بعد، نوزاد او را راهنمای وی به آب معرفی کرده است، علاوه بر آن، مریم(س) برای تهیه خرما، خود مجبور به حرکت دادن نخله شد، مجموعه این امور می تواند قرائن تنهایی مریم به هنگام زایمان باشد.

ص: 151

است، به منظور تأمین غذای مریم(س) بوده است.

7 - به بار نشستن فوری درخت خرما و نیرومندی مریم ( س ) برای تکان دادن آن ، از کرامات او بود .

و هزّی إلیک . .. تس-قط

10 - مریم - 19 - 23 - 2

2- مریم ( س ) هنگام زایمان ، تنها و بدون پرستار و در مکانی دور از مناطق مسکونی ، به سر می برد .

مکانًا قصیًّا . فأجاءها المخاض إلی جذع النخله

در جمله <أجاءها المخاض>، آوردن مریم کنار درخت، به درد زایمان نسبت داده شده و آیات بعد، نوزاد او را راهنمای وی به آب معرفی کرده است، علاوه بر آن، مریم(س) برای تهیه خرما، خود مجبور به حرکت دادن نخله شد، مجموعه این امور می تواند قرائن تنهایی مریم به هنگام زایمان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 26 - 9

9- حضرت مریم ( س ) در هنگام وضع حمل و پس از آن ، تا زمان بازگشت به قوم خویش تنها بود . *

فحملته فانتبدت به مکان قصیًّا. .. فإمّا ترینّ من البشر أحدًا

جمله شرطیه <فإمّاترینّ. ..> ممکن است براین دلالت کند که در هنگام وضع حمل و بعد از آن بشری در آنجا نبوده است، گرچه - به قرینه سیاق کلام - می توان گفت: مراد عموم انسان ها نیستند، بلکه افرادی مورد نظر هستند که فرزند داشتن مریم برای آنان سؤال انگیز باشد. برخی <ال> در <البشر> را برای عهد و اشاره به قوم مریم دانسته اند.