نام کتاب: علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 92
تحقیق و تالیف : رسول ملکیان اصفهانی - 1400 ش
ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 1
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 39 - 1،2،4،7،9،10،11،12،13
1- خداوند هرچه را بخواهد از میان بردارد و آثارش را محو کند ، چنین خواهد کرد .
یمحوا الله ما یشاء
2- خداوند هرچه را بخواهد باقی گذارد و پایدار بدارد ، چنین خواهد کرد .
یمحوا الله ما یشاء و یثبت
4- تقدیر های پیشین ، بر اساس مشیت الهی قابل تغییر و تحول و محو و اثباتند .
لکل أجل کتاب. یمحوا الله ما یشاء و یثبت
7- هیچ کس به پایه و زیربنای قوانینی که ایجاب کننده وجود چیزی یا عامل نابودی آن است آگاهی ندارد .
و عنده أُمّ الکت-ب
از مصادیق <اُمّ الکتاب> به قرینه فراز قبل قوانینی است که بر اساس آن محو و اثبات انجام می گیرد.
9- < عن أبی عبدالله ( ع ) قال : إذا کانت لیله القدر نزلت الملائکه و الروح و الکتبه إلی سماء الدنیا فیکتبون ما یکون من قضاء الله تبارک و تعالی فی تلک السنه فإذا أراد الله أن یقدّم أو یؤخّر أو ینقص شیئاً أو یزیده أمر الله أن یمحوا ما یشاء ثم أثبت الذی أراد ;
از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: زمانی که شب قدر فرا رسد، فرشتگان، روح و نویسندگان الهی به آسمان دنیا فرو می آیند. پس می نویسند آنچه را که در آن سال از قضای الهی باشد. پس زمانی که خداوند اراده کند چیزی را مقدم یا مؤخر سازد، یا آن را بکاهد، یا بر او بیفزاید، امر می کند که محو کنند آنچه را او بخواهد ; سپس محقق می سازد آنچه را اراده کرده است>.
10- < عن أبی عبدالله ( ع ) قال فی ه-ذه الأیه : < یمحوا الله ما یشاء و یثبت > قال : و هل یمحی إلاّ ما کان ثابتاً و هل یثبت إلاّ ما لم یکن ؟ ;
از امام صادق(ع) روایت شده که درباره سخن خدا: <یمحوا الله ما یشاء و یثبت> فرمود: و آیا [چیزی] جز آنچه وجود دارد محو می شود؟ و آیا چیزی جز آنچه وجود ندارد تحقق داده می شود؟>.
11- < عن النبی ( ص ) : هما کتابان ، کتاب سوی أُمّ الکتاب یمحوا الله منه ما یشاء و یثبت و أُمّ الکتاب لایغیّر منه شیء ;
ص: 1
از رسول خدا(ص) روایت شده است که آنها دو کتابند: کتابی غیر از امّ الکتاب که خداوند هر چه را بخواهد از آن محو می کند و [آنچه را بخواهد در آن ]ایجاد می کند و [دیگری] <أمّ الکتاب> که چیزی در آن تغییر داده نمی شود>.
12- < عن أبی عبدالله ( ع ) انه سئل عن قول الله : < ادخلوا الأرض المقدسه التی کتب الله لکم > قال : کتبها لهم ثم محاها ، ثمّ کتبها لأبنائهم فدخلوها ، و الله یمحوا ما یشاء و یثبت و عنده اُمّ الکتاب ;
از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند <ادخلواالأرض المقدسه التی کتب الله لکم> سؤال شد، آن حضرت فرمود: [خدا] آن زمین با قداست را برای آنان نوشت، سپس آن را محو کرد. آن گاه آن را برای فرزندانشان نوشت، پس داخل آن شدند و خدا هر چه را بخواهد محو می کند و هرچه را بخواهد باقی می گذارد و اُمّ الکتاب نزد اوست>.
13- < عن أبی عبدالله ( ع ) انه قال فی قول الله عزوجل : < و قالت الیهود یدالله مغلوله > : لم یعنوا أنه ه-کذا ، و ل-کنّهم قالوا : قد فرغ من الأمر فلایزید و لاینقص فقال الله جل جلاله تکذیباً لقولهم : < غلّت أیدیهم و لعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء > ألم تسمع الله عزوجل یقول : < یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده اُمّ الکتاب > ;
از امام صادق(ع) روایت شده است که درباره قول خدای عزوجل: <و قالت الیهود ید الله مغلوله> فرمود: منظور یهود این نبود که واقعاً دستهای خدا در غُلّ بسته است ; بلکه آنان می گفتند: خدا از کار خلقت فارغ شده و دیگر چیزی را زیاد و کم نمی کند. پس خداوند - جل جلاله - برای تکذیب سخن آنان فرمود: <دستهای خودشان در غل بسته باد و به خاطر سخنی که گفتند، لعنت بر آنان باد ; بلکه دستهای خدا باز است و هرگونه می خواهد می بخشد>.آیا نشنیده ای که خدای عزوجل می فرماید: <یمحوا الله مایشاء و یثبت و عنده اُمّ الکتاب>.
ص: 2
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 55 - 10
10 - تأثیر آلودگی های محیط کفر در انسان
و مطهّرک من الذین کفروا
نجات از میان کافران که به کلمه <تطهیر> تعبیر شده، مستلزم این است که آلودگی جامعه مؤثّر بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 97 - 16
16 - جبر محیط با توان خروج از آن ، عذری غیر قابل قبول برای ترک تکالیف الهی
قالوا کنّا مستضعفین فی الارض قالوا الم تکن ارض اللّه واسعه فتهاجروا فیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 97 - 5
5 - تأثیر محیط اجتماعی وفرهنگی در موضع گیری انسان ها نسبت به حقایق و معارف ادیان الهی
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 99 - 3
ص: 3
3 - محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه
تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 4
4 - انسان ها در جامعه فاسد و محیط منحرف ، بدون ایمان به خدا و لطف او ، در معرض انحراف و هلاکت اند .
و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 97 - 5
5 - تأثیر محیط اجتماعی وفرهنگی در موضع گیری انسان ها نسبت به حقایق و معارف ادیان الهی
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 41 - 2،3
2 - فساد عمومی ، درپی دارنده تباهی محیط زیست است .
ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس
<ال> در <الناس> برای جنس و دلالت بر عموم مردم می کند و احتمال دارد تعبیر به <الناس> به جای <العاصین> و امثال آن، به خاطر اشاره به نکته بالا باشد.
3 - شرک ، فساد آفرین و عاملِ تباهی کره زمین است .
سبح-نه و تع-لی عمّا یشرکون . ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس
ممکن است مراد از <ما کسبت . ..> شرکی باشد که در آیه قبل، از آن سخن گفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 51 - 1،2،7
1 - انسان ها ، به هنگام مشاهده وزش باد های مضر و نابودکننده مزارع ، به ناسپاسی می گرایند .
ص: 4
و لئن أرسلنا ریحًا . .. یکفرون
<ریح> در مقابل <ریاح> در آیه چهل و نه است. معمولاً، بادهای سودمند، به صیغه جمع آورده می شوند و در صورتی که سخن از باد سوزان و مخرب باشد به صیغه مفرد می آید. قرینه مقابله و نیز واژه <مصفرّاً> - که حال برای ضمیر مفعولی <رأوه> است - مؤید این نکته اند که مراد از <ریح> بادهای سوزان و مخرب اند.
2 - عالَم طبیعت ، برخوردار از عوامل طبیعی خنثی کننده و از بین برنده یکدیگر
فانظر . .. کیف یحی الأرض بعد موتها ... و لئن أرسلنا ریحًا فرأوه مصفرًّا
7 - در صورت وزش باد های مخرّب ، گیاهان ، سرسبزی خود را از دست داده و به زردی می گرایند .
و لئن أرسلنا ریحًا فرأوه مصفرًّا
مرجع ضمیر مفعولی <رأوه>، <نباتِ> مستفاد از آیه پیش (آثار رحمه اللّه) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 41 - 6
6- داشتن محیطی مناسب و شایسته برای زندگی ، امری مطلوب و پسندیده
لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 138 - 11
11 - تأثیرپذیری انسان از محیط های فاسد و فرهنگ های غلط
فأتوا علی قوم . .. قالوا یموسی اجعل لنا إلهاً کما لهم ءالهه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 99 - 3
3 - محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه
تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به
ص: 5
مطلب فوق داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 74 - 8
8- تأثیر جامعه بر فرد ، جبری و غیر قابل اجتناب نیست و حفظ سلامت اخلاقی در محیط کاملا فاسد و آلوده ، ممکن است .
و نجّین-ه من القریه التی کانت تعمل الخبئث
برداشت یاد شده به خاطر این است که حضرت لوط(ع) توانسته بود در محیط آلوده و فاسد قومش، پاک و بی گناه بماند و سرانجام نجات یابد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 19 - 5
5 - کافران از هر سو در حیطه قدرت و سلطنت خداوند هستند .
واللّه محیط بالکفرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 6
6- خداوند ، بر اعمال آدمیان احاطه کامل دارد و به همه جوانب رفتارشان آگاه است .
إن ربی بما تعملون محیط
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - بروج - 85 - 20 - 1
1 - خداوند ، بر کافران قدرت کامل و سیطره همه جانبه دارد .
و اللّه من ورائهم محیط
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - اعراف - 7 - 41 - 3
3 - دوزخ، محیطی بسته و خفقان زا برای مجرمان
لهم من جهنم مهاد و من فوقهم غواش
جمع آوردن کلمه <غواش> و مقید کردن آن به <من فوقهم> حکایت از برداشت فوق دارد.
ص: 6
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 55 - 10
10 - تأثیر آلودگی های محیط کفر در انسان
و مطهّرک من الذین کفروا
نجات از میان کافران که به کلمه <تطهیر> تعبیر شده، مستلزم این است که آلودگی جامعه مؤثّر بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 3
3 - رهایی انسان از جبر محیط اجتماعی و نیز از پیامد های سوء معاشرت با افراد فاسد و منحرف جامعه ، در سایه ایمان به خدا و لطف و عنایت او ، امری ممکن است .
و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 43 - 1،6
1 - محیط و عادت های شرک آلود ، مانع هدایت بلقیس به راه راست و یکتاپرستی در گذشته عمر وی
و صدّها ما کانت . .. إنّها کانت من قوم ک-فرین
<صَدّ> (مصدر <صَدَّ>) به معنای منع و بازداشتن است. متعلق <صَدَّ> محذوف و به تقدیر <صدّها عن السبیل> می باشد. برداشت یاد شده بدان احتمال است که آیه یاد شده ناظر به پاسخ این پرسش باشد که بلقیس چرا پیش از این ماجرا (ماجرای میان او و سلیمان(ع)) با فراستی که داشت، از راه راست منحرف شده بود.
6 - تأثیرپذیری شدید انسان از محیط اجتماعی خویش
کانت تعبد من دون اللّه إنّها کانت من قوم ک-فرین
<إنّها. ..> در مقام تعلیل برای مطلب قبل است; یعنی، چون بلقیس از میان کافران برخاسته و در میان آنها رشد یافته بود، نمی توانست از عادت و رفتار شرک آلود خویش - که از آنان گرفته بود - روی برتابد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 7
13 - نمل - 27 - 57 - 6
6 - تأثیر جدّی جامعه فاسد و منحرف بر سلامت خانواده
فأنجین-ه و أهله إلاّامرأته
خانواده لوط با این که تحت اِشراف نیرومند وی، از هجوم فساد فراگیر جامعه درامان ماندند; اما جامعه فاسد سرانجام تأثیر مخرب خود را گذاشت و همسر وی را از او جدا ساخت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 11 - 5
5 - جامعه گریزی و سطح پایین فرهنگ اجتماعی ، عامل سستی در تعهدات اجتماعی و پایبندی به قوانین *
المخلّفون من الأعراب
وصف <الأعراب> ممکن است مشعر به علیت باشد; یعنی، بادیه نشینی در تخلف آنان نقش داشته است.
محیط اجتماعی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 97 - 5
5 - تأثیر محیط اجتماعی وفرهنگی در موضع گیری انسان ها نسبت به حقایق و معارف ادیان الهی
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 99 - 3
3 - محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه
تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 4
4 - انسان ها در جامعه فاسد و محیط منحرف ، بدون ایمان به خدا و لطف او ، در معرض انحراف و هلاکت اند .
و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین
ص: 8
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 41 - 6
6- داشتن محیطی مناسب و شایسته برای زندگی ، امری مطلوب و پسندیده
لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 74 - 8
8- تأثیر جامعه بر فرد ، جبری و غیر قابل اجتناب نیست و حفظ سلامت اخلاقی در محیط کاملا فاسد و آلوده ، ممکن است .
و نجّین-ه من القریه التی کانت تعمل الخبئث
برداشت یاد شده به خاطر این است که حضرت لوط(ع) توانسته بود در محیط آلوده و فاسد قومش، پاک و بی گناه بماند و سرانجام نجات یابد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 99 - 3
3 - محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .
الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه
تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 3
3 - رهایی انسان از جبر محیط اجتماعی و نیز از پیامد های سوء معاشرت با افراد فاسد و منحرف جامعه ، در سایه ایمان به خدا و لطف و عنایت او ، امری ممکن است .
و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین
ص: 9
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 43 - 1،6
1 - محیط و عادت های شرک آلود ، مانع هدایت بلقیس به راه راست و یکتاپرستی در گذشته عمر وی
و صدّها ما کانت . .. إنّها کانت من قوم ک-فرین
<صَدّ> (مصدر <صَدَّ>) به معنای منع و بازداشتن است. متعلق <صَدَّ> محذوف و به تقدیر <صدّها عن السبیل> می باشد. برداشت یاد شده بدان احتمال است که آیه یاد شده ناظر به پاسخ این پرسش باشد که بلقیس چرا پیش از این ماجرا (ماجرای میان او و سلیمان(ع)) با فراستی که داشت، از راه راست منحرف شده بود.
6 - تأثیرپذیری شدید انسان از محیط اجتماعی خویش
کانت تعبد من دون اللّه إنّها کانت من قوم ک-فرین
<إنّها. ..> در مقام تعلیل برای مطلب قبل است; یعنی، چون بلقیس از میان کافران برخاسته و در میان آنها رشد یافته بود، نمی توانست از عادت و رفتار شرک آلود خویش - که از آنان گرفته بود - روی برتابد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 57 - 6
6 - تأثیر جدّی جامعه فاسد و منحرف بر سلامت خانواده
فأنجین-ه و أهله إلاّامرأته
خانواده لوط با این که تحت اِشراف نیرومند وی، از هجوم فساد فراگیر جامعه درامان ماندند; اما جامعه فاسد سرانجام تأثیر مخرب خود را گذاشت و همسر وی را از او جدا ساخت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 11 - 5
5 - جامعه گریزی و سطح پایین فرهنگ اجتماعی ، عامل سستی در تعهدات اجتماعی و پایبندی به قوانین *
المخلّفون من الأعراب
وصف <الأعراب> ممکن است مشعر به علیت باشد; یعنی، بادیه نشینی در تخلف آنان نقش داشته است.
محیط زیست
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 41 - 2،3
2 - فساد عمومی ، درپی دارنده تباهی محیط زیست است .
ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس
<ال> در <الناس> برای جنس و دلالت بر عموم مردم می کند و احتمال دارد تعبیر به <الناس> به جای <العاصین> و امثال آن،
ص: 10
به خاطر اشاره به نکته بالا باشد.
3 - شرک ، فساد آفرین و عاملِ تباهی کره زمین است .
سبح-نه و تع-لی عمّا یشرکون . ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس
ممکن است مراد از <ما کسبت . ..> شرکی باشد که در آیه قبل، از آن سخن گفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 51 - 1،2،7
1 - انسان ها ، به هنگام مشاهده وزش باد های مضر و نابودکننده مزارع ، به ناسپاسی می گرایند .
و لئن أرسلنا ریحًا . .. یکفرون
<ریح> در مقابل <ریاح> در آیه چهل و نه است. معمولاً، بادهای سودمند، به صیغه جمع آورده می شوند و در صورتی که سخن از باد سوزان و مخرب باشد به صیغه مفرد می آید. قرینه مقابله و نیز واژه <مصفرّاً> - که حال برای ضمیر مفعولی <رأوه> است - مؤید این نکته اند که مراد از <ریح> بادهای سوزان و مخرب اند.
2 - عالَم طبیعت ، برخوردار از عوامل طبیعی خنثی کننده و از بین برنده یکدیگر
فانظر . .. کیف یحی الأرض بعد موتها ... و لئن أرسلنا ریحًا فرأوه مصفرًّا
7 - در صورت وزش باد های مخرّب ، گیاهان ، سرسبزی خود را از دست داده و به زردی می گرایند .
و لئن أرسلنا ریحًا فرأوه مصفرًّا
مرجع ضمیر مفعولی <رأوه>، <نباتِ> مستفاد از آیه پیش (آثار رحمه اللّه) است.
ص: 11
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 14
14 - امکان برخورداری مخالفان پیامبران ، از مغفرت و آمرزش الهی ( در صورت بازگشت و توبه )
إنّ ربّک لذو مغفره
سیاق آیه با این معنا سازگار است که نوید به مغفرت، نظر به کسانی دارد که در برابر آیات الهی، الحاد ورزیده و با پیامبر مخالفت کرده اند; ولی راه بازگشت بر آنان باز است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 41 - 1
1 - گمراهان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، در آرزوی فقدان و رحلت آن حضرت
فإمّا نذهبنّ بک
آیه شریفه گویا درصدد پاسخ گویی به نکته ای مقدر است; یعنی، کافران و منکران در آرزوی فقدان پیامبر(ص) بودند; با این گمان که با درگذشت آن حضرت، آنان قادر به پیشبرد اهداف خویش خواهند بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 12
20 - علق - 96 - 17 - 4
4 - پیامبر ( ص ) در آغاز بعثت ، مخالفانی متشکل و متحد با یکدیگر داشت .
فلیدع نادیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 6
6 - اختلافات دینی پیروان انبیا و مخالفان آنان با داوری خداوند خاتمه خواهد یافت .
حتی یحکم اللّه بیننا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 85 - 13
13- پیامبر ( ص ) در مکه تحت فشار و اذیت و آزار مخالفان خود بود .
فاصفح الصفح الجمیل
توصیه خداوند به گذشت به دلیل وجود اذیت و آزار است که آیه 95 همین سوره (إنا کفیناک المستهزءین) مؤید این حقیقت است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 44 - 5
5 - رعایت انصاف و واقع نگری از سوی قرآن در ارزیابی اندیشه و عمل مخالفان تعالیم خود
أنّ أکثرهم یسمعون أو یعقلون
برداشت فوق، با توجه به این نکته است که خداوند حرف نشنوی و نابخردی را - که از اوصاف ناپسند است - به بیشتر هواپرستان و مشرکان نسبت داد و نه به همه آنان; زیرا اکثریت آنان چنین بودند نه تمامی آنان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 15 - 7
ص: 13
7 - تسلیم نشدن در برابر فشارِ خواسته ها و تمایلات گوناگون مخالفان فرمان خداوند به پیامبر ( ص )
فادع و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 55 - 7
7 - پافشاری ایمان آوردگان از اهل کتاب بر مواضع فکری و عملی خویش و تسلیم نشدن آنان در برابر فشار مخالفان
و قالوا لنا أعم-لنا و لکم أعم-لکم
برداشت یاد شده بدان احتمال است که یاوه گویان با هدف متزلزل کردن مؤمنان، بدان کار دست می زدند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 11 - 2
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 1،3
1 - تمامیِ پیامبران در طول تاریخ ، با استهزا و تمسخر مخالفان مواجه بوده اند .
و ما یأتیهم من نبیّ إلاّ کانوا به یستهزءون
3 - مخالفان پیامبران ، فاقد استدلال و متکی به تمسخر و استهزا
إلاّ کانوا به یستهزءون
ص: 14
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 95 - 5
5- استهزا و تمسخر از روش های دشمنان و مخالفان علیه پیامبر ( ص )
إنا کفین-ک المستهزءین
توصیف مشرکان و مخالفان پیامبر(ص) به <استهزاگران> نشان دهنده این نکته است که آنان همواره از این روش، برای مبارزه با آن حضرت استفاده می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 82 - 8
8 - مخالفان راه انبیا ، مردمانی مجرم و تبهکارند .
و یحق اللّه الحق بکلمته و لو کره المجرمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 103 - 5
5- اعتراف ضمنی مخالفان پیامبر ( ص ) به اینکه هیچ یک از عرب ها قدرت ارائه مطالبی مانند قرآن را ندارند .
و لقد نعلم أنهم یقولون إنما یعلّمه بشر لسان الذی یلحدون إلیه أعجمیّ
با توجه به اینکه آنان قرآن را آموزه افراد عجمی دانسته و می گفتند: پیامبر(ص) نزد آنان این مطالب را فرا گرفته است، روشن می شود که آنان مطالب قرآن را بسی فراتر از آنچه در توان خودشان هست، می دانستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 82 - 5
5 - یاران و همگامان لوط در مقایسه با مخالفان وی بسیار اندک بودند .
قالوا أخرجوهم من قریتکم
تصمیم و پیشنهاد اخراج لوط و یارانش حکایت از آن دارد که یاران وی در مقایسه با مخالفان او بسیار اندک بودند، ورنه چنین پیشنهادی طبیعی به نظر نمی رسید.
ص: 15
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 170 - 13
13 - برخورد منطقی و استدلالی قرآن با مخالفان
أو لو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 94 - 2
2- بشر بودن رسولان الهی ، تنها دستاویز عمده برای بهانه جویی های مخالفان کافر و مشرک جهت ایمان نیاوردن به آنان
و قالوا لن نؤمن لک حتی . .. إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 115 - 16
16 - ارائه کلمه تامه پروردگار (قرآن) با در نظر گرفتن همه شبهات و بهانه های مخالفان انجام پذیرفته است.
و تمت کلمت ربک صدقا و عدلا . .. و هو السمیع العلیم
از وجوه محتمل در بیان تناسب <السمیع> با مضمون آیه آن است که ذکر این وصف برای اشاره به شبهات و القائاتی است که درباره قرآن مطرح می شود. یعنی کلام خداوند تمام است و او شبهات را نیز در نظر داشته و با عنایت به آنها قرآن را نازل فرموده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 113 - 3
3 - مخالفان نوح ، بهانه جویانی فاقد خرد و توان کافی ، برای فهم رسالت تبلیغی او
قالوا أنؤمن لک و اتبعک الأرذلون . .. إن حسابهم إلاّ علی ربّی لو تشعرون
ص: 16
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 19 - 3
3 - پیامبر ( ص ) ، هرگز به ترک نماز بر اثر نهی و تهدید مخالفان مجاز نبود .
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... فلیدع نادیه ... کلاّ لاتطعه و اسجد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 19 - 2
2 - بی اعتنایی به خواسته های مخالفان نماز و سرپیچی از دستورات آنان ، فرمان خداوند به پیامبر ( ص )
لاتطعه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 17 - 6
6 - مباهات به گروه های هم فکر و دلگرمی به یاری آنان در رویارویی با دین ، امری واهی و اطمینانی بی پایه است .
فلیدع نادیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 17 - 5
5 - خداوند ، پیامبر ( ص ) را به مصونیت در برابر تهدید های مخالفان و اقدام های گروهی آنان ، مطمئن ساخت .
فلیدع نادیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 17
17 - زخرف - 43 - 7 - 3
3 - مخالفان پیامبران ، فاقد استدلال و متکی به تمسخر و استهزا
إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 58 - 9
9 - کفر مخالفان پیامبر ( ص ) در مکه ، براساس لجاجت و عناد بوده است ، نه منطق و برهان
و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا إن أنتم إلاّ مبطلون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 49 - 2
2 - کافران پندناپذیر و مخالف پیامبر ( ص ) ، هیچ دلیل و عذر قابل قبولی ، برای روی گردانی از دین و پند های قرآن نداشتند .
فما لهم عن التذکره معرضین
از مفاد <فمالهم> (چیست آنان را)، استفاده می شود که مقصود، نبودن هیچ دلیل و عذری برای کفر و انکار کافران نسبت به قرآن پندآفرین است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 91 - 27
27 - گفتگو و مجادله های لجاجت پیشگان مخالف وحی و رسالت، بازیگری و فاقد ریشه و بنیان است.
قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 113 - 3
3 - مخالفان نوح ، بهانه جویانی فاقد خرد و توان کافی ، برای فهم رسالت تبلیغی او
قالوا أنؤمن لک و اتبعک الأرذلون . .. إن حسابهم إلاّ علی ربّی لو تشعرون
ص: 18
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 91 - 27
27 - گفتگو و مجادله های لجاجت پیشگان مخالف وحی و رسالت، بازیگری و فاقد ریشه و بنیان است.
قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 53 - 5
5 - مخالفان پیامبر ( ص ) در صدراسلام ، مردمانی بودند بیمار دل ، قسی القلب و ستم پیشه .
لیجعل ما یلقی الشیط-ن . .. و إنّ الظ-لمین لفی شقاق بعید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 53 - 5
5 - مال و قدرت ، تنها ملاک ارزش انسان ، از نگاه مخالفان پیامبران در طول تاریخ
و قالوا لولا نزّل ه-ذا القرءان علی رجل من القریتین عظیم . .. فلولا أُلقی علیه أس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 3
3 - مشرکان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، معتقد به اقتدار و متکی به نیرومندی خود
أن کنتم قومًا مسرفین . .. فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا
از یادآوری هلاکت اقوامی نیرومندتر از مردم مکه، استفاده می شود که مکیان، به قدرت خویش مغرور بوده و آن را غیر قابل زوال می پنداشتند.
ص: 19
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 30 - 18
18 - سیطره و تسلط بر حریفان ، همواره نشانه کامیابی نهایی نیست .
فقتله فاصبح من الخسرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 8
8- توده های قوم عاد ، به پیروی از فرمان سران خویش ، آیات الهی را انکار و با پیامبران مخالفت می کردند .
و تلک عاد جحدوا بأی-ت ربهم و عصوا رسله واتبعوا أمر کل جبار عنید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 48 - 3
3 - فسادگران مخالف صالح ، سازمان یافته در نُه گروه
و کان فی المدینه تسعه رهط یفسدون فی الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 108 - 21
21 - عن أبی الحسن الرضا(ع): ان مخالفینا وضعوا اخبارا . .. و جعلوها علی ثلاثه اقسام ... ثالثها التصریح بمثالب أعدائنا فإذا سمع الناس ... مثالب اعدائنا باسمائهم ثلبونا بأسمائنا و قد قال الله عزو جل: <و لا تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم> ... .
از امام رضا(ع) روایت شده است: مخالفان ما احادیثی را از خود ساختند . .. و آنها سه دسته کردند ... دسته سوم از آنها تصریح به عیوب دشمنان ماست، پس هنگامی که مردم عیبهای دشمنان ما را با تصریح به نام آنها بشنوند، به ما با ذکر ناممان دشنام می دهند، در حالی که خداوند عز و جل فرموده است به معبودهای کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها نیز از روی کینه توزی و جهل، خدا را دشنام دهند ... .
ص: 20
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 3
3 - مشرکان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، معتقد به اقتدار و متکی به نیرومندی خود
أن کنتم قومًا مسرفین . .. فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا
از یادآوری هلاکت اقوامی نیرومندتر از مردم مکه، استفاده می شود که مکیان، به قدرت خویش مغرور بوده و آن را غیر قابل زوال می پنداشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 103 - 6
6- کوشش مخالفان پیامبر ( ص ) بر غیر الهی جلوه دادن قرآن کریم
یقولون إنما یعلّمه بشر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 96 - 14
14 - تهدید خداوند به متخلفان از احکام دین
و اتقوا اللّه الذی إلیه تحشرون
هدف از جمله <الیه تحشرون> تهدید کسانی است که تقوا را رعایت نکرده و از احکام الهی تخلف می کنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 5
5 - خداوند ، مخالفان پیامبر ( ص ) را در صورت تداوم بر مخالفت با نماز ، هدایت و تقوا ، به مؤاخذه ای سخت تهدید کرد .
لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
ص: 21
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 66 - 9
9- خداوند ، مخالفان پیامبر ( ص ) را به عذابی ذلت آور و خوارکننده تهدید کرد .
و من خزی یومئذ إن ربک هو القویُّ العزیز
مخاطب قرار دادن پیامبر(ص) در جمله <إن ربک . ..> پس از بیان نزول عذاب به کفرپیشگان قوم ثمود ، تعریضی است به مخالفان پیامبر(ص) که آنان نیز در خطر گرفتار شدن به عذاب الهی اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 5
5 - خداوند ، مخالفان پیامبر ( ص ) را در صورت تداوم بر مخالفت با نماز ، هدایت و تقوا ، به مؤاخذه ای سخت تهدید کرد .
لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 17 - 2
2 - پیامبر ( ص ) ، مورد تهدید مخالفان به اقدامی سازمان یافته علیه او ، در صورت ادامه دادن به ادای نماز
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... فلیدع نادیه
امر در <فلیدع>، تعجیزی و بیانگر آن است که دعوت از هم نشینان، برای شخص مخالف نماز سودی ندارد. این سخن، نشانگر وجود چنین تهدیدی از سوی مخالفان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 105 - 1
1- مخالفان پیامبر ( ص ) ، آن حضرت را در استناد قرآن به خداوند دروغگو و مفتری می دانستند .
یقولون إنما یعلّمه بشر . .. إنما یفتری الکذب الذین لایؤمنون بأی-ت الله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 22 - 7
7 - جنون آمیز خواندن رفتار و گفتار پیامبر ( ص ) ، از شیوه های مبارزه مخالفان با آن حضرت در صدراسلام
و ما صاحبکم بمجنون
ص: 22
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 4
4 - تمامی فرستادگان الهی ، با مخالفت ها و تبلیغات سوء علیه ایشان ، مواجه بودند .
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - مسد - 111 - 3 - 3
3 - قیامت ، نزدیک و گرفتاری ثروتمندان مخالف دین به آتش دوزخ ، حتمی است .
سیصلی
حرف <سین> در <سیصلی> در تهدید به کار رفته و بر حتمی بودن دلالت دارد (کشاف). در تفاوت <سین> و <سوف> گفته شده است: <سین> بر استقبال نزدیک دلالت دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 6
6 - سوگند خداوند در تأکید بر مؤاخذه حتمی تکذیب گران دین و مخالفان نماز ، هدایت و تقوا
لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
<لام> در <لئن. ..> لام قسم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 6
6 - سوگند خداوند در تأکید بر مؤاخذه حتمی تکذیب گران دین و مخالفان نماز ، هدایت و تقوا
لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
<لام> در <لئن. ..> لام قسم است.
ص: 23
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 5
5 - مخالفان رسالت پیامبر ( ص ) ، مردمی لجوج و حق ناپذیر بودند .
إنّه کان لأی-تنا عنیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 49 - 9
9 - دروغ و تزویر ، وسیله ای در دست مخالفان صالح برای پیشبرد اهداف خویش
لنبیّتنّه و أهله ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 3
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت های کافران عنود ، قدرت طلب و افزون خواه ( همچون ولیدبن مغیره )
ثمّ یطمع أن أزید . کلاّ
برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که مخالفان پیامبر(ص) - از جمله ولیدبن مغیره - از ثروت اندوزان و قدرت مندان بودند. نفی ازدیاد قدرت و ثروت آنان با تعبیر (کلاّ) از سوی خداوند، می تواند به منظور دلداری به پیامبر(ص) باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 94 - 2
2- بشر بودن رسولان الهی ، تنها دستاویز عمده برای بهانه جویی های مخالفان کافر و مشرک جهت ایمان نیاوردن به آنان
و قالوا لن نؤمن لک حتی . .. إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً
ص: 24
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 10
10 - یادآوری مکرر سرنوشت مخالفان پیامبران ، در راستای زدایش روحیه مخالفت و طغیان در میان انسان ها است .
فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا و مضی مثل الأوّلین
عبارت <مضی مثل الأوّلین>، می تواند بدین معنا باشد که داستان انبیا و مخالفان ایشان، در آیات دیگری بیان شده است. ذکر <مضی مثل الأوّلین> در پایان آیه شریفه، می تواند اشاره بدین نکته باشد که: <ما مکرراً سرنوشت آنان را یادآور شدیم تا شاید شما پند گیرید>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 3،5
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت های کافران عنود ، قدرت طلب و افزون خواه ( همچون ولیدبن مغیره )
ثمّ یطمع أن أزید . کلاّ
برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که مخالفان پیامبر(ص) - از جمله ولیدبن مغیره - از ثروت اندوزان و قدرت مندان بودند. نفی ازدیاد قدرت و ثروت آنان با تعبیر (کلاّ) از سوی خداوند، می تواند به منظور دلداری به پیامبر(ص) باشد.
5 - مخالفان رسالت پیامبر ( ص ) ، مردمی لجوج و حق ناپذیر بودند .
إنّه کان لأی-تنا عنیدًا
ص: 25
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 170 - 13
13 - برخورد منطقی و استدلالی قرآن با مخالفان
أو لو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 81 - 9
9 - اعراض و بی اعتنایی به مسلمانان توطئه گر و دو رو ، توصیه و فرمان خداوند به پیامبر خویش
و یقولون طاعه . .. فاعرض عنهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 36 - 15
15- شدت بردباری حضرت ابراهیم ( ع ) در برخورد با مخالفان خویش
و من عصانی فإنک غفور رحیم
اینکه حضرت ابراهیم(ع) تکلیف مخالفان خود را به خدا واگذاشته و او را با صفت غفران و رحمت یاد کرده است، بیانگر شدت بردباری اوست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 26
11 - انبیاء - 21 - 24 - 5
5- پیامبر ( ص ) و مبلغان الهی ، موظف به برخورد استدلالی و منطقی با مخالفان
قل هاتوا بره-نکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 13 - 6
6 - از دست دادن بردباری در برابر مخالفان ، زمینه ساز فروهشتن گفتار بایسته و مؤثر با آنان
إنّی أخاف أن یکذّبون . و یضیق صدری و لاینطلق لسانی
تقدم <أخاف أن یکذّبون> بر <یضیق صدری> و تقدم این بر <لاینطلق لسانی> می تواند حاکی از تقدم عینی و تأثیر تکذیب در ضیق صدر و نیز تأثیر این در عدم انطلاق زبان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 55 - 1
1 - مواجه شدن ایمان آوردگان از اهل کتاب ، با یاوه گویی مخالفان نادان
الذین ءاتین-هم الکت-ب من قبله . .. و إذا سمعوا اللّغو أعرضوا عنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 9 - 4
4 - نماز در عصر بعثت ، مورد تهاجم مخالفان اسلام
أرءیت الذی ینهی
جمله <لئن لم ینته> - در آیات بعد - قرینه بر وقوع این مزاحمت، به هنگام نزول آیات این سوره است که با اوایل بعثت هم زمان بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 10 - 19
19- مخالفان انبیا به جای جواب دادن به استدلال های منطقی و متین پیامبران به شخصیت آنان می پرداختند .
قالت رسلهم أفی الله شکّ فاطر السموت و الأرض . .. قالوا إن أنتم إلاّ بشر مثلنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 27
9 - حجر - 15 - 11 - 2
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 5
5 - مبارزه تبلیغاتی و گفتاری ، شیوه رایج مخالفان در برابر رسولان الهی
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 1
1 - تمامیِ پیامبران در طول تاریخ ، با استهزا و تمسخر مخالفان مواجه بوده اند .
و ما یأتیهم من نبیّ إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 49 - 4
4 - اتهام ساحری و جادوگری به پیامبران ، ترفندی از سوی مخالفان ایشان
و قالوا ی-أیّه الساحر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 49 - 9
9 - دروغ و تزویر ، وسیله ای در دست مخالفان صالح برای پیشبرد اهداف خویش
لنبیّتنّه و أهله ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله
ص: 28
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 95 - 5
5- استهزا و تمسخر از روش های دشمنان و مخالفان علیه پیامبر ( ص )
إنا کفین-ک المستهزءین
توصیف مشرکان و مخالفان پیامبر(ص) به <استهزاگران> نشان دهنده این نکته است که آنان همواره از این روش، برای مبارزه با آن حضرت استفاده می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 9 - 1
1 - برخی از مخالفان پیامبر ( ص ) ، مانع نماز خواندن آن حضرت بودند .
أرءیت الذی ینهی
مراد از <الذی ینهی> - به قرینه آیه بعد و جمله <لاتطعه> در آخر سوره - کسی است که پیامبر(ص) را از نماز خواندن نهی می کرد. جمله <فلیدع نادیه> در آیات بعد، وی را فردی دارای نفوذ کلام معرفی کرده و به گفته بسیاری از مفسران، مراد ابوجهل است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 17 - 2،3
2 - پیامبر ( ص ) ، مورد تهدید مخالفان به اقدامی سازمان یافته علیه او ، در صورت ادامه دادن به ادای نماز
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... فلیدع نادیه
امر در <فلیدع>، تعجیزی و بیانگر آن است که دعوت از هم نشینان، برای شخص مخالف نماز سودی ندارد. این سخن، نشانگر وجود چنین تهدیدی از سوی مخالفان است.
3 - مخالفان پیامبر ( ص ) ، آسیب رسانی به او را برخود ، دشوار و در گرو اقدام جمعی می دانستند .
فلیدع نادیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 47 - 13
13- خوش گفتاری ، برخورد نیک و سعه صدر با جاهلان ، بدگویان و مخالفان ، شیوه ای نیکو و روشی ابراهیمی است .
قال سل-م علیک سأستغفر لک ربّی
بیان عمل و گفتار حضرت ابراهیم(ع) و امر به یادآوری آن، دلالت بر نیکویی آن عمل و روش دارد.
ص: 29
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 93 - 9
9 - ادعای عدم نزول وحی، به دروغ مدعی نبوت شدن و ادعای آوردن مانند برای قرآن، از روشهای مخالفان برای مبارزه با اسلام و پیامبر(ص) بود.
ما أنزل الله علی بشر . .. افتری علی الله کذبا أو قال أوحی إلیّ ... سأنزل مثل ما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 22 - 7
7 - جنون آمیز خواندن رفتار و گفتار پیامبر ( ص ) ، از شیوه های مبارزه مخالفان با آن حضرت در صدراسلام
و ما صاحبکم بمجنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 14
14 - امکان برخورداری مخالفان پیامبران ، از مغفرت و آمرزش الهی ( در صورت بازگشت و توبه )
إنّ ربّک لذو مغفره
سیاق آیه با این معنا سازگار است که نوید به مغفرت، نظر به کسانی دارد که در برابر آیات الهی، الحاد ورزیده و با پیامبر مخالفت کرده اند; ولی راه بازگشت بر آنان باز است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 10 - 3
3 - تبلیغ دین و تشکیل جامعه اسلامی ، درپی دارنده سخنان ناروا و تبلیغات سوء دشمنان و مخالفان دین
و اصبر علی ما یقولون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 19 - 10
ص: 30
10 - سجده های نماز ، محرک اصلی مخالفان به جلوگیری از اقامه آن
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... لاتطعه و اسجد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 25 - 15
15 - مخالفان پیامبران ، مردمانی زیان کاراند .
إنّهم کانوا خ-سرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 110 - 7
7- خداوند ، یاری کننده پیامبران خویش و سرکوب کننده مخالفان ایشان
حتّی إذا استیئس الرسل . .. جاءهم نصرنا
ص: 31
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 20 - 7
7 - شیوه فرعونیان ، سنگسار کردن مخالفان عقیدتی و سیاسی خود بوده است . *
و إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون
از جمله معانی <رجم>، سنگسار کردن است. این که موسی(ع) مسأله <رجم> را به میان کشیده، یا از آن جهت است که زمزمه آن میان فرعونیان آغاز شده بود و یا این که در قوانین عمومی آنان، چنین رایج بوده است. برداشت بالا بنابر احتمال دوم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 19 - 5
5 - مخالفان نماز و تکذیب گران دین ، حقّ دستور دادن به نمازگزاران هدایت پیشه و ترویج کننده تقوا را ندارند .
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... کذّب و تولّی ... کلاّ لاتطعه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 67 - 16
16 - خداوند هرگز به مخالفان پیام ویژه الهی ( ولایت و امامت علی ( ع ) ) مجال توطئه علیه پیامبر ( ص ) را نخواهد داد .
بلغ . .. إنّ اللّه لایهدی القوم الکفرین
بدان احتمال که متعلق حذف شده از فعل <یهدی> به قرینه (و اللّه یعصمک من الناس) توطئه های کافران باشد، یعنی خداوند کافران را به توطئه علیه پیامبر(ص) موفق نخواهد کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 67 - 17
17 - نافرجامی برنامه و تلاش های مخالفت خواست الهی
و اللّه یعصمک من الناس إنّ اللّه لایهدی القوم الکفرین
جمله <ان اللّه لایهدی . ..> تعلیل است برای <و اللّه یعصمک من الناس> و بیانگر این است که مصونیت پیامبر(ص) از خطر دشمنان، برخاسته از این اصل کلی است که خداوند هیچگاه کافران و ستیزگران با دین را موفق نخواهد ساخت.
ص: 32
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 49 - 11
11- پیروزی نوح ( ع ) و یارانش بر مخالفان ، نشان و دلیلی بر غلبه نهایی تقواپیشگان مقاوم و صبور ، بر کفرپیشگان است .
تلک من أنباء الغیب . .. فاصبر إن الع-قبه للمتقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 23 - 8
8 - برخورد منطقی قرآن با مخالفان
یُدعون الی کتاب اللّه لیحکم بینهم
زیرا کتاب خودشان را حَکَم قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 9
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان (بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 9
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان
ص: 33
(بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 113 - 3
3 - مخالفان نوح ، بهانه جویانی فاقد خرد و توان کافی ، برای فهم رسالت تبلیغی او
قالوا أنؤمن لک و اتبعک الأرذلون . .. إن حسابهم إلاّ علی ربّی لو تشعرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 38 - 3،8
3- برخورداری پیامبر ( ص ) از همسر و فرزند ( داشتن زندگانی عادی و بشری ) مورد طعن و ایراد مخالفان آن حضرت بود .
و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک و جعلنا لهم أزوجًا و ذریّه
لحن آیه شریفه گویای این است که حقایق مطرح شده در آن، پاسخ به اشکالها و ایرادهای مطرح شده از ناحیه مردم عصر بعثت است. جمله <و لقد أرسلنا ...> اشاره به این معنا دارد که مردم آن عصر، بعثت بشر را از ناحیه خدا پذیرا نبودند و جمله <جعلنا ...> گویای آن است که آنان زندگانی عادی و داشتن زن و فرزند را برای پیامبر(ص) نمی پسندیدند و جمله <ما کان ...> بیانگر پندار آنان درباره لزوم توانایی پیامبر(ص) بر ارائه هر نوع معجزه است.
8- قرآن با توجه دادن مردم به زندگانی بشری و عادی پیامبران پیشین ، طعن و ایراد مخالفان پیامبر ( ص ) را امری نابجا و ناموجه دانست .
و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک و جعلنا لهم أزوجًا و ذریّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 3
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت های کافران عنود ، قدرت طلب و افزون خواه ( همچون ولیدبن مغیره )
ثمّ یطمع أن أزید . کلاّ
برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که مخالفان پیامبر(ص) - از جمله ولیدبن مغیره - از ثروت اندوزان و قدرت مندان بودند. نفی ازدیاد قدرت و ثروت آنان با تعبیر (کلاّ) از سوی خداوند، می تواند به منظور دلداری به پیامبر(ص) باشد.
ص: 34
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 53 - 5
5 - مخالفان پیامبر ( ص ) در صدراسلام ، مردمانی بودند بیمار دل ، قسی القلب و ستم پیشه .
لیجعل ما یلقی الشیط-ن . .. و إنّ الظ-لمین لفی شقاق بعید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 18 - 1
1 - خداوند ، دارای مأمورانی سرسخت برای خنثی ساختن تلاش مخالفان دین و راندن آنها به سوی جهنم
سندع الزبانیه
<زِبْنِیَه> (مفرد <زبانیه> از ریشه <زَبْن> به معنای <دفع>); به معنای <شدید> و <پلیس> (یاور سلطان) است (قاموس). اطلاق <زبانیه> بر مأموران الهی، به این جهت است که آنها اهل آتش را به سوی آن سوق می دهند. (مصباح)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 18 - 2
2 - مخالفان نماز و تکذیب گران دین ، هر چند فراوان و سازمان یافته باشند ، از مقاومت در برابر مأموران الهی عاجزاند .
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... کذّب و تولّی ... فلیدع نادیه. سندع الزبانیه
ص: 35
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 16
16- انکار کنندگان ربوبیت خدا ، مخالفان پیامبران و پیروی کنندگان از سرکشان ، در معرض عذاب های دنیوی اند .
و لما جاء أمرنا . .. و تلک عاد جحدوا بأی-ت ربهم ... واتبعوا أمر کل جبار عنید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 31 - 12
12 - عذاب شدن مخالفان پیامبران در دنیا از سوی خداوند ، کاملاً مطابق با عدل و داد است .
و ما اللّه یرید ظلمًا للعباد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 47 - 7
7 - عذاب استیصال برای مردمی که رسول الهی خود را نپذیرند و با او مخالفت کنند ، از سنت های الهی است .
فإذا جاء رسولهم قضی بینهم بالقسط
برداشت فوق مبتنی بر این است که مراد از <بینهم> اختلاف موجود بین جمعی از امت و پیامبر و به تقدیر <بینهم و بینه> باشد. در این صورت مراد از <قضی بینهم> می تواند سرکوبی مخالفان پیامبر و نابود کردن آنان به عذاب استیصال باشد، نه داوری میان آنان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 57 - 6
6- مخالفان انبیا و اعراض کنندگان از حقایق و معارف الهی ، در خطر نابودی و عذاب الهی اند .
فإن تولّوا . .. یستخلف ربی قومًا غیرکم
ص: 36
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 3
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت های کافران عنود ، قدرت طلب و افزون خواه ( همچون ولیدبن مغیره )
ثمّ یطمع أن أزید . کلاّ
برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که مخالفان پیامبر(ص) - از جمله ولیدبن مغیره - از ثروت اندوزان و قدرت مندان بودند. نفی ازدیاد قدرت و ثروت آنان با تعبیر (کلاّ) از سوی خداوند، می تواند به منظور دلداری به پیامبر(ص) باشد.
ص: 37
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 3
3 - مشرکان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، معتقد به اقتدار و متکی به نیرومندی خود
أن کنتم قومًا مسرفین . .. فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا
از یادآوری هلاکت اقوامی نیرومندتر از مردم مکه، استفاده می شود که مکیان، به قدرت خویش مغرور بوده و آن را غیر قابل زوال می پنداشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 116 - 2
2 - مخالفان نوح ، دارای قدرت برتر در جامعه
قالوا لئن لم تنته ی-نوح لتکوننّ من المرجومین
لحن تهدیدآمیز مخالفان از یکسو و مطرح ساختن رجم - که معمولاً کاری علنی و گروهی است - نشانگر موضع قوی اجتماعی مخالفان نوح است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 15 - 4
4 - مخالفان قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه ، قدرتمند و افزون خواه بودند .
و جعلت له مالاً ممدودًا . و بنین شهودًا . و مهّدت له تمهیدًا . ثمّ یطمع أن أزید
ص: 38
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 170 - 13
13 - برخورد منطقی و استدلالی قرآن با مخالفان
أو لو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 53 - 5
5 - مخالفان پیامبر ( ص ) در صدراسلام ، مردمانی بودند بیمار دل ، قسی القلب و ستم پیشه .
لیجعل ما یلقی الشیط-ن . .. و إنّ الظ-لمین لفی شقاق بعید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 8 - 7
7 - خداوند ، پیامبر ( ص ) را به تدبیر امور آن حضرت و مجازات اخروی مخالفان طغیان گر او ، وعده داد .
لیطغی . .. ربّک
خطاب در <ربّک>; چه ویژه پیامبر(ص) باشد و چه هر مخاطبی را شامل گردد - که در نتیجه پیامبر(ص) بارزترین مصداق مورد نظر خواهد بود - برداشت یاد شده استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 7
7 - گرفتن مو های بالای پیشانی تکذیب گران دین و کشاندن ذلیلانه آنان به سوی آتش ، کیفر مخالفت آنها با نماز ، هدایت و تقوا
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
<ناصیه> به معنای انتهای رستنگاه مو از قسمت جلو سر است، ریشه این کلمه بر <علوّ> دلالت دارد و چون رستنگاه ناصیه در قسمت بالای سر است، این نام را بر آن نهاده اند (مقاییس اللغه). قسمت جلو سر را نیز <ناصیه> گویند (تاج العروس). <نسفعن> - که <نون تأکید> آن به صورت تنوین نوشته می شود - یعنی، چنگ می زنیم و می کشانیم و ممکن است به معنای <سیاه می کنیم>، <نشانه می گذاریم> یا <به خواری می کشانیم> باشد. (برگرفته از قاموس)
ص: 39
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 115 - 5،11
5 - گرفتاری مخالفان رسول خدا به عذاب جهنم ، مشروط به آگاهی آنان به حقانیت رسول خداست .
و من یشاقق الرسول من بعد ما تبیّن له الهدی . .. نصله جهنم
11 - خداوند ، مخالفان پیامبر ( ص ) و تفرقه افکنان در جامعه ایمانی را از ولایت خویش خارج و به حال خودشان ر ها می سازد .
و من یشاقق الرسول . .. و یتبع غیر سبیل المؤمنین نوله ما تولی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 15 - 7
7 - گرفتن مو های بالای پیشانی تکذیب گران دین و کشاندن ذلیلانه آنان به سوی آتش ، کیفر مخالفت آنها با نماز ، هدایت و تقوا
ینهی . عبدًا إذا صلّی ... لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه
<ناصیه> به معنای انتهای رستنگاه مو از قسمت جلو سر است، ریشه این کلمه بر <علوّ> دلالت دارد و چون رستنگاه ناصیه در قسمت بالای سر است، این نام را بر آن نهاده اند (مقاییس اللغه). قسمت جلو سر را نیز <ناصیه> گویند (تاج العروس). <نسفعن> - که <نون تأکید> آن به صورت تنوین نوشته می شود - یعنی، چنگ می زنیم و می کشانیم و ممکن است به معنای <سیاه می کنیم>، <نشانه می گذاریم> یا <به خواری می کشانیم> باشد. (برگرفته از قاموس)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 16 - 5
5 - مخالفان رسالت پیامبر ( ص ) ، مردمی لجوج و حق ناپذیر بودند .
إنّه کان لأی-تنا عنیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 91 - 27
ص: 40
27 - گفتگو و مجادله های لجاجت پیشگان مخالف وحی و رسالت، بازیگری و فاقد ریشه و بنیان است.
قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 118 - 4
4 - معجزه پیامبران در راستای اثبات حقانیت آنان و خنثی کردن عملکرد مخالفان دین است .
فوقع الحق و بطل ما کانوا یعملون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 50 - 2
2 - مقابله خداوند با حیله و نیرنگ مخالفان صالح
و مکرنا مکرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 82 - 8
8 - مخالفان راه انبیا ، مردمانی مجرم و تبهکارند .
و یحق اللّه الحق بکلمته و لو کره المجرمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 69 - 7
7 - مخالفان پیامبر ( ص ) متشکل از عناصری مجرم و تبه کار
قل سیروا فی الأرض . .. کیف کان ع-قبه المجرمین
خداوند، مخالفان پیامبر را به سرنوشت شوم مجرمان تهدید کرده است و این نشان می دهد که آنان هم مجرم اند و بدین جهت در سرنوشت با دیگر مجرمان همانند خواهند بود.
ص: 41
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قلم - 68 - 4 - 3
3 - واکنش پیامبر ( ص ) ، در برابر تهمت ها و افترا های مخالفان ، با خلق و خوی والا و بزرگوارانه بود .
ما أنت بنعمه ربّک بمجنون . .. و إنّک لعلی خلق عظیم
آیه شریفه، می تواند ناظر به کیفیت برخورد پیامبر(ص) با افترای جنون از سوی دشمنان آن حضرت باشد که در دو آیه پیش یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قلم - 68 - 44 - 2
2 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت ها و کارشکنی های تکذیب گران
فذرنی و من یکذّب به-ذا الحدیث
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 10 - 2
2 - پیامبر ( ص ) ، به طور مکرر و در حضور مخالفان خویش ، نماز می خواند .
إذا صلّی
از نهی مکرر - که مفاد فعل مضارع <ینهی> در آیه قبل است - اقامه مکرر نماز استفاده می شود و برخورد مخالفان پیامبر(ص) با نماز آن حضرت، نشان می دهد که نماز پیامبر(ص) از دید آنان مخفی نبوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 67 - 15
15 - منکران و مخالفان پیام ویژه خداوند در < آیه تبلیغ > ، مردمانی کافر
بلغ ما أنزل إلیک . .. إنّ اللّه لایهدی القوم الکفرین
از مصادیق مورد نظر برای کافران - به قرینه صدر آیه - کسانی هستند که آن پیام ویژه را که به منزله تمامی رسالت الهی است، منکر شوند.
ص: 42
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 67 - 16
16 - خداوند هرگز به مخالفان پیام ویژه الهی ( ولایت و امامت علی ( ع ) ) مجال توطئه علیه پیامبر ( ص ) را نخواهد داد .
بلغ . .. إنّ اللّه لایهدی القوم الکفرین
بدان احتمال که متعلق حذف شده از فعل <یهدی> به قرینه (و اللّه یعصمک من الناس) توطئه های کافران باشد، یعنی خداوند کافران را به توطئه علیه پیامبر(ص) موفق نخواهد کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 33 - 9
9 - یهود و نصارا ، مخالف اسلام و ناخشنود از گسترش آن
اتخذوا أحبارهم و رهبنهم أرباباً . .. لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 55 - 6،7
6 - آتش سوزان جهنم ، کیفر آتش افروزان و اخلالگران علیه پیامبران
و کفی بجهنّم سعیراً
<سعیر>، به معنای آتش برافروخته و سوزان است.
7 - تقویت روحی پیامبر اسلام ( رهبران و مبلغان دین ) ، با یادآوری مخالفت برخی از مردم در برابر دعوت انبیای گذشته *
فمنهم من امن به و منهم من صدّ عنه
بیان موضگیریهای متفاوت مردمان در برابر پیامبران (ایمان و کفر) می تواند برای دلداری آن حضرت باشد که پیامبران گذشته نیز با چنین مردمی روبرو بودند و همچنان مقاومت می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 11 - 4
4 - گستردگی دعوت انبیا و مخالفت کافران با آنها، در پهنه زمین
ص: 43
قل سیروا فی الأرض ثم انظروا
<الأرض>، به معنای تمامی زمین است که به عنوان عرصه سیر و مطالعه آثار گذشتگان معرفی شده است لذا چنین برمی آید که پیامبران در تمامی زمین حضور داشته و مکذّبان نیز بهمین صورت در زمین پراکنده بوده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 5
5- اکثریت قاطع قوم عاد ، با رسولان الهی مخالفت کرده و از پذیرش رسالت و پیام های آنان سرپیچی کردند .
و تلک عاد . .. و عصوا رسله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 110 - 2
2- عموم مردم با پیامبران مخالفت می کردند و از پذیرش دعوت ایشان سرباز می زدند .
حتّی إذا استیئس الرسل
چنان چه عده بسیاری از مردم ایمان می آوردند ، پیامبران مأیوس نمی شدند. بنابراین <استیئس الرسل> حاکی است که همه و یا اکثر مردم از پذیرش دعوت پیامبران امتناع می کردند. جمله <فنجی من نشاء> دلالت بر آن دارد که برخی ایمان آورده بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 14 - 12
12 - پافشاری و سرسختی قوم عاد و ثمود ، در مخالفت با دعوت توحیدی پیامبرانِ خویش
فإنّا بما أرسلتم به ک-فرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 8
8 - قدرتمندان و ثروتمندانِ سرمست ، تشکیل دهنده جبهه اصلی مخالفان پیامبران
و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها
<مُتْرَف> (از ماده <تُرفَه>) به معنای فزونی و بسیاری نعمت است. با توجه به این که بسیاری از دارندگان نعمت، غرق در شهوات و هواهای نفسانی می شوند، واژه <مترف> به معنای کسانی که به نعمت مغرور شده و سرمستی و طغیان کرده اند به کار می رود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 47 - 9
9 - سلاطین و اشراف ، تشکیل دهنده جبهه اصلی مخالفت با پیامبران الهی
إلی فرعون و ملإیه . .. إذا هم منها یضحکون
ص: 44
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9،10
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
10 - تاریخ بشر ، شاهد مخالفت و رویارویی بیدادگران با رسولان الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 169 - 3
3 - مشرکان ، در صف مخالف بندگان مخلَص خدا
لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین . لکنّا عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - نوح - 71 - 21 - 15
15 - پیامبران ، در قطب مخالف صاحبان زر و زور
قال نوح ربّ إنّهم عصونی و اتّبعوا من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 18 - 1
1 - خداوند ، دارای مأمورانی سرسخت برای خنثی ساختن تلاش مخالفان دین و راندن آنها به سوی جهنم
سندع الزبانیه
<زِبْنِیَه> (مفرد <زبانیه> از ریشه <زَبْن> به معنای <دفع>); به معنای <شدید> و <پلیس> (یاور سلطان) است (قاموس). اطلاق <زبانیه> بر مأموران الهی، به این جهت است که آنها اهل آتش را به سوی آن سوق می دهند. (مصباح)
ص: 45
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 76 - 2
2 - پیامبراسلام ( ص ) ، در برابر سخنان ناروا و تهمت های غم انگیز مخالفان دعوتش ، مورد تسلّی خاطر و دلجویی خداوند قرار گرفت .
فلایحزنک قولهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 42 - 3
3 - مخالفت همگانی قوم نوح ، عاد و ثمود با پیامبرانشان ( نوح ، هود و صالح )
و ان یکذّبوک فقد کذّبت قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - نوح - 71 - 21 - 15
15 - پیامبران ، در قطب مخالف صاحبان زر و زور
قال نوح ربّ إنّهم عصونی و اتّبعوا من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 15 - 9
9 - تبدیل و برگرداندن محتوای قرآن به موضوعاتی باب طبع - با حفظ نظام و ساختار ظاهری آن - یکی دیگر از پیشنهاد های مشرکان به پیامبر ( ص ) در راستای مخالفت با قرآن
و إذا تتلی علیهم ءایاتنا بینت قال الذین لا یرجون لقاءنا . .. أو بدّله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 36 - 10
10- حقایق توحیدی قرآن و دعوت آن به یکتاپرستی و نفی شرک ، عامل مخالفت برخی از یهود و نصارا با آن
ص: 46
و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنما أُمرت أن أعبد الله
طرح مسأله توحید و یکتاپرستی پس از <من ینکر بعضه> گویای این است که از دلایل انکار قرآن از ناحیه برخی احزاب ، اصرار قرآن بر توحید و نفی شرک است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 2 - 1
1 - رو به رو شدن قرآن و پیامبراسلام ، با مخالفت کافران سرکش ، متکبر ، ستیزه جو و حق ناپذیر
و القرءان ذی الذکر . بل الذین کفروا فی عزّه و شقاق
<عزت> در اصل به معنای رفعت و سرافرازی است; ولی هرگاه احساس عزت برخاسته از عوامل ناصواب (مانند غرور و خودپسندی) باشد، این واژه در معنای غرور و تکبّر به کار می رود. در آیه شریفه نیز در همین معنا به کار رفته است. <شقاق> به معنای مخالفت است و مقصود از آن در این آیه، مخالفت با پیامبراسلام و قرآن است. گفتنی است تنکیر <عزت> و <شقاق> دلالت بر شدت آن دو دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 41 - 7
7 - مخالفت مستمر کافران مکه ، نسبت به آیات قرآن
إنّ الذین کفروا بالذّکر لمّا جاءهم
برداشت یاد شده با توجه به معنای <لمّا> است که در مورد استمرار زمان به کار می رود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 55 - 3
3 - طاغیان ، در صف مخالف تقواپیشگان اند .
إنّ للمتّقین لحسن مئاب . .. ه-ذا و إنّ للط-غین لشرّ مئاب
<ه-ذا> اشاره به سرنوشت خوب متقین است. بر این اساس پیام آیه شریفه می تواند چنین باشد: این سرنوشت تقواپیشگان است; اما در مقابل آنان طاغیان هستند که دچار فرجامی بدند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 63 - 16
16 - لزوم دوری جستن از منافقین مخالفت کننده با حکم خدا و رسول ( ص ) ، به دلیل نگون بختی و گرفتاری ایشان به عذاب
ص: 47
الهی
و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل اللّه و الی الرّسول . .. فاعرض عنهم
امام کاظم (ع) در بیان علت لزوم اعراض از منافقان فرمود: فقد سبقت علیهم کلمه الشّقاء و سبق لهم العذاب . .. .
_______________________________
کافی، ج 8، ص 184، ح 211 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 387، ح 3 ; نورالثقلین، ج 1، ص 509، ح 368 ; تفسیر عیاشی، ج 1، ص 255، ح 183.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 30 - 6
6 - خداوند تسلی بخش پیامبر(ص) در برابر کارشکنیها و مخالفتهای مشرکان و منکران معاد
و قالوا إن هی إلا حیاتنا الدنیا . .. و لو تری إذ وقفوا علی ربهم قال ألیس هذا بال
مخاطب مستقیم فعل <تری>، پیامبر(ص) است، و این گونه خطا متضمن نوعی تسلیت و دلجویی از آن حضرت در برابر انکارها و مخالفتهای کافران است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 203 - 3
3 - مخالفان پیامبر ( ص ) تأخیر نزول آیات را دستاویز و بهانه تکذیب رسالت وی قرار می دادند و وی را شماتت می کردند .
و إذا لم تأتهم بایه قالوا لو لا اجتبیتها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 95 - 4
4- پیامبر ( ص ) در نیمه نخست رسالت ( دوران مکه ) مورد تمسخر مشرکان و مواجه با مخالفت ها و آزار شدید روحی آنان بود .
و أعرض عن المشرکین. إنا کفین-ک المستهزءین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 58 - 11
11 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در برابر مخالفت ها و نافرمانی های کافران
و کفی به بذنوب عباده خبیرًا
یادآوری آگاهی همه جانبه خداوند بر گناهان بندگان، می تواند برای دلداری به پیامبر(ص) باشد; چنان که می تواند تهدیدی برای کافران ستیزه جو نیز باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 2 - 1
1 - رو به رو شدن قرآن و پیامبراسلام ، با مخالفت کافران سرکش ، متکبر ، ستیزه جو و حق ناپذیر
و القرءان ذی الذکر . بل الذین کفروا فی عزّه و شقاق
ص: 48
<عزت> در اصل به معنای رفعت و سرافرازی است; ولی هرگاه احساس عزت برخاسته از عوامل ناصواب (مانند غرور و خودپسندی) باشد، این واژه در معنای غرور و تکبّر به کار می رود. در آیه شریفه نیز در همین معنا به کار رفته است. <شقاق> به معنای مخالفت است و مقصود از آن در این آیه، مخالفت با پیامبراسلام و قرآن است. گفتنی است تنکیر <عزت> و <شقاق> دلالت بر شدت آن دو دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 4 - 7
7 - پیامبراسلام ( ص ) به هنگام بعثت ، با مخالفت قدرت های سیاسی و اقتصادی عصر خویش - مانند اشراف مکه - روبه رو بود .
فلایغررک تقلّبهم فی البل-د
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 77 - 3
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت های کافران حق ستیز و لجوج
فاصبر إنّ وعد اللّه حقّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 6
6 - صاحبان قدرت و شوکت ، مخالفان اصلی پیامبر ( ص ) در مکه
فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا
با توجه به واژه <أشد> - که افعل التفضیل است - استفاده می شود که مخالفان پیامبر(ص) در مکه، به نوعی از قدرت ظاهری برخوردار بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مدثر - 74 - 11 - 3
3 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، در برابر مخالفت ها و کارشکنی های سران کفر و شرک ( همچون ولیدبن مغیره )
ذرنی و من خلقت وحیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 169 - 3
3 - مشرکان ، در صف مخالف بندگان مخلَص خدا
لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین . لکنّا عباد اللّه المخلصین
ص: 49
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 3
3 - در مدینه ، مخالفانی وجود داشتند که درصدد جذب منافقان به سوی خود بودند .
و القائلین لإخونهم هلمّ إلینا
مراد از <القائلین> طبق گفته مفسران، یهودیان اطراف مدینه بوده اند. مرجع ضمیر در <إخوانهم> افراد منافق اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 51 - 5
5 - منافقان ، از نظر رفتار و مواضع سیاسی و اجتماعی در قطب مخالف مؤمنان قرار دارند .
و یقولون ءامنّا. .. و أطعنا ثمّ یتولّی ... فریق منهم معرضون ...إنّما کان قول الم
<داوری < از مهم ترین مسائل اجتماعی است و در آیات پیشین، منافقان به عنوان مخالفان داوری پیامبر(ص) و متمردان از حکم آن حضرت معرفی شدنده اند; ولی در آیه یاد شده، مؤمنان به عنوان انسان های مطیع و تن دهنده به حکم و داوری پیامبر(ص) شناسانده شدنده اند. بنابراین می توان استفاده کرد که مؤمنان و منافقان، در مواضع اجتماعی در جهت مخالف هم قرار دارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 51 - 5
5 - منافقان ، از نظر رفتار و مواضع سیاسی و اجتماعی در قطب مخالف مؤمنان قرار دارند .
و یقولون ءامنّا. .. و أطعنا ثمّ یتولّی ... فریق منهم معرضون ...إنّما کان قول الم
<داوری < از مهم ترین مسائل اجتماعی است و در آیات پیشین، منافقان به عنوان مخالفان داوری پیامبر(ص) و متمردان از حکم آن حضرت معرفی شدنده اند; ولی در آیه یاد شده، مؤمنان به عنوان انسان های مطیع و تن دهنده به حکم و داوری پیامبر(ص) شناسانده شدنده اند. بنابراین می توان استفاده کرد که مؤمنان و منافقان، در مواضع اجتماعی در جهت مخالف هم قرار دارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 14 - 4
ص: 50
4 - مخالفان نماز ، باید خدا را ناظر بر کردار خویش دیده و از مخالفت دست بردارند .
أرءیت الذی ینهی . .. ألم یعلم بأنّ اللّه یری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 42 - 3
3 - مخالفت همگانی قوم نوح ، عاد و ثمود با پیامبرانشان ( نوح ، هود و صالح )
و ان یکذّبوک فقد کذّبت قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 111 - 4
4 - اشراف قوم نوح ، در جبهه مخالف او
قالوا أنؤمن لک و اتبعک الأرذلون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - نوح - 71 - 22 - 3
3 - ثروتمندان و زورمداران حیله گر ، مخالفان اصلی دعوت نوح ( ع )
و مکروا مکرًا کبّارًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 43 - 3
3 - مخالفت های کافران با پیام وحی و تأخیر کیفر دنیایی آنان ، نبایستی پیامبر ( ص ) و مؤمنان را در تبلغ دین سست گرداند .
فإمّا نذهبنّ . .. فاستمسک بالذی أُوحی إلیک
از تفریع این آیه بر آیات پیشین - که مسأله اعراض کافران از وحی و کیفر آنان را مطرح کرده بود - مطلب یاد شده استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 51
11 - حج - 22 - 42 - 3
3 - مخالفت همگانی قوم نوح ، عاد و ثمود با پیامبرانشان ( نوح ، هود و صالح )
و ان یکذّبوک فقد کذّبت قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 50 - 2
2 - مقابله خداوند با حیله و نیرنگ مخالفان صالح
و مکرنا مکرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 49 - 10
10 - تلاش در جهت کشتن انبیا و محو پیام آنان ، بارزترین نمود فسادگری در زمین
یفسدون فی الأرض . .. قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه
از این که خداوند از میان همه فسادگری های گروه های مورد بحث، تصمیم ایشان به قتل پیامبر را مطرح ساخته است، معلوم می شود که این تصمیم، خطرناک ترین و خائنانه ترین برنامه ای است که می تواند از سوی مفسدان عملی شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 50 - 1
1 - مکر و حیله مخالفان صالح پیامبر علیه وی و خانواده اش
قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله . .. و مکروا مکرًا
متعلق <مکروا> حذف شده و تقدیر آن با توجه به آیه قبل چنین است: <و مکروا به و بأهله مکراً; آنان علیه او و خانواده اش خدعه کردند>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 58 - 9
9 - کفر مخالفان پیامبر ( ص ) در مکه ، براساس لجاجت و عناد بوده است ، نه منطق و برهان
ص: 52
و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا إن أنتم إلاّ مبطلون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 18 - 5
5 - زمان کیفر دیدن مخالفان نماز ، تکذیب گران دین و دروغ گویان خطاکار ، نزدیک است .
سندع الزبانیه
حرف <سین>، برای آینده نزدیک به کار می رود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 69 - 7
7 - مخالفان پیامبر ( ص ) متشکل از عناصری مجرم و تبه کار
قل سیروا فی الأرض . .. کیف کان ع-قبه المجرمین
خداوند، مخالفان پیامبر را به سرنوشت شوم مجرمان تهدید کرده است و این نشان می دهد که آنان هم مجرم اند و بدین جهت در سرنوشت با دیگر مجرمان همانند خواهند بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 19 - 8
8- هشدار خداوند به مشرکان مخالف پیامبر ( ص ) مبنی بر اینکه در صورت لزوم آنان را به هلاکت خواهد رساند و گروه جدیدی را جایگزینشان خواهد کرد .
إن یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 19 - 8
8- هشدار خداوند به مشرکان مخالف پیامبر ( ص ) مبنی بر اینکه در صورت لزوم آنان را به هلاکت خواهد رساند و گروه جدیدی
ص: 53
را جایگزینشان خواهد کرد .
إن یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 24 - 15
15 - دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) ، نسبت به تثبیت دعوت وی و نابودی مخالفانش
و یمح اللّه الب-طل و یحقّ الحقّ بکلم-ته
برداشت یاد شده بدان احتمال است که <یمح اللّه الباطل> به صدر آیه <أم یقولون. ..> مرتبط بوده و درمقام دلداری پیامبر(ص) نسبت به تهمت ها و جنجال آفرینی های مخالفان کافر باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 11 - 2
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 31 - 3
3 - قوم نوح ، عاد ، ثمود و اقوام پس از آنان ، مردمی متشکل و همسو در جهت مخالفت با پیامبران عصر خود
مثل یوم الأحزاب . مثل دأب قوم نوح ... و الذین من بعدهم
از تعبیر <احزاب> درباره اقوام یاد شده، برداشت بالا به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8،9
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان (بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 54
16 - فصلت - 41 - 43 - 1،2
1 - موضع گیری ملحدانه مشرکان در برابر پیامبر ( ص ) ، همانند موضع گیری کافران در برابر رسولان پیشین
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
2 - تشابه موضع گیری های مخالفان پیامبران در طول تاریخ
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 1
1 - تمامی پیامبران الهی در طول تاریخ ، مواجه با مخالفت مردمان مرفه و خوش گذران
و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 45 - 4
4 - همگونی برخورد های مشرکان عصر بعثت با کافران عصر موسی ، در مورد کتاب آسمانی
و لو جعلن-ه قرءانًا . .. و لقد ءاتینا ... فاختلف فیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 24 - 7
7 - موضع گیری واحد فرعون ، هامان و قارون در چگونگی و شیوه مبارزه با موسی ( ع )
فقالوا س-حر کذّاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 117 - 3
3 - یکپارچگی قوم نوح در مخالفت با وی و تکذیب رسالت الهی او
إنّ قومی کذّبون
شمول نهفته در تعبیر <إنّ قومی>، بیانگر مطلب یاد شده است.
ص: 55
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 15 - 7
7 - تسلیم نشدن در برابر فشارِ خواسته ها و تمایلات گوناگون مخالفان فرمان خداوند به پیامبر ( ص )
فادع و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 48 - 6
6 - مخالفان پیامبر ( ص ) ، مردمی یاوه گو و باطل اندیش بودند .
إذًا لاَرتاب المبطلون
<مبطل> به معنای <یاوه گو> و <مدعی بطلان حق> است.
مخالفان انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 7
7 - بیشترین مخالفت ها با انبیا و برنامه های آنان ، از ناحیه اشراف و بزرگان هر قوم بوده است .
قال الملأ الذین استکبروا من قومه
قرآن در این بخش از آیات که داستان چند تن از پیامبران بزرگ الهی را بیان داشته، همواره مخالفت طبقه اشراف و مبارزه آنان را با برنامه های انبیا مطرح ساخته است و این بیانگر آن است که عمده مخالفتها از سوی طبقه اشراف ابراز می شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 14
14 - امکان برخورداری مخالفان پیامبران ، از مغفرت و آمرزش الهی ( در صورت بازگشت و توبه )
إنّ ربّک لذو مغفره
ص: 56
سیاق آیه با این معنا سازگار است که نوید به مغفرت، نظر به کسانی دارد که در برابر آیات الهی، الحاد ورزیده و با پیامبر مخالفت کرده اند; ولی راه بازگشت بر آنان باز است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 6
6 - اختلافات دینی پیروان انبیا و مخالفان آنان با داوری خداوند خاتمه خواهد یافت .
حتی یحکم اللّه بیننا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 11 - 2
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 1،3
1 - تمامیِ پیامبران در طول تاریخ ، با استهزا و تمسخر مخالفان مواجه بوده اند .
و ما یأتیهم من نبیّ إلاّ کانوا به یستهزءون
3 - مخالفان پیامبران ، فاقد استدلال و متکی به تمسخر و استهزا
إلاّ کانوا به یستهزءون
ص: 57
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 82 - 8
8 - مخالفان راه انبیا ، مردمانی مجرم و تبهکارند .
و یحق اللّه الحق بکلمته و لو کره المجرمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 94 - 2
2- بشر بودن رسولان الهی ، تنها دستاویز عمده برای بهانه جویی های مخالفان کافر و مشرک جهت ایمان نیاوردن به آنان
و قالوا لن نؤمن لک حتی . .. إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 3
3 - مخالفان پیامبران ، فاقد استدلال و متکی به تمسخر و استهزا
إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 53 - 5
5 - مال و قدرت ، تنها ملاک ارزش انسان ، از نگاه مخالفان پیامبران در طول تاریخ
و قالوا لولا نزّل ه-ذا القرءان علی رجل من القریتین عظیم . .. فلولا أُلقی علیه أس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 8
ص: 58
8- توده های قوم عاد ، به پیروی از فرمان سران خویش ، آیات الهی را انکار و با پیامبران مخالفت می کردند .
و تلک عاد جحدوا بأی-ت ربهم و عصوا رسله واتبعوا أمر کل جبار عنید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 4
4 - تمامی فرستادگان الهی ، با مخالفت ها و تبلیغات سوء علیه ایشان ، مواجه بودند .
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 94 - 2
2- بشر بودن رسولان الهی ، تنها دستاویز عمده برای بهانه جویی های مخالفان کافر و مشرک جهت ایمان نیاوردن به آنان
و قالوا لن نؤمن لک حتی . .. إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 8 - 10
10 - یادآوری مکرر سرنوشت مخالفان پیامبران ، در راستای زدایش روحیه مخالفت و طغیان در میان انسان ها است .
فأهلکنا أشدّ منهم بطشًا و مضی مثل الأوّلین
عبارت <مضی مثل الأوّلین>، می تواند بدین معنا باشد که داستان انبیا و مخالفان ایشان، در آیات دیگری بیان شده است. ذکر <مضی مثل الأوّلین> در پایان آیه شریفه، می تواند اشاره بدین نکته باشد که: <ما مکرراً سرنوشت آنان را یادآور شدیم تا شاید شما پند گیرید>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 10 - 19
19- مخالفان انبیا به جای جواب دادن به استدلال های منطقی و متین پیامبران به شخصیت آنان می پرداختند .
ص: 59
قالت رسلهم أفی الله شکّ فاطر السموت و الأرض . .. قالوا إن أنتم إلاّ بشر مثلنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 11 - 2
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 5
5 - مبارزه تبلیغاتی و گفتاری ، شیوه رایج مخالفان در برابر رسولان الهی
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 1
1 - تمامیِ پیامبران در طول تاریخ ، با استهزا و تمسخر مخالفان مواجه بوده اند .
و ما یأتیهم من نبیّ إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 49 - 4
4 - اتهام ساحری و جادوگری به پیامبران ، ترفندی از سوی مخالفان ایشان
و قالوا ی-أیّه الساحر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 14
14 - امکان برخورداری مخالفان پیامبران ، از مغفرت و آمرزش الهی ( در صورت بازگشت و توبه )
إنّ ربّک لذو مغفره
ص: 60
سیاق آیه با این معنا سازگار است که نوید به مغفرت، نظر به کسانی دارد که در برابر آیات الهی، الحاد ورزیده و با پیامبر مخالفت کرده اند; ولی راه بازگشت بر آنان باز است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 25 - 15
15 - مخالفان پیامبران ، مردمانی زیان کاراند .
إنّهم کانوا خ-سرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 110 - 7
7- خداوند ، یاری کننده پیامبران خویش و سرکوب کننده مخالفان ایشان
حتّی إذا استیئس الرسل . .. جاءهم نصرنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 9
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان (بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 9
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
ص: 61
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان (بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 16
16- انکار کنندگان ربوبیت خدا ، مخالفان پیامبران و پیروی کنندگان از سرکشان ، در معرض عذاب های دنیوی اند .
و لما جاء أمرنا . .. و تلک عاد جحدوا بأی-ت ربهم ... واتبعوا أمر کل جبار عنید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 31 - 12
12 - عذاب شدن مخالفان پیامبران در دنیا از سوی خداوند ، کاملاً مطابق با عدل و داد است .
و ما اللّه یرید ظلمًا للعباد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 47 - 7
7 - عذاب استیصال برای مردمی که رسول الهی خود را نپذیرند و با او مخالفت کنند ، از سنت های الهی است .
ص: 62
فإذا جاء رسولهم قضی بینهم بالقسط
برداشت فوق مبتنی بر این است که مراد از <بینهم> اختلاف موجود بین جمعی از امت و پیامبر و به تقدیر <بینهم و بینه> باشد. در این صورت مراد از <قضی بینهم> می تواند سرکوبی مخالفان پیامبر و نابود کردن آنان به عذاب استیصال باشد، نه داوری میان آنان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 57 - 6
6- مخالفان انبیا و اعراض کنندگان از حقایق و معارف الهی ، در خطر نابودی و عذاب الهی اند .
فإن تولّوا . .. یستخلف ربی قومًا غیرکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 25 - 10
10 - مخالفان و تکذیب کنندگان انبیای الهی ، در زندگی دنیایی نیز دارای فرجامی بد و عبرت آموزاند .
فانتقمنا منهم فانظر کیف کان ع-قبه المکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
ص: 63
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 82 - 8
8 - مخالفان راه انبیا ، مردمانی مجرم و تبهکارند .
و یحق اللّه الحق بکلمته و لو کره المجرمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 55 - 6،7
6 - آتش سوزان جهنم ، کیفر آتش افروزان و اخلالگران علیه پیامبران
و کفی بجهنّم سعیراً
<سعیر>، به معنای آتش برافروخته و سوزان است.
7 - تقویت روحی پیامبر اسلام ( رهبران و مبلغان دین ) ، با یادآوری مخالفت برخی از مردم در برابر دعوت انبیای گذشته *
فمنهم من امن به و منهم من صدّ عنه
بیان موضگیریهای متفاوت مردمان در برابر پیامبران (ایمان و کفر) می تواند برای دلداری آن حضرت باشد که پیامبران گذشته نیز با چنین مردمی روبرو بودند و همچنان مقاومت می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 11 - 4
4 - گستردگی دعوت انبیا و مخالفت کافران با آنها، در پهنه زمین
قل سیروا فی الأرض ثم انظروا
<الأرض>، به معنای تمامی زمین است که به عنوان عرصه سیر و مطالعه آثار گذشتگان معرفی شده است لذا چنین برمی آید که پیامبران در تمامی زمین حضور داشته و مکذّبان نیز بهمین صورت در زمین پراکنده بوده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 59 - 5
5- اکثریت قاطع قوم عاد ، با رسولان الهی مخالفت کرده و از پذیرش رسالت و پیام های آنان سرپیچی کردند .
و تلک عاد . .. و عصوا رسله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 110 - 2
2- عموم مردم با پیامبران مخالفت می کردند و از پذیرش دعوت ایشان سرباز می زدند .
حتّی إذا استیئس الرسل
ص: 64
چنان چه عده بسیاری از مردم ایمان می آوردند ، پیامبران مأیوس نمی شدند. بنابراین <استیئس الرسل> حاکی است که همه و یا اکثر مردم از پذیرش دعوت پیامبران امتناع می کردند. جمله <فنجی من نشاء> دلالت بر آن دارد که برخی ایمان آورده بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 14 - 12
12 - پافشاری و سرسختی قوم عاد و ثمود ، در مخالفت با دعوت توحیدی پیامبرانِ خویش
فإنّا بما أرسلتم به ک-فرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 8
8 - قدرتمندان و ثروتمندانِ سرمست ، تشکیل دهنده جبهه اصلی مخالفان پیامبران
و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها
<مُتْرَف> (از ماده <تُرفَه>) به معنای فزونی و بسیاری نعمت است. با توجه به این که بسیاری از دارندگان نعمت، غرق در شهوات و هواهای نفسانی می شوند، واژه <مترف> به معنای کسانی که به نعمت مغرور شده و سرمستی و طغیان کرده اند به کار می رود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 47 - 9
9 - سلاطین و اشراف ، تشکیل دهنده جبهه اصلی مخالفت با پیامبران الهی
إلی فرعون و ملإیه . .. إذا هم منها یضحکون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 39 - 9،10
9 - تاریخ بشر ، شاهد فرجام شوم مخالفان پیامبران و گرفتار شدن آنان به عذاب استیصال الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
10 - تاریخ بشر ، شاهد مخالفت و رویارویی بیدادگران با رسولان الهی
کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عقبه الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 11 - 2
ص: 65
2- استهزا و تمسخر ، شیوه رایج و سیاست واحد مخالفان انبیا در طول تاریخ
و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 31 - 3
3 - قوم نوح ، عاد ، ثمود و اقوام پس از آنان ، مردمی متشکل و همسو در جهت مخالفت با پیامبران عصر خود
مثل یوم الأحزاب . مثل دأب قوم نوح ... و الذین من بعدهم
از تعبیر <احزاب> درباره اقوام یاد شده، برداشت بالا به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 83 - 8،9
8 - تمسخر ، از حربه های مخالفان قدرتمند و صاحب مال و تعالیم پیامبران ، علیه ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
آمدن فعل مضارع <یستهزءون> به همراه فعل <کانوا>، مفید استمرار است.
9 - ناتوانی فکری و علمی مخالفان تعالیم پیامبران در برابر منطق ایشان
فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا . .. و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون
برداشت یاد شده به این خاطر است که کافران، به جای برخورد منطقی با پیامبران، همیشه به تمسخر تعالیم روشن و بی ابهام آنان (بیّنات) می پرداختند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 43 - 1،2
1 - موضع گیری ملحدانه مشرکان در برابر پیامبر ( ص ) ، همانند موضع گیری کافران در برابر رسولان پیشین
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
2 - تشابه موضع گیری های مخالفان پیامبران در طول تاریخ
ما یقال لک إلاّ ما قد قیل للرسل من قبلک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 1
1 - تمامی پیامبران الهی در طول تاریخ ، مواجه با مخالفت مردمان مرفه و خوش گذران
و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها
ص: 66
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 9 - 6
6 - حضرت علی ، فاطمه ، حسن و حسین ( ع ) ، مظهر اخلاص و خداجویی در عرصه زندگی اجتماعی
إنّما نطعمکم لوجه اللّه لانرید منکم جزاءً و لا شکورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 17 - 11
11 - به یاد آوردن بندگان خالص ، شکیبا ، نیرومند و پرمراجعه به خداوند ، سازنده و درس آموز است .
اصبر . .. و اذکر عبدنا داود ذاالأید إنّه أوّاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 33 - 3
3- رنج و محنت در راستای اطاعت خداو حفظ حریم عفت ، امری محبوب و ارزشمند برای یوسف ( ع ) و بندگان خالص خداوند
رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه
ص: 67
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 33 - 2،3
2- زندانی شدن و خوار گشتن ، محبوب تر از گناه و معصیت ، در پیش حضرت یوسف ( ع ) و بندگان مخلص خدا
قال رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه
3- رنج و محنت در راستای اطاعت خداو حفظ حریم عفت ، امری محبوب و ارزشمند برای یوسف ( ع ) و بندگان خالص خداوند
رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 39 - 9
9 - خداوند ، کیفردهنده بخیلان و ریاکاران و پاداش دهنده انفاق کنندگان مخلص
الذین یبخلون . .. و انفقوا ... و کان اللّه بهم علیماً
هدف از بیان علم و آگاهی خداوند پس از بیان ایمان و بخل، تهدید بخیلان و ریاکاران به کیفر، و پاداش دهی به مؤمنان انفاق کننده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 21 - 9
9 - تنها انسان های با اخلاص و به دور از چشم داشت مادی و ره یافته ، شایسته رهبری و پیروی اند .
اتّبعوا من لایسئلکم أجراً و هم مهتدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 38 - 4،6
4 - فرشتگان و بندگان مخلص حق ، در شب و روز همواره تسبیح گوی خداوند هستند .
فالذین عند ربّک یسبّحون له بالّیل و النهار
تعبیر <بالّیل و النهار> کنایه از استمرار و تداوم است.
ص: 68
6 - فرشتگان و بندگان مخلص خدا ، در تسبیح و عبادت او خستگی ناپذیراند .
فالذین عند ربّک یسبّحون له . .. و هم لایسئمون
<السّامه> (مصدر <لایسئمون>) به معنای خستگی و ملالت از ادامه کار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - لیل - 92 - 21 - 1
1 - انفاق گران باتقوا و مخلص ، آینده ای سرشار از رضایت خاطر خواهند داشت .
و لسوف یرضی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 38 - 6
6 - فرشتگان و بندگان مخلص خدا ، در تسبیح و عبادت او خستگی ناپذیراند .
فالذین عند ربّک یسبّحون له . .. و هم لایسئمون
<السّامه> (مصدر <لایسئمون>) به معنای خستگی و ملالت از ادامه کار است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 51 - 3
3- یاد کرد و تجلیل از پیامبران و اسوه های خلوص ، از روش های هدایتی قرآن
ذکر رحمت ربّک . .. واذکر ... واذکر ... واذکر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - لیل - 92 - 21 - 1
1 - انفاق گران باتقوا و مخلص ، آینده ای سرشار از رضایت خاطر خواهند داشت .
و لسوف یرضی
ص: 69
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 21 - 9
9 - تنها انسان های با اخلاص و به دور از چشم داشت مادی و ره یافته ، شایسته رهبری و پیروی اند .
اتّبعوا من لایسئلکم أجراً و هم مهتدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 30 - 2
2 - بندگان خالص خداوند و هم نشینان آنان ، در بهشت برین جای داده خواهند شد .
فی عب-دی . و ادخلی جنّتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 130 - 12
12 - بندگان خالص و برگزیده خدا در قیامت به گروه صالحان ملحق خواهند شد .
و لقد اصطفینه فی الدنیا و إنه فی الأخره لمن الصلحین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 33 - 2
2- زندانی شدن و خوار گشتن ، محبوب تر از گناه و معصیت ، در پیش حضرت یوسف ( ع ) و بندگان مخلص خدا
قال رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه
ص: 70
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 33 - 2
2- زندانی شدن و خوار گشتن ، محبوب تر از گناه و معصیت ، در پیش حضرت یوسف ( ع ) و بندگان مخلص خدا
قال رب السجن أحب إلیّ مما یدعوننی إلیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 42 - 11
11 - خلوص و پاکی مریم و برگزیدگی او ، زمینه سرآمد شدن او بر زنان جهان
انّ اللّه اصطفیک و طهّرک و اصطفیک علی نساء العالمین
به نظر می رسد تقدیم جمله <اصطفیک و طهّرک> بر <اصطفیک علی نساء العالمین>، دلالت داشته باشد بر دخالت برگزیدگی و طهارت مریم برای سرآمد شدن او.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 29 - 2
2 - بندگی خالص خداوند ، مایه رسیدن به مقامی والاتر از رتبه انسان های مطمئن ، راضی و مورد پسند خداوند
فادخلی فی عب-دی
انتساب بندگان به خداوند در <عبادی>، انتساب تشریفی است و این که به صاحبان دل آرام، اذن ملحق شدن به آنان داده می شود، بیانگر برتری رتبه آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 30 - 2
2 - بندگان خالص خداوند و هم نشینان آنان ، در بهشت برین جای داده خواهند شد .
فی عب-دی . و ادخلی جنّتی
ص: 71
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 29 - 4
4 - همنشین شدن با بندگان خالص خداوند در قیامت ، حرکت به سوی او و بهره مندی از جلوه های ربوبیت او است .
ارجعی إلی ربّک . .. فادخلی فی عب-دی
از معانی حرف <فاء>، تفصیل بعد از اجمال است و این آیه، رجوع به پروردگار را با تفصیل بیشتری بیان می دارد.
مخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 10
10- یوسف ( ع ) از بندگان مطیع خدا و از خالص شدگان برای او بود .
إنه من عبادنا المخلصین
مراد از <مخلصین> (خالص شدگان) این است که غیر خدا در آنان نصیبی ندارد و کاملاً در اختیار خداوند و اوامر او هستند. نه شیطان بر ایشان فرمان روایی می کند و نه اسیر هواهای نفسانی اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 45 - 4
4- تقواپیشگان ، بندگان خالص خدا و ر ها شده از وسوسه و سلطه ابلیس
إن المتقین فی جنّ-ت و عیون
در آیه های قبل، مردم به دو گروه تقسیم شدند:B1. پیروان گمراه ابلیس; 2. بندگان خالص خدا و سپس جایگاه گروه اول در قیامت، روشن گردید و در این آیه به سرنوشت گروه دوم پرداخته است و از <مخلصین> به <المتقین> تعبیر کرده که بیانگر برداشت فوق است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 76 - 7
7 - دعای بندگان خالص خدا ، مورد استجابت الهی است .
إلاّ عباد اللّه المخلصین . و لقد نادینا نوح فلنعم المجیبون . و نجّین-ه و أهله من
ص: 72
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 128 - 3
3 - تقوا ، یکتاپرستی و دوری از شرک ، از اوصاف بندگان مخلَص
ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین . اللّه ربّکم ... إلاّ عباد اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 40 - 1،4
1- ابلیس ، بندگانی را که خداوند آنان را از هر ناخالصی پالوده است ، از قلمرو اضلال و گمراه کردن خود ، استثنا کرد .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
برداشت فوق، مبتنی بر این است که <منهم> حال برای عباد باشد. <مخلص> به صیغه مفعولی، به کسی گفته می شود که از هرگونه ناخالصی پاک و پالوده شده باشد.
4- ابلیس ، به تکثیر نسل آدم ( ع ) و حوا و نیز به اغواپذیری اکثر آنان و تأثیرناپذیری بندگان خالص خدا از وسوسه هایش ، از آغاز خلقت انسان آگاه بود .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 41 - 2
2- توانایی ابلیس به اغوای اکثریت مردم و ناتوانی وی بر اغوای بندگان خالص خداوند ، قانون و سنت الهی
إلاّ عبادک منهم المخلصین . قال ه-ذا صرط علیّ مستقیم
برداشت فوق، مبتنی بر این احتمال است که مشارالیه <ه-ذا> امر اغواگری ابلیس نسبت به اکثریت مردم و اغوا ناپذیری بندگان خالص باشد. کلمه <علیّ> دربردارنده تضمین و عهده داری است و <مستقیم> چیزی است که انحراف در آن راه ندارد. بنابراین معنای <ه-ذا صراط علیّ مستقیم> این خواهد بود: چنین امری از ناحیه خداوند، حکمی تغییرناپذیر است که اصطلاحاً آن را <سنت> می نامند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 83 - 1،2،4
1 - بندگان مخلَص ( بندگان خالص شده و برگزیده خدا ) ، از افتادن در دام اغواگری شیطان مصون و درامان اند .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
بیشتر مفسران بر این باوراند که مقصود و معنای <مخلصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
2 - ابلیس ، ناتوان از گمراه کردن بندگان مخلَص خدا و معترف به آن
ص: 73
لأغوینهّم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
4 - آگاهی ابلیس ، به تکثیر نسل آدم و نیز به اغواپذیری بیشتر آنان و تأثیرناپذیری بندگان خالص خدا ، از آغاز خلقت انسان
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 74 - 2
2 - تنها بندگان مخلص خدا ، پذیرای دعوت رسولان الهی و برحذرکننده از اخطار های ایشان بودند .
إلاّ عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 12
12- بندگان خالص خدا ، از مشاهده برهان الهی ( باور به ربوبیت خدا و . . . ) بهره مند هستند .
همّ بها لولا أن رءا بره-ن ربه . .. إنه من عبادنا المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 52 - 2
2 - تصدیق و باور داشتن قیامت و زنده شدن انسان ها ، از ویژگی های بهشتیان و بندگان مخلَص خدا در دنیا است .
یقول أءنّک لمن المصدّقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 40 - 2
2 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از پاداشی فراتر از مقدار اعمال و رفتار خویش
و ما تجزون إلاّ ما کنتم تعملون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که <إلا. ..> استثنای منقطع از ضمیر <تجزون> باشد. بر این اساس، پیام آیه شریفه چنین می شود: همگان مطابق کردار خود، جزا و پاداش دارند; جز بندگان خالص خدا که فراتر و برتر از اعمال خود، پاداش دریافت خواهند داشت.
ص: 74
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 62 - 3
3 - انواع بوستان ها ، میوه ها ، شراب ها ، تخت ها ، بزم انس و همسران زیبا ، مجموعه پذیرایی خداوند از بهشتیان و بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. فی جنّ-ت النعیم ... و عندهم ق-صرت الطرف ... أذلک خ
<نزل> به مجموعه ای گفته می شود که برای پذیرایی از مهمان آماده می سازند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 166 - 2
2 - تسبیح و تنزیه مستمر خداوند ، از اوصاف بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و إنّا لنحن المسبّحون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 128 - 3
3 - تقوا ، یکتاپرستی و دوری از شرک ، از اوصاف بندگان مخلَص
ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین . اللّه ربّکم ... إلاّ عباد اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 42 - 2
2 - بندگان مخلص خدا ، مورد اکرام و گرامی داشت الهی اند .
و هم مکرمون
ص: 75
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 128 - 3
3 - تقوا ، یکتاپرستی و دوری از شرک ، از اوصاف بندگان مخلَص
ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین . اللّه ربّکم ... إلاّ عباد اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 160 - 1
1 - تنها بندگان مخلَص خدا ، عارف به حق خدا و توصیف کننده شایسته او هستند .
سبح-ن اللّه عمّا یصفون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
<إلاّ> استثنای منقطع و به معنای <ل-کن> است. مستثنی منه نیز در برداشت بالا، ضمیر فاعلی <یصفون> دانسته شده است. گفتنی است مقصود و معنای <مخلصین> این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 60 - 2
2 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از فوز عظیم و رستگاری بزرگ الهی
عباد اللّه المخلصین . .. و ما نحن بمعذّبین . إنّ ه-ذا لهو الفوز العظیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 41 - 1
1 - بندگان مخلص خدا ، بهره مند از رزق و روزی ویژه و ممتاز الهی
إلاّ عباد اللّه المخلصین . أول-ئک لهم رزق معلوم
بیشتر مفسران برآنند که مقصود از <رزق معلوم>، روزی مخصوص و تعیین شده برای بندگان خالص است; مانند آیه <و ما منّا إلاّ له مقام معلوم>، (همین سوره، آیه 164).
ص: 76
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 42 - 1
1 - انواع میوه ها ، رزق و روزی مخصوص و ممتاز بندگان مخلَص خدا در بهشت
أُول-ئک لهم رزق معلوم . فوکه
<فواکه> (جمع <فاکهه>) بدل کل از <رزق معلوم> و یا خبر برای مبتدای محذوف است و تقدیر آن <ذلک الرزق فواکه> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 5
5 - ربوبیت الهی ، مقتضی توفیق دادن و نعمت بخشیدن به بندگان مخلَص خود
عباد اللّه المخلصین . .. و لولا نعمه ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 57 - 5
5 - ربوبیت الهی ، مقتضی توفیق دادن و نعمت بخشیدن به بندگان مخلَص خود
عباد اللّه المخلصین . .. و لولا نعمه ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 52 - 3
3 - سرزنش شدن بندگان خالص خدا و باورداران به قیامت ، از سوی منکران آن
یقول أءنّک لمن المصدّقین
در برداشت یاد شده، استفهام <أءنّک> استفهام توبیخی دانسته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 77
15 - صافات - 37 - 128 - 3
3 - تقوا ، یکتاپرستی و دوری از شرک ، از اوصاف بندگان مخلَص
ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ-لقین . اللّه ربّکم ... إلاّ عباد اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 165 - 4
4 - به صف ایستادن در راه خدا ، از ویژگی های بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و إنّا لنحن الصافّون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 11
11- بندگان خالص ( آنان که کاملاً در اختیار خدایند ) هرگز آلوده به گناه نشده و مرتکب هیچ معصیتی نمی شوند .
لنصرف عنه السوء و الفحشاء إنه من عبادنا المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 11
11- بندگان خالص ( آنان که کاملاً در اختیار خدایند ) هرگز آلوده به گناه نشده و مرتکب هیچ معصیتی نمی شوند .
لنصرف عنه السوء و الفحشاء إنه من عبادنا المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 40 - 1
1- ابلیس ، بندگانی را که خداوند آنان را از هر ناخالصی پالوده است ، از قلمرو اضلال و گمراه کردن خود ، استثنا کرد .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
برداشت فوق، مبتنی بر این است که <منهم> حال برای عباد باشد. <مخلص> به صیغه مفعولی، به کسی گفته می شود که از هرگونه ناخالصی پاک و پالوده شده باشد.
ص: 78
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 40 - 1،2
1 - بندگان مخلَص خدا ( بندگان خالص و برگزیده خدا ) ، از عذاب دردناک الهی به دوراند .
إنّکم لذائقوا العذاب الألیم . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین
بیشتر مفسران برآنند که مقصود و معنای <مخلصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم الله لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>. گفتنی است در برداشت یاد شده <إلا...> استثنای منقطع، از ضمیر <لذائقوا> گرفته شده است.
2 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از پاداشی فراتر از مقدار اعمال و رفتار خویش
و ما تجزون إلاّ ما کنتم تعملون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که <إلا. ..> استثنای منقطع از ضمیر <تجزون> باشد. بر این اساس، پیام آیه شریفه چنین می شود: همگان مطابق کردار خود، جزا و پاداش دارند; جز بندگان خالص خدا که فراتر و برتر از اعمال خود، پاداش دریافت خواهند داشت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 41 - 1
1 - بندگان مخلص خدا ، بهره مند از رزق و روزی ویژه و ممتاز الهی
إلاّ عباد اللّه المخلصین . أول-ئک لهم رزق معلوم
بیشتر مفسران برآنند که مقصود از <رزق معلوم>، روزی مخصوص و تعیین شده برای بندگان خالص است; مانند آیه <و ما منّا إلاّ له مقام معلوم>، (همین سوره، آیه 164).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 42 - 1،2
1 - انواع میوه ها ، رزق و روزی مخصوص و ممتاز بندگان مخلَص خدا در بهشت
أُول-ئک لهم رزق معلوم . فوکه
<فواکه> (جمع <فاکهه>) بدل کل از <رزق معلوم> و یا خبر برای مبتدای محذوف است و تقدیر آن <ذلک الرزق فواکه> می باشد.
2 - بندگان مخلص خدا ، مورد اکرام و گرامی داشت الهی اند .
و هم مکرمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 43 - 1
1 - بندگان مخلَص خدا ، در بوستان های پرنعمت متنعم اند .
إلاّ عباد اللّه المخلصین . أُول-ئک ... مکرمون . فی جنّ-ت النعیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 79
15 - صافات - 37 - 45 - 4
4 - شراب ناب ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
یطاف علیهم بکأس من معین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 60 - 2
2 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از فوز عظیم و رستگاری بزرگ الهی
عباد اللّه المخلصین . .. و ما نحن بمعذّبین . إنّ ه-ذا لهو الفوز العظیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 62 - 3
3 - انواع بوستان ها ، میوه ها ، شراب ها ، تخت ها ، بزم انس و همسران زیبا ، مجموعه پذیرایی خداوند از بهشتیان و بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. فی جنّ-ت النعیم ... و عندهم ق-صرت الطرف ... أذلک خ
<نزل> به مجموعه ای گفته می شود که برای پذیرایی از مهمان آماده می سازند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 76 - 7
7 - دعای بندگان خالص خدا ، مورد استجابت الهی است .
إلاّ عباد اللّه المخلصین . و لقد نادینا نوح فلنعم المجیبون . و نجّین-ه و أهله من
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 160 - 1،2
1 - تنها بندگان مخلَص خدا ، عارف به حق خدا و توصیف کننده شایسته او هستند .
سبح-ن اللّه عمّا یصفون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
<إلاّ> استثنای منقطع و به معنای <ل-کن> است. مستثنی منه نیز در برداشت بالا، ضمیر فاعلی <یصفون> دانسته شده است. گفتنی است مقصود و معنای <مخلصین> این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
2 - تمامی انسان ها ، به جز بندگان مخلَص خدا ، از توصیف شایسته او ناتوان هستند .
سبح-ن اللّه عمّا یصفون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 80
9 - حجر - 15 - 40 - 5
5- بندگان خالص خداوند ، در اقلیتند .
إلاّ عبادک منهم المخلصین
از آن جایی که مستثنی بنابر قاعده کمتر از مستثنی منه است و گرنه استثنا مستهجن خواهد بود، نکته یاد شده استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 83 - 5
5 - بندگان خالص و برگزیده خداوند ، در اقلیت قرار دارند .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که غالباً مستثنی از مستثنی منه کمتر است و چون <مخلَصین> از مجموعه انسان ها استثنا شده است، به دست می آید که این بندگان مخلَص خدا، همواره در اقلیت قرار دارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 44 - 4
4 - اُنس و محبت متقابل و بزم خوش ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
فی جنّ-ت النعیم . علی سرر متق-بلین
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه در مقام بیان انواع نعمت های الهی برای بندگان خالص خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 169 - 3
3 - مشرکان ، در صف مخالف بندگان مخلَص خدا
لو أنّ عندنا ذکرًا من الأوّلین . لکنّا عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 43 - 1
1 - بندگان مخلَص خدا ، در بوستان های پرنعمت متنعم اند .
ص: 81
إلاّ عباد اللّه المخلصین . أُول-ئک ... مکرمون . فی جنّ-ت النعیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 44 - 1،2،4
1 - بندگان مخلَص خدا ، بر تخت های بهشتی رویاروی هم تکیه خواهند زد .
علی سرر متق-بلین
<سرر> (جمع <سریر>) به معنای تخت ها است.
2 - بندگان مخلَص خدا ، بهره مند از بزم خوش و مجلس انس در بوستان های بهشتی
فی جنّ-ت النعیم . علی سرر متق-بلین
رویاروی هم قرار داشتن بندگان خالص خدا، اشاره به انس و محبت متقابل و بزم خوش آنان دارد.
4 - اُنس و محبت متقابل و بزم خوش ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
فی جنّ-ت النعیم . علی سرر متق-بلین
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه در مقام بیان انواع نعمت های الهی برای بندگان خالص خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 45 - 1،3،4
1 - گردش ظرف هایی از شراب ناب ، گرداگرد بندگان مخلَص خدا در بهشت
یطاف علیهم بکأس
<کأس> به معنای ظرفی است که در آن شراب باشد. گفتنی است گاهی این واژه استعمال می شود، ولی مقصود از آن خود شراب است; نه ظرفی که در آن شراب باشد.
3 - در دسترس بودن شراب و فراوانی و مستمر بودن آن ، برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
یطاف علیهم بکأس من معین
تعبیر دور دادن شراب بر سر بهشتیان، بیانگر در دسترس بودن آن است و آمدن <یطاف> به صورت فعل مضارع، دلالت بر استمرار این عمل دارد.
4 - شراب ناب ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
یطاف علیهم بکأس من معین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 48 - 3
3 - بندگان مخلَص خدا در بهشت ، مجذوب همسران بهشتی خود
و عندهم ق-صرت الطرف
مقصود از <طرف> می تواند نگاه همسران زنان بهشتی باشد; یعنی، زنان بهشتی چنان جذاب اند که نظر و چشم دیگران (همسران) را به خود مشغول می دارند.
ص: 82
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 128 - 1،2
1 - از میان قوم الیاس ، تنها بندگان مخلَص خدا ( بندگان خالص و برگزیده خدا ) ، از احضار و کیفر الهی در روز رستاخیز درامان خواهند بود .
فإنّهم لمحضرون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
طبق نظر مفسران، مقصود و معنای <مخلصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
2 - وجود گروهی از بندگان مخلَص خدا در میان قوم الیاس پیامبر
فکذّبوه . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که <إلاّ عباداللّه . ..> استثنا از ضمیر جمع در <فکذّبوه> باشد; یعنی، همه قوم الیاس - جز گروهی از بندگان خالص خدا از میان آنان - به تکذیب رسالت روی آوردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 12
12- بندگان خالص خدا ، از مشاهده برهان الهی ( باور به ربوبیت خدا و . . . ) بهره مند هستند .
همّ بها لولا أن رءا بره-ن ربه . .. إنه من عبادنا المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 128 - 1
1 - از میان قوم الیاس ، تنها بندگان مخلَص خدا ( بندگان خالص و برگزیده خدا ) ، از احضار و کیفر الهی در روز رستاخیز درامان خواهند بود .
فإنّهم لمحضرون . إلاّ عباد اللّه المخلصین
طبق نظر مفسران، مقصود و معنای <مخلصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 160 - 3
3 - تنها بندگان مخلَص خدا ، معاف و آزاد از احضار شدن برای کیفر و مجازات
ص: 83
إنّهم لمحضرون . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین
برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <إلاّ عباد اللّه. ..> استثنا از ضمیر مفعولیِ <لمحضرون> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 42 - 5
5- ابلیس ، از سلطه بر بندگان خالص و مقرب خدا ، ناتوان است .
إلاّ عبادک منهم المخلصین . .. إن عبادی لیس لک علیهم سلط-ن
برداشت فوق، بر این اساس است که مقصود از <عبادی> همان <عباد مخلص> باشد که در جمله <إلاّ عبادک منهم المخلصین> آمده است که خداوند در پاسخ ادعای ابلیس بر اغوا نکردن بندگان خالص می فرماید: <او اصلاً توانایی انجام چنین کاری را ندارد>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 74 - 5
5 - بندگان مخلص خدا ، در امان از عذاب الهی
فانظر کیف کان ع-قبه المنذرین . إلاّ عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 83 - 1
1 - بندگان مخلَص ( بندگان خالص شده و برگزیده خدا ) ، از افتادن در دام اغواگری شیطان مصون و درامان اند .
لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین
بیشتر مفسران بر این باوراند که مقصود و معنای <مخلصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 41 - 2
2 - بندگان مخلص خدا ، برخوردار از مقام و منزلتی بلند در پیشگاه خداوند
أول-ئک لهم رزق معلوم
اشاره کردن به بندگان خالص خدا با اسم اشاره بعید (اولئک) - با آن که در آیه پیش از آنان سخن گفته شد - گویای علو مرتبه و منزلت والای آنان در پیشگاه خداوند است.
ص: 84
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 164 - 4
4 - هر یک از بندگان مخلَص خدا ، دارای مقام و منزلتی معین و معلوم در پیشگاه خداوند *
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و ما منّا إلاّ له مقام معلوم
برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: 1- آیه شریفه چون پس از بحت از بندگان مخلَص خدا (عباد اللّه المخلصین) آمده است، می تواند در اوصاف اینان باشد. 2- برخی از روایاتی که امامان معصوم و اوصیای الهی را مصداق آیه شریفه دانسته اند (نورالثقلین، ج 4، ذیل آیه)، گویای همین مطلب است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 74 - 1
1 - بندگان مخلَص خدا ( بندگان خالص و برگزیده خدا ) ، تنها گروه نجات یافته از میان اقوام عذاب شده پیشین
فانظر کیف کان ع-قبه المنذرین . إلاّ عباد اللّه المخلصین
طبق نظر بیشتر مفسران، مقصود و معنای <مخلَصین> (خالص شدگان) این است: <الذین أخلصهم اللّه لنفسه و ولایته; کسانی که خداوند آنان را برگزیده و در اختیار خود گرفته و مطیع فرمان خویش ساخته است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 44 - 4
4 - اُنس و محبت متقابل و بزم خوش ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
فی جنّ-ت النعیم . علی سرر متق-بلین
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه در مقام بیان انواع نعمت های الهی برای بندگان خالص خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 45 - 4
4 - شراب ناب ، از نعمت های الهی برای بندگان مخلَص خدا در بهشت
یطاف علیهم بکأس من معین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 48 - 1
1 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از همسرانی علاقه مند که جز به شوهران خود ، چشم ندوخته و نظر نمی افکنند .
ص: 85
و عندهم ق-صرت الطرف
مقصود از <قاصرات الطرف> (چشم فروهشتگان)، زنانی اند که چشم از دیگران برگرفته و تنها به همسران خود می نگرند. گفتنی است که این تعبیر، ممکن است کنایه از علاقه مندی شدید زنان بهشتی به همسران خود باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 62 - 3
3 - انواع بوستان ها ، میوه ها ، شراب ها ، تخت ها ، بزم انس و همسران زیبا ، مجموعه پذیرایی خداوند از بهشتیان و بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. فی جنّ-ت النعیم ... و عندهم ق-صرت الطرف ... أذلک خ
<نزل> به مجموعه ای گفته می شود که برای پذیرایی از مهمان آماده می سازند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 43 - 1
1 - بندگان مخلَص خدا ، در بوستان های پرنعمت متنعم اند .
إلاّ عباد اللّه المخلصین . أُول-ئک ... مکرمون . فی جنّ-ت النعیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 11،12
11- بندگان خالص ( آنان که کاملاً در اختیار خدایند ) هرگز آلوده به گناه نشده و مرتکب هیچ معصیتی نمی شوند .
لنصرف عنه السوء و الفحشاء إنه من عبادنا المخلصین
12- بندگان خالص خدا ، از مشاهده برهان الهی ( باور به ربوبیت خدا و . . . ) بهره مند هستند .
همّ بها لولا أن رءا بره-ن ربه . .. إنه من عبادنا المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 52 - 2
2 - تصدیق و باور داشتن قیامت و زنده شدن انسان ها ، از ویژگی های بهشتیان و بندگان مخلَص خدا در دنیا است .
یقول أءنّک لمن المصدّقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 86
15 - صافات - 37 - 74 - 3
3 - دوری از تقلید کورکورانه و تعصب آمیز از پدران و پیشینیان در عقاید ، جهان بینی و رفتار ها ، از ویژگی های بندگان مخلص خدا
إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 165 - 4
4 - به صف ایستادن در راه خدا ، از ویژگی های بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و إنّا لنحن الصافّون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 166 - 2،2
2 - تسبیح و تنزیه مستمر خداوند ، از اوصاف بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و إنّا لنحن المسبّحون
2 - تسبیح و تنزیه مستمر خداوند ، از اوصاف بندگان مخلَص خدا
إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و إنّا لنحن المسبّحون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 74 - 2
2 - تنها بندگان مخلص خدا ، پذیرای دعوت رسولان الهی و برحذرکننده از اخطار های ایشان بودند .
إلاّ عباد اللّه المخلصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 48 - 1،2،3
1 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از همسرانی علاقه مند که جز به شوهران خود ، چشم ندوخته و نظر نمی افکنند .
و عندهم ق-صرت الطرف
مقصود از <قاصرات الطرف> (چشم فروهشتگان)، زنانی اند که چشم از دیگران برگرفته و تنها به همسران خود می نگرند. گفتنی است که این تعبیر، ممکن است کنایه از علاقه مندی شدید زنان بهشتی به همسران خود باشد.
2 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از زنان چشم فروهشته
ص: 87
و عندهم ق-صرت الطرف
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که مراد از <قاصرات الطرف> کوتاه کردن از نگاه و فروهشتن اندک چشم از نظر ظاهری باشد. گفتنی است که این نوع نگاه کردن و فروهشتن چشم، خود بر زیبایی و جذابیت زنان می افزاید.
3 - بندگان مخلَص خدا در بهشت ، مجذوب همسران بهشتی خود
و عندهم ق-صرت الطرف
مقصود از <طرف> می تواند نگاه همسران زنان بهشتی باشد; یعنی، زنان بهشتی چنان جذاب اند که نظر و چشم دیگران (همسران) را به خود مشغول می دارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 24 - 10
10- یوسف ( ع ) از بندگان مطیع خدا و از خالص شدگان برای او بود .
إنه من عبادنا المخلصین
مراد از <مخلصین> (خالص شدگان) این است که غیر خدا در آنان نصیبی ندارد و کاملاً در اختیار خداوند و اوامر او هستند. نه شیطان بر ایشان فرمان روایی می کند و نه اسیر هواهای نفسانی اند.
مخلَصین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 51 - 5
5- خداوند موسی ( ع ) را از هرگونه آلودگی مبرّا و او را برای خود خالص گردانید .
إنّه کان مخلصًا
<مخلَص> به فتح لام، یعنی خالص شده و کسی که خداوند او را برای خود خالص کرده و از آلودگی مصون داشته است (لسان العرب). تفاوت آن با مخلِص (به کسره) این است که <مخلِص> عبادتش را برای خدا خالص می کند، ولی <مخلَص> کسی است که خداوند او را برای خود برگزیده و خالص کرده باشد.
ص: 88
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 191 - 3
3 - مشرکان ، موجوداتی را شریک خدا می پنداشتند که خود مخلوق بودند .
أیشرکون ما . .. هم یخلقون
ضمیر <هم>، هم می تواند به <ما>ی موصوله در <ما لایخلق> برگردد و هم می تواند به <مشرکان> ارجاع شود. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است. یعنی چیزی را شریک خدا می پندارند که خود آفریده شده است. آیه بعد این احتمال را تأیید می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 37 - 13
13 - مخلوق بودن ، ناسازگار با مقام والای معبود بودن و مورد پرستش قرار گرفتن
لاتسجدوا للشمس و لا للقمر و اسجدوا للّه الذی خلقهنّ إن کنتم إیّاه تعبدون
مخلوقات
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 10 - 4
ص: 89
4- توجه به مخلوق بودن پدیده های عالم ، تردیدی در وجود خداوند باقی نمی گذارد .
أفی الله شکّ فاطر السموت و الأرض
استفهام در آیه، انکاری است; بنابراین معنا چنین می شود: شکی در اینکه خداوند خالق آسمانها و زمین است، نیست و چون اینها پدیده هستند به پدید آورنده نیاز دارند. بنابراین با عنایت و توجه عقلی، شکی در وجود خداوند باقی نمی ماند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 10 - 5
5- نیازمندی پدیده ها به علت و پدید آورنده ، امری بدیهی و غیر قابل تردید است .
أفی الله شکّ فاطر السموت و الأرض
از اینکه خداوند از خالقیت خود نسبت به پدیده های آسمان و زمین نفی شک می کند، مبتنی بر قضیه ای است که کبرای آن به دلیل وضوح و بداهتش نیاز به ذکر ندارد و آن نیازمندی هر پدیده (معلول) به پدید آورنده (علت) است که همه عُقلا، و از جمله کفار، هیچ تردیدی درباره آن ندارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 35 - 16
16- < قال الرضا ( ع ) : . . . ثمّ جعل الحروف بعد إحصائها و إحکام عدتها فعلاً منه کقوله عزّوجلّ : < کن فیکون > و کن منه صنع و ما یکون به المصنوع ;
امام رضا(ع) فرمود: . .. سپس خداوند حروف را پس از تکمیل و محکم کردن عدد آنها فعل خود قرار داد، مثل سخن خداوند عزّوجلّ: <کن فیکون> و کلمه <کن> از جانب خداوند، ایجاد است و آنچه با کلمه <کن> به وجود می آید، مخلوق خداوند است>.
ص: 90
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تغابن - 64 - 14 - 11
11 - اسلام ، دین رأفت ، مدارا کردن و گذشت است .
عدوًّا لکم فاحذروهم و إن تعفوا و تصفحوا و تغفروا
توصیه و ترغیب به گذشت، عفو و چشم پوشی - حتی درباره کسانی که به انسان دشمنی کرده اند - گویای مطلب یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 110 - 3
3 - اقامه نماز و ادای زکات ، عامل شکیبایی بر آزار های دشمنان و زمینه ساز مدارا کردن با ایشان است .
فاعفوا و اصفحوا . .. و أقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه
در برداشت فوق، جمله <أقیموا الصلاه . ..> در ارتباط با <فاعفوا واصفحوا> ملاحظه شده است. در این لحاظ هدف از تأکید بر اقامه نماز و پرداخت زکات، ایجاد توان برای اطاعت امر خداوند (لزوم عفو و گذشت و مدارا کردن با دشمنان) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 199 - 3،4
ص: 91
3 - خداوند از پیامبرش خواست تا با جاهلان و سفیهان مدارا کند و کردار جاهلانه آنان را نادیده انگارد .
و أعرض عن الجهلین
<اعراض> به معنای روی گرداندن است و رویگردانی گاهی کنایه از مدارا کردن و نادیده گرفتن است و گاهی به معنای بی اعتنایی کردن و دوری گزیدن. با توجه به صدر آیه می توان گفت مراد از اعراض، معنای اول است.
4 - گذشت از لغزش ها ، دعوت مردم به کار های نیک و مدارا کردن با جاهلان و سفیهان ، از وظایف اساسی مبلغان دین
خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجهلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 27 - 14
14 - لزوم مدارا کردن با اجیر و پرهیز از سخت گرفتن بر وی در کار
و ما أُرید أن أشقّ علیک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 68 - 6
6 - اظهار رفق و مدارات با کفران ستیزه جو ، توصیه خدا به پیامبر ( ص )
و إن ج-دلوک فقل اللّه أعلم بما تعملون
جمله <اللّه أعلم بما تعملون>، تهدیدی است همراه با اظهار نرمی و مدارات.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 159 - 1،2،4،5،6،8،11
1 - پیامبر ( ص ) دارای اخلاقی خوش و اهل مدارا با مردمان ، به دور از هر گونه سنگدلی و خشونت
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب
کلمه <لنتَ> از مصدر <لین> به معنای مهربانی و خوشخویی است و <فظّا> به معنای جفاکار و بد خلق است و <غلیظ القلب> به معنای سنگدل و بی رحم است.
2 - رحمت الهی ، تنها سرچشمه نرمی و مدارای پیامبر ( ص ) با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
ص: 92
تقدیم <بما رحمه> بر متعلقش (لنتَ)، دلالت بر حصر دارد.
4 - ضرورت خوش خلقی ، نرمش و رأفت رهبران الهی با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
5 - خُلق و خوی خوش و مدارای با مردم ، برخاسته از رحمت الهی
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
6 - مدارا ، خوش خُلقی و مهربانی پیامبر ( ص ) با مردم ، از عوامل گرایش آنان به جانب آن حضرت
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
8 - ترغیب به خوش خُلقی و مدارا و نکوهش از سنگدلی و خشونت ، در برخورد های اجتماعی
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
11 - شکست ها و سختی ها ، زمینه ساز پراکندگی جامعه از پیرامون رهبران خود ، و مدارای ایشان با آنان از میان برنده آن زمینه هاست . *
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
با توجّه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، که شکست نبرد احد و مشکلات ناشی از آن را مطرح ساخت، می توان نتیجه گرفت که شکست و مشکلات آن نبرد، زمینه پراکندگی مسلمانان را از پیرامون رسول خدا (ص) فراهم ساخت و آنچه در این میان مانع از گسیختن مردم از پیرامون پیامبر (ص) شد، خُلق خوش و مدارای آن حضرت با مردم بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 159 - 3
3 - نرمی و مدارای پیامبر ( ص ) ، با مسلمانانی که از دستورات ایشان سرپیچی کردند و از جبهه احد گریختند .
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
نرمی و مدارا غالباً در مورد مخالفت و عصیان است که از مصادیق مورد نظر - به قرینه آیات قبل - عصیانگران نبرد احد می باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 81 - 10
10 - پیامبر ( ص ) ، مأمور مدارا با مسلمانانی که در برابر فرامین آن حضرت برخورد منافقانه داشتند .
و یقولون طاعه . .. فاعرض عنهم
در برداشت فوق، <اعراض> به معنای گذشت گرفته شده است ; یعنی در صدد انتقام از آنان مباش.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 93
13 - قصص - 28 - 27 - 16
16 - تضمین مدارا کردن با موسی ( ع ) و سخت نگرفتن بر وی در کار ها از سوی شعیب ( ع )
و ما أُرید أن أشقّ علیک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 88 - 7
7- ذوالقرنین ، به رعایت نرمش و مدارا در صدور فرمان و ابلاغ خواسته های حکومتی خویش به مؤمنان ، نوید داد .
و سنقول له من أمرنا یسرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 15 - 5
5 - رفق و مدارا با پدر و مادر و داشتن رفتاری شایسته با آنان در امور دنیوی ، امری لازم است .
و صاحبهما فی الدنیا معروفًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 81 - 12
12 - مماشات با خصم در بحث و جدل، روشی برای تبلیغ معارف و عقاید
فأی الفریقین أحق بالأمن
لازمه اینکه موحدان <احق> به امام باشند، آن است که برای مشرکان نیز حقی محسوب گردد. ولی با توجه به اینکه مشرکان هیچ لیاقتی برای امان ندارند، برای مماشات با خصم و در مقام جدل و تبلیغ حقی فرض شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 27 - 8
8 - پیامبر ( ص ) برای اثبات حقانیت توحید و بطلان شرک ، از روش مدارا و تدریج استفاده می کرد .
قل من یرزقکم . .. و إنّا أو إیّاکم لعلی هدًی أو فی ضل-ل ... لاتسئلون عمّا أجرمنا
ص: 94
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 3 - 5،6
5 - فرشتگان ، به هنگام قبض روح برخی از مردم ، بسان شناکنندگان ، وظیفه خود را به آرامی و با مدارا انجام می دهند .
و الس-بح-ت سبحًا
در نظر برخی از اهل لغت، حرکت در اعماق آب را، <عَوْم> و حرکت روی آب و بدون فرورفتن را <سباحه> می گویند(تاج العروس). تعبیر <السابحات> - به قرینه <الناشطات> در آیه قبل - ناظر به حرکت آرام ملائکه، در قبض روح مؤمن است که به حرکت در آب تشبیه شده است.
6 - [ فی المجمع ] فی قوله تعالی < و السابحات سبحاً > انّ ها الملائکه یقبضون أرواح المؤمنین یسلّون ها سلاًّ رفیقاً . . . عن علی ( ع ) ;
در مجمع البیان از امام علی(ع) روایت شده که درباره قول خدای تعالی <و السابحات سبحاً> فرمود: آنان فرشتگانی اند که روح مؤمنان را قبض می کنند و آن را به آرامی و مدارا از بدن هایشان بیرون می آورند>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 81 - 12
12 - مماشات با خصم در بحث و جدل، روشی برای تبلیغ معارف و عقاید
فأی الفریقین أحق بالأمن
لازمه اینکه موحدان <احق> به امام باشند، آن است که برای مشرکان نیز حقی محسوب گردد. ولی با توجه به اینکه مشرکان هیچ لیاقتی برای امان ندارند، برای مماشات با خصم و در مقام جدل و تبلیغ حقی فرض شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 9 - 15
15 - صلح ناعادلانه - مبتنی بر مماشات با متجاوز - مورد تأیید و رضایت الهی نیست .
فإن بغت . .. فأصلحوا بینهما بالعدل ... إنّ اللّه یحبّ المقسطین
از مفهوم آیه، مطلب بالا استفاده می شود.
ص: 95
ص: 96
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 50 - 5
5- لزوم مراعات صدق و راستی ، در تکریم و تمجید از اشخاص و خارج نشدن از مرز واقعیت
و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا
خداوند، ابراهیم و فرزندش را از ثنایی رفیع، ولی راستین برخوردار کرده است; یعنی آنچه که در باره آنان به عنوان ثنا و تمجید گفته می شود، راست و عین واقعیت است، نه این که مبالغه باشد. این قید دارای پیام و درسی است برای همه که در تمجیدها به افراط و یا تفریط دچار نشوند، بلکه حقیقت اظهار کنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 50 - 5
5- لزوم مراعات صدق و راستی ، در تکریم و تمجید از اشخاص و خارج نشدن از مرز واقعیت
و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا
خداوند، ابراهیم و فرزندش را از ثنایی رفیع، ولی راستین برخوردار کرده است; یعنی آنچه که در باره آنان به عنوان ثنا و تمجید گفته می شود، راست و عین واقعیت است، نه این که مبالغه باشد. این قید دارای پیام و درسی است برای همه که در تمجیدها به افراط و یا تفریط دچار نشوند، بلکه حقیقت اظهار کنند.
ص: 97
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 6 - 9
9 - هدایت قرآن ، منجر به عزت و ستودگی می شود .
یهدی إلی صرط العزیز الحمید
ذکر دو صفت <عزیز> و <حمید> به جای سایر صفات خداوند (به عنوان مضاف الیه <صراط>) اشعار دارد به این که راهی که قرآن انسان ها را به آن رهنمون می کند، راه خدایی است که عزت و ستودگی دارد و طی کنندگان آن راه هم آن دو صفت را به دست خواهند آورد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 73 - 11
11- نزول رحمت و برکت خاص از ناحیه خداوند بر ابراهیم ( ع ) و سایر شایستگان رحمت ، نمودی از ستایش خدا از آنان و جلوه ای از والامقامی اوست .
رحمت الله و برک-ته علیکم أهل البیت إنه حمید مجید
<إنه حمید مجید> به منزله تعلیل برای شمول رحمت و برکت بر خاندان ابراهیم است; یعنی، چون خداوند از کار نیک بندگان ستایش می کند و شما اهل بیت نیز کارهای نیک انجام دادید و سزاوار ستایشید، خداوند رحمت و برکات خویش را بر شما ارزانی داشته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 50 - 3
3- خداوند ، برای ابراهیم ، اسحاق و یعقوب ( ع ) ستایشی راستین و بلندآوازه در تاریخ قرار داده است .
و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا
از جمله معانی و کاربردهای کلمه <لسان> ثنا و تمجید است; بنابراین <جعلنا . ..>، یعنی برای آنها ثنا و تمجیدی راستین و رفیع قرار دادیم.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 27 - 2
2 - خداوند ، با انسان هایی که در قیامت روحی آرام و تسکین یافته دارند ، سخن خواهد گفت آنان را بر این آرامش خواهد ستود .
ی-أیّتها النّفس المطمئنّه
ص: 98
خطابی که در این آیه وجود دارد، به قرینه آیات پیشین - که ترسیم کننده صحنه قیامت بود - خطابی است که در قیامت صادر خواهد شد. توصیف مخاطب به <مطمئن>، نشان می دهد که اطمینان در همان صحنه مورد نظر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 50 - 3
3- خداوند ، برای ابراهیم ، اسحاق و یعقوب ( ع ) ستایشی راستین و بلندآوازه در تاریخ قرار داده است .
و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا
از جمله معانی و کاربردهای کلمه <لسان> ثنا و تمجید است; بنابراین <جعلنا . ..>، یعنی برای آنها ثنا و تمجیدی راستین و رفیع قرار دادیم.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 9 - 5،8
5 - انصار ، مورد تمجید خداوند ، به خاطر محبت بی دریغشان نسبت به مؤمنان مهاجر
یحبّون من هاجر إلیهم
8 - انصار ، مورد ستایش به سبب ایثار بر مهاجران ، حتی در شرایط احتیاج و نیاز خویش
و لایجدون فی صدورهم . .. و لو کان بهم خصاصه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 8 - 3
3 - ستایش و تمجید خداوند از ایثارگران و تأمین کنندگان نیاز های غذایی قشر نیازمند ( مستمندان ، یتیمان و اسیران )
و یطعمون الطعام علی حبّه مسکینًا و یتیمًا و أسیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 8 - 3
ص: 99
3 - ستایش و تمجید خداوند از ایثارگران و تأمین کنندگان نیاز های غذایی قشر نیازمند ( مستمندان ، یتیمان و اسیران )
و یطعمون الطعام علی حبّه مسکینًا و یتیمًا و أسیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ضحی - 93 - 8 - 3
3 - فقر ، حالتی نامطلوب و تبدیل آن به توانگری ، امری ستوده است .
و وجدک عائلاً فأغنی
لحن آیه شریفه - که در مقام امتنان بر پیامبر(ص) است - بیانگر برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 7 - 4
4 - ستایش و تمجید خداوند ، از وفاکنندگان به نذر و بیم داران از قیامت
یوفون بالنذر و یخافون یومًا کان شرّه مستطیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 37 - 12
12 - تعدیل و کنترل نیروی غضب ، مورد ستایش وحی است ; نه نابودی و ریشه کن ساختن اصل آن .
و إذا ما غضبوا هم یغفرون
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند در بیان صفات مؤمنان کامل، نفرموده است که آنان غضبناک نمی شوند; بلکه عفو و گذشت آنان را مطرح کرده و مورد ستایش قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 44 - 8
8- وجود تمامی موجودات هستی ، خود تمجید و ستایش آفریدگارشان است .
ص: 100
و إن من شیء إلاّ یسبّح بحمده
حمد و تسبیح موجودات برای خداوند تسبیح به زبان حال است. یعنی با هستی خود ثناگوی اند. به عبارت دیگر، اضافه <تسبیح> به موجودات، اضافه مجازی است نه حقیقی.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 39 - 15
15 - کنترل تمایلات جنسی ، مورد ستایش خداوند
سیّداً و حصوراً
امام باقر (ع): <وسیدّاً و حصوراً> الحصور الّذی یأبی النساء.
_______________________________
تفسیر عیاشی، ج 1، ص 172، ح 45; مجمع البیان، ج 2، ص 742.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 14 - 8
8 - تمجید و ستایش خداوند از خویش ، به خاطر آفرینش انسان
ثمّ أنشأن-ه خلقًا ءاخر فتبارک اللّه أحسن الخ-لقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 64 - 21
21 - تمجید و تحسین خداوند از خویش به خاطر آفریدن آسمان ، زمین و انسان
اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم ... فتبارک اللّه ربّ الع-لمین
جمله <فتبارک اللّه ربّ العالمین> دارای آهنگ تمجید و تحسین است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 42 - 6
6 - قرآن ، نازل شده از سوی پروردگار کاردان و ستوده
تنزیل من حکیم حمید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - طور - 52 - 28 - 5
5 - ستایش تقواپیشگان از نیکی های خداوند ، در مجالس انس خویش در بهشت
یتساءلون . .. إنّه هو البرّ الرحیم
ص: 101
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 35 - 3
3 - تمجید خداوند از دل هایی که با شنیدن نام او ، خشیت و ترس بر آنها عارض می شود .
الذین إذا ذکر اللّه وجلت قلوبهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 18 - 14
14- شکیبایی یعقوب ( ع ) در فراق یوسف ( ع ) ، ستودنی و درخور تحسین بود .
فصبر جمیل
چنان چه <جمیل> صفت برای <صبر> باشد ، در تقدیر گرفتن مبتدا (صبری صبر جمیل) و یا خبر (صبر جمیل أحسن) ضروری است. برداشت فوق ناظر به این احتمال است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 80 - 3
3 - ستایش خداوند از فرزانگان بنی اسرائیل ، به خاطر برخورد سخت آنان با دل باختگان دنیا
و قال الذین أُوتوا العلم ویلکم
تعبیر <الذین أُوتوا العلم> تعبیری ستایشگرانه است که خداوند درباره عالمان و فرزانگان بنی اسرائیل به کار برده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 44 - 8
8 - اقدام ساحران به ستایش فرعون در لحظه شروع عملیات خود ، با هدف جلب حمایت او و نزدیک ساختن خویش بهوی
فألقوا . .. و قالوا بعزّه فرعون إنّا لنحن الغ-لبون
ص: 102
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 73 - 11
11 - تمجید دربانان بهشت از خوبی ها و پاکدامنی تقواپیشگان ، در آستانه ورودآنان به بهشت
و قال لهم خزنتها. .. طبتم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 110 - 1
1- تمجید خداوند از مؤمنانی که در کوران مشکلات ، از ایمان نبریدند و با هجرت و جهاد ، صبر پیشه کردند .
ثمّ إن ربّک للذین هاجروا من بعد ما فتنوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 73 - 10
10- خداوند ، ستایش کننده بندگان نیکوکار خویش است .
إنه حمید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 61 - 6
6 - ستایش خداوند از پیامبر ( ص ) به خاطر سعه صدر و گوش فرادادن او به همه سخنان مردم
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 6 - 8
8- اندوهناک بودن پیامبر ( ص ) بر حال کافران ، در پیشگاه خداوند ، حالتی ستوده و فراتر از حدّ انتظار است .
فلعلّک ب-خع نفسک علی ءاث-رهم إن لم یؤمنوا به-ذا الحدیث أسفًا
ص: 103
آیه شریف، گرچه پیامبر(ص) را از این که به سبب اندوه، خود را به هلاکت و مشقّت بیندازد، برحذر داشته است، ولی با عنایتی لطیف، از آن، تقدیر کرده است; زیرا، اصل تأسّف خوردن را مذموم ندانسته، بلکه مرحله ای از آن را غیر لازم شمرده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قلم - 68 - 4 - 10
10 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : إنّ اللّه أدّب نبیَّه حتّی إذا أقامه علی ما أراد قال له : < و أمر بالعُرْف و أعرض عن الجاهلین > فلمّا فعل ذلک له رسول اللّه ( ص ) زکّاه اللّه ، فقال : < إنّک لعلی خلق عظیم . . . > ;
از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: خداوند پیامبر خود (محمّد(ص)) را تربیت کرد تا آن گاه که او را بر آنچه اراده کرده بود پابرجا داشت، به او فرمود: (و أمر بالعرف و أعرض عن الجاهلین) چون رسول خدا آن فرمان را برای او انجام داد، خداوند او را به پاکی ستود و فرمود: (إنّک لعلی خلق عظیم)>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 20 - 1
1 - تمجید خداوند از پیامبر ( ص ) و یاران آن حضرت به خاطر شب زنده داری و قرائت قرآن
إنّ ربّک یعلم أنّک تقوم . .. و طائفه من الذین معک
مطلب یاد شده از تذکر به علم خداوند، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 12 - 17
17 - حضرت مریم ( س ) ، دارای شخصیتی بس بلند در پیشگاه خداوند و مورد تکریم و تمجید او
و مریم ابنت عمرن . .. و کانت من الق-نتین
تصریح به نام حضرت مریم(س) در سلسله شرح حال زنان الگو و نمونه (همچون آسیه همسر فرعون) می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 20 - 1
1 - تمجید خداوند از پیامبر ( ص ) و یاران آن حضرت به خاطر شب زنده داری و قرائت قرآن
إنّ ربّک یعلم أنّک تقوم . .. و طائفه من الذین معک
مطلب یاد شده از تذکر به علم خداوند، استفاده می شود.
ص: 104
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 73 - 11
11- نزول رحمت و برکت خاص از ناحیه خداوند بر ابراهیم ( ع ) و سایر شایستگان رحمت ، نمودی از ستایش خدا از آنان و جلوه ای از والامقامی اوست .
رحمت الله و برک-ته علیکم أهل البیت إنه حمید مجید
<إنه حمید مجید> به منزله تعلیل برای شمول رحمت و برکت بر خاندان ابراهیم است; یعنی، چون خداوند از کار نیک بندگان ستایش می کند و شما اهل بیت نیز کارهای نیک انجام دادید و سزاوار ستایشید، خداوند رحمت و برکات خویش را بر شما ارزانی داشته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 39 - 3
3- ستایش از هر موجودی ، ستایش خداوند است . *
الحمد لله
الف و لام <الحمد> برای جنس است. بنابراین، می توان گفت که مقصود از حمد این است که همه ستایشها بازگشتش به ستایش خداوند است; زیرا ستایش از هر چیزی به سبب کمالی است که در آن وجود دارد و هر کمالی از ناحیه خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 26 - 3
3 - ستایش دختر شعیب از موسی ( ع ) نزد پدر
إنّ خیر من است-ئجرت القویّ الأمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 52 - 2
ص: 105
2 - تمجید خداوند از ایمان آوردگان اهل کتاب
الذین ءاتین-هم الکت-ب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 54 - 6،9
6 - تمجید خداوند از ایمان آوردگان از اهل کتاب به خاطر رفتار ، گفتار نیک آنان در مقابل گفتار و کردار بد دیگران
و یدروءن بالحسنه السیّئه
<حسنه> و <سیّئه> به معنای <بدی> و <نیکی> است و <ال> در آن دو برای جنس است. بنابراین مراد از <الحسنه> مطلق نیکی (رفتار و گفتار نیک) است و مراد از <السیئه> مطلق بدی (گفتار و کردار بد) می باشد.
9 - ستایش الهی از ایمان آوردگان از اهل کتاب ، به خاطر خصلت انفاق گری آنان
و ممّا رزقن-هم ینفقون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 55 - 3
3 - ستایش خداوند از ایمان آوردگان اهل کتاب به خاطر رفتار پسندیده آنان در برابر یاوه گویان
و إذا سمعوا اللّغو أعرضوا عنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 110 - 1
1- تمجید خداوند از مؤمنانی که در کوران مشکلات ، از ایمان نبریدند و با هجرت و جهاد ، صبر پیشه کردند .
ثمّ إن ربّک للذین هاجروا من بعد ما فتنوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 110 - 1
1- تمجید خداوند از مؤمنانی که در کوران مشکلات ، از ایمان نبریدند و با هجرت و جهاد ، صبر پیشه کردند .
ثمّ إن ربّک للذین هاجروا من بعد ما فتنوا
ص: 106
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 26 - 4
4 - جواز ستایش زنان از مردان نامحرم
إنّ خیر من است-ئجرت القویّ الأمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 78 - 30
30 - ستایش خدا از سرپرستی خود نسبت به مسلمانان و یاری رساندن به آنان
هو سمّیکم المسلمین. .. فنعم المولی و نعم النصیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 7 - 4
4 - ستایش و تمجید خداوند ، از وفاکنندگان به نذر و بیم داران از قیامت
یوفون بالنذر و یخافون یومًا کان شرّه مستطیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 78 - 30
30 - ستایش خدا از سرپرستی خود نسبت به مسلمانان و یاری رساندن به آنان
هو سمّیکم المسلمین. .. فنعم المولی و نعم النصیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 58 - 9
ص: 107
9- همراهان نوح ( ع ) در کشتی ، افرادی با فضیلت و شایسته تمجید بودند .
و ممّن حملنا مع نوح
تعبیر <ذرّیّه آدم> برای تمام انبیا کافی بود، تصریح به برخی از آباء و اجداد دیگر، از جمله هم سفران نوح(ع)، گویای شخصیت والای آنها است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 50 - 3
3- خداوند ، برای ابراهیم ، اسحاق و یعقوب ( ع ) ستایشی راستین و بلندآوازه در تاریخ قرار داده است .
و جعلنا لهم لسان صدق علیًّا
از جمله معانی و کاربردهای کلمه <لسان> ثنا و تمجید است; بنابراین <جعلنا . ..>، یعنی برای آنها ثنا و تمجیدی راستین و رفیع قرار دادیم.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 51 - 8
8- یوسف ( ع ) ، برخوردار از عفتی اعجاب برانگیز و درخور برترین ستایش
قلن ح-ش لله
<حاش لله> سخنی است که از شدت شگفت زدگی حکایت دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 85 - 1
1 - یگانه فرمانروای آسمان ها و زمین و مجموعه هستی ، شایان ستایش و تمجید است .
و تبارک الذی له ملک السم-وت و الأرض
واژه <تبارک> که در مقام ستایش به کار می رود، از ماده <برکت> به معنای خیر فراوان است.
ص: 108
{مدح و ذم}
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 113 - 5
5 - احترام اسلام به افراد شایسته و ستایش از آنان ، ولو اینکه مسلمان نباشند .
ضربت علیهم الذّلّه . .. لیسوا سوآءً من اهل الکتب امّه قائمه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 114 - 12
12 - ستایش خداوند ، از مؤمنین اهل کتاب
من اهل الکتب امه . .. یؤمنون باللّه
ص: 109
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 26 - 8
8 - لزوم معیار قرار دادن توانایی و امانت در گزینش و استخدام کارگران ، مدیران و کارگزاران
إنّ خیر من است-ئجرت القویّ الأمین
جمله <إنّ خیر من استئجرت. ..> تعلیل برای <استأجره> می باشد و با توجه به این که تعلیل مفید تعمیم است، مطلب یاد شده از آن استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 51 - 4
4- آفریننده هر چیز ، تواناترین و شایسته ترین فرد برای اداره و تدبیر آن است .
أفتتخدونه و ذرّیّته أولیاء من دونی . .. ما أشهدتّهم خلق السم-وت والأرض و لاخلق أ
خداوند، برای رد صلاحیت شیاطین در ولیّ بودن، به نقش نداشتن آنان در آفرینش استناد و در نقطه مقابل، بر ولیّ مطلق بودن خود با توجه به این که خود، آفریننده تمامی هستی است، تصریح کرده است. توجه به این نکات، رساننده برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 110
3 - نساء - 4 - 95 - 6
6 - جهاد با مال و جان ، باید معیاری در واگذاری مقام ها و منصب ها به افراد باشد .
فضّل اللّه المجاهدون باموالهم و انفسهم علی القاعدین درجه
با توجه به اینکه هر کس را خدا برتری دهد، جامعه اسلامی نیز باید برای او برتری قائل بشود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 26 - 8
8 - لزوم معیار قرار دادن توانایی و امانت در گزینش و استخدام کارگران ، مدیران و کارگزاران
إنّ خیر من است-ئجرت القویّ الأمین
جمله <إنّ خیر من استئجرت. ..> تعلیل برای <استأجره> می باشد و با توجه به این که تعلیل مفید تعمیم است، مطلب یاد شده از آن استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 26 - 8
8 - لزوم معیار قرار دادن توانایی و امانت در گزینش و استخدام کارگران ، مدیران و کارگزاران
إنّ خیر من است-ئجرت القویّ الأمین
جمله <إنّ خیر من استئجرت. ..> تعلیل برای <استأجره> می باشد و با توجه به این که تعلیل مفید تعمیم است، مطلب یاد شده از آن استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 286 - 21
21 - عفو و عطوفت از وظایف مدیران و والیان جامعه
و اعف عنّا و اغفر لنا و ارحمنا و انت مولینا
چون جمله <انت مولینا> به منزله علّت برای جمله سابق است، می توان نتیجه گرفت که هر کس نسبت به دیگری نحوی از ولایت را به اذن خداوند دارا باشد، باید عفو و . .. را نسبت به او اعمال کند.
مدیران
ص: 111
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 31 - 6
6 - تقویت مدیریت های شایسته و جبران نقاط ضعف آنان ، شرطی ضروری برای پیشرفت کار است .
واجعل لی وزیرًا . .. أشدّد به أزری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 36 - 8
8 - ابزار مورد نیاز مسؤولان و مدیران باید همراه با اعطای مسؤولیت ، در اختیار آنان قرار گیرد .
اذهب إلی . .. قال ربّ ... قد أُتیت سؤلک
موسی(ع) در پی موظف شدن به رسالت و حرکت به سوی فرعون، نیازها و خواسته هایی را در درگاه خداوند مطرح ساخت. خداوند نیز به آن نیازها پاسخ مثبت داد. این درسی است برای همه در موضوع مدیریت و اعطای مسؤولیت ها که اگر مسؤولیت ی به کسی واگذار می شود، باید سخن مسؤول شنیده شده و به تقاضای او رسیدگی و نیاز او تأمین شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 14
14- تفویض برخی اختیارات به مدیران و رهبران ، در محدوده وظایف شان ، امری لازم است .
قلنا ی-ذا القرنین إمّا أن تعذّب و إمّا أن تتّخذ فیهم حسنًا
خداوند ذوالقرنین را در تصمیم گیری برای نحوه برخورد با اقوام مغرب، مخیّر گذاشت، دیگران نیز باید این را سرمشق خود قرار دهند.
مدیریت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 121 - 5،6
5 - آگاهی پیامبر ( ص ) به فنون نظامی و قدرت مدیریّت ایشان در عملیات مسلّحانه علیه دشمنان دین
و اذ غدوت من اهلک تبوّیء المؤمنین مقاعد للقتال
ص: 112
6 - رهبری قوای نظامی ، بخشی ضروری از مدیریّت جامعه اسلامی
و اذ غدوت من اهلک تبوّیء المؤمنین مقاعد للقتال
چون پیامبر (ص) به عنوان مدیر جامعه اسلامی، امور مربوط به قوای نظامی را نیز رهبری می کرده، برداشت فوق به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 22 - 6
6- نظم و هماهنگی در هر کاری ، نیازمند به وحدت در مدیریت و رهبری است .
لو کان فیهما ءالهه إلاّاللّه لفسدتا
برداشت یاد شده با انتزاع از مورد آیه به دست می آید; زیرا علت فساد و متلاشی شدن جهان، بر اثر چندگانگی در الوهیت و ربوبیت، نسبت به هر امر منسجم و هماهنگی قابل تسرّی و انطباق است و آسمان ها و زمین خصوصیتی ندارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 64 - 11
11- نسیان ، از آفات مدیریت و زمیه ساز بروز کاستی ها ، خطا ها و تخلفات است .
و ما نتنزّل إّلا بأمر ربّک . .. و ما کان ربّک نسیًّا
به کسی که سیاست گذار و مدبّر امور کسی باشد <ربّ> گفته می شود (برگرفته از مصباح).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 52 - 10
10 - جهل و نسیان دو آفت عمده تدبیر و مدیریت است .
لایضلّ ربّی و لاینسی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 83 - 12
12 - حکمت و علم، دو شرط لازم در تدبیر و مدیریت است.
و تلک حجتنا . .. إن ربک حکیم علیم
ص: 113
<رب> در لغت به معنای مدیر و مربی آمده است. توصیف رب در آیه به علم و حکمت، گذشته از دلالت آن بر علم و حکمت خداوند، اشاره ای به ضرورت وجود این دو در تدبیر و مدیریت می تواند باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 74 - 16
16 - بندگان خالص خدا ، از خداوند خواستار در دست داشتن اداره جامعه متقین و مردم تقوا پیشه اند .
و اجعلنا للمتّقین إمامًا
برداشت فوق، بر این اساس استوار است که مقصود از <امام> امامت و پیشوایی سیاسی و اجتماعی باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 63 - 13
13 - توجه به خالقیت ، رازقیت و مدیریت خدا ، زمینه ساز حمد او است .
و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... اللّه یبسط الرزق ...و لئن سألتهم من نزّل ...
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - حمد - 1 - 3 - 6
6 - تدبیر و تربیت باید همراه با مهربانی و عطوفت باشد .
رب العلمین. الرحمن الرحیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 51 - 7
7- مستدل و منطقی کردن دستورات ، شیوه ای مطلوب و پسندیده و روشی برای ایجاد رغبت در پایبندی به آن
لاتتخذوا إل-هین اثنین إنما هو إل-ه وحد
تعلیل <إنما هو إله واحد> برای نهی <لاتتخذوا> می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 114
10 - کهف - 18 - 51 - 11
11- استفاده از نیرو های گمراه و گمراه کننده در مدیریت ها و مراکز تصمیم گیری جامعه ، امری ناروا و شیوه ای غیرالهی است .
و ما کنت متّخذ المضلّین عضدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 14
14- تفویض برخی اختیارات به مدیران و رهبران ، در محدوده وظایف شان ، امری لازم است .
قلنا ی-ذا القرنین إمّا أن تعذّب و إمّا أن تتّخذ فیهم حسنًا
خداوند ذوالقرنین را در تصمیم گیری برای نحوه برخورد با اقوام مغرب، مخیّر گذاشت، دیگران نیز باید این را سرمشق خود قرار دهند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 95 - 11
11- جذب همیاری توده ها در انجام پروژه های عظیم و مردمی ، از اصول مدیریت است .
فأعینونی بقوه أجعل بینکم و بینهم ردمًا
از آن جا که خداوند، راه صحیح هر کار و اسباب آن را به ذی القرنین نمایانده بود، او، خواهان همکاری مردم در انجام طرح می شود و این نشان از آن دارد که <ساختن> بدون ایجاد <فرهنگ سازندگی> کارساز نیست و از طریق مشارکت و حسّ همیاری است که می توان به این اهداف نائل گردید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 15 - 11
11 - لزوم گوش فرا دادن به سخنان زیردستان و مأموران ، در باره مشکلات ونارسایی هایشان و دلجویی کردن از آنان با اطمینان دادن به رفع آنها
قال ربّ إنّی أخاف أن یکذّبون . .. و لهم علیّ ذنب... قال کلاّ فاذهبا ب-ای-تنا إنّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 12 - 15
15 - قدرت و آگاهی ، پشتوانه مدیریت و تدبیر شایسته
خلق الأرض . .. ذلک تقدیر العزیز العلیم
آمدن صفت <عزیز> و <علیم> پس از بیان آسمان، زمین و. .. اشاره به این واقعیت دارد که آفرینش زیبا و مستحکم، تکیه بر قدرت و علم دارد.
ص: 115
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 124 - 13
13 - لزوم آزمون و احراز شایستگی افراد ، قبل از انتخاب آنان برای مدیریت و رهبری جامعه
و إذ ابتلی إبرهیم ربه بکلمت فاتمهن قال إنی جاعلک للناس إماماً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 7
7 - لیاقت و برتری ، از شرایط سرپرستی و مدیریت
الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
چون حق مدیریت مردان بر زنان به لحاظ برتری آنان دانسته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 58 - 3
3 - لیاقت و اهل بودن ، شرط واگذاری مسؤولیت ها و مقام ها به افراد
انّ اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الی اهلها
از مهمترین مصادیق امانت، مسؤولیتها و مقامهایی است که در اجتماع به افراد واگذار می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 102 - 7
7 - ضرورت پرهیز آدمی از پذیرش مسؤولیتهایی که در عمل بدان پایبند نخواهد بود .
لاتسئلوا عن اشیاء . .. ثم اصبحوا بها کفرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 80 - 17
17 - علم و آگاهی، لازمه حتمی برای تدبیر و مدیریت است.
إلا أن یشاء ربی شیئا و سع ربی کل شیء علما
ابراهیم(ع) تدبیر و جریان ربوبیت الهی را در جهان در پرتو علم محیط خداوند دانسته است. در اینجا باید یک اصل کلی مورد نظر و مقبول باشد که اساس تدبیر صحیح در پرتو علم میسر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 83 - 12
12 - حکمت و علم، دو شرط لازم در تدبیر و مدیریت است.
ص: 116
و تلک حجتنا . .. إن ربک حکیم علیم
<رب> در لغت به معنای مدیر و مربی آمده است. توصیف رب در آیه به علم و حکمت، گذشته از دلالت آن بر علم و حکمت خداوند، اشاره ای به ضرورت وجود این دو در تدبیر و مدیریت می تواند باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 55 - 12
12- دانش و توان ، دو شرط اساسی برای مدیریت و تصدی وزارت
اجعلنی . .. إنی حفیظ علیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 51 - 4
4- آفریننده هر چیز ، تواناترین و شایسته ترین فرد برای اداره و تدبیر آن است .
أفتتخدونه و ذرّیّته أولیاء من دونی . .. ما أشهدتّهم خلق السم-وت والأرض و لاخلق أ
خداوند، برای رد صلاحیت شیاطین در ولیّ بودن، به نقش نداشتن آنان در آفرینش استناد و در نقطه مقابل، بر ولیّ مطلق بودن خود با توجه به این که خود، آفریننده تمامی هستی است، تصریح کرده است. توجه به این نکات، رساننده برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 64 - 12
12- نظارت کامل و دقیق و کاستن از میزان فراموشی ها و یا از بین بردن آنها ، تضمین کننده مدیریت بهینه است .
و ما نتنزّل إلاّ بأمر ربّک . .. و ما کان ربّک نسیًّا
از جمله شرایط ضروری در کار مدیریت دقیق و مستحکم، راه نداشتن فراموشی در مجری و ناظر است. در این آیه نیز از زبان ملائکه، برنامه کامل نظارت الهی بر تمام جوانب هستی و نیز راه نداشتن فراموشی در کار او، مورد تأکید قرار گرفته است. حاصل این مقدمات، آن است که در کار اجرا و نظارت الهی، هیچ سهو و خطایی راه ندارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 6 - 5
5 - اداره هر مجموعه ، به آگاهی از آن ، نیاز دارد .
یدبّر الأمر . .. ع-لم الغیب و الشه-ده
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 20 - 8
8 - ارتباط همیشگی با خداوند ، نیرومندی ، حکمت ، توانایی بر فیصله دادن به امور و داشتن منطق قوی در جداسازی حق از باطل ، از شرایط لازم رهبران و مدیران جامعه در نگاه وحی
واذکر عبدنا داود ذاالأید إنّه أوّاب . .. و شددنا ملکه و ءاتین-ه الحکمه و فصل الخ
برداشت یاد شده از مجموع اوصافی که خداوند برای داوود(ع) به عنوان حاکم و فرمانروا ذکر کرده است، به دست می آید.
ص: 117
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 80 - 17
17 - علم و آگاهی، لازمه حتمی برای تدبیر و مدیریت است.
إلا أن یشاء ربی شیئا و سع ربی کل شیء علما
ابراهیم(ع) تدبیر و جریان ربوبیت الهی را در جهان در پرتو علم محیط خداوند دانسته است. در اینجا باید یک اصل کلی مورد نظر و مقبول باشد که اساس تدبیر صحیح در پرتو علم میسر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 83 - 12
12 - حکمت و علم، دو شرط لازم در تدبیر و مدیریت است.
و تلک حجتنا . .. إن ربک حکیم علیم
<رب> در لغت به معنای مدیر و مربی آمده است. توصیف رب در آیه به علم و حکمت، گذشته از دلالت آن بر علم و حکمت خداوند، اشاره ای به ضرورت وجود این دو در تدبیر و مدیریت می تواند باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 55 - 12
12- دانش و توان ، دو شرط اساسی برای مدیریت و تصدی وزارت
اجعلنی . .. إنی حفیظ علیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 6 - 5
5 - اداره هر مجموعه ، به آگاهی از آن ، نیاز دارد .
یدبّر الأمر . .. ع-لم الغیب و الشه-ده
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 55 - 12
12- دانش و توان ، دو شرط اساسی برای مدیریت و تصدی وزارت
اجعلنی . .. إنی حفیظ علیم
ص: 118
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 130 - 14
14 - بهره وری صحیح از امکانات ، نیازمند به حکمت و کاردانی است .
و کان اللّه وسعاً حکیماً
توصیف خداوند به حکیم بودن پس از توصیف او به <واسع> بودن، اشاره به این است که چون توانمندی حکیم است، می تواند امور انسانها را تدبیر کند. بنابراین قدرت و امکانات بدون حکمت، کارساز نخواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 58 - 3
3 - لیاقت و اهل بودن ، شرط واگذاری مسؤولیت ها و مقام ها به افراد
انّ اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الی اهلها
از مهمترین مصادیق امانت، مسؤولیتها و مقامهایی است که در اجتماع به افراد واگذار می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 54 - 9
9- پادشاه مصر در عصر یوسف ، فردی با فراست و از حکمت و تدبیر برخوردار بود .
و قال الملک ائتونی به أستخلصه لنفسی فلما کلّمه قال إنک الیوم لدینا مکین أمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 28 - 5
5 - ولایت و سرپرستی ، ضرورت نظام اجتماعی *
لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء
به نظر می آید تعیین ولی و سرپرست در آیه، مفروغ عنه گرفته شده و تنها نسبت به مصداق آن تذکر داده شده است.
ص: 119
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 121 - 6
6 - رهبری قوای نظامی ، بخشی ضروری از مدیریّت جامعه اسلامی
و اذ غدوت من اهلک تبوّیء المؤمنین مقاعد للقتال
چون پیامبر (ص) به عنوان مدیر جامعه اسلامی، امور مربوط به قوای نظامی را نیز رهبری می کرده، برداشت فوق به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 28 - 4،6،10
4 - سرپرستی و مدیریّت در جامعه اسلامی ، مخصوص مؤمنان است .
لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین
6 - ایمان ، ملاکی مهم برای شایستگی مدیریّت و سرپرستی در نظام اسلامی
لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین
10 - جایگاه مهم ولایت و سرپرستی در نظام اجتماعی اسلام
لا یتّخذ المؤمنون . .. و من یفعل ذلک فلیس من اللّه فی شیء
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 150 - 3
3 - ناشایستگی کافران برای ولایت و سرپرستی و یاری جامعه ایمانی
ان تطیعوا الّذین کفروا . .. بل اللّه مولیکم و هو خیر النّاصرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 229 - 26
26 - سرپرستی و مدیریّت مرد در خانواده *
الطلاق مرّتان فامساک بمعروف او تسریح باحسان و لا یحل لکم . .. فاولئک هم الظالمون
چون حفظ و از هم پاشیدن بنای خانواده به دست مردان است، بنابراین سرپرستی و مدیریّت خانواده به عهده اوست.
ص: 120
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 1،2،6،11،18
1 - مدیریّت و سرپرستی زنان هر جامعه بر عهده مردان است .
الرجال قوّامون علی النّساء
در برداشت فوق، کلمه <الرجال> و <النساء>، مطلق مردان و زنان گرفته شده، نه خصوص شوهران و همسران آنان. قوّام به کسی گفته می شود که تدبیر و اصلاح دیگری را بر عهده دارد.
2 - شوهران ، وظیفه دار سرپرستی و مدیریت همسران خویش
الرجال قوّامون علی النّساء
به قرینه <بما انفقوا>، مراد از <الرجال> شوهران و <النساء> همسران آنان خواهد بود ; زیرا هزینه زندگی زنان بر عهده شوهران خویش است و نفقه مطلق زنان بر عهده مردان نیست.
6 - برتری مردان بر زنان ، فلسفه تشریع حق سرپرستی و مدیریت آنان بر همسران خویش
الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
11 - تأمین هزینه های زندگی از سوی مردان ، فلسفه تشریع حق مدیریت و سرپرستی آنان بر همسران خویش
الرّجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا من اموالهم
18 - سلامت خانواده در گرو مدیریت مرد ، تأمین زندگی از سوی او ، و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است .
الرجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب
چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسأله اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می شود که توصیه ها و قوانین مطرح شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 128 - 1
1 - لزوم پیشگیری از به هم خوردن سلامت خانواده ، در صورت ناسازگاری شوهر وظیفه ای بر عهده زنان
و إن امراه خافت من بعلها . .. فلاجناح علیهما ان یصلحا بینهما صلحاً
کلمه <خافت>، بیانگر ترس از وقوع است، نه خود وقوع.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 63 - 10
10- تسلّط و مدیریت یعقوب ( ع ) بر خانواده و فرزندان خویش
ی-أبانا منع منا الکیل فأرسل معنا أخانا نکتل
ص: 121
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 45 - 5
5 - توانایی بر اداره جامعه و داشتن بصیرت و روشن بینی ، از شرایط رهبران جامعه دینی
إبرهیم وإسح-ق و یعقوب أُولی الأیدی و الأبص-ر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 18 - 5
5 - وجود شعور ، نظام رهبری و مدیریت و نیز سازمان اطلاع رسانی در مورچگان
قالت نمله . .. لایحطمنّکم سلیم-ن و جنوده
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 96 - 9
9- ذوالقرنین ، بر احداث سد و مراحل آن ، نظارت و مدیریت مستقیم داشت .
ءاتونی . .. قال انفخوا ... ءاتونی أُفرغ علیه قطرًا
ذکر ضمایر به صورت <متکم وحده>، جملگی، گواه معشرت و نظارت دقیق ذوالقرنین بر احداث سد است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 121 - 5
5 - آگاهی پیامبر ( ص ) به فنون نظامی و قدرت مدیریّت ایشان در عملیات مسلّحانه علیه دشمنان دین
و اذ غدوت من اهلک تبوّیء المؤمنین مقاعد للقتال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 122
3 - نساء - 4 - 34 - 1،11،18،19
1 - مدیریّت و سرپرستی زنان هر جامعه بر عهده مردان است .
الرجال قوّامون علی النّساء
در برداشت فوق، کلمه <الرجال> و <النساء>، مطلق مردان و زنان گرفته شده، نه خصوص شوهران و همسران آنان. قوّام به کسی گفته می شود که تدبیر و اصلاح دیگری را بر عهده دارد.
11 - تأمین هزینه های زندگی از سوی مردان ، فلسفه تشریع حق مدیریت و سرپرستی آنان بر همسران خویش
الرّجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا من اموالهم
18 - سلامت خانواده در گرو مدیریت مرد ، تأمین زندگی از سوی او ، و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است .
الرجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب
چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسأله اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می شود که توصیه ها و قوانین مطرح شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.
19 - اطاعت از شوهر و حفظ حقوق وی ، وظیفه زن در برابر حق سرپرستی و تأمین زندگی وی از سوی مرد است .
الرجال قوّامون . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّ
مراد از <بما حفظ اللّه>، حقوقی است که خداوند برای زنان مقرر کرده و آنها را بر عهده مردان قرار داده است. و <باء> مقابله در <بما حفظ> می رساند که لزوم اطاعت و حفظ حقوق شوهران در مقابل تعهداتی است که خداوند بر عهده شوهران قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 5 - 5
5 - سوگند خداوند به فرشتگان مدیر و مدبّر
فالمدبّرت أمرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 5 - 10
10- تلاش یعقوب ( ع ) برای پیشگیری از برخورد های نامناسب فرزندانش با یکدیگر
لاتقصص رءیاک علی إخوتک فیکیدوا لک کیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 63 - 10
10- تسلّط و مدیریت یعقوب ( ع ) بر خانواده و فرزندان خویش
ص: 123
ی-أبانا منع منا الکیل فأرسل معنا أخانا نکتل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 164 - 6
6 - مردمی بودن از شرایط رهبران و مسؤولین جامعه
لقد منّ اللّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 28 - 6
6 - ایمان ، ملاکی مهم برای شایستگی مدیریّت و سرپرستی در نظام اسلامی
لا یتّخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - حمد - 1 - 3 - 6
6 - تدبیر و تربیت باید همراه با مهربانی و عطوفت باشد .
رب العلمین. الرحمن الرحیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 64 - 12
12- نظارت کامل و دقیق و کاستن از میزان فراموشی ها و یا از بین بردن آنها ، تضمین کننده مدیریت بهینه است .
و ما نتنزّل إلاّ بأمر ربّک . .. و ما کان ربّک نسیًّا
از جمله شرایط ضروری در کار مدیریت دقیق و مستحکم، راه نداشتن فراموشی در مجری و ناظر است. در این آیه نیز از زبان ملائکه، برنامه کامل نظارت الهی بر تمام جوانب هستی و نیز راه نداشتن فراموشی در کار او، مورد تأکید قرار گرفته است. حاصل این مقدمات، آن است که در کار اجرا و نظارت الهی، هیچ سهو و خطایی راه ندارد.
ص: 124
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 20 - 5،6
5 - نظارت دقیق سلیمان بر سپاه و نیرو های تحت فرمان خویش
و تفقّد الطیر . .. أم کان من الغائبین
6 - احتیاط و خویشتن داری سلیمان در برخورد با نیرو های تحت امر خویش
فقال ما لی لاأری الهدهد أم کان من الغائبین
سلیمان، بی درنگ هدهد را متهم به تخلّف نکرد; بلکه ابتدا ناپیدا بودن هدهد را مربوط به خطای دید خودش دانست. این در حالی است که قدرتمندان قبل از هر چیز خشم گرفته و نیروی تحت فرمان خود را متهم می کنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 90 - 17
17 - هارون ( ع ) ، دارای برنامه ای مشخص برای مقابله با گوساله پرستی و احیای توحید در بنی اسرائیل بود .
أطیعوا أمری
دعوت هارون(ع) از بنی اسرائیل به اطاعت فرمان های او، پس از فرمان <اتّبعونی>، حاکی از آن است که وی برای بنی اسرائیل در صورت پیروی آنان از او، دستور العمل هایی را تدارک دیده بود.
ص: 125
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 3،4
3 - خداوند پیش از نزول عذاب بر مردم مدین با ارسال شعیب و ابلاغ پیام های خویش بر آنان اتمام حجت کرد .
لقد أبلغتکم رسلت ربی و نصحت لکم
4 - شعیب ( ع ) هنگام خروجش از میان مردم مدین ، اتمام حجت الهی بر آنان را به ایشان گوشزد کرد .
فتولی عنهم و قال یقوم لقد أبلغتکم رسلت ربی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 6
6- شعیب ( ع ) پس از اتمام حجت بر مردم و لجاجت پیشگی آنان ، در انتظار سرنوشت شوم آنان بود .
وارتقبوا إنی معکم رقیب
<رقیب> در آیه شریفه به معنای منتظر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 15،17
15 - بینه ارائه شده به مردم مدین ، از ناحیه خداوند و برای تربیت و رشد آنان بوده است .
قد جاءتکم بینه من ربکم
برداشت فوق با توجه به کلمه <رب>، که به معنای رشد دهنده و تربیت کننده است، استفاده شده است.
ص: 126
17 - هلاکت اقوام مشرک و فسادگر پیشین و رهایی موحدان آن اقوام از عذاب های دنیوی ، دلیلی روشنگر فراسوی قوم شعیب
قد جاءتکم بینه من ربکم
برخی به قرینه آیات گذشته، برآنند که مراد از <بینه> در آیه مورد بحث سرگذشت اقوامی است که مشرکانشان بر اثر شرکورزی، تکذیب انبیا و ابتلا به فسادهای اجتماعی، به عذاب گرفتار آمدند و موحدان صلاح پیشه از آن عذابها رهایی یافتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 10
10 - شعیب ( ع ) از مؤمنان و کافران قوم خویش خواست با وانهادن داوری به خداوند از تعرض به یکدیگر پرهیز کنند .
إن کان طائفه منکم ءامنوا . .. و طائفه لم یؤمنوا ... فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا
برداشت فوق بر این اساس است که خطاب در <فاصبروا> علاوه بر مؤمنان متوجه کافران نیز باشد. در این صورت مراد از صبر در <فاصبروا> عدم تعرض به یکدیگر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 29
29- < عن أبی عبدالله ( ع ) فی قول الله : < إنی أراکم بخیر > قال : کان سعرهم رخیصاً ;
از امام صادق(ع) درباره سخن خدا که فرموده: <إنی أراکم بخیر> روایت شده است: قیمت اجناس در بین آنان ارزان بود>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 6
6 - مؤمنانِ به رسالت شعیب ( ع ) مصمّم بر آیین توحید و متابعت شعیب ( ع ) در خروج از شهر مدین
لئن اتبعتم شعیباً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 1
ص: 127
1 - گروهی از اشراف قوم شعیب ( ع ) از سر تکبر و خودبرتربینی به وی و رسالتهایش کافر شدند .
قال الملأ الذین استکبروا من قومه
برداشت فوق بر این اساس است که <الذین استکبروا> قیدی احترازی باشد. بر این مبنا اشراف به دو طایفه مستکبران و غیر مستکبران تقسیم می شوند. قابل ذکر است که مراد از استکبار، کفرورزی است که برای تبیین علت کفر به جای <کفروا>، <استکبروا> استعمال شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 3
3- مردم مدین ، نماز ها و عبادت های شعیب ( ع ) را مورد تمسخر و استهزای خویش قرار می دادند .
أصلوتک تأمرک أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
استفهام در جمله <أصلوتک . ..> به داعی استهزا و تمسخر ایراد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 3،4،8،9
3 - اشراف کفرپیشه قوم مدین ، سردمداران مبارزه با شعیب و رسالت های وی
قال الملأ الذین استکبروا من قومه لنخرجنک
4 - کبرورزی و خودبرتربینی اشراف کفرپیشه مدین ، ریشه مبارزه آنان با شعیب و رسالت های او
قال الملأ الذین استکبروا من قومه لنخرجنک
8 - اشراف کفرپیشه مدین بازگشت به آیین ملی آن سامان را شرط رهایی شعیب و همگامانش از خطر تبعید اعلان کردند .
لنخرجنک . .. او لتعودن فی ملتنا
9 - اشراف کفرپیشه مدین در تلاشی پیگیر برای تحمیل آیین خویش بر شعیب و مؤمنان به وی
او لتعودن فی ملتنا
جمله <او لتعودن> می رساند که هدف از تصمیم قوم مدین بر تبعید شعیب و همگامانش بازگرداندن آنان به آیین شرک است. بنابراین همه تهدیدات به سبب تحمیل این عقیده باطل بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 1،4،5،7
1 - اشراف کفرپیشه مدین در تلاش برای بازداشتن مردم از ایمان به رسالت شعیب و پیروی از فرمان های او
و قال الملأ الذین کفروا من قومه لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
ص: 128
مراد از متابعت در <اتبعتم> می تواند پیروی از آیین و دستورات شعیب باشد. در این صورت مخاطبان این کلمه (اتبعتم) عموم مردم هستند. همچنین می تواند مراد از آن پیروی از شعیب در خروج از شهر مدین باشد. در این صورت مؤمنانِ به شعیب مخاطبانِ <اتبعتم> خواهند بود. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.
4 - گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.
5 - شعیب ( ع ) پس از اعلان پایداریش بر توحید و رد پیشنهاد اشراف کفرپیشه ( بازگشت به آیین شرک ) ، خروج از دیار مدین را برگزید .
لئن اتبعتم شعیباً
برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <اتبعتم شعیباً>، پیروی از شعیب(ع) در خروج از شهر مدین باشد.
7 - اشراف کفرپیشه مدین با تأکید بر خسارتبار بودن همراهی شعیب ( ع ) ، در تلاش برای بازداشتن مؤمنان از متابعت او و خارج شدن از شهر مدین
و قال الملأ . .. لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 8
8 - اشراف کفرپیشه مدین بازگشت به آیین ملی آن سامان را شرط رهایی شعیب و همگامانش از خطر تبعید اعلان کردند .
لنخرجنک . .. او لتعودن فی ملتنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 3
3 - اشراف کفرپیشه مدین با یاد کردن سوگند ، پذیرش رسالت شعیب و پیروی از دستورات او را ، امری زیان آور معرفی می کردند .
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 9
9 - اشراف کفرپیشه مدین در تلاشی پیگیر برای تحمیل آیین خویش بر شعیب و مؤمنان به وی
او لتعودن فی ملتنا
ص: 129
جمله <او لتعودن> می رساند که هدف از تصمیم قوم مدین بر تبعید شعیب و همگامانش بازگرداندن آنان به آیین شرک است. بنابراین همه تهدیدات به سبب تحمیل این عقیده باطل بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 7
7 - اشراف کفرپیشه مدین با تأکید بر خسارتبار بودن همراهی شعیب ( ع ) ، در تلاش برای بازداشتن مؤمنان از متابعت او و خارج شدن از شهر مدین
و قال الملأ . .. لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 1
1- خداوند ، در پی اصرار مردم مدین بر شرکورزی و نپذیرفتن تعالیم شعیب ( ع ) ، آنان را به عذابی سخت گرفتار ساخت .
و لما جاء أمرنا
مراد از <أمر> عذاب نازل شده بر قوم شعیب است. اضافه آن به ضمیر <نا> حکایت از بزرگی آن عذاب دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 24
24 - شعیب ( ع ) ، مردم خویش را از فسادگری در زمین نهی کرد .
و لاتفسدوا فی الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 6
6- شعیب ( ع ) ، مردم خویش را از فسادگری در سراسر پهنه گیتی برحذر داشت .
و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
<عُثو> (مصدر لاتعثوا) به معنای فسادگری است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 12
12 - مردم مدین ، رویکردی تبهکارانه و فسادبرانگیز داشته اند .
ص: 130
و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
ذکر نهی <لاتعثوا> در نخستین دعوت شعیب(ع) و به همراه دعوت به توحید و آخرت، احتمال دارد به خاطر این بوده است که آنان، مفسد بوده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 1
1- مردم مدین ، از درک کردن و فهمیدن بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) محروم بوده و بدان اعتراف می کردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 70 - 11
11 - جمعیت بیشتر ، امکانات برتر و قدرت فزونتر قوم نوح ، عاد ، ثمود ، قوم ابراهیم و اصحاب مدین در مقایسه با منافقان عصر پیامبر ( ص )
کالذین من قبلکم کانوا أشد منکم قوه . .. ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح ...
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 21
21 - ابتلای قوم شعیب به کمفروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اجتماعی - اقتصادی آنان بود .
فأوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس أشیاءهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 21
21 - ابتلای قوم شعیب به کمفروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اجتماعی - اقتصادی آنان بود .
فأوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس أشیاءهم
ص: 131
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 6
6- پایبندی به آداب و رسوم پدران و نیاکان ، دلیل و انگیزه قوم شعیب در پرستش معبود های دروغین
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
مراد از <ما> در <ما یعبد . ..> بتها و معبودهاست. توصیف آنها با جمله <یعبد آباؤنا> بیانگر علت اصرار آنان بر تمسک به بتهاست. بنابراین مفاد عبارت <أن نترک ...> چنین است: ما بتها را ترک نمی کنیم; زیرا پدرانمان آنها را می پرستیدند و همچنان به پرستش آنها ادامه می دهند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 5
5 - دامداری ، شغل اصلی مردم مدین در زمان ورود موسی ( ع ) به آن سرزمین
وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
جمعیت انبوه چوپانان برای آب دادن به دام ها، نشان دهنده مطلب یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 1،2،3،5
1- مردم مدین ، از درک کردن و فهمیدن بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) محروم بوده و بدان اعتراف می کردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
3- مردم مدین ، بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) را ، سخنانی سخیف و بی فایده می شمردند و شایسته اعتنا کردن نمی دانستند .
ما نفقه کثیرًا مما تقول
مراد از جمله <ما نفقه . ..> (بسیاری از سخنانت را نمی فهمیم) می تواند معنای حقیقی آن باشد; یعنی، واقعاً توان درک تعالیم تو را نداریم، مسأله توحید برای ما لاینحل است، محدود دانستن مالک در تصرف اموال خویش قابل هضم نیست و ... و می تواند کنایه
ص: 132
از نامعقول بودن و نا به جا و بی ثمر بودن باشد; یعنی، پیامهای تو آن قدر سخیف است که شایسته تأمّل کردن و فهمیدن و عمل کردن نیست. برداشت فوق، ناظر به احتمال دوم است.
5- مردم مدین ، نفوذ پیام های شعیب ( ع ) در مردم و پیاده کردن رسالتهایش در جامعه را ، نامحتمل شمردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا
جمله <ما نفقه . ..> به ضمیمه <و إنا لنراک ...> در حقیقت استدلالی است بر نامحتمل دانستن موفقیت شعیب(ع). مردم مدین با جمله های فوق، بیان می دارند که: آنان سخنان شعیب(ع) را درک نمی کنند و به آنها اعتنایی ندارند تا به او رایش پیدا کنند. و خود او نیز توان و قدرتی ندارد تا با قوّه قهریه، افکار و آرایش را بر مردم تحمیل کند. بنابراین راهی برای موفقیت او نیست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 9
9- خاندان شعیب ، قبیله ای شایسته احترام در نزد مردم مدین
لولا رهطک لرجمن-ک
<رهط> به گروه و دسته ای گفته می شود که از ده نفر تجاوز نکند و آن گاه که به کلمه ای همانند رجل اضافه شود (رهط الرجل) به معنای قبیله ، قوم و خاندان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 2
2- شعیب ( ع ) از مردم خویش خواست با در نظر گرفتن عزت و شکوه خداوند ، معارف و احکام الهی را بپذیرند .
أرهطی أعزّ علیکم من الله
با توجه به اینکه جمله <أرهطی أعزّ . ..> پاسخ شعیب(ع) در برابر <لولا رهطک ...> است، می توان گفت: مقصود او این است که اگر به خاطر عزت خاندانم مرا سنگسار نمی کنید، چرا عزت و شکوه خداوند را - که از هر کسی عزتمندتر است - در نظر نمی آورید و غیر او را پرستش می کنید و ....
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 14،15،17
14- شعیب ( ع ) شخصیتی با درایت و راه یافته حتی در دیدگاه کافران قوم خویش
ص: 133
إنک لأنت الحلیم الرشید
از معانی <حِلم> عقل و درایت است و <حلیم> در جمله فوق، از آن مشتق شده است. <الرشید> به معنای راه یافته و هدایت شده است. قابل ذکر است که مقصود مردم مدین از هدایت یافتگی شعیب(ع)، هدایت در امور اجتماعی و اخلاقی و مانند آنهاست.
15- شعیب ( ع ) ، حتی در میان کافران قومش ، به دارا بودن اخلاق نیکو شهرت داشت .
إنک لأنت الحلیم الرشید
17- مردم مدین ، مبارزه شعیب ( ع ) با پرستش خدایان اهل شرک را ، خلاف درایت و رشد او می شمردند .
أو أن نفعل فی أمولنا ما نش-ؤا إنک لأنت الحلیم الرشید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 89 - 1
1- مردم مدین ، به مخالفت با شعیب ( ع ) برخاسته و با او عداوت و دشمنی کردند .
لایجرمنّکم شقاقی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 6،11
6- شعیب ( ع ) ، در دیدگاه مردم مدین مستحق کیفر و مجازات و سنگسار شدن بود .
و لولا رهطک لرجمن-ک
11- مردم مدین ، شعیب ( ع ) را به خاطر مبارزه اش علیه شرکورزی و بی عدالتی ، فاقد کرامت دانسته و شایسته احترام نمی شمردند .
و ما أنت علینا بعزیز
<عزیز> به معنای محترم و بزرگوار و نیز به معنای شکست ناپذیر می باشد. مراد از آن در آیه شریفه معنای اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 1
1- مردم مدین در عصر شعیب ( ع ) ، خداوند را کاملاً به فراموشی سپرده و از شکوه و عزت او غافل بودند .
أرهطی أعزّ علیکم من الله واتخذتموه ورآءکم ظهریًّا
<ظهریّ> به چیزی گفته می شود که آدمی آن را به پشت سر می اندازد و کنایه از چیز فراموش شده ای است که اعتنایی به آن نمی شود و از آن جایی که جمله <اتخذتموه ورآءکم>، (خداوند را پشت سر انداختید) نیز کنایه از <خدا را فراموش کردید> می باشد، کلمه <ظهریّاً> حال مؤکده خواهد بود.
ص: 134
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 10
10- عزت و احترام قبیله شعیب در نزد مردم مدین ، مانع آنان از کیفر دادن و سنگسار کردن آن حضرت
و لولا رهطک لرجمن-ک
از آن جا که مردم مدین تصریح می کنند که شعیب(ع) در میان آنان ضعیف است، معلوم می شود مقصود آنان از <لولا رهطک> این معنا نیست که آنان توان مقابله با خاندان او را ندارند; بلکه - به قرینه <ما أنت علینا بعزیز> و <أرهطی أعز. ..> در آیه بعد - مراد از <لولا رهطک>، <لولا عزه قومک و کرامتهم عندنا ...> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 92 - 3
3 - تکذیب کنندگان شعیب ( ع ) ، خود به فرجام زیانباری که برای مؤمنان پیش بینی می کردند ، گرفتار شدند .
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرین . .. الذین کذبوا شعیباً کأن لم یغنوا فیها
حصری که از ضمیر فصل استفاده می شود حصر قلب است. یعنی بیان می کند که پندار کفرپیشگان (زیانکاری مؤمنان) باطل است و خود آنان زیانکار هستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 9
9 - شعیب ( ع ) ، مؤمنان به رسالت خویش را به داوری خداوند و پیروزی بر کافران نوید داد .
فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 21
21 - ابتلای قوم شعیب به کمفروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اجتماعی - اقتصادی آنان بود .
فأوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس أشیاءهم
ص: 135
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 17
17- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، رفتاری شایع در میان قوم شعیب
و لاتنقصوا المکیال و المیزان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 8
8- پایبندی جوامع به آرا و آداب باطل پیشینیان ، مانع بروز اندیشه های نو و برحق در میان آنان است .
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 3،4،5،6،11
3- مردم مدین ، بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) را ، سخنانی سخیف و بی فایده می شمردند و شایسته اعتنا کردن نمی دانستند .
ما نفقه کثیرًا مما تقول
مراد از جمله <ما نفقه . ..> (بسیاری از سخنانت را نمی فهمیم) می تواند معنای حقیقی آن باشد; یعنی، واقعاً توان درک تعالیم تو را نداریم، مسأله توحید برای ما لاینحل است، محدود دانستن مالک در تصرف اموال خویش قابل هضم نیست و ... و می تواند کنایه از نامعقول بودن و نا به جا و بی ثمر بودن باشد; یعنی، پیامهای تو آن قدر سخیف است که شایسته تأمّل کردن و فهمیدن و عمل کردن نیست. برداشت فوق، ناظر به احتمال دوم است.
4- شعیب ( ع ) در نظر مردم مدین ، به خاطر نداشتن پشتیبان و یاور ، ضعیف و ناتوان بود .
و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا
کلمه <فینا> (در میان ما) گویای این است که مردم مدین حضرت شعیب(ع) را در قیاس با مخالفانش ناتوان می شمردند; نه اینکه او را شخصی ضعیف و ناتوان بدانند و لذا در برداشت <به خاطر نداشتن یاور> آورده شد.
5- مردم مدین ، نفوذ پیام های شعیب ( ع ) در مردم و پیاده کردن رسالتهایش در جامعه را ، نامحتمل شمردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا
جمله <ما نفقه . ..> به ضمیمه <و إنا لنراک ...> در حقیقت استدلالی است بر نامحتمل دانستن موفقیت شعیب(ع). مردم مدین با جمله های فوق، بیان می دارند که: آنان سخنان شعیب(ع) را درک نمی کنند و به آنها اعتنایی ندارند تا به او رایش پیدا کنند. و خود او نیز توان و قدرتی ندارد تا با قوّه قهریه، افکار و آرایش را بر مردم تحمیل کند. بنابراین راهی برای موفقیت او نیست.
6- شعیب ( ع ) ، در دیدگاه مردم مدین مستحق کیفر و مجازات و سنگسار شدن بود .
و لولا رهطک لرجمن-ک
ص: 136
11- مردم مدین ، شعیب ( ع ) را به خاطر مبارزه اش علیه شرکورزی و بی عدالتی ، فاقد کرامت دانسته و شایسته احترام نمی شمردند .
و ما أنت علینا بعزیز
<عزیز> به معنای محترم و بزرگوار و نیز به معنای شکست ناپذیر می باشد. مراد از آن در آیه شریفه معنای اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 10
10- سیطره خداوند بر رفتارها ، عزت و شکوه برتر او و ضرورت احساس حضور در پیشگاه او ، پاسخ شعیب ( ع ) به سخ-نان نا به جا و ناروای مردم مدین
و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا . .. قال ی-قوم أرهطی أعزّ علیکم من الله... إن ربی بما ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 78 - 3
3- < قال رسول الله ( ص ) : إن مدین و أصحاب الأیکه أُمتان بعث الله إلیهما شعیباً ;
از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: مدین و اصحاب الأیکه دو امت بودند که خدا حضرت شعیب(ع) را به سوی آنان مبعوث گردانید>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 2
2- رسالت شعیب ( ع ) در محدوده مردم مدین بود .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 3
3 - رسالت شعیب ( ع ) ، در محدوده شهر مدین بود .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا
ص: 137
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 9،15،17،18،19
9- قوم شعیب ، مردمی مشرک و روی گردان از پرستش خداوند
اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
15- شعیب ( ع ) ، با آگاه ساختن قوم خویش به نبود معبودی جز خدا ، آنان را به توحید و ترک شرک دعوت کرد .
قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
17- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، رفتاری شایع در میان قوم شعیب
و لاتنقصوا المکیال و المیزان
18- قوم شعیب ، برخوردار از نعمت های الهی و بهره مند از مکنت و دارایی
إنی أری-کم بخیر
رؤیت (مصدر أری) به معنای دیدن و مشاهده کردن است. <باء> در <بخیر> برای ملابست می باشد. مراد از <خیر> - به دلیل جمله قبل (لاتنقصوا ...) - وسعت روزی و مال و ثروت است. در نتیجه معنا چنین می شود: شما دارای مال و ثروتید، پس بهانه ای نیست که به کم فروشی و مانند آن روی آورید.
19- قوم شعیب ، علی رغم برخورداری از مکنت و دارایی و بی نیازی در گذران زندگی ، به کلاه برداری و کم فروشی روی آورده بودند .
لاتنقصوا . .. إنی أری-کم بخیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 89 - 1،6
1- مردم مدین ، به مخالفت با شعیب ( ع ) برخاسته و با او عداوت و دشمنی کردند .
لایجرمنّکم شقاقی
6- قوم لوط پیش از قوم شعیب می زیسته و میان آنها فاصله زمانی زیادی نبوده است .
و ما قوم لوط منکم ببعید
دور نبودن قوم لوط از قوم شعیب - که جمله <و ما قوم لوط . ..> حکایت از آن دارد - می تواند ناظر به قرب مکانی باشد و نیز می تواند ناظر به قرب زمانی باشد. تصریح نکردن آیه شریفه به یکی از دو مورد ، نشانه آن است که هر دو لحاظ، مورد نظر می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 3،5
3- مردم مدین ، بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) را ، سخنانی سخیف و بی فایده می شمردند و شایسته اعتنا کردن نمی دانستند .
ما نفقه کثیرًا مما تقول
مراد از جمله <ما نفقه . ..> (بسیاری از سخنانت را نمی فهمیم) می تواند معنای حقیقی آن باشد; یعنی، واقعاً توان درک تعالیم تو را نداریم، مسأله توحید برای ما لاینحل است، محدود دانستن مالک در تصرف اموال خویش قابل هضم نیست و ... و می تواند کنایه از نامعقول بودن و نا به جا و بی ثمر بودن باشد; یعنی، پیامهای تو آن قدر سخیف است که شایسته تأمّل کردن و فهمیدن و عمل کردن نیست. برداشت فوق، ناظر به احتمال دوم است.
ص: 138
5- مردم مدین ، نفوذ پیام های شعیب ( ع ) در مردم و پیاده کردن رسالتهایش در جامعه را ، نامحتمل شمردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا
جمله <ما نفقه . ..> به ضمیمه <و إنا لنراک ...> در حقیقت استدلالی است بر نامحتمل دانستن موفقیت شعیب(ع). مردم مدین با جمله های فوق، بیان می دارند که: آنان سخنان شعیب(ع) را درک نمی کنند و به آنها اعتنایی ندارند تا به او رایش پیدا کنند. و خود او نیز توان و قدرتی ندارد تا با قوّه قهریه، افکار و آرایش را بر مردم تحمیل کند. بنابراین راهی برای موفقیت او نیست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 2
2- ناامیدی و یأس شعیب ( ع ) از ایمان آوردن کفرپیشگان مردم مدین
اعملوا علی مکانتکم . .. سوف تعلمون ... وارتقبوا
جمله هایی نظیر <هرچه از دستتان برمی آید کوتاهی نکنید ، بر مواضع ناصوابتان بمانید ، به زودی خواهید دانست و منتظر باشید> سخنانی است که آدمی پس از یأس و ناامیدی ، به زبان می آورد. گفتنی است که: <ارتقاب> (مصدر ارتقبوا) به معنای انتظار کشیدن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 7،11،12،13
7- کفرپیشگان قوم شعیب ، با غرشی مهیب به هلاکت رسیدند .
و أخذت الذین ظلموا الصیحه
11- کفرپیشگان قوم شعیب ، بر اثر عذاب الهی به رو بر زمین افتادند و هلاک گشتند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<جثوم> (مصدر جاثمین) به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی آن را به معنای فرو افتادن بر سینه دانسته اند (لسان العرب).
12- صیحه و غرشی که مردم مدین را فرا گرفت ، توان حرکت و بیرون آمدن از خانه ها را از آنان سلب کرد .
و أخذت الذین ظلموا الصیحه فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<فی دیارهم> متعلق به <جاثمین> است و دلالت بر این دارد که: قوم شعیب در خانه هایشان به هلاکت رسیدند. بیان این معنا حکایت از آن دارد که صیحه و غرّش مهیب، آن چنان بود که مردم مدین نتوانستند از خانه ها - که طبعاً آدمی در این موارد آن را ترک می کند - بیرون آیند.
13- کفرپیشگان قوم شعیب ، شب هنگام به عذاب گرفتار شدند و در صبحگاهش به هلاکت رسیدند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<أصبحوا> می تواند به معنای <دخلوا فی الصباح> (به صبح وارد شدند) باشد و نیز می تواند به معنای <صاروا> (شدند و گشتند) باشد. بر اساس معنای نخست، جمله <فأصبحوا> دلالت می کند که هلاکت قوم شعیب در آغاز صبحدم بوده است و صیحه و غرش - به قرینه <فاء> در <فأصبحوا> - پیش از صبح; یعنی، در شب تحقق یافته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 95 - 1
ص: 139
1- عذاب نازل شده بر مردم مدین ، موجب نابودی آنان و از میان رفتن آثار زندگانی در دیار ایشان شد .
کأن لم یغنوا فیها
<غنیً> (مصدر لم یغنوا) به معنای اقامت کردن و سکنی گزیدن است. ضمیر در <فیها> به <دیار> در آیه قبل برمی گردد و جمله <کأن لم یغنوا فیها>; یعنی، گویا قوم شعیب در دیارشان اقامت نکرده بودند و این کنایه از نابودی آن دیار و محو شدن آثار زندگانی در آن جاست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 100 - 1
1- داستان اقوامی چون فرعونیان ، قوم نوح ، هود ، صالح ، لوط و شعیب ( ع ) ، از داستان های مهم تاریخ بشری است .
ذلک من أنباء القری
<أنباء> جمع نبأ است و نبأ - چنان چه در مفردات راغب آمده - به خبری گفته می شود که دارای فایده بزرگ است. <قری> (جمع قریه) به معنای آبادیهاست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 44 - 2
2 - انکار رسالت شعیب ( ع ) و متهم شدن او به دروغ گویی از سوی مردم مدین
فقد کذّبت . .. و أصح-ب مدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 5،12
5 - شعیب ( ع ) ، دل سوزِ مردم مدین بود و با آنان ، رابطه عاطفی و مهربانانه داشت .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا فقال ی-قوم
احتمال دارد که <أخاهم>، براساس روابط خویشاوندی، گفته شده باشد و احتمال دارد که کنایه از شفقّت و برخورد برادرانه او با مردم مدین باشد. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.
12 - مردم مدین ، رویکردی تبهکارانه و فسادبرانگیز داشته اند .
و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
ذکر نهی <لاتعثوا> در نخستین دعوت شعیب(ع) و به همراه دعوت به توحید و آخرت، احتمال دارد به خاطر این بوده است که آنان، مفسد بوده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 2،3،4
2 - به دنبال تکذیب شعیب ( ع ) از سوی مردم مدین ، زلزله ای هلاکت بار ، آنان را فراگرفت و از پا درآورد .
فکذّبوه فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
3 - عذاب زلزله قوم شعیب ، چنان بود که با رخداد آن ، مردم مدین ، بی درنگ از پا درآمدند .
فکذّبوه فأخذتهم الرجفه فأصبحوا
ص: 140
عطف <أصبحوا> با <فاء> - که برای عدم تراخی است - بر <أخذتهم> دلالت بر هلاکت بی درنگ می کند. گفتنی است. <أصبحوا> احتمال دارد به معنای <صاروا> باشد و احتمال دارد به معنای <دخلوا فی الصبح> باشد. بنابر احتمال نخست، نکته یاد شده قابل استفاده است.
4 - زلزله مدین ، در شب رخ داد .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
احتمال دارد که <أصبحوا> به معنای <دخلوا فی الصبح> باشد. بنابراین، زلزله، در شب اتفاق افتاده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 5
5 - دامداری ، شغل اصلی مردم مدین در زمان ورود موسی ( ع ) به آن سرزمین
وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
جمعیت انبوه چوپانان برای آب دادن به دام ها، نشان دهنده مطلب یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 45 - 7
7 - بیان سرگذشت اهل مدین از سوی پیامبر ( ص ) برای مردم - با این که خود آن حضرت در میان مدینیان اقامت نداشت - نشانه دیگری بر رسالت آن حضرت است .
و ما کنت ثاویًا فی أهل مدین تتلوا علیهم ءای-تنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 17،19
17- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، رفتاری شایع در میان قوم شعیب
و لاتنقصوا المکیال و المیزان
19- قوم شعیب ، علی رغم برخورداری از مکنت و دارایی و بی نیازی در گذران زندگی ، به کلاه برداری و کم فروشی روی آورده بودند .
لاتنقصوا . .. إنی أری-کم بخیر
ص: 141
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 3،4
3- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اقتصادی قوم شعیب
و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط
4- شعیب ( ع ) ، از قوم خویش خواست تا به هنگام خرید ، اجناس مردم را کم تعدادتر و کم ارزش تر از آنچه هست ، جلوه ندهند .
و لاتبخسوا الناس أشیاءهم
<بخس>; یعنی، کم کردن و عیب گرفتن (المصباح المنیر).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 2
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 21
21- قوم شعیب ، مردمی برخوردار از نعمتِ فهم و درایت
إنی أری-کم بخیر
جمله <إنی أراکم بخیر> را می توان تعلیل برای <اعبدوا الله . ..> نیز دانست. بر این مبنا، مراد از <خیر> عقل و درایت است; زیرا تعلیل گرایش به یکتاپرستی با داشتن عقل و درایت، سازگار است. در نتیجه حاصل معنای <اعبدوا الله ... إنی أراکم بخیر> چنین می شود: شما برخوردار از عقل و خرد هستید، پس به یکتاپرستی روی آورید. از شما به دور است که مشرک باشید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 6
ص: 142
6- پایبندی به آداب و رسوم پدران و نیاکان ، دلیل و انگیزه قوم شعیب در پرستش معبود های دروغین
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
مراد از <ما> در <ما یعبد . ..> بتها و معبودهاست. توصیف آنها با جمله <یعبد آباؤنا> بیانگر علت اصرار آنان بر تمسک به بتهاست. بنابراین مفاد عبارت <أن نترک ...> چنین است: ما بتها را ترک نمی کنیم; زیرا پدرانمان آنها را می پرستیدند و همچنان به پرستش آنها ادامه می دهند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 1
1 - مردم مدین ، رسالت شعیب ( ع ) را نپذیرفتند و او را تکذیب کردند .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا . .. فکذّبوه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 4
4 - کافران قوم شعیب در تلاش مستمر برای بد جلوه دادن راه خدا
و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به و تبغونها عوجاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 2
2 - اشراف کفرپیشه مدین ، شعیب و مؤمنان به رسالتش را به تبعید دسته جمعی تهدید کردند .
لنجرجنک یشعیب و الذین ءامنوا معک من قریتنا
<معک> می تواند متعلق به <لنخرجنک> باشد. بر این مبنا <لنخرجنک> حاکی از تبعید دسته جمعی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 1،4
ص: 143
1- شعیب ( ع ) از سر تهدید و هشدار ، از کفرپیشگان لجوج خواست تا همچنان بر مواضع نادرستشان پافشاری کنند .
و ی-قوم اعملوا علی مکانتکم
4- شعیب ( ع ) ، کفرپیشگان قومش را به عذابی خوارکننده هشدار داد .
سوف تعلمون من یأتیه عذاب یخزیه . .. وارتقبوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 13
13 - شعیب ، کافران قوم خویش را به گرفتار آمدن به فرجامی همانند سرنوشت فسادگران پیشین تهدید کرد .
و أنظروا کیف کان عقبه المفسدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 8
8 - شعیب ( ع ) ، کافران قوم خویش را به داوری خدا و گرفتارسازی آنان به عقوبت های الهی در دنیا تهدید کرد .
و طائفه لم یؤمنوا فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا
با توجه به ذیل آیه 89 (ربنا افتح . .. ) معلوم می شود مقصود شعیب از داوری خداوند، تحقق امری است که نابودی کافران در دنیا و در نتیجه پیروزی اهل ایمان را در پی خواهد داشت. چنانچه مخاطب در <فاصبروا> خصوص کافران باشد، این معنا از وضوح بیشتری برخوردار خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 2،3
2 - کافران قوم شعیب بر سر هر کوی و برزن مؤمنان به خدا را مورد تهدید قرار می دادند و آنان را از سلوک راه خدا بازمی داشتند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
<ایعاد> مصدر <توعدون> به معنای تهدید کردن و به شکنجه و أمثال آن ترساندن است. <من ءامن> مربوط به فعل <توعدون> و <تصدون> است و به اصطلاح اهل ادب مفعولی است <متنازع فیه>. گفتنی است که در برداشت فوق ضمیر در <به> به <اللّه> برگردانده شده است.
3 - شعیب از مردم خویش خواست تا دست از تهدید اهل ایمان بردارند و آنان را از پیمودن راه خدا بازندارند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
ص: 144
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 2
2 - اشراف کفرپیشه مدین ، شعیب و مؤمنان به رسالتش را به تبعید دسته جمعی تهدید کردند .
لنجرجنک یشعیب و الذین ءامنوا معک من قریتنا
<معک> می تواند متعلق به <لنخرجنک> باشد. بر این مبنا <لنخرجنک> حاکی از تبعید دسته جمعی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 8
8- شعیب ( ع ) با بیان سیطره خداوند بر رفتار کفرپیشگان مدین ، تهدید های آنان را به هیچ انگاشت .
لولا رهطک لرجمن-ک . .. إن ربی بما تعملون محیط
چنان چه مراد از احاطه خدا بر اعمال، سیطره و حاکمیت او بر اعمال باشد، هدف شعیب(ع) از آوردن <ربّی>، <إن ربی . ..> و نگفتن <إن الله ...> این است که چون اعمال شما در سیطره خداست و او رب و مدبر من است، اجازه نخواهد داد بر من غلبه کنید و اگر غلبه نیز کردید، آن را در راستای تدبیر و تربیت من قرار می دهد; پس در هر حال مرا از تهدیدهای شما باکی نیست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 2
2 - کافران قوم شعیب بر سر هر کوی و برزن مؤمنان به خدا را مورد تهدید قرار می دادند و آنان را از سلوک راه خدا بازمی داشتند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
<ایعاد> مصدر <توعدون> به معنای تهدید کردن و به شکنجه و أمثال آن ترساندن است. <من ءامن> مربوط به فعل <توعدون> و <تصدون> است و به اصطلاح اهل ادب مفعولی است <متنازع فیه>. گفتنی است که در برداشت فوق ضمیر در <به> به <اللّه> برگردانده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 5
5- مردم مدین ، شعیب ( ع ) را به دروغ گویی در ادعای نبوت و رسالت متهم می کردند .
ص: 145
سوف تعلمون . .. من هو ک-ذب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 44 - 2
2 - انکار رسالت شعیب ( ع ) و متهم شدن او به دروغ گویی از سوی مردم مدین
فقد کذّبت . .. و أصح-ب مدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 18،19
18- قوم شعیب ، برخوردار از نعمت های الهی و بهره مند از مکنت و دارایی
إنی أری-کم بخیر
رؤیت (مصدر أری) به معنای دیدن و مشاهده کردن است. <باء> در <بخیر> برای ملابست می باشد. مراد از <خیر> - به دلیل جمله قبل (لاتنقصوا ...) - وسعت روزی و مال و ثروت است. در نتیجه معنا چنین می شود: شما دارای مال و ثروتید، پس بهانه ای نیست که به کم فروشی و مانند آن روی آورید.
19- قوم شعیب ، علی رغم برخورداری از مکنت و دارایی و بی نیازی در گذران زندگی ، به کلاه برداری و کم فروشی روی آورده بودند .
لاتنقصوا . .. إنی أری-کم بخیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 9
9- جوانان و میانسالان مردم مدین ، مخاطبان اصلی شعیب ( ع ) در ابلاغ معارف الهی به آنان
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
فعل مضارع <یعبد> حاکی است که مقصود از <آباؤنا> تنها نسلهای پیشین مخاطبان نیست; بلکه پدران فعلی آنان که زنده هستند نیز مورد نظر می باشد. بنابراین مخاطبان طبعاً جوانان و میانسالان خواهند بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 146
13 - قصص - 28 - 23 - 3،4
3 - ورود موسی ( ع ) به محل آب شرب مدین هم زمان با آمدن چوپانان برای آب دادن دام هایشان
و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
4 - روبرو شدن موسی ( ع ) با جمعیت انبوهی از چوپانان بر سر آب مدین
و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
کلمه <أُمّه> به جماعتی از مردم گفته می شود و نکره آمدن آن،نشان دهنده کثرت چوپانان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 88 - 12
12- شعیب ( ع ) ، علی رغم آلودگی جامعه اش به حرام خواری ، از روزی حلال و نیکو بهره مند بود .
ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان . .. و رزقنی منه رزقًا حسنًا
از اینکه شعیب(ع) مبادلات و معاملات مردم مدین را ظالمانه خواند و آن گونه درآمدها را ناپسند شمرد و سپس فرمود: من از روزی نیکو برخوردار هستم ، می توان این احتمال را موجّه دانست که مراد از <رزقاً حسناً> روزیهای مادی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 2
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 7
7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .
قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 8
8 - مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .
ی-قوم اعبدوا اللّه
ص: 147
از دعوت حضرت شعیب(ع)، به عبادت خدا، استفاده می شود که اصل وجود خدا، برای مردم مدین، مسلّم و مُحرَز بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 89 - 6
6 - شعیب ( ع ) در آخرین پاسخ خویش به خواسته کافران مدین ، بازگشت خود و همگامانش را به آیین شرک امری ناممکن دانست .
و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا
جمله <ما یکون لنا . .. > که حکایت از عدم امکان بازگشت به آیین شرک دارد، هم می تواند به معنای عدم امکان تکوینی باشد و هم می تواند مراد از آن عدم امکان تشریعی (ناشایست بودن و جایز نبودن) باشد. برداشت فوق براساس احتمال اول است. گفتنی است که بر مبنای اول، مشیت الهی (إلا أن یشاء اللّه) مشیت تکوینی است و بر اساس احتمال دوم، مشیت الهی، مشیت تشریعی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 2
2 - شعیب ( ع ) ، با مردم مدین ، خویشاوندی داشت .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 5
5 - دامداری ، شغل اصلی مردم مدین در زمان ورود موسی ( ع ) به آن سرزمین
وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
جمعیت انبوه چوپانان برای آب دادن به دام ها، نشان دهنده مطلب یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 148
8 - هود - 11 - 89 - 1
1- مردم مدین ، به مخالفت با شعیب ( ع ) برخاسته و با او عداوت و دشمنی کردند .
لایجرمنّکم شقاقی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 6،15،16
6- دعوت به پرستش خدای یکتا ، مهمترین و نخستین پیام شعیب ( ع ) برای مردم مدین بود .
قال ی-قوم اعبدوا الله
15- شعیب ( ع ) ، با آگاه ساختن قوم خویش به نبود معبودی جز خدا ، آنان را به توحید و ترک شرک دعوت کرد .
قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
16- شعیب ( ع ) ، از مردم خویش خواست تا از مقدار پیمانه ها و وزنه ها ، نکاهند و از کم فروشی بپرهیزند .
و لاتنقصوا المکیال و المیزان
<مکیال> به معنای پیمانه است. ناقص گذاردن پیمانه، یا به این است که آن را کم حجم تر از حد متعارف بسازند یا پیمانه متعارف را پر نکنند. <میزان> هم به معنای ترازوست. ناقص گذاردن ترازو، یا به این است که وزنه های مورد استفاده در آن کمتر از حد معمول باشد یا جنس پرداخت شده، کمتر از مقدار وزنه های آن باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 1،2
1- شعیب ( ع ) ، از مردم خویش خواست تا در فروش اجناس ، پیمانه ها را پر کنند و از وزنه های ترازو نکاهند .
و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط
<مکیال>; یعنی <پیمانه> و ایفای آن به این است که گنجایش پیمانه مورد استفاده کمتر از حد متعارف نباشد و تا حد معمول آن پر شود. و ایفای میزان به این است که مقدار وزنه های مورد استفاده، کمتر از حد معمول نباشد و جنس پرداخت شده، کمتر از مقدار وزنه ها نباشد.
2- شعیب ( ع ) ، دعوت کننده مردم به برقرار ساختن قسط و عدالت در معاملات خویش
و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 90 - 3
3- شعیب ( ع ) ، مردم مدین را به استغفار از گناهان ، حرکت به سوی خدا و تقرب یافتن به درگاه او فراخواند .
واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 149
8 - هود - 11 - 92 - 2
2- شعیب ( ع ) از مردم خویش خواست با در نظر گرفتن عزت و شکوه خداوند ، معارف و احکام الهی را بپذیرند .
أرهطی أعزّ علیکم من الله
با توجه به اینکه جمله <أرهطی أعزّ . ..> پاسخ شعیب(ع) در برابر <لولا رهطک ...> است، می توان گفت: مقصود او این است که اگر به خاطر عزت خاندانم مرا سنگسار نمی کنید، چرا عزت و شکوه خداوند را - که از هر کسی عزتمندتر است - در نظر نمی آورید و غیر او را پرستش می کنید و ....
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 10،11
10 - اهل مدین در زمان شعیب دارای آیینی غیر الهی
أو لتعودن فی ملتنا
11 - مؤمنان به شعیب ( ع ) پیش از ایمان به وی هم مسلک با مردم مدین در پیروی از آیین غیر الهی
أو لتعودن فی ملتنا
عَوْد (مصدر لتعودن) به معنای بازگشتن است. بنابراین <لتعودن> دلالت می کند که مؤمنان به شعیب(ع) تا پیش از ایمان به وی با مردم مدین هم مسلک بودند. قابل ذکر است که اطلاق این معنا بر شعیب(ع) از باب تغلیب است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 90 - 11
11- شعیب ( ع ) ، واسطه شمول رحمت خداوند بر توبه کنندگان قومش
واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه إن ربی رحیم ودود
چون خطاب در <استغفروا ربکم> متوجه مردم است، ظاهر آن بود که به جای <إن ربی> گفته می شد <إن ربکم . ..>. این جابه جایی می تواند اشاره به این نکته داشته باشد که: خداوند به واسطه پیامبرانش، مردمان را مشمول رحمت و محبت خویش قرار می دهد و آنان، مجرای فیض الهی بر بندگانند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 2،4،5
ص: 150
2 - به دنبال تکذیب شعیب ( ع ) از سوی مردم مدین ، زلزله ای هلاکت بار ، آنان را فراگرفت و از پا درآورد .
فکذّبوه فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
4 - زلزله مدین ، در شب رخ داد .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
احتمال دارد که <أصبحوا> به معنای <دخلوا فی الصبح> باشد. بنابراین، زلزله، در شب اتفاق افتاده است.
5 - زلزله مدین ، به قدری شدید و هلاکت بار بود که مردم آن شهر ، نتوانستند از خانه هایشان بیرون بروند و در داخل همان خانه ها ، به زانو درآمدند .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 11
11 - مؤمنان به شعیب ( ع ) پیش از ایمان به وی هم مسلک با مردم مدین در پیروی از آیین غیر الهی
أو لتعودن فی ملتنا
عَوْد (مصدر لتعودن) به معنای بازگشتن است. بنابراین <لتعودن> دلالت می کند که مؤمنان به شعیب(ع) تا پیش از ایمان به وی با مردم مدین هم مسلک بودند. قابل ذکر است که اطلاق این معنا بر شعیب(ع) از باب تغلیب است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 10
10- سیطره خداوند بر رفتارها ، عزت و شکوه برتر او و ضرورت احساس حضور در پیشگاه او ، پاسخ شعیب ( ع ) به سخ-نان نا به جا و ناروای مردم مدین
و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا . .. قال ی-قوم أرهطی أعزّ علیکم من الله... إن ربی بما ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 3
3- شعیب ( ع ) مردم مدین را به خاطر غفلت از خدا و رعایت نکردن جانب او ، توبیخ و سرزنش کرد .
أرهطی أعزّ علیکم من الله واتخذتموه ورآءکم ظهریًّا
ص: 151
استفهام در جمله <أرهطی . ..> انکار توبیخی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 3
3 - اشراف کفرپیشه مدین با یاد کردن سوگند ، پذیرش رسالت شعیب و پیروی از دستورات او را ، امری زیان آور معرفی می کردند .
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 3
3 - اشراف کفرپیشه مدین با یاد کردن سوگند ، پذیرش رسالت شعیب و پیروی از دستورات او را ، امری زیان آور معرفی می کردند .
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 10
10 - مردم مدین مشرک بودند .
و إلی مدین . .. ما لکم من إله غیره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 9
9- قوم شعیب ، مردمی مشرک و روی گردان از پرستش خداوند
اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 4،5،6
ص: 152
4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
5- شعیب ( ع ) ، مردمان را به ترک پرستش غیر خدا فرا می خواند و علیه شرکورزی قومش مبارزه می کرد .
أصلوتک تأمرک أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
6- پایبندی به آداب و رسوم پدران و نیاکان ، دلیل و انگیزه قوم شعیب در پرستش معبود های دروغین
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
مراد از <ما> در <ما یعبد . ..> بتها و معبودهاست. توصیف آنها با جمله <یعبد آباؤنا> بیانگر علت اصرار آنان بر تمسک به بتهاست. بنابراین مفاد عبارت <أن نترک ...> چنین است: ما بتها را ترک نمی کنیم; زیرا پدرانمان آنها را می پرستیدند و همچنان به پرستش آنها ادامه می دهند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 4
4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 89 - 1
1 - شعیب ( ع ) در پاسخ اشراف کفرپیشه مدین ، گرایش به آیین شرک را افترا بر خداوند دانست .
قد افترینا علی اللّه کذبا إن عدنا فی ملتکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 5
5 - شعیب ( ع ) پس از اعلان پایداریش بر توحید و رد پیشنهاد اشراف کفرپیشه ( بازگشت به آیین شرک ) ، خروج از دیار مدین را برگزید .
لئن اتبعتم شعیباً
برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <اتبعتم شعیباً>، پیروی از شعیب(ع) در خروج از شهر مدین باشد.
ص: 153
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 2،3،4
2 - رسالت شعیب در محدوده مردم مدین
و إلی مدین أخاهم شعیباً
3 - وجود رابطه خویشاوندی و نَسبی میان شعیب و مردم مدین
و إلی مدین أخاهم شعیباً
از اینکه شعیب برادر مردم مدین خوانده شده، یا اشاره به خویشی وی با مردم مدین دارد و یا حکایت از آن دارد که او حتی پیش از نبوتش، انسانی دلسوز برای قوم خویش بوده است. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است.
4 - شعیب ، پیامبری دلسوز و با محبت نسبت به مردم مدین
و إلی مدین أخاهم شعیباً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 10
10 - شعیب ( ع ) با توجه به کفرورزی مردم خویش ، دریغ و تأسف بر هلاکت آنان را ناروا خواند .
فکیف ءاسی علی قوم کفرین
لحن جمله <یقوم . .. > حکایت از دریغ و تأسف شعیب دارد و جمله <کیف ءاسی ... > دلالت می کند که تأسف بر هلاکت کفرپیشگان نارواست. گویا شعیب هنگامی که قومش را مشرف به هلاکت یافت بر آنان افسوس خورد و سپس کفرورزی آنان را ملاحظه کرد و آنان را مستحق این هلاکت دانست و لذا نتیجه گرفت که نباید بر هلاکت ایشان افسوس خورد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 3
3- وجود رابطه خویشاوندی و نسبی میان شعیب ( ع ) و مردم مدین
و إلی مدین أخاهم شعیبًا
مراد از <أخاهم> این است که شعیب(ع) با اهل مدین ، خویشاوند بود و یا اینکه او برای آنان ، دلسوزی می کرد. برداشت فوق ، بر اساس احتمال اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 90 - 3
3- شعیب ( ع ) ، مردم مدین را به استغفار از گناهان ، حرکت به سوی خدا و تقرب یافتن به درگاه او فراخواند .
واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 8،10
8- شعیب ( ع ) با بیان سیطره خداوند بر رفتار کفرپیشگان مدین ، تهدید های آنان را به هیچ انگاشت .
ص: 154
لولا رهطک لرجمن-ک . .. إن ربی بما تعملون محیط
چنان چه مراد از احاطه خدا بر اعمال، سیطره و حاکمیت او بر اعمال باشد، هدف شعیب(ع) از آوردن <ربّی>، <إن ربی . ..> و نگفتن <إن الله ...> این است که چون اعمال شما در سیطره خداست و او رب و مدبر من است، اجازه نخواهد داد بر من غلبه کنید و اگر غلبه نیز کردید، آن را در راستای تدبیر و تربیت من قرار می دهد; پس در هر حال مرا از تهدیدهای شما باکی نیست.
10- سیطره خداوند بر رفتارها ، عزت و شکوه برتر او و ضرورت احساس حضور در پیشگاه او ، پاسخ شعیب ( ع ) به سخ-نان نا به جا و ناروای مردم مدین
و إنا لنری-ک فینا ضعیفًا . .. قال ی-قوم أرهطی أعزّ علیکم من الله... إن ربی بما ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 1
1- شعیب ( ع ) از سر تهدید و هشدار ، از کفرپیشگان لجوج خواست تا همچنان بر مواضع نادرستشان پافشاری کنند .
و ی-قوم اعملوا علی مکانتکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 5
5 - شعیب ( ع ) ، دل سوزِ مردم مدین بود و با آنان ، رابطه عاطفی و مهربانانه داشت .
و إلی مدین أخاهم شعیبًا فقال ی-قوم
احتمال دارد که <أخاهم>، براساس روابط خویشاوندی، گفته شده باشد و احتمال دارد که کنایه از شفقّت و برخورد برادرانه او با مردم مدین باشد. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 12،13
12 - آیین مردم مدین ، آیینی منفور و کریه در دیدگاه شعیب ( ع ) و پیروان او
أو لو کنا کرهین
13 - شعیب ( ع ) با اظهار تنفر خود و پیروانش از آیین مردم مدین ، انتظار پذیرش آن آیین را انتظاری شگفت و بی جا دانست .
قال أو لو کنا کرهین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 88 - 20
ص: 155
20- هدف شعیب ( ع ) از مخالفت با آداب و رسوم مردم مدین و رفتار ناعادلانه آنان ، اصلاح ایشان و از میان بردن فساد های اجتماعی بود .
إن أُرید إلاّ الإصل-ح ما استطعت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 89 - 6،25
6 - شعیب ( ع ) در آخرین پاسخ خویش به خواسته کافران مدین ، بازگشت خود و همگامانش را به آیین شرک امری ناممکن دانست .
و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا
جمله <ما یکون لنا . .. > که حکایت از عدم امکان بازگشت به آیین شرک دارد، هم می تواند به معنای عدم امکان تکوینی باشد و هم می تواند مراد از آن عدم امکان تشریعی (ناشایست بودن و جایز نبودن) باشد. برداشت فوق براساس احتمال اول است. گفتنی است که بر مبنای اول، مشیت الهی (إلا أن یشاء اللّه) مشیت تکوینی است و بر اساس احتمال دوم، مشیت الهی، مشیت تشریعی است.
25 - شعیب ( ع ) پس از یأس از ایمان مردم کفرپیشه با دعا به درگاه خداوند از وی خواست تا بین او و کفرپیشگان قضاوت کند .
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق و أنت خیر الفتحین
از معانی کلمه <فتح> داوری کردن و قضاوت نمودن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 5
5 - دامداری ، شغل اصلی مردم مدین در زمان ورود موسی ( ع ) به آن سرزمین
وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
جمعیت انبوه چوپانان برای آب دادن به دام ها، نشان دهنده مطلب یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 8
8- قوم شعیب ، مردمانی ستمکار بودند .
ص: 156
و أخذت الذین ظلموا الصیحه
مقصود از <الذین ظلموا> قوم شعیب است که به شرکورزی ، انکار رسالت شعیب(ع) و کم فروشی و بی عدالتی در داد و ستد اصرار میورزیدند. تعبیر کردن از آنان به ستمکاران ، گویای برداشت فوق است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 101 - 5
5- اقوام هلاک شده گذشته : قوم نوح ، عادیان ، ثمودیان ، قوم شعیب و لوط و فرعونیان ، با شرکورزی و انکارِ رسالت پیامبران ، بر خویش ستم کردند .
و ما ظلمن-هم و ل-کن ظلموا أنفسهم
مراد از ضمیر <هم> و مانند آن در آیه مورد بحث ، اقوامی است که سرگذشت آنان در سوره هود بیان شده است; یعنی: قوم نوح ، عادو . ...
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 70 - 3
3 - تاریخ و سرگذشت اقوام هلاک شده ، چون قوم نوح ، عاد ، ثمود ، قوم ابراهیم ، اصحاب مدین و قوم لوط ، مایه عبرت آدمیان
ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح . .. و المؤتفکت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 44 - 10
10 - قوم نوح ، عاد ، ثمود ، ابراهیم ، لوط ، اصحاب مدین و فرعونیان ، اقوام هلاک شده با عذاب استیصال
فقد کذّبت قبلهم قوم نوح . .. ثمّ أخذتهم فکیف کان نکیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 1،7
1- خداوند ، در پی اصرار مردم مدین بر شرکورزی و نپذیرفتن تعالیم شعیب ( ع ) ، آنان را به عذابی سخت گرفتار ساخت .
و لما جاء أمرنا
ص: 157
مراد از <أمر> عذاب نازل شده بر قوم شعیب است. اضافه آن به ضمیر <نا> حکایت از بزرگی آن عذاب دارد.
7- کفرپیشگان قوم شعیب ، با غرشی مهیب به هلاکت رسیدند .
و أخذت الذین ظلموا الصیحه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 101 - 6
6- عذاب های نازل شده بر اقوام گذشته ( فرعونیان ، عادیان و . . . ) کیفرهایی بود که آنان خود برای خویشتن فراهم آوردند .
و ما ظلمن-هم و ل-کن ظلموا أنفسهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 44 - 5،10
5 - خداوند ، اقوام تکذیب گر و کفر پیشه تاریخ را پس از این که از فرصت داده شده استفاده نکردند و هم چنان بر کفر و انکار خود پای فشردند ، با عذاب استیصال نابود کرد .
فأملیت للک-فرین ثمّ أخذتهم
<نکیر> به معنای انکار (تغییر) است. و مقصود از آن به قرینه آیه بعد، تغییر نعمت به محنت، حیات به مرگ و نابودی و آبادانی به ویرانی است. گفتنی است که استفهام در جمله <فکیف کان نکیر>، استفهام تعجیبی و بیانگر شدت کیفر است.
10 - قوم نوح ، عاد ، ثمود ، ابراهیم ، لوط ، اصحاب مدین و فرعونیان ، اقوام هلاک شده با عذاب استیصال
فقد کذّبت قبلهم قوم نوح . .. ثمّ أخذتهم فکیف کان نکیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 3،5
3 - عذاب زلزله قوم شعیب ، چنان بود که با رخداد آن ، مردم مدین ، بی درنگ از پا درآمدند .
فکذّبوه فأخذتهم الرجفه فأصبحوا
عطف <أصبحوا> با <فاء> - که برای عدم تراخی است - بر <أخذتهم> دلالت بر هلاکت بی درنگ می کند. گفتنی است. <أصبحوا> احتمال دارد به معنای <صاروا> باشد و احتمال دارد به معنای <دخلوا فی الصبح> باشد. بنابر احتمال نخست، نکته یاد شده قابل استفاده است.
5 - زلزله مدین ، به قدری شدید و هلاکت بار بود که مردم آن شهر ، نتوانستند از خانه هایشان بیرون بروند و در داخل همان خانه ها ، به زانو درآمدند .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 3،4،5،7
ص: 158
3 - کافران قوم شعیب شب هنگام به عذاب گرفتار شدند و صبحگاهش به هلاکت رسیدند . *
فأصبحوا فی دارهم جثمین
برداشت فوق مبتنی بر این است که <اصبحوا> به معنای <ادخلوا فی الصباح> (داخل در صبح شدند) باشد، نه به معنای <صاروا>. بر این مبنا <فاصبحوا ... > می رساند که هلاکت به هنگام صبح اتفاق افتاد و در نتیجه عذاب لرزش پیش از صبح، یعنی درشب، بر کافران قوم شعیب عارض شده است.
4 - کفرپیشگان قوم شعیب بر اثر عذاب الهی ، همگان به رو بر زمین افتادند و هلاک شدند .
فأصبحوا فی دارهم جثمین
<جثوم> به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی گفته اند به معنای فرو افتادن شخص است بر سینه خود.
5 - لرزش شدید و عذاب نازل شده بر قوم شعیب توان حرکت و بیرون آمدن از خانه ها را از ایشان سلب کرد .
فأصبحوا فی دارهم جثمین
<فی دارهم> هم می تواند اشاره به این نکته باشد که نزول عذاب هنگامی بود که همه و یا اکثر آنان در خانه هایشان استراحت می کردند و هم می تواند علاوه بر این، اشاره به این داشته باشد که با احساس لرزش زمین، که طبعاً آدمی از خانه می گریزد، قوم شعیب نیز خواستند از خانه ها بیرون شوند، ولی عذاب مهلت نداد و در همانجا به هلاکت رسیدند. با توجه به اینکه <فی دارهم> متعلق به <جثمین> است، این معنا وضوح بیشتری پیدا می کند.
7 - نزول عذاب بر کفرپیشگان قوم شعیب ، پاسخ خداوند به درخواست او ( داوری میان مؤمنان و کافران )
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 7
7 - نزول عذاب بر کفرپیشگان قوم شعیب ، پاسخ خداوند به درخواست او ( داوری میان مؤمنان و کافران )
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 92 - 1
1 - عذاب فرود آمده بر تکذیب کنندگان شعیب و کفرپیشگان مدین موجب نابودی آنان و تخریب آثار زندگانی در آن دیار شد .
الذین کذبوا شعیباً کأن لم یغنوا فیها
ضمیر در <فیها> به <دار> در آیه قبل برمی گردد و <غنی> مصدر <لم یغنوا> به معنای اقامت کردن و سکونت گزیدن است. بنابراین <کأن لم یغنوا> یعنی گویا قوم شعیب در دیارشان اقامت نکرده بودند. و این کنایه از نابودی دیار آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 2
2 - شعیب ( ع ) با دلسوزی بر کافران مشرف به هلاکت ، از آنان اعراض کرد و شهر مدین را ترک گفت .
ص: 159
فتولی عنهم و قال یقوم
لحن آیه و نیز اضافه کلمه <قوم> به یاء متکلم نشان از تحسّر و دلسوزی شعیب به مردم خویش دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 3،4،7
3 - اشراف کفرپیشه مدین با یاد کردن سوگند ، پذیرش رسالت شعیب و پیروی از دستورات او را ، امری زیان آور معرفی می کردند .
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
4 - گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین
لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.
7 - اشراف کفرپیشه مدین با تأکید بر خسارتبار بودن همراهی شعیب ( ع ) ، در تلاش برای بازداشتن مؤمنان از متابعت او و خارج شدن از شهر مدین
و قال الملأ . .. لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 7
7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .
قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 4
4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 36 - 8
8 - مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .
ی-قوم اعبدوا اللّه
ص: 160
از دعوت حضرت شعیب(ع)، به عبادت خدا، استفاده می شود که اصل وجود خدا، برای مردم مدین، مسلّم و مُحرَز بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 11
11 - کافران قوم شعیب ، به خدا و داوری او و یاری رسانیش به حقپویان معتقد بودند .
فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا و هو خیر الحکمین
چنانچه خطاب در <فاصبروا> متوجه کافران نیز باشد، دعوت شعیب از آنان به صبر تا داوری خدا، بیانگر این نکته است که منکران رسالت او معتقد به خداوند بوده اند. تصریح به <بالذی ارسلت به> پس از <ءامنوا> این معنا را تأیید می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 6
6 - مؤمنانِ به رسالت شعیب ( ع ) مصمّم بر آیین توحید و متابعت شعیب ( ع ) در خروج از شهر مدین
لئن اتبعتم شعیباً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 4
4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 2
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
ص: 161
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 1،3
1- مردم مدین در عصر شعیب ( ع ) ، خداوند را کاملاً به فراموشی سپرده و از شکوه و عزت او غافل بودند .
أرهطی أعزّ علیکم من الله واتخذتموه ورآءکم ظهریًّا
<ظهریّ> به چیزی گفته می شود که آدمی آن را به پشت سر می اندازد و کنایه از چیز فراموش شده ای است که اعتنایی به آن نمی شود و از آن جایی که جمله <اتخذتموه ورآءکم>، (خداوند را پشت سر انداختید) نیز کنایه از <خدا را فراموش کردید> می باشد، کلمه <ظهریّاً> حال مؤکده خواهد بود.
3- شعیب ( ع ) مردم مدین را به خاطر غفلت از خدا و رعایت نکردن جانب او ، توبیخ و سرزنش کرد .
أرهطی أعزّ علیکم من الله واتخذتموه ورآءکم ظهریًّا
استفهام در جمله <أرهطی . ..> انکار توبیخی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 1،4،5،6
1 - کفرپیشگان قوم شعیب با گرفتار شدن به لرزشی شدید به هلاکت رسیدند .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم جثمین
<رجفه> به معنای اضطراب و لرزش است و به قرینه <فاصبحوا . .. > معلوم می شود که آن لرزش بسیار شدید بوده است. قابل ذکر است که <فأخذتهم الرجفه>، (لرزش آنان را فراگرفت) هم می تواند به این معنی باشد که لرزشی شدید به اندام آنان مستولی شد و هم می تواند به این معنی باشد که زمین لرزه شدید آنان را فراگرفت.
4 - کفرپیشگان قوم شعیب بر اثر عذاب الهی ، همگان به رو بر زمین افتادند و هلاک شدند .
فأصبحوا فی دارهم جثمین
<جثوم> به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی گفته اند به معنای فرو افتادن شخص است بر سینه خود.
5 - لرزش شدید و عذاب نازل شده بر قوم شعیب توان حرکت و بیرون آمدن از خانه ها را از ایشان سلب کرد .
فأصبحوا فی دارهم جثمین
<فی دارهم> هم می تواند اشاره به این نکته باشد که نزول عذاب هنگامی بود که همه و یا اکثر آنان در خانه هایشان استراحت می کردند و هم می تواند علاوه بر این، اشاره به این داشته باشد که با احساس لرزش زمین، که طبعاً آدمی از خانه می گریزد، قوم شعیب نیز خواستند از خانه ها بیرون شوند، ولی عذاب مهلت نداد و در همانجا به هلاکت رسیدند. با توجه به اینکه <فی دارهم> متعلق به <جثمین> است، این معنا وضوح بیشتری پیدا می کند.
6 - هلاکت کافران قوم شعیب و نجات مؤمنان آن قوم ، داوری به حق خداوند در میان آنان
ص: 162
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 70 - 2،6
2 - اطلاع مردم عصر پیامبر از سرنوشت قوم نوح ، عاد ، ثمود ، ابراهیم ، اصحاب مدین و شهر های زیر و رو شده پیشینیان ( قوم لوط و . . . )
ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح . .. و المؤتفکت
استفهام در <ألم یأتهم> برای توبیخ است. سرزنش منافقان و کافران به خاطر عبرت نگرفتن از سرنوشت پیشینیان، رسای به این حقیقت است که آنان از سرگذشت پیشینیان آگاهی داشتند.
6 - منافقان ، در معرض نزول عذاب الهی و مبتلا شدن به سرنوشت قوم نوح ، عاد ، ثمود ، قوم ابراهیم و اصحاب مدین
وعد اللّه المنفقین . .. ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح ... و أصحب مدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 22
22- شعیب ( ع ) نگران آینده ای ناگوار برای مشرکان و گنه کاران مردم خویش
إنی أخاف علیکم عذاب یوم محیط
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 89 - 4
4- شعیب ( ع ) کفرپیشگان ستیزه جوی قومش را به مبتلا شدن سرنوشتی همانند سرنوشت برخی از جوامع هلاک شده پیشین هشدار داد .
و ی-قوم لایجرمنّکم شقاقی أن یصیبکم مثل ما أصاب قوم نوح أو قوم هود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 95 - 5
5- سرنوشت و فرجام مردم مدین ( قوم شعیب ) همانند سرنوشت ثمودیان ( قوم صالح ) شد .
ألا بُعدًا لمدین کما بعدت ثمود
تشبیه در جمله <ألا بُعدًا . ..> - علاوه بر بیان همسانی هلاکت مردم مدین با هلاکت قوم ثمود - ناظر به سخن شعیب(ع) - که در آیه 89 مطرح شد - نیز می باشد. آن حضرت مردم خویش را به سرنوشتی همانند سرنوشت یکی از اقوام گذشته هشدار داد. آیه مورد بحث بیان می دارد که آن قوم، قوم صالح (ثمودیان) بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 163
8 - هود - 11 - 93 - 6
6- شعیب ( ع ) پس از اتمام حجت بر مردم و لجاجت پیشگی آنان ، در انتظار سرنوشت شوم آنان بود .
وارتقبوا إنی معکم رقیب
<رقیب> در آیه شریفه به معنای منتظر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 117 - 6
6- امت های هلاک شده پیشین ( نظیر امت نوح ، هود ، صالح ، شعیب و قوم فرعون ) امتهایی ناصالح و فاسد بودند .
فلولا کان من القرون . .. ما کان ربک لیهلک القری بظلم
بیان این حقیقت که خداوند امتهای صالح را عذاب نمی کند ، پس از مطرح ساختن هلاکت امتهای پیشین (فلولا کان . ..) اشاره به این دارد که: امتهای پیشین ، ناصالح و مستحق عذاب بودند و از ناحیه خدا بر آنان ستمی روا نشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 21
21- قوم شعیب ، مردمی برخوردار از نعمتِ فهم و درایت
إنی أری-کم بخیر
جمله <إنی أراکم بخیر> را می توان تعلیل برای <اعبدوا الله . ..> نیز دانست. بر این مبنا، مراد از <خیر> عقل و درایت است; زیرا تعلیل گرایش به یکتاپرستی با داشتن عقل و درایت، سازگار است. در نتیجه حاصل معنای <اعبدوا الله ... إنی أراکم بخیر> چنین می شود: شما برخوردار از عقل و خرد هستید، پس به یکتاپرستی روی آورید. از شما به دور است که مشرک باشید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 5
5 - کافران قوم مدین برخوردار از نیرویی افزون بر مؤمنان آن سامان
لنجرجنک یشعیب و الذین ءامنوا معک من قریتنا
تصمیم کافران قوم مدین به اخراج شعیب و همگامانش و ابراز آن با سوگند و تأکید بسیار، حکایت از برداشت فوق دارد.
ص: 164
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 1
1 - گروهی از مردم مدین به رسالت شعیب ( ع ) ایمان آوردند و گروهی دیگر از پذیرش آن سر باز زدند .
و إن کان طائفه منکم ءامنوا بالذی أرسلت به و طائفه لم یؤمنوا فاصبروا
<إن کان طائفه . .. > به دلیل آیه قبل از مواردی است که در آن <إن> شرطیه در مورد تحقق شرط به کار رفته است ; مانند <ان کنت ابنی فلا تفعل کذا>. بنابراین <إن کان طائفه منکم ... فاصبروا> یعنی چنانچه گروهی از شما ایمان آوردید پس صبر پیشه سازید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 1
1 - گروهی از اشراف قوم شعیب ( ع ) از سر تکبر و خودبرتربینی به وی و رسالتهایش کافر شدند .
قال الملأ الذین استکبروا من قومه
برداشت فوق بر این اساس است که <الذین استکبروا> قیدی احترازی باشد. بر این مبنا اشراف به دو طایفه مستکبران و غیر مستکبران تقسیم می شوند. قابل ذکر است که مراد از استکبار، کفرورزی است که برای تبیین علت کفر به جای <کفروا>، <استکبروا> استعمال شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 9
9 - اشراف کفرپیشه مدین در تلاشی پیگیر برای تحمیل آیین خویش بر شعیب و مؤمنان به وی
او لتعودن فی ملتنا
جمله <او لتعودن> می رساند که هدف از تصمیم قوم مدین بر تبعید شعیب و همگامانش بازگرداندن آنان به آیین شرک است. بنابراین همه تهدیدات به سبب تحمیل این عقیده باطل بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 2
2 - کافران قوم شعیب پس از تمام شدن حجت الهی بر آنان و اصرارشان به کفرورزی و مبارزه با شعیب و مؤمنان به وی ، به هلاکت رسیدند .
قال الملأ . .. فأخذتهم الرجفه
کلمه <فا> در <فأخذتهم> نزول عذاب را بر قضایای بیان شده در آیات قبل مرتبط می سازد و از آن قضایاست، کفرورزی مردم
ص: 165
مدین، مبارزه آنان با شعیب و در آخر دعای شعیب که خواهان داوری خداوند شد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 2
2 - کافران قوم شعیب بر سر هر کوی و برزن مؤمنان به خدا را مورد تهدید قرار می دادند و آنان را از سلوک راه خدا بازمی داشتند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
<ایعاد> مصدر <توعدون> به معنای تهدید کردن و به شکنجه و أمثال آن ترساندن است. <من ءامن> مربوط به فعل <توعدون> و <تصدون> است و به اصطلاح اهل ادب مفعولی است <متنازع فیه>. گفتنی است که در برداشت فوق ضمیر در <به> به <اللّه> برگردانده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 70 - 11
11 - جمعیت بیشتر ، امکانات برتر و قدرت فزونتر قوم نوح ، عاد ، ثمود ، قوم ابراهیم و اصحاب مدین در مقایسه با منافقان عصر پیامبر ( ص )
کالذین من قبلکم کانوا أشد منکم قوه . .. ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح ...
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 6،7
6 - خداوند با عنایت ویژه خویش به مردم مدین ، در مدتی کوتاه جمعیت اندکشان را فزونی بخشید و از آنان امتی بزرگ ساخت .
و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم
عطف <کثرکم> به وسیله <فاء> بر جمله قبل می رساند که زیاد کردن جمعیت مردم مدین در مدتی نسبتاً کوتاه انجام گرفته است و همین معنا بیانگر عنایت ویژه خداوند به آنان است.
7 - شعیب برای گرایش دادن مردم مدین به راه خدا ، عنایت خداوند در زیاد کردن جمعیت اندک آنان را یادآور شد .
و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم
ص: 166
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 90 - 2
2 - گروهی از اشراف و بزرگان مدین رسالت شعیب را انکار کردند و گروهی از آنان به وی ایمان آوردند .
و قال الملأ الذین کفروا من قومه
در برداشت فوق <الذین . .. > قید احترازی گرفته شده است; یعنی <ملأ> دو گروه بودند: گروهی کافر و گروهی مؤمن.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 89 - 25
25 - شعیب ( ع ) پس از یأس از ایمان مردم کفرپیشه با دعا به درگاه خداوند از وی خواست تا بین او و کفرپیشگان قضاوت کند .
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق و أنت خیر الفتحین
از معانی کلمه <فتح> داوری کردن و قضاوت نمودن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 10
10 - شعیب ( ع ) با توجه به کفرورزی مردم خویش ، دریغ و تأسف بر هلاکت آنان را ناروا خواند .
فکیف ءاسی علی قوم کفرین
لحن جمله <یقوم . .. > حکایت از دریغ و تأسف شعیب دارد و جمله <کیف ءاسی ... > دلالت می کند که تأسف بر هلاکت کفرپیشگان نارواست. گویا شعیب هنگامی که قومش را مشرف به هلاکت یافت بر آنان افسوس خورد و سپس کفرورزی آنان را ملاحظه کرد و آنان را مستحق این هلاکت دانست و لذا نتیجه گرفت که نباید بر هلاکت ایشان افسوس خورد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 9
9- قوم شعیب ، مردمی مشرک و روی گردان از پرستش خداوند
اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 167
6 - اعراف - 7 - 85 - 19،20،21
19 - شعیب ( ع ) از مردم خویش خواست تا در فروش اجناس پیمانه ها را پر کنند و از وزنه های ترازو نکاهند .
فأوفوا الکیل و المیزان
کلمه <کَیل> مصدر است و در آیه مورد بحث به معنای چیزی است که به وسیله آن کیل می کنند ; یعنی پیمانه. <ایفاء> (مصدر اوفوا) به معنای اتمام می باشد و <اتمام کیل> به این است که گنجایش پیمانه مورد استفاده کمتر از حد متعارف نباشد و تا حد معمول آن پر شود. و ایفای میزان به این است که مقدار وزنه های مورد استفاده کمتر از حد معمول نباشد و جنس پرداخت شده کمتر از مقدار وزنه ها نباشد.
20 - شعیب از قوم خویش خواست تا به هنگام خرید ، اجناس مردم را کم تعدادتر و کم ارزشتر از آنچه هست جلوه ندهند .
و لا تبخسوا الناس أشیاءهم
<بَخس> به این معناست که چیزی را کمتر از واقع و حقیقتش نشان دهند. در مفردات آمده است: <بخس> یعنی چیزی را ظالمانه ناقص شمردن.
21 - ابتلای قوم شعیب به کمفروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اجتماعی - اقتصادی آنان بود .
فأوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس أشیاءهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 17،19
17- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، رفتاری شایع در میان قوم شعیب
و لاتنقصوا المکیال و المیزان
19- قوم شعیب ، علی رغم برخورداری از مکنت و دارایی و بی نیازی در گذران زندگی ، به کلاه برداری و کم فروشی روی آورده بودند .
لاتنقصوا . .. إنی أری-کم بخیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 1،3
1- شعیب ( ع ) ، از مردم خویش خواست تا در فروش اجناس ، پیمانه ها را پر کنند و از وزنه های ترازو نکاهند .
و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط
<مکیال>; یعنی <پیمانه> و ایفای آن به این است که گنجایش پیمانه مورد استفاده کمتر از حد متعارف نباشد و تا حد معمول آن پر شود. و ایفای میزان به این است که مقدار وزنه های مورد استفاده، کمتر از حد معمول نباشد و جنس پرداخت شده، کمتر از مقدار وزنه ها نباشد.
3- کم فروشی و بی عدالتی در امور اقتصادی ، بارزترین انحراف اقتصادی قوم شعیب
و ی-قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط
ص: 168
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 28
28- < عن أبی جعفر ( ع ) [ فی حدیث طویل ] : . . . و أما شعیب فإنه اُرسل إلی مدین و هی لاتکمل أربعین بیتاً . . . ;
از امام باقر(ع) [در ضمن یک حدیث طولانی ]روایت شده است: . .. حضرت شعیب به سوی مدین فرستاده شد در حالی که آن جا کمتر از چهل خانه بود>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 101 - 6
6- عذاب های نازل شده بر اقوام گذشته ( فرعونیان ، عادیان و . . . ) کیفرهایی بود که آنان خود برای خویشتن فراهم آوردند .
و ما ظلمن-هم و ل-کن ظلموا أنفسهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 11،12
11- کفرپیشگان قوم شعیب ، بر اثر عذاب الهی به رو بر زمین افتادند و هلاک گشتند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<جثوم> (مصدر جاثمین) به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی آن را به معنای فرو افتادن بر سینه دانسته اند (لسان العرب).
12- صیحه و غرشی که مردم مدین را فرا گرفت ، توان حرکت و بیرون آمدن از خانه ها را از آنان سلب کرد .
و أخذت الذین ظلموا الصیحه فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<فی دیارهم> متعلق به <جاثمین> است و دلالت بر این دارد که: قوم شعیب در خانه هایشان به هلاکت رسیدند. بیان این معنا حکایت از آن دارد که صیحه و غرّش مهیب، آن چنان بود که مردم مدین نتوانستند از خانه ها - که طبعاً آدمی در این موارد آن را ترک می کند - بیرون آیند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 3
ص: 169
3- گروهی از مردم مدین ، توحید را پذیرفتند و به رسالت شعیب ( ع ) ایمان آوردند .
نجینا شعیبًا والذین ءامنوا معه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 6
6- شعیب ( ع ) پس از اتمام حجت بر مردم و لجاجت پیشگی آنان ، در انتظار سرنوشت شوم آنان بود .
وارتقبوا إنی معکم رقیب
<رقیب> در آیه شریفه به معنای منتظر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 1
1- خداوند ، در پی اصرار مردم مدین بر شرکورزی و نپذیرفتن تعالیم شعیب ( ع ) ، آنان را به عذابی سخت گرفتار ساخت .
و لما جاء أمرنا
مراد از <أمر> عذاب نازل شده بر قوم شعیب است. اضافه آن به ضمیر <نا> حکایت از بزرگی آن عذاب دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 13
13- قوم شعیب ، دخل و تصرف در اموال را به دلخواه مالک آن واگذار کرده و تحمیل ضابطه و مقرراتی را برای وی روا نمی دانستند .
أو أن نفعل فی أمولنا مانش-ؤا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 3،4
3 - اشراف کفرپیشه قوم مدین ، سردمداران مبارزه با شعیب و رسالت های وی
قال الملأ الذین استکبروا من قومه لنخرجنک
4 - کبرورزی و خودبرتربینی اشراف کفرپیشه مدین ، ریشه مبارزه آنان با شعیب و رسالت های او
ص: 170
قال الملأ الذین استکبروا من قومه لنخرجنک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 1
1- مردم مدین ، از درک کردن و فهمیدن بسیاری از تعالیم شعیب ( ع ) محروم بوده و بدان اعتراف می کردند .
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 95 - 2
2- مردم مدین ، سزاوار هلاکت و دوری از رحمت الهی بودند .
ألا بُعدًا لمدین
برای توضیح برداشت فوق، به ذیل برداشت شماره 5 از آیه 60 در همین سوره رجوع شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 85 - 26
26 - قوم شعیب برخوردار از دلیلی روشن برای التزام به عدالت در امور اقتصادی و پرهیز از فسادگری در زمین بودند .
قد جاءتکم بینه من ربکم فأوفوا الکیل و المیزان . .. و لاتفسدوا فی الأرض
تفریع جمله <اوفوا الکیل> بر جمله <قد جاءتکم بینه> بیانگر این است که بینه ارائه شده به قوم شعیب به گونه ای بوده است که باور به آن در پی دارنده رعایت عدالت در امور اقتصادی و پرهیز از فسادگری در زمین بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 8
8 - اشراف کفرپیشه مدین بازگشت به آیین ملی آن سامان را شرط رهایی شعیب و همگامانش از خطر تبعید اعلان کردند .
لنخرجنک . .. او لتعودن فی ملتنا
ص: 171
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 4
4 - کبرورزی و خودبرتربینی اشراف کفرپیشه مدین ، ریشه مبارزه آنان با شعیب و رسالت های او
قال الملأ الذین استکبروا من قومه لنخرجنک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 2
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 12،13
12 - آیین مردم مدین ، آیینی منفور و کریه در دیدگاه شعیب ( ع ) و پیروان او
أو لو کنا کرهین
13 - شعیب ( ع ) با اظهار تنفر خود و پیروانش از آیین مردم مدین ، انتظار پذیرش آن آیین را انتظاری شگفت و بی جا دانست .
قال أو لو کنا کرهین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 3
3- گروهی از مردم مدین ، توحید را پذیرفتند و به رسالت شعیب ( ع ) ایمان آوردند .
نجینا شعیبًا والذین ءامنوا معه
ص: 172
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 1
1 - گروهی از قوم شعیب به توحید گرویدند و سالکان راه خدا گشتند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 40 - 32،33،36،40
32 - موسی ( ع ) در پی رهایی از چنگ فرعونیان ، با سختی به مدین رسید و در آن جا چندین سال اقامت گزید .
و فتنّک فتونًافلبثت فی أهل مدین
<فاء> در <فلبثت. ..> دلالت دارد که ورود موسی به مدین، بعد از سختی کشیدن او در راه مصر و مدین بوده است.
33 - درنگ چندساله موسی ( ع ) در بین مردم مدین ، مرحله ای دیگر از آزمون و ابتلای موسی ( ع ) بود .
و فتنّک فتونًافلبثت فی أهل مدین
<فاء> در <فلبثت> ممکن است برای عطف مفصل بر مجمل باشد. در این صورت درنگ موسی(ع) در مدین، مصداق فتنه (آزمون یا سختی) خواهد بود.
36 - سپری شدن سال هایی از عمر موسی ( ع ) در مدین و پیدا کردن شایستگی های لازم برای رسالت ، از جمله نعمت های خداوند به موسی ( ع ) بود .
و لقد مننا علیک مرّه أُخری. .. إذ تمشی أُختک
40 - زندگانی طولانی موسی ( ع ) در مدین ، دارای نقشی به سزا در رسیدن او به شایستگی لازم برای رسالت بود .
فلبثت سنین فی أهل مدین ثمّ جئت علی قدر ی-موسی
<ثمّ> برای تراخی است و دلالت می کند که آمدن موسی(ع) به کوه طور، با گذشت زمان قابل توجهی از آغاز سکونت در مدین همراه بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 4،6،7
4 - روبرو شدن موسی ( ع ) با جمعیت انبوهی از چوپانان بر سر آب مدین
و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
کلمه <أُمّه> به جماعتی از مردم گفته می شود و نکره آمدن آن،نشان دهنده کثرت چوپانان است.
6 - جلب توجه موسی ( ع ) به دو زن تنها که به جای آب دادن به گوسفندانشان ، آنها را از نزدیک شدن به آب باز می داشتند .
و وجد من دونهم امرأتین تذودان
<ذود> (مصدر <تذودان>) به معنای دور کردن است; یعنی، آن دو زن گوسفندانشان را دور می کردند و نمی گذاشتند که به آب نزدیک شوند. گفتنی است، که دو زن - چنان که از عبارت های بعد استفاده می شود - دختران شعیب بودند.
ص: 173
7 - پرسش موسی ( ع ) از دختران شعیب درباره انگیزه آنان از منع کردن گوسفندانشان از آب
قال ما خطبکما
<خطب> معادل <شأن> است; یعنی، <ما الذی حملکما علی الذود; چه چیزی شما را بر این کار وا می دارد؟>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 24 - 4
4 - بازگشتن موسی ( ع ) به سایه جهت استراحت ، پس از آب دادن گوسفندان دختران شعیب
ثمّ تولّی إلی الظلّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 29 - 1
1 - اقامت موسی در مدین تا پایان مدت قراردادش با شعیب ( ع )
فلمّا قضی موسی الأجل
<قضاء> (مصدر <قضی>) به معنای تمام کردن و به پایان رساندن است. <الأجل> اشاره به مدتی دارد که میان موسی و شعیب(ع) مقرر شده بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 89 - 7
7- شهر مدین ، در نزدیکی دیار قوم لوط قرار داشت .
و ما قوم لوط منکم ببعید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 25 - 10
10 - مدین ، سرزمینی خارج از قلمرو حکومت فرعون
لاتخف نجوت من القوم الظ-لمین
ص: 174
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 86 - 1
1 - گروهی از قوم شعیب به توحید گرویدند و سالکان راه خدا گشتند .
و لا تقعدوا بکل صرط توعدون و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 87 - 1،2
1 - گروهی از مردم مدین به رسالت شعیب ( ع ) ایمان آوردند و گروهی دیگر از پذیرش آن سر باز زدند .
و إن کان طائفه منکم ءامنوا بالذی أرسلت به و طائفه لم یؤمنوا فاصبروا
<إن کان طائفه . .. > به دلیل آیه قبل از مواردی است که در آن <إن> شرطیه در مورد تحقق شرط به کار رفته است ; مانند <ان کنت ابنی فلا تفعل کذا>. بنابراین <إن کان طائفه منکم ... فاصبروا> یعنی چنانچه گروهی از شما ایمان آوردید پس صبر پیشه سازید.
2 - شعیب ( ع ) ، دعوتگر مؤمنان قوم خویش به صبر در برابر کفرپیشگان
إن کان طائفه منکم ءامنوا بالذی أرسلت به . .. فاصبروا
در اینکه مخاطب <فاصبروا> چه کسانی هستند سه احتمال وجود دارد: خصوص مؤمنان، خصوص کافران، هر دو طایفه. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است. در این صورت متعلق صبر، آزارها و اذیتهای کافران است. یعنی: فاصبروا علی ما یصیبکم من الکفار. (ای اهل ایمان در برابر آزار کافران صبر کنید و بر دینداری خویش استقامت ورزید.)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 88 - 5
5 - کافران قوم مدین برخوردار از نیرویی افزون بر مؤمنان آن سامان
لنجرجنک یشعیب و الذین ءامنوا معک من قریتنا
تصمیم کافران قوم مدین به اخراج شعیب و همگامانش و ابراز آن با سوگند و تأکید بسیار، حکایت از برداشت فوق دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 87 - 9
9- جوانان و میانسالان مردم مدین ، مخاطبان اصلی شعیب ( ع ) در ابلاغ معارف الهی به آنان
أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا
فعل مضارع <یعبد> حاکی است که مقصود از <آباؤنا> تنها نسلهای پیشین مخاطبان نیست; بلکه پدران فعلی آنان که زنده هستند نیز مورد نظر می باشد. بنابراین مخاطبان طبعاً جوانان و میانسالان خواهند بود.
ص: 175
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 6
6 - هلاکت کافران قوم شعیب و نجات مؤمنان آن قوم ، داوری به حق خداوند در میان آنان
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 1
1 - شعیب ( ع ) پس از حتمیت نزول عذاب الهی بر تکذیب کنندگان رسالتش ، از آنان فاصله گرفت و به دیاری دیگر شتافت .
فتولی عنهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 91 - 2
2- منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها
قالوا ی-شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 84 - 18،21
18- قوم شعیب ، برخوردار از نعمت های الهی و بهره مند از مکنت و دارایی
إنی أری-کم بخیر
رؤیت (مصدر أری) به معنای دیدن و مشاهده کردن است. <باء> در <بخیر> برای ملابست می باشد. مراد از <خیر> - به دلیل جمله قبل (لاتنقصوا ...) - وسعت روزی و مال و ثروت است. در نتیجه معنا چنین می شود: شما دارای مال و ثروتید، پس بهانه ای نیست که به کم فروشی و مانند آن روی آورید.
21- قوم شعیب ، مردمی برخوردار از نعمتِ فهم و درایت
ص: 176
إنی أری-کم بخیر
جمله <إنی أراکم بخیر> را می توان تعلیل برای <اعبدوا الله . ..> نیز دانست. بر این مبنا، مراد از <خیر> عقل و درایت است; زیرا تعلیل گرایش به یکتاپرستی با داشتن عقل و درایت، سازگار است. در نتیجه حاصل معنای <اعبدوا الله ... إنی أراکم بخیر> چنین می شود: شما برخوردار از عقل و خرد هستید، پس به یکتاپرستی روی آورید. از شما به دور است که مشرک باشید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 13
13- کفرپیشگان قوم شعیب ، شب هنگام به عذاب گرفتار شدند و در صبحگاهش به هلاکت رسیدند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<أصبحوا> می تواند به معنای <دخلوا فی الصباح> (به صبح وارد شدند) باشد و نیز می تواند به معنای <صاروا> (شدند و گشتند) باشد. بر اساس معنای نخست، جمله <فأصبحوا> دلالت می کند که هلاکت قوم شعیب در آغاز صبحدم بوده است و صیحه و غرش - به قرینه <فاء> در <فأصبحوا> - پیش از صبح; یعنی، در شب تحقق یافته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 4
4 - زلزله مدین ، در شب رخ داد .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
احتمال دارد که <أصبحوا> به معنای <دخلوا فی الصبح> باشد. بنابراین، زلزله، در شب اتفاق افتاده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 2،3
2 - ورود موسی ( ع ) به حوالی مدین در اثنای روز
و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
3 - ورود موسی ( ع ) به محل آب شرب مدین هم زمان با آمدن چوپانان برای آب دادن دام هایشان
و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّه من الناس یسقون
ص: 177
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 13
13- کفرپیشگان قوم شعیب ، شب هنگام به عذاب گرفتار شدند و در صبحگاهش به هلاکت رسیدند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<أصبحوا> می تواند به معنای <دخلوا فی الصباح> (به صبح وارد شدند) باشد و نیز می تواند به معنای <صاروا> (شدند و گشتند) باشد. بر اساس معنای نخست، جمله <فأصبحوا> دلالت می کند که هلاکت قوم شعیب در آغاز صبحدم بوده است و صیحه و غرش - به قرینه <فاء> در <فأصبحوا> - پیش از صبح; یعنی، در شب تحقق یافته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 94 - 11،12
11- کفرپیشگان قوم شعیب ، بر اثر عذاب الهی به رو بر زمین افتادند و هلاک گشتند .
فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<جثوم> (مصدر جاثمین) به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی آن را به معنای فرو افتادن بر سینه دانسته اند (لسان العرب).
12- صیحه و غرشی که مردم مدین را فرا گرفت ، توان حرکت و بیرون آمدن از خانه ها را از آنان سلب کرد .
و أخذت الذین ظلموا الصیحه فأصبحوا فی دی-رهم ج-ثمین
<فی دیارهم> متعلق به <جاثمین> است و دلالت بر این دارد که: قوم شعیب در خانه هایشان به هلاکت رسیدند. بیان این معنا حکایت از آن دارد که صیحه و غرّش مهیب، آن چنان بود که مردم مدین نتوانستند از خانه ها - که طبعاً آدمی در این موارد آن را ترک می کند - بیرون آیند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 95 - 1
1- عذاب نازل شده بر مردم مدین ، موجب نابودی آنان و از میان رفتن آثار زندگانی در دیار ایشان شد .
کأن لم یغنوا فیها
<غنیً> (مصدر لم یغنوا) به معنای اقامت کردن و سکنی گزیدن است. ضمیر در <فیها> به <دیار> در آیه قبل برمی گردد و جمله <کأن لم یغنوا فیها>; یعنی، گویا قوم شعیب در دیارشان اقامت نکرده بودند و این کنایه از نابودی آن دیار و محو شدن آثار زندگانی در آن جاست.
ص: 178
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 29 - 2،3
2 - هجرت موسی ( ع ) به همراه همسر و فرزندانش از مدین ، پس از پایان یافتن مدت قراردادش با شعیب ( ع )
فلمّا قضی موسی الأجل و سار بأهله
گرچه واژه <أهل> انصراف به زوجه دارد; لکن با توجه به تعبیر <امکثوا> (با خطاب جمع) معلوم می شود علاوه بر همسر حداقل دو نفر دیگر نیز - که به احتمال قوی فرزندانش بوده اند - او را همراهی می کردند.
3 - ورود موسی ( ع ) به صحرای سینا در مهاجرت از مدین
ءانس من جانب الطور نارًا
<طور> معادل <جبل> (کوه) است و مراد از آن، طور واقع در سرزمین سینا می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 22 - 1،2،4
1 - تلاش موسی ( ع ) پس از خروج از شهر مصر ، برای رساندن خود به سمت منتهی به مدین
فخرج منها . .. و لمّا توجّه تلقاء مدین
تعبیر <لمّا توجّه. ..> نشان می دهد که موسی(ع) هم زمان با خارج شدن از شهر مصر، در جهت مدین قرار نداشت; بلکه مدتی راه پیمود تا خود را در آن سمت قرار دهد.
2 - قرار گرفتن موسی ( ع ) در جهت منتهی به مدین و روانه شدن وی به سوی آن
و لمّا توجّه تلقاء مدین
<توجُّه> (مصدر <توجّه>) به معنای روی آوردن و <تلقاء> معادل جانب است. <و لمّا توجّه تلقاء مدین>; یعنی، <لمّا صرف وجهه هذاء مدین>، (همین که روی به جانب مدین آورد...>.
4 - موسی ( ع ) ناآشنا به راه منتهی به مدین
و لمّا توجّه تلقاء مدین قال عسی ربّی أن یهدینی سواء السبیل
مطلب یاد شده با توجه به نیایش موسی(ع) به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 23 - 1،20
1 - موسی ( ع ) مسافت میان مصر تا مدین را بدون حادثه ای در خور بیان طی کرد .
فخرج منها . .. و لمّا ورد ماء مدین
پرداختن قرآن به مقطع ورود موسی(ع) به حوالی مدین و سکوت از حوادث بین راه، نشان می دهد که برای وی از مصر تا مدین رخداد درخور ذکری اتفاق نیفتاده بود.
20 - تقارن هجرت موسی ( ع ) به مدین با دوران پیری شعیب ( ع )
ص: 179
قالتا . .. و أبونا شیخ کبیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 24 - 5
5 - هم زمانی هجرت موسی ( ع ) به مدین با فصل گرما
ثمّ تولّی إلی الظلّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 89 - 4
4- شعیب ( ع ) کفرپیشگان ستیزه جوی قومش را به مبتلا شدن سرنوشتی همانند سرنوشت برخی از جوامع هلاک شده پیشین هشدار داد .
و ی-قوم لایجرمنّکم شقاقی أن یصیبکم مثل ما أصاب قوم نوح أو قوم هود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 92 - 9
9- شعیب ( ع ) مردم مدین را به حسابرسی خداوند و مجازات های او هشدار داد .
إن ربی بما تعملون محیط
چنان چه مقصود از احاطه خداوند بر اعمال بندگان ، آگاهی او بر اعمال باشد ، جمله <إن ربی . ..> کنایه از حسابرسی و کیفردهی می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 95 - 1،2
1- عذاب نازل شده بر مردم مدین ، موجب نابودی آنان و از میان رفتن آثار زندگانی در دیار ایشان شد .
کأن لم یغنوا فیها
<غنیً> (مصدر لم یغنوا) به معنای اقامت کردن و سکنی گزیدن است. ضمیر در <فیها> به <دیار> در آیه قبل برمی گردد و جمله <کأن لم یغنوا فیها>; یعنی، گویا قوم شعیب در دیارشان اقامت نکرده بودند و این کنایه از نابودی آن دیار و محو شدن آثار زندگانی در آن جاست.
2- مردم مدین ، سزاوار هلاکت و دوری از رحمت الهی بودند .
ألا بُعدًا لمدین
ص: 180
برای توضیح برداشت فوق، به ذیل برداشت شماره 5 از آیه 60 در همین سوره رجوع شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 44 - 10
10 - قوم نوح ، عاد ، ثمود ، ابراهیم ، لوط ، اصحاب مدین و فرعونیان ، اقوام هلاک شده با عذاب استیصال
فقد کذّبت قبلهم قوم نوح . .. ثمّ أخذتهم فکیف کان نکیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 37 - 2
2 - به دنبال تکذیب شعیب ( ع ) از سوی مردم مدین ، زلزله ای هلاکت بار ، آنان را فراگرفت و از پا درآورد .
فکذّبوه فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 91 - 1،2،3،4،6
1 - کفرپیشگان قوم شعیب با گرفتار شدن به لرزشی شدید به هلاکت رسیدند .
فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم جثمین
<رجفه> به معنای اضطراب و لرزش است و به قرینه <فاصبحوا . .. > معلوم می شود که آن لرزش بسیار شدید بوده است. قابل ذکر است که <فأخذتهم الرجفه>، (لرزش آنان را فراگرفت) هم می تواند به این معنی باشد که لرزشی شدید به اندام آنان مستولی شد و هم می تواند به این معنی باشد که زمین لرزه شدید آنان را فراگرفت.
2 - کافران قوم شعیب پس از تمام شدن حجت الهی بر آنان و اصرارشان به کفرورزی و مبارزه با شعیب و مؤمنان به وی ، به هلاکت رسیدند .
قال الملأ . .. فأخذتهم الرجفه
کلمه <فا> در <فأخذتهم> نزول عذاب را بر قضایای بیان شده در آیات قبل مرتبط می سازد و از آن قضایاست، کفرورزی مردم مدین، مبارزه آنان با شعیب و در آخر دعای شعیب که خواهان داوری خداوند شد.
3 - کافران قوم شعیب شب هنگام به عذاب گرفتار شدند و صبحگاهش به هلاکت رسیدند . *
فأصبحوا فی دارهم جثمین
برداشت فوق مبتنی بر این است که <اصبحوا> به معنای <ادخلوا فی الصباح> (داخل در صبح شدند) باشد، نه به معنای <صاروا>. بر این مبنا <فاصبحوا ... > می رساند که هلاکت به هنگام صبح اتفاق افتاد و در نتیجه عذاب لرزش پیش از صبح، یعنی درشب، بر کافران قوم شعیب عارض شده است.
4 - کفرپیشگان قوم شعیب بر اثر عذاب الهی ، همگان به رو بر زمین افتادند و هلاک شدند .
فأصبحوا فی دارهم جثمین
<جثوم> به معنای به زمین چسبیدن و حرکت نکردن است و برخی گفته اند به معنای فرو افتادن شخص است بر سینه خود.
ص: 181
6 - هلاکت کافران قوم شعیب و نجات مؤمنان آن قوم ، داوری به حق خداوند در میان آنان
ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 92 - 1
1 - عذاب فرود آمده بر تکذیب کنندگان شعیب و کفرپیشگان مدین موجب نابودی آنان و تخریب آثار زندگانی در آن دیار شد .
الذین کذبوا شعیباً کأن لم یغنوا فیها
ضمیر در <فیها> به <دار> در آیه قبل برمی گردد و <غنی> مصدر <لم یغنوا> به معنای اقامت کردن و سکونت گزیدن است. بنابراین <کأن لم یغنوا> یعنی گویا قوم شعیب در دیارشان اقامت نکرده بودند. و این کنایه از نابودی دیار آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 93 - 2
2- ناامیدی و یأس شعیب ( ع ) از ایمان آوردن کفرپیشگان مردم مدین
اعملوا علی مکانتکم . .. سوف تعلمون ... وارتقبوا
جمله هایی نظیر <هرچه از دستتان برمی آید کوتاهی نکنید ، بر مواضع ناصوابتان بمانید ، به زودی خواهید دانست و منتظر باشید> سخنانی است که آدمی پس از یأس و ناامیدی ، به زبان می آورد. گفتنی است که: <ارتقاب> (مصدر ارتقبوا) به معنای انتظار کشیدن است.
ص: 182
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 2
2 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد به آنان ، دچار اضطراب و تزلزل شدید شدند .
و زلزلوا زلزالاً شدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 9
9 - منافقان مدینه ، افرادی راحت طلب بودند .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم . .. و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
ص: 183
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 14 - 13
13 - فروپاشی اتحاد منافقان و یهودیان ، پس از غزوه بنی نضیر ، به رغم ظاهر متحد آنان *
تحسبهم جمیعًا و قلوبهم شتّی
احتمال می رود که جملات آیه شریفه، حکایت از آینده داشته باشد; بدین معنا که از تحولات پس از غزوه بنی نضیر خبر می دهد و از آن جمله در هم ریختن اتحاد میان منافقان و یهود قبل از غزوه بنی نضیر است.
ص: 184
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 22 - 9
9 - اخبار خداوند از سر و سِرّ منافقان با یهود بنی نضیر ، نمودی از علم وی به غیب و شهود
ع-لم الغیب و الشه-ده
با توجه به این که بخش قابل توجهی از سوره درباره غزوه بنی نضیر می باشد، آیات پایانی می تواند نظر به مطالب یاد شده، از جمله رابطه منافقان و یهود داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 6
6 - منافقان مدینه ، در جبهه بندی سیاسی ، در جبهه یهود بودند .
و القائلین لإخونهم
بنابراین احتمال که مراد از <القائلین> یهود و مرجع ضمیر در <إخوانهم> منافقان باشد، معلوم می شود که منافقان، در جبهه یهود و برادران سیاسی آنان بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 3
3 - منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، در صورت حضور در داخل خانه هایشان و هجوم دشمن ، از آن دفاع نمی کردند .
یقولون إنّ بیوتنا عوره . .. و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 1
1 - منافقان مدینه ، می پنداشتند که احزاب متّحد ، تا مدینه را فتح نکنند ، پراکنده نخواهند شد .
یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
ص: 185
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 59 - 11
11 - در عصر پیامبر افرادی بودند که مزاحم زنان مسلمان مدینه می شدند .
ذلک أدنی أن یعرفن فلایؤذین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 3
3 - افرادی ضعیف الایمان و بیماردل ، در مدینه بودند که متعرض زنان مؤمن می شدند .
لئن لم ینته . .. و الذین فی قلوبهم مرض ... لنغرینّک بهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 3
3 - اذیت و آزار زبانی مسلمانان ، در غزوه احزاب ، از سوی منافقان ، ناشی از این بود که می پنداشتند احزاب متّحد ، نرفته اند و در اطراف مدینه خواهند ماند .
سلقوکم بألسنه حداد . .. یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
بنابراین احتمال که <یحسبون. ..> حال برای ضمیر فاعلی <سلقوا> باشد، نکته یاد شده فهمیده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 1،2
1 - هشدار شدید خداوند ، به منافقان مدینه ، برای پرهیز از آزار و اذیت زنان مسلمان
لئن لم ینته المن-فقون . .. لنغرینّک بهم
مفعول فعل <ینته> ذکر نشده و به قرینه آیه پیش; می تواند آزار و اذیتی باشد که درباره زنان مسلمان روا داشته می شد. لازم به ذکر است که مصدر ثلاثی <نغرینّ>، <غراء> است و <غری به> در لغت به معنای <الصاق و چسباندن> است (مفردات راغب). این واژه در آیه، کنایه از تسلط همه جانبه و سخت و گریزناپذیر است.
2 - منافقان ، در مدینه ، فعال بودند و زنان مسلمان را مورد تعرض و مزاحمت قرار می دادند .
لئن لم ینته المن-فقون . .. لنغرینّک
ص: 186
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 1
1 - در صورت ورود احزاب متّحد از نواحی و اطراف به خانه های منافقان در مدینه و درخواست اظهار شرک ، آنان ، با ایشان همسویی می کردند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ما تلبّثوا بها إلاّ یسیرًا
نایب فاعل فعل <دخلت> می تواند <بیوت> و می تواند <یثرب> باشد. برداشت یاد شده، براساس احتمال نخست است. لازم به ذکر است که <اقطار> جمع <قطر> است که به معنای جانب است (مفردات راغب). مراد از <الفتنه> به قرینه مقام، شرک است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 22 - 6،10
6 - آنچه مسلمانان مدینه ، در رویارویی با احزاب متّحد مشاهده کردند ، بر ایمان شان به راه خود و تسلیم بودن شان افزود .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم الاّ إیم-نًا و تسلیمًا
فاعل <زاد> مصدر فعل <رأی> است. بنابراین، استفاده می شود که مشاهده دشمنان، بر ایمان مسلمانان افزوده است.
10 - توجه مسلمانان مدینه به تحقق وعده های خدا و پیامبرش ، در غزوه احزاب ، باعث شد که آنان ، با دیدن سپاه دشمن بر ایمان شان افزوده شود .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله . .. و ما زادهم إل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 63 - 5
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، با طرح پرسش هایی از امور غیبی ، مانند < زمان وقوع قیامت > ، در صدد استهزای پیامبر ( ص ) بودند .
لئن لم ینته المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض . .. یسئلک الناس عن الساعه
بنابراین که <ال> در <الناس> عهد ذکری باشد و به منافقان و بیماردلان در آیه شصت برگردد، نکته بالا، قابل استفاده است.
ص: 187
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 63 - 5
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، با طرح پرسش هایی از امور غیبی ، مانند < زمان وقوع قیامت > ، در صدد استهزای پیامبر ( ص ) بودند .
لئن لم ینته المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض . .. یسئلک الناس عن الساعه
بنابراین که <ال> در <الناس> عهد ذکری باشد و به منافقان و بیماردلان در آیه شصت برگردد، نکته بالا، قابل استفاده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 2
2 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد به آنان ، دچار اضطراب و تزلزل شدید شدند .
و زلزلوا زلزالاً شدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 19
19 - منافقان ، پیشگامان تزلزل و اضطراب و فرار از غزوه احزاب بودند .
هنالک ابتلی . .. و زلزلوا زلزالاً ... و إذ یقول المن-فقون ...إنّ بیوتنا عوره ...
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 16 - 2
2 - نقش منافقان مدینه ، در وسوسه گری و تحریک یهود بنی نضیر علیه اسلام
ألم تر إلی الذین نافقوا یقولون لإخونهم . .. کمثل الشیط-ن إذ قال للإنس-ن
ص: 188
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 19
19 - در صورتی که منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان ، در مدینه ، به کار های خلاف خود ادامه می دادند ، چنان مورد قهر پیامبر ( ص ) قرار می گرفتند که مجبور به ترک مدینه می شدند .
لنغرینّک بهم ثمّ لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً
<لایجاورونک فیها إلاّ قلیلاً> کنایه از آوارگی و در به دری است. لازم به ذکر است که <قلیلاً> صفت مفعول مطلق محذوف (جوار) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 189
18 - حشر - 59 - 11 - 4
4 - افشاگری خداوند ، درباره عناصر نفاق پیشه و مرتبط با دشمن ( یهود بنی نضیر )
ألم تر إلی الذین نافقوا یقولون لإخونهم الذین کفروا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 1
1 - هجوم احزاب متّحد به مدینه ، وسیله امتحان مسلمانان آن دیار بود .
هنالک ابتلی المؤمنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 8،13
8 - خداوند ، مؤمنان مدینه را در روز های سخت و وانفسای هجوم همه جانبه دشمن ، یاری کرد .
إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم و إذ زاغت الأبص-ر . .. هنالک ابتلی المؤمنون ..
13 - عزّت و شکست ناپذیری خداوند ، سر منشأ امداد او به مؤمنان مدینه برای نجات از شکست حتمی بود .
هنالک ابتلی المؤمنون و زلزلوا . .. و ردّ اللّه الذین کفروا ... و کان اللّه ... ع
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 7 - 1
1 - امیدبخشی خداوند به مؤمنان مدینه ، درباره اصلاح روابط آنان و اهل مکه
عسی اللّه أن یجعل بینکم و بین الذین عادیتم منهم مودّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 23 - 8
8 - برخی از صاحبان عهد با خدا ، از مسلمانان مدینه ، در انتظار فرا رسیدن فرصتی مناسب برای عمل به عهد خویش بودند .
ص: 190
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه . .. و منهم من ینتظر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 7
7 - خداوند ، به منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، با بیان این که حتی در صورت فرار از جبهه جهاد ، گرفتار مرگ یا قتل ، در جای دیگر یا زمان دیگر می شوند ، هشدار داده است .
إن فررتم من الموت أو القتل و إذًا لاتمتّعون إلاّ قلیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 22 - 6،9
6 - آنچه مسلمانان مدینه ، در رویارویی با احزاب متّحد مشاهده کردند ، بر ایمان شان به راه خود و تسلیم بودن شان افزود .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم الاّ إیم-نًا و تسلیمًا
فاعل <زاد> مصدر فعل <رأی> است. بنابراین، استفاده می شود که مشاهده دشمنان، بر ایمان مسلمانان افزوده است.
9 - مسلمانان مدینه ، در غزوه احزاب ، به رغم قدرت و شوکت دشمن و کارشکنی های منافقان ، تسلیم امر پیامبر ( ص ) برای جهاد بودند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم إلاّ إیم-نًا و تسلیمًا
ممکن است <تسلیماً> به قرینه مقام (بحث جهاد و هجوم دشمن و نیز الگو بودن پیامبر(ص)) تسلیم بودن به امر پیامبر(ص) برای جهاد باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 2 - 3
3 - تبعید بنی نضیر ، نخستین اخراج دسته جمعی یهودیان از مدینه
أخرج الذین کفروا . .. لأوّل الحشر
<حشر>، عبارت است از بیرون راندن دسته جمعی عده ای از مردم از محل سکونت شان.
ص: 191
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 120 - 1
1 - تخلف از فرمان رسول خدا ( ص ) برای اهل مدینه و بادیه نشینان اطراف آن - که نزدیک ترین مردم به آن حضرتند - سزاوار نیست .
ما کان لأهل المدینه . .. أن یتخلفوا عن رسول اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 22 - 3
3 - مسلمانان مدینه ، به وعده های خداوند و پیامبرش ، ایمان راسخ داشتند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 2
2 - منافقان مدینه ، دل در گرو شرک داشتند و ایمان شان ظاهری بود .
و لو دخلت علیهم . .. ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 120 - 1
1 - تخلف از فرمان رسول خدا ( ص ) برای اهل مدینه و بادیه نشینان اطراف آن - که نزدیک ترین مردم به آن حضرتند - سزاوار نیست .
ما کان لأهل المدینه . .. أن یتخلفوا عن رسول اللّه
ص: 192
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 14،19
14 - منافقان مدینه ، در سختی و آسایش ، به مسلمانان ، بخل میورزیدند .
و لایأتون البأس إلاّ قلیلاً . أشحّه علیکم ... فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد
19 - منافقان مدینه در کار خیر ، بخیل بودند .
أشحّه علی الخیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 12 - 7
7 - ترسیم شرایط امیدبخش آینده ، برای مسلمانان مدینه از سوی خداوند
و اللّه یشهد إنّهم لک-ذبون . .. لیولّنّ الأدب-ر ثمّ لاینصرون
لحن آیه شریفه، نویدبخش مؤمنان، در مقابله با توطئه های یهود و منافقان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 8،11،20
8 - برخی از منافقان و بیماردلان مدینه ، از پیامبر ( ص ) برای ترک جهاد در غزوه احزاب ، به بهانه ناامن بودن خانه و کاشانه شان ، مصرّانه اجازه می خواستند .
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره
مراد از <عوره> در آیه، مستحکم نبودن خانه و قابل ورود بودن آن برای هر کس است که بخواهد وارد شود(مفردات راغب).
11 - مستحکم نبودن خانه و کاشانه ، بهانه منافقان و افراد بیماردل برای گریز از جهاد در غزوه احزاب بود .
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره إن یریدون إلاّ فر
20 - < عن عبداللّه الحلبی عنه ( ع ) : إنّهم قالوا < إنّ بیوتنا عوره . . . > فأکذبهم اللّه قال : < و ما هی بعوره . . . > و هی رفیعه السمک حصینه ;
از عبداللّه حلبی، از امام(ع) نقل شده که منافقان گفتند: خانه های ما بی حفاظ است. خداوند آنان را تکذیب کرد و فرمود: <و ما هی بعوره...> و آن خانه ها، دارای دیوارهای بلند و محکم بود.>
ص: 193
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 17
17 - منافقان مدینه ، فاقد شخصیت لازم برای موضع گیری صریح و شفاف بودند .
قالت طائفه . .. و یستئذن فریق منهم ... یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره إن ی
از این که منافقان، به جای موضع صریح درباره عدم شرکت در جهاد، خانه و کاشانه را بهانه می گیرند تا از جهاد بگریزند، می فهمیم که آنان از شخصیت توان مندی برخوردار نبودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 13
13 - منافقان مدینه ، فاقد ثبات روانی بودند و موضع گیری شان ، تابع مساعد بودن فضا و جو بود .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا . .. فإذا جاء الخوف ... تدور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 3،5،9
3 - غیر از چهره های منافق ، افراد بیماردل نیز در مدینه عصر پیامبر ( ص ) وجود داشتند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض
<و الذین فی قلوبهم مرض> می تواند عطف جمله ای مستقل بر اسم باشد. در نتیجه، افزون بر منافقان، گروه دیگری هم بودند که به دلیل داشتن نوعی بیماردلی و ضعف اعتقاد، در صف و جبهه منافقان عمل می کردند.
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 8،11
8 - برخی از منافقان و بیماردلان مدینه ، از پیامبر ( ص ) برای ترک جهاد در غزوه احزاب ، به بهانه ناامن بودن خانه و کاشانه شان ، مصرّانه اجازه می خواستند .
ص: 194
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره
مراد از <عوره> در آیه، مستحکم نبودن خانه و قابل ورود بودن آن برای هر کس است که بخواهد وارد شود(مفردات راغب).
11 - مستحکم نبودن خانه و کاشانه ، بهانه منافقان و افراد بیماردل برای گریز از جهاد در غزوه احزاب بود .
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره إن یریدون إلاّ فر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 5،9
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 5
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 9
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
ص: 195
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 9
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 2
2 - منافقان مدینه ، شخصیت هایی با قلب های بیمار بودند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض
<و الذین فی قلوبهم مرض> می تواند عطف تفسیری از <المنافقون> باشد. در این صورت، معنای یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 3
3 - منافقان مدینه ، به مسلمانان وانمود کردند که شکست شان در غزوه احزاب حتمی است .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 5
5 - منافقان مدینه ، حضور در جبهه جهاد را ، مساوی با کشته شدن و از بین رفتن تلقی می کردند .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
این که آیه بیان می کند که آنان، با شنیدن خبر جنگ، به حال احتضار درمی آمدند، حکایت از این نکته می کند که منافقان مدینه وقوع جنگ و شرکت در جبهه جهاد را مساوی با کشته شدن تلقی می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 196
14 - احزاب - 33 - 19 - 15
15 - منافقان مدینه ، افرادی کمْ کار و پرگو بودند .
و لایأتون البأس إلاّ قلیلاً . .. فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 1،2،3
1 - منافقان مدینه ، می پنداشتند که احزاب متّحد ، تا مدینه را فتح نکنند ، پراکنده نخواهند شد .
یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
2 - منافقان مدینه ، حتی پس از هزیمت احزاب متّحد و عزیمت شان از اطراف مدینه ، گمان می کردند که آنان نرفته اند .
یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
3 - اذیت و آزار زبانی مسلمانان ، در غزوه احزاب ، از سوی منافقان ، ناشی از این بود که می پنداشتند احزاب متّحد ، نرفته اند و در اطراف مدینه خواهند ماند .
سلقوکم بألسنه حداد . .. یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
بنابراین احتمال که <یحسبون. ..> حال برای ضمیر فاعلی <سلقوا> باشد، نکته یاد شده فهمیده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 9
9 - غزوه احزاب ، بدون درگیری نظامی عمده ، به سود مسلمانان پایان یافت .
و ردّ اللّه الذین کفروا بغیظهم لم ینالوا خیرًا و کفی اللّه المؤمنین القتال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 6
6 - یثرب ، نام پیشین مدینه پیامبر است .
ی-أهل یثرب
ص: 197
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 6 - 2
2 - برجای ماندن اموال و امکانات بنی نضیر ، پس از تبعید آنان از مدینه
و ما أفاء اللّه علی رسوله منهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 10 - 5،8،11
5 - هجوم احزاب متّحد به سوی مدینه ، باعث وحشت و نگرانی مسلمانان شد .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر
<زاغت الأبصار> می تواند کنایه از به وجود آمدن آن چنان وحشتی باشد که چشم شخص، قدرت دید و تشخیص را از دست می دهد.
8 - هجوم احزاب متّحد به مدینه ، برای درهم شکستن مسلمانان ، مسلمانان را به قدری وحشت زده کرد که همانند افراد محتضر شدند .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
مراد از به حنجره رسیدن قلب ها، خفگی و به حال مرگ افتادن است.
11 - ایّام هجوم احزاب متّحد به مدینه ، روزهایی بس سخت و نگران کننده برای مسلمانان بود .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 2
2 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد به آنان ، دچار اضطراب و تزلزل شدید شدند .
و زلزلوا زلزالاً شدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 3،4
3 - منافقان مدینه ، به هنگام خبردار شدن از وقوع جنگ احزاب ، به قدری می ترسیدند که چشمان شان بی اختیار ، به چرخش می افتاد .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
ص: 198
مراد از <الخوف> به قرینه بحث جهاد و هجوم دشمن، خبر جنگ و قتال است که برای منافقان بسیار ترس آور بود.
4 - منافقان مدینه ، از شدت ترس از جنگ ، شبیه محتضر می شدند .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 5،6
5 - منافقان مدینه ، به شدت از کشته شدن و آسیب دیدن ، واهمه داشتند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب
این که می فرماید: <دوست داشتند در بیابان باشند> کنایه از این است که نمی خواستند در مدینه باشند تا از جنگ، آسیبی به آنها برسد و یا کشته شوند.
6 - منافقان مدینه ، در عین ترس از حضور در مدینه ، به هنگام حمله دشمن ، دوست داشتند از اخبار مربوط به مسلمانان آگاه باشند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب یسئلون عن أنبائکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 74 - 1
1 - مؤمنانی که به مدینه هجرت نموده و در راه خدا جهاد کردند ، مؤمنانی حقیقی و راستین هستند .
و الذین ءامنوا و هاجروا . .. أولئک هم المؤمنون حقا
حق، به معنای ثابت بودن و حقیقت داشتن است و <حقا> هم می تواند صفت برای مفعول مطلق محذوف باشد، یعنی (هم المؤمنون إیمانا حقا) و هم می تواند مفعول مطلق برای فعل مقدر (احقه) باشد. به هر تقدیر بیانگر این است که دارندگان صفات یاد شده از ایمان حقیقی و راستین برخوردار هستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 6،7
6 - تزلزل منافقان مدینه در غزوه احزاب ، ناشی از بی ایمانی آنان بود .
و یستئذن فریق منهم . .. یقولون إنّ بیوتنا عوره ... إن یریدون إلاّ فرارًا ... ثمّ
<ثمّ سئلوا الفتنه> دلالت می کند که آنان، با درخواست شرک، آن را قبول می کردند. چنین امری اشعار دارد که استیذان در ترک جهاد و بهانه جویی برای فرار، ناشی از بی ایمانی و تزلزل در عقیده بوده است.
7 - منافقان مدینه ، به قدری در عقیده خود متزلزل بودند که در صورت درخواست اظهار شرک ، آنان بی درنگ شرک میورزیدند
ص: 199
.
و لو دخلت علیهم . .. ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها ... و ما تلبّثوا بها إلاّیسیرًا
استثنای در کلام، برای تقویت نفی مستثنا است. بنابراین، معنا چنین است که آنان، در پاسخ درخواست شرک، هیچ درنگ نمی کردند و اظهار شرک می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 4
4 - منافقان مدینه ، از شدت ترس از جنگ ، شبیه محتضر می شدند .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 1،2
1 - عده ای از منافقان ، مسلمانان شرکت کننده در غزوه احزاب را ، به ترک جهاد وسوسه می کردند .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
2 - منافقان برای ماندن مسلمانان به همراه پیامبر ( ص ) در غزوه احزاب - باتوجه به هجوم دشمن - وجهی منطقی قائل نبودند و آنان را به ترک غزوه ، دعوت می کردند .
قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 2
2 - پیامبر ( ص ) ، موظف بود که عقیده منافقان مدینه را درباره حفظ جان از خطر مرگ ، تصحیح کند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. قل لن ینفعکم الفرار إن فررتم ...و إذًا لاتمتّعون إلاّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 200
14 - احزاب - 33 - 12 - 1،6
1 - منافقان ، همسو با احزاب متّحد ، در غزوه احزاب برای درهم شکستن روحیه مسلمانان فعالیت می کردند .
إذ جاءتکم جنود . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه ... إلاّ غرورًا
فعل مضارع <یقول> بر تداوم کار منافقان دلالت می کند که از آن، به <فعالیت> تعبیر می شود.
6 - فعالیت تبلیغاتی منافقان و بیماردلان مدینه ، برای ایجاد تزلزل در روحیه مسلمانان ، شایسته یادآوری است .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض
<و إذ> عطف به <إذ زاغت> است و <اُذکر> در تقدیر می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 6
6 - فعالیت تبلیغاتی منافقان و بیماردلان مدینه ، برای ایجاد تزلزل در روحیه مسلمانان ، شایسته یادآوری است .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض
<و إذ> عطف به <إذ زاغت> است و <اُذکر> در تقدیر می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 1،6
1 - منافقان ، همسو با احزاب متّحد ، در غزوه احزاب برای درهم شکستن روحیه مسلمانان فعالیت می کردند .
إذ جاءتکم جنود . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه ... إلاّ غرورًا
فعل مضارع <یقول> بر تداوم کار منافقان دلالت می کند که از آن، به <فعالیت> تعبیر می شود.
6 - فعالیت تبلیغاتی منافقان و بیماردلان مدینه ، برای ایجاد تزلزل در روحیه مسلمانان ، شایسته یادآوری است .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض
<و إذ> عطف به <إذ زاغت> است و <اُذکر> در تقدیر می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 4
4 - منافقان مدینه ، در صدد جذب مسلمان های ضعیف الایمان ، به سوی باند خود بودند .
و القائلین لإخونهم هلمّ إلینا
احتمال دارد مرجع ضمیر در <القائلین> منافقان، و مرجع در <إخوانهم> مسلمان هایی باشد که در آیات پیش، از آنان به <الذین فی قلوبهم مرض> تعبیر شده است و منظور، مسلمان هایی بودند که ضعف عقیده داشتند.
ص: 201
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 5
5 - منافقان ، در غزوه احزاب ، برای وادار کردن مؤمنان به ترک اسلام و روی آوردن به کفر ، تلاش می کردند .
ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
برداشت بالا، بر این احتمال است که مراد از <لامقام لکم> ماندن در دین رسول اللّه و مراد از <فارجعوا> دعوت به رجوع به کفر باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 2
2 - تلاش شدید منافقان مدینه ، برای بازداشتن مسلمانان از جهاد در غزوه احزاب
و إذ قالت طائفه منهم . .. لامقام لکم فارجعوا ... قد یعلم اللّه المعوّقین منکم
تضعیف <عوّق> برای بیان شدت و غلظت بازدارندگی، است.
تلاش منافقان مدینه علیه مسلمانان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 4
4 - منافقان ، به نفع جبهه احزاب متّحد ، برای درهم شکستن جبهه مسلمانان ، فعالیت تبلیغاتی داشتند .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 7
7 - منافقان مرموز و پنهان کار مدینه ، از سوی خداوند به دو مرتبه عذاب علاوه بر عذاب بزرگ نهایی در قیامت ، تهدید شدند .
سنعذبهم مرتین ثم یردون إلی عذاب عظیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 7
7 - منافقان مدینه ، از سوی خداوند ، به خاطر شکستن عهد خود تهدید شدند .
ص: 202
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل . .. و کان عهد اللّه مسئولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 7 - 8
8 - وجود افرادی غنی و توانگر در میان مسلمانان مدینه ، در سال های نخست هجرت *
کی لایکون دوله بین الأغنیاء منکم
برداشت یاد شده بدان احتمال است که مراد از <أغنیاء>، غنی نسبی نباشد; بلکه به معنای افرادی باشد که در جامعه آن عصر، توانمند به حساب می آمدند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 3
3 - منافقان مدینه ، به هنگام خبردار شدن از وقوع جنگ احزاب ، به قدری می ترسیدند که چشمان شان بی اختیار ، به چرخش می افتاد .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
مراد از <الخوف> به قرینه بحث جهاد و هجوم دشمن، خبر جنگ و قتال است که برای منافقان بسیار ترس آور بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 9
9 - پیامبراکرم ( ص ) در مدینه ، حاکمیت مقتدرانه داشت .
لئن لم ینته المن-فقون . .. لنغرینّک بهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 3
3 - عهد منافقان مدینه با خدا برای فرار نکردن از جهاد ، مورد حساب کشی خداوند است .
ص: 203
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل . .. و کان عهد اللّه مسئولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 7
7 - خداوند ، مسلمانان را از سختی جنگی که احزاب متّحد درصدد ایجاد آن بودند نگه داشت .
و کفی اللّه المؤمنین القتال
<کفی> در آیه متعدی به دو مفعول و به معنای <حسب> است; یعنی: <خداوند کفایت کرد مؤمنان را در جنگ>. با توجه به آیه نُه همین سوره، مراد از <کفایت خدا برای جنگ مؤمنان>، فرستادن طوفان و سپاهیان نامریی برای درهم کوبیدن سپاه دشمن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 20
20 - < عن عبداللّه الحلبی عنه ( ع ) : إنّهم قالوا < إنّ بیوتنا عوره . . . > فأکذبهم اللّه قال : < و ما هی بعوره . . . > و هی رفیعه السمک حصینه ;
از عبداللّه حلبی، از امام(ع) نقل شده که منافقان گفتند: خانه های ما بی حفاظ است. خداوند آنان را تکذیب کرد و فرمود: <و ما هی بعوره...> و آن خانه ها، دارای دیوارهای بلند و محکم بود.>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 1،5
1 - در صورت ورود احزاب متّحد از نواحی و اطراف به خانه های منافقان در مدینه و درخواست اظهار شرک ، آنان ، با ایشان همسویی می کردند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ما تلبّثوا بها إلاّ یسیرًا
نایب فاعل فعل <دخلت> می تواند <بیوت> و می تواند <یثرب> باشد. برداشت یاد شده، براساس احتمال نخست است. لازم به ذکر است که <اقطار> جمع <قطر> است که به معنای جانب است (مفردات راغب). مراد از <الفتنه> به قرینه مقام، شرک است.
5 - در صورت نفوذ دشمن به مدینه ، پس از محاصره از سوی احزاب متّحد ، منافقان به جای دفاع ، به تلاش به نفع دشمن می پرداختند .
ص: 204
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
برداشت بالا، بنابراین است که ضمیر در <دخلت> به <یثرب> برگردد و مراد از <الفتنه>، تلاش تخریبی علیه مسلمانان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 11 - 3
3 - روابط خائنانه منافقان مدینه ، با کافران اهل کتاب ( یهود بنی نضیر )
الذین نافقوا یقولون لإخونهم الذین کفروا من أهل الکت-ب لئن أخرجتم لنخرجنّ معکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 7 - 1
1 - امیدبخشی خداوند به مؤمنان مدینه ، درباره اصلاح روابط آنان و اهل مکه
عسی اللّه أن یجعل بینکم و بین الذین عادیتم منهم مودّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 7 - 3
3 - رفع نگرانی از مؤمنان مدینه از سوی خداوند ، نسبت به آینده بازماندگان ایشان در مکه
عسی اللّه . .. مودّه
با توجه به این که شأن نزول آیات پیشین، حرکتی بود که از حاطب بن أبی بلتعه - به انگیزه مصونیت دادن خانوده اش در مکه - صورت گرفته بود; خداوند پس از نفی شیوه وی، با این نوید به او و امثالش، نوعی اطمینان بخشیده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 1
1 - در صورت ورود احزاب متّحد از نواحی و اطراف به خانه های منافقان در مدینه و درخواست اظهار شرک ، آنان ، با ایشان همسویی می کردند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ما تلبّثوا بها إلاّ یسیرًا
نایب فاعل فعل <دخلت> می تواند <بیوت> و می تواند <یثرب> باشد. برداشت یاد شده، براساس احتمال نخست است. لازم به
ص: 205
ذکر است که <اقطار> جمع <قطر> است که به معنای جانب است (مفردات راغب). مراد از <الفتنه> به قرینه مقام، شرک است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 13
13 - منافقان مدینه ، فاقد ثبات روانی بودند و موضع گیری شان ، تابع مساعد بودن فضا و جو بود .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا . .. فإذا جاء الخوف ... تدور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 9 - 3
3 - < انصار > ، بنیانگذار جامعه ایمانی در مدینه قبل از هجرت
و الذین تبوّءو الدار و الإیم-ن من قبلهم
<تبوّء> - چنانچه مفردات و المیزان اشاره کرده اند - به معنای مهیا ساختن و آماده کردن است. در این صورت <تبوّءو الدار و الإیمان> کنایه از فراهم سازی محیط اجتماعی و دینی و <من قبلهم> به حذف مضاف و تقدیر <من قبل هجرتهم> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 10 - 13،14،15
13 - پس از محاصره مدینه از سوی احزاب متّحد ، ظنّ و گمان های گوناگونی درباره خدا ، در میان مردم مسلمان پدید آمد .
إذ جاءوکم . .. و تظنّون باللّه الظنونا
<ظنون> مفعول مطلق عددی است و <ال > در آن، برای جنس است. جمع آورده شدن <ظنون > همراه با <ال> دلالت بر تعدد و گوناگونی می کند.
14 - عارض شدن بدگمانی به خدا در مسلمانان ، در پیِ هجوم احزاب متّحد به مدینه
إذ جاءوکم . .. و تظنّون باللّه الظنونا
احتمال دارد که مخاطب فعل <تظنّون> مسلمانان باشند و یکی از احتمال های <الظنونا> بدگمانی باشد. آیات بعدی می تواند قرینه ای بر نکته یاد شده باشد.
15 - ظنّ و گمان های مردم مدینه درباره وعده های خدا ، در پی هجوم احزاب متّحد ، علاوه بر گوناگونی ، نو به نو و در حال تجدید شدن بود .
ص: 206
و تظنّون باللّه الظنونا
آوردن فعل مضارع <تظنّون> به منظور بیان پدید آمدن گمان، می تواند بیان کننده تداوم و تجدید شدن آن باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تین - 95 - 1 - 5
5 - < عن أبی الحسن الاوّل قال : قال رسول اللّه ( ص ) : إنّ اللّه تبارک و تعالی . . . اختار من البلدان أربعه فقال عزّوجلّ : < و التین و الزیتون . و طور سینین . و ه-ذا البلد الأمین > فالتین المدینه ، و الزیتون بیت المقدّس ، و طور سینین الکوفه و ه-ذا البلد الأمین مکّه ;
از امام موسی بن جعفر(ع) روایت شده است که فرمود: رسول خدا(ص) فرمود: خداوند تبارک و تعالی . .. از بین شهرها، چهار شهر را انتخاب کرد. او - که عزیز و جلیل است - فرمود: < والتین و الزیتون . و طور سینین . و ه-ذا البلد الأمین>. پس <تین> مدینه و <زیتون> بیت المقدس و <طور سینین> کوفه و <ه-ذا البلد الأمین> مکه است.>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 5
5 - در مدینه ، در عصر پیامبر ، افرادی شایعه پراکن وجود داشت .
لئن لم ینته . .. المرجفون
<رَجْف> (مصدر ثلاثی مجرد <مرجفون>) به معنای <اضطراب شدید> است (مفردات راغب). در آیه، به تناسب معنای لغوی، منظور از آن کسانی اند که با پخش سخنان بیهوده، آرامش مردم را سلب می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 61 - 5
5 - شایعه پراکنان در مدینه ، در صورت ادامه شایعه پراکنی ، محکوم به قتل بودند .
لئن لم ینته . .. و المرجفون فی المدینه ... أینما ثقفوا أُخذوا و قتّلوا تقتیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 4
ص: 207
4 - حرکت های نفاق آمیز منافقان مدینه ، پیچیده تر و شدیدتر از منافقان بادیه نشین بود .
و ممن حولکم . .. و من أهل المدینه مردوا علی النفاق
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - بینه - 98 - 2 - 6
6 - اهل کتاب و مشرکان مکه و مدینه ، خود را منتظر فرستاده ویژه خداوند می دانستند و ترک مرام خویش را به آن مشروط ساخته بودند .
لم یکن . .. منفکّین حتّی تأتیهم البیّنه . رسول من اللّه
برداشت یاد شده، ناظر به احتمال اراده <منفکّین عن الکفر> است که در برداشت های آیه پیشین توضیح داده شد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 1،2،7
1 - در صورت ورود احزاب متّحد از نواحی و اطراف به خانه های منافقان در مدینه و درخواست اظهار شرک ، آنان ، با ایشان همسویی می کردند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ما تلبّثوا بها إلاّ یسیرًا
نایب فاعل فعل <دخلت> می تواند <بیوت> و می تواند <یثرب> باشد. برداشت یاد شده، براساس احتمال نخست است. لازم به ذکر است که <اقطار> جمع <قطر> است که به معنای جانب است (مفردات راغب). مراد از <الفتنه> به قرینه مقام، شرک است.
2 - منافقان مدینه ، دل در گرو شرک داشتند و ایمان شان ظاهری بود .
و لو دخلت علیهم . .. ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
7 - منافقان مدینه ، به قدری در عقیده خود متزلزل بودند که در صورت درخواست اظهار شرک ، آنان بی درنگ شرک میورزیدند .
و لو دخلت علیهم . .. ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها ... و ما تلبّثوا بها إلاّیسیرًا
استثنای در کلام، برای تقویت نفی مستثنا است. بنابراین، معنا چنین است که آنان، در پاسخ درخواست شرک، هیچ درنگ نمی کردند و اظهار شرک می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 208
14 - احزاب - 33 - 19 - 12
12 - منافقان مدینه ، با برطرف شدن ترس از جنگ ، با زبانی تند و گزنده ، به مسلمانان طعنه می زدند .
فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد
<سلق> (مصدر <سلقوا>) به معنای <مغلوب کردن و به زمین زدن چیزی با قهر و غلبه> است (مفردات راغب). <حداد> (جمع <حدید>) به معنای <تیز> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 9
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 10
10 - حاضران در مرکز معرفت و پایگاه اسلامی ، دارای مسؤولیتی بیشتر و حرکت منافقانه در آن جا ، دارای عذابی مضاعف *
و ممن حولکم من الأعراب . .. سنعذبهم مرتین
دو مرتبه عذاب شدن منافقان مذکور احتمال دارد از آن جهت باشد که با وجود نزدیک بودن به مؤمنان (ممن حولکم) و با وجود حضور در مرکز تبلیغ دین (المدینه) راه نفاق پیموده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 4،6،7
4 - منافقان مدینه ، دوست داشتند که در صورت تکرار هجوم احزاب متّحد به مدینه ، در بیابان و در میان بادیه نشینان باشند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب
6 - منافقان مدینه ، در عین ترس از حضور در مدینه ، به هنگام حمله دشمن ، دوست داشتند از اخبار مربوط به مسلمانان آگاه باشند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب یسئلون عن أنبائکم
ص: 209
7 - منافقان مدینه ، به پی گیری تحولات و رخداد های مدینه ، علاقه مند بودند .
یسئلون عن أنبائکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 24،26
24 - رفتار های بیمارگونه منافقان مدینه ، ناشی از بی ایمانی آنان بود .
أشحّه علیکم فإذا جاء الخوف . .. تدور أعینهم ... فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حدا
26 - رفتار های بیمارگونه منافقان مدینه ، امری پیش پا افتاده بود و نمی توانست مشکلی ایجاد کند .
أشحّه علیکم . .. سلقوکم ... و کان ذلک علی اللّه یسیرًا
احتمال دارد مشارالیه <ذلک> حال و وضع منافقان مدینه، یعنی تلاش آنان برای بازداشتن مسلمانان از شرکت در جهاد و آزار زبانی شان باشد در این صورت، سهل بودن آن کارها برای خدا، به معنای این خواهد بود که آن تلاش ها، مشکلی ایجاد نمی کند و اموری سهل و پیش پا افتاده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 27 - 8
8 - قدرت مطلق خداوند ، عامل شکست یهود بنی قریظه و پیروزی مسلمانان مدینه بود .
أنزل الذین ظ-هروهم . .. فریقًا تقتلون ... وکان اللّه علی کلّ شیء قدیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 23 - 2،6،8،11
2 - مسلمانان مدینه ، با خدا ، عهد بسته بودند که از جهاد و رویارویی با دشمن نگریزند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه
6 - برخی از مسلمانان مدینه ، در عمل به عهد خود با خدا ، تا پای جان پیش رفتند .
فمنهم من قضی نحبه
<نحب> در لغت، به معنای <نذر واجب> است (مفردات راغب). <قضی نحبه> کنایه از مرگ و یا کشته شدن است.
8 - برخی از صاحبان عهد با خدا ، از مسلمانان مدینه ، در انتظار فرا رسیدن فرصتی مناسب برای عمل به عهد خویش بودند .
ص: 210
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه . .. و منهم من ینتظر
11 - صاحبان عهد با خداوند ، از مسلمانان مدینه ، بر خلاف منافقانِ آن دیار ، هیچ گاه از زیر بار عهد خود شانه خالی نکردند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و ما بدّلوا تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 1،3
1 - منافقان حاضر در صحنه غزوه احزاب ، و مصمم به فرار از آن ، پیش تر در غزوه اُحد تعهد کرده بودند که از جهاد با دشمن نگریزند .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل لایولّون الأدب-ر
مرجع ضمیر در <کانوا> گروهی از منافقان اند که در غزوه اُحد ترسیدند و تصمیم به فرار گرفتند، ولی عهد کردند که دیگربار چنین نکنند.
3 - عهد منافقان مدینه با خدا برای فرار نکردن از جهاد ، مورد حساب کشی خداوند است .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل . .. و کان عهد اللّه مسئولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 7،2
7 - منافقان مدینه ، از سوی خداوند ، به خاطر شکستن عهد خود تهدید شدند .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل . .. و کان عهد اللّه مسئولاً
2 - منافقان مدینه ، پیمان خود را برای فرار نکردن از جهاد ، شکستند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 23 - 11
11 - صاحبان عهد با خداوند ، از مسلمانان مدینه ، بر خلاف منافقانِ آن دیار ، هیچ گاه از زیر بار عهد خود شانه خالی نکردند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و ما بدّلوا تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 11 - 10
10 - اطمینان بخشی خداوند به مؤمنان ، در وفا نکردن منافقان به پیمان خویش باکافران ( یهود بنی نضیر )
ص: 211
و اللّه یشهد إنّهم لک-ذبون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 12 - 1،2
1 - خبر دادن خداوند ، به همگام نشدن منافقان با یهود بنی نضیر در مسیر تبعید آنان
لئن أُخرجوا لایخرجون معهم
2 - خبر دادن خداوند ، از پایبند نبودن منافقان به تعهّد خویش ، در یاری بنی نضیر به هنگام جنگ
و لئن قوتلوا لاینصرونهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 56 - 4
4 - یهودیان مدینه در عصر بعثت نمونه پست ترین جنبندگان به سبب اصرارشان بر کفر و از میان بردن زمینه های ایمان در خویش و شکستن پیمانها
إن شر الدواب عنداللّه الذین کفروا . .. الذین عهدت منهم ثم ینقضون عهدهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 2
2 - منافقان مدینه ، پیمان خود را برای فرار نکردن از جهاد ، شکستند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 3،6
3 - منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، درصدد فرار از جهاد ، به منظور نجات خود بودند .
قل لن ینفعکم الفرار
6 - منافقان حاضر در غزوه احزاب ، برای نجات از مرگ و یا کشته شدن ، تصمیم به فرار از جهاد گرفتند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. إن فررتم من الموت أو القتل
ص: 212
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 3،6
3 - منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، درصدد فرار از جهاد ، به منظور نجات خود بودند .
قل لن ینفعکم الفرار
6 - منافقان حاضر در غزوه احزاب ، برای نجات از مرگ و یا کشته شدن ، تصمیم به فرار از جهاد گرفتند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. إن فررتم من الموت أو القتل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 1
1 - منافقان حاضر در صحنه غزوه احزاب ، و مصمم به فرار از آن ، پیش تر در غزوه اُحد تعهد کرده بودند که از جهاد با دشمن نگریزند .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل لایولّون الأدب-ر
مرجع ضمیر در <کانوا> گروهی از منافقان اند که در غزوه اُحد ترسیدند و تصمیم به فرار گرفتند، ولی عهد کردند که دیگربار چنین نکنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 62 - 4
4 - فرمان مهدورالدم بودن منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان در مدینه ، ادامه اجرای سنّت تغییر ناپذیر الهی بوده است .
أینما ثقفوا أُخذوا و قتّلوا . .. سنّه اللّه ... ولن تجد لسنّه اللّه تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 62 - 4
4 - فرمان مهدورالدم بودن منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان در مدینه ، ادامه اجرای سنّت تغییر ناپذیر الهی بوده است .
ص: 213
أینما ثقفوا أُخذوا و قتّلوا . .. سنّه اللّه ... ولن تجد لسنّه اللّه تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 62 - 4
4 - فرمان مهدورالدم بودن منافقان و بیماردلان و شایعه پراکنان در مدینه ، ادامه اجرای سنّت تغییر ناپذیر الهی بوده است .
أینما ثقفوا أُخذوا و قتّلوا . .. سنّه اللّه ... ولن تجد لسنّه اللّه تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 56 - 9
9 - مؤمنان در مدینه ، برخوردار از قدرت و شوکت بسیار در مقایسه با منافقان
و یحلفون باللّه إنهم لمنکم . .. و لکنهم قوم یفرقون
بیم منافقان و تلاش آنان برای مؤمن جلوه دادن خود، نشانه ای از قدرت و شوکت مؤمنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 6
6 - تزلزل منافقان مدینه در غزوه احزاب ، ناشی از بی ایمانی آنان بود .
و یستئذن فریق منهم . .. یقولون إنّ بیوتنا عوره ... إن یریدون إلاّ فرارًا ... ثمّ
<ثمّ سئلوا الفتنه> دلالت می کند که آنان، با درخواست شرک، آن را قبول می کردند. چنین امری اشعار دارد که استیذان در ترک جهاد و بهانه جویی برای فرار، ناشی از بی ایمانی و تزلزل در عقیده بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 21،24
21 - منافقان مدینه ، به اسلام ، ایمان نیاوردند .
أُول-ئک لم یؤمنوا
24 - رفتار های بیمارگونه منافقان مدینه ، ناشی از بی ایمانی آنان بود .
أشحّه علیکم فإذا جاء الخوف . .. تدور أعینهم ... فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حدا
ص: 214
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 56 - 4
4 - یهودیان مدینه در عصر بعثت نمونه پست ترین جنبندگان به سبب اصرارشان بر کفر و از میان بردن زمینه های ایمان در خویش و شکستن پیمانها
إن شر الدواب عنداللّه الذین کفروا . .. الذین عهدت منهم ثم ینقضون عهدهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - مطففین - 83 - 1 - 5
5 - < عن أبی جعفر ( ع ) [ فی قوله تعالی < ویل للمطففین > ] قال : نزلت علی نبیّ اللّه ( ص ) حین قدم المدینه و هم یومئذ اسوأ الناس کیلاً فأحسنوا الکیل ;
از امام باقر(ع) [درباره قول خدای تعالی <ویل للمطففین>] روایت شده است که فرمود: هنگامی که پیامبر خدا(ص) وارد مدینه شد، این آیه بر آن حضرت نازل گشت; در حالی که در آن زمان مردم مدینه در پیمانه کردن از همه بدتر بودند (یعنی در وزن اجناس خیانت می نمودند) و پس از نزول این آیه، پیمانه کردن را نیکو انجام دادند>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 15
15 - منافقان مدینه ، افرادی کمْ کار و پرگو بودند .
و لایأتون البأس إلاّ قلیلاً . .. فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 16
16 - در مدینه عصر پیامبر ( ص ) گروه های مختلف فکری و عقیدتی زندگی می کردند .
نساء المؤمنین . .. لئن لم ینته المن-فقون
ص: 215
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 5
5 - در صورت نفوذ دشمن به مدینه ، پس از محاصره از سوی احزاب متّحد ، منافقان به جای دفاع ، به تلاش به نفع دشمن می پرداختند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
برداشت بالا، بنابراین است که ضمیر در <دخلت> به <یثرب> برگردد و مراد از <الفتنه>، تلاش تخریبی علیه مسلمانان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 2،3
2 - احزاب متّحدِ محاصره کننده مسلمانان در مدینه ، همگی ، کافر بودند .
و ردّ اللّه الذین کفروا
طبق آنچه در آغاز سوره آمد، احزاب گرد آمده برای جنگ با مسلمانان مدینه، از مشرکان و منافقان و یهودیان بودند، ولی خداوند از همه آنان، به <الذین کفروا> تعبیر کرده است و این، حکایت از کفر همگی آنان می کند.
3 - احزاب متّحد ، در حالی از محاصره مدینه ناامید و پراکنده شدند که آکنده از خشم بودند .
و ردّ اللّه الذین کفروا بغیظهم
<باء> در <بغیظ> برای ملابسه است و <بغیظهم> حال برای موصول <الذین کفروا> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 10 - 1
1 - مسلمانان مدینه ، از ناحیه بالا و پایین مدینه ، در محاصره دشمن ( احزاب متّحد ) قرار گرفتند .
إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 10
10 - پیامبراکرم ( ص ) ، شخصیتی محوری و تصمیم گیر در مدینه بود .
ص: 216
ینظرون إلیک
آوردن جمله <ینظرون إلیک> در لابه لای جمله ای که در صدد بیان وصف آشفتگی منافقان، به هنگام شنیدن خبر جنگ است، نشان دهنده این واقعیت است که آنان، از این جهت به پیامبر(ص) نگاه می کردند، تا رخصتی برای ترک جهاد به دست آورند و این، از موقعیت آن حضرت حکایت می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 11
11 - دوری منافقان بادیه نشین از مدینه و مهارت منافقان داخل مدینه ، سبب ناشناخته ماندن آنان نزد پیامبر ( ص ) و مؤمنان شد .
و ممن حولکم من الأعراب . .. لاتعلمهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 3
3 - در مدینه ، مخالفانی وجود داشتند که درصدد جذب منافقان به سوی خود بودند .
و القائلین لإخونهم هلمّ إلینا
مراد از <القائلین> طبق گفته مفسران، یهودیان اطراف مدینه بوده اند. مرجع ضمیر در <إخوانهم> افراد منافق اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 9 - 3
3 - < انصار > ، بنیانگذار جامعه ایمانی در مدینه قبل از هجرت
و الذین تبوّءو الدار و الإیم-ن من قبلهم
<تبوّء> - چنانچه مفردات و المیزان اشاره کرده اند - به معنای مهیا ساختن و آماده کردن است. در این صورت <تبوّءو الدار و الإیمان> کنایه از فراهم سازی محیط اجتماعی و دینی و <من قبلهم> به حذف مضاف و تقدیر <من قبل هجرتهم> است.
ص: 217
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 42 - 3
3 - پیمودن مسافت مدینه تا تبوک به دلیل دوری راه ، برای برخی افراد ( منافقان ) دشوار می نمود .
و لکن بعدت علیهم الشقه
<شقه> به معنای سختی و مشقت و کنایه از مسافت است; یعنی، به نظر آنان (منافقان)راه میان مدینه و تبوک راهی طولانی و پیمودن آن طاقت فرساست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 92 - 8
8 - بُعد مسافت میان مدینه و رزمگاه تبوک *
قلت لا أجد ما أحملکم علیه
منظور از <أحملکم> می تواند مطلق ساز و برگ نظامی نباشد، بلکه فقط وسیله سواری و مرکب مورد نظر باشد ; که در این صورت عدم امکان پیاده رفتن به جنگ، به خاطر بعد مسافت خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 26 - 5،6
5 - خداوند ، مسلمانان صدر اسلام را پس از هجرت ، در مدینه مأوی داد و از سلطه مشرکان خارج کرد .
فأویکم و أیدکم بنصره
6 - خداوند ، مسلمانان صدر اسلام را در مدینه با امداد های خویش توانا و قدرتمند ساخت .
تخافون أن یتخطفکم الناس فأویکم و أیدکم بنصره
<تأیید> به معنای تقویت کردن و قدرتمند ساختن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 4
4 - منافقان مدینه ، در صدد جذب مسلمان های ضعیف الایمان ، به سوی باند خود بودند .
و القائلین لإخونهم هلمّ إلینا
احتمال دارد مرجع ضمیر در <القائلین> منافقان، و مرجع در <إخوانهم> مسلمان هایی باشد که در آیات پیش، از آنان به <الذین فی قلوبهم مرض> تعبیر شده است و منظور، مسلمان هایی بودند که ضعف عقیده داشتند.
ص: 218
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 10 - 2،8،11،13،15
2 - احزاب متّحد ، در جنگ علیه مسلمانان ، جمعیتی فراوان داشتند .
إذ جاءتکم جنود . .. إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم
<جنود> جمع <جند> است و دلالت بر چندین سپاه می کند. آمدن نیروها از بالا دست مدینه و پایین دست آن نیز مؤید این نکته است; زیرا آنان دارای جمعیتی چشمگیر بوده اند که توانسته اند نیروهایشان را در اطراف مدینه مستقر کنند.
8 - هجوم احزاب متّحد به مدینه ، برای درهم شکستن مسلمانان ، مسلمانان را به قدری وحشت زده کرد که همانند افراد محتضر شدند .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
مراد از به حنجره رسیدن قلب ها، خفگی و به حال مرگ افتادن است.
11 - ایّام هجوم احزاب متّحد به مدینه ، روزهایی بس سخت و نگران کننده برای مسلمانان بود .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
13 - پس از محاصره مدینه از سوی احزاب متّحد ، ظنّ و گمان های گوناگونی درباره خدا ، در میان مردم مسلمان پدید آمد .
إذ جاءوکم . .. و تظنّون باللّه الظنونا
<ظنون> مفعول مطلق عددی است و <ال > در آن، برای جنس است. جمع آورده شدن <ظنون > همراه با <ال> دلالت بر تعدد و گوناگونی می کند.
15 - ظنّ و گمان های مردم مدینه درباره وعده های خدا ، در پی هجوم احزاب متّحد ، علاوه بر گوناگونی ، نو به نو و در حال تجدید شدن بود .
و تظنّون باللّه الظنونا
آوردن فعل مضارع <تظنّون> به منظور بیان پدید آمدن گمان، می تواند بیان کننده تداوم و تجدید شدن آن باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 1
1 - منافقان ، همسو با احزاب متّحد ، در غزوه احزاب برای درهم شکستن روحیه مسلمانان فعالیت می کردند .
إذ جاءتکم جنود . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه ... إلاّ غرورًا
فعل مضارع <یقول> بر تداوم کار منافقان دلالت می کند که از آن، به <فعالیت> تعبیر می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 1،2
1 - عده ای از منافقان ، مسلمانان شرکت کننده در غزوه احزاب را ، به ترک جهاد وسوسه می کردند .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
ص: 219
2 - منافقان برای ماندن مسلمانان به همراه پیامبر ( ص ) در غزوه احزاب - باتوجه به هجوم دشمن - وجهی منطقی قائل نبودند و آنان را به ترک غزوه ، دعوت می کردند .
قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 22 - 9،10
9 - مسلمانان مدینه ، در غزوه احزاب ، به رغم قدرت و شوکت دشمن و کارشکنی های منافقان ، تسلیم امر پیامبر ( ص ) برای جهاد بودند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم إلاّ إیم-نًا و تسلیمًا
ممکن است <تسلیماً> به قرینه مقام (بحث جهاد و هجوم دشمن و نیز الگو بودن پیامبر(ص)) تسلیم بودن به امر پیامبر(ص) برای جهاد باشد.
10 - توجه مسلمانان مدینه به تحقق وعده های خدا و پیامبرش ، در غزوه احزاب ، باعث شد که آنان ، با دیدن سپاه دشمن بر ایمان شان افزوده شود .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله . .. و ما زادهم إل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 22 - 1،2،6،9،10
1 - مسلمانان مدینه ، با دیدن سپاهیان احزاب متّحد ، اذعان داشتند ، آنچه دیده اند ، همان چیزی است که خدا و پیامبرش وعده داده اند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله
2 - مسلمانان مدینه ، پیشاپیش ، از رویارویی شان با احزاب متّحد ، با خبر بودند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله
6 - آنچه مسلمانان مدینه ، در رویارویی با احزاب متّحد مشاهده کردند ، بر ایمان شان به راه خود و تسلیم بودن شان افزود .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم الاّ إیم-نًا و تسلیمًا
فاعل <زاد> مصدر فعل <رأی> است. بنابراین، استفاده می شود که مشاهده دشمنان، بر ایمان مسلمانان افزوده است.
9 - مسلمانان مدینه ، در غزوه احزاب ، به رغم قدرت و شوکت دشمن و کارشکنی های منافقان ، تسلیم امر پیامبر ( ص ) برای جهاد بودند .
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب . .. و ما زادهم إلاّ إیم-نًا و تسلیمًا
ممکن است <تسلیماً> به قرینه مقام (بحث جهاد و هجوم دشمن و نیز الگو بودن پیامبر(ص)) تسلیم بودن به امر پیامبر(ص) برای جهاد باشد.
10 - توجه مسلمانان مدینه به تحقق وعده های خدا و پیامبرش ، در غزوه احزاب ، باعث شد که آنان ، با دیدن سپاه دشمن بر ایمان شان افزوده شود .
ص: 220
و لمّا رءا المؤمنون الأحزاب قالوا ه-ذا ما وعدنا اللّه و رسوله . .. و ما زادهم إل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 10
10 - حاضران در مرکز معرفت و پایگاه اسلامی ، دارای مسؤولیتی بیشتر و حرکت منافقانه در آن جا ، دارای عذابی مضاعف *
و ممن حولکم من الأعراب . .. سنعذبهم مرتین
دو مرتبه عذاب شدن منافقان مذکور احتمال دارد از آن جهت باشد که با وجود نزدیک بودن به مؤمنان (ممن حولکم) و با وجود حضور در مرکز تبلیغ دین (المدینه) راه نفاق پیموده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 8
8 - خداوند ، مؤمنان مدینه را در روز های سخت و وانفسای هجوم همه جانبه دشمن ، یاری کرد .
إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم و إذ زاغت الأبص-ر . .. هنالک ابتلی المؤمنون ..
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 3
3 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد ، در شرایط سختی قرار گرفتند .
و زلزلوا زلزالاً شدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 89 - 8
8 - یهودیان مدینه ، پیش از اسلام در گیر با کافران و از ناحیه آنان در سختی و فشار بودند .
و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا
ص: 221
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 11 - 10
10 - اطمینان بخشی خداوند به مؤمنان ، در وفا نکردن منافقان به پیمان خویش باکافران ( یهود بنی نضیر )
و اللّه یشهد إنّهم لک-ذبون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 56 - 9
9 - مؤمنان در مدینه ، برخوردار از قدرت و شوکت بسیار در مقایسه با منافقان
و یحلفون باللّه إنهم لمنکم . .. و لکنهم قوم یفرقون
بیم منافقان و تلاش آنان برای مؤمن جلوه دادن خود، نشانه ای از قدرت و شوکت مؤمنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 81 - 3
3 - جلسات سرّی و توطئه گرانه منافقان علیه پیامبر ( ص ) در مدینه
و یقولون طاعه فاذا برزوا من عندک بیّت طائفه منهم غیر الذی تقول
برخی گفته اند که این آیه درباره منافقان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 11،14
11 - توجه زیاد منافقان مدینه ، به پیامبر ( ص ) هنگام سختی و جنگ ، به منظور دریافت نظر نهایی آن حضرت
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک
فعل مضارع <ینظرون> حکایت از تکرار نگاه می کند. اصل نگاه به آن حضرت هم، به قرینه مقام - که وضعیت دشواری و سختی است - برای جلب نظر آن حضرت برای اِعلام آتش بس و یا آزاد کردن آنان از جنگ است.
14 - منافقان مدینه ، در سختی و آسایش ، به مسلمانان ، بخل میورزیدند .
ص: 222
و لایأتون البأس إلاّ قلیلاً . أشحّه علیکم ... فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 4
4 - منافقان مدینه ، به همراه مسلمانان ، در غزوه های پیامبر ( ص ) شرکت می کردند .
و إذ یقول المن-فقون . .. ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا ... و لقد کانوا ع-هد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 1
1 - منافقان حاضر در صحنه غزوه احزاب ، و مصمم به فرار از آن ، پیش تر در غزوه اُحد تعهد کرده بودند که از جهاد با دشمن نگریزند .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل لایولّون الأدب-ر
مرجع ضمیر در <کانوا> گروهی از منافقان اند که در غزوه اُحد ترسیدند و تصمیم به فرار گرفتند، ولی عهد کردند که دیگربار چنین نکنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 1
1 - منافقان ، همسو با احزاب متّحد ، در غزوه احزاب برای درهم شکستن روحیه مسلمانان فعالیت می کردند .
إذ جاءتکم جنود . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه ... إلاّ غرورًا
فعل مضارع <یقول> بر تداوم کار منافقان دلالت می کند که از آن، به <فعالیت> تعبیر می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 1،4،8،11،20
1 - عده ای از منافقان ، مسلمانان شرکت کننده در غزوه احزاب را ، به ترک جهاد وسوسه می کردند .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
4 - منافقان ، به نفع جبهه احزاب متّحد ، برای درهم شکستن جبهه مسلمانان ، فعالیت تبلیغاتی داشتند .
ص: 223
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
8 - برخی از منافقان و بیماردلان مدینه ، از پیامبر ( ص ) برای ترک جهاد در غزوه احزاب ، به بهانه ناامن بودن خانه و کاشانه شان ، مصرّانه اجازه می خواستند .
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره
مراد از <عوره> در آیه، مستحکم نبودن خانه و قابل ورود بودن آن برای هر کس است که بخواهد وارد شود(مفردات راغب).
11 - مستحکم نبودن خانه و کاشانه ، بهانه منافقان و افراد بیماردل برای گریز از جهاد در غزوه احزاب بود .
و یستئذن فریق منهم النبیّ یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره إن یریدون إلاّ فر
20 - < عن عبداللّه الحلبی عنه ( ع ) : إنّهم قالوا < إنّ بیوتنا عوره . . . > فأکذبهم اللّه قال : < و ما هی بعوره . . . > و هی رفیعه السمک حصینه ;
از عبداللّه حلبی، از امام(ع) نقل شده که منافقان گفتند: خانه های ما بی حفاظ است. خداوند آنان را تکذیب کرد و فرمود: <و ما هی بعوره...> و آن خانه ها، دارای دیوارهای بلند و محکم بود.>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 3،6
3 - منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، در صورت حضور در داخل خانه هایشان و هجوم دشمن ، از آن دفاع نمی کردند .
یقولون إنّ بیوتنا عوره . .. و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
6 - تزلزل منافقان مدینه در غزوه احزاب ، ناشی از بی ایمانی آنان بود .
و یستئذن فریق منهم . .. یقولون إنّ بیوتنا عوره ... إن یریدون إلاّ فرارًا ... ثمّ
<ثمّ سئلوا الفتنه> دلالت می کند که آنان، با درخواست شرک، آن را قبول می کردند. چنین امری اشعار دارد که استیذان در ترک جهاد و بهانه جویی برای فرار، ناشی از بی ایمانی و تزلزل در عقیده بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 1
1 - منافقان حاضر در صحنه غزوه احزاب ، و مصمم به فرار از آن ، پیش تر در غزوه اُحد تعهد کرده بودند که از جهاد با دشمن نگریزند .
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل لایولّون الأدب-ر
مرجع ضمیر در <کانوا> گروهی از منافقان اند که در غزوه اُحد ترسیدند و تصمیم به فرار گرفتند، ولی عهد کردند که دیگربار چنین نکنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 3،6،7
3 - منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، درصدد فرار از جهاد ، به منظور نجات خود بودند .
قل لن ینفعکم الفرار
6 - منافقان حاضر در غزوه احزاب ، برای نجات از مرگ و یا کشته شدن ، تصمیم به فرار از جهاد گرفتند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. إن فررتم من الموت أو القتل
ص: 224
7 - خداوند ، به منافقان شرکت کننده در غزوه احزاب ، با بیان این که حتی در صورت فرار از جبهه جهاد ، گرفتار مرگ یا قتل ، در جای دیگر یا زمان دیگر می شوند ، هشدار داده است .
إن فررتم من الموت أو القتل و إذًا لاتمتّعون إلاّ قلیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 11 - 3،4
3 - روابط خائنانه منافقان مدینه ، با کافران اهل کتاب ( یهود بنی نضیر )
الذین نافقوا یقولون لإخونهم الذین کفروا من أهل الکت-ب لئن أخرجتم لنخرجنّ معکم
4 - افشاگری خداوند ، درباره عناصر نفاق پیشه و مرتبط با دشمن ( یهود بنی نضیر )
ألم تر إلی الذین نافقوا یقولون لإخونهم الذین کفروا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 12 - 1،2
1 - خبر دادن خداوند ، به همگام نشدن منافقان با یهود بنی نضیر در مسیر تبعید آنان
لئن أُخرجوا لایخرجون معهم
2 - خبر دادن خداوند ، از پایبند نبودن منافقان به تعهّد خویش ، در یاری بنی نضیر به هنگام جنگ
و لئن قوتلوا لاینصرونهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 18 - 2،8
2 - تلاش شدید منافقان مدینه ، برای بازداشتن مسلمانان از جهاد در غزوه احزاب
و إذ قالت طائفه منهم . .. لامقام لکم فارجعوا ... قد یعلم اللّه المعوّقین منکم
تضعیف <عوّق> برای بیان شدت و غلظت بازدارندگی، است.
8 - منافقان مدینه ، علاوه بر بازداشتن دیگران از حضور در جبهه جهاد ، خود نیز در آن ، حضوری کم رنگ داشتند .
قد یعلم اللّه المعوّقین . .. و القائلین لإخونهم ... و لایأتون البأس إلاّ قلیلاً
بنابراین احتمال که جمله <و لایأتون البأس. ..> حال برای <المعوّقین> و <القائلین> باشد، نکته یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 5
ص: 225
5 - منافقان مدینه ، حضور در جبهه جهاد را ، مساوی با کشته شدن و از بین رفتن تلقی می کردند .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
این که آیه بیان می کند که آنان، با شنیدن خبر جنگ، به حال احتضار درمی آمدند، حکایت از این نکته می کند که منافقان مدینه وقوع جنگ و شرکت در جبهه جهاد را مساوی با کشته شدن تلقی می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 8
8 - در صورت حضور منافقان مدینه ، در جبهه مسلمانان ، جز اندکی در جنگ و جهاد ، شرکت نمی کردند .
و لو کانوا فیکم ما ق-تلوا إلاّ قلیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 6،7
6 - منافقان مدینه ، در عین ترس از حضور در مدینه ، به هنگام حمله دشمن ، دوست داشتند از اخبار مربوط به مسلمانان آگاه باشند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب یسئلون عن أنبائکم
7 - منافقان مدینه ، به پی گیری تحولات و رخداد های مدینه ، علاقه مند بودند .
یسئلون عن أنبائکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 16 - 2
2 - پیامبر ( ص ) ، موظف بود که عقیده منافقان مدینه را درباره حفظ جان از خطر مرگ ، تصحیح کند .
إن یریدون إلاّ فرارًا . .. قل لن ینفعکم الفرار إن فررتم ...و إذًا لاتمتّعون إلاّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 2،3
2 - منافقان برای ماندن مسلمانان به همراه پیامبر ( ص ) در غزوه احزاب - باتوجه به هجوم دشمن - وجهی منطقی قائل نبودند و
ص: 226
آنان را به ترک غزوه ، دعوت می کردند .
قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
3 - منافقان مدینه ، به مسلمانان وانمود کردند که شکست شان در غزوه احزاب حتمی است .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 3
3 - منافقان مدینه ، به هنگام خبردار شدن از وقوع جنگ احزاب ، به قدری می ترسیدند که چشمان شان بی اختیار ، به چرخش می افتاد .
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذی یغشی علیه من الموت
مراد از <الخوف> به قرینه بحث جهاد و هجوم دشمن، خبر جنگ و قتال است که برای منافقان بسیار ترس آور بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 20 - 1،4
1 - منافقان مدینه ، می پنداشتند که احزاب متّحد ، تا مدینه را فتح نکنند ، پراکنده نخواهند شد .
یحسبون الأحزاب لم یذهبوا
4 - منافقان مدینه ، دوست داشتند که در صورت تکرار هجوم احزاب متّحد به مدینه ، در بیابان و در میان بادیه نشینان باشند .
و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 19 - 11
11 - توجه زیاد منافقان مدینه ، به پیامبر ( ص ) هنگام سختی و جنگ ، به منظور دریافت نظر نهایی آن حضرت
فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک
فعل مضارع <ینظرون> حکایت از تکرار نگاه می کند. اصل نگاه به آن حضرت هم، به قرینه مقام - که وضعیت دشواری و سختی است - برای جلب نظر آن حضرت برای اِعلام آتش بس و یا آزاد کردن آنان از جنگ است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 15 - 5
5 - منافقان مدینه ، در صف های مسلمانان تنها حضور ظاهری داشتند .
ص: 227
و لقد کانوا ع-هدوا اللّه من قبل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 5،9
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 7
7 - منافقان ، به نام سابق مدینه ، علاقه مند بودند و از نامگذاری آن شهر به < مدینه النبی > ناخرسند بودند .
ی-أهل یثرب
با توجه به این که نام مدینه، در آیه صدو بیست از سوره توبه و آیه شصت از سوره احزاب آمده و در این جا، از قول منافقان، آن شهر به نام سابق اش خوانده شده، نکته بالا به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 5
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 9
ص: 228
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 9
9 - ظن و گمان منافقان و بیماردلان مدینه ، در غزوه احزاب ، این بود که وعده خدا و پیامبرش ، جز فریب نیست .
و تظنّون باللّه الظنونا . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ
<و إذ یقول> می تواند تفسیر <الظنونا> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 41 - 4
4- محل هجرت مسلمانان مهاجر از مکه ( به مدینه یا حبشه ) جایگاهی شایسته و مناسب برای آنان
و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 72 - 5
5 - مؤمنان عصر بعثت متشکل از سه گروه : مهاجران ( مؤمنانی که از مکه و یا اطراف آن به مدینه هجرت کردند ) ، انصار ( مؤمنانی که مهاجران را پناه دادند ) و مؤمنان غیر مهاجر
إن الذین ءامنوا و هاجروا . .. و الذین ءاووا و نصروا ... و الذین ءامنوا
<ایواء> (مصدر آووا) به معنای منزل دادن و پناه دادن است و مفعول آن ضمیری است محذوف که به <الذین ءامنوا . .. > برمی گردد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 229
7 - توبه - 9 - 101 - 1،11
1 - هشدار خداوند به مؤمنان ، نسبت به وجود منافقانی ناشناخته در اطراف ایشان از بادیه نشینان و نیز از اهل مدینه
و ممن حولکم من الأعراب منفقون و من أهل المدینه مردوا علی النفاق
11 - دوری منافقان بادیه نشین از مدینه و مهارت منافقان داخل مدینه ، سبب ناشناخته ماندن آنان نزد پیامبر ( ص ) و مؤمنان شد .
و ممن حولکم من الأعراب . .. لاتعلمهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 6
6 - یثرب ، نام پیشین مدینه پیامبر است .
ی-أهل یثرب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 127 - 2
2 - نزول دفعی بعضی از سوره های قرآن در مدینه
و إذا ما أنزلت سوره
برداشت فوق بر این اساس است که مقصود از <انزال> در جمله <و إذا ما أنزلت . .. > نزول دفعی باشد. قابل ذکر است که <انزال> مانند <تنزیل> هم در نزول دفعی و هم در نزول تدریجی به کار می رود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 10
10 - در سپاه مسلمانان ، به هنگام غزوه احزاب ، نظمی استوار ، حاکم بود . به گونه ای که منافقان نیز خود را ملزم به رعایت آن می دانستند .
و یستئذن فریق منهم النبیّ
ص: 230
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 101 - 3
3 - وجود منافقانی مرموز و عادت کرده بر نفاق ، در میان اهل مدینه
و من أهل المدینه مردوا علی النفاق
یکی از معانی <مَرَدَ> <استمر> و <قَرِنَ> (استمرار و عادت) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 22 - 7
7 - شهر مدینه در صدراسلام ، مأمن و پناهگاه مهاجران مسلمان بود .
و لایأتل أُوْلوا الفضل منکم و السعه أن یؤتوا . .. و المه-جرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 3
3 - منافقان مدینه ، به مسلمانان وانمود کردند که شکست شان در غزوه احزاب حتمی است .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم فارجعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 16 - 2
2 - نقش منافقان مدینه ، در وسوسه گری و تحریک یهود بنی نضیر علیه اسلام
ألم تر إلی الذین نافقوا یقولون لإخونهم . .. کمثل الشیط-ن إذ قال للإنس-ن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 13 - 18
18 - وحی ، نیات منافقان را در رخصت خواهی شان از پیامبر ( ص ) آشکار کرد .
و إذ قالت طائفه منهم ی-أهل یثرب لامقام لکم . .. و یستئذن ... إن یریدون إلاّ فرار
ص: 231
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 4،5
4 - خداوند و پیامبرش ، به مسلمانان وعده داده بودند که در صورت مواجهه آنان با دشمنان شان ، پیروز خواهند شد .
ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّغرورًا
5 - منافقان و بیماردلان مدینه ، وعده خدا و پیامبر را بر پیروزی ، فریب و خدعه ای بیش نمی دانستند .
و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللّه و رسوله إلاّ غرورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 11 - 7
7 - وعده منافقان مدینه به یهود بنی نضیر ، نسبت به همگامی کامل با آنان در صورت نبرد یا تبعید
الذین نافقوا یقولون . .. لئن أُخرجتم لنخرجنّ معکم ... و إن قوتلتم لننصرنّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 23 - 11
11 - صاحبان عهد با خداوند ، از مسلمانان مدینه ، بر خلاف منافقانِ آن دیار ، هیچ گاه از زیر بار عهد خود شانه خالی نکردند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و ما بدّلوا تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 23 - 1،3،11
1 - برخی از مسلمانان مدینه ، بر سر پیمان خود با خدای خویش ، وفادار ماندند و از جهاد نگریختند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه
به قرینه آیه پانزده - که درباره عهد منافقان مبنی بر فرار نکردن از صحنه جنگ است - مراد از <ما عاهدوا> می تواند عهد بستن بر فرار نکردن از جهاد باشد.
ص: 232
3 - وفادارانِ به عهد خود ، از مسلمانان مدینه ، مردانی مورد ستایش خداوندند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه
آوردن <رجال> - به صورت نکره - برای زیادت در تعریف و تمجید است.
11 - صاحبان عهد با خداوند ، از مسلمانان مدینه ، بر خلاف منافقانِ آن دیار ، هیچ گاه از زیر بار عهد خود شانه خالی نکردند .
من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و ما بدّلوا تبدیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 40 - 5
5 - تشریع حکم جهاد ، پس از آوارگی مسلمانان از مکّه و هجرت به مدینه
أُذن للذین یق-تلون . .. الذین أُخرجوا من دی-رهم بغیر حقّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 85 - 2
2 - دفاع از حریم قرآن و پیروی از تعالیم آن ، عامل هجرت پیامبر ( ص ) از مکه
إنّ الذی فرض علیک القرءان لرادّک إلی معاد
این که خداوند پیش از وعده به بازگشت پیامبر(ص) به مکه، مسأله وجوب عمل به تعالیم قرآن را مطرح ساخته است; می تواند به علّتِ هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه اشاره داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 10 - 4
4 - اقدام برخی از زنان مؤمن ، به هجرت از مکه به سوی مدینه ، پس از پیمان حدیبیه
ی-أیّها الذین ءامنوا
آیه شریفه - بر اساس شأن نزول - پس از هجرت برخی از زنان مکه به مدینه، نازل شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 74 - 3
3 - مسلمانانی که از هجرت به مدینه سر باز زدند و یا در راه خدا جهاد نکردند و یا مهاجران و دین خدا را یاری ندادند ، از دایره مؤمنان راستین خارج هستند .
و الذین ءامنوا و هاجروا . .. أولئک هم المؤمنون حقا
<أولئک> اشاره است به هر یک از <الذین> اول و دوم با ویژگیهایی که در توصیف آنها آمده است. با توجه به این معنا و دلالت ضمیر فصل (هم) بر حصر معلوم می شود کسانی که مجموع صفات یاد شده را نداشته، اگر چه برخی از آنها را دارا باشند مؤمن حقیقی نیستند.
ص: 233
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 75 - 5
5 - مهاجرت به مدینه از وظایف مهم مسلمانان صدر اسلام
و الذین ءامنوا من بعد و هاجروا
مراد از هجرت در این بخش از آیات، کوچ کردن مسلمانان از هر نقطه به مدینه منوره است. تأکید فراوان خداوند بر هجرت بیانگر اهمیت ویژه آن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 41 - 4
4- محل هجرت مسلمانان مهاجر از مکه ( به مدینه یا حبشه ) جایگاهی شایسته و مناسب برای آنان
و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 10 - 1،3،5،8،11،14،15
1 - مسلمانان مدینه ، از ناحیه بالا و پایین مدینه ، در محاصره دشمن ( احزاب متّحد ) قرار گرفتند .
إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم
3 - ائتلاف احزاب مختلف و لشگرکشی آنان علیه مسلمانان مدینه و شکست شان ، شایسته یادآوری است .
إذ جاءوکم من فوقکم و من أسفل منکم
<إذ جاءوکم> عطف بر <إذ جاتکم> در آیه پیش و متعلق فعل <اُذکروا> در همان آیه است.
5 - هجوم احزاب متّحد به سوی مدینه ، باعث وحشت و نگرانی مسلمانان شد .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر
<زاغت الأبصار> می تواند کنایه از به وجود آمدن آن چنان وحشتی باشد که چشم شخص، قدرت دید و تشخیص را از دست می دهد.
8 - هجوم احزاب متّحد به مدینه ، برای درهم شکستن مسلمانان ، مسلمانان را به قدری وحشت زده کرد که همانند افراد محتضر شدند .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
مراد از به حنجره رسیدن قلب ها، خفگی و به حال مرگ افتادن است.
11 - ایّام هجوم احزاب متّحد به مدینه ، روزهایی بس سخت و نگران کننده برای مسلمانان بود .
إذ جاءوکم . .. و إذ زاغت الأبص-ر و بلغت القلوب الحناجر
14 - عارض شدن بدگمانی به خدا در مسلمانان ، در پیِ هجوم احزاب متّحد به مدینه
إذ جاءوکم . .. و تظنّون باللّه الظنونا
ص: 234
احتمال دارد که مخاطب فعل <تظنّون> مسلمانان باشند و یکی از احتمال های <الظنونا> بدگمانی باشد. آیات بعدی می تواند قرینه ای بر نکته یاد شده باشد.
15 - ظنّ و گمان های مردم مدینه درباره وعده های خدا ، در پی هجوم احزاب متّحد ، علاوه بر گوناگونی ، نو به نو و در حال تجدید شدن بود .
و تظنّون باللّه الظنونا
آوردن فعل مضارع <تظنّون> به منظور بیان پدید آمدن گمان، می تواند بیان کننده تداوم و تجدید شدن آن باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 11 - 1،3
1 - هجوم احزاب متّحد به مدینه ، وسیله امتحان مسلمانان آن دیار بود .
هنالک ابتلی المؤمنون
3 - مسلمانان مدینه ، با هجوم احزاب متّحد ، در شرایط سختی قرار گرفتند .
و زلزلوا زلزالاً شدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 5
5 - در صورت نفوذ دشمن به مدینه ، پس از محاصره از سوی احزاب متّحد ، منافقان به جای دفاع ، به تلاش به نفع دشمن می پرداختند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها
برداشت بالا، بنابراین است که ضمیر در <دخلت> به <یثرب> برگردد و مراد از <الفتنه>، تلاش تخریبی علیه مسلمانان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 25 - 5
5 - احزاب متّحد ، از هجوم شان به مسلمانان ، هیچ سود و نتیجه ای به دست نیاوردند .
و ردّ اللّه الذین کفروا . .. لم ینالوا خیرًا
مراد از <خیر> به قرینه مقام، می تواند <ظفر و پیروزی> باشد و احتمال دارد که به قرینه آیاتی مانند <إنّه لحبّ الخیر لشدید> مراد از آن، مال باشد. برداشت بالا، براساس احتمال نخست است. احتمال دارد که تعبیر از <پیروزی کافران بر مسلمانان> به <خیر> طبق نظر کافران باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 12 - 1
1 - منافقان ، همسو با احزاب متّحد ، در غزوه احزاب برای درهم شکستن روحیه مسلمانان فعالیت می کردند .
ص: 235
إذ جاءتکم جنود . .. و إذ یقول المن-فقون ... ما وعدنا اللّه ... إلاّ غرورًا
فعل مضارع <یقول> بر تداوم کار منافقان دلالت می کند که از آن، به <فعالیت> تعبیر می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 4
4 - هشدار شدید خداوند ، به افراد بیماردل مدینه ، برای پایان دادن به کار های خلاف شان
لئن لم ینته . .. و الذین فی قلوبهم مرض ... لنغرینّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 6
6 - هشدار شدید خداوند ، به شایعه پراکنان مدینه ، برای پایان دادن به کار شایعه پراکنی .
لئن لم ینته . .. المرجفون فی المدینه لنغرینّک بهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 60 - 1
1 - هشدار شدید خداوند ، به منافقان مدینه ، برای پرهیز از آزار و اذیت زنان مسلمان
لئن لم ینته المن-فقون . .. لنغرینّک بهم
مفعول فعل <ینته> ذکر نشده و به قرینه آیه پیش; می تواند آزار و اذیتی باشد که درباره زنان مسلمان روا داشته می شد. لازم به ذکر است که مصدر ثلاثی <نغرینّ>، <غراء> است و <غری به> در لغت به معنای <الصاق و چسباندن> است (مفردات راغب). این واژه در آیه، کنایه از تسلط همه جانبه و سخت و گریزناپذیر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 14 - 1
1 - در صورت ورود احزاب متّحد از نواحی و اطراف به خانه های منافقان در مدینه و درخواست اظهار شرک ، آنان ، با ایشان
ص: 236
همسویی می کردند .
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ما تلبّثوا بها إلاّ یسیرًا
نایب فاعل فعل <دخلت> می تواند <بیوت> و می تواند <یثرب> باشد. برداشت یاد شده، براساس احتمال نخست است. لازم به ذکر است که <اقطار> جمع <قطر> است که به معنای جانب است (مفردات راغب). مراد از <الفتنه> به قرینه مقام، شرک است.
ص: 237
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 35 - 5
5 - پاکدامنی ، رعایت امانت ، وفای به عهد ، ادای شهادت و مراقبت از نماز ، از موجبات ورود به بهشت
و الذین هم لفروجهم ح-فظون . .. و الذین هم لأم-ن-تهم و عهدهم رعون . و الذین هم بش
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ماعون - 107 - 5 - 6
6 - مراقبت از نماز ، زمینه ساز یتیم نوازی و رسیدگی به درماندگان
یدعّ الیتیم . و لایحضّ ... فویل للمصلّین . الذین هم عن صلاتهم ساهون
حرف <فاء> در <فویل>، نکوهش غافلان از نماز را بر نکوهش دو دسته قبل (آزار دهندگان یتیمان و بی تفاوتان در برابر فقر دیگران)، تفریع کرده است; یعنی، چون آن دو حالت نکوهیده است، پس وای به حال این نمازگزاران! کنایه از این که اگر آنان نمازگزار حقیقی بودند، چنین رفتاری نمی داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 20 - 5
5 - تقوا ، مراقبت بر اعمال و یاد خدا ، عامل رستگاری انسان
اتّقوا اللّه و لتنظر . .. و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه ... أصح-ب الجنّه هم الفائ
ص: 238
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 89 - 2
2 - نگه داشتن اعمال نیک تا صحنه قیامت و از دست ندادن آنها در نتیجه گناه ، شرط بهرهوری انسان از ثمرات آن
من جاء بالحسنه فله خیر منها
واژه <جاء> می تواند اشاره به این داشته باشد که اعمال نیک، در صورتی ثمربخش است که انسان بتواند تا پایان عمر آن را حفظ کرده و با گناهان خود موجبات حبط آن را فراهم نکرد باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 16 - 11
11 - انسان ها باید ، حتی بر کوچک ترین و ریزترین اَعمال خویش مراقب باشند .
ی-بنیّ إنّها إن تک مثقال حبّه من خردل . .. یأت بها اللّه
تبیین احاطه علمی خداوند بر همه اَعمال خُرد و کلان انسان در آیه، هشداری به انسان ها است که مواظب اَعمال خود باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 132 - 6
6 - لزوم مراقبت بر اعمال و توجه به نقش تعیین کننده آن در تعیین درجات و درکات آخرت
و لکل درجت مما عملوا و ما ربک بغفل عما یعملون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 105 - 6
6 - هشدار خداوند به انسان ها ، برای مراقبت از اعمال و حرکات نهان و آشکار خویش و سرباز نزدن از فرمان های او در خفا و علن
و ستردون إلی علم الغیب و الشهده فینبئکم بما کنتم تعملون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 18 - 5
5 - لزوم حساسیت و مراقبت انسان ، نسبت به اعمال و اندوخته های خویش برای آخرت
و لتنظر نفس ما قدّمت لغد
ص: 239
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 109 - 11
11 - لزوم مراقبت دقیق انسان بر گفته های خویش و پرهیز از سخنانی که موجب سخط خداوند است .
و رضی له قولاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 32 - 26
26 - توجه به آگاهی همه جانبه خداوند ، زمینه مراقبت انسان بر حالات درونی خویش
و لا تتمنّوا . .. انّ اللّه کان بکل شیء علیماً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 18 - 9
9 - توجه به نزدیکی قیامت ، عامل حساسیت فزون تر نسبت به اعمال خویش
و لتنظر نفس ما قدّمت لغد
از به کار گرفته شدن واژه <غد> به جای قیامت، برداشت یاد شده استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 34 - 2
2 - اهمیت دادن به نماز و مراقبت بر به جای آوردن به موقع آن ، امری شایسته و بایسته
و الذین هم علی صلاتهم یحافظون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 240
4 - مائده - 5 - 117 - 14
14 - خداوند ، همواره نگاهبان و مراقب مردمان
فلما توفیتنی کنت انت الرقیب علیهم
حصر در جمله <کنت انت الرقیب علیهم> می رساند که خداوند به هنگام حضور عیسی(ع) نیز مراقب و حافظ امت عیسی(ع) بوده است ولی پس از توفی عیسی(ع)، تنها خداوند رقیب و حافظ آنهاست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 5 - 2
2 - شناخت مراحل آغازین خلقت انسان ، زمینه ساز پی بردن به تحت مراقبت بودن وی و مایه شناخت قدرت خداوند بر ثبت کردار او است .
علیها حافظ . فلینظر الإنس-ن ممّ خلق
ارتباط دو آیه، با توجّه به حرف <فاء> در <فلینظر>، بیانگر برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 82 - 8،9
8- شیاطین ، همواره درکمند نظارت و کنترل و مراقبت الهی .
من الشی-طین . .. و کنّا لهم ح-فظین
9- امکان تمرد و سرپیچی شیاطین از فرمان های خداوند و نیاز فرمان بری آنها به نظارت و مراقبت الهی
و کنّا لهم ح-فظین
این که خداوند مراقبت همیشگی خود را نسبت به شیاطین یادآور می شود، می رساند که آنان موجوداتی سرکش اند و نیاز به مراقبت دارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 14 - 1،8
1 - خداوند ، مراقب کردار انسان و آگاه به آن است .
إنّ ربّک لبالمرصاد
<مرصاد>; یعنی، راه و مکانی که در آن مراقب دشمن شده و به انتظار او می نشینند (قاموس). حرف <باء> در <بالمرصاد> به معنای <فی> و حرف <ال> در آن، برای جنس و فهماندن عموم است; یعنی، در کمین تمامی انسان ها.
8 - خداوند ، برای تأکید مراقبت خویش بر کردار بندگان ، به فجر ، شب های ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، سوگند یاد
ص: 241
کرده است .
و الفجر . .. إنّ ربّک لبالمرصاد
در برداشت یاد شده جمله <إنّ ربّک> می تواند جواب سوگندهایی باشد که در آغاز سوره آمده بود. بر این اساس بیان سرنوشت عاد، ثمود و فرعون، جمله هایی معترضه و نوعی استدلال بر مقصود است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 4 - 3
3 - خداوند ، با سوگند به آسمان و ستارگان ، بر مراقبت از انسان و افکار و کردار او ، تأکید ورزیده است .
و السماء و الطارق . .. إن کلّ نفس لمّا علیها حافظ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 15 - 4
4 - آزمایش های متعدد خداوند از انسان ها ، کمین های او برای مراقبت رفتار آنان است .
إنّ ربّک لبالمرصاد . فأمّا الإنس-ن إذا ما ابتلیه ربّه
حرف <فاء> در <فأمّا الإنسان>، این آیه را به آیه قبل مرتبط ساخته و ابتلا را مصداق آن قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 234 - 16
16 - مسؤولیّت جامعه ایمانی در مراقبت از قانون عدّه وفات
فاذا بلغن اجلهنّ فلا جناح علیکم
مفهوم <فاذا بلغن . .. > با توجّه به خطاب در کلمه <علیکم> حاکی از مسؤولیّت جامعه ایمانی در مورد جلوگیری از ازدواج زنان شوهر مُرده در زمان عِدّه است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 1 - 7
7 - خداوند ، پیامبر ( ص ) ، را تحت مراقبت داشت تا رسالت خویش را صحیح انجام دهد .
ص: 242
ی-أیّها النبیّ اتّق اللّه و لاتطع الک-فرین و المن-فقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 43 - 8
8 - شناسایی و تربیت افراد مستعد از خردسالی و مراقبت مداوم از آنان برای هدف های بزرگ ، روشی است خداگونه و مطلوب .
إذ أوحینا إلی أُمّک . .. و فتنّک فتونًا ... و اصطنعتک لنفسی ... اذهبا إلی فرعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 117 - 13
13 - تنها خداوند ، نگاهبان و مراقب مسیحیان ، پس از برگرفتن عیسی ( ع ) از میان ایشان
فلما توفیتنی کنت انت الرقیب علیهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 105 - 2
2 - توبه کنندگان ، پس از توبه ، نیازمند مراقبت بیشتر نسبت به اعمال آینده خویش
أن اللّه هو التواب الرحیم. و قل اعملوا فسیری اللّه عملکم و رسوله
با توجه به فرازهای پیشین، طرف سخن در <اعملوا . ..> آن دسته از متخلفان جنگ تبوک بودند که به گناه خود اعتراف کرده و درخواست بخشودگی داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 14 - 6
6 - مواظبت بر اعمال نیک و پرهیز از کار های ناروا ، توصیه خداوند به انسانها
ثم جعلنکم خلئف . .. لننظر کیف تعملون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 61 - 6
ص: 243
6 - انسان ، موظف به مراقبت و مواظبت بر تمامی اعمال خویش است .
و ما تتلوا منه من قرءان و لا تعملون من عمل إلا کنا علیکم شهوداً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 18 - 6
6 - محاسبه اعمال و مراقبت بر آن ، لازمه تقوا است .
اتّقوا اللّه و لتنظر نفس ما قدّمت لغد و اتّقوا اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 132 - 3،4،5
3 - مداومت و مراقبت پی گیر بر اقامه نماز ، از جمله مسؤولیت های پیامبر ( ص )
وأمر أهلک بالصلوه واصطبر علیها
<إصطبار>; یعنی، با تمام توان صبر را برخود تحمیل کردن (مفردات راغب).
4 - لزوم مراقبت پی گیر بر نماز و مداومت بر اقامه آن
وأمر أهلک بالصلوه واصطبر علیها
5 - مراقبت و مداومت بر اقامه نماز ، نیازمند صبر و مقیّد ساختن نفس بر آن است .
واصطبر علیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 117 - 13،14
13 - تنها خداوند ، نگاهبان و مراقب مسیحیان ، پس از برگرفتن عیسی ( ع ) از میان ایشان
فلما توفیتنی کنت انت الرقیب علیهم
14 - خداوند ، همواره نگاهبان و مراقب مردمان
فلما توفیتنی کنت انت الرقیب علیهم
حصر در جمله <کنت انت الرقیب علیهم> می رساند که خداوند به هنگام حضور عیسی(ع) نیز مراقب و حافظ امت عیسی(ع) بوده است ولی پس از توفی عیسی(ع)، تنها خداوند رقیب و حافظ آنهاست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 52 - 12
ص: 244
12 - خداوند ، همواره بر همه چیز مراقب و نگاهبان است .
و کان اللّه علی کلّ شیء رقیبًا
<رقیب> به معنای حافظ است (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 14 - 1،6،8
1 - خداوند ، مراقب کردار انسان و آگاه به آن است .
إنّ ربّک لبالمرصاد
<مرصاد>; یعنی، راه و مکانی که در آن مراقب دشمن شده و به انتظار او می نشینند (قاموس). حرف <باء> در <بالمرصاد> به معنای <فی> و حرف <ال> در آن، برای جنس و فهماندن عموم است; یعنی، در کمین تمامی انسان ها.
6 - خداوند ، مراقب کردار مخالفان پیامبر ( ص ) و در کمین آنان است .
ألم تر . .. إنّ ربّک لبالمرصاد
8 - خداوند ، برای تأکید مراقبت خویش بر کردار بندگان ، به فجر ، شب های ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، سوگند یاد کرده است .
و الفجر . .. إنّ ربّک لبالمرصاد
در برداشت یاد شده جمله <إنّ ربّک> می تواند جواب سوگندهایی باشد که در آغاز سوره آمده بود. بر این اساس بیان سرنوشت عاد، ثمود و فرعون، جمله هایی معترضه و نوعی استدلال بر مقصود است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 15 - 4
4 - آزمایش های متعدد خداوند از انسان ها ، کمین های او برای مراقبت رفتار آنان است .
إنّ ربّک لبالمرصاد . فأمّا الإنس-ن إذا ما ابتلیه ربّه
حرف <فاء> در <فأمّا الإنسان>، این آیه را به آیه قبل مرتبط ساخته و ابتلا را مصداق آن قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 79 - 8
8- لزوم مواظبت بر گفته ها و پرهیز از اظهار نظر های بی برهان
سنکتب ما یقول و نمدّ له من العذاب
تهدید به عذاب در مورد ادعاهای بی جا، دلیل مسؤولیت آوربودن سخن و لزوم مراقبت انسان بر گفته های خود و پرهیز از عواقب ناگوارِ ادعاهای بی دلیل است.
ص: 245
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 20 - 3
3 - تقواپیشگان مراقبِ اعمال خویش ، اهل بهشت اند .
اتّقوا اللّه و لتنظر نفس ما قدّمت لغد . .. لایستوی أصح-ب النار و أصح-ب الجنّه
ارتباط این آیه با آیه قبل، بیانگر برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - لیل - 92 - 17 - 4
4 - مراقبت خویش از تکذیب هدایت های الهی و انذار های او و مصون داشتن خود از پیامد های آن ، از ویژگی های با تقواترین انسان ها است .
الذی کذّب و تولّی . و سیجنّبها الأتقی
وصف <الأتقی> - به قرینه آیه قبل - ناظر به پرهیز از تکذیب و تولّی است; بنابراین تمام مؤمنان را شامل است. گفتنی است که محافظت خود از تکذیب و تولّی، (مراقبت های دینی) در مقایسه با پرهیز از خسارت های مالی و بدنی، (مراقبت های غیر دینی) مفیدتر و برتر است. از این رو همه افرادی که تقوای دینی دارند، از کسانی که مراقب خطرهای غیر دینی اند; متقی تر (أتقی) معرفی شده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 14 - 7
7 - نواختن شلاق عذاب بر عاد ، ثمود و فرعون ، نمونه ای از کمین گذاری خداوند برای مخالفان پیامبران است .
فصبّ علیهم ربّک . .. إنّ ربّک لبالمرصاد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 16 - 10
10 - رفاه و فقر ، دو کمین گاه خداوند برای مراقبت از رفتار انسان ها است .
إنّ ربّک لبالمرصاد . فأمّا الإنس-ن إذا ... نعّمه ... قدر علیه رزقه
ص: 246
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 112 - 7
7- پروردگار ، دارای رحمت گسترده و کمک دهنده و مددکار است .
و ربّنا الرحم-ن المستعان
<الرحمان> (صیغه مبالغه) به معنای کسی است که رحمت او بسیار است و <المستعان> اسم مفعول به معنای کسی است که از او طلبِ کمک شود. گفتنی است که هر دو خبر برای <ربّنا> می باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 24 - 10
10- انسان باید از مربی خویش قدردانی و برای او از خداوند طلب رحمت کند .
ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 23 - 8
8- عامل های رشد و تربیت انسان ، حقی بزرگ بر گردن او دارند .
ص: 247
و قضی ربّک ألاّتعبدوا إلاّ إیّاه و بالولدین إحس-نًا
ذکر احسان به پدر و مادر پس از موضوع ربوبیت یگانه خدا (و قضی ربک . ..) می تواند از آن جهت باشد که آنان نیز در رشد و تربیت انسان مؤثرند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 24 - 10
10- انسان باید از مربی خویش قدردانی و برای او از خداوند طلب رحمت کند .
ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 24 - 10
10- انسان باید از مربی خویش قدردانی و برای او از خداوند طلب رحمت کند .
ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 42 - 7
7- لزوم یادکرد انسان از پروردگار و مربی خویش
بل هم عن ذکر ربّهم معرضون
توبیخ کافران، به دلیل روی گردانی از یاد پروردگار، مشعر به این معنا است که انسان به حکم عقل باید از یاد پروردگار و مربی خویش غفلت نورزد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 38 - 7
7- توجه به ربوبیّت الهی و نقش آفرینی آن بر در و دیوار وجود ، دارای نقشی مهم و گرایش به توحید است .
ص: 248
ل-کنّاْ هو اللّه ربّی و لاأشرک بربّی أحدًا
مؤمن به ربوبیّت خدا است و از این تکرار استفاده می شود که توجه به صفت ربوبیّت در میان دیگر صفات الهی، اثری خاص در پرهیز از شرک دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 50 - 7
7 - فرعون و فرعونیان ، به تغایر بین خالق جهان و ربّ موجودات ، معتقد بودند .
من ربّکما . .. ربّنا الذی أعطی کلّ شیءء خلقه
در پاسخ به یک سؤال، سعی می شود از یک مقدمه معلوم، برای معرفی مجهول استفاده شود. در جواب پرسش فرعون (من ربّکما)، موسی(ع) نیز از یک مقدمه معلوم استفاده کرده که توصیف خداوند به خالقیت است، زیرا فرعون و پیروانش، به خالقیت خداوند معتقد بودند، و تنها ربوبیت، محور تفاوت و اختلاف آنان بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 50 - 7
7 - فرعون و فرعونیان ، به تغایر بین خالق جهان و ربّ موجودات ، معتقد بودند .
من ربّکما . .. ربّنا الذی أعطی کلّ شیءء خلقه
در پاسخ به یک سؤال، سعی می شود از یک مقدمه معلوم، برای معرفی مجهول استفاده شود. در جواب پرسش فرعون (من ربّکما)، موسی(ع) نیز از یک مقدمه معلوم استفاده کرده که توصیف خداوند به خالقیت است، زیرا فرعون و پیروانش، به خالقیت خداوند معتقد بودند، و تنها ربوبیت، محور تفاوت و اختلاف آنان بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 18 - 6
6- ناسپاسی به پرورش دهنده خویش ، ناشایست و ناپسند است . *
الذین کفروا بربّهم أعم-لهم کرماد اشتدّت به الریح
اضافه <رب> به ضمیر <هم>، که مرجع آن <الذین کفروا> است، احتمالاً اشاره به این دارد که آنان به پروردگار خود کافر شدند و از این رو اعمالشان حبط شد. چنین اضافه ای می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.
ص: 249
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 27 - 7
7- ناسپاسی در برابر لطف مربی ، شیوه ای شیطانی است .
و کان الشیط-ن لربّه کفورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 102 - 4
4- آسمان ها و زمین ، تحت ربوبیت خداست .
ما أنزل ه-ؤلاء إلاّ ربّ السموت و الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 14 - 13
13- تدبیر امور آسمان ها و زمین ( جهان هستی ) ، به دست خداوند است .
ربّ السم-وت و الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 56 - 1
1- جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و انسان ها ) ، تحت ربوبیت خداوند است .
بل ربّکم ربّ السموت والأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 7 - 1
1- فرستنده قرآن و رسولان ، همان پروردگار یگانه آسمان ها و زمین و موجودات است .
إنّا أنزلنه . .. إنّا کنّا مرسلین ... ربّ السموت و الأرض و ما بینهما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - جاثیه - 45 - 36 - 4
4 - خداوند ، یگانه پروردگار آسمان ها و زمین و تمامی جهانیان
ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع-لمین
ص: 250
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 10 - 12
12 - خدا ، پروردگار بی همتای همه هستی است .
أن الحمد للّه رب العلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 37 - 12
12 - خدا ، پروردگار جهانیان است .
من رب العلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 14 - 10
10- ربوبیّت بر انسان ها و جهان آفرینش ، به هم پیوسته و تفکیک ناپذیر است .
ربّنا ربّ السم-وت و الأرض لن ندعوا من دونه
اصحاب کهف، با مفروض دانستن ربوبیّت خداوند بر آفرینش، ربّ خود را نیز با بیان <ربّنا. ..> همان <ربّ> آسمان ها و زمین دانسته و تفکیک بین این دو را مردود شمرده و با جمله <لقد قلنا إذاً شططاً> بر آن تأکید کرده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 38 - 4
4- اللّه ، یگانه مالک و مدبّر انسان و جهان هستی است .
ل-کنّاْ هو اللّه ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 65 - 13
13- جز خداوند ، هیچ موجودی شایسته نام مقدس < ربّ و پروردگار جهان > نیست .
ربّ السموت والأرض . .. هل تعلم له سمیًّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 56 - 1
1- جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و انسان ها ) ، تحت ربوبیت خداوند است .
بل ربّکم ربّ السموت والأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 64 - 6
ص: 251
6 - بی نیازی و واجد بودن همه کمالات ، شرط شایستگی برای ربوبیت و تدبیر امور عالم و آدم
و إنّ اللّه لهو الغنیّ الحمید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 16 - 4
4 - نخستین سخن موسی و هارون ( ع ) ، اعلام رسالت خویش از سوی پروردگار جهانیان
فأتیا فرعون فقولا إنّا رسول ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 79 - 1
1 - پروردگار جهانیان ، خدایی است که پس از آفرینش بشر ، او را از غذاهاو نوشیدنی ها بهره مند ساخته است .
الذی خلقنی . .. و الذی هو یطعمنی و یسقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 192 - 8
8 - مجموعه نظام هستی ، تحت تدبیر و ربوبیت یگانه خداوند
و إنّه لتنزیل ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع همراه با <ال> و مفید عموم است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 8 - 9،12،14
9 - خدا ، پروردگار همه جهانیان
و سبح-ن اللّه ربّ الع-لمین
جمع با <الف و لام> مفید عموم است. بنابراین <رب العالمین>; یعنی، پروردگار همه جهانیان.
12 - ربوبیت خدا بر نظام عظیم و پهناور هستی ، گواه نامحدود و منزه بودن او از هرگونه نقص و کاستی
و سبح-ن اللّه ربّ الع-لمین
وصف <ربّ العالمین> مشعر به علیت است; یعنی، چون او پروردگار همه عوالم هستی است، از هر نقص و کاستی منزه و از قرار گرفتن در مکان و محدود شدن در آن مبرّا است.
14 - ربوبیت خدا گسترده در سراسر عوالم هستی
و سبح-ن اللّه ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع با الف و لام و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 26 - 2،3
2 - خدا ، یگانه پروردگار و مدبر نظام آفرینش
ص: 252
ربّ العرش
<عرش> معادل تخت است و مقصود از آن در این جا مرکز تدبیر امور عالم است.
3 - خورشید و تمام مظاهر آفرینش ، خود تحت تدبیر و ربوبیت خداوند قرار دارند و سزاوار الوهیت و پرستش نیستند .
یسجدون للشمس . .. اللّه لا إل-ه إلاّ هو ربّ العرش العظیم
بیان توحیدی و استدلالی آیه یاد شده، تعریضی نسبت به عمل ناروای قوم سبا در پرستش خورشید است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 44 - 20
20 - ربوبیت خدا گسترده در سراسر هستی
للّه ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع با الف و لام است و افاده عموم می کند. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه جهانیان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 30 - 8
8 - خدا ، مربی و مدبر جهان هستی
أنا اللّه ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - جاثیه - 45 - 36 - 4،10
4 - خداوند ، یگانه پروردگار آسمان ها و زمین و تمامی جهانیان
ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع-لمین
10 - مدیریت یگانه خداوند بر جهان ، جلوه ای از جمال هستی و شایسته حمد و ستایش
فللّه الحمد ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع-لمین
ذکر وصف <ربّ السماوات و. ..> در پی تأکید بر ربوبیت عام، فراگیر و یگانه خداوند، می تواند بیانگر این نکته باشد که گردش نظام هستی با مدیریت واحد، خود جمال و زیبایی دیگری برای هستی است و در نتیجه خالق و مدیر هستی، شایسته حمد و سپاس است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - جاثیه - 45 - 37 - 6
6 - ربوبیت یگانه خداوند بر هستی ، همراه با اقتدار و دانایی
ربّ الع-لمین . و له الکبریاء ... و هو العزیز الحکیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 29 - 5،8،9
5 - خداوند ، مالک ، مربّی و مدبّر تمام هستی است .
ص: 253
ربّ الع-لمین
<ربّ> مصدری است که در معنای فاعل (تربیت کننده) به کار می رود (مفردات راغب). از جمله معانی <ربّ> مالک و مدبّر و مربّی است و <عالمین>; یعنی، اصناف مخلوقات. (لسان العرب)
8 - بی قید و شرط بودن مشیّت خداوند ، لازمه ربوبیت او بر تمام هستی است .
إلاّ أن یشاء اللّه ربّ الع-لمین
وجود قید <إلاّ أن یشاء اللّه> در مورد مشیّت انسان ها و ذکر نشدن هیچ قیدی در مورد مشیّت الهی، گویای آن است که مشیت خداوند قیدی ندارد. توصیف خداوند به <ربّ العالمین>، در حقیقت بیان علت مطلق بودن مشیت او است.
9 - مشیت های الهی ، در راستای ربوبیت او بر عوالم هستی است .
إلاّ أن یشاء اللّه ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - مطففین - 83 - 6 - 3
3 - خداوند ، مالک و پرورش دهنده تمام عوالم هستی است .
لربّ الع-لمین
<ربّ> به معنای مالک و سیّد آمده است و نیز مصدری است که در معنای سیاست و تدبیر به کار می رود (مصباح). راغب می گوید: کلمه <ربّ> در اصل مصدر است و در مورد فاعل استعمال مجازی دارد. <عالمین>; یعنی، اصناف مخلوقات. (لسان العرب)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 124 - 3
3 - خداوند ، پروردگار ابراهیم ( ع ) و تدبیر کننده امور او
و إذ ابتلی إبرهیم ربه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 131 - 3
3 - خداوند ، پروردگار ابراهیم و مدبر همه جهانهاست .
ربه . .. لرب العلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 48 - 12
12- ابراهیم ( ع ) ، خداوند را مربی و پرورش دهنده خود می دانست و به ربوبیت او دل بسته بود .
سأستغفر لک ربّی . .. و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا
تکرار <ربّی> در کلام حضرت ابراهیم، گویای نکته یاد شده است.
ص: 254
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 28 - 3
3- خداوند ، مربی پیامبران و مدبر امور ایشان است .
إن کنت علی بیّنه من ربی
برداشت فوق ، با توجه به گزینش اسم <رب> - که به معنای مدبر و مربی است - استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 63 - 3
3- خداوند ، مربی پیامبران و مدبر امور ایشان است .
إن کنت علی بیّنه من ربی
برداشت فوق ، با توجه به گزینش اسم <رب> - که به معنای مدبر و مربی است - استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 88 - 3
3- خداوند ، مربی پیامبران و تدبیر کننده امور ایشان است .
إن کنت علی بیّنه من ربی
<رب> به معنای مدبّر و مربی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 6 - 23
23- پرورش انبیا ، تبلور حکمت و علم الهی است .
یجتبیک ربک . .. إن ربک علیم حکیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 13 - 9
9- انبیا ، برخوردار از عنایت و تربیت ویژه خداوند
فأوحی إلیهم ربّهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 41 - 5
5 - خداوند ، مربی پیامبران و پرورش دهنده آنان
ص: 255
واصطنعتک لنفسی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 114 - 21
21 - خداوند تعلیم دهنده و تربیت کننده پیامبران است .
و قل ربّ زدنی علمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 2 - 12
12 - خدا ، پروردگار و مربی آدمیان است .
عند ربهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 67 - 6
6 - ربوبیت و تدبیر امور انسان در دست خداوند است .
هو الذی جعل لکم الّیل لتسکنوا فیه و النهار مبصراً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 56 - 1
1- جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و انسان ها ) ، تحت ربوبیت خداوند است .
بل ربّکم ربّ السموت والأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 65 - 3
3 - زمین ، سرشار از جلوه های ربوبیت خدا نسبت به انسان
ألم تر أنّ اللّه سخّر لکم ما فی الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 64 - 6
6 - سراسر زندگی انسان از آغاز تا فرجام ، تحت تدبیر خدای یگانه
أمّن یبدؤا الخلق ثمّ یعیده و من یرزقکم من السماء و الأرض
واژه <یبدأ> اشاره به آغاز و <یعید> اشاره به فرجام و <یرزقکم> یادآوری به نیاز مداوم انسان در طول زندگی به الطاف و حمایت
ص: 256
های الهی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 64 - 12
12 - خداوند ، پروردگار انسان ها است .
ذلکم اللّه ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 13 - 2
2 - هر یک از نعمت های زمین ، جلوه ای از ربوبیت انکارناپذیر الهی به < جن و انس > و < مرد و زن >
فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 49 - 4
4 - نعمت های متنوع بهشت ، جلوه ربوبیت الهی به جن و انس
ذواتا أفنان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ> بیانگر مطلب بالا است. تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 51 - 4
4 - وجود چشمه های همیشه جاری در بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما عینان تجریان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 53 - 2
2 - میوه های متنوع بهشت ، نمود ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما من کلّ ف-کهه زوجان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 63 - 4
4 - بهشت های متنوع و متعدد ، جلوه ای از ربوبیت الهی به جن و انس
و من دونهما جنّتان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
ص: 257
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 67 - 2
2 - وجود چشمه های جوشان در باغ های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما عینان نضّاختان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 69 - 2
2 - میوه های متنوع - به ویژه خرما و انار - در بهشت ، نمود ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما ف-کهه و نخل و رمّان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 71 - 2
2 - خلق حوریان نیک سیرت و زیباصورت بهشتی ، جلوه ای از ربوبیت پروردگار نسبت به جن و انس
فیهنّ خیرت حسان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 73 - 2
2 - حوریان جذاب و مستور در خیمه های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس
حور مقصورت فی الخیام . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 75 - 2
2 - حوریان باطراوت و پاکدامن بهشتی ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس
لم یطمثهنّ إنس قبلهم . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 3 - 1،16،19
1 - خدا ، پروردگار و مربی انسانهاست .
إن ربکم اللّه
16 - خدای خالق ، مدبر و فرمانروای جهان ، پروردگار حقیقی و مربی انسانهاست .
الذی خلق السموت و الأرض . .. ثم استوی علی العرش یدبر الأمر ... ذلکم اللّه ربکم
ص: 258
19 - تنها خداوندِ خالقِ مدبر ، پروردگار انسان ها و شایسته پرستش است .
اللّه الذی خلق . .. ثم استوی ... یدبر الأمر ... ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 15 - 23
23 - خدا پروردگار آدمیان است .
إن عصیت ربی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 19 - 10
10 - خدا ، پروردگار و مربی انسانهاست .
و لو لا کلمه سبقت من ربک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 32 - 2
2 - خدا ، رب و پروردگار حقیقی آدمیان است .
فذلکم اللّه ربکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 57 - 5
5 - خداوند ، رب و پرورش دهنده همه انسانهاست .
یأیها الناس قد جاءتکم موعظه من ربکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 34 - 11
11- خداوند ، پروردگار انسان ها و تدبیرکننده امور ایشان است .
هو ربکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 56 - 3
3- خداوند ، پروردگار و مالک همه انسان ها و مدبر امور ایشان است .
علی الله ربی و ربکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 2 - 14
ص: 259
14- خداوند ، رب و پروردگار همه انسانهاست .
لعلکم بلقاء ربکم توقنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 33 - 1،2
1- موجودیّت انسان ها و دستاوردهایشان و نیز تدبیر امور آنان به دست خداوند است .
أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت
از معانی <قائم بودن بر کسی> در اختیار داشتن شؤون آن کس، تدبیر امور او و قوام بخشیدن به وی است. حرف <باء> در <بماکسبت> به معنای <مع> می باشد و مراد از <من هو...> خداوند متعال است. بنابراین مفاد <من هو قائم...> این است که: خداوند قوام بخش انسانها و هر آنچه به دست آورده اند می باشد و او شؤون ایشان را اداره و تدبیر می کند.
2- هیچ کس و هیچ چیز ( معبود های اهل شرک و . . . ) هم پایه خداوند نبوده و به تدبیر امور انسان ها و قوام بخشیدن به آنان توانا نیست .
أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت
<من> در <أفمن هو . ..> مبتداست و خبر آن شبه جمله ای همانند <کمن لیس کذلک> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 18 - 5
5- همه انسان ها ، حتی کفار ، تحت ربوبیت خداوندند .
مثل الذین کفروا بربّهم أعم-لهم کرماد اشتدّت به الریح
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 80 - 2
2- التجا به ربوبیت خدا و خود را مربوب او دانستن ، از آداب دعا و نیایش
و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 84 - 8
8- خدای پرورش دهنده انسان ها ، آگاه تر از همگان نسبت به ملکات نفسانی و زمینه های روحی آنان
فربّکم أعلم بمن هو أهدی سبیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 14 - 10
10- ربوبیّت بر انسان ها و جهان آفرینش ، به هم پیوسته و تفکیک ناپذیر است .
ربّنا ربّ السم-وت و الأرض لن ندعوا من دونه
اصحاب کهف، با مفروض دانستن ربوبیّت خداوند بر آفرینش، ربّ خود را نیز با بیان <ربّنا. ..> همان <ربّ> آسمان ها و زمین
ص: 260
دانسته و تفکیک بین این دو را مردود شمرده و با جمله <لقد قلنا إذاً شططاً> بر آن تأکید کرده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 38 - 4
4- اللّه ، یگانه مالک و مدبّر انسان و جهان هستی است .
ل-کنّاْ هو اللّه ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 36 - 1،4
1- حضرت عیسی ( ع ) در گهواره ، خداوند را پروردگار خود و دیگر انسان ها معرفی کرد .
و إنّ اللّه ربّی و ربّکم
جمله <إنّ اللّه ربّی . ..> عطف بر <إنّی عبد اللّه> در آیات قبل است. این آیه نیز نقل بخشی از گفته های عیسی(ع) در گهواره است و آیات <ذلک عیسی ... کن فیکون> در این بین معترضه می باشد. تشابه این جمله با آنچه در سوره آل عمران و زخرف از عیسی(ع) نقل شده، تأیید کننده این نکته است.
4- خداوند ، تدبیرکننده و پرورش دهنده همه انسان ها است .
و إنّ اللّه ربّی و ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 133 - 12
12 - قرآن ، نشانه و دلیلی روشن بر ربوبیت خداوند بر انسان ها است .
ب--َایه من ربّه أوَلم تأتهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 1 - 2
2- خدا ، پروردگار آدمیان است .
اتّقوا ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 19 - 3
3 - خدا ، پروردگار آدمیان است .
فی ربّهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 30 - 6
6 - خدا ، پروردگار انسان ها
ص: 261
عند ربّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 40 - 8
8 - خدا ، پروردگار انسان ها
ربّنا اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 47 - 7
7 - خدا ، پروردگار آدمیان
و إنّ یومًا عند ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 54 - 9
9 - خدا ، پروردگار انسان ها
أنّه الحقّ من ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 64 - 6
6 - بی نیازی و واجد بودن همه کمالات ، شرط شایستگی برای ربوبیت و تدبیر امور عالم و آدم
و إنّ اللّه لهو الغنیّ الحمید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 67 - 6
6 - خدا ، پروردگار انسان ها
و ادع إلی ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 77 - 4
4 - خدا ، پروردگار انسان ها
ی-أیّها الذین ءامنوا . .. و اعبدوا ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 29 - 4
4 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
ص: 262
و قل ربّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 52 - 4
4 - خدا ، پروردگار آدمیان
و أنا ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 57 - 3
3 - خدا ، پروردگار انسان ها
إنّ الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 58 - 5
5 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
و الذین هم بأی-ت ربّهم یؤمنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 59 - 2
2 - خدا ، تنها مربی و پروردگار انسان ها است .
و الذین هم بربّهم لایشرکون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 60 - 5
5 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
إلی ربّهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 76 - 4
4 - خدا ، پروردگار انسان ها
فما استکانوا لربّهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 94 - 1
1 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
ص: 263
ربّ فلاتجعلنی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 97 - 5
5 - خدا ، پروردگار آدمیان است .
و قل ربّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 98 - 4
4 - خدا ، پروردگار آدمیان است .
و أعوذ بک ربّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 99 - 2
2 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
قال ربّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 106 - 1
1 - خدا ، پروردگار آدمیان است .
قالوا ربّنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 107 - 1
1 - خدا ، پرودگار انسان ها است .
ربّنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 109 - 2
2 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
یقولون ربّنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 117 - 6
6 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
ص: 264
فإنّما حسابه عند ربّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 118 - 4
4 - خدا ، پروردگار انسان ها است .
و قل ربّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 33 - 7
7 - همه انسان ها ، تحت تربیت و ربوبیت خداوندند .
ی-أیّها الناس اتّقوا ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 25 - 6
6 - خداوند ، پروردگار حقیقی انسان ها است .
ءامنت بربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 62 - 2
2 - خداوند ، پروردگار انسان ها است .
ذلکم اللّه ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 67 - 1
1 - خداوند ، خالق و آفریدگار انسان ها است .
هو الذی خلقکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 15 - 22
22 - خداوند ، پروردگار یگانه همه انسان ها
اللّه ربّنا و ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 8 - 5
5 - خداوند ، پروردگار و مربی انسان ها
ص: 265
و الرسول یدعوکم لتؤمنوا بربّکم
واژه <ربّ> مشترک لفظی میان وصف و مصدر است و در آیه شریفه معنای وصفی آن (تربیت کننده، مربی و پروردگار) اراده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - جن - 72 - 10 - 7
7 - اهل زمین ، تحت ربوبیت خداوند
أشرّ أُرید بمن فی الأرض . .. ربّهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - انفطار - 82 - 6 - 6
6 - خداوند ، مربی و مدبر انسان ها است .
ی-أیّها الإنس-ن . .. بربّک
آیه شریفه، خطاب به جنس انسان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - انشقاق - 84 - 15 - 9
9 - ربوبیت خداوند بر انسان ها ، مقتضی شناخت ذات و حالات آنان است .
إنّ ربّه کان به بصیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 8 - 5
5 - بازگشت انسان ها به خداوند و به کیفر رسیدن طغیان گران ، جلوه های ربوبیت خداوند و در راستای تدبیر امور انسان ها است .
ربّک
ضمیر خطاب در <ربک>، ممکن است خطاب به هر کس باشد که سخن را می شنود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نصر - 110 - 3 - 7
7 - خداوند ، مرّبی و مدبّری شایسته و بی عیب ، برای پیامبر ( ص ) و دیگران است .
فسبّح بحمد ربّک
مخاطب در <ربّک>، گرچه پیامبراکرم(ص) است; ولی سیاق سوره، بر تمام انسان ها منطبق است. در این موارد آن حضرت به عنوان رسول و نیز فردی از افراد بشر، مورد خطاب قرار گرفته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 266
20 - ناس - 114 - 2 - 3
3 - خداوند ، بر تربیت و تدبیر امور مردم ، تسلّط کامل دارد .
بربّ الناس . ملک الناس
ترتیب ذکری دو وصف خداوند، ممکن است به نکته یادشده اشاره داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - طور - 52 - 18 - 4
4 - بهشت ، جلوه ربوبیت خداوند ، در حق تقواپیشگان
إنّ المتّقین فی جنّ-ت . .. ءاتیهم ربّهم
مطرح ساختن ربوبیت خداوند، در مقام اعطای بهشت به پرهیزکاران و نیز اضافه <رب> به <هم>، مطلب بالا را افاده می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 13 - 2
2 - هر یک از نعمت های زمین ، جلوه ای از ربوبیت انکارناپذیر الهی به < جن و انس > و < مرد و زن >
فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 49 - 4
4 - نعمت های متنوع بهشت ، جلوه ربوبیت الهی به جن و انس
ذواتا أفنان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ> بیانگر مطلب بالا است. تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 51 - 4
4 - وجود چشمه های همیشه جاری در بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما عینان تجریان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
ص: 267
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 53 - 2
2 - میوه های متنوع بهشت ، نمود ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما من کلّ ف-کهه زوجان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 63 - 4
4 - بهشت های متنوع و متعدد ، جلوه ای از ربوبیت الهی به جن و انس
و من دونهما جنّتان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 67 - 2
2 - وجود چشمه های جوشان در باغ های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما عینان نضّاختان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 69 - 2
2 - میوه های متنوع - به ویژه خرما و انار - در بهشت ، نمود ربوبیت الهی به جن و انس
فیهما ف-کهه و نخل و رمّان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 71 - 2
2 - خلق حوریان نیک سیرت و زیباصورت بهشتی ، جلوه ای از ربوبیت پروردگار نسبت به جن و انس
فیهنّ خیرت حسان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 73 - 2
2 - حوریان جذاب و مستور در خیمه های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس
حور مقصورت فی الخیام . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 75 - 2
2 - حوریان باطراوت و پاکدامن بهشتی ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس
لم یطمثهنّ إنس قبلهم . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
ص: 268
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 37 - 14،21
14 - نقش سرپرست و مربّی صالح ، در رشد و تعالی معنوی انسان
و انبتها نباتاً حسناً و کفّلها زکریا
تصریح به سپردن کفالت به زکریا پس از <انبتها . .. >، گویای نقش زکریا، به عنوان مربی صالح، در رشدِ معنوی کسی است که تحت تربیت اوست.
21 - رشد معنوی و تعالی انسان ، در پرتو نظارت مستمر و همه جانبه مربّی است .
انبتها . .. کفّلها ... کلما دخل علیها ... قال یا مریم انّی لک هذا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 102 - 4
4- آسمان ها و زمین ، تحت ربوبیت خداست .
ما أنزل ه-ؤلاء إلاّ ربّ السموت و الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 14 - 13
13- تدبیر امور آسمان ها و زمین ( جهان هستی ) ، به دست خداوند است .
ربّ السم-وت و الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 56 - 1
1- جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و انسان ها ) ، تحت ربوبیت خداوند است .
بل ربّکم ربّ السموت والأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 7 - 1
1- فرستنده قرآن و رسولان ، همان پروردگار یگانه آسمان ها و زمین و موجودات است .
إنّا أنزلنه . .. إنّا کنّا مرسلین ... ربّ السموت و الأرض و ما بینهما
ص: 269
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - جاثیه - 45 - 36 - 4
4 - خداوند ، یگانه پروردگار آسمان ها و زمین و تمامی جهانیان
ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 13 - 2
2 - هر یک از نعمت های زمین ، جلوه ای از ربوبیت انکارناپذیر الهی به < جن و انس > و < مرد و زن >
فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 98 - 6
6 - همه عوالم هستی ، تحت ربوبیت خداوند است .
ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 109 - 8
8 - همه عوالم هستی تحت ربوبیت خداوند
ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع با<ال> و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 127 - 8
8 - همه عوالم هستی ، تحت ربوبیت خداوند
ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع همراه با <ال> و مفید استغراق است; بنابراین <ربّ العلمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
ص: 270
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 145 - 8
8 - همه عوالم هستی ، تحت ربوبیت خداوند
ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع همراه با <ال> و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عوالم.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 164 - 8
8 - همه عوالم هستی ، تحت ربوبیت خداوند
ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع همراه با<ال> و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 180 - 8
8 - همه عوالم هستی ، تحت ربوبیت خداوند
ربّ الع-لمین
<العالمین> جمع همراه با <ال> و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 36 - 1
1- حضرت عیسی ( ع ) در گهواره ، خداوند را پروردگار خود و دیگر انسان ها معرفی کرد .
و إنّ اللّه ربّی و ربّکم
جمله <إنّ اللّه ربّی . ..> عطف بر <إنّی عبد اللّه> در آیات قبل است. این آیه نیز نقل بخشی از گفته های عیسی(ع) در گهواره است و آیات <ذلک عیسی ... کن فیکون> در این بین معترضه می باشد. تشابه این جمله با آنچه در سوره آل عمران و زخرف از عیسی(ع) نقل شده، تأیید کننده این نکته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 10 - 10
ص: 271
10 - کافران نیز تحت تدبیر ربوبیت خداوندند .
بل هم بلقاء ربّهم ک-فرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - ق - 50 - 23 - 6
6- کافر ، دست پرورده شیطان *
و قال قرینه ه-ذا ما لدیّ عتید
برداشت یاد شده در صورتی است که <قرین> به معنای شیطان باشد; چه این که در آیات بعد <قرین> اشاره به <شیطان> دارد. واژه <عتید> می رساند که منکران معاد، دست آموز و دست پرورده شیطان اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 81 - 6
6- لوط ( ع ) تحت تربیت خداوند و برخوردار از حمایت او بود .
إنا رسل ربک
برداشت فوق ، از <ربک> (مدبر و مربی تو) استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 65 - 3،6
3 - خداوند ، مربی و تربیت کننده پیامبر ( ص )
فلا و ربّک
6 - ربوبیّت الهی ، منشأ تربیت پیامبر ( ص ) برای تصدّی مقام قضاوت و حکومت
فلا و ربّک لا یؤمنون حتّی یحکّموک
برداشت فوق از کاربرد کلمه <ربّ> و اضافه آن به ضمیر خطاب استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 203 - 11
11 - خداوند مربی پیامبر ( ص ) و تدبیرکننده امور همه انسانهاست .
من ربی . .. من ربکم
ص: 272
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 66 - 13،14
13- خداوند ، مربی پیامبر ( ص ) و مدبر امور اوست .
إن ربک
14- قدرت شکست ناپذیر خداوند ، پشتوانه پیشبرد هدف های رسالت و تدبیر امور نبوّت رسول خداست .
إن ربک هو القویُّ العزیز
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 30 - 10
10- تنها خداوند رحمان ، مدبر و مربی پیامبر ( ص )
قل هو ربی لا إله إلاّ هو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 99 - 5
5- پیامبر ( ص ) تحت تربیت و عنایت ویژه خداوند
و اعبد ربّک حتی یأتیک الیقین
اضافه صفت <رب> به کاف خطاب - که مرجع آن پیامبر است - با توجه به این نکته که خداوند <رب> همه بندگان است، می تواند به جهت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 55 - 2
2- پیامبر ( ص ) ، تحت توجه و پرورش ویژه خداوند قرار داشت .
و ربّک أعلم بمن فی السموت و الأرض
با توجه به اینکه خداوند ربّ همه موجودات است و در آیه قبل نیز خود را <ربّ> همه انسانها معرفی کرد; ولی در این آیه <ربّ> به ضمیر مفرد مخاطب - که مقصود از آن پیامبر(ص) است - اضافه شده و این حکایت از آن دارد که آن حضرت، تحت توجه و پرورش خاص خداوند قرار داشت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 60 - 7
7- پیامبر ( ص ) ، تحت ربوبیت و عنایت ویژه خداوند
إن ربّک أحاط بالناس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 65 - 12
12- پیامبر ( ص ) ، تحت ربوبیت ویژه خداوند و مصون از سلطه و نفوذ شیطان
ص: 273
إن عبادی لیس لک علیهم سلط-ن و کفی بربّک وکیلاً
برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که مراد از <ک> در <ربّک> چنانکه مفسّران نیز احتمال داده اند پیامبر(ص) باشد. بنابراین، با اینکه خداوند سلطه شیطان بر بندگان خود را منتفی دانسته است، اختصاص به ذکر پیامبر(ص) پس از آن، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 79 - 14
14- راهنمایی پیامبر ( ص ) به کسب مقامات برتر معنوی ، جلوه ای از ربوبیت الهی برای آن حضرت
فتهجّد به . .. یبعثک ربّک مقامًا محمودًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 10
10- پیامبر ( ص ) ، تحت عنایت ویژه و ربوبیت خاص خداوند
من أمر ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 87 - 2،7
2- تثبیت مفاهیم وحی و جاودانگی آنها در قلب پیامبر ( ص ) ، جلوه ربوبیت خاص الهی نسبت به آن حضرت
لئن شئنا لنذهبنّ بالذی أوحینا . .. إلاّ رحمه من ربّک
7- ربوبیت الهی نسبت به پیامبر ( ص ) ، ربوبیتی آمیخته با رحمت است .
إلاّ رحمه من ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 109 - 7
7- پیامبر ( ص ) متکی به مبدأ لایزال هستی و تحت ربوبیّت خاص او است .
لکلم-ت ربّی . .. کلم-ت ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 64 - 5،9
5- نزول ملائکه بر پیامبر ( ص ) و آوردن وحی ، جلوه ای از ربوبیت خداوند بر آن حضرت بود .
و ما نتنزّل إلاّ بأمر ربّک
9- خداوند برای رشد آگاهی های پیامبر ( ص ) و تدبیر رسالت او ، هیچ نکته ای از تعالیم ضروری را فروگذاری نکرده و به دست فراموشی نسپرده است .
و ما کان ربّک نسیًّا
برداشت یادشده، با توجه به کلمه <ربّ> به دست می آید.
ص: 274
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 9 - 4
4 - پیامبر ( ص ) ، تحت تربیت خاص و حمایت ویژه خداوند
و إنّ ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 93 - 11
11 - پیامبر ( ص ) ، تحت ربوبیت خاص خداوند
و ما ربّک بغ-فل
اضافه <ربّ> به <کاف> - که خطاب به پیامبر(ص) است - مطلب یاد شده را افاده می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 3 - 9
9 - فرمان خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر اعلام این که او تحت ربوبیت خدا قرار دارد .
قل بلی و ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 21 - 13
13 - پیامبر ( ص ) ، تحت ربوبیت و عنایت خاص خداوند
و ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 10 - 9
9 - پیامبر ( ص ) تحت ولایت و تربیت ویژه الهی
ذلکم اللّه ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 32 - 17
17 - دستیابی پیامبر ( ص ) ، به منصب رسالت در پرتو برخورداری آن حضرت از ربوبیت ویژه الهی
و رحمت ربّک خیر ممّا یجمعون
اضافه <ربّ> به کاف خطاب گویای برداشت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 6 - 4
ص: 275
4- بهرهوری پیامبر ( ص ) از رحمت و ربوبیت الهی ، بیش از همه خلق *
إنّا أنزلن-ه . .. رحمه من ربّک
برداشت یاد شده بدان احتمال است که اضافه <ربّ> به <ک> - که خطاب به پیامبر(ص) است - از آن جهت باشد که پیامبر(ص)، عالی ترین بهره را از قرآن و ربوبیت الهی برده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - طور - 52 - 48 - 3
3 - پیامبر ( ص ) ، در پرتو ربوبیت ویژه الهی و در منظر عنایت و حمایت او
و اصبر لحکم ربّک فإنّک بأعیننا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - نجم - 53 - 30 - 8
8 - مکلف نبودن پیامبر ( ص ) به هدایت گمراهان حق ناپذیر ، نمودی از ربوبیت خداوند در حق آن حضرت
فأعرض عن من تولّی . .. إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله
ذکر <ربّک> پس از تعیین محدوده تبلیغ برای پیامبر(ص)، می تواند ناظر به مطلب بالا باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قلم - 68 - 2 - 4
4 - پیامبر ( ص ) ، تحت تربیت خداوند و مورد عنایت و لطف ویژه او
بنعمه ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 14 - 9
9 - تهدید مخالفان پیامبر ( ص ) و سرکوب آنان از سوی خداوند ، جلوه ربوبیت او بر پیامبر ( ص ) و در راستای تدبیر امور رسالت آن حضرت است .
ربّک
فعل <رَبَّ>، زمانی به کار می رود که شخص اداره کاری را به دست گیرد و به تدبیر آن برخیزد (مصباح). بر این اساس کلمه <ربّ>، به معنای مدبّر است و اضافه آن به ضمیری که خطاب به رسول اکرم(ص) می باشد، بیانگر تأثیر کار خداوند در شؤون پیامبری آن حضرت است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ضحی - 93 - 3 - 2،6،8
2 - خداوند ، تدبیرکننده امور پیامبر ( ص ) و مربّی او است .
ربّک
6 - با وجود ربوبیت و عنایت ویژه خداوند به پیامبر ( ص ) ، موردی برای خشم و بی مهری به آن حضرت وجود نداشت .
ص: 276
ربّک و ما قلی
8 - پیدایش وقفه ای کوتاه در نزول وحی بر پیامبر ( ص ) ، جلوه ای از ربوبیت خداوند و در راستای تدبیر امور رسالت آن حضرت بود .
ربّک
در شأن نزول های متعدد و ناهماهنگ درباره این سوره، این نکته مورد اتفاق است که در نزول پیاپی آیات قرآن، درنگی پدید آمد که پیامبر(ص) را غمگین و مورد شماتت دشمن قرار داد و آیات این سوره، برای آن حضرت مایه تسلای خاطر گردید. تعبیر <ربّک> بیانگر آن است که همین وقفه نیز، جلوه ربوبیت و تدبیر خداوند بوده و آن حضرت را در مسیر دریافت و ابلاغ پیام های الهی، تقویت کرده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ضحی - 93 - 11 - 2
2 - نعمت های خداوند به پیامبر ( ص ) ، جلوه های ربوبیت او بوده و رشد و تربیت آن حضرت را به دنبال داشته است .
ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 1 - 10
10 - خداوند ، مربی پیامبر ( ص ) و تدبیرکننده شؤون رسالت آن حضرت است .
ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نصر - 110 - 3 - 7،8
7 - خداوند ، مرّبی و مدبّری شایسته و بی عیب ، برای پیامبر ( ص ) و دیگران است .
فسبّح بحمد ربّک
مخاطب در <ربّک>، گرچه پیامبراکرم(ص) است; ولی سیاق سوره، بر تمام انسان ها منطبق است. در این موارد آن حضرت به عنوان رسول و نیز فردی از افراد بشر، مورد خطاب قرار گرفته است.
8 - امداد های الهی در فتح مکه ، جلوه ربوبیت خداوند بر پیامبر ( ص ) و مایه پیشرفت اهداف رسالت آن حضرت بود .
إذا جاء نصر اللّه و الفتح . .. فسبّح بحمد ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 13 - 2
2 - هر یک از نعمت های زمین ، جلوه ای از ربوبیت انکارناپذیر الهی به < جن و انس > و < مرد و زن >
فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
ص: 277
به کار گرفتن وصف <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 40 - 1
1 - سوگند أکید خداوند ، به ربوبیت خویش نسبت به مشرق ها ( خاور ها ) و مغرب ها ( باختر ها )
فلاأُقسم بربّ المش-رق و المغ-رب
درباره <لا> در <لا اُقسم> و امثال آن، مفسران توجیهات چندی ذکر کرده اند; از جمله این که <لا> زاید و برای تأکید <اُقسم> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 41 - 5
5 - ربوبیت خداوند نسبت به مشرق و مغرب عالم ، دلیل توانایی او بر احیای مجدد انسان ها است .
بربّ المش-رق و المغ-رب إنّا لق-درون . علی أن نبدّل خیرًا منهم و ما نحن بمسبوقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 9 - 1،2،4
1 - خداوند ، پروردگار مشرق و مغرب عالم است .
ربّ المشرق و المغرب
2 - ربوبیت خداوند ، نسبت به مشرق و مغرب عالم ، مقتضی توجه کامل خلق به او و یاد دائمی او در زندگی است .
و اذکر اسم ربّک . .. ربّ المشرق و المغرب
توصیف خداوند به <ربّ المشرق. ..> پس از توصیه به یاد دائمی او و توجه کامل به او در زندگی - می تواند بیانگر حقیقت یاد شده باشد.
4 - ربوبیت خداوند ، نسبت به مشرق و مغرب عالم ، دلیل یکتایی و بی بدیلی او
ربّ المشرق و المغرب لا إل-ه إلاّ هو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 40 - 1
1 - سوگند أکید خداوند ، به ربوبیت خویش نسبت به مشرق ها ( خاور ها ) و مغرب ها ( باختر ها )
ص: 278
فلاأُقسم بربّ المش-رق و المغ-رب
درباره <لا> در <لا اُقسم> و امثال آن، مفسران توجیهات چندی ذکر کرده اند; از جمله این که <لا> زاید و برای تأکید <اُقسم> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 41 - 5
5 - ربوبیت خداوند نسبت به مشرق و مغرب عالم ، دلیل توانایی او بر احیای مجدد انسان ها است .
بربّ المش-رق و المغ-رب إنّا لق-درون . علی أن نبدّل خیرًا منهم و ما نحن بمسبوقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 9 - 1،2،4
1 - خداوند ، پروردگار مشرق و مغرب عالم است .
ربّ المشرق و المغرب
2 - ربوبیت خداوند ، نسبت به مشرق و مغرب عالم ، مقتضی توجه کامل خلق به او و یاد دائمی او در زندگی است .
و اذکر اسم ربّک . .. ربّ المشرق و المغرب
توصیف خداوند به <ربّ المشرق. ..> پس از توصیه به یاد دائمی او و توجه کامل به او در زندگی - می تواند بیانگر حقیقت یاد شده باشد.
4 - ربوبیت خداوند ، نسبت به مشرق و مغرب عالم ، دلیل یکتایی و بی بدیلی او
ربّ المشرق و المغرب لا إل-ه إلاّ هو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 50 - 9
9- ملائکه ، تحت ربوبیت خاص خداوندند .
و المل-ئکه . .. یخافون ربّهم
با توجه به اینکه خداوند <ربّ> همه موجودات است و اضافه <ربّ> به ضمیر <هم> - که مرجع آن ملائکه است - می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 11 - 7
ص: 279
7 - فرشته مرگ ، خود تحت تدبیر خداوند است .
الذی وکّل بکم
مجهول آمدن فعل <وکّل> دلالت می کند که خود وی، دارای اراده مستقلی نیست و دیگری او را گمارده است و او، همانا خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 24
24 - خداوند رشد دهنده تمامی جهانیان است.
لرب العلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 57 - 13
13- مالک و مربی بودن خداوند بر همه چیز ، مستلزم مراقبت و حفاظت کامل او ، از آنهاست .
إن ربی علی کل شیء حفیظ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 65 - 1
1- خداوند ، پروردگار آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو است .
ربّ السموت والأرض و ما بینهما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 64 - 18
18 - تمامی موجودات جهان هستی ، تحت ربوبیت خداوند هستند .
اللّه ربّ الع-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 7 - 1
1- فرستنده قرآن و رسولان ، همان پروردگار یگانه آسمان ها و زمین و موجودات است .
إنّا أنزلنه . .. إنّا کنّا مرسلین ... ربّ السموت و الأرض و ما بینهما
ص: 280
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 65 - 1
1- خداوند ، پروردگار آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو است .
ربّ السموت والأرض و ما بینهما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 65 - 1
1- خداوند ، پروردگار آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو است .
ربّ السموت والأرض و ما بینهما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 12 - 3
3 - مکالمه خداوند با موسی ( ع ) در وادی طوی ، جلوه ای از ربوبیت او نسبت به آن حضر بود .
ی-موسی . إنّی أنا ربّک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 39 - 19
19 - خداوند از آغاز زندگی موسی ( ع ) ، بر او نظارت دقیق داشته و زمینه های تربیت و رشد او را فراهم ساخته بود .
و لتصنع علی عینی
مراد از <عین> در <علی عینی> معنای مجازی آن (مراقبت) است و <علی> دلالت می کند که مراقبت الهی، به منزله پایه ای است که تربیت و یا گرامی داشت موسی(ع)، بر آن استوار بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 41 - 1
1 - موسی ( ع ) پرورش یافته خداوند
اصطنعتک
<إصطناع>; یعنی، تربیت کردن و مؤدب ساختن (قاموس) و بر مبالغه در شایسته ساختن دلالت دارد (مفردات راغب).
ص: 281
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 50 - 13
13 - موسی ( ع ) ، رسالت خویش را پرتویی از هدایت گسترده ربوبی دانست .
من ربّکما . .. ربّنا الذی أعطی کلّ شیء خلقه ثمّ هدی
مناسبت بحث موسی(ع) با فرعون، چنین اقتضا کرده است که آن حضرت، موضوع هدایت عام الهی را مطرح کند تاپاسخ سؤال مقدر فرعون را داده باشد; زیرا ممکن بود فرعون بگوید: بر فرض که خدای خالق ربّ تو است، چه دلیلی بر لزوم پذیرش سخن رسولان او وجود دارد؟ موسی(ع) با مطرح کردن هدایت عام الهی، علاوه بر پاسخ به سؤال احتمالی او، زمینه کلی اثبات رسالت خویش را نیز مطرح کرده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 70 - 11
11 - خداوند ، تدبیرکننده موسی و هارون ( ع ) در انجام رسالت و ابلاغ پیام توحید
ربّ هرون و موسی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 12 - 3
3 - تجهیز موسی ( ع ) از سوی خدا به معجزه ای بیم آفرین و معجزه ای زیبا و پرجاذبه
و ألق عصاک . .. ولّی مدبرًا ... و أدخل یدک... بیضاء من غیر سوء
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 16 - 2
2 - وحی به موسی ( ع ) ، جلوه ربوبیت خداوند بر او و از عوامل رشد و تربیت آن حضرت برای انجام رسالت خویش بود .
إذ نادیه ربّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 70 - 11
11 - خداوند ، تدبیرکننده موسی و هارون ( ع ) در انجام رسالت و ابلاغ پیام توحید
ربّ هرون و موسی
ص: 282
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 50 - 17
17- یوسف ( ع ) در پیامش به پادشاه مصر ، خداوند را رب و مدبر خویش معرفی کرد .
فسئله ما بال النسوه . .. إن ربی بکیدهنّ علیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 84 - 12
12- علم و آگاهی برتر ، ملاک شایستگی مربیان و معیار گزینش آنان
فربّکم أعلم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 19 - 4
4 - نیاز انسان به پروردگار ، باور مشترک همه ادیان توحیدی و مکاتب شرک
هذان خصمان اختصموا فی ربّهم
از این آیه شریفه، استفاده می شود که آنچه مورد اختلاف واقع شده، مصداق <پروردگار> است و اما اصل نیاز انسان به پروردگار، باوری پذیرفته شده در میان تمامی مکاتب و ادیان بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 24 - 9
9 - نیاز آسمان ها و زمین و همه موجودات میان آن دو به مربّی و مدبّر
ربّ السم-وت و الأرض و ما بینهما إن کنتم موقنین
مربیان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 132 - 6
ص: 283
6 - لزوم هماهنگی بین گفتار و کردار رهبران جامعه
وأمر أهلک بالصلوه واصطبر علیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 132 - 6
6 - لزوم هماهنگی بین گفتار و کردار رهبران جامعه
وأمر أهلک بالصلوه واصطبر علیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 132 - 6
6 - لزوم هماهنگی بین گفتار و کردار رهبران جامعه
وأمر أهلک بالصلوه واصطبر علیها
ص: 284
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 106 - 5
5 - روسیاهی و عذاب مرتدّان در قیامت
فاما الذین اسودّت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 74 - 24
24 - توبه مرتد و اهانت کننده به ارزش های الهی ، مایه رفع عذاب الهی از اوست .
فإن یتوبوا یک خیراً لهم و إن یتولوا یعذبهم اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 137 - 1
1 - آمرزش و هدایت کسانی که بار ها مرتد شوند و بر کفر خویش بیفزایند ، از سنت ها و برنامه های خداوندی نیست .
إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا . .. لم یکن اللّه لیغفر لهم
ص: 285
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 74 - 21
21 - توبه مرتدان ، مورد پذیرش خداوند
و کفروا بعد إسلمهم . .. فإن یتوبوا یک خیراً لهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 97 - 2
2 - مطرود ساختن و منزوی کردن ، حکم مرتدان و گمراه کنندگان مردم در آیین موسی ( ع )
قال فاذهب فإنّ لک فی الحیوه أن تقول لامساس
در باره <لامساس> دونظر ابراز گردیده است: 1- حکمی قضایی از جانب موسی(ع) است. 2- نفرین موسی(ع) در باره سامری است. برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 177 - 11
11 - ارزیابی نادرست کافران و مرتدان ، در مورد ایمان و کفر
انّ الّذین اشتروا الکفر بالایمان . .. لهم عذاب الیم
چون خریدار معتقد است که آنچه به دست می آورد با ارزشتر از چیزی است که می پردازد، بنابراین کافر با انتخاب کفر بر ایمان - که به منزله داد و ستد است - کفر را ارجمندتر از ایمان می پندارد; غافل از آنکه عذابی دردناک را متحمّل خواهد شد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 97 - 2
2 - مطرود ساختن و منزوی کردن ، حکم مرتدان و گمراه کنندگان مردم در آیین موسی ( ع )
قال فاذهب فإنّ لک فی الحیوه أن تقول لامساس
در باره <لامساس> دونظر ابراز گردیده است: 1- حکمی قضایی از جانب موسی(ع) است. 2- نفرین موسی(ع) در باره سامری است. برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه اول است.
ص: 286
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 14،15،18
14 - مرتد مانند جن زده است که روی زمین بی هدف و سرگردان راه می پیماید.
و نرد علی اعقابنا . .. کالذی استهوته الشیطین فی الأرض حیران
15 - مرتد در کشمکش درونی و تحیر و فاقد آرامش است.
کالذی استهوته الشیطین . .. حیران له أصحب یدعونه
18 - مشرکان، مرتدان متحیر را به شرک دعوت می کنند و خود را هدایت یافته می پندارند.
له أصحب یدعونه إلی الهدی ائتنا
مراد از <اصحاب>، بنا بر یک احتمال، مشرکان و منحرفانی هستند که مرتدان را تشویق می کنند و به جانب خود سوق می دهند و راه خود را طریق هدایت می شمارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 217 - 28
28 - امکان قبولی توبه مُرتدّ ، در پیشگاه خداوند
و من یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فاولئک حبطت اعمالهم
جمله <و هو کافر>، حَبط عمل را منحصر به موردی می کند که شخص مُرتدّ در حال کفر بمیرد; نه آنگاه که توبه کند. بنابراین توبه مرتدّ نمی تواند بی اثر باشد و مورد قبول واقع نشود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 89 - 1،3،5،8
1 - مرتدانِ تائب ، مورد پذیرش و توجه خداوند ، ملائکه و مردم
کفروا بعد ایمانهم . .. انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و الناس ... الاّ الذین تاب
3 - همراهی توبه مرتدّان با اصلاح ( جبران گذشته ) ، شرط آمرزش گناهشان
الاّ الذین تابوا . .. و اصلحوا فانّ اللّه غفور رحیم
5 - دعوت از اهل کتاب و مرتدان به توبه و گرایش به اسلام و بازگشت از انحراف
قوماً کفروا . .. الاّ الذین تابوا
بنابراینکه مراد از <قوماً کفروا . .. >، اهل کتاب نیز باشد که به حقانیّت پیامبر اسلام (ص) کفر ورزیدند.
8 - غفران و رحمت الهی ، دلیل پذیرش توبه مرتدّ و آمرزش گناه او
الا الذین تابوا . .. فان اللّه غفور رحیم
ص: 287
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 90 - 1،3،4
1 - ازدیاد کفر مرتدّ ( اصرار بر کفر ) ، موجب محرومیّت او از پذیرش توبه
انّ الذین کفروا من بعد ایمانهم ثمّ ازدادوا کفراً لن تقبل توبتهم
3 - مرتدانی که پس از توبه به کفر بازگردند ، توبه مجدّدشان پذیرفته نخواهد شد . *
الا الذین تابوا . .. ان الذین کفروا ... لن تقبل توبتهم
به نظر می رسد منظور از <ان الذین> پس از <الا الذین تابوا>، آن گروه مرتدانی باشند که توبه کردند و مجدّداً کافر شدند.
4 - مرتدانی که بر کفر اصرار ورزند ، هرگز موفق به توبه نخواهند شد . *
انّ الذین کفروا . .. لن تقبل توبتهم
بنابراینکه جمله <لن تقبل>، کنایه از عدم توبه آنها باشد; یعنی توبه نخواهند کرد تا پذیرفته شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 14
14 - مرتد مانند جن زده است که روی زمین بی هدف و سرگردان راه می پیماید.
و نرد علی اعقابنا . .. کالذی استهوته الشیطین فی الأرض حیران
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 13
13 - بازگشت کننده به شرک (مرتد) مانند دیوانه ای سرگردان است که شیطانها (جنیان) عقل او را زایل کرده اند.
أندعوا من دون الله . .. و نرد ... کالذی استهوته الشیطین
<استهوته الشیاطین> یعنی شیطانها عقل و فکر او را برده اند. همچنین جمله <استهوته الشیاطین> را در موردی که شخصی جن زده شده باشد، به کار می برند. (لسان العرب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 19
ص: 288
19 - مرتد به سرگردانی در بیابان می ماند که شیطانها او را به بی راهه می خوانند و گروهی نیز او را به راه هدایت دعوت می کنند.
کالذی استهوته الشیطین فی الأرض حیران له أصحب یدعونه إلی الهدی ائتنا
<فی الأرض> متعلق به <استهوی> است، و <استهوی فی الأرض> به معنی عقل او را در بیابان ربوده اند، می تواند باشد و مراد از <اصحاب> در <له اصحاب یدعونه> ممکن است مشرکان و یا موحدان باشند که در برداشت فوق احتمال دوم برگزیده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 74 - 19
19 - خداوند ، فراخوان منافقان مرتد و توطئه گر ، به توبه و بازگشت به دامن اسلام
فإن یتوبوا یک خیراً لهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 15
15 - مرتد در کشمکش درونی و تحیر و فاقد آرامش است.
کالذی استهوته الشیطین . .. حیران له أصحب یدعونه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 74 - 26
26 - لزوم برخورد شدید با مرتد و گوینده کلمات کفرآمیز
و إن یتولوا یعذبهم اللّه عذاباً ألیماً فی الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 106 - 11
11 - مرتدّانِ روسیاه ، مورد بازخواست و سرزنش در قیامت
فاما الذین اسودّت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم
ص: 289
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 71 - 13،19
13 - بازگشت کننده به شرک (مرتد) مانند دیوانه ای سرگردان است که شیطانها (جنیان) عقل او را زایل کرده اند.
أندعوا من دون الله . .. و نرد ... کالذی استهوته الشیطین
<استهوته الشیاطین> یعنی شیطانها عقل و فکر او را برده اند. همچنین جمله <استهوته الشیاطین> را در موردی که شخصی جن زده شده باشد، به کار می برند. (لسان العرب).
19 - مرتد به سرگردانی در بیابان می ماند که شیطانها او را به بی راهه می خوانند و گروهی نیز او را به راه هدایت دعوت می کنند.
کالذی استهوته الشیطین فی الأرض حیران له أصحب یدعونه إلی الهدی ائتنا
<فی الأرض> متعلق به <استهوی> است، و <استهوی فی الأرض> به معنی عقل او را در بیابان ربوده اند، می تواند باشد و مراد از <اصحاب> در <له اصحاب یدعونه> ممکن است مشرکان و یا موحدان باشند که در برداشت فوق احتمال دوم برگزیده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 87 - 2،7
2 - لعن و نفرین ، از شیوه های برخورد با مرتدان
اولئک جزاؤهم انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و النّاس اجمعین
7 - لزوم طرد مرتدان و کافران آگاه از اهل کتاب ، و برخورد شدید با آنان *
اولئک جزاؤهم انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و النّاس اجمعین
بنابراینکه <ان علیهم لعنه . .. و النّاس اجمعین>، جمله انشائی به صورت خبر باشد. یعنی مردم باید آنان را طرد کنند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 115 - 18
18 - جهنم ، جایگاه مرتدان
و من یشاقق الرسول من بعد ما تبیّن له الهدی . .. نصله جهنم
جمله <من بعد ما تبین له الهدی>، با توجه به شأن نزول آیه که درباره برخی از مسلمانان است، می تواند ناظر به ارتداد باشد.
ص: 290
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 74 - 21
21 - توبه مرتدان ، مورد پذیرش خداوند
و کفروا بعد إسلمهم . .. فإن یتوبوا یک خیراً لهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 54 - 13
13 - کشتن مرتدان ، از قوانین کیفری در آیین حضرت موسی ( ع ) *
فتوبوا إلی بارئکم فاقتلوا أنفسکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 90 - 5
5 - مرتدانی که بر کفر اصرار ورزند ، گمراهان واقعی هستند .
اولئک هم الضّالّون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 217 - 32
32 - کسی که مُرتدّ بمیرد ، همیشه در عذاب دوزخ است .
و من یرتدد منکم عن دینه فیمت . .. و اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 88 - 1،3
1 - لعنت دائمی و عذاب تخفیف ناپذیر ، کیفر مرتدّان
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. خالدین فیها لا یخفّف عنهم العذاب
ص: 291
3 - خداوند بدون مهلت و تأخیر ، مرتدّان و کافران یهود و نصارا را عذاب می کند .
لا یخفّف عنهم العذاب و لا هم ینظرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 106 - 5،11
5 - روسیاهی و عذاب مرتدّان در قیامت
فاما الذین اسودّت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب
11 - مرتدّانِ روسیاه ، مورد بازخواست و سرزنش در قیامت
فاما الذین اسودّت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 177 - 9
9 - عذاب دردناک الهی ، کیفر انتخاب کنندگان کفر به بهای از دست دادن ایمان ( مرتدان )
انّ الّذین اشتروا الکفر بالایمان . .. لهم عذاب الیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 88 - 5
5 - یهود و نصارا و مرتدّان ، محروم از نظر و توجّه خداوند
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. و لا هم ینظرون
جمله <و لا هم ینظرون>، می تواند به این معنا باشد که آنان مورد عنایت و توجه خداوند قرار نمی گیرند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 20 - 14
14- مرتّدان ، برای همیشه ، از رستگاری محروم اند .
أو یعیدوکم فی ملّتهم و لن تفلحوا إذًا أبدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 115 - 18
18 - جهنم ، جایگاه مرتدان
ص: 292
و من یشاقق الرسول من بعد ما تبیّن له الهدی . .. نصله جهنم
جمله <من بعد ما تبین له الهدی>، با توجه به شأن نزول آیه که درباره برخی از مسلمانان است، می تواند ناظر به ارتداد باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 106 - 5
5 - روسیاهی و عذاب مرتدّان در قیامت
فاما الذین اسودّت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 97 - 2
2 - مطرود ساختن و منزوی کردن ، حکم مرتدان و گمراه کنندگان مردم در آیین موسی ( ع )
قال فاذهب فإنّ لک فی الحیوه أن تقول لامساس
در باره <لامساس> دونظر ابراز گردیده است: 1- حکمی قضایی از جانب موسی(ع) است. 2- نفرین موسی(ع) در باره سامری است. برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 87 - 3
3 - تحذیر خداوند از مرتدّ شدن مؤمنان و هشدار نسبت به آن
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. اولئک جزاؤهم انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و النّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 90 - 3
3 - مرتدانی که پس از توبه به کفر بازگردند ، توبه مجدّدشان پذیرفته نخواهد شد . *
الا الذین تابوا . .. ان الذین کفروا ... لن تقبل توبتهم
به نظر می رسد منظور از <ان الذین> پس از <الا الذین تابوا>، آن گروه مرتدانی باشند که توبه کردند و مجدّداً کافر شدند.
ص: 293
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 89 - 1
1 - مرتدانِ تائب ، مورد پذیرش و توجه خداوند ، ملائکه و مردم
کفروا بعد ایمانهم . .. انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و الناس ... الاّ الذین تاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 137 - 1
1 - آمرزش و هدایت کسانی که بار ها مرتد شوند و بر کفر خویش بیفزایند ، از سنت ها و برنامه های خداوندی نیست .
إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا . .. لم یکن اللّه لیغفر لهم
مرتد ملی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 86 - 1،2،6
1 - بازگشت به کفر ( ارتداد ) پس از ایمانِ آگاهانه و پس از گواهی دادن بر حقّانیّت پیامبر ( ص ) ، موجب محرومیّت از هدایت الهی
کیف یهدی اللّه قوماً کفروا . .. و جاءهم البیّنات و اللّه لا یهدی القوم الظالمین
قیدِ آگاهانه از <جاءهم البیّنات> استفاده می شود.
2 - بازگشت عدّه ای از اسلام به کفر ، در حیات پیامبر ( ص )
کیف یهدی اللّه قوماً کفروا
شأن نزول و لحن آیه دلالت بر وقوع ارتداد برخی مسلمانان در حیات پیامبر (ص) دارد. (روح المعانی).
6 - بازگشت به کفر ( ارتداد ) پس از ایمان آگاهانه ، ظلم است .
کیف یهدی اللّه قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. و اللّه لا یهدی القوم الظالمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 294
2 - آل عمران - 3 - 87 - 3
3 - تحذیر خداوند از مرتدّ شدن مؤمنان و هشدار نسبت به آن
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. اولئک جزاؤهم انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و النّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 90 - 3
3 - مرتدانی که پس از توبه به کفر بازگردند ، توبه مجدّدشان پذیرفته نخواهد شد . *
الا الذین تابوا . .. ان الذین کفروا ... لن تقبل توبتهم
به نظر می رسد منظور از <ان الذین> پس از <الا الذین تابوا>، آن گروه مرتدانی باشند که توبه کردند و مجدّداً کافر شدند.
مرتدان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 108 - 1
1- خداوند ، قلب و قوای شنوایی و بینایی کافران دنیاگرا ( مرتدان ) را ، مهر کرده و از درک حقایق محرومشان ساخته است .
استحبّوا الحیوه الدنیا . .. الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم ... و أ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 109 - 1
1- کافران دنیاگرای غافل ( مرتدان ) ، بی تردید در آخرت ورشکسته و زیانکارند .
استحبّوا الحیوه الدنیا . .. القوم الک-فرین ... هم الغ-فلون . لاجرم أنهم فی الأخر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 149 - 7
7 - زیانکاری ، فرجام حتمی مشرکان و مرتدان
لنکونن من الخسرین
ص: 295
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 110 - 15
15- مرتدان ، در صورت توبه ، هجرت و جهاد در راه خدا و صبر و مقاومت در برابر کافران ، مورد غفران و رحمت الهی قرار می گیرند .
من کفر بالله من بعد إیم-نه . .. ثمّ ... إن ربّک من بعدها لغفور رحیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 106 - 14
14- مرتد ، دارای عذابی بزرگ است .
من کفر بالله من بعد إیم-نه . .. لهم عذاب عظیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 106 - 13
13- مرتدان ، مورد غضب و خشم خداوندند .
من کفر بالله من بعد إیم-نه . .. فعلیهم غضب من الله
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 149 - 7
7 - زیانکاری ، فرجام حتمی مشرکان و مرتدان
لنکونن من الخسرین
ص: 296
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 110 - 14
14- امکان پذیرش توبه مرتد ، از سوی خداوند
من کفر بالله من بعد إیم-نه . .. ثمّ ... إن ربّک من بعدها لغفور رحیم
برداشت فوق، بنابراین احتمال است که عبارت <ثمّ إن ربّک . ..> در بیان حال <من أُکره> نباشد; بلکه مربوط به کسانی باشد که بدون تقیه به کفر گرویدند و چنان چه <فتنوا> به معنای فریب خوردگی باشد، مؤید برداشت فوق خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 108 - 1
1- خداوند ، قلب و قوای شنوایی و بینایی کافران دنیاگرا ( مرتدان ) را ، مهر کرده و از درک حقایق محرومشان ساخته است .
استحبّوا الحیوه الدنیا . .. الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم ... و أ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 108 - 1
1- خداوند ، قلب و قوای شنوایی و بینایی کافران دنیاگرا ( مرتدان ) را ، مهر کرده و از درک حقایق محرومشان ساخته است .
استحبّوا الحیوه الدنیا . .. الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم ... و أ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 108 - 1،3
1- خداوند ، قلب و قوای شنوایی و بینایی کافران دنیاگرا ( مرتدان ) را ، مهر کرده و از درک حقایق محرومشان ساخته است .
استحبّوا الحیوه الدنیا . .. الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم ... و أ
3- محرومیت کافران دنیاگرا ( مرتدان ) از درک حقایق معنوی ، همان محرومیت از هدایت الهی است .
لایهدی القوم الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم
جمله <أُول-ئک الذین طبع الله . ..> بیانگر جمله <و أن الله لایهدی القوم الکافرین> است; یعنی، چگونگی و راه محرومیت کافران از هدایت الهی را تفسیر و معنا می کند.
ص: 297
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 54 - 9،19،21
9 - حضرت موسی ( ع ) با زمینه سازی فکری و روانی برای مرتدان بنی اسرائیل ، آنان را برای پذیرش و اجرای امر خدا ( کشتن یکدیگر ) آماده کرد .
یقوم إنکم ظلمتم أنفسکم
موسی(ع) از انتساب بنی اسرائیل به خویش با گفتن <یا قوم> (ای مردم من) در صدد تفهیم این حقیقت است که: او از روی دلسوزی آنان را به توبه دعوت می کند و از آنان می خواهد که به حکم خدا گردن نهند. تصریح به اینکه بنی اسرائیل با گوساله پرستی به خود ستم کردند نیز در راستای این معناست.
19 - مرتد شدگان بنی اسرائیل ( گوساله پرستان ) پس از فرمان موسی ( ع ) به کشتن یکدیگر پرداختند .
فاقتلوا أنفسکم . .. فتاب علیکم
جمله <تاب علیکم> عطف بر جمله ای مقدر است; یعنی: <ففعلتم ما أمرتم به فتاب علیکم> پس آنچه را بدان موظف شدید انجام دادید و خداوند توبه شما را پذیرفت>. قابل ذکر است که ضمیر در <تاب> به قرینه جمله بعد به <بارئکم> (خالق شما) بر می گردد.
21 - داستان توبه مرتدان بنی اسرائیل و اجرای فرمان خدا مبنی بر کشتن یکدیگر ، داستانی آموزنده و درخور به خاطر داشتن
و إذ قال موسی . .. فتاب علیکم
<إذ قال . ..> عطف بر <نعمتی> در آیه 47 است; یعنی: <اذکروا إذ قال ...>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 86 - 15
15 - خشم الهی بر مرتدان و بازگشت کنندگان به شرک و بت پرستی ، مقتضای ربوبیت او است .
أضلّهم السامریّ . .. أم أردتّم أن یحلّ علیکم غضب من ربّکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 149 - 6
6 - مرتدان بنی اسرائیل به خاطر دوران گوساله پرستی ، نگران آینده ای زیانبار برای خویش بودند .
ص: 298
لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا لنکونن من الخسرین
ص: 299
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 39 - 1
1 - تقسیم شدن انسان ها به هنگام شکل گیری در رحم به دو صنف مرد و زن ، از نشانه های قدرت خداوند است .
فجعل منه الزوجین الذکر و الأُنثی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 195 - 17
17 - زنان و مردان ، آفریده شده از یکدیگر
من ذکر او انثی بعضکم من بعض
در برداشت فوق، <منْ>، نشویه گرفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 19
19 - مردان و زنان صدقه پرداز ، مورد مغفرت خداوندند .
و المتصدّقین و المتصدّق-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
ص: 300
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 1،3
1 - مردان و زنانی که در برابر خداوند ، سر تسلیم فرود می آورند ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین که <مسلمین> از ریشه لغوی آن (سلم) و به همان معنای لغوی اش باشد، نکته یاد شده قابل استفاده است.
3 - مردان و زنان مسلمان ، مشمول آمرزش و غفران الهی اند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین احتمال که مراد از <المسلمین> معنای اصطلاحی آن;یعنی، گرویدگان به دین اسلام باشد، نکته یاد شده، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 16
16 - مردان و زنان فروتن ، از آمرزش خداوند ، برخوردار خواهند بود .
و الخ-شعین و الخ-شع-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 9
9 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
<قانت> از مصدر <قنوت> است. <قنوت> در لغت، به معنای <اطاعت خاضعانه> است (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 27
ص: 301
27 - مردان و زنانی که زیاد به یاد خداوندند ، از آمرزش او ، بهره مند خواهند بود .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 21
21 - مردان و زنان روزه گیر ، مشمول آمرزش خداوندند .
و الص-ئمین و الص-ئم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 14
14 - خداوند ، مردان و زنان شکیبا را از آمرزش خود ، برخوردار می کند .
و الص-برین و الص-برت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 11
11 - مردان و زنان صداقت پیشه ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الص-دقین و الص-دق-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 24
24 - مردان و زنان با عفت و پاکدامن ، مشمول آمرزش خداوندند .
و الح-فظین فروجهم و الح-فظ-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
ص: 302
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 29
29 - مردان و زنانی که به فراوانی خداوند را برای دیگران یادآوری می کنند از آمرزش خداوند بهره مند خواهند بود .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم مغفره
<ذکر> (مصدر <ذاکر>) به دو معنا آمده است: یکی، به خاطر سپردن، و دیگری، بر زبان آوردن (مفردات راغب). احتمال دارد که مراد از ذکر زبانی، یادآوری برای دیگران باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 3،5
3 - مردان و زنان مسلمان ، مشمول آمرزش و غفران الهی اند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین احتمال که مراد از <المسلمین> معنای اصطلاحی آن;یعنی، گرویدگان به دین اسلام باشد، نکته یاد شده، استفاده می شود.
5 - مردان و زنان مؤمن ، مشمول آمرزش خداوندند .
إنّ . .. و المؤمنین و المؤمن-ت ... أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 9
9 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
<قانت> از مصدر <قنوت> است. <قنوت> در لغت، به معنای <اطاعت خاضعانه> است (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 25 - 16
16- زنان و مردان مؤمن ، دارای ارج و حرمتی همانند
ص: 303
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت . .. أن تط-وهم
از این که خداوند، <مؤمنات> را در کنار <مؤمنون> یاد کرده و حفظ خون و حرمت آن دو را عامل بازداشتن مؤمنان از توسّل به قهر برای ورود به مکه معرفی کرده است; مطلب بالا استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 231 - 3
3 - اختیار طلاق با مرد است .
و اذا طلقتم النساء
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 232 - 6
6 - اختیار طلاق به دست مرد است .
و اذا طلّقتم النّساء
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 237 - 2
2 - طلاقِ زنان ، در اختیار همسران خویش است . *
و ان طلّقتموهنّ
با توجّه به ظهور خطاب <اِن طلّقتموهنّ>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 4 - 15
15 - شوهر ، مجاز به استفاده از دارایی زن ، در صورت رضایت خاطر وی
فان طبن لکم عن شیء منه
امام صادق یا امام کاظم (ع) در پاسخ سؤال از آیه فوق فرمود: یعنی بذلک اموالهنّ التی فی ایدیهنّ مما ملکن.
_______________________________
تفسیر عیاشی، ج 1، ص 219، ح 16 ; نورالثقلین، ج 1، ص 441، ح 46.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 20 - 1،2
1 - مرد می تواند همسر خویش را طلاق داده و همسر دیگری انتخاب کند .
و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج
ص: 304
2 - طلاق به دست مردان است . *
و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 7 - 6
6 - تفاوت سهم مردان و زنان از میراث میّت
للرّجال نصیب . .. و للنّساء نصیب
تکرار کلمه <نصیب> برای هر یک از مردان و زنان، می تواند اشاره به تفاوت آنان در نصیب و سهمشان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 9
9 - برابری ارزش کار ها و رفتار زنان و مردان
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 7 - 1،2
1 - محل پیدایش نطفه مرد ( منی ) ، بین تیره پشت و استخوان های قفسه سینه قرار دارد .
یخرج من بین الصلب و الترائب
<صلب>; استخوانی است که از قسمت بالای پشت، نزدیک گردن شروع شده و تا دنبالچه (که جای آن در انسان در جایگاه دم در حیوانات است) ادامه یافته است(قاموس). <تریبه> (مفرد <ترائب>); یعنی، بالاترین استخوان قفسه سینه که زیر چانه قرار گرفته است (نهایه ابن اثیر). تمام اهل لغت آن را جای گردن بند از قفسه سینه می دانند (لسان العرب). برخی آن را به تمام استخوان های قفسه سینه و گروهی به چهار استخوان از سمت راست و چهار استخوان از سمت چپ اطلاق می کنند (قاموس). خروج نطفه از آن محل، ممکن است به اعتبار تغذیه کیسه منی از آن جا باشد.
2 - بین استخوان های قفسه سینه و تیره پشت مردان و زنان ، جایگاه خروج عنصر تشکیل دهنده جسم انسان است . *
یخرج من بین الصلب و الترائب
چنانچه مراد از <ماء دافق> در آیه قبل، نطفه مرد و تخمک زن باشد، مفاد این آیه نیز مشترک خواهد بود.
ص: 305
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 7 - 1،2
1 - محل پیدایش نطفه مرد ( منی ) ، بین تیره پشت و استخوان های قفسه سینه قرار دارد .
یخرج من بین الصلب و الترائب
<صلب>; استخوانی است که از قسمت بالای پشت، نزدیک گردن شروع شده و تا دنبالچه (که جای آن در انسان در جایگاه دم در حیوانات است) ادامه یافته است(قاموس). <تریبه> (مفرد <ترائب>); یعنی، بالاترین استخوان قفسه سینه که زیر چانه قرار گرفته است (نهایه ابن اثیر). تمام اهل لغت آن را جای گردن بند از قفسه سینه می دانند (لسان العرب). برخی آن را به تمام استخوان های قفسه سینه و گروهی به چهار استخوان از سمت راست و چهار استخوان از سمت چپ اطلاق می کنند (قاموس). خروج نطفه از آن محل، ممکن است به اعتبار تغذیه کیسه منی از آن جا باشد.
2 - بین استخوان های قفسه سینه و تیره پشت مردان و زنان ، جایگاه خروج عنصر تشکیل دهنده جسم انسان است . *
یخرج من بین الصلب و الترائب
چنانچه مراد از <ماء دافق> در آیه قبل، نطفه مرد و تخمک زن باشد، مفاد این آیه نیز مشترک خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 12 - 8
8 - تساوی زنان و مردان ، از نظر استعداد و زمینه های لازم برای رسیدن به مراتب کمال و دست یافتن به ثواب ها و بهره های اخروی
یوم تری المؤمنین و المؤمن-ت . .. بشریکم الیوم جنّ-ت
برداشت یاد شده، از تصریح به نام های زنان و مردان در عرض هم، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 13،16،17،18،19،21،36
13 - همسران شایسته ، مطیع شوهران خویش هستند .
فالصّالحات قانتات
<قنوت> به معنی اطاعت همیشگی است که به دلیل بخش بعدی آیه (و التی تخافون . .. ) مقصود، اطاعت از شوهر است. بنابراین
ص: 306
مراد از <الصالحات>، همسران صالح و شایسته هستند. برداشت فوق را فرمایش امام باقر (ع) تأیید می کند که در مورد <قانتات> فرمود: مطیعات.
_______________________________
تفسیر قمی، ج 1، ص 137 ; نورالثقلین، ج 1، ص 477، ح 229.
16 - لزوم اطاعت زنان از شوهر خویش و حفظ حقوق آنان
فالصّالحات قانتات حافظات للغیب
17 - لزوم اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وی ، مشروط به تأمین زندگی او از سوی مرد
و بما انفقوا من اموالهم فالصّالحات قانتات حافظات
ظاهراً <فالصّالحات . .. > نتیجه ای است مترتب بر جمله <الرجال ... بما انفقوا>. بنابراین اطاعت زن از شوهر در موردی است که شوهر، زندگی او را تأمین کند.
18 - سلامت خانواده در گرو مدیریت مرد ، تأمین زندگی از سوی او ، و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است .
الرجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب
چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسأله اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می شود که توصیه ها و قوانین مطرح شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.
19 - اطاعت از شوهر و حفظ حقوق وی ، وظیفه زن در برابر حق سرپرستی و تأمین زندگی وی از سوی مرد است .
الرجال قوّامون . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّ
مراد از <بما حفظ اللّه>، حقوقی است که خداوند برای زنان مقرر کرده و آنها را بر عهده مردان قرار داده است. و <باء> مقابله در <بما حفظ> می رساند که لزوم اطاعت و حفظ حقوق شوهران در مقابل تعهداتی است که خداوند بر عهده شوهران قرار داده است.
21 - مسؤولیت زن در حفظ حقوق شوهر و اطاعت از او ، در چهارچوب قوانین الهی است . *
قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّه
بر این مبنا که مراد از <ما حفظ اللّه> قوانین الهی و <باء> در <بما حفظ اللّه> برای مصاحبت باشد، معنای آیه چنین می شود: زنان باید با رعایت قوانین الهی، از شوهران خویش اطاعت و حقوق آنان را حفظ کنند.
36 - زن در صورت اطاعت نکردن از شوهر خویش ، ناشزه است .
و الّتی تخافون نشوزهنّ . .. فان اطعنکم فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - طور - 52 - 39 - 6
6 - برتری پسران و مردان بر دختران و زنان ، اندیشه ای پوچ و فاقد دلیل و برهان قطعی و روشن
فلیأت مستمعهم بسلط-ن مبین . أم له البن-ت و لکم البنون
یادآوری برتر دانستن پسر بر دختر از سوی مشرکان، پس از بیان پوچی و بی پایگی عقاید آنان، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
ص: 307
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - طور - 52 - 39 - 3
3 - اعتقاد عرب جاهلی ، به امتیاز و برتری مردان بر زنان
أم له البن-ت و لکم البنون
از این که خداوند، مشرکان را مدعی اختصاص پسران به خویش شمرده است; استفاده می شود که آنان، از داشتن دختر احساس ننگ می کرده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 72 - 3
3 - تساوی زن و مرد در پاداش های اخروی
وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری من تحتها الأنهر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 5
5 - پاداش ها و نعمت های زنان و مردان مؤمن نیک کردار در بهشت ، بیشتر از استحقاق و افزون تر از اقتضای رفتار آنان است .
و من عمل ص-لحًا . .. یرزقون فیها بغیر حساب
بدون حساب و بی اندازه بودن پاداش مؤمنان، در مقابل گناه کاران - که تنها به میزان گناهشان مجازات خواهند شد - گویای حقیقت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 8
8 - برابری زن و مرد ، در بهره مند شدن از پاداش های اخروی و نعمت های بهشتی
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
ص: 308
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 20
20 - مردان و زنان صدقه پرداز ، از پاداش عظیم الهی برخوردارند .
و المتصدّقین و المتصدّق-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 2
2 - مردان و زنانی که در برابر فرمان خدا تسلیم اند ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 17
17 - مردان و زنان فروتن ، از پاداشی عظیم برخوردارند .
و الخ-شعین و الخ-شع-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 10
10 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از پاداش بزرگ خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 309
14 - احزاب - 33 - 35 - 28
28 - مردان و زنانی که زیاد از خداوند یاد می کنند ، از پاداش بزرگ او برخوردارند .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم . .. أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 22
22 - مردان و زنان روزه گیر ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الص-ئمین و الص-ئم-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 15
15 - مردان و زنان شکیبا ، از پاداشی با عظمت برخوردارند .
و الص-برین و الص-برت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 12
12 - مردان و زنان صداقت پیشه ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الص-دقین و الص-دق-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 3
3 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، اهل بهشت اند .
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه
ص: 310
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 25
25 - مردان و زنان عفیف ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الح-فظین فروجهم و الح-فظ-ت . .. أعدّ اللّه لهم... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 30
30 - مردان و زنانی که یاد خداوند را در دل ها زنده می کنند ، از پاداش بزرگ او برخوردارند .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم . .. أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 4
4 - مردان و زنان مسلمان ، از پاداش بزرگ الهی برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 6
6 - مردان و زنان با ایمان ، از پاداش بزرگ خداوند برخوردارند .
إنّ . .. و المؤمنین و المؤمن-ت ... أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 3
3 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، اهل بهشت اند .
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه
ص: 311
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 5 - 5
5 - همسانی زنان و مردان مؤمن ، در بهرهوری از ثمرات ایمان خود و پاداش های الهی
لیدخل المؤمنین و المؤمن-ت جنّ-ت
قرار گرفتن وصف <المؤمنات> در کنار <المؤمنین>، می رساند که زنان و مردان در ره یابی به بهشت جاودان همسان اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 89 - 31
31 - بالاپوش و پایین پوش برای مرد و مقدار پوشش لازم ( پیراهن ، روسری و پایین پوش ) برای زن ، پوشاکی که در کفاره قسم داده می شود .
فکفّرته . .. او کسوتهم
از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام در توضیح آیه فوق روایت شده: . .. و اما کسوتهم ... لکل مسکین ازار و رداء و للمراه ما یواری ما یحرم منها ازار و خمار و درع ... .
_______________________________
تفسیر عیاشی، ج 1، ص 337، ح 167; تفسیر برهان، ج 1، ص 496، ح 12.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 130 - 13
13 - گستردگی فضل خداوند و حکمت او ، مقتضی رفع نیاز های زن و شوهر پس از طلاق
و إن یتفرقا یغن اللّه کلا من سعته و کان اللّه وسعاً حکیماً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 124 - 3،4
3 - زنان و مردان ، همسان در بهره مندی از پاداش ایمان و عمل صالح خویش
و من یعمل من الصلحت من ذکر او انثی و هو مؤمن فأولئک یدخلون الجنه
4 - ایمان و عمل صالح ، معیار ارزش انسانهاست ; نه جنسیت ایشان .
ص: 312
و من یعمل من الصلحت من ذکر او انثی و هو مؤمن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 67 - 3
3 - همگونی زنان و مردان منافق ، در مجازات و کیفر جرم نفاق
نعذب طائفه بأنهم کانوا مجرمین. المنفقون و المنفقت بعضهم من بعض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 71 - 22
22 - ارزش و پاداش اعمال زنان و مردان مؤمن در پیشگاه خداوند ، همسان است .
و المؤمنون و المؤمنت . .. أولئک سیرحمهم اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 72 - 3
3 - تساوی زن و مرد در پاداش های اخروی
وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری من تحتها الأنهر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 72 - 3
3- زن و مرد ، دارای نفس و حقیقت واحد انسانی و فاقد کمترین تمایز در انسانیت
و الله جعل لکم من أنفسکم أزوجًا
این برداشت به خاطر این است که همه انسانها - اعم از مرد و زن - مخاطب <أنفسکم> قرار گرفته اند و همه آنها دارای جان و روح واحدی شمرده شده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 97 - 2
2- تساوی زن و مرد در برخورداری از پاداش های الهی و بهره مندی از حیات پاکیزه و دلپذیر
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیّبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 2 - 4
4- تساوی زن و مرد در حدود و کیفر زنا ( صد تازیانه )
الزانیه و الزانی فاجلدوا کلّ وحد منهما ماْئه جلده
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 313
12 - نور - 24 - 9 - 4
4 - تساوی شرایط ، آداب و آثار گواهی و سوگند مرد و زن در اثبات و یا رد لعان
والخ-مسه أنّ لعنت اللّه علیه . .. والخ-مسه أنّ غضب اللّه علیها إن کان من الص-دقی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 7 - 5
5 - زنان نیز همچون مردان ، زمینه دار دستیابی به مقامات بالای معنوی
و أوحینا إلی أُمّ موسی أن أرضعیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 21 - 2،3
2 - زنان ، همسان با مردان ، خلق شده اند .
أن خلق لکم من أنفسکم أزوجًا
از قید <من أنفسکم> استفاده می شود که خلق زنان، همسان مردان است.
3 - زنان و مردان ، از یک جنس آفریده شده اند .
أن خلقکم من تراب . .. خلق لکم من أنفسکم أزوجًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 7
7 - جنسیت زن و مرد ، در برخورداری از آمرزش و پاداش الهی ، دخالتی ندارد .
إنّ المسلمین و المسلم-ت و المؤمنین و المؤمن-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 73 - 6
6 - زنان ، مستقل از مردان ، دارای مسؤولیت اند و به آنان نیز مانند مردان ، امانت الهی عرضه شده است .
إنّا عرضنا الأمانه . .. لیعذّب اللّه المن-فقین و المن-فق-ت و المشرکین و المشرک-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 22 - 4
4 - همانندی و یک سانی مجازات و کیفر زنان و مردان مشرک و کافر در قیامت
احشروا الذین ظلموا و أزوجهم
برداشت یاد شده از آن جا است که اختصاص به ذکر یافتن <ازواج> (همسران)، می تواند برای از بین بردن این توهم باشد که زنان مشرک و کافر از کیفر الهی معاف اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 314
15 - صافات - 37 - 153 - 2
2 - فرزند پسر و دختر برابرند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارند .
أصطفی البنات علی البنین
همزه در <أصطفی> برای استفهام انکاری است و انکار برگزیدن دختر به جای پسر، انکار اصل برتری پسر بر دختر و دختر بر پسر نیز می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 6 - 4
4 - زنان چونان مردان ، بی هیچ امتیاز و تبعیضی ، دارای نفس و حقیقت واحد انسانی اند .
خلقکم من نفس وحده ثمّ جعل منها زوجها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 8،9
8 - برابری زن و مرد ، در بهره مند شدن از پاداش های اخروی و نعمت های بهشتی
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
9 - برابری ارزش کار ها و رفتار زنان و مردان
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 11 - 6
6 - همسانی مرد و زن در حقیقت انسانیت
جعل لکم من أنفسکم أزوجًا
ذکر <من أنفسکم> بیانگر آن است که زن و مرد از یک حقیقت هستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 49 - 7،9
7 - دختر و پسر ، هر دو هدیه الهی به انسان ها
یهب لمن یشاء إن-ثًا و یهب لمن یشاء الذکور
9 - تمایز میان دختر و پسر ، مخالف اندیشه دینی است .
یهب لمن یشاء إن-ثًا و یهب لمن یشاء الذکور
تقدیم <إناثاً> بر <الذکور> علاوه بر رعایت فاصله و سجع، می تواند به منظور نفی اندیشه جاهلیت در مورد دختران باشد (که پسران را بر دختران ترجیح می دادند).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - محمد - 47 - 19 - 12
ص: 315
12- ایمان ، ملاک ارزش و ارجمندی انسان ، بی هیچ تفاوت میان مردان و زنان
و استغفر . .. و للمؤمنین و المؤمن-ت
قرار گرفتن <مؤمنات> در کنار <مؤمنین> و یاد کردن از آن دو با وصف ایمان، می رساند که تمام ارزش و ارجمندی آنان، بر محور ایمان است و در این راستا هر دو مشمول دعای پیامبر(ص) هستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 5 - 5
5 - همسانی زنان و مردان مؤمن ، در بهرهوری از ثمرات ایمان خود و پاداش های الهی
لیدخل المؤمنین و المؤمن-ت جنّ-ت
قرار گرفتن وصف <المؤمنات> در کنار <المؤمنین>، می رساند که زنان و مردان در ره یابی به بهشت جاودان همسان اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 6 - 4
4 - تساوی مردان و زنان ، در ابتلا به نتایج نفاق و شرک خویش
و یعذّب المن-فقین و المن-فق-ت و المشرکین و المشرک-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 25 - 16
16- زنان و مردان مؤمن ، دارای ارج و حرمتی همانند
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت . .. أن تط-وهم
از این که خداوند، <مؤمنات> را در کنار <مؤمنون> یاد کرده و حفظ خون و حرمت آن دو را عامل بازداشتن مؤمنان از توسّل به قهر برای ورود به مکه معرفی کرده است; مطلب بالا استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 11 - 7
7 - ارزش ها و ضوابط اخلاقی ، عام و فراگیر نسبت به زنان و مردان
لایسخر قوم من قوم . .. و لا نساء من نساء
واژه <قوم>، نزد برخی اهل لغت تنها شامل مردان است و برخی دیگر آن را شامل مرد و زن می دانند. در دیدگاه دوم، مجزّا آمدن <و لا نساء>، در واقع تأکیدی است بر این که زنان نیز چون مردان، در ارزش ها و تکالیف اخلاقی سهیم اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 12 - 8
8 - تساوی زنان و مردان ، از نظر استعداد و زمینه های لازم برای رسیدن به مراتب کمال و دست یافتن به ثواب ها و بهره های اخروی
یوم تری المؤمنین و المؤمن-ت . .. بشریکم الیوم جنّ-ت
ص: 316
برداشت یاد شده، از تصریح به نام های زنان و مردان در عرض هم، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 13 - 6
6 - تساوی مردان و زنان در عرصه قیامت ، از نظر کیفر و عذاب و محرومیت از ثواب ها و بهره های اخروی
یوم یقول المن-فقون و المن-فق-ت للذین ءامنوا انظرونا نقتبس من نورکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 11 - 14
14 - زنان همانند مردان ، دارای استعداد و شایستگی های لازم برای الگو شدن و دستیابی به اوج قلّه کمال
ضرب اللّه مثلاً للذین ءامنوا امرأت فرعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 39 - 3
3 - تساوی زن و مرد ، از جهت مبدأ پیدایش و مراحل تکوین *
أیحسب الإنس-ن . .. ألم یک نطفه من منیّ یمنی ... فجعل منه الزوجین الذکر و الأُنثی
تذکّر به این حقیقت که انسان از منی آفریده شده و از آن ماده، زوجین (مرد و زن) پدید آمده است، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - بروج - 85 - 10 - 9
9 - گناه شکنجه دادن و سوزاندن مرد و زن مؤمن ، برابر و عذاب اخروی آن یکسان است .
الذین فتنوا المؤمنین و المؤمن-ت . .. فلهم عذاب جهنّم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 58 - 4
4 - زنان مؤمن ، دارای موقعیتی همسان مردان مؤمن اند .
و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمن-ت . .. فقد احتملوا بهت-نًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 35 - 16
16 - زن و مرد هر دو شایسته بر عهده گرفتن تکلیف های الهی و مسؤول در پیشگاه خداوند
ص: 317
و لاتقربا هذه الشجره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 1 - 8
8 - زن و مرد ، از یک جنس هستند .
و خلق منها زوجها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 11 - 8
8 - آفرینش زن و مرد از جنس واحد ، لطف الهی نسبت به آدمیان
جعل لکم من أنفسکم أزوجًا
آیه شریفه در مقام امتنان و ذکر نعمت های الهی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - جن - 72 - 1 - 7
7 - جن ، متشکل از مردان و زنان
استمع نفر من الجنّ
برداشت یاد شده، با توجه به معنای <نفر> (گروهی از مردان متشکل از سه تا ده نفر) می باشد; زیرا لازمه وجود مردان در هر دسته و نوعی از موجودات، وجود زنان در میان آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - جن - 72 - 6 - 8
8 - جن ، موجودی متشکل از دو جنس مرد و زن
کان رجال من الإنس یعوذون برجال من الجنّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 318
2 - بقره - 2 - 227 - 1
1 - تصمیم در طلاق ، با مرد است .
و ان عزموا الطلاق
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 228 - 9،10،13،18،19
9 - حق رجوع شوهر به زن مُطلَقه خویش در مدت عدّه
و بعولتهنّ احق بردّهن فی ذلک
ذلک، اشاره به تربّص است; یعنی سه طُهری که زمان عدّه می باشد.
10 - حق رجوع شوهر به همسر مطلّقه خویش ، مشروط به قصد اصلاح در زندگی خانوادگی است .
و بعولتهن احق بردّهن فی ذلک ان ارادوا اصلاحاً
یعنی اگر شوهر - مثلا - در رجوع خویش قصد دارد که زن هنگامی که از عدّه خارج نشده است به وی رجوع کند و پس از رجوع، دوباره او را طلاق دهد تا بدین وسیله به او آزار رساند، رجوع با چنین قصدی به حکم ظاهر آیه مشروع نیست.
13 - حق رجوع مرد به همسر مطلّقه خود ، با انقضای مدّت عدّه ساقط می شود .
و بعولتهن احق بردّهن فی ذلک
از مفهوم کلمه <فی ذلک> استفاده می شود.
18 - برتری مردان بر همسران خویش
و للرجال علیهنّ درجه
19 - مردان ، دارای امتیاز حقوقی بر همسران خویش هستند . *
و للرجال علیهنّ درجه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 229 - 5
5 - حق طلاق و رجوع ، با مرد است .
فامساک بمعروف
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 230 - 3
3 - اختیار طلاق با مرد است .
فان طلّقها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 32 - 9،13
9 - حق مساوی زن و مرد در مالکیّت و بهرهوری از کار و تلاش خویش
للرّجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن
ص: 319
13 - زن و مرد ، دارای حق کسب و کار
للرّجال نصیب . .. و للنساء نصیب مما اکتسبن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 128 - 6
6 - اهمیت حفظ آرامش و امنیت در خانواده و تقدم آن بر حقوق شخصی زن و شوهر
و إن امراه خافت . .. ان یصلحا بینهما صلحاً و الصلح خیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 72 - 3
3- زن و مرد ، دارای نفس و حقیقت واحد انسانی و فاقد کمترین تمایز در انسانیت
و الله جعل لکم من أنفسکم أزوجًا
این برداشت به خاطر این است که همه انسانها - اعم از مرد و زن - مخاطب <أنفسکم> قرار گرفته اند و همه آنها دارای جان و روح واحدی شمرده شده اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 6 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن ، همواره در معرض خطر انحراف و افتادن در ورطه گناه آتش افروز
ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا
مطلب یاد شده، از خطاب به مؤمنان (یا أیّها الذین آمنوا) استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 6 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن ، همواره در معرض خطر انحراف و افتادن در ورطه گناه آتش افروز
ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا
مطلب یاد شده، از خطاب به مؤمنان (یا أیّها الذین آمنوا) استفاده می شود.
ص: 320
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 21 - 2
2 - زنان ، همسان با مردان ، خلق شده اند .
أن خلق لکم من أنفسکم أزوجًا
از قید <من أنفسکم> استفاده می شود که خلق زنان، همسان مردان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 6 - 4
4 - زنان چونان مردان ، بی هیچ امتیاز و تبعیضی ، دارای نفس و حقیقت واحد انسانی اند .
خلقکم من نفس وحده ثمّ جعل منها زوجها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 11 - 8
8 - آفرینش زن و مرد از جنس واحد ، لطف الهی نسبت به آدمیان
جعل لکم من أنفسکم أزوجًا
آیه شریفه در مقام امتنان و ذکر نعمت های الهی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - نجم - 53 - 46 - 6
6 - همگونی مرد و زن در اصل خلقت ( نطفه )
و أنّه خلق الزوجین الذکر و الأُنثی . من نطفه إذا تمنی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، برخوردار از روزی ها و نعمت های بی اندازه و بسیار در بهشت
و من عمل ص-لحًا . .. فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغیر حساب
ص: 321
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 117 - 14
14 - زنان و مردان ، هر دو در خطر فریفته شدن به وسوسه های شیطانی اند .
فلایخرجنّکما
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 10 - 14
14 - زنان همانند مردان ، در معرض انحراف و حق ناپذیری شدید و مثال زدنی
ضرب اللّه مثلاً للذین کفروا امرأت نوح و امرأت لوط . ..قیل ادخلا النار مع الدخلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 25 - 17
17- پایمال شدن حرمت مردان و زنان مؤمن در صورت جنگ در حدیبیه ، مایه ننگ برای مسلمانان
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت . .. فتصیبکم منهم معرّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 10 - 14
14 - زنان همانند مردان ، در معرض انحراف و حق ناپذیری شدید و مثال زدنی
ضرب اللّه مثلاً للذین کفروا امرأت نوح و امرأت لوط . ..قیل ادخلا النار مع الدخلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 12 - 8
ص: 322
8 - تساوی زنان و مردان ، از نظر استعداد و زمینه های لازم برای رسیدن به مراتب کمال و دست یافتن به ثواب ها و بهره های اخروی
یوم تری المؤمنین و المؤمن-ت . .. بشریکم الیوم جنّ-ت
برداشت یاد شده، از تصریح به نام های زنان و مردان در عرض هم، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 18 - 6
6 - بی رغبتی به زیورآلات ، توان مندی و فرادستی در میدان بحث و درگیری ، خصلت های دیرینه مردان
أو من ینشّؤا فی الحلیه
با توجه به قرینه مقابله، استفاده می شود که مردان نوعاً دارای ویژگی های ذکر شده در آیه نسیتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 97 - 2
2- تساوی زن و مرد در برخورداری از پاداش های الهی و بهره مندی از حیات پاکیزه و دلپذیر
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیّبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 21 - 5
5 - پیدایش همزیستی مسالمت آمیز میان زن و مرد ، پس از ازدواج و بر انگیخته شدن عواطف ظریف دوستانه میان آنان ، از آیات الهی است .
خلق لکم من أنفسکم أزوجًا لتسکنوا إلیها و جعل بینکم مودّه و رحمه
برداشت بالا بنابراین است که عبارت <و جعل بینکم . ..> ارائه کلام سابق باشد. در این صورت <و جعل بینکم...> درصدد بیان این مهم است که زن و مرد ناآشنا، چگونه پس از ازدواج، الفت و انس و زندگی محبت آمیزی پیدا می کنند.
ص: 323
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 53 - 3
3 - زینت و تجمل مردان به طلا ، ارزشی فرعونی *
قال . .. فلولا أُلقی علیه أسوره من ذهب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 81 - 3
3 - متارکه زنان و ترک همبستری با آنان ، امری نکوهیده و ناروا
إنکم لتأتون الرجال شهوه من دون النساء
<من دون النساء> حکایت از آن دارد که قوم لوط ازدواج با زنان و زناشویی با همسران خویش را ترک کرده بودند. بنابراین نکوهشی که از استفهام توبیخی <أتأتون ... > استفاده می شود، دلالت بر ناروایی ترک ازدواج و متارکه زناشویی با همسران نیز دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 11 - 38
38 - دو برابری سهم ارث مردان نسبت به زنان به دلیل آن است که مهریّه و خرج زنان بر عهده مردان است .
للذّکر مثل حظّ الانثیین
امام رضا (ع) درباره علت نصف بودن سهم ارث زنان نسبت به مردان فرمود: . .. لانّ المرأه اذا تزوّجت اخذت و الرّجل یعطی ... لانّ الانثی من عیال الذّکر ان احتاجت ... و علیه نفقتها.
_______________________________
عیون اخبار الرضا (ع)، ج 2، ص 98، ح 1، ب 33 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 348، ح 2.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 18 - 6
6 - بی رغبتی به زیورآلات ، توان مندی و فرادستی در میدان بحث و درگیری ، خصلت های دیرینه مردان
ص: 324
أو من ینشّؤا فی الحلیه
با توجه به قرینه مقابله، استفاده می شود که مردان نوعاً دارای ویژگی های ذکر شده در آیه نسیتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 129 - 1،2
1 - مردان ، ناتوان از رعایت عدالت کامل میان همسران متعدد خویش
و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء
2 - مراعات عدالت در محبت قلبی به همسران متعدد ، خارج از توان و اختیار مردان
و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم
جمله <و لو حرصتم> (هر چند تمایل شدید به رعایت عدالت داشته باشید)، می رساند که مراد از عدالت در جمله <و لن تستطیعوا ان تعدلوا> عدالتی است که از اختیار و توان آدمی خارج است، بنابراین می توان گفت عدالت در مورد محبت و مودت و نظایر آن می باشد. برداشت فوق را فرمایش امام صادق(ع) تأیید می کند که در توضیح آیه فوق فرمود: یعنی فی الموده ... .
_______________________________
کافی، ج 5، ص 362، ح 1; نورالثقلین، ج 1، ص 558، ح 601.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 18 - 6
6 - بی رغبتی به زیورآلات ، توان مندی و فرادستی در میدان بحث و درگیری ، خصلت های دیرینه مردان
أو من ینشّؤا فی الحلیه
با توجه به قرینه مقابله، استفاده می شود که مردان نوعاً دارای ویژگی های ذکر شده در آیه نسیتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 6 - 1
1 - عذاب و کیفر الهی ، متوجّه مردان و زنان منافق و مشرک
و یعذّب المن-فقین و المن-فق-ت و المشرکین و المشرک-ت
ص: 325
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - لیل - 92 - 3 - 4
4 - آفرینش مرد و زن و جنس نر و ماده در دیگر مخلوقات ، کاری بزرگ و نشانه عظمت خداوند است .
و ما خلق الذکر و الأُنثی
تعبیر <و ما خلق> - چه سوگند به خالق باشد و چه خلقت - بیانگر عظمت هر دو است; زیرا عظمت هر یک، حاکی از عظمت دیگری است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 5 - 25،26
25 - پاکدامنی و عفت مردان ، از شرایط حلیت ازدواج آنان با زنان عفیف و پاکدامن
محصنین غیر مسفحین و لا متخذی اخدان
<اخدان> جمع <خدن> به معنای رفیقان است که به مناسبت مورد، مراد از رفاقتهای جنسی نامشروع است و <مسفحین> از <سفاح> به معنای زناست. گفتنی است برداشت فوق بر این مبناست که <محصنین> حال برای <کم> در <لکم> و عامل آن <احل> باشد.
26 - ضرورت رعایت عفت و پاکدامنی برای مردان
محصنین غیر مسفحین و لا متخذی اخدان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 235 - 5
5 - بی صبری مردان در اظهار تمایل به ازدواج با زنان بی شوهر
علم اللّه انّکم ستذکرونهنّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 21 - 3
3 - زنان و مردان ، از یک جنس آفریده شده اند .
ص: 326
أن خلقکم من تراب . .. خلق لکم من أنفسکم أزوجًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 5
5 - پاداش ها و نعمت های زنان و مردان مؤمن نیک کردار در بهشت ، بیشتر از استحقاق و افزون تر از اقتضای رفتار آنان است .
و من عمل ص-لحًا . .. یرزقون فیها بغیر حساب
بدون حساب و بی اندازه بودن پاداش مؤمنان، در مقابل گناه کاران - که تنها به میزان گناهشان مجازات خواهند شد - گویای حقیقت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 228 - 18،19
18 - برتری مردان بر همسران خویش
و للرجال علیهنّ درجه
19 - مردان ، دارای امتیاز حقوقی بر همسران خویش هستند . *
و للرجال علیهنّ درجه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 3،4،5،6
3 - مجموعه مردان ، دارای برتری بر مجموعه زنان *
الرجال قوّامون . .. بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
چنانچه <بعضهم> اشاره به <الرجال> و <بعض> اشاره به <النساء> باشد، مراد از برتری مردان بر زنان می تواند برتری نوع آنان باشد، نه برتری یکایک مردان بر یکایک زنان.
4 - برتری گروه های مردان بر گروه های همسان خویش از زنان *
بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
برخی برآنند که تفضیل مردان بر زنان در شرایط همسان و گروههای همسان است.
5 - زنان و مردان ، دارای برتریهایی بر یکدیگر *
بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
برخی برآنند که مراد از <هم> در <بعضهم> همه انسانها، اعم از زن و مرد، می باشد، نه خصوص مردان; و گر نه می فرمود: <بما فضلهم اللّه علیهن>.
ص: 327
6 - برتری مردان بر زنان ، فلسفه تشریع حق سرپرستی و مدیریت آنان بر همسران خویش
الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 18 - 6
6 - بی رغبتی به زیورآلات ، توان مندی و فرادستی در میدان بحث و درگیری ، خصلت های دیرینه مردان
أو من ینشّؤا فی الحلیه
با توجه به قرینه مقابله، استفاده می شود که مردان نوعاً دارای ویژگی های ذکر شده در آیه نسیتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 178 - 7
7 - عدم تساوی انسان آزاد با برده و زن با مرد در قانون قصاص
کتب علیکم القصاص فی القتلی الحر بالحر و العبد بالعبد و الأنثی بالأنثی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - لیل - 92 - 5 - 5
5 - < قال البزنطی : . . . و سمعت الرضا ( ع ) یقول فی تفسیر < و الّیل إذا یغشی > قال : إنّ رجلاً من الأنصار کان لرجل فی حائطه نخله و کان یُضِرّ به فشکا ذلک إلی رسول اللّه ( ص ) فدعاه فقال : اعطنی نخلتک بنخله فی الجنّه فأبی فبلغ ذلک رجلاً من الأنصار یکنّی أبا الدحداح فجاء إلی صاحب النخله فقال : بعنی نخلتک بحائطی فباعه فجاء إلی رسول اللّه ( ص ) فقال : یا رسول اللّه قد اشتریت نخله فلان بحائطی ، قال : فقال رسول اللّه ( ص ) فلک بدل ها نخله فی الجنّه فأنزل اللّه تبارک و تعالی علی نبیّه ( ص ) < . . .فأمّا من أعطی > یعنی النخله < و اتّقی و صدّق بالحسنی > بوعد رسول اللّه ( ص ) . . . ;
بزنطی گفت: از امام رضا(ع) شنیدم که در تفسیر <و الّیل إذا یغشی> سخن می گفت و فرمود: در باغِ مردی از انصار درخت خرمایی متعلق به شخص دیگری بود و آن شخص [به هنگام استفاده از درخت] به مرد انصاری زیان می رساند. مرد انصاری از این عمل به رسول خدا(ص) شکایت کرد; رسول خدا(ص) صاحب درخت را فراخواند و به او فرمود: درخت خرمایت را در ازای یک اصله درخت خرما در بهشت، به من واگذارکن و آن مرد امتناع کرد. پس این خبر به مردی از انصار رسید که کنیه او <ابودحداح> بود. وی نزد صاحب آن درخت رفت و گفت: آن درخت خرمایت را در ازای باغ من به من بفروش، او هم فروخت. آن گاه ابودحداح نزد
ص: 328
رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: درخت خرمای فلانی را در عوض باغ خود خریدم، رسول خدا(ص) به او فرمود: تو به جای آن درخت، درختی را در بهشت مالک هستی. پس خدای تبارک و تعالی بر پیامبرش [این آیه را] نازل فرمود: <فأمّا من أعطی> مقصود [بخشیدن ]درخت خرما است <و اتّقی و صدّق بالحسنی> مقصود [تصدیق ]وعده رسول خدا است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 282 - 23،26
23 - تقدّم و اولویّت مردان نسبت به زنان ، در تحمّل شهادات
فان لم یکونا رجلین فرجل و امراتان
26 - جایگزینی دو زن به جای یک مرد در شهادت ، به منظور تذکّر یکی از آنها به دیگری در صورت فراموشی و لغزش آن دیگری است .
فرجل و امراتان . .. ان تضلّ احدیهما فتذکّر احدیهما الاخری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 32 - 9
9 - حق مساوی زن و مرد در مالکیّت و بهرهوری از کار و تلاش خویش
للرّجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 39 - 3
3 - تساوی زن و مرد ، از جهت مبدأ پیدایش و مراحل تکوین *
أیحسب الإنس-ن . .. ألم یک نطفه من منیّ یمنی ... فجعل منه الزوجین الذکر و الأُنثی
تذکّر به این حقیقت که انسان از منی آفریده شده و از آن ماده، زوجین (مرد و زن) پدید آمده است، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.
ص: 329
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 1،11،18،19
1 - مدیریّت و سرپرستی زنان هر جامعه بر عهده مردان است .
الرجال قوّامون علی النّساء
در برداشت فوق، کلمه <الرجال> و <النساء>، مطلق مردان و زنان گرفته شده، نه خصوص شوهران و همسران آنان. قوّام به کسی گفته می شود که تدبیر و اصلاح دیگری را بر عهده دارد.
11 - تأمین هزینه های زندگی از سوی مردان ، فلسفه تشریع حق مدیریت و سرپرستی آنان بر همسران خویش
الرّجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا من اموالهم
18 - سلامت خانواده در گرو مدیریت مرد ، تأمین زندگی از سوی او ، و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است .
الرجال قوّامون علی النساء . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب
چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسأله اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می شود که توصیه ها و قوانین مطرح شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.
19 - اطاعت از شوهر و حفظ حقوق وی ، وظیفه زن در برابر حق سرپرستی و تأمین زندگی وی از سوی مرد است .
الرجال قوّامون . .. و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّ
مراد از <بما حفظ اللّه>، حقوقی است که خداوند برای زنان مقرر کرده و آنها را بر عهده مردان قرار داده است. و <باء> مقابله در <بما حفظ> می رساند که لزوم اطاعت و حفظ حقوق شوهران در مقابل تعهداتی است که خداوند بر عهده شوهران قرار داده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 39 - 2،3
2 - تحوّل نطفه به علقه و تکامل علقه به موجودی معتدل و هماهنگ از دو صنف زن و مرد ، روند آفرینش انسان
ألم یک نطفه من منیّ یمنی . ثمّ کان علقه فخلق فسوّی . فجعل منه الذکر و الأُنثی
3 - تساوی زن و مرد ، از جهت مبدأ پیدایش و مراحل تکوین *
أیحسب الإنس-ن . .. ألم یک نطفه من منیّ یمنی ... فجعل منه الزوجین الذکر و الأُنثی
تذکّر به این حقیقت که انسان از منی آفریده شده و از آن ماده، زوجین (مرد و زن) پدید آمده است، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - رحمن - 55 - 13 - 2
ص: 330
2 - هر یک از نعمت های زمین ، جلوه ای از ربوبیت انکارناپذیر الهی به < جن و انس > و < مرد و زن >
فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان
به کار گرفتن وصف <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس و یا مرد و زن از انسان ها باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 9 - 6
6 - خداوند پیامبران خویش را از میان مردان برمی گزیند.
و لو جعلنه ملکا لجعلنه رجلا
گزینش کلمه <رجلا> به جای <بشراً> می تواند گواهی بر نکته مذکور در براشت باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 109 - 3
3- همه پیامبران از جنس بشر و از صنف مردان بودند .
و ما أرسلنا من قبلک إلاّ رجالاً
آیه شریفه در مقام دفع این توهّم است که پیامبران باید از فرشتگان باشند. از این رو مقصود از <رجال> مقابل فرشتگان است ، ولی انتخاب کلمه <رجالاً> به جای <إناساً> و مانند آن اشاره به این واقعیت دارد که: پیامبران از صنف زنان نبودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 43 - 2،7
2- همه پیامبران ، مرد بوده اند .
و ما أرسلنا من قبلک إلاّ رجالاً نوحی إلیهم
7- پیامبری ، مسؤولیتی است الهی که تنها بر عهدهء مردان گذاشته شده است .
و ما أرسلنا من قبلک إلاّ رجالاً نوحی إلیهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 7 - 1
1- تمامی رسولان الهی ، از نوع بشر و جنس مرد بودند .
و ما أرسلنا قبلک إلاّ رجالاً
ص: 331
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 139 - 5
5 - مشرکان عصر جاهلی زن را موجودی پست و مرد را دارای برتری و شرافت بر آنها می دانستند. *
خالصه لذکورنا و محرم علی أزوجنا و إن یکن میته فهم فیه شرکاء
حلیت جنین زنده برای مردان و حلیت جنین مرده برای زنان از دیدگاه مشرکان عصر جاهلیت، حکایت از نگرش آنان به زن دارد. زیرا تنها در صورت مرده به دنیا آمدن جنین خوردن آن را برای زنان مجاز می شمردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 89 - 30
30 - لزوم رعایت تناسب کیفیت پوشاکی که در کفاره قسم داده می شود با فصل سال ( تابستان و زمستان ) و مرد یا زن بودن فقیر
فکفّرته . .. او کسوتهم
از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام در توضیح آیه فوق روایت شده: . .. و اما کسوتهم فان وافقت به التشاء فکسوته، و ان وافقت به الصیف فکسوته، لکل مسکین ازار و رداء و للمراه ما یواری ما یحرم منها ازار و خمار و درع ... .
_______________________________
تفسیر عیاشی، ج 1، ص 337، ح 167; تفسیر برهان، ج 1، ص 496، ح 12.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 75 - 5
5 - مردان ، زنان و کودکان مانده در ستم ، از مصادیق مستضعفان
و المستضعفین من الرّجال و النّساء و الولدان الّذین یقولون ربّنا اخرجنا من هذه ال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 35 - 16
16 - زن و مرد هر دو شایسته بر عهده گرفتن تکلیف های الهی و مسؤول در پیشگاه خداوند
ص: 332
و لاتقربا هذه الشجره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 226 - 6
6 - لزوم آمیزش مردان با همسران خویش در هر چهار ماه *
للذین یؤلون من نسائهم تربّص اربعه اشهر
به نظر می رسد که اگر ترک آمیزش در بیشتر از چهار ماه جایز بود، به همان مقدار، حکم ایلاء از نظر زمان افزایش می یافت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 229 - 26
26 - سرپرستی و مدیریّت مرد در خانواده *
الطلاق مرّتان فامساک بمعروف او تسریح باحسان و لا یحل لکم . .. فاولئک هم الظالمون
چون حفظ و از هم پاشیدن بنای خانواده به دست مردان است، بنابراین سرپرستی و مدیریّت خانواده به عهده اوست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 233 - 7،9،13
7 - تأمین نیاز ها و پوشاک مادران به مقدار متعارف ، وظیفه شرعی پدر
و علی المولود له زرقهنّ و کسوتهنّ بالمعروف
9 - تأمین مخارجِ متعارف زنان مُطلّقه در زمان شیردهی به نوزاد ، بر عهده پدر است .
و علی المولود له زرقهنّ
بنابراینکه مراد از <والدات> به قرینه آیات قبل و بعد، زنان مطلّقه باشند.
13 - وظیفه شوهر در تأمین مخارج زن ، بیش از توان او نیست .
و علی المولود له . .. لا تُکلّف نفس الا وسعها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 237 - 3
3 - سقوط وظیفه شوهران از پرداخت مهر به همسرانی که قبل از آمیزش طلاق داده می شوند ، در صورت عفو و گذشت زنان از آن
و ان طلّقتموهنّ من قبل . .. إلاّ ان یعفونَ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 32 - 27
27 - مرد ، وظیفه دار پرهیز از دلدادگی به همسر و دختر دیگران و آرزوی داشتن آنها
و لا تتمنّوا ما فضّل اللّه به بعضکم علی بعض
امام صادق (ع) در پاسخ به سؤال از آیه فوق فرمود: لا یتمنّی الرّجل امرأه الرجل و لا ابنته . .. .
ص: 333
_______________________________
تفسیر عیاشی، ج 1، ص 239، ح 115 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 366، ح 2.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 34 - 1،2،10،17،34
1 - مدیریّت و سرپرستی زنان هر جامعه بر عهده مردان است .
الرجال قوّامون علی النّساء
در برداشت فوق، کلمه <الرجال> و <النساء>، مطلق مردان و زنان گرفته شده، نه خصوص شوهران و همسران آنان. قوّام به کسی گفته می شود که تدبیر و اصلاح دیگری را بر عهده دارد.
2 - شوهران ، وظیفه دار سرپرستی و مدیریت همسران خویش
الرجال قوّامون علی النّساء
به قرینه <بما انفقوا>، مراد از <الرجال> شوهران و <النساء> همسران آنان خواهد بود ; زیرا هزینه زندگی زنان بر عهده شوهران خویش است و نفقه مطلق زنان بر عهده مردان نیست.
10 - مخارج زنان بر عهده همسرانشان است .
و بما انفقوا من اموالهم
17 - لزوم اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وی ، مشروط به تأمین زندگی او از سوی مرد
و بما انفقوا من اموالهم فالصّالحات قانتات حافظات
ظاهراً <فالصّالحات . .. > نتیجه ای است مترتب بر جمله <الرجال ... بما انفقوا>. بنابراین اطاعت زن از شوهر در موردی است که شوهر، زندگی او را تأمین کند.
34 - مرد ، هیچ حقی در آزار دادن همسر صالح و مطیع خویش ندارد .
و اضربوهنّ فان اطعنکم فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 128 - 3
3 - لزوم کوشش زن و شوهر در حفظ کانون خانواده
و إن امراه خافت . .. فلاجناح علیهما ان یصلحا بینهما صلحاً و الصلح خیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - اعراف - 7 - 19 - 6
6 - زن و مرد، هر دو، مکلف و مسؤول در پیشگاه خداوند هستند.
و لا تقربا هذه الشجره
ص: 334
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 50 - 2
2 - عقیم بودن مرد یا زن ، تابع مشیت و قوانین خدا در آفرینش است .
و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم . .. و یجعل من یشاء عقیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 2 - 12
12 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله < أمشاج نبتلیه > قال : ماء الرجل و ماء المرأه اختلطا جمیعاً ;
از امام باقر(ع) درباره قول خدا <أمشاج نبتلیه> روایت شده که فرمود: نطفه مرد و زن با هم مخلوط شده [و انسان آفریده شده ]است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 8
8 - برابری زن و مرد ، در بهره مند شدن از پاداش های اخروی و نعمت های بهشتی
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 128 - 8
8 - حسن حل و فصل مسایل خانوادگی ، توسط خودِ زن و شوهر
فلاجناح علیهما ان یصلحا بینهما صلحاً و الصلح خیر
در آیه فوق، صلح به خود خانواده واگذار شده و نه به افراد خارج آن. کلمه <بینهما>، بیانگر این مسأله است.
ص: 335
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - انسان - 76 - 2 - 4
4 - مبدأ پیدایش انسان ، آمیزه ای از نطفه مرد و زن است . *
من نطفه أمشاج
به گفته برخی از مفسران، مقصود از <أمشاج>، ممکن است اختلاط نطفه مرد و زن باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 130 - 3
3 - وعده خداوند به رفع نیاز مرد و زن ، در صورت وقوع طلاق از روی ناچاری
و إن یتفرقا یغن اللّه کلا من سعته
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 221 - 9
9 - ولایت مردان ( پدران و . . . ) بر زنان ، در امر ازدواج
و لا تنکحوا المشرکین حتی یؤمنوا
بنابراین اگر ولایت مردان نبود، خطاب به خود زنان می شد که به ازدواج مشرکان درنیایند.
مردان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 19
19 - مردان و زنان صدقه پرداز ، مورد مغفرت خداوندند .
و المتصدّقین و المتصدّق-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
ص: 336
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 1،3
1 - مردان و زنانی که در برابر خداوند ، سر تسلیم فرود می آورند ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین که <مسلمین> از ریشه لغوی آن (سلم) و به همان معنای لغوی اش باشد، نکته یاد شده قابل استفاده است.
3 - مردان و زنان مسلمان ، مشمول آمرزش و غفران الهی اند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین احتمال که مراد از <المسلمین> معنای اصطلاحی آن;یعنی، گرویدگان به دین اسلام باشد، نکته یاد شده، استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 16
16 - مردان و زنان فروتن ، از آمرزش خداوند ، برخوردار خواهند بود .
و الخ-شعین و الخ-شع-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 9
9 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
<قانت> از مصدر <قنوت> است. <قنوت> در لغت، به معنای <اطاعت خاضعانه> است (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 27
27 - مردان و زنانی که زیاد به یاد خداوندند ، از آمرزش او ، بهره مند خواهند بود .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم مغفره
ص: 337
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 21
21 - مردان و زنان روزه گیر ، مشمول آمرزش خداوندند .
و الص-ئمین و الص-ئم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 14
14 - خداوند ، مردان و زنان شکیبا را از آمرزش خود ، برخوردار می کند .
و الص-برین و الص-برت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 11
11 - مردان و زنان صداقت پیشه ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الص-دقین و الص-دق-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 24
24 - مردان و زنان با عفت و پاکدامن ، مشمول آمرزش خداوندند .
و الح-فظین فروجهم و الح-فظ-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
ص: 338
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 29
29 - مردان و زنانی که به فراوانی خداوند را برای دیگران یادآوری می کنند از آمرزش خداوند بهره مند خواهند بود .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم مغفره
<ذکر> (مصدر <ذاکر>) به دو معنا آمده است: یکی، به خاطر سپردن، و دیگری، بر زبان آوردن (مفردات راغب). احتمال دارد که مراد از ذکر زبانی، یادآوری برای دیگران باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 3،5
3 - مردان و زنان مسلمان ، مشمول آمرزش و غفران الهی اند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره
بنابراین احتمال که مراد از <المسلمین> معنای اصطلاحی آن;یعنی، گرویدگان به دین اسلام باشد، نکته یاد شده، استفاده می شود.
5 - مردان و زنان مؤمن ، مشمول آمرزش خداوندند .
إنّ . .. و المؤمنین و المؤمن-ت ... أعدّ اللّه لهم مغفره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 9
9 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از آمرزش خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
<قانت> از مصدر <قنوت> است. <قنوت> در لغت، به معنای <اطاعت خاضعانه> است (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 58 - 5
5 - آزار و اذیت مردان و زنان مؤمن ، در قبال گناه شان ، منعی ندارد .
ص: 339
و الذین یؤذون المؤمنین . .. بغیر ما اکتسبوا
قید <بغیر ما اکتسبوا> احترازی است و مفهوم اش این است که در صورت ارتکاب جرم و گناه، آزار و اذیت - با رعایت شرایط - جایز است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 58 - 3،10
3 - آزار و اذیت مردان و زنان مؤمن بی گناه ، گناه بوده و باید از آن اجتناب کرد .
و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمن-ت . .. فقد احتملوا ...إثمًا مبینًا
10 - آزاردهندگان مردان و زنان مؤمن ، مورد تهدید خداوندند .
و الذین یؤذون المؤمنین . .. فقد احتملوا ... إثمًا مبینًا
گناه معرفی کردن آزار و اذیت مؤمنان، هشدار به افراد اذیت کننده است تا مواظب کار خود باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 2
2 - زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، تنها با مردان ناپاک و آلوده به فحشا و مردان ناپاک و آلوده ، تنها با زنان ناپاک و آلوده حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان پاک و عفیف ، ممنوع است .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده مبتنی بر دو نکته است: 1- مقصود از <الخبیثات> و <الخبیثین> - با توجه به این که این آیه به دنبال آیات مربوط به احکام زنا و فحشا آمده است - زنان و مردان زناکار و آلوده به فحشا باشد. 2- آیه شریفه همانند آیه <الزانی لاینکح إلاّ زانیه ...> در صدد بیان یک حکم شرعی در امر ازدواج باشد، چنان که روایت منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) این همانندی را تأیید می کند (مجمع البیان، ذیل آیه).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 2،6
2 - زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، تنها با مردان ناپاک و آلوده به فحشا و مردان ناپاک و آلوده ، تنها با زنان ناپاک و آلوده حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان پاک و عفیف ، ممنوع است .
ص: 340
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده مبتنی بر دو نکته است: 1- مقصود از <الخبیثات> و <الخبیثین> - با توجه به این که این آیه به دنبال آیات مربوط به احکام زنا و فحشا آمده است - زنان و مردان زناکار و آلوده به فحشا باشد. 2- آیه شریفه همانند آیه <الزانی لاینکح إلاّ زانیه ...> در صدد بیان یک حکم شرعی در امر ازدواج باشد، چنان که روایت منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) این همانندی را تأیید می کند (مجمع البیان، ذیل آیه).
6 - زنان پاکدامن و منزه از فحشا ، تنها با مردان پاکدامن ، و مردان پاکدامن و منزه از فحشا ، تنها با زنان پاکدامن حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، ممنوع است .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 7 - 1،2
1 - محل پیدایش نطفه مرد ( منی ) ، بین تیره پشت و استخوان های قفسه سینه قرار دارد .
یخرج من بین الصلب و الترائب
<صلب>; استخوانی است که از قسمت بالای پشت، نزدیک گردن شروع شده و تا دنبالچه (که جای آن در انسان در جایگاه دم در حیوانات است) ادامه یافته است(قاموس). <تریبه> (مفرد <ترائب>); یعنی، بالاترین استخوان قفسه سینه که زیر چانه قرار گرفته است (نهایه ابن اثیر). تمام اهل لغت آن را جای گردن بند از قفسه سینه می دانند (لسان العرب). برخی آن را به تمام استخوان های قفسه سینه و گروهی به چهار استخوان از سمت راست و چهار استخوان از سمت چپ اطلاق می کنند (قاموس). خروج نطفه از آن محل، ممکن است به اعتبار تغذیه کیسه منی از آن جا باشد.
2 - بین استخوان های قفسه سینه و تیره پشت مردان و زنان ، جایگاه خروج عنصر تشکیل دهنده جسم انسان است . *
یخرج من بین الصلب و الترائب
چنانچه مراد از <ماء دافق> در آیه قبل، نطفه مرد و تخمک زن باشد، مفاد این آیه نیز مشترک خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 7 - 1،2
1 - محل پیدایش نطفه مرد ( منی ) ، بین تیره پشت و استخوان های قفسه سینه قرار دارد .
یخرج من بین الصلب و الترائب
<صلب>; استخوانی است که از قسمت بالای پشت، نزدیک گردن شروع شده و تا دنبالچه (که جای آن در انسان در جایگاه دم در حیوانات است) ادامه یافته است(قاموس). <تریبه> (مفرد <ترائب>); یعنی، بالاترین استخوان قفسه سینه که زیر چانه قرار گرفته است (نهایه ابن اثیر). تمام اهل لغت آن را جای گردن بند از قفسه سینه می دانند (لسان العرب). برخی آن را به تمام استخوان
ص: 341
های قفسه سینه و گروهی به چهار استخوان از سمت راست و چهار استخوان از سمت چپ اطلاق می کنند (قاموس). خروج نطفه از آن محل، ممکن است به اعتبار تغذیه کیسه منی از آن جا باشد.
2 - بین استخوان های قفسه سینه و تیره پشت مردان و زنان ، جایگاه خروج عنصر تشکیل دهنده جسم انسان است . *
یخرج من بین الصلب و الترائب
چنانچه مراد از <ماء دافق> در آیه قبل، نطفه مرد و تخمک زن باشد، مفاد این آیه نیز مشترک خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 165 - 1
1 - مردان قوم لوط ، گرفتار انحراف جنسی ( هم جنس بازی )
أتأتون الذکران من الع-لمین
<إتیان> (مصدر <تأتون>) به معنای آمدن است و در این جا کنایه از آمیزش می باشد. <ذُکران> (جمع <ذکر>); یعنی، مردان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 5
5 - پاداش ها و نعمت های زنان و مردان مؤمن نیک کردار در بهشت ، بیشتر از استحقاق و افزون تر از اقتضای رفتار آنان است .
و من عمل ص-لحًا . .. یرزقون فیها بغیر حساب
بدون حساب و بی اندازه بودن پاداش مؤمنان، در مقابل گناه کاران - که تنها به میزان گناهشان مجازات خواهند شد - گویای حقیقت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 8
8 - برابری زن و مرد ، در بهره مند شدن از پاداش های اخروی و نعمت های بهشتی
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
ص: 342
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 20
20 - مردان و زنان صدقه پرداز ، از پاداش عظیم الهی برخوردارند .
و المتصدّقین و المتصدّق-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 2
2 - مردان و زنانی که در برابر فرمان خدا تسلیم اند ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم مغفره و أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 17
17 - مردان و زنان فروتن ، از پاداشی عظیم برخوردارند .
و الخ-شعین و الخ-شع-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 10
10 - مردان و زنان مطیع و خاضع ، از پاداش بزرگ خداوند برخوردارند .
و الق-نتین و الق-نت-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 28
ص: 343
28 - مردان و زنانی که زیاد از خداوند یاد می کنند ، از پاداش بزرگ او برخوردارند .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم . .. أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 22
22 - مردان و زنان روزه گیر ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الص-ئمین و الص-ئم-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 15
15 - مردان و زنان شکیبا ، از پاداشی با عظمت برخوردارند .
و الص-برین و الص-برت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 12
12 - مردان و زنان صداقت پیشه ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الص-دقین و الص-دق-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 3
3 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، اهل بهشت اند .
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه
ص: 344
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 25
25 - مردان و زنان عفیف ، از پاداش عظیم خداوند برخوردارند .
و الح-فظین فروجهم و الح-فظ-ت . .. أعدّ اللّه لهم... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 30
30 - مردان و زنانی که یاد خداوند را در دل ها زنده می کنند ، از پاداش بزرگ او برخوردارند .
و الذکرین اللّه کثیرًا و الذکرت أعدّ اللّه لهم . .. أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 4
4 - مردان و زنان مسلمان ، از پاداش بزرگ الهی برخوردارند .
إنّ المسلمین و المسلم-ت . .. أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 35 - 6
6 - مردان و زنان با ایمان ، از پاداش بزرگ خداوند برخوردارند .
إنّ . .. و المؤمنین و المؤمن-ت ... أعدّ اللّه لهم ... أجرًا عظیمًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 3
3 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، اهل بهشت اند .
من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه
ص: 345
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 5 - 5
5 - همسانی زنان و مردان مؤمن ، در بهرهوری از ثمرات ایمان خود و پاداش های الهی
لیدخل المؤمنین و المؤمن-ت جنّ-ت
قرار گرفتن وصف <المؤمنات> در کنار <المؤمنین>، می رساند که زنان و مردان در ره یابی به بهشت جاودان همسان اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 11
11 - زنان و مردان نیک سرشت و نیک کردار ، از نسبت های ناروای افراد خبیث و بدخواه در باره آنان ، منزه و پیراسته اند .
للخبیثین . .. للطیّبین ... أُول-ئک مبرّءون ممّا یقولون
مشارالیه <أُول-ئک> <طیّبین> (مردان و زنان نیک و پاکدامن) است و مرجع ضمیر <یقولون>، <خبیثین> (مردان و زنان خبیث) می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 58 - 1،2
1 - کسانی که با مردان و زنان مؤمن بی گناه ، نسبتی ناروا بدهند ، زیر بار بهتان رفته اند .
و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمن-ت بغیر ما اکتسبوا فقد احتملوا بهت-نًا
2 - نسبت ناروا به مردان و زنان مؤمن بی گناه ، آزار و اذیت آنان و گناه است .
و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمن-ت بغیر ما اکتسبوا فقد احتملوا . .. إثمًا مبینًا
به قرینه <فقد احتملوا بهتاناً> مراد از آزار و اذیت مؤمنان، تهمت زدن و نسبت ناروا دادن به آنها است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 6 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن ، همواره در معرض خطر انحراف و افتادن در ورطه گناه آتش افروز
ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا
مطلب یاد شده، از خطاب به مؤمنان (یا أیّها الذین آمنوا) استفاده می شود.
ص: 346
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 6 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن ، همواره در معرض خطر انحراف و افتادن در ورطه گناه آتش افروز
ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا
مطلب یاد شده، از خطاب به مؤمنان (یا أیّها الذین آمنوا) استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 4
4 - زنان و مردان مؤمن نیک کردار ، برخوردار از روزی ها و نعمت های بی اندازه و بسیار در بهشت
و من عمل ص-لحًا . .. فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغیر حساب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 10 - 14
14 - زنان همانند مردان ، در معرض انحراف و حق ناپذیری شدید و مثال زدنی
ضرب اللّه مثلاً للذین کفروا امرأت نوح و امرأت لوط . ..قیل ادخلا النار مع الدخلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 25 - 17
17- پایمال شدن حرمت مردان و زنان مؤمن در صورت جنگ در حدیبیه ، مایه ننگ برای مسلمانان
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت . .. فتصیبکم منهم معرّه
ص: 347
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تحریم - 66 - 10 - 14
14 - زنان همانند مردان ، در معرض انحراف و حق ناپذیری شدید و مثال زدنی
ضرب اللّه مثلاً للذین کفروا امرأت نوح و امرأت لوط . ..قیل ادخلا النار مع الدخلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 71 - 3
3- جواز حضور زنان در جلسه مردان و پذیرایی از ایشان
وامرأته قائمه فضحکت فبشّرن-ها
برخی برآنند که مراد از <قائمه> قیام برای پذیرایی از مهمانان است. برداشت فوق ناظر به این احتمال می باشد. گفتنی است که به قرینه آیه بعد، نمی توان گفت جواز حضور زنان به طور مطلق - چه جوان باشند و چه کهنسال - از آیه استنباط می شود اگرچه نفی آن نیز از آیه استفاده نمی گردد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 1
1 - زنان خبیث ( بد سرشت و بد کردار ) ، شایسته زندگی با مردان خبیث و مردان خبیث ، شایسته زندگی با زنان خبیث اند .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده، بر مبنای سه نکته است: 1- <خبیث> (ضد <طیّب> و مفرد <خبیثات> و <خبیثون>) به معنای شیء پست و ناپسند است و انسان خبیث; یعنی، کسی که دارای اوصاف و رفتار پست و ناپسند است می باشد. <طیب> (مفرد <طیّبات> و <طیّبون>) به معنای شیء پسندیده و دل پذیر است و انسان طیّب; یعنی، کسی که به اوصاف و رفتار خوب و پسندیده آراسته و از هر زشتی و پلیدی منزه و پاک است. 2- کلمات <الخبیثات>، <الخبیثین> <الطیّبات> و <الطیّبون> اوصافی برای موصوف های محذوف مثل <النساء> و <الرجال> است; یعنی، <الخبیثات من النساء و الخبیثون من الرجال و...>. 3- لام در <للخبیثین>، <للخبیثات> <للطیّبین> و <للطیّبات> برای اختصاص است. با توجه به نکات یاد شده می توان گفت که آیه شریفه در صدد بیان شایستگی ها و ملاک های لازم برای ازدواج می باشد.
ص: 348
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 5
5 - زنان نیک ( نیک سرشت و نیک کردار ) ، تنها شایسته مردان نیک ، و مردان نیک ، تنها شایسته زنان نیک اند .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 7
7 - گفتار و سخن پسندیده و نیک ، تنها شایسته مردان و زنان نیک است و از آنان سر می زند .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 4
4 - گفتار و سخن ناپسند و خباثت آلود ، تنها شایسته مردان و زنان خبیث ( بدسرشت و بدکردار ) است و از آنان سر می زند .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که <الخبیثات> و <الطیّبات> صفت برای موصوف محذوف <الکلم> باشد; یعنی، <الخبیثات من الکلم للخبیثین من الرجال و. ..>. گفتنی است سه آیه اخیر که در باره تهمت زنا و فحشا به زنان پاکدامن است (إنّ الذین یرمون المحصنات ...) و نیز ذیل آیه (أُول-ئک مبرّءون ممّا یقولون لهم) مؤید همین برداشت است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 56 - 1
1 - مردان بهشتی با همسرانشان - در حالی که به شوخی و گفت وگوی لذت بخش مشغولند - زیر سایه ها نشسته و بر تخت های مزیّن و مجلل ( چون حجله عروس ) تکیه خواهند زد .
إنّ أصح-ب الجنّه الیوم فی شغل ف-کهون . هم و أزوجهم فی ظل-ل علی الأرائک متّکئون
جمله <هم و أزواجهم. ..> استئناف بیانی برای آیه پیشین (إنّ أصحاب الجّنه...) است و موقعیت مکانی و جایگاه اهل بهشت را - که به شوخی و صحبت لذت بخش مشغولند - بیان می کند. <أریکه> (مفرد <أرائک>) نیز به معنای تخت مزین در حجله عروس
ص: 349
است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 1،2،4،15
1 - زنان خبیث ( بد سرشت و بد کردار ) ، شایسته زندگی با مردان خبیث و مردان خبیث ، شایسته زندگی با زنان خبیث اند .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده، بر مبنای سه نکته است: 1- <خبیث> (ضد <طیّب> و مفرد <خبیثات> و <خبیثون>) به معنای شیء پست و ناپسند است و انسان خبیث; یعنی، کسی که دارای اوصاف و رفتار پست و ناپسند است می باشد. <طیب> (مفرد <طیّبات> و <طیّبون>) به معنای شیء پسندیده و دل پذیر است و انسان طیّب; یعنی، کسی که به اوصاف و رفتار خوب و پسندیده آراسته و از هر زشتی و پلیدی منزه و پاک است. 2- کلمات <الخبیثات>، <الخبیثین> <الطیّبات> و <الطیّبون> اوصافی برای موصوف های محذوف مثل <النساء> و <الرجال> است; یعنی، <الخبیثات من النساء و الخبیثون من الرجال و...>. 3- لام در <للخبیثین>، <للخبیثات> <للطیّبین> و <للطیّبات> برای اختصاص است. با توجه به نکات یاد شده می توان گفت که آیه شریفه در صدد بیان شایستگی ها و ملاک های لازم برای ازدواج می باشد.
2 - زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، تنها با مردان ناپاک و آلوده به فحشا و مردان ناپاک و آلوده ، تنها با زنان ناپاک و آلوده حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان پاک و عفیف ، ممنوع است .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده مبتنی بر دو نکته است: 1- مقصود از <الخبیثات> و <الخبیثین> - با توجه به این که این آیه به دنبال آیات مربوط به احکام زنا و فحشا آمده است - زنان و مردان زناکار و آلوده به فحشا باشد. 2- آیه شریفه همانند آیه <الزانی لاینکح إلاّ زانیه ...> در صدد بیان یک حکم شرعی در امر ازدواج باشد، چنان که روایت منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) این همانندی را تأیید می کند (مجمع البیان، ذیل آیه).
4 - گفتار و سخن ناپسند و خباثت آلود ، تنها شایسته مردان و زنان خبیث ( بدسرشت و بدکردار ) است و از آنان سر می زند .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که <الخبیثات> و <الطیّبات> صفت برای موصوف محذوف <الکلم> باشد; یعنی، <الخبیثات من الکلم للخبیثین من الرجال و. ..>. گفتنی است سه آیه اخیر که در باره تهمت زنا و فحشا به زنان پاکدامن است (إنّ الذین یرمون المحصنات ...) و نیز ذیل آیه (أُول-ئک مبرّءون ممّا یقولون لهم) مؤید همین برداشت است.
15 - < فی مجمع البیان قال : سبحانه < الخبیثات للخبیثین و الخبیثون للخبیثات > قیل فی معناه أقوال : . . . والثالث الخبیثات من النساء للخبیثین من الرجال و الخبیثون من الرجال للخبیثات من النساء والطیّبات من النساء للطیّبین من الرجال و الطیّبون من الرجال للطیّبات من النساء . . . و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبداللّه . . . ;
در <مجمع البیان> از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) درباره سخن خدا <الخبیثات للخبیثین . ..> روایت شده است که فرمود: زنان خبیث برای مردان خبیث و مردان خبیث برای زنان خبیث هستند و زنان پاکدامن برای مردان پاکدامن و مردان پاکدامن برای زنان پاکدامن اند...>.
ص: 350
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 2،5،6،7،15
2 - زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، تنها با مردان ناپاک و آلوده به فحشا و مردان ناپاک و آلوده ، تنها با زنان ناپاک و آلوده حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان پاک و عفیف ، ممنوع است .
الخبیث-ت للخبیثین و الخبیثون للخبیث-ت
برداشت یاد شده مبتنی بر دو نکته است: 1- مقصود از <الخبیثات> و <الخبیثین> - با توجه به این که این آیه به دنبال آیات مربوط به احکام زنا و فحشا آمده است - زنان و مردان زناکار و آلوده به فحشا باشد. 2- آیه شریفه همانند آیه <الزانی لاینکح إلاّ زانیه ...> در صدد بیان یک حکم شرعی در امر ازدواج باشد، چنان که روایت منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) این همانندی را تأیید می کند (مجمع البیان، ذیل آیه).
5 - زنان نیک ( نیک سرشت و نیک کردار ) ، تنها شایسته مردان نیک ، و مردان نیک ، تنها شایسته زنان نیک اند .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
6 - زنان پاکدامن و منزه از فحشا ، تنها با مردان پاکدامن ، و مردان پاکدامن و منزه از فحشا ، تنها با زنان پاکدامن حق ازدواج دارند و ازدواج آنان با مردان و زنان ناپاک و آلوده به فحشا ، ممنوع است .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
7 - گفتار و سخن پسندیده و نیک ، تنها شایسته مردان و زنان نیک است و از آنان سر می زند .
و الطیّب-ت للطیّبین و الطیّبون للطّیب-ت
15 - < فی مجمع البیان قال : سبحانه < الخبیثات للخبیثین و الخبیثون للخبیثات > قیل فی معناه أقوال : . . . والثالث الخبیثات من النساء للخبیثین من الرجال و الخبیثون من الرجال للخبیثات من النساء والطیّبات من النساء للطیّبین من الرجال و الطیّبون من الرجال للطیّبات من النساء . . . و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبداللّه . . . ;
در <مجمع البیان> از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) درباره سخن خدا <الخبیثات للخبیثین . ..> روایت شده است که فرمود: زنان خبیث برای مردان خبیث و مردان خبیث برای زنان خبیث هستند و زنان پاکدامن برای مردان پاکدامن و مردان پاکدامن برای زنان پاکدامن اند...>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - بروج - 85 - 10 - 9
9 - گناه شکنجه دادن و سوزاندن مرد و زن مؤمن ، برابر و عذاب اخروی آن یکسان است .
الذین فتنوا المؤمنین و المؤمن-ت . .. فلهم عذاب جهنّم
ص: 351
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 6 - 1
1 - عذاب و کیفر الهی ، متوجّه مردان و زنان منافق و مشرک
و یعذّب المن-فقین و المن-فق-ت و المشرکین و المشرک-ت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 5
5 - پاداش ها و نعمت های زنان و مردان مؤمن نیک کردار در بهشت ، بیشتر از استحقاق و افزون تر از اقتضای رفتار آنان است .
و من عمل ص-لحًا . .. یرزقون فیها بغیر حساب
بدون حساب و بی اندازه بودن پاداش مؤمنان، در مقابل گناه کاران - که تنها به میزان گناهشان مجازات خواهند شد - گویای حقیقت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 13
13 - مردان و زنان نیک و پاکدامن ، از غفران خداوند و روزی نفیس و ارزشمند او بهره منداند .
و الطیّبون للطّیب-ت أُول-ئک مبرّءون ممّا یقولون لهم مغفره و رزق کریم
واژه <کریم> در هر چیزی که در جنس و نوع خودش، شریف و ارزشمند باشد، به کار می رود. (مفردات راغب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 9
9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر
الخبیث-ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب-ت
برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.
ص: 352
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 9
9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر
الخبیث-ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب-ت
برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 9
9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر
الخبیث-ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب-ت
برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 26 - 9
9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر
الخبیث-ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب-ت
برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 55 - 1
1 - مردان قوم لوط ، گرفتار هم جنس گرایی
ص: 353
أئنّکم لتأتون الرجال شهوه من دون النساء
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 155 - 3
3 - هفتاد مرد گزینش شده برای حضور در میعادگاه مناجات ، بهترین و لایقترین مردم بنی اسرائیل در دیدگاه موسی ( ع )
و اختار موسی
<اختیار> به معنای انتخاب و گزینش خیر است. بنابراین <اختار موسی> یعنی موسی بهترینها را انتخاب کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 58 - 4
4 - زنان مؤمن ، دارای موقعیتی همسان مردان مؤمن اند .
و الذین یؤذون المؤمنین و المؤمن-ت . .. فقد احتملوا بهت-نًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - فتح - 48 - 25 - 8،9
8- وجود زنان و مردانی مؤمن - اما ناشناخته - در میان کافران مکه ، قبل از حدیبیه
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت لم تعلموهم
9- بی اطلاعی مهاجران و انصار ، از وجود مردان و زنانی مؤمن در میان مکیان ; قبل از صلح حدیبیه
و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمن-ت لم تعلموهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 56 - 1
1 - مردان بهشتی با همسرانشان - در حالی که به شوخی و گفت وگوی لذت بخش مشغولند - زیر سایه ها نشسته و بر تخت های مزیّن و مجلل ( چون حجله عروس ) تکیه خواهند زد .
ص: 354
إنّ أصح-ب الجنّه الیوم فی شغل ف-کهون . هم و أزوجهم فی ظل-ل علی الأرائک متّکئون
جمله <هم و أزواجهم. ..> استئناف بیانی برای آیه پیشین (إنّ أصحاب الجّنه...) است و موقعیت مکانی و جایگاه اهل بهشت را - که به شوخی و صحبت لذت بخش مشغولند - بیان می کند. <أریکه> (مفرد <أرائک>) نیز به معنای تخت مزین در حجله عروس است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 40 - 8
8 - برابری زن و مرد ، در بهره مند شدن از پاداش های اخروی و نعمت های بهشتی
و من عمل ص-لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول-ئک یدخلون الجنّه یرزقون فیها بغی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - احزاب - 33 - 40 - 2،5
2 - پیامبر ( ص ) ، پدر هیچ کدام از مردان دوران خود نبوده است .
ما کان محمّد أبا أحد من رجالکم
اضافه <رجال> به ضمیر مخاطب <کم> می تواند اشعار به این معنا داشته باشد که پیامبر(ص) پدر نوادگان خود هست ولی پدر سایر مردان نیست.
5 - حکم مادری پیدا کردن همسران رسول اللّه ( ص ) ، نمی تواند دلیل حکم پدری آن حضرت باشد .
و أزواجه أُمّهاتکم . .. ما کان محمّد أبا أحد من رجالکم
احتمال دارد که <ما کان محمّد أبا أحد من رجالکم> درصدد نفی توهمی باشد که به دنبال نزول حکم مادر دانستن همسران پیامبر پدید آمده است. از آیه استفاده می شود که آن حکم، دلیل نمی شود که پیامبر(ص) هم، حکم پدر را پیدا کند. بنابراین، آیه، نفی حکم تشریعی می کند و نه تکوینی.
مردسالاری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 25 - 10
10- سیادت و آقایی مرد بر همسر خویش در عصر یوسف ( ع )
ص: 355
و ألفیا سیدها لدا الباب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 59 - 3،7
3- مردسالاری ، در دوران جاهلی بر خانواده ها سایه افکنده بود .
و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی ظلّ وجهه . .. یتوری من القوم من سوء ما بشّر به أیمسکه
7- مردان ، در دوران جاهلیت بر فرزندان خود ولایت و اختیار تام داشتند .
أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب
اینکه خداوند از تصمیم مشرکان درباره زنده نگه داشتن نوزادان دختر خود و یا در گور کردنشان سخن می گوید و کس دیگری را دخیل و معترض نمی داند، می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 25 - 10
10- سیادت و آقایی مرد بر همسر خویش در عصر یوسف ( ع )
و ألفیا سیدها لدا الباب
ص: 356
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 24
24 - از امام صادق ( ع ) روایت شده است : < عشره اشیاء من المیته ذکیه : العظم و الشعر ، و الصوف و الریش و القرن و الحافر و البیض و الانفخه و اللبن و السن ;
ده چیز از مردار که عبارتند از: استخوان، مو، پشم، پر، شاخ، سم، تخم پرنده، مایه پنیر، شیر و دندانها پاک و قابل استفاده است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 24
24 - از امام صادق ( ع ) روایت شده است : < عشره اشیاء من المیته ذکیه : العظم و الشعر ، و الصوف و الریش و القرن و الحافر و البیض و الانفخه و اللبن و السن ;
ده چیز از مردار که عبارتند از: استخوان، مو، پشم، پر، شاخ، سم، تخم پرنده، مایه پنیر، شیر و دندانها پاک و قابل استفاده است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 121 - 4
4 - خوردن میته حرام است.
و لا تأکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه
از موارد و مصادیق مسلم برای <ما لم یذکر اسم الله>، حیوانی است که خود مرده باشد.
ص: 357
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 6،16
6 - خوردن گوشت مردار، خوک، خون و حیوانی که هنگام ذبح نام خدا بر آن برده نشده، حرام است.
إلا أن یکون میته أو دما مسفوحا أو لحم خنزیر فإنه رجس أو فسقا أهل لغیر اللّه به
16 - خوردن خون، گوشت مردار، خوک و حیوان تذکیه نشده بر مضطر جایز است.
إلا أن یکون میته أو دما . .. فمن اضطر ... فإن ربک غفور رحیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 16
16 - خوردن خون، گوشت مردار، خوک و حیوان تذکیه نشده بر مضطر جایز است.
إلا أن یکون میته أو دما . .. فمن اضطر ... فإن ربک غفور رحیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 10
10 - آلودگی و پلیدی گوشت مردار و خوک و خون، فلسفه تحریم آنها از سوی خداوند است.
إلا أن یکون . .. فإنه رجس
مرجع ضمیر <إنه> می تواند مجموعه آنچه در آیه ذکر شده، باشد. برداشت فوق بنابر این اساس است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 1
1 - خوردن مردار ، خون ، گوشت خوک و حیوانی که به نام غیر خدا ذبح شده ، حرام است .
إنما حرم علیکم المیته و الدم و لحم الخنزیر و ما أهل به لغیر اللّه
<اهلال> (مصدر (أهلّ) به معنای بلند کردن صداست و مقصود از آن در آیه - چنانچه اهل تفسیر برآنند - نام بردن است و لام در <لغیر اللّه> برای تعدیه می باشد. بنابراین <ما أهل به لغیر اللّه>; یعنی، حیوانی که ]به هنگام ذبح[ نام غیر خدا بر او برده شود.
ص: 358
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 6
6 - خوردن گوشت مردار، خوک، خون و حیوانی که هنگام ذبح نام خدا بر آن برده نشده، حرام است.
إلا أن یکون میته أو دما مسفوحا أو لحم خنزیر فإنه رجس أو فسقا أهل لغیر اللّه به
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 115 - 1
1- خوردن مردار ، خون و گوشت خوک ، حرام است .
حرّم علیکم المیته و الدم و لحم الخنزیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 3
3 - مردار ، خون ، گوشت خوک و حیوانی که برای بت ها ذبح شود ، یا به نام غیر خدا سر بریده شود ، از خوراکی های خبیث و پلید هستند .
کلوا من طیبت . .. إنما حرم علیکم المیته ... و ما أهل به لغیر اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 121 - 5
5 - حیوانی که با نام خدا ذبح نشود، مظهر فسق است.
و لا تأکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه و إنه لفسق
مرجع ضمیر <إنه> می تواند <ما> در <مما لم یذکر> باشد در نتیجه حیوان ذبح شده بدون نام خدا، خود فسق است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 2
2 - به هنگام اضطرار بهره برداری از مردار ، خون ، گوشت خوک و ذبیحه ای که نام غیر خدا بر او برده شده ، حلال است .
ص: 359
فمن اضطر . .. فلا إثم علیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 121 - 4،6
4 - خوردن میته حرام است.
و لا تأکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه
از موارد و مصادیق مسلم برای <ما لم یذکر اسم الله>، حیوانی است که خود مرده باشد.
6 - خوردن از حیوانی که با نام خدا ذبح نشده باشد، عصیانی است که شناعت آن پنهان است. *
و إن الشیطین لیوحون إلی أولیائهم
تأکید بر <فسق> بودن خوردن از حیوانی که نام خدا بر آن برده نشده، پس از تقسیم گناهان به <ظاهر الإثم و باطنه> در آیه قبل، حکایت از آن دارد که این گناه از نوع <باطن الإثم> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 10
10 - آلودگی و پلیدی گوشت مردار و خوک و خون، فلسفه تحریم آنها از سوی خداوند است.
إلا أن یکون . .. فإنه رجس
مرجع ضمیر <إنه> می تواند مجموعه آنچه در آیه ذکر شده، باشد. برداشت فوق بنابر این اساس است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 173 - 23
23 - < محمد بن عذافر عن بعض رجاله عن ابی جعفر ( ع ) قال قلت له لم حرم اللّه عزو جل الخمر و المیته و الدم و لحم الخنزیر ؟ فقال : ان اللّه تبارک و تعالی . . . خلق الخلق . . . و علم ما یضرهم فنهاهم عنه و حرمه علیهم ثم احله للمضطر فی الوقت الذی لایقوم بدنه إلا به فأمره أن ینال منه بقدر البلغه لاغیر ذلک . . . ;
امام باقر(ع) در پاسخ از علت حرمت خمر، مردار، خون و گوشت خوک فرمودند: خداوند انسانها را آفرید . .. و می دانست چه چیزی موجب ضرر و زیان آنان است و آنان را از آن نهی نموده و برایشان حرام کرده است، سپس برای مضطر در وقتی که بدن او به آن نیاز پیدا کرده، حلال شمرده است که به اندازه کفاف بخورد نه بیشتر از آن ... >.
ص: 360
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 7
7 - ممنوعیت بهره گیری از مردار، خون و خوک، منحصر به خوردن آنهاست. *
محرما علی طاعم یطعمه إلا أن یکون میته
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 145 - 24
24 - عن أبی عبدالله(ع) فی قول الله عزو جل: <فمن اضطر غیر باغ و لاعاد> قال: الباغی الذی یخرج علی الإمام و العادی الذی یقطع الطریق لایحل لهما المیته.
از امام صادق(ع) درباره آیه <فمن اضطر غیر باغ و لاعاد> روایت شده است: مراد از <باغی> کسی است که علیه امام قیام کند. و منظور از <عادی>، راهزن است. برای این دو (در حال اضطرار)، مردار حلال نیست.
مردگان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 56 - 6
6 - توانمندی خداوند بر زنده کردن و میراندن ، نشانه قدرت او بر برپا ساختن رستاخیز است .
هو یحی و یمیت و إلیه ترجعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 7 - 10
10- انسانها ، پس از مرگ برای حضور در صحنه قیامت ، زنده شده و برانگیخته خواهند شد .
و ل-ئن قلت إنکم مبعوثون من بعد الموت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 5 - 1،2
1- انسان ها پس از مردن و به خاک تبدیل شدن - برای حضور در صحنه قیامت - دوباره زنده می شوند و آفرینشی جدید می یابند .
أءذا کنّا تربًا أءنا لفی خلق جدید
ص: 361
2- آدمی پس از مردن و خاک گشتن ، در مسیر آفرینشی جدید برای حضور در صحنه قیامت قرار می گیرد .
أءنا لفی خلق جدید
کلمه <فی> در <أءنا لفی خلق جدید> می رساند که پدیده جدید پس از خاک شدن شروع می شود و در مسیر آفرینش جدید قرار می گیرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 19 - 12
12- آفرینش آسمان ها و زمین ، نمودی از قدرت خداوند بر احیای مردگان در قیامت ( معاد ) است . *
ألم تر أن الله خلق السموت و الأرض بالحقّ إن یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید
این برداشت مبتنی بر این احتمال است که آیه در صدد طرح مسأله معاد و اثبات قدرت خداوند بر آن است و آیات قبل، که کیفر اخروی کافران و حبط عمل آنها را مطرح کرد، می تواند قرینه ای بر ادّعای فوق باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 50 - 4
4- خداوند ، قادر بر زنده ساختن مجدد انسان ها ، حتی اگر به سنگ و آهن مبدل شوند .
قل کونوا حجاره أو حدیدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 51 - 2
2- برای خداوند ، احیای مجدد انسان از خاک ، سنگ ، آهن و یا ماده سخت تر از این ها ، یکسان است .
قل کونوا حجاره أو حدیدًا . أو خلقًا ممّا یکبر فی صدورکم
از حرف <أو> که برای تخییر است و حکایت از تساوی معطوف و معطوف علیه در نزد متکلم دارد، استفاده می شود که: سنگ شدن یا آهن شدن انسان، باعث نمی شود که خداوند در برخی موارد، نیاز به اعمال قدرت افزون تری داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 52 - 4
4- آفرینش دوباره انسان ها در قیامت ، امری سهل و آسان است .
قالوا أءذا کنّا . .. قل کونواحجاره ... فسیقولون من یعیدنا قل الذی فطرکم أوّل مرّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 33 - 12
12- انسان ها ، در قیامت دوباره زنده خواهند شد .
یوم أموت و یوم أُبعث حیًّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 362
10 - مریم - 19 - 66 - 5
5- انسان هاپس از مرگ و فرارسیدن قیامت ، دوباره زنده شده و از زمین بیرون آورده خواهند شد .
أءذا ما متّ لسوف أُخرج حیًّا
مراد از خروج در <اخراج> - به قرنیه ذهنیت متکلّم از معاد مورد قبول پیامبران - خروج از خاک و اجزای زمین است; یعنی، <اخراج من الارض>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 67 - 4
4- پدیدارساختن انسان در صحنه هستی و آوردن او از عدم به وجود ، دلیل قدرت خداوند بر احیای مجدد او و معاد
أوَلا یذکر الإنس-ن . .. و لم یک شیئًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 6 - 3
3 - توانایی خدا بر احیای همه مردگان
و أنّه یحی الموتی
<موتی> جمع <میّت> است و جمع محلاّ به <ال> مفید عموم می باشد. بنابراین <الموتی>;یعنی، همه مردگان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 7 - 9
9 - در قیامت همه مردگان زنده می شوند و هیچ کس در گور خود باقی نمی ماند .
أنّ اللّه یبعث من فی القبور
با توجه به، به کارگیری کلمه <من> و <القبور> (جمع با الف و لام) - که هر دو کلمه مفید عموم است - برداشت یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 66 - 3،4
3 - حیات مجدد انسان ها ( در روز رستاخیز ) ، به اراده خداوند
ثمّ یحییکم
4 - تجلی ربوبیت خدا در آفرینش و در مرگ و حیات مجدد انسان ها
و هو الذی أحیاکم ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 9 - 8
8 - احیای زمین مرده و فاقد حیات و پدید آوردن موجودات زنده در این کره ، دلیل قدرت خداوند بر احیای مجدد انسان ها در روز رستاخیز
ص: 363
واللّه الذی أرسل الری-ح . .. فأحیینا به الأرض بعد موتها کذلک النشور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 51 - 1،4،5
1 - با دمیده شدن در صور ، انسان های موجود در گور ها ، زنده خواهند شد .
و نفخ فی الصور فإذا هم من الأجداث
<جدث> (مفرد <أجداث>) به معنای قبر و گور است.
4 - انسان ها پس از زنده شدن از قبر ها ، به سوی پروردگار خویش خواهند شتافت .
فإذا هم من الأجداث إلی ربّهم ینسلون
<نسلان> (مصدر <ینسلون>) به معنای گام برداشتن سریع است.
5 - انسان ها پس از زنده شدن در قیامت ، بی هیچ فاصله و تأخیری برای حسابرسی به پیشگاه خداوند احضار می شوند .
فإذا هم من الأجداث إلی ربّهم ینسلون
بیشتر مفسران برآنند که مقصود از حرکت سریع انسان ها به سوی پروردگار، احضار آنان برای حسابرسی است. گفتنی است که به کار رفتن <إذا>ی فجائیه، می رساند که این حسابرسی بی هیچ فاصله ای پس از نفخ صور انجام خواهد پذیرفت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 77 - 5
5 - آفرینش انسان از نطفه ، دلیل و نشانه توانایی خداوند بر برپایی قیامت و زنده کردن انسان
أوَلم یر الإنس-ن أنّا خلقن-ه من نطفه
با توجه به آیات بعدی و نیز شأن نزول ها که این آیه و آیات بعدی را درباره فردی به نام <عاصب بنوائل> (از منکران معاد) دانسته است (مجمع البیان و دیگر تفاسیر)، برداشت یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 78 - 2،6
2 - دقت و اندیشه در چگونگی پیدایش انسان ، زمینه ساز ممکن دانستن برپایی قیامت و حیات مجدد انسان ها
أوَلم یر الإنس-ن . .. و ضرب لنا مثلاً و نسی خلقه
6 - پیدایش انسان های نخستین ، دلیل و شاهدِ امکانِ زنده شدن مجدد آنان پس از مرگ و خاکستر شدن بدن ها
و ضرب لنا مثلاً و نسی خلقه قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 79 - 1
1 - آفرینش نخستین انسان ها ، دلیل و شاهدِ امکانِ برپایی قیامت و توانایی خدا بر احیای مجدد انسان ها
قل یحییها الذی أنشأها أوّل مرّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 364
15 - یس - 36 - 80 - 3
3 - آتشزا بودن درخت سبز و مرطوب ، دلیل و نشانه توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها در روز قیامت
الذی جعل لکم من الشجر الأخضر نارًا
برداشت یاد شده با توجه به آیات پیشین است که درصدد بیان جلوه های قدرت خداوند برای اثبات معاد و رستاخیز انسان ها است; یعنی، خداوندی که قادر است از درخت سبز آتش را پدید آورد و از آب، آتش را بیافریند; همو قادر است مرده را نیز زنده کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 81 - 3،6
3 - آفرینش آسمان ها و زمین ، دلیل و نشانه توانایی خداوند بر برپایی قیامت و آفرینش مجدد انسان ها
أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم
6 - آفرینش آسمان ها و زمین ، بسی مهم تر و با عظمت تر از آفرینش مجدد انسان ها است .
أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم
شگفت آور بودن انکار معاد از سوی کافران - علی رغم مشاهده قدرت خدا بر خلق جهان طبیعت - می تواند ناشی از این حقیقت باشد که آفرینش جهان طبیعت، بسی مهم تر و با عظمت تر از خلق مجدد یکی از پدیده های طبیعت (یعنی انسان) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 68 - 7،9
7 - موجودات آسمان ها و زمین ، پس از مرگ با دمیده شدن دوباره در صور ، زنده خواهند شد .
ثمّ نفخ فیه أُخری فإذا هم قیام
9 - به پاخاستن ناگهانی موجودات آسمان ها و زمین ، پس از دومین نفخ صور در قیامت
ثمّ نفخ فیه أُخری فإذا هم قیام
<إذا> برای مفاجات و مفید معنای ناگهانی است و <قیام>، جمع <قائم>) (به پاخاسته) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 10 - 4
4 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله : < أءنّا لمردودون فی الحافره > یقول : فی الخلق الجدید ;
از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند <أءنّا لمردودون فی الحافره> روایت شده که فرمود: خدا می فرماید: [مشرکان می گویند: آیا ما] در آفرینش مجدد [بازمی گردیم؟]>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 14 - 1
1 - تمام مردگان پس از نفخ صور ، زنده گشته و در دشت هموار قیامت حاضر خواهند شد .
فإذا هم بالساهره
<ساهره>; یعنی، فلات و سرزمین پهناور، مسطّح و بی آب. این کلمه از ریشه <سَهَر> است; یعنی، ممکن نبودن خواب در شب
ص: 365
(لسان العرب). نامگذاری فلات به <ساهره>، به این اعتبار است که پیمایندگان آن در شب بیدار می مانند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عادیات - 100 - 9 - 2
2 - قیامت ، روز زنده شدن مردگان
بعثر ما فی القبور
بیرون ریخته شدن آنچه در قبرها هست، کنایه از زنده شدن مردگان در قیامت است. تعبیر <قبر> - در این آیه - ممکن است هر نقطه ای از جهان را که از بقایای انسان در آن اثری باشد، شامل گردد; بنابر این، آیه شریفه شامل تمامی انسان ها خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 56 - 1،2
1 - خداوند ، قوم موسی را پس از هلاکتشان با صاعقه ، حیاتی دوباره بخشید و آنان را زنده کرد .
ثم بعثنکم من بعد موتکم
2 - امکان زنده شدن مردگان در دنیا و رجعت دوباره آنان به زندگی دنیوی
ثم بعثنکم من بعد موتکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 73 - 10
10 - امکان زنده شدن مردگان در دنیا
فقلنا اضربوه ببعضها کذلک یحی اللّه الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 29 - 12،13
12 - آفرینش موجودات زمین و آسمان های هفتگانه ، دلیل توانایی خدا بر زنده کردن مردگان است .
ثم یحییکم ثم إلیه ترجعون. هو الذی خلق لکم ... فسویهن سبع سموت
جمله <هو الذی . ..> می تواند مرتبط با ذیل آیه قبل باشد و نیز می تواند با صدر آن آیه در ارتباط باشد. برداشت فوق مبتنی بر احتمال نخست است.
13 - باور به علم مطلق خدا و قدرت گسترده و همه جانبه او ، زایل کننده هر گونه شبهه در راستی و درستی تحقق معاد و زنده شدن مردگان
ص: 366
ثم یحییکم ثم إلیه ترجعون. هو الذی خلق ... و هو بکل شیء علیم
جمله <هو الذی . .. سبع سماوات> اشاره به قدرت بی انتهای خداوند دارد و جمله <و هو بکل شیء علیم> حاکی از علم مطلق الهی است. از هدفهای بیان قدرت و علم همه جانبه خداوند - پس از بیان معاد و زنده کردن مردگان (ثم یحییکم ثم إلیه ترجعون) - بر طرف کردن هرگونه شبهه در راستی و درستی آن می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 73 - 7
7 - خداوند ، همه مردگان را حیاتی دوباره خواهد بخشید .
کذلک یحی اللّه الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 243 - 1،2،4،8،17،18
1 - فرار هزاران تن از اقوام گذشته از دیار خویش به خاطر ترس از مرگ ، و میرانده شدن و دوباره زنده شدن آنان پس از مدّتی از سوی خداوند
الم تر الی الّذین . .. ثمّ احیاهم
2 - واقعه تاریخی آن قومی که از دیارشان خارج شدند و به امر خداوند مردند و سپس زنده شدند ، آیات الهی است .
یبین اللّه لکم ایاته . .. الم تر الی الّذین خرجوا
4 - امکان زنده شدن مردگان در دنیا ( رجعت )
فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احیاهم
8 - دعوت خداوند به تعقّل در واقعه قومی که مُردند و دوباره زنده شدند . ( حوادث تاریخی )
الم تر الی الّذین خرجوا من دیارهم و هم اُلوف حذر الموت
17 - مُردگانی که به فرمان الهی زنده شدند ، در بُرهه ای دیگر از زمان به زندگی خویش ادامه دادند .
ثمّ احیاهم انّ اللّه لذو فضل علی النّاس
آنگاه زنده شدن فضل الهی است که زنده شده برای مدّتی به حیات خویش ادامه دهد; بنابراین اگر بلافاصله پس از زنده شدن می مُردند، بعید به نظر می رسد که زنده شدن نشان تفضّلی بر آنان باشد.
18 - خداوند به درخواست حضرتِ حِزقیل ، چندین هزار نفر از مُردگان را زنده ساخت .
و هم الوف حذر الموت فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احیاهم
امام باقر (ع): . .. فمربهم نبیّ ... یقال له حزقیل ... قال ربّ لو شئت لاحییتهم ... فاوحی اللّه تعالی الیه افتحبّ ذلک قال نعم یا ربّ ... فعادوا احیاء ...
_______________________________
کافی، ج 8، ص 198، ح 237 ; عیون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 160، ح 1.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 260 -
1،2،3،4،5،6،12،14،16،19،20،23،24،25،28
1 - خداوند با نشان دادن کیفیّت احیای مردگان ، ابراهیم ( ع ) را به نور ، هدایت کرد .
ص: 367
اللّه ولیّ الّذین امنوا یخرجهم من الظّلمات الی النّور . .. و اذ قال ابرهیم ربّ
داستان ابراهیم (ع) در آیه شریفه، مثال و ارائه نمونه ای دیگر است برای ولایت الهی و ثمره آن. یعنی این داستان، نمونه ای برای هدایت مؤمنان پذیرایِ ولایت به نور و خارج ساختن آنان از ظلمات و تاریکی است.
2 - یادآوری ماجرای ابراهیم ( ع ) و زنده شدن مرغان ، باعث اطمینان به قدرت الهی ، بر احیای مردگان
و اذ قال ابرهیم ربّ ارنی کیف تحیی الموتی
3 - پرسش ابراهیم ( ع ) از خداوند ، درباره نشان دادن کیفیّت احیای مردگان برای آرامش خاطر خویش
و اذ قال ابرهیم ربّ ارنی کیف تحیی الموتی . .. لطمئنّ قلبی
4 - احیای مردگان ، از شؤون ربوبیّت خداوند
ربّ ارنی کیف تحیی الموتی
5 - خداوند ، احیاکننده مردگان
کیف تحیی الموتی
6 - ایمان ابراهیم ( ع ) به اصل معاد و احیای مردگان
قال اولم تؤمن قال بلی
12 - دانایی به چگونگی احیای مردگان از جانب خداوند ، شرط ایمان به اصل معاد نیست .
ربّ ارنی کیف تحیی الموتی قال اَوَلم تُؤمِن قال بلی
14 - امر خدا به ابراهیم ( ع ) ، برای نشان دادن کیفیّت احیای مردگان ، به گرفتن چهار مرغ و کشتن و در هم کوبیدن آنها و قرار دادن هر جزئی بر کوهی و فراخواندنشان تا زنده گردند و شتابان به سوی او روند .
قال فخذ . .. ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیاً
مفرد آوردن کلمه جزء (منهنّ جزءاً)، حکایت از این معنا دارد که مرغان را در هم کوبید و مخلوط کرد و الاّ باید گفته شود: <منهنّ اجزاء>، نه جزءاً.
16 - بازگشت پرندگان ذبح شده به جانب ابراهیم ( ع ) ، پس از فراخوانی آنها
ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیاً
19 - امکان زنده شدن مردگان در دنیا
فخذ اربعه من الطیر . .. ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیاً
20 - خداوند ، جمع کننده اجزای پراکنده شده قبلی مردگان ، و زنده کننده آنان در هنگامه رستاخیز
قال فخذ اربعه من الطیر . .. ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیاً
23 - جمع میان اجزای پراکنده مردگان و احیای آنان ، بر اساس حکمت خداوندی
ثمّ اجعل . .. ثمّ ادعهنّ ... انّ اللّه عزیز حکیم
24 - حاکمیّت و تسلط خداوند بر عالم مرگ و حیات ، دانایی او به کیفیّت ترکیب اجزایِ مردگان و زنده کردن آنان
و اعلم انّ اللّه عزیز حکیم
25 - توجّه به عزّت و حکمت الهی ، هموارکننده شناختِ چگونگیِ زنده شدن مردگان
و اعلم انّ اللّه عزیز حکیم
28 - پرسش ابراهیم ( ع ) از خداوند درباره کیفیّت زنده شدن مردگان ، به انگیزه اطمینان قلب خود به خلیل اللّه بودنش
قال إبرهیم ربّ ارنی . .. لیطمئنّ قلبی
امام رضا (ع) درباره <لیطمئنّ قلبی> در آیه فوق فرمود: . .. و لکن لیطمئن قلبی علی الخلّه
ص: 368
_______________________________
عیون اخبارالرضا (ع)، ج 1، ص 198، ح 1 ; نورالثقلین، ج 1، ص 276، ح 1088.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 266 - 5
5 - داستان ابراهیم ( ع ) و نمرود و قصّه عُزیر و یا اِرمیای پیامبر و زنده شدن مرغان کوبیده شده و نیز تمامی احکام و مقررات انفاق ، از آیات الهی است .
الم تر . .. او کالذی مرّ ... فخذ اربعه من الطیر ... مثل الّذین ... کذلک یبیّن ال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 110 - 25،27،31،41
25 - توانایی حضرت مسیح بر زنده کردن مردگان مدفون شده در خاک
و اذ تخرج الموتی باذنی
مراد از اخراج مردگان (تخرج الموتی) زنده کردن آنهاست و به کارگیری کلمه اخراج برای رساندن این معناست که عیسی(ع) قادر بود حتی مردگان مدفون در خاک را نیز زنده کند و از خاکها بیرون کشد.
27 - عیسی ( ع ) ، ارائه کننده معجزات خویش ( حیات بخشی به اجسام بی جان ، درمان کوری و پیسی و زنده کردن مردگان ) ، در بسیاری از مواقع
اذ تخلق . .. و تبری الاکمه و الابرص باذنی و اذ تخرج
برداشت فوق از فعل مضارع <تخلق> و <تبری> و <تخرج> که حاکی از استمرار انجام کار می باشد، استفاده شده است.
31 - توانایی عیسی ( ع ) بر ارائه معجزاتی همانند روح بخشی به مجسمه ها ، درمان کوری و پیسی و احیای مردگان ، از نعمت های ویژه خداوند به آن حضرت
اذکر نعمتی . .. و تبری الاکمه و الابرص باذنی و اذ تخرج الموتی باذنی
41 - معجزه حضرت عیسی ( ع ) در شفای بیماران و زنده کردن مردگان متناسب با شیوع بیماری در آن زمان و نیاز شدید مردم به طب بود .
و تبری الاکمه و الابرص باذنی و اذ تخرج الموتی باذنی
امام رضا(ع): . .. <ان اللّه تبارک و تعالی بعث عیسی فی وقت ظهرت فیه الزمانات و احتاج الناس الی الطب فاتاهم من عند اللّه تعالی بما لم یکن عندهم مثله، و بما احیی الهم الموتی و ابرء الاکمه و الابرص باذن اللّه ... .
_______________________________
عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 80، ح 12، ب 32; نورالثقلین، ج 1، ص 342، ح 145.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 36 - 7
7 - خداوند مردگان را در قیامت برخواهد انگیخت.
و الموتی یبعثهم اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 369
5 - انعام - 6 - 95 - 6
6 - قدرت خداوند بر رویاندن گیاه زنده از دل دانه و هسته مرده، نمودی از قدرت او بر زنده ساختن آدمی پس از مرگ است.
لقد جئتمونا فردی کما خلقنکم أول مره . .. إن الله فالق ... مخرج المیت من الحی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 57 - 9،10
9 - خداوند در قیامت مردگان را از جایگاهشان بیرون خواهد کشید و آنان را زنده خواهد کرد .
کذلک نخرج الموتی
مراد از بیرون کشیدن مردگان، زنده کردن آنهاست و به کارگیری <اخراج> به جای <احیاء> می تواند اشاره به این باشد که مردگان در هر کجا مدفون باشند و یا به چیزی در زمین و آسمان و یا دریاها آمیخته باشند، از آنجا بیرون آورده می شوند و زنده می گردند.
10 - حیاتبخشی دوباره به مردگان به هنگام برپایی قیامت ، همانند رویش گیاهان مرده و به ثمر نشاندن آنهاست .
فاخرجنا به من کل الثمرت کذلک نخرج الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 25 - 3
3- احیای اخروی انسان ها ، تنها به دست خداوند است .
إن ربّک هو یحشرهم
ذکر ضمیر فصل <هو> در آیه، برای بیان حصر فعل حشر به فاعل است و احیا لازمه حشر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 40 - 10
10- مشرکان ، خداوند را قادر به احیای مجدد انسان ها پس از مرگ نمی دانستند .
و أقسموا بالله . .. لایبعث الله من یموت بلی وعدًا علیه ... إنما قولنا لشیء إذا أ
ذکر <إنما قولنا لشیء. ..> - که برای اثبات قدرت مطلق خداوند است - پس از بیان دیدگاه مشرکان درباره عدم احیای دوباره انسانها می تواند تعریض به مشرکان باشد; چون آنان دارای چنین دیدگاهی بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 99 - 6
6- قیامت ، با دمیده شدن دوباره روح ها در اجساد و صورت های پیشین ، برپا می شود . *
و نفخ فی الصور فجمعن-هم جمعًا
برداشت بالا، بدان احتمال است که <صور> جمع <صوره> باشد; یعنی: در <صورت ها (اجساد) روح، دمیده می شود. >.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 15 - 8
ص: 370
8- انسان ها در روز رستاخیر دوباره زنده خواهند شد .
یوم یموت و یوم یبعث حیًّا
<حیّاً> حال است. تصریح به آن پس از اشاره به مرگ هر انسان در <یوم یموت> بیانگر آن است که روز بعث، انسان ها دوباره زنده خواهند شد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 102 - 3
3 - قیامت ، روز دمیده شدن دوباره روح ها در اجساد و صورت های مردگان *
یوم ینفخ فی الصور
برداشت یاد شده بر اساس احتمالی در معنای <صور> است که جمع <صورت> و به معنای <تمثال ها و پیکرها> باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 84 - 4
4- خداوند ، خاندان ( زن و فرزند ) درگذشته ایوب ( ع ) را احیا و به او بازگردانید .
و ءاتین-ه أهله
در این که مقصود از اعطای خاندان ایوب(ع) به آن حضرت چیست، دو دیدگاه وجود دارد: 1- احیای زن و فرزندان درگذشته ایوب(ع) و بازگردانیدن آنان به ایشان; 2- اعطای زن و فرزندان جدید به جای زن و فرزندان از دست رفته او. برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 16 - 1
1 - قیامت ، روز زنده شدن مجدد انسان ها پس از مرگ
ثمّ إنّکم یوم القی-مه تبعثون
<بعث> (مصدر مجهول <تبعثون>) به معنای برانگیخته شدن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 3 - 6
6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرینندگی ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، میراندن ، حیات بخشیدن و احیای مردگان ، از نشانه های معبود واقعی و شایسته پرستش ( اللّه )
و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لانشورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 9 - 3
3 - اعتقاد به عزت و شکست ناپذیری خدا ، هموار کننده راه ایمان به رستاخیز و توانایی خدا بر احیای مردگان
و ما کان أکثرهم مؤمنین . و إنّ ربّک لهو العزیز
ص: 371
با توجه به مفاد آیات پیش (انکار معاد از سوی کافران و ارائه نشانه های قدرت خدا بر برپا ساختن رستاخیز و پایان بخشیدن موضوع یاد شده با ذکر عزت خدا) برداشت یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 19 - 3،5،8،10
3 - حیات بخشی خداوند به مرده و زمین ، از دلایل لزوم تسبیح خداوند است .
فسبح-ن اللّه . .. یخرج الحیّ من المیّت ... و یحیِ الأرض بعد موتها
<یخرج الحیّ> می تواند تعلیل برای <فسبحان اللّه> باشد.
5 - نظام حیات و مرگ در جهان هستی ، دلیلی آشکار بر امکان معاد و احیای مجدد انسان ها است .
یخرج الحیّ من المیّت . .. و کذلک تخرجون
8 - حیات مجدد انسان ها در عالم آخرت ، به دست خداوند بوده و خارج از اختیار انسان ها است .
و کذلک تخرجون
مجهول آورده شدن فعل <تخرجون> می تواند اشاره به اختیاری نبودن بعث اخروی انسان ها داشته باشد و فعل های <یخرج الحیّ من. ..> و <و یخرج المیّت...> قرینه است بر این که فاعل فعل محذوف <تخرجون> خداوند است.
10 - پدید آوردن موجود جان دار از موجود بی جان و موجود بی جان از جان دار ، نشانه قدرت مندی خداوند بر احیای مجدّد انسان ها است .
یخرج الحیّ من المیّت . .. و کذلک تخرجون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 20 - 6
6 - پدید آوردن موجودی زنده مانند انسان از دل خاک مرده ، از نشانه های توان مندی خداوند بر احیای مجدد انسان ها است .
و کذلک تخرجون . و من ءای-ته أن خلقکم من تراب
از این آیه به بعد، چندین آیه، در صدد شمارش آیات الهی است. از میان آن آیات، ذکر مناسب ترین آیه با <و کذالک تخرجون> پس از آن، می تواند در ضمن بیان آیات الهی، اشاره به نکته فوق باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 25 - 9
9 - احیای زمین موات با نزول باران ، دلیل قدرت خداوند بر احیای مجددانسان ها در قیامت است .
و من ءای-ته . .. و ینزّل من السماء ماء فیحیی به الأرض بعد موتها ... ثمّ إذا دعاک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 26 - 6
6 - فرمان برداریِ محضِ موجودات عالم از خداوند ، دلیل اطاعت انسان ها از ندای او برای زنده شدن مجدد در قیامت است .
إذا دعاکم دعوه . .. إذا أنتم تخرجون . و له من فی السم-وت ... کلّ له ق-نتون
جمله <کلٌّ له قانتون> عطف به جمله <و له من فی . ..> است و جمله <و له من فی...> را می توان به منزله دلیلی برای آیه قبل
ص: 372
تلقی کرد. بنابراین، معنای آیه چنین می شود: به دلیل این که همه، از جمله انسان ها تسلیم محض خدایند، با صدور فرمان خداوند به برخاستن از قبر، زنده می شوند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 27 - 2،3،13،14
2 - خداوند ، آغازکننده آفرینش انسان و بازآفریننده او پس از مرگ است .
و هو الذی یبدؤا الخلق ثمّ یعیده
<ال> در <الخلق> به قرینه <تخرجون>، در آیات قبل، می تواند عهد باشد و منظور از آن انسان است.
3 - بازآفرینی انسان ها ( معاد ) در قیامت برای خداوند بسی سهل و آسان است .
ثمّ یعیده و هو أهون علیه
مرجع ضمیر <هو> مصدر فعل <یعید> و مرجع ضمیر مجرور <علیه> خداوند است که از <هو الذی> مستفاد است. لازم به ذکر است که افعل تفضیل <أهون> به معنای <هیّن> است. افعل تفضیل آوردن آن، احتمالاً، برای تقریب به ذهن مخاطبان است.
13 - آفرینش نخست انسان ها و بازآفرینی آنان پس از مرگ ، مقتضای حکمت و عزت خداوند است .
و هو الذی یبدؤا الخلق ثمّ یعیده . .. و هو العزیز الحکیم
14 - عالی ترین صفات را داشتن ، دلیل توانایی خداوند بر بازآفرینی آسان انسان هادر قیامت است .
ثمّ یعیده و هو أهون علیه و له المثل الأعلی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 40 - 3
3 - مرگ انسان ها و حیات مجدد آنها ، به دست خداوند است .
ثمّ یمیتکم ثمّ یحییکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 50 - 6،8،12،19
6 - خداوند ، زمین را حیات می بخشد و بر احیای مردگان ، توانا است .
کیف یحی الأرض بعد موتها إنّ ذلک لمحی الموتی
8 - احیای مجدد زمین مرده با باران ، نشانه ای گویا بر توان مندی خداوند در بازآفرینی انسان ها ، در قیامت است .
یحی الأرض بعد موتها إنّ ذلک لمحی الموتی
12 - بازآفرینی انسان ها در قیامت ، ناشی از رحمت خداوند است .
إلی ءاث-ر رحمت اللّه کیف یحی الأرض بعد موتهاإنّ ذلک لمحی الموتی
19 - بازآفرینی انسان ها در قیامت ، برخاسته از قدرت مطلق خداوند است .
إنّ ذلک لمحی الموتی و هو علی کلّ شیء قدیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 54 - 12
ص: 373
12 - رساندن انسان ها از دوران ناتوانی جنینی و نوزادی به توان مندی دوران جوانی و سپس فرتوت ساختن آنان ، نشانه توان مندی خداوند بر باز آفرینی انسان ها درقیامت است . *
اللّه الذی خلقکم . .. یخلق ما یشاء
عبارت <یخلق ما یشاء> به قرینه آیه پنجاه - که در آن، بر توان مندی خداوند بر معاد انسان ها، برهان اقامه شده بود - و نیز آیه پنجاه و پنج - که درباره برپایی قیامت است - می تواند درباره معاد و بازآفرینی انسان ها، در قیامت باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 55 - 5
5 - کافران ، زنده شدن خود را در قیامت ، معلول فاصله زیاد نداشتن مرگ شان تاروز قیامت می دانند . *
و یوم . .. یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعه
احتمال دارد قسم خوردن کافران بر طولانی نبودن حضورشان در برزخ و نیز جواب صاحبان علم و ایمان به آنان، برای طولانی بودن آن مدت، به خاطر ذکر این نکته باشد که کافران، با چنین ادعایی، در پی اثبات این امر باشند که بدن شان، هنوز آمادگی حیات داشته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 56 - 7،12
7 - روز قیامت ، روز برانگیخته شدن مردگان و احیای آنها است .
فه-ذا یوم البعث
12 - کافران ، از حقیقت روز قیامت و برانگیختگی مردگان در آن ، همواره ، در جهل و بی اطلاعی اند .
یقسم المجرمون . .. فه-ذا یوم البعث و ل-کنّکم کنتم لاتعلمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 10 - 5
5 - از نظر کافران ، پیوستن اجزای پراکنده بدن مردگان ، در قیامت ، امری مستبعد است .
و قالوا أءذا ضللنا فی الأرض أءنّا لفی خلق جدید
<ضللنا> دو معنا دارد: یکی دفن شدن در قبر و دیگری، تبدیل به خاک شدن به گونه ای که از دیگر اجزای خاک نتوان تمیز داد. طبق معنای دوم، اجزای بدن انسان از هم جدا شده و در میان خاک ها پراکنده خواهد شد. بازآفرینی چنین حالتی، برای کافران، مستبعد بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 11 - 15
15 - آفرینش انسان در قالب زن و مرد و آگاهی از بارداری و زایمان زنان و مقدار عمر آدمی ، نشانه توانایی خداوند بر برپایی قیامت و احیای مجدد انسان ها
و اللّه خلقکم من تراب ثمّ من نطفه . .. إنّ ذلک علی اللّه یسیر
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که این آیه، در سلسله آیاتی قرار دارد که در صدد اثبات قدرت مطلق خدا و نیز توانایی
ص: 374
او بر احیای مردگان می باشد; مانند آیه <و اللّه الذی أرسل الریاح. .. فأحیینا به الأرض بعد موتها کذلک النشور>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 33 - 3
3 - پدیده حیات و احیای زمین مرده ، نشانه راستی قیامت و دلیل توانایی خداوند بر احیای مردگان است .
و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها و أخرجنا منها حبًّا
برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که آیه شریفه پس از طرح مسأله برانگیختن انسان ها - که کافران آن را انکار می کردند - آمده است. و در حقیقت، این آیه درصدد اثبات قیامت و نشان دادن جلوه ای از قدرت خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 79 - 7
7 - آگاهی خداوند بر آفرینش و پدید آوردن هر چیزی ، دلیل و نشانه امکان برپایی قیامت و توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها
و هو بکلّ خلق علیم
جمله <و هو بکلّ خلق علیم> ادامه استدلال برای امکان معاد و رد شبهه منکران قیامت است; یعنی، بعید شمردن برپایی قیامت، ممکن است ناشی از این شبهه باشد که چگونه اجزای پوسیده و پراکنده بشر، شناسایی و جمع خواهد شد. خداوند در پاسخ آن، مسأله علم مطلق خویش بر آفرینش جهان هستی را یادآور شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 81 - 8
8 - خداوندِ خالق آسمان ها و زمین ، بر آفرینش مجدد انسان ها و نوسازی آدمی از ذرات پوسیده و پراکنده دنیایی او در قیامت ، توانا است .
قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم . .. أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن ی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 83 - 6
6 - حاکمیت و مالکیت خداوند بر همه چیز و بازگشت همه انسان ها به سوی او ، دلیل و نشانه توانایی او بر برپا کردن قیامت و احیای مجدد انسان ها
فسبح-ن الذی بیده ملکوت کلّ شیء و إلیه ترجعون
برداشت یاد شده از آن جا است که آیه شریفه در ردیف سلسله آیاتی قرار دارد که درباره اثبات قیامت و ارائه جلوه های قدرت خداوند است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 16 - 1
1 - انسان ها پس از مردن و تبدیل شدن به خاک و استخوان ، دوباره زنده شده و آفرینشی جدید خواهند یافت .
ص: 375
أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ-مًا أءنّا لمبعوثون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 17 - 2
2 - مشرکان ، حیات مجدد نیاکان اولیه خود را در روز رستاخیز ، بعیدتر و غیرممکن تر از تجدید حیات خود می دانستند .
أءنّا لمبعوثون . أوَ ءاباؤنا الأوّلون
از عطف <أو ءاباؤنا. ..> بر <أءنا لمبعوثون> - که برای ارتقای اظهارِ استحاله امرِ معاد است - و نیز از اختصاص به ذکر یافتن <آباء>، برداشت یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 18 - 2
2 - مشرکان و منکران قیامت ، با وضعیتی ذلّت بار و تحقیر شده در روز قیامت زنده خواهند شد .
و أنتم دخرون
<داخر> (مفرد <داخرون>) به معنای <صغیر> و <ذلیل> است و جمله <أنتم داخرون> حال برای فاعل فعل مقدّر (تبعثون) می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 34 - 7
7 - جسم بی جان افکنده شده بر تخت سلیمان ، پس از مدتی زنده شد و جان گرفت .
و ألقینا علی کرسیّه جسدًا ثمّ أناب
برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <أناب> در معنای اصلی خود (<رجع>; یعنی، رجوع کرد و بازگشت) باشد. بر این اساس مقصود از رجوع و بازگشت در آیه شریفه، می تواند رجوع جسد بی روح به حالت قبلی و بازگشت جان به این جسد باشد که بدین وسیله سلیمان(ع) مورد آزمایش الهی قرار گرفت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 43 - 1
1 - خداوند ، خانواده از دست رفته ایوب را زنده کرد و به او بازگرداند .
و وهبنا له أهله
در این که مقصود از <و وهبنا له أهله> چیست; میان مفسران دو دیدگاه وجود دارد: 1- برخی برآنند که خانواده ایوب، مرده بودند و خداوند آنان را زنده کرد و به او بازگردانید. 2- برخی دیگر برآنند که خانواده ایوب(ع) زنده بودند; ولی از اطراف او - که به امراض و بلیه های گوناگون مبتلا بود - پراکنده شده بودند. اما خداوند با شفا دادن ایوب(ع) و رفع گرفتاری از آن حضرت، آنان را به او بازگردانید. برداشت یاد شده مبتنی بر دیدگاه اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 42 - 9
ص: 376
9 - بازگشت روح به بدن ، پس از مرگ در دنیا ممکن نیست .
فیمسک الّتی قضی علیها الموت
برداشت یاد شده با توجه به معنای امساک است که به معنای چنگ زدن به چیزی و حفظ آن می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 44 - 9
9 - انسان ها با مرگ از بین نمی روند ; بلکه دوباره زنده خواهند شد .
ثمّ إلیه ترجعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 39 - 17
17 - حیات زمین در دنیا و رستاخیز مردگان در قیامت ، نمادی از قدرت بی بدیل خداوند است .
إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی إنّه علی کلّ شیء قدیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 61 - 1
1 - معجزه عیسی ( ع ) در احیای مردگان ، دلیلی آشکار بر امکان معاد
و إنّه لعلم للساعه
ضمیر در <إنّه> به عیسی(ع) برمی گردد. آن حضرت از آن جهت دلیل بر امکان معاد است که می توانسته مردگان را زنده کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - احقاف - 46 - 33 - 9
9- عظمت آفرینش آسمان ها و زمین ، نمایانگر قدرت مطلقه خداوند بر هر چیز ; علاوه بر قدرت او بر احیای مردگان
خلق السم-وت و الأرض . .. بلی إنّه علی کلّ شیء قدیر
از ارتباط بخش های این آیه، مطلب بالا استفاده می شود; زیرا در مرحله نخست از آفرینش آسمان ها و زمین، قدرت خداوند بر احیای مردگان استفاده شده است; ولی در مرحله بعد، نتیجه ای کلی تر (قدرت مطلقه الهی) مطرح گردیده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - نوح - 71 - 18 - 6
6 - رویش نباتات در زمین و سپس خشک شدن و تبدیل شدن آنها به خاک ، نشانه قدرت خداوند بر احیای مردگان در قیامت
و اللّه أنبتکم من الأرض نباتًا . .. و یخرجکم إخراجًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - انفطار - 82 - 4 - 3،4
3 - بیرون آمدن اجساد مردگان از قبر ها ، پیش درآمدی بر احضار انسان ها در صحنه قیامت است .
ص: 377
و إذا القبور بعثرت
مراد از زیر و رو شدن قبرها - به قرینه آیه بعد - فراهم شدن مقدمات حضور انسان ها در محشر است.
4 - قیامت ، روز زنده شدن مردگان
و إذا القبور بعثرت
بیرون ریخته شدن آنچه در قبرها هست، کنایه از زنده شدن مردگان در قیامت است. تعبیر <قبر> در این آیه، ممکن است هر نقطه ای از جهان را - که از بقایای انسان در آن اثری باشد - شامل گردد. بنابراین، آیه شریفه، شامل تمامی انسان ها خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 8 - 3
3 - تمام انسان ها پس از مرگ ، دوباره زنده خواهند شد .
إنّه علی رجعه لقادر
آیه شریفه صرفاً در مقام بیان توانمندی خداوند نیست; بلکه در صدد دفع پندار منکران معاد نیز می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 22 - 1
1 - زنده شدن مردگان در قیامت ، حتمی است .
ثمّ إذا شاء أنشره
<إنشار> (مصدر <أنشر>) به معنای احیا است (لسان العرب). حرف شرط <إذا> در مواردی به کار می رود که وقوع کار، مسلّم گرفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - زلزله - 99 - 4 - 3
3 - زمین پس از تحوّلاتی در سه مرحله ( < لرزش ویرانگر در پایان عمر دنیا > ، < اخراج مردگان از درون خود در آغاز قیامت > و < اظهار اطلاعات بایگانی شده در خود > ) ، مکان حسابرسی اعمال انسان ها خواهد شد .
إذا زلزلت . .. و أخرجت ... تحدّث أخبارها
آیات این سوره می تواند بیانگر حوادث آخرت باشد که از پایان نظام موجود، شروع می شود. تعبیر <یومئذ> - در این احتمال - نشانگر وقوع تمام آن حوادث، در یک زمان گسترده است.
ص: 378
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 73 - 9
9 - خداوند ، با به کارگیری اسباب ، مردگان را برای حضور در قیامت زنده می کند . *
فقلنا اضربوه ببعضها کذلک یحی اللّه الموتی
برداشت فوق بدان احتمال است که <وجه شبه> میان زنده شدن مقتول بنی اسرائیل و زنده شدن مردگان در قیامت، به کارگیری اسباب باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 10 - 2
2 - منکران معاد ، زنده شدن اهل قبور را شگفت آور خوانده و آن را بعید می شمارند .
یقولون أءنّا لمردودون فی الحافره
یکی از معانی <حافره> قبر است (مفردات راغب). قید <فی الحافره> حال و مفاد جمله <أءنّا ...> این است که آیا ما در حالی که در قبر هستیم، به زندگی بازگردانده خواهیم شد؟!
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 40 - 4
4 - استبعاد و تردید در توانایی خداوند ، مشکل و بهانه کافران در پذیرش مسأله معاد و احیای مردگان
ألیس ذلک بق-در علی أن یحیی الموتی
طرح مسأله توانایی خداوند بر احیای مردگان به صورت سؤال، نشان دهنده حقیقت یاد شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 84 - 7
7 - مشروعیت و پسندیده بودن حضور بر مزار مؤمنان و دعا و استغفار برای آنان
و لاتصل . .. و لاتقم علی قبره
آنچه در آیه نهی شده در خصوص منافقان است و همین تخصیص می رساند که حضور یافتن بر مزار مؤمنان و دعا برای آنان امری
ص: 379
جایز، بلکه پسندیده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 35 - 1
1 - حیات مجدد انسان ها و بیرون آوردن آنان از گورهایشان در روز رستاخیز ، مورد انکار و استهزای اشراف کافر جامعه پس از نوح
أیعدکم . .. أنّکم مخرجون
استفهام در <أیعدکم> برای تهکم و استهزا است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 4 - 2
2 - خداوند ، نه تنها توانا بر گردآوری استخوان های مردگان است ; بلکه می تواند انگشتان هر کس را به همان صورتی که در دنیا بود ، تنظیم کند .
بلی قدرین علی أن نسوّی بنانه
<بنانه> (مفرد <بنان>) در دو معنا استعمال می شود: 1- انگشتان، 2- سرانگشتان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 12 - 2
2 - منکران معاد ، حیات دوباره انسان ها را پس از مرگ ، حیاتی بی ثمر و سراسر زیان وانمود می کنند .
قالوا تلک إذًا کرّه خاسره
<کرّه>; یعنی، رجوع. نسبت دادن زیان کاری به رجوع - نه رجوع کنندگان - مبالغه در ترسیم زیان کاری است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 9 - 7
ص: 380
7 - تشبیه تجدید حیات انسان ها در قیامت ، به احیای زمین و پدید آمدن حیات در آن
أرسل الری-ح فتثیر سحابًا فسقن-ه إلی بلد میّت فأحیینا به الأرض بعد موتها کذلک الن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 39 - 10
10 - شباهت رستاخیز انسان ها در قیامت ، به رویش گیاهان پس از ریزش باران
و من ءای-ته أنّک تری الأرض خ-شعه . .. إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 36 - 3
3 - کسانی که آیات الهی و دعوت پیامبر(ص) را ناشنیده می انگارند، مردگانی متحرکند.
إنما یستجیب الذین یسمعون و الموتی یبعثهم اللّه
به کار رفتن کلمه <الموتی> در برابر <الذین یسمعون> حاکی از آن است که آن دسته که در برابر دعوت پیامبر(ص) به گونه ای رفتار می کنند که گویا اصلاً چیزی نشنیده اند، مرده دلانی هستند که کلمه <الموتی> در خور آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 80 - 7
7 - کافران حق ناپذیر ، چونان مردگانی ناشنوا و غیرقابل تفهیم
إنّک لاتسمع الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 22 - 7
7 - کافران لجوج ، مانند مردگان در قبر ها ، از شنیدن سخن حق ناتوان بوده و هیچ راهی برای هدایتشان نیست .
و ما أنت بمسمع من فی القبور
در این آیه کافران لجوج و حق ناپذیر صدراسلام درمکه، به مردگان در قبرها تشبیه شده اند که هیچ راهی برای هدایتشان نیست و آنان نیز هیچ زمینه ای برای پذیرش ندارند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - قارعه - 101 - 9 - 4
ص: 381
4 - تشبیه خطاپیشگان در قیامت ، به جان باختگانی که تحمّل مرگ آنان برای مادرشان هلاکت آفرین است . *
فأُمّه هاویه
فعل <هوی> در معانی مختلفی - از جمله <سَقَطَ> و <مات> - به کار رفته است (قاموس). بنابر معنای دوم، کلمه <هاویه>، به معنای <هالکه> خواهد بود نسبت دادن هلاکت به مادر کسی که میزان اعمال او سبک است، کنایه از عظمت سختی های وارد بر وی است; به گونه ای که در آن موارد، مادران تاب تحمّل چنین وضعی را برای فرزند خود نداشته و هلاک خواهند شد. در این صورت مرجع ضمیر <هی> در آیه بعد، عنوان <داهیه> (مصیبت بزرگ) خواهد بود که مفاد جمله <فأُمّه هاویه> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکاثر - 102 - 2 - 3
3 - دیدار قبرستان ها برای شمارش مردگان قبیله ، پست ترین اقدام برخی قبایل عصر جاهلی ، در مقام اثبات برتری تعداد خویش بر قبایل دیگر
حتّی زرتم المقابر
قید <حتّی زرتم المقابر>، ممکن است کنایه از مرگ باشد و شاید در معنای حقیقی دیدار گورستان به کار رفته باشد. در صورت دوم، ناظر به رفتاری است که درباره برخی اقوام عرب نقل شده است که کثرت افراد قبیله را، ملاک برتری دانسته و برای بالا بردن رقم آن، حتی مردگان خود را نیز شمردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 38 - 4،6
4- جد و جهد مشرکان برای مورد انکار قرار دادن احیای مجدد انسان ها پس از مرگ
و أقسموا بالله جهد أیم-نهم لایبعث الله من یموت
<جهد> مفعول مطلق نوعی برای فعل محذوف است که برای تأکید انجام فعل می باشد. و نیز جمع آورده شدن <أیمان> (سوگندها) می تواند مؤید برداشت فوق باشد.
6- منکران معاد ، بر این پندار بودند که خداوند خود ، انسان های مرده را زنده نمی کند .
و أقسموا بالله . .. لایبعث الله من یموت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 35 - 2
2 - تبدیل دوباره خاک و استخوان به شکل انسان و دمیده شدن حیات در آن ، امری غیر قابل قبول برای اشراف کفر پیشه
أیعدکم . .. أنّکم مخرجون
ص: 382
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 3 - 2
2 - پندار عدم توانایی خداوند بر جمع آوری استخوان های مردگان و زنده کردن آنها ، باطل و بی اساس است .
أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 4 - 2
2 - خداوند ، نه تنها توانا بر گردآوری استخوان های مردگان است ; بلکه می تواند انگشتان هر کس را به همان صورتی که در دنیا بود ، تنظیم کند .
بلی قدرین علی أن نسوّی بنانه
<بنانه> (مفرد <بنان>) در دو معنا استعمال می شود: 1- انگشتان، 2- سرانگشتان.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 38 - 9،10
9- اکثریت انسان ها ، از قدرت خداوند در احیای مجدد انسان ها ناآگاهند .
بلی وعدًا علیه حقًّا و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون
ممکن است به قرینهء تناسب موضوع - که انکار و اثبات معاد است - متعلق <لایعلمون> قدرت خداوند بر احیای مجدد انسانها باشد.
10- اکثر مشرکان مکه ، از قدرت خداوند بر احیای مجدد انسان ها بی خبر بودند .
بلی وعدًا علیه حقًّا و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون
برداشت فوق، بر اساس این نکته است که <ال> در <الناس> عهد ذکری بوده و مراد از آن مشرکانی باشند که در آیات قبل از آنها سخن به میان آمده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 38 - 8
ص: 383
8- وعده قطعی و تخلف ناپذیر خداوند به حیات مجدد انسان ها پس از مرگ
لایبعث الله . .. بلی وعدًا علیه حقًّا
<وعداً> و <حقّاً> مفعول مطلق برای فعلهای محذوف می باشند و دلالت بر تأکید می کنند. بنابراین معنای <بلی وعداً علیه حقّاً> چنین می شود: آری خبر رستاخیز انسانها، وعده ای است حق و باطل در آن راه ندارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 40 - 9
9- قدرت مطلق خداوند ، ضامن تحقق وعده او در زنده کردن دوباره انسان ها و برپایی قیامت
و أقسموا بالله . .. لایبعث الله من یموت بلی وعدًا علیه ... إنما قولنا لشیء إذا أ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 39 - 9
9 - رستاخیز مردگان ، امری حتمی و غیر قابل تردید است .
إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی
از کلمه <إنّ> و <لام> در <لمحی> حتمی بودن احیای مردگان استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 41 - 3
3 - توانایی قطعی خداوند ، بر احیای مردگان
علی أن نبدّل خیرًا منهم . و ما نحن بمسبوقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 22 - 1
1 - زنده شدن مردگان در قیامت ، حتمی است .
ثمّ إذا شاء أنشره
<إنشار> (مصدر <أنشر>) به معنای احیا است (لسان العرب). حرف شرط <إذا> در مواردی به کار می رود که وقوع کار، مسلّم گرفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - دخان - 44 - 36 - 1
1- مشرکان برای پذیرش درستی معاد ، زنده شدن نیاکانشان را از پیامبر ( ص ) خواستار شدند .
فأتوا ب-ابائنا إن کنتم ص-دقین
ص: 384
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 111 - 1
1 - نزول ملائکه بر مشرکان و سخن گفتن مردگان با ایشان، از معجزات درخواستی آنان بوده است.
لئن جاءتهم ءایه . .. و لو أننا نزّلنا ... ما کانوا لیؤمنوا
ذکر نزول ملائکه و سخن گفتن با مردگان در آیه حکایت از آن دارد که این قبیل معجزات مورد درخواست مشرکان بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 84 - 7
7 - مشروعیت و پسندیده بودن حضور بر مزار مؤمنان و دعا و استغفار برای آنان
و لاتصل . .. و لاتقم علی قبره
آنچه در آیه نهی شده در خصوص منافقان است و همین تخصیص می رساند که حضور یافتن بر مزار مؤمنان و دعا برای آنان امری جایز، بلکه پسندیده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 5 - 10
10- آفرینش انسان از عناصر بی جانی چون : خاک ، نطفه ، علقه و مضغه ، جلوه روشنی از توانایی خدا بر احیای مجدد انسان در روز رستاخیز است .
فإنّا خلقن-کم من تراب . .. لنبیّن لکم
<لنبیّن لکم> مفعولٌ له برای <خلقناکم> و به تقدیر <لنبیّن لکم ان اللّه قادر علی أن یحیی الموتی> است; یعنی، ما شما را از خاک و سپس از نطفه و سپس . .. آفریدیم تا روشن سازیم که خدا، بر احیای دوباره شما توانا است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 6 - 4
4 - آفرینش انسان و انواع گیاهان از بستر خاک مرده و بی جان ، نمایشی است از قدرتمندی و توانایی خداوند بر احیای همه مردگان در روز رستاخیز .
ص: 385
فإنا خلقناکم من تراب. .. و تری الأرض هامده... و أنّه یحی الموتی
جمله <و أنّه یحیی. ..> عطف بر <أنّ الله هو الحقّ> و به تقدیر <و ذلک بأنّ اللّه یحیی الموتی > می باشد; یعنی، آن قدرت نمایی ها بدان سبب است که خداوند می تواند مردگان را زنده کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 7 - 8
8 - خلقت انسان و رویش انواع گیاهان از خاک بی جان ، نشانگر توانمندی خدا بر احیای مردگان در روز رستاخیز
فإنّا خلقناکم . .. و تری الأرض هامده ... و أنّ اللّه یبعث من فی القبور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 31 - 3
3 - بیرون آوردن آب و گیاه از دل زمین ، نشانه قدرت خداوند بر احیای دوباره انسان ها است .
ءأنتم أشدّ خلقًا . .. أخرج منها ماءها و مرعیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 32 - 2
2 - آفرینش کوه های پایدار و تزلزل ناپذیر ، نشان قدرت خداوند بر احیای دوباره انسان ها است .
ءأنتم . .. و الجبال أرسیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 22 - 7
7 - قدرت خداوند بر آفرینش انسان ها ، تنظیم توانمندی های آنان ، هدایت تکوینی و نیز میراندن و به گور افکندن آنها ، دلیل قدرت او بر زنده ساختن آنان در قیامت است .
خلقه فقدّره . ثمّ السبیل یسّره . ثمّ أماته فأقبره . ثمّ إذا شاء أنشره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 57 - 11
11 - زنده شدن گیاهان مرده ، دلیل امکان معاد و زنده شدن مردگان
کذلک نخرج الموتی لعلکم تذکرون
تشبیه زنده کردن مردگان به چگونگی رویش گیاهان و تبدیل دانه های بی جان به موجوداتی زنده، استدلالی است بر امکان معاد و زنده شدن مردگان.
ص: 386
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 7 - 2
2 - گوناگونی نباتات ، از زمینه های مطالعه برای پی بردن به امکان معاد و قدرت خدا بر احیای مردگان
فسیأتیهم أنب-ؤا . .. یستهزءون . أَوَلم یروا إلی الأرض کم أنبتنا فیها
در این جا روی سخن با کسانی است که منکر معاد بوده و پذیرفتن آن برای آنان دشوار می نمود. آیه یاد شده برای برطرف کردن استبعاد کافران و ارائه نشانه های امکان معاد است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 8 - 1
1 - رویش گیاهان و تنوع و زیبایی آنها ، نشانی از قدرت خدا برای ایجاد رستاخیز و احیای مجدد مردگان .
أَوَلم یروا إلی الأرض کم أنبتنا . .. إن فی ذلک لاَیه
واژه <ذلک> اشاره به رویش گیاهان و انواع متنوع آن دارد. چنان که در آیه پیش گفته شد، این آیات درصدد ارائه نشانه های امکان معاد و برطرف کردن استبعاد کافران است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 81 - 10
10 - آفرینش انبوه پدیده های جهان و آگاهی همه جانبه از احوال آنها ، دلیل و شاهد توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها در روز قیامت
أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم بلی و هو الخلّ-ق العلیم
یادآوری آفرینش و علم گسترده خداوند، در پایان آیه و در شرایطی که آیه شریفه در مقام بیان توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها است; می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 21 - 15
15 - مرگ و نزول باران حیات آفرین ( رویش کشت ها و خشک و خرد شدن آنها ) ، نشانه قدرت خداوند بر حیات بخشیدن دوباره انسان ها در قیامت
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء . .. ثمّ یخرج به زرعًا ... ثمّ یجعله حط-مًا
طبق نظر برخی از مفسران از آن جایی که آیه شریفه پس از آیات مربوط به معاد و بهشت و جهنم آمده است، می تواند درصدد اثبات قدرت خداوند بر آفرینش مجدد انسان ها در قیامت باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 9 - 10
10 - قدرت نامحدود و بی کران خداوند ، دلیل توان مندی او بر احیای مردگان و برپایی قیامت
و هو یحی الموتی و هو علی کلّ شیء قدیر
ص: 387
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - ق - 50 - 6 - 3
3- آفرینش شگفت ، زیبا و متقن آسمان ، نشانی از قدرت خداوند بر احیای مجدد مردگان
ذلک رجع بعید . .. أفلم ینظروا إلی السماء فوقهم کیف بنین-ها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - ق - 50 - 7 - 8
8- رویش گیاهان زنده از دل مرده زمین ، نمودی از رستاخیز دوباره انسان از درون خاک
ذلک رجع بعید . .. و أنبتنا فیها من کلّ زوج بهیج
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 40 - 2،5
2 - آفرینش آغازین انسان ، از نطفه و علقه به همراه ساختاری معتدل و هماهنگ ، دلیل قدرت خداوند بر برپایی قیامت و احیای مردگان
ألم یک نطفه من منیّ یمنی . .. فخلق فسوّی ... ألیس ذلک بق-در علی أن یحیی الموتی
5 - مطالعه در مبدأ و مراحل آفرینش انسان ، از راه های شناخت معاد و پی بردن به احیای مردگان
ألم یک نطفه من منیّ یمنی . .. فخلق فسوّی ... ألیس ذلک بق-در علی أن یحیی الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 28 - 4
4 - برافراشتن آسمان و تعدیل آن ، دلیل قدرت خداوند بر احیای دوباره انسان ها است .
ءأنتم أشدّ . .. رفع سمکها فسوّیها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 8 - 2
2 - آفرینش انسان از منی ، برهان قدرت خداوند بر معاد و تجدید حیات انسان است .
خلق من ماء . .. یخرج ... إنّه علی رجعه لقادر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - ق - 50 - 11 - 9
9- کارایی و تأثیر وسایط طبیعی ، در تحقق معاد و حیات مجدد انسان ها *
و أحیینا به بلده میتًا کذلک الخروج
ص: 388
از این که در <مشبّه به> تعبیر <به> آمده است - که واسطه بودن باران در حیات زمین را می رساند - این احتمال جان می گیرد که در <مشبّه> نیز وسایط مؤثّر باشند; یعنی، معاد انسان ها نیز، در نتیجه تحولاتی طبیعی به تدبیر و اراده خداوند صورت می گیرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - زلزله - 99 - 2 - 1
1 - زمین ، بر اثر زلزله فراگیر خود همه مردگان را ، بیرون خواهد ریخت .
و أخرجت الأرض أثقالها
<أثقال> جمع <ثِقْل> و <ثَقَل> است; نظیر <أمثال> که جمع <مِثْل> و <مَثَل> می باشد. <ثِقْل> به معنای بار سنگین است. <ثَقَل> نیز به همان معنا و یا به معنای <شیء نفیس> است (لسان العرب). <بارهای سنگین زمین>، کنایه از ذخایر آن و نیز اجساد مردگان است. برداشت یاد شده، به مصداق دوم نظر دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 12 - 2
2 - منکران معاد ، حیات دوباره انسان ها را پس از مرگ ، حیاتی بی ثمر و سراسر زیان وانمود می کنند .
قالوا تلک إذًا کرّه خاسره
<کرّه>; یعنی، رجوع. نسبت دادن زیان کاری به رجوع - نه رجوع کنندگان - مبالغه در ترسیم زیان کاری است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکاثر - 102 - 1 - 8
8 - < قال علیّ ( ع ) بعد تلاوه < ألهیکم التکاثر حتّی زرتم المقابر > یا له مراماً ما أبعدَه و زَوْراً ما أغفلَه و خطراً ما افظعَه . . . أفبمصارع أباءهم یفخرون أم بعدید الهلکی یتکاثرون . . . و لاَن یکونوا عِبَراً أحقّ من أن یکونوا مفتخراً ;
علی(ع) بعد از تلاوت آیه <ألهیکم التکاثر حتّی زرتم المقابر>، فرمود: شگفتا چه هدف بسیار دوری! و چه زیارت کنندگان غافلی و چه خرامیدن بسیار زشتی! آیا به محل زمین خوردن پدران خویش می نازند و یا به تعداد هلاک شدگان [اقوام خود ]مباهات می کنند؟ . .. به راستی اینها مایه عبرت قرار گیرند، سزاوارتر است تا مایه مباهات و افتخار باشند>.
ص: 389
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکاثر - 102 - 2 - 6
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 51 - 3
3 - زنده شدن انسان ها در قیامت ، بسیار سریع و با سهولت انجام خواهد گرفت .
و نفخ فی الصور فإذا هم من الأجداث إلی ربّهم
به کار رفتن <إذا>ی فجائیه - که نشانگر آمدن سریع و بدون مقدمه مضمون بعد از آن است - می تواند بیانگر این نکته باشد که کار برپایی قیامت، برای خداوند بسیار آسان است و به تهیه هیچ مقدمه و زمینه ای نیاز ندارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 19 - 2
2 - زنده شدن انسان ها در قیامت ، بسیار سریع و ناگهانی خواهدبود .
فإنّما هی زجره وحده
از این که انسان ها تنها با یک صیحه، زنده خواهند شد، برداشت یاد شده به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 51 - 3
3 - زنده شدن انسان ها در قیامت ، بسیار سریع و با سهولت انجام خواهد گرفت .
و نفخ فی الصور فإذا هم من الأجداث إلی ربّهم
به کار رفتن <إذا>ی فجائیه - که نشانگر آمدن سریع و بدون مقدمه مضمون بعد از آن است - می تواند بیانگر این نکته باشد که کار برپایی قیامت، برای خداوند بسیار آسان است و به تهیه هیچ مقدمه و زمینه ای نیاز ندارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 82 - 5
5 - آفرینش مجدد انسان ها برای خداوند ، بسیار سهل و آسان است .
ص: 390
قال من یحیِ العظ-م . .. قل یحییها الذی أنشأها أوّل مرّه... و هو الخلّ-ق العلیم .
برداشت یاد شده از آن جا است که آیه شریفه در ردیف آیاتی قرار گرفته که درصدد اثبات معاد و امکان حیات مجدد انسان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 13 - 2
2 - معاد و زنده ساختن دوباره انسان ها برای خداوند آسان است .
فإنّما هی زجره وحده
جمله <فإنّما. ..> پاسخی به استبعاد منکران معاد است; یعنی، تمام آنچه که آن را سخت و دشوار می پندارید، برای خداوند، تنها ایجاد یک خروش و بانگ حیات بخش است و بس.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 73 - 8
8 - زنده کردن مردگان برای خداوند امری سهل و آسان است .
کذلک یحی اللّه الموتی
به نظر می رسد <وجه شبه> میان زنده کردن مقتول بنی اسرائیل و سایر مردگان، سهولت و آسانی آن باشد; یعنی، خداوند به همان آسانی و سهولت که آن مرده را زنده کرد، سایر مردگان را نیز زنده می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 19 - 3
3 - زنده شدن انسان ها پس از مرگ شان در قیامت ، امری آسان برای خداوند
فإنّما هی زجره وحده
زنده شدن انسان ها تنها با یک صیحه، می تواند حاکی از حقیقت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 10 - 2
2 - منکران معاد ، زنده شدن اهل قبور را شگفت آور خوانده و آن را بعید می شمارند .
یقولون أءنّا لمردودون فی الحافره
یکی از معانی <حافره> قبر است (مفردات راغب). قید <فی الحافره> حال و مفاد جمله <أءنّا ...> این است که آیا ما در حالی که در قبر هستیم، به زندگی بازگردانده خواهیم شد؟!
ص: 391
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 78 - 3
3 - زنده شدن انسان ها پس از تبدیل شدن به استخوان کهنه و پوسیده ، امری شگفت آور و ناممکن در دیدگاه کافران
قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم
<من> در آیه شریفه برای استفهام انکاری و تعجبی است و <رمیم> به معنای کهنه و پوسیده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 81 - 5
5 - شگفت آور بودن انکار معاد و احیای مجدد انسان ها ، به قدرت خدای خالق آسمان ها و زمین
أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم
برداشت یاد شده از آن جا است که استفهام در <أوَلیس . ..> استفهام انکاری و تعجبی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 21 - 4
4- عجز و ناتوانی خدایان مشرکان از احیای مردگان
أم اتّخذوا ءالهه من الأرض هم ینشرون
برداشت یاد شده با توجه به این مطلب است که جمله <هم ینشرون> جمله استئنافیه است و یا در محل نصب و صفت برای <آلهه> می باشد. در هر دو صورت همزه استفهامیه انکاری، پیش از آن در تقدیر است و انکار هم از نوع انکار وقوعی است; یعنی، احیای مردگان توسط معبودهای مشرکان محال است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 3 - 1،2
1 - انکار قیامت ، برخاسته از پندار کافران به ناتوان بودن خداوند بر گردآوری استخوان های مردگان و احیای مجدد آنها
أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه
مقصود از انسان در این آیه - برابر نظر مفسران و به قرینه مقام - انسان کافر است; نه همه انسان ها.
ص: 392
2 - پندار عدم توانایی خداوند بر جمع آوری استخوان های مردگان و زنده کردن آنها ، باطل و بی اساس است .
أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 3 - 1
1 - انکار قیامت ، برخاسته از پندار کافران به ناتوان بودن خداوند بر گردآوری استخوان های مردگان و احیای مجدد آنها
أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه
مقصود از انسان در این آیه - برابر نظر مفسران و به قرینه مقام - انسان کافر است; نه همه انسان ها.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 12 - 2
2 - برپا ساختن رستاخیز و زنده کردن مردگان ، کاری بزرگ و باعظمت است ; اما در برابر عظمت قدرت خداوند ناچیز می باشد .
إنّا نحن نحی الموتی
برداشت یاد شده، از آمدن دو ضمیرِ جمعِ (إنّا و نحن) استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 2 - 6
6 - آگاهی خداوند از مردگان و اجزای آنان که در دل زمین قرار می گیرند .
یعلم ما یلج فی الأرض
احتمال دارد به قرینه این که در آیه بعد سخن از انکار و وقوع قیامت است، مراد از <ما یلج> مردگان و یا اجزای متلاشی شده آنان باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - ق - 50 - 4 - 3
3- آگاهی خداوند ، به شمار مشخّصات یکایک انسان های نهفته در دل خاک *
قد علمنا ما تنقص الأرض منهم
ص: 393
برداشت یاد شده بر این اساس است که مراد از <ما تنقص الأرض>، اجزای بدن انسان نباشد; بلکه مراد انسان هایی باشد که از جمع زندگان به دل خاک می پیوندند. در این احتمال، بیشتر نظر به افراد است تا به اجزا.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - واقعه - 56 - 49 - 2
2 - زنده شدن مجدد انسان ها در روز رستاخیز ، مربوط به همه آنها از اولین تا آخرین
أءنّا لمبعوثون . .. قل إنّ الأوّلین و الأخرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - واقعه - 56 - 50 - 2
2 - زنده و جمع شدن همه انسان های تاریخ در قیامت
إنّ الأوّلین و الأخرین . لمجموعون إلی میق-ت یوم معلوم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 5 - 30
30 - مطالعه در چگونگی رویش و رشد گیاهان گوناگون بر زمین های مرده ، زایل کننده هر گونه شک و تردید در امکان برپایی رستاخیز و قدرت خدا بر احیای دوباره مردگان
ی-أیّها الناس إن کنتم فی ریب من البعث . .. و تری الأرض هامده ... من کلّ زوج بهیج
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 39 - 1،2،8
1- خداوند ، انسان ها را پس از مرگ زنده می کند تا حقایق را برای آنان تبیین نماید .
بلی وعدًا علیه حقًّا . .. لیبیّن لهم الذی یختلفون فیه
2- ظهور حقیقت امور اختلافی ، از دلایل زنده شدن انسان ها در قیامت است .
بلی وعدًا علیه حقًّا . .. لیبیّن لهم الذی یختلفون فیه
8- آگاهی یافتن کافران بر دروغ گویی خویش ، از جمله دلایل احیای مجدد انسان ها در قیامت
ص: 394
بلی وعدًا علیه حقًّا . .. و لیعلم الذین کفروا أنهم کانوا ک-ذبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 8 - 1
1 - خداوند ، بر اعاده مجدد انسان پس از مرگ او ، توانمند است .
إنّه علی رجعه لقادر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - طارق - 86 - 13 - 3
3 - گفتار خداوند درباره معاد و توان او بر احیای دوباره انسان ، گفتار نهایی و فیصله دهنده تمام گفتوگو ها است .
إنّه لقول فصل
ضمیر <إنّه> چه به قرآن برگردد و چه به محتوای آیات پیشین - که درباره قدرت خداوند بر معاد بود - برداشت یاد شده استفاده می شود. <قول فصل>، به کلامی گفته می شود که <فصل الخطاب> باشد و به گفتوگوها خاتمه دهد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 82 - 2
2 - تبدیل دوباره استخوان های پوسیده مردگان به انسانی کامل ، امری ناممکن در نظر کافران
قالوا أءذا متنا . .. أءنّا لمبعوثون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 19 - 1
1 - برپایی قیامت و احیای مجدد انسان ها ، تنها با یک صیحه و فریاد سخت خواهد بود .
فإنّما هی زجره وحده
<زجره> به معنای <صیحه> است و آمدن آن بر وزن <فعله>، بر <مرّه> دلالت می کند. آمدن <واحده> نیز برای تأکید مفاد آن است. پس <فانّما هی زجره...>; یعنی، تنها یک صیحه و فریاد سخت.
ص: 395
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - احقاف - 46 - 17 - 4
4- انبوهی مردگان نسل های پیشین و زنده نشدن آنان با گذشت عصر ها ، دلیل کافران بر انکار معاد و واقعیت نداشتن حیات دوباره انسان
أتعداننی أن أُخرج و قد خلت القرون من قبلی
مفاد <و قد خلت القرون. ..> این است که: نسل های فراوانی پیش از من مرده اند و برای آنان معادی صورت نگرفته است; حال چگونه می توان باور کرد که برای من معادی باشد؟!.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - انشقاق - 84 - 4 - 2
2 - انبساط یافتن زمین در آستانه قیامت ، زمینه تخلیه کامل آن و اخراج بدن انسان ها از قبر و بیرون افکنده شدن اشیاء از درون زمین است .
و إذا الأرض مدّت . و ألقت ما فیها و تخلّت
تقدیم ذکری، ممکن است بر تقدم رتبی و زمانی دلالت کند. بنابراین انبساط زمین، زمینه <القاء> و <تخلیه> خواهد بود. به قرینه آیات بعد - که درباره قیامت انسان ها است - می توان گفت: از عبارت <ألقت ما فیها> بیرون انداختن بدن ها از قبرها نیز اراده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 73 - 11
11 - داستان کشته شدن فردی از قوم موسی و احیای دوباره او ، معجزه و رخدادی سزاوار به خاطر سپردن و به یادداشتن
و إذ قتلتم نفساً . .. فقلنا اضربوه ببعضها کذلک یحی اللّه الموتی
<إذ> مفعول برای فعل مقدر <اذکروا> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 31 - 1
1- نزول قرآنی که کوه ها را به حرکت درآورد ، زمین را قطعه قطعه کند ، مردگان را زنده سازد ، نمی تواند مایه هدایت کسانی
ص: 396
شود که خدا هدایت آنان را نخواهد .
و لو أن قرءانًا سیّرت به الجبال أو قطّعت به الأرض أو کلّم به الموتی
<تسییر> (مصدر سیّرت) به معنای حرکت دادن است و <تقطیع> (مصدر قطّعت) به معنای شکافتن عمیق یا قطعه قطعه کردن می باشد و حرف باء در جمله های سه گانه فوق به معنای استعانت است. عبارت <بل لله الأمر> و نیز <أن لو یشاء الله لهدی الناس> گویای این است که جواب شرط <لو أنّ
...> جمله ای نظیر <لم یهتدوا إن لم یشأ الله> است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 111 - 4
4 - لجاجت پیشگان، حتی در صورت سخن گفتن مردگان با ایشان و شهادت بر رسالت پیامبر(ص)، ایمان نمی آورند.
و لو أننا . .. و کلمهم الموتی ... ما کانوا لیؤمنوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 31 - 2
2- آنان که با تلاوت قرآن هدایت نشوند و به سرای آخرت ایمان نیاورند ، حتی اگر مردگانی زنده شوند و حقایق آخرت را برای آنان بیان کنند ، هدایت نخواهند یافت .
و لو أن قرءانًا . .. کلّم به الموتی
هر یک از جمله های <سیّرت به الجبال> و <قطّعت به الأرض> و <کلّم به الموتی> حکایت از معجزات درخواستی کفرپیشگان دارد که به مناسبت می توان گفت: جمله <کلّم به الموتی> حاکی است که آنان برای باور به آخرت، از پیامبر(ص) می خواستند تا مردگانی را زنده کند تا از آخرت و دنیای پس از مرگ برای آنان سخن بگویند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 78 - 4،5
4 - تبدیل شدن انسان ها به استخوان کهنه و پوسیده ، دلیل و شاهد مثالِ کافران برای دور شمردن برپایی قیامت و زنده شدن مجدد انسان ها
و ضرب لنا مثلاً . .. قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم
برداشت یاد شده با توجه به این مطلب است که جمله <قال من یحیِ. ..> استئناف بیانی است; یعنی، بیان برای جمله <ضرب لنا مثلاً> است.
5 - کافران ، خدا را از احیای مجدد انسان ها پس از مرگ ، ناتوان می دانستند .
و ضرب لنا مثلاً. .. قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم
ص: 397
مقصود از <ضرب لنا مثلاً> (برای ما مثل آورد) می تواند این معنا باشد که: کافران، قدرت خدا را با قدرت دیگران یکی می دانستند; یعنی، همان گونه که همه از احیای استخوان کهنه ناتوان اند، او نیز مانند همه ناتوان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 81 - 7
7 - مشرکان و کافران در عصر بعثت - علی رغم انکار قیامت و تجدید حیات انسان ها - به آفرینش آسمان ها و زمین به وسیله خدا و نیز به عظمت این آفرینش اعتقاد داشتند .
أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم
برداشت یاد شده با توجه به این حقیقت است که استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرینش نخستین جهان طبیعت، مبتنی بر این حقیقت است که کافران، جهان طبیعت را جلوه ای از خالقیت و قدرت خدا بدانند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 5 - 3
3- منکران قیامت ، زنده شدن مردگان خاک گشته را امری بس بعید می شمرند .
أءذا کنّا تربًا أءنا لفی خلق جدید
استفهام در جمله <أءذا . ..> استفهام انکاری است و تکرار آن دلالت بر شدت انکار و استبعاد دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 21 - 5
5- زنده کردن مردگان و برپایی قیامت ، تنها در توانایی خداوند است .
له من فی السموت والأرض . .. أم اتّخذوا ءالهه من الأرض هم ینشرون
خداوند با اثبات مالکیت و قدرت مطلق خود بر جهان هستی (له من فی السماوات. ..) و نفی توانایی خدایان ادعایی بر احیای مردگان، در صدد بیان این نکته است که زنده کردن آنها، تنها در قلمرو قدرت خدا است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 12 - 1
1 - احیای مردگان به قدرت خدا است .
إنّا نحن نحی الموتی
ص: 398
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 39 - 7،8
7 - آن کس که حیات دهنده زمین است ، حیات دهنده مردگان نیز خواهد بود .
إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی
8 - قدرت خداوند در حیات بخشیدن به زمین ، نشانگر قدرت او در حیات بخشیدن به مردگان است .
إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 9 - 8
8 - تنها خداوند ، زنده کننده مردگان است .
و هو یحیِ الموتی
تقدیم مسندالیه <هو> بر فعل <یحیی> افاده حصر می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - قیامه - 75 - 40 - 1
1 - توانایی خداوند بر احیای مردگان
ألیس ذلک بق-در علی أن یحیی الموتی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 22 - 3
3 - حیات اخروی انسان ، به دست خدا است .
أنشره
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - واقعه - 56 - 50 - 3
3 - زنده شدن انسان ها - از اولین تا آخرین - در قیامت در یک زمان صورت می گیرد ; نه مانند دنیا که در طول تاریخ و نسل به نسل می باشد .
إنّ الأوّلین و الأخرین . لمجموعون إلی میق-ت یوم معلوم
مفاد آیه شریفه این است که انسان ها - از اولین تا آخرین - نگه داشته شده و در وقتی معین همگی محشور خواهند شد.
مرده
ص: 399
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 31 - 10،11
10 - پیدایش مستمر و بیوقفه موجودات جاندار از پدیده های بی جان و موجودات بی جان از پدیده های جاندار ، از نشانه های ربوبیت خدا
و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه
11 - خداست که پیوسته موجود زنده را از جسم مرده و مرده را از جسم زنده پدید می آورد .
و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه
به کارگیری فعل مضارع در <یخرج الحی> و <یخرج المیت> بیانگر استمرار پیدایش مرگ و حیات است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 31 - 10،11
10 - پیدایش مستمر و بیوقفه موجودات جاندار از پدیده های بی جان و موجودات بی جان از پدیده های جاندار ، از نشانه های ربوبیت خدا
و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه
11 - خداست که پیوسته موجود زنده را از جسم مرده و مرده را از جسم زنده پدید می آورد .
و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه
به کارگیری فعل مضارع در <یخرج الحی> و <یخرج المیت> بیانگر استمرار پیدایش مرگ و حیات است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 34 - 6
6 - افکنده شدن جسدی بی جان بر تخت سلیمان ( ع ) ، زمینه توجه ایشان به خدا و توبه و انابه به درگاه الهی شد .
و ألقینا علی کرسیّه جسدًا ثمّ أناب
از ارتباط میان افکنده شدن جسد بر تخت سلیمان و توبه و انابه او پس از آن، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 400
15 - ص - 38 - 34 - 2
2 - افکندن جسم بی جان انسانی بر تخت سلیمان ، وسیله آزمایش ایشان از سوی خداوند بود .
و لقد فتّنا سلیم-ن و ألقینا علی کرسیّه جسدًا
<جسد> به جسم بی جان انسان گفته می شود و <کرسیّ> به معنای تخت و سریر است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 19 - 1،2،6،10
1 - پدید آورنده موجود زنده از مرده و میراننده موجود زنده ، خداوند است .
یخرج الحیّ من المیّت و یخرج المیّت من الحیّ
2 - پدید آمدن موجود زنده از موجود بی جان و موجود مرده از زنده ، مستمر و همیشگی است .
یخرج الحیّ من المیّت و یخرج المیّت من الحیّ
جمله های فعلی <یخرج الحیّ . .. و یخرج المیّت ...> با فعل مضارع آمده است و می تواند بر استمرار و دوام دلالت کند.
6 - حیات بخشی به زمین های موات و مرده ، نمودی از پدید آوردن جان داران از دل طبیعت مرده و بی جان است .
و یخرج الحیّ من المیّت . .. و یحیِ الأرض بعد موتها
<و یحیِ الأرض> می تواند به منزله ذکر خاص بعد از عام، و در نتیجه <و یخرج المیّت من الحیّ> نمودی از آن باشد.
10 - پدید آوردن موجود جان دار از موجود بی جان و موجود بی جان از جان دار ، نشانه قدرت مندی خداوند بر احیای مجدّد انسان ها است .
یخرج الحیّ من المیّت . .. و کذلک تخرجون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 20 - 4،6،9
4 - پدیدآمدن انسان های زنده از دل خاک مرده ، نمودی از پدید آوردن موجود جان دار از موجود بی جان به دست خداوند است .
یخرج الحیّ من المیّت . .. و من ءای-ته أن خلقکم من تراب
6 - پدید آوردن موجودی زنده مانند انسان از دل خاک مرده ، از نشانه های توان مندی خداوند بر احیای مجدد انسان ها است .
و کذلک تخرجون . و من ءای-ته أن خلقکم من تراب
از این آیه به بعد، چندین آیه، در صدد شمارش آیات الهی است. از میان آن آیات، ذکر مناسب ترین آیه با <و کذالک تخرجون> پس از آن، می تواند در ضمن بیان آیات الهی، اشاره به نکته فوق باشد.
9 - پدید آمدن موجودی زنده به نام انسان از خاک مرده ، امری غیر منتظره و سزاوار تأمل است .
أن خلقکم من تراب ثمّ إذا أنتم بشر تنتشرون
<إذا>ی فجاییه در آیه، می تواند حکایت از این حقیقت باشد.
ص: 401
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 19 - 1،2،10
1 - پدید آورنده موجود زنده از مرده و میراننده موجود زنده ، خداوند است .
یخرج الحیّ من المیّت و یخرج المیّت من الحیّ
2 - پدید آمدن موجود زنده از موجود بی جان و موجود مرده از زنده ، مستمر و همیشگی است .
یخرج الحیّ من المیّت و یخرج المیّت من الحیّ
جمله های فعلی <یخرج الحیّ . .. و یخرج المیّت ...> با فعل مضارع آمده است و می تواند بر استمرار و دوام دلالت کند.
10 - پدید آوردن موجود جان دار از موجود بی جان و موجود بی جان از جان دار ، نشانه قدرت مندی خداوند بر احیای مجدّد انسان ها است .
یخرج الحیّ من المیّت . .. و کذلک تخرجون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 12 - 16،19
16 - ریختن آبروی برادر مؤمن با غیبت ، به منزله خوردن گوشت بدن بی جان او است .
أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتًا
19 - تجسّس در عیب ها و کاستی های مؤمنان ، همانند غیبت به منزله خوردن گوشت آنان است . *
و لاتجسّسوا . .. أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتًا
برداشت بالا بدان احتمال است که <أیحبّ. ..> تنها در جهت ترسیم قبح غیبت نباشد; بلکه علاوه بر غیبت شامل تجسّس نیز بشود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 17 - 2
2 - دل های غافل از یاد خداوند و بیگانه با کلام او ( قرآن ) ، چونان زمین مرده است .
أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه . .. اعلموا أنّ اللّه یحیِ الأرض بعد موتها
ص: 402
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 22 - 1
1 - زندگان با مردگان برابر نیستند .
و ما یستوی الأحیاء و لا الأموت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 122 - 1
1 - مشرک، مرده و بی بهره از حیات معنوی و روحانی است.
و إن أطعتموهم إنکم لمشرکون. أو من کان میتا فأحیینه
ص: 403
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 159 -
1،2،4،5،6،8،9،11،14،19،20،21،22
1 - پیامبر ( ص ) دارای اخلاقی خوش و اهل مدارا با مردمان ، به دور از هر گونه سنگدلی و خشونت
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب
کلمه <لنتَ> از مصدر <لین> به معنای مهربانی و خوشخویی است و <فظّا> به معنای جفاکار و بد خلق است و <غلیظ القلب> به معنای سنگدل و بی رحم است.
2 - رحمت الهی ، تنها سرچشمه نرمی و مدارای پیامبر ( ص ) با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
تقدیم <بما رحمه> بر متعلقش (لنتَ)، دلالت بر حصر دارد.
4 - ضرورت خوش خلقی ، نرمش و رأفت رهبران الهی با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
5 - خُلق و خوی خوش و مدارای با مردم ، برخاسته از رحمت الهی
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
6 - مدارا ، خوش خُلقی و مهربانی پیامبر ( ص ) با مردم ، از عوامل گرایش آنان به جانب آن حضرت
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
8 - ترغیب به خوش خُلقی و مدارا و نکوهش از سنگدلی و خشونت ، در برخورد های اجتماعی
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
9 - گرایش مردم به رهبران دینی ، در گرو مهربانی آنان و پرهیز از خشونت و سنگدلی
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
11 - شکست ها و سختی ها ، زمینه ساز پراکندگی جامعه از پیرامون رهبران خود ، و مدارای ایشان با آنان از میان برنده آن زمینه هاست . *
ص: 404
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
با توجّه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، که شکست نبرد احد و مشکلات ناشی از آن را مطرح ساخت، می توان نتیجه گرفت که شکست و مشکلات آن نبرد، زمینه پراکندگی مسلمانان را از پیرامون رسول خدا (ص) فراهم ساخت و آنچه در این میان مانع از گسیختن مردم از پیرامون پیامبر (ص) شد، خُلق خوش و مدارای آن حضرت با مردم بود.
14 - پیامبر ( ص ) موظّف به گذشت از حقوق خویش بر مردم و طلب آمرزش برای آنان نسبت به حقوق الهی
فاعف عنهم و استغفر لهم
از اینکه پیامبر (ص) از یکسو مأمور به گذشت از مردم و از سوی دیگر مأمور به طلب مغفرت برای آنان از خدا می شود، می توان به دست آورد که مراد از <فاعف>، گذشت از حقوق خود پیامبر (ص) و مراد از <فاستغفر>، طلب مغفرت در مورد حقوق خداوند است.
19 - پیامبر ( ص ) پذیرای نقش مردم در تصمیم گیری های اجتماعی
و شاورهم فی الامر
20 - مشورت با مردم و شرکت دادن آنان در تصمیم گیری های اجتماعی ، از وظایف رهبران اسلام
و شاورهم فی الامر
21 - خطا های گذشته مردم ، نباید مانع از مشورت رهبران اسلامی با آنان باشد .
فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر
امر به مشورت با مؤمنان پس از تصریح به خطاکاری آنان، اشاره به این معناست که خطا و گناه پیشین مؤمنان نباید مانعی برای مشورت با آنان قلمداد شود.
22 - نظام اسلامی ، نظامی مردمی و دور از استبداد رهبران است .
و شاورهم فی الامر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 86 - 2
2 - ارتداد مردم و گمراه شدن آنان پس از هدایت ، مقوله ای سزاوار به خشم آمدن و فرو رفتن در حزن و اندوه
و أضلّهم السامریّ . فرجع موسی إلی قومه غضب-ن أسفًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 105 - 6
6 - پرسش های مردم از پیامبر ( ص ) ، زمینه ساز نزول برخی آیات و تبیین مطالبی برای آنان
و یس--َلونک عن الجبال فقل
ص: 405
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 86 - 2
2 - ارتداد مردم و گمراه شدن آنان پس از هدایت ، مقوله ای سزاوار به خشم آمدن و فرو رفتن در حزن و اندوه
و أضلّهم السامریّ . فرجع موسی إلی قومه غضب-ن أسفًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 33 - 3
3 - مردم گمراه و فاسد ، در پیدایش نظام اجتماعی فاسد و ظاهر شدن رهبران گمراه گر و انحراف ساز در جامعه ، مؤثر بوده و دارای نقش اند .
فإنّهم یومئذ فی العذاب مشترکون
مشترک بودن عذاب مردم اغوا شده با رهبران اغواگر خود، می رساند که اغوا شدن مردم، هرچند به وسیله رهبران آنان است; ولی آنان نیز در این گمراهی نقش داشته و مؤثر بوده اند. گفتنی است که نقش آنان می تواند در رابطه با پیدایش نظام فاسد و ظهور رهبران گمراه کننده در جامعه باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 70 - 2
2 - اطلاع مردم عصر پیامبر از سرنوشت قوم نوح ، عاد ، ثمود ، ابراهیم ، اصحاب مدین و شهر های زیر و رو شده پیشینیان ( قوم لوط و . . . )
ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح . .. و المؤتفکت
استفهام در <ألم یأتهم> برای توبیخ است. سرزنش منافقان و کافران به خاطر عبرت نگرفتن از سرنوشت پیشینیان، رسای به این حقیقت است که آنان از سرگذشت پیشینیان آگاهی داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 45 - 16
16- مردم عصر بعثت از کیفر هلاکت بار الهی نسبت به اقوام ستمگر پیشین آگاه بودند .
ص: 406
الذین ظلموا أنفسهم و تبیّن لکم کیف فعلنا بهم و ضربنا لکم الأمثال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 123 - 8
8 - بیرون راندن و آواره ساختن مردم پایتخت مصر ، تحلیل فرعون از داستان مبارزه ساحران با موسی و ایمان آوردن آنان
إن هذا لمکر مکرتموه فی المدینه لتخرجوا منها أهلها
برداشت فوق بر این مبناست که مراد از <أهلها> همه مردم مصر (عوامل حکومت و توده مردم) باشد، نه خصوص عوامل حکومتی.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 37 - 1
1- طایفه هایی از مردم زمان مریم ، پیروان علی رغم سخنان روشن عیسی ( ع ) در باره او به اختلاف نظر و کشمکش پرداختند .
فاختلف الأحزاب من بینهم
با توجه به آیات گذشته که در باره فرزند مریم(س) بودن عیسی(ع) و نفی گزینش فرزند از جانب خداوند بود، چنین برمی آید که اختلاف طایفه ها و گروه ها در باره ماهیت حضرت مسیح(ع) بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 88 - 10
10- ساحل نشینان غرب سرزمین ذوالقرنین ، برای ایمان و عمل صالح و ترک ستم کاری ، از زمینه مساعدی برخودار بودند .
أمّا من ظلم . .. و أمّا من ءامن و عمل ص-لحًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 108 - 7،8
7 - تقواپیشگی اجرا کنندگان احکام شهادات و تسلیم بودن آنان در برابر احکام الهی ایشان را به اثبات و ایفای حقوق مردم به طور صحیح می رساند .
ص: 407
و اتقوا اللّه و اسمعوا
در برداشتهای گذشته مخاطبان <اتقوا و اسمعوا> شاهدان گرفته شده بود ولی احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه مخاطبان در این دو فراز حاکمان و قاضیان که متصدیان اجرای احکام هستند، باشند.
8 - تعهد در برابر احکام الهی ، هموار سازنده جریان صحیح اثبات و ایفای حقوق اجتماعی
و اتقوا اللّه و اسمعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 33 - 19
19 - گرفتن مال مردم به زور ، همراه با زدن آنان - در کشور اسلامی ، - محاربه با خدا و رسول است .
انما جزؤا الذین یحاربون اللّه
از امام صادق(ع) درباره کسانی که در کشور اسلامی با زدن مردم به غارت اموالشان بپردازند، روایت شده: هولاء من اهل هذه الایه <انما جزؤا الذین . .. >
_______________________________
کافی، ج 7، ص 245، ح 2; تفسیر برهان، ج 1، ص 465، ح 3.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 15 - 1
1 - تماس مستقیم و بیواسطه پیامبر ( ص ) با مردم در ابلاغ پیام خدا ( آیات قرآن ) به آنان
و إذا تتلی علیهم ءایاتنا . .. ائت بقرءان غیر هذا
از جمله <ائت بقرآن غیر هذا> استفاده می شود که پیامبر اکرم(ص) در میان مردم بود و با آنان تماس مستقیم داشت و خود، آیات الهی را بر آنان تلاوت می فرمود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - نمل - 27 - 68 - 6
6 - وابستگی شدید ذهن و اندیشه مردم عصر بعثت به پدران و نیاکان خود
أءذا کنّا تربًا و ءاباؤنا . .. لقد وعدنا ه-ذا نحن و ءاباؤنا
تکرار <آباؤنا> در دو آیه و تکیه کافران به پدران و نیاکانشان، می تواند نشانگر مطلب یاد شده باشد.
ص: 408
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 102 - 6
6 - ضرورت پرهیز قانونگذاران از جعل مقرراتی که جامعه بدان پایبند نخواهد بود .
لاتسئلوا عن اشیاء . .. قد سألها قوم من قبلکم ثم اصبحوا بها کفرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 96 - 7
7 - لزوم اهتمام انسان به جلب رضایت الهی و نه صرفاً راضی ساختن مردم
فإن ترضوا عنهم فإن اللّه لا یرضی عن القوم الفسقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 7 - 10
10 - حضور در متن جامعه و داشتن روابط نزدیک و همسان با مردم ، امری ازرشمند و ستوده برای رهبران الهی و سازگار با مقام پیامبری
و قالوا مالِ ه-ذا الرسول یأکل . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 101 - 7
7 - خداوند پاسخ گوی پرسش های مردم ، به هنگام نزول قرآن ، گرچه موجب ناخشنودی آنان گردد .
لاتسئلوا عن اشیاء . .. و إن تسئلوا عنها حین ینزل القرءان تبدلکم
به مقتضای اینکه ضمیر در <عنها>به اشیاء توصیف شده به <ان تبدلکم تسؤکم> بر می گردد می توان گفت آن اشیاء و احکام هر چند به خاطر دشواری آنها بر مکلفان بیان نشده است لکن اگر به هنگام نزول قرآن مورد سؤال قرار گیرد، بیان خواهد شد.
ص: 409
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 62 - 15
15 - دعا و طلب مغفرت برای آنانی که به منظور رسیدگی به امور مهم زندگی شخصی ، اذن ترک حضور در حل و فصل مسائل اجتماعی داده شده است ، توصیه خداوند به پیامبر ( ص )
فإذا استئذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 7
7- آسیب پذیران از هجوم یأجوج و مأجوج ، از ذوالقرنین برای ساختن سدّی در میانه دو رشته کوه بلند در برابر هجوم آن متجاوزان ، کمک خواستند .
قالوا ی-ذا القرنین . .. تجعل بیننا و بینهم سدًّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 67 - 20
20 - استهزا و مسخره کردن مردم کرداری جاهلانه است .
أتتخذنا هزواً قال أعوذ باللّه أن أکون من الجهلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نصر - 110 - 2 - 5
5 - مردم پس از فتح مکه ، با رضایت و بدون تحمیل ، اسلام را پذیرفتند .
یدخلون
ص: 410
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 75 - 6
6 - فرعون و اطرافیانش در گرایش های اعتقادی مردم ، نقش تعیین کننده ای داشتند .
ثم بعثنا من بعدهم موسی و هرون إلی فرعون و ملإیه
از این که خداوند موسی و هارون (ع) را - که برای هدایت مردم مبعوث شده بودند - مستقیماً به سوی فرعون و اطرافیانش فرستاد، برداشت فوق به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 27 - 6
6- توده های غیر مرّفه ، مردمی پست و حقیر در دیدگاه اشراف قوم نوح
ما نریک اتبعک إلاّ الذین هم أراذلنا
أرذل (مف-رد أراذل) به مع-ن-ای پ-ست و حق-ی-ر می باش-د.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 21 - 23
23- اصحاب کهف - پس از دیدار مردم با آنان - در همان غار ، به صورت اجسادی بی جان درآمدند .
فقالوا ابنوا علیهم بنی-نًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 119 - 13
13 - کسانی که با اندیشه های مبتنی بر تمایلاتِ خود دیگران را به گمراهی می کشانند، مردمی نادان هستند.
و إن کثیرا لیضلون بأهوائهم بغیر علم
ص: 411
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 116 - 2
2 - انبیا، پیرو حکم خداوند هستند، نه آرای مردم
و إن تطع أکثر من فی الأرض
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 64 - 10
10- مؤثر دانستن افراد در محافظت از چیزی و یا شخصی ، موجب شرک نمی شود و با توکّل و مقام نبوّت تنافی ندارد .
کما أمنتکم علی أخیه من قبل
به دلیل آیه 38 از همین سوره (ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء) یعقوب(ع) هرگز به اندکی از شرک نیز گرایش نداشت و عبارت (کما أمنتکم علی أخیه) می رساند که یعقوب(ع) فرزندانش را امین پنداشت و حفاظت از یوسف(ع) را برعهده آنان سپرد. بنابراین مؤثر دانستن افراد در حفاظت از چیزی شرک آور نیست و با مقام نبوت نیز ناسازگار نخواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 64 - 10
10- مؤثر دانستن افراد در محافظت از چیزی و یا شخصی ، موجب شرک نمی شود و با توکّل و مقام نبوّت تنافی ندارد .
کما أمنتکم علی أخیه من قبل
به دلیل آیه 38 از همین سوره (ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء) یعقوب(ع) هرگز به اندکی از شرک نیز گرایش نداشت و عبارت (کما أمنتکم علی أخیه) می رساند که یعقوب(ع) فرزندانش را امین پنداشت و حفاظت از یوسف(ع) را برعهده آنان سپرد. بنابراین مؤثر دانستن افراد در حفاظت از چیزی شرک آور نیست و با مقام نبوت نیز ناسازگار نخواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 18 - 1،2
1 - پرهیز از روی گرداندنِ متکبرانه از دیگران ، از جمله رهنمود های لقمان به پسر خویش بود .
و لاتصعّر خدّک للناس و لاتمش فی الأرض مرحًا
ص: 412
<صَعْر> در لغت به معنای <متمایل کردن گردن به سویی است> و معنای باب تفعیل آن (تصعیر)، متکبرانه سرگرداندن و گردن فرازی کردن است (مفردات راغب).
2 - سفارش لقمان به پرهیز از منش متکبرانه و گردن فرازی کردن ، جلوه ای از حکمت او است .
و لقد ءاتینا لقم-ن الحکمه . .. إذ قال ... و لاتصعّر خدّک للناس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 4 - 5
5 - بیشتر مردم عصر بعثت ، از آیات قرآن ، علی رغم وضوح و روشنی مفاهیم آن روی گردان بودند .
کت-ب فصّلت . .. فأعرض أکثرهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 62 - 13
13- اعطای مجانی کالا به مردم از سوی دولت ، حتی در شرایط بحرانی و سهمیه بندی کالاها ، سیاست شایسته و روایی نیست .
قال لفتی-نه اجعلوا بض-عتهم فی رحالهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 88 - 12
12- اعتقاد برخی از مردم عصر پیامبر ( ص ) به عدم وحیانیت قرآن و ساختگی بودن آن
قل لئن اجتمعت الإنس و الجنّ . .. لایأتون بمثله
از اینکه قرآن با قاطعیت تمام اعلام تحدی می کند، می توان آن را پاسخ این شبهه که <قرآن وحی نیست> تلقی کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 5 - 1
1 - افراط و زیاده روی مردم عصر بعثت در مخالفت با پیامبر ( ص ) ، مانع لطف خدا در فرستادن وحی نبود .
ص: 413
أفنضرب عنکم الذکر صفحًا أن کنتم قومًا مسرفین
با توجه به مقام آیه - که مسأله وحی را مطرح می کند - مراد از <اسراف>، افراط و زیاده روی در مخالفت با وحی خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 4
4- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج ، به ذوالقرنین و به توان مندی و خیرخواهی وی اذعان کردند .
قالوا ی-ذا القرنین إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض
با این که <ذوالقرنین> بومی منطقه مورد بحث نبود، ولی با قرائن و شواهد و دیدن قدرت علمی و اجرایی او، مردم، به این نکته واقف شدند که او، کسی است که می تواند سدّی غیر قابل نفوذ در برابر حملات دشمنان برای آنان برپا کند و نیز به خیر خواهی او و این که او غرضی مادّی و قصدی سلطگرانه ندارد، پی بردند، لذا پیشنهاد خود را با او مطرح کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 83 - 18
18 - تنها گروهی اندک از مردمان برای رهایی از پیروی شیطان نیاز به هدایت های ویژه و دایمی ندارند .
لو لا فضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا
در برداشت فوق مستثنی منه، ضمیر در <اتبعهم> گرفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 66 - 6
6 - بسیاری از مردم آمادگی جانبازی و نبرد با خویشان و هجرت در راه خدا را ندارند . *
و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم او اخرجوا من دیارکم ما فعلوه الّا قلیل من
برخی برآنند که مراد از <اقتلوا انفسکم>، جهاد و مراد از <اخرجوا من دیارکم>، هجرت است و تعبیر از جهاد به قتل نفس بدان جهت است که در زمان نزول آیه غالباً مسلمانان باید با خویشان خود نبرد می کردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 49 - 24،30
ص: 414
24 - بسیاری از مردم ، بی اعتنا به حدود الهی و از زمره فاسقان
و إن کثیراً من الناس لفسقون
30 - توجه رهبران دینی به پلیدی و ناپاکی گروه بسیاری از مردم ، مانع حزن و اندوه آنان بر سرپیچی برخی از مردم از دین و احکام آن
فان تولوا . .. و إن کثیراً من الناس لفسقون
چنانچه هدف از جمله <فاعلم . ..>، بازداری زاید پیامبر(ص) از حزن و اندوه باشد، می توان جمله <ان کثیراً> را بیانگر علت آن دانست ; یعنی ای پیامبر(ص) بسیاری از مردم فاسقند و خداوند هدایت آنان را اراده نکرده است. بنابراین بر رویگردانی آنان از دین و احکام آن محزون مباش.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 58 - 11
11 - اسحاق بن غالب گوید : امام صادق ( ع ) فرمود : < کم تری اهل هذه الآیه > < إن اعطوا من ها رضوا و ان لم یعطوا من ها اذا هم یسخطون > قال : ثم قال : هم اکثر من ثلثی الناس ;
ای اسحاق! به نظر تو چه مقدار از مردم اهل این آیه اند که خدا می فرماید: <اگر از صدقات به آنان داده شود خشنود می شوند و اگر داده نشود خشمگین می گردند>؟ اسحاق گوید سپس امام فرمود: آنان بیش از دو ثلث مردم هستند>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - روم - 30 - 6 - 7
7 - اکثر مردم عصر بعثت ، در پیروزی رومیان حتی در صورت وعده خداوند به یاری آنان ، دچار تردید بودند .
وعد اللّه . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون
حرف <ال> در <الناس> برای عهد است و - به قرینه آیات بعد که ویژگی های اقتصادی قریش را بیان می کند - به مکیان عصر بعثت اشاره دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 59 - 4
4 - بیشتر مردم صدر اسلام با وجود شواهد و دلایل اثباتگر قیامت ، به این حقیقت ایمان نیاوردند .
إنّ الساعه لأتیه . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایؤمنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 415
1 - بقره - 2 - 143 - 6
6 - پیامبر ( ص ) حجت خدا بر مسلمانان و امت اسلامی حجت خداوند بر دیگر مردم
لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً
از جمله تفسیری که برای کلمه <شهداء> و <شهید> در آیه مورد بحث ابراز شده است، حجت است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 114 - 3
3- پیامبر ( ص ) باید الگوی مردمان در اقامه نماز باشد .
و أقم الصلوه
مفسران برآنند که مراد از نماز در آیه مورد بحث، نمازهای یومیه است و این نمازها بر همگان واجب است. بنابراین مخاطب قراردادن پیامبر(ص) در بیان لزوم اقامه نماز، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 114 - 3
3- پیامبر ( ص ) باید الگوی مردمان در اقامه نماز باشد .
و أقم الصلوه
مفسران برآنند که مراد از نماز در آیه مورد بحث، نمازهای یومیه است و این نمازها بر همگان واجب است. بنابراین مخاطب قراردادن پیامبر(ص) در بیان لزوم اقامه نماز، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 143 - 6
6 - پیامبر ( ص ) حجت خدا بر مسلمانان و امت اسلامی حجت خداوند بر دیگر مردم
لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً
از جمله تفسیری که برای کلمه <شهداء> و <شهید> در آیه مورد بحث ابراز شده است، حجت است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 20 - 4
4 - خداوند ، برخی از مردمان را با برخی دیگر می آزماید .
و جعلنا بعضکم لبعض فتنه
ص: 416
یکی از کاربردهای اصلی واژه <فتنه> در معنای آزمایش و امتحان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 10
10- مردم منطقه شمال ، برخوردار از امکانات مادّی ، ولی فاقد شناخت های فنی بودند .
فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 67 - 14
14 - پیامبران ، از مسخره کردن و به بازیچه گرفتن مردم ، منزهند .
قال أعوذ باللّه أن أکون من الجهلین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 4 - 8،15
8- فهم مردم عصر نزول تعالیم دینی ، مرجع و منبعی برای فهم دقیق آن تعالیم است .
و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه لیبیّن لهم
اینکه خداوند فرموده است: همه پیامبران به زبان قوم خودشان فرستاده شدند، می تواند بیانگر این نکته باشد که زبان و ادبیات مردم دوران نزول تعالیم آسمانی برای دریافت پیام آن تعالیم نقش مؤثری دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 79 - 10
10 - خداوند ، گواهی کافی بر روابط و عملکرد متقابل پیامبران و مردم
و ارسلناک للنّاس رسولاً و کفی باللّه شهیداً
<ارسلناک للنّاس رسولاً>، بیانگر دو معناست: یکی بیان وظیفه پیامبر (ص)، یعنی ابلاغ رسالت، و دیگری بیان وظیفه مردم، یعنی
ص: 417
پذیرش رسالت او. و <کفی باللّه شهیداً>، می تواند ناظر به چگونگی عملکرد پیامبر (ص) در انجام وظیفه و عملکرد مردم در پذیرش رسالت باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 75 - 2،4،5
2- ابراهیم ( ع ) ، از گرفتار شدن مردمان به مشکلات ، متأثر می شد و بر آنان دل می سوزاند .
إن إبرهیم . .. أوّه
<أوّاه> به کسی گفته می شود که بسیار آه می کشد و متأسف می شود. توصیف ابراهیم(ع) به <أوّاه> پس از جمله <یجادلنا> می رساند که: تأسف و تأثر ابراهیم(ع) به خاطر مشکلات و گرفتاریهای مردمان بوده است.
4- بردباری ابراهیم ( ع ) و تأسفش بر مشکلات مردم و اعتقاد راسخش به خداوند ، برانگیزنده او به شفاعت درباره قوم لوط
یج-دلنا ف-ی ق-وم ل-وط. إن إبره-یم لحلیم أوّه منیب
جمله <إن إبراهیم . ..> بیانگر علّت مجادله ابراه-یم(ع) درباره ق-وم لوط و دفاع او از ایشان است.
5- بردباری ، تأسف و تأثر بر مشکلات مردم و توجّه داشتن به خدا و درخواست حاجت ها از او ، صفات و خصلتهایی نیکو و پسندیده است .
إن إبرهیم لحلیم أوّه منیب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 69 - 8،9
8 - بیم دادن از عذاب الهی ، از اهداف مهم رسالت هود
أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم لینذرکم
9 - ترساندم مردم از عذاب های الهی به واسطه پیامبران ، از اهداف نزول دین و معارف الهی است .
أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم لینذرکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 184 - 8
8 - انذار مردم و بیم دادن ایشان از فرجام های شوم ، وظیفه پیامبر ( ص ) و از شؤون وی
إن هو إلا نذیر مبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 418
7 - یونس - 10 - 2 - 6
6 - بیم دادن به عامه مردمان ( انذار ) و مژده دادن به اهل ایمان ( بشارت ) رسالتی الهی بر عهده پیامبر ( ص )
أن أنذر الناس و بشّر الذین ءامنوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 44 - 1
1- پیامبر ( ص ) مأمور انذار و ترساندن مردم از عذاب استیصال
و أنذر الناس یوم یأتیهم العذاب . .. ربّنا أخّرنا
برداشت فوق مبتنی بر این است که مقصود از <العذاب>، عذاب دنیوی (استیصال) باشد. درخواست مهلت برای اجابت دعوت رسولان (أخّرنا ... و نتّبع الرسل) مؤید آن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 2 - 11
11- انذار و هشدار دادن به مردم ، از وظیفه های اصلی انبیاست .
ینزّل المل-ئکه بالروح . .. من عباده أن أنذروا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 19 - 12،29
12 - انذار مردم در طول تاریخ، هدف از فرستادن قرآن بر پیامبر(ص)
و أوحی إلیّ هذا القرءان لأنذرکم به و من بلغ
29 - عن مالک الجهنی قال: قلت لأبی عبداللّه(ع): قوله عز و جل <و أوحی إلیّ هذا القرآن لأنذرکم به و من بلغ> قال: من بلغ أن یکون إماما من آل محمّد(ص) فهو ینذر بالقرآن کما أنذر به رسول اللّه(ص).
مالک جهنی گوید از امام صادق(ع) درباره آیه <لأنذرکم به و من بلغ> سؤال کردم، فرمود: هر کس از آل محمّد(ع) به مقام امامت برسد، به وسیله قرآن مردم را بیم می دهد (از مخالفت با خدا می ترساند. ) همان گونه که رسول خدا(ص)، با قرآن به مردم هشدار می داد. از روایت استفاده می شود که <من> در <من بلغ>، عطف به ضمیر فاعل در <أنذرکم> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 92 - 10
10 - نزول قرآن برای انذار همه مردم جهان بوده و محدود به مکانی خاص نیست.
و لتنذر أم القری و من حولها
کاربرد کلمه <ام القری> به صورت توصیفی برای مکه، که در عین حال عنایت به دیگر شهرها و نقاط نیز هست، مضافاً بر الحاق <من حولها> که شامل تمامی نقاط دیگر می شود، بیانگر دعوت اسلام و قرآن برای همه مردم زمین و در تمام نقاط است.
ص: 419
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 7 - 4،15
4 - هدف آغازین بعثت پیامبر ( ص ) ، انذار مردم مکه و نواحی آن بوده است .
لتنذر أُمّ القری و من حولها
برداشت یاد شده بر این اساس است که مراد از <حولها> فقط حاشیه مکه باشد و با توجه به این که دعوت پیامبر(ص) همگانی بوده - و نه مخصوص مردم مکه و اطراف آن - در این برداشت قید آغازین افزوده شده است.
15 - انذار مردم مکه ( أُمّ القری ) و اطراف آن ، از اهداف نزول قرآن است .
أوحینا إلیک . .. لتنذر أُمّ القری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 6 - 5،10
5 - پدران و اجداد مردم صدراسلام ، پیش از آن به وسیله پیامبران الهی انذار و اخطار شده بودند . *
لتنذر قومًا ما أُنذر ءاباؤهم
برداشت یاد شده مبتنی بر این احتمال است که <ما> در <ما اُنذر> نافیه نباشد; بلکه مصدریه و یا موصوله باشد.
10 - < عن أبی بصیر عن أبی عبداللّه ( ع ) . . . قال : و سألته عن قول اللّه < لتنذر قوماً ما أُنذر آباؤهم فهم غافلون > قال : لتنذر القوم الذین أنت فیهم کما أنذر آباؤهم فهم غافلون عن اللّه و عن رسوله و عن وعیده . . . ;
ابوبصیر گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند: <لتنذر قوماً ما أنذر آباؤهم فهم غافلون> سؤال کردم، فرمود: مقصود این است: تا انذار کنی گروهی را که در میان آن ها هستی، همان گونه که پدرانشان انذار شدند که اینان از خدا و از رسول او و از وعیدهای خدا غافل اند. ..>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 92 - 8
8 - انذار مردم مکه (ام القری) و اطراف آن، از اهداف نزول قرآن است.
و هذا کتب . .. و لتنذر أم القری و من حولها
ص: 420
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 6 - 5،10
5 - پدران و اجداد مردم صدراسلام ، پیش از آن به وسیله پیامبران الهی انذار و اخطار شده بودند . *
لتنذر قومًا ما أُنذر ءاباؤهم
برداشت یاد شده مبتنی بر این احتمال است که <ما> در <ما اُنذر> نافیه نباشد; بلکه مصدریه و یا موصوله باشد.
10 - < عن أبی بصیر عن أبی عبداللّه ( ع ) . . . قال : و سألته عن قول اللّه < لتنذر قوماً ما أُنذر آباؤهم فهم غافلون > قال : لتنذر القوم الذین أنت فیهم کما أنذر آباؤهم فهم غافلون عن اللّه و عن رسوله و عن وعیده . . . ;
ابوبصیر گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند: <لتنذر قوماً ما أنذر آباؤهم فهم غافلون> سؤال کردم، فرمود: مقصود این است: تا انذار کنی گروهی را که در میان آن ها هستی، همان گونه که پدرانشان انذار شدند که اینان از خدا و از رسول او و از وعیدهای خدا غافل اند. ..>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 70 - 2،4
2 - انکار و پوشاندن آیات الهی توسط اهل کتاب ، وسیله ای برای گمراه کردن دیگران
ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم . .. لم تکفرون بایات اللّه
کفر، در لغت - چه همراه باء باشد و یا نباشد - به معنای انکار و پوشاندن است (القاموس المحیط. )
4 - نکوهش و سرزنش اهل کتاب به خاطر رضایتشان نسبت به اعمال ناروای علمای خود ( گمراه ساختن دیگران ) *
ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلونکم . .. لم تکفرون بایات اللّه
با توجه به اینکه سرزنش نسبت به همه اهل کتاب است، و گمراه ساختن دیگران مخصوص عالمان آنان است، برداشت فوق به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 71 - 2
2 - علمای اهل کتاب با درآمیختن حق به باطل و کتمان حق ، مردم را گمراه می ساختند .
ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم . .. یا اهل الکتاب لم تلبسون الحق بالباطل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 72 - 2،7
2 - توصیه گروهی از اهل کتاب به دیگران مبنی بر ایمان به قرآن در اوّل روز و کفر به آن در آخر روز ، به منظور بازگشت مؤمنان از اسلام
و قالت طائفه من اهل الکتاب . .. لعلهم یرجعون
ص: 421
بنابراینکه <وجه النهار>، متعلّق به <امنوا> و <اخره>، متعلق به <اکفروا> باشد.
7 - یهود ، آنچه را در اوّل روز بر پیامبر ( ص ) نازل شده بود ( قبله بودن بیت المقدّس ) ، پذیرفتند و به آنچه در انت های روز نازل شده بود ( قبله بودن کعبه ) ، کفر ورزیدند تا مؤمنان را گمراه سازند .
و قالت طائفه . .. لعلّهم یرجعون
برخی از مفسران برآنند که <وجه النهار> و <آخره> متعلق به <انزل> است ; و سیاق آیه می رساند که مراد از <الذی>، حکمی خاص است ; برخی روایات دلالت دارد که آن حکم خاص، تغییر قبله بوده است که پیامبر (ص) در عصرگاهی مأمور شد نماز را به سوی کعبه بخواند و قبله مسلمانان را که تا صبحگاه آن روز، بیت المقدس بوده است تغییر دهد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 78 - 7
7 - تلاش برخی اهل کتاب ( عالمان آنان ) ، برای انحراف مسلمانان ، با قلمداد کردن نوشته های خود به عنوان تورات و انجیل
و انّ منهم لفریقاً . .. لتحسبوه من الکتاب
از ظاهر <لتحسبوه> که باید خطاب به مؤمنان و مسلمانان باشد استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 99 - 6،7،8،11
6 - منحرف نشان دادن راه خدا برای بازداشتن مؤمنان از آن ، خواسته اهل کتاب
لم تصدّون عن سبیل اللّه من امن تبغونها عوجاً
جمله <تبغونها عوجاً>، یعنی شما اهل کتاب خواهان کج نشان دادن راه خدا هستید.
7 - منحرف نشان دادن اسلام ، از راه های مبارزه اهل یهود با اسلام
لم تصدّون . .. تبغونها عوجاً
8 - انحراف عالمان و رهبران دینی ، موجب انحراف مردم و تحریف حقایق
یا اهل الکتاب لم تصدّون عن سبیل اللّه . .. تبغونها عوجاً و انتم شهداء
ظاهراً مراد از اهل کتاب به دلیل <انتم شهداء> عالمان اهل کتاب هستند و مراد از <من امن> مردمان عادی; بنابراین عالمان اهل کتاب از عوامل انحراف مردم و تحریف حقایق معرفی شده اند.
11 - آگاهی عالمان اهل کتاب ، به زشتی عمل خود ( بازداشتن مؤمنان از راه خدا )
و انتم شهداء
برخی برآنند که مورد شهادت همان بازداشتن از راه خداست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 101 - 13
13 - انذار مردم ، رسالتی بر عهده پیامبران الهی است .
ص: 422
و ما تغنی الأیت و النذر عن قوم لایؤمنون
مراد از <نذر> (جمع نذیر) پیامبران الهی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 64 - 5
5- ضرورت توجه به پیشینه افراد در اعتماد به آنان و اعطای مسؤولیت به ایشان
هل ءامنکم علیه إلاّ کما أمنتکم علی أخیه من قبل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 25 - 8
8- تنبه یافتن همه مردم دارای اهمیتی ویژه در تعالیم دینی
یضرب الله الأمثال للناس لعلّهم یتذکّرون
کلمه <الناس> اسم جنس و دال بر همه انسانهاست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 31 - 10
10- در کنار روی آوردن به خدا ، توجه به مردم نیز لازم است .
و أوص-نی بالصلوه والزکوه مادمت حیًّا
در نماز، تنها توجه به خدا مطرح است; در حالی که زکات قوامش به اعطای مال و کمک به دیگران است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 24 - 23
23 - اهمیت حقوق مردم و خطیر بودن مسؤولیت داوری میان آنان
فاستغفر ربّه و خرّ راکعًا و أناب
ص: 423
استغفار، سجده و انابه داوود(ع) به درگاه الهی، پس از گمان به رخ دادن یک خطا در داوری میان دو گروه متخاصم (خطایی که مسلّماً در نتیجه حکم هیچ تأثیری نداشت) می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 10 - 14
14 - رعایت انصاف و حقوق مالی انسان ها ، حتی کافران ، در احکام شریعت
و ءاتوهم ما أنفقوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - محمد - 47 - 19 - 10
10- لزوم دلسوزی و نگرانی رهبران الهی برای امت خویش ، همانند خود
و استغفر لذنبک و للمؤمنین و المؤمن-ت
فرمان <استغفر لذنبک و للمؤمنین و. ..> از سوی خداوند به پیامبر(ص)، می رساند که رهبر الهی باید همان گونه که به فکر نجات و سعادت واقعی خویش است، در اندیشه نجات و سعادت امت خود نیز باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 44 - 14
14- هدف از نزول قرآن و تبیین و تفسیر آن ، رشد فکری مردم است .
و أنزلنا إلیک الذکر لتبیّن للناس . .. و لعلّهم یتفکّرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 18 - 3
3 - مراعات و حقوق مردم ، در برخورد اخلاقی ، دارای اهمیتی ویژه است .
و لاتصعّر خدّک للناس
<لام> در <للناس> برای تعلیل است; یعنی، روی خود را متکبرانه به خاطر اعراض از مردم، برنگردان. چنین دستوری حکایت از آن دارد که مردم، در برخورد اخلاقی، دارای حقوق لازم الرعایه اند.
ص: 424
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 1 - 6
6- پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار هدایت مردم به سوی نور و خارج کردن آنان از ظلمت ها ( گمراهی ها ) ، با تعالیم قرآن کریم
أنزلن-ه إلیک لتخرج الناس من الظلم-ت إلی النور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 5 - 3
3- موسی ( ع ) ، وظیفه دار هدایت مردم خویش به سوی نور و خارج کردن آنان از ظلمت ها ، با آیات و معجزات الهی .
و لقد أرسلنا موسی بأی-تنا أن أخرج قومک من الظلم-ت إلی النور
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 7 - 7
7- وظیفه پیامبر ( ص ) و رهبران الهی ، هموارساختن راه هدایت و واگذاری انتخاب به خود مردم است .
فلعلّک ب-خع نفسک . .. إنّا جعلنا ما علی الأرض زینه لها لنبلوهم
بیان فریبندگی زمین و بستر امتحان بودن آن پس از بیان رسالت پیامبر(ص) در محدوده انذار و تبشیر، می تواند گویای این مطلب باشد که وظیفه رهبران دینی، هدایت است و انتخاب، با خود مردم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 79 - 3
3 - هدایت کردن مردم ، از مسؤولیت های حاکمان و پیشوایان
و أضلّ فرعون قومه و ما هدی
مضمون <أضلّ> و <و ما هدی> یکی است و تکرار معنا به لفظی دیگر است. شاید جمله <ما هدی> به این لحاظ باشد که آنچه از حاکمان و پیشوایان توقع می رود، هدایت کردن مردم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 93 - 1
1 - پیامبران و جانشینانشان ، مسؤول جلوگیری از انحراف و گمراه شدن مردم در حد توان هستند .
ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا . ألاّتتّبعن
مراد از تبعیت هارون از موسی(ع) - که <ما منعک. .. ألاّتتّبعن> گویای آن است - این است که هارون می بایست در غیاب موسی مانند او عمل می کرد و با انحراف مردم برخورد شدید می نمود و یا این که باید رهنمودها و سفارش های موسی(ع) (اصلح و لاتتّبع سبیل المفسدین، اعراف/ 142) را، به کار می بست برخی گفته اند: مراد این است که هارون می بایست با مؤمنان باقی مانده
ص: 425
به سوی موسی(ع) حرکت می کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 35 - 5
5 - رسالت و مسؤولیت اصلی هدایت و رهبری جامعه بر دوش حضرت موسی ( ع ) بود و هارون تنها نقش معاونت و مشاورت او را بر عهده داشت .
و لقد ءاتینا موسی الکت-ب و جعلنا معه أخاه ه-رون وزیرًا
برداشت فوق، به خاطر این نکته است که دریافت کننده کتاب و شریعت، حضرت موسی(ع) بود و برادرش هارون، تنها به عنوان معاون و مشاور او معرفی گردیده بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 83 - 6،7،8
6 - پیامبران الهی ، موظف به همراهی با قوم و امّت خویش در همه مراحل و برنامه ها
و ما أعجلک عن قومک ی-موسی
مؤاخذه موسی(ع) به جهت جدا شدن از قوم خود برای رسیدن به میقات، نشان از آن دارد که پیامبران، نباید در هیچ شرایطی از امت خویش جدا شوند.
7 - پیامبران جز به فرمان خداوند ، نباید از امت و قوم خویش جدا گردند .
و ما أعجلک عن قومک ی-موسی
8 - پیشوایان دینی ، در همه صحنه ها باید در کنار مردم حاضر باشند .
و ما أعجلک عن قومک ی-موسی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 90 - 21
21- موعظه ، از روش های تربیتی و هدایتی قرآن برای بیداری و هوشیاری مردمان است .
یعظکم لعلّکم تذکّرون
ص: 426
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 88 - 10
10- ساحل نشینان غرب سرزمین ذوالقرنین ، برای ایمان و عمل صالح و ترک ستم کاری ، از زمینه مساعدی برخودار بودند .
أمّا من ظلم . .. و أمّا من ءامن و عمل ص-لحًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 90 - 1،3
1- ذوالقرنین ، در سفر دوم خویش ، به آخرین نقطه خشکی در سمت مشرق رسید و با مردمی بدوی و عاری از تمدن روبه رو شد .
بلغ مطلع الشمس . .. لم نجعل لهم من دونها سترًا
ضمیر <دونها> به <الشمس> بازمی گردد و مفاد جمله <لم نجعل. ..> این است که مردم آن سرزمین، جز خورشید، پوششی نداشتند; یعنی، هیچ بنا و ساختمانی که سایبان آنان باشد و هیچ پوشاکی که بدنشان را به پوشاند، در بین آنان مشاهده نمی شد، لذا از آنان، تعبیر به اقوامی بدوی شده است.
3- ذوالقرنین ، در شرق سرزمین خویش ، با مردمی ساکن بیابانی کویری و بدون گیاه مواجه شد . *
لم نجعل لهم من دونها سترًا
از واژه <لم نجعل> این احتمال جان می گیرد که بی پناهی در برابر تابش آفتاب، معلول اموری بود که به <جعل> الهی مربوط می شود، مانند کویری بودن سرزمین که از امور طبیعی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - نجم - 53 - 20 - 1
1 - < لات > ، < عزی > و < منات > مهم ترین خدایان مورد پرستش مردم جزیره العرب
و من-وه الثالثه الأُخری
از یاد کردن نام این سه بت، می توان مطلب بالا را به دست آورد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 427
9 - ابراهیم - 14 - 36 - 5
5- بسیاری از مردم در عصر حضرت ابراهیم ( ع ) ، گمراه و بت پرست بودند .
و اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 42 - 4
4 - مشرکان ، به هنگام طلوع خورشید اسلام ، به معبود های متعددی اعتقاد داشتند .
لیضلّنا عن ءالهتنا
<إل-ه> مفرد <آلهه> به معنای معبود است و جمع آمدن آن حاکی است که مشرکان به چند معبود اعتقاد داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 90 - 2
2- ساکنان شرق سرزمین ذی القرنین ، مردمی فاقد تن پوش و سرپناه بودند .
وجدها تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 17 - 3
3 - محروم ساختن یتیمان از اکرام و احترام و بها ندادن به شخصیت آنان ، فرهنگی حاکم بر مردم عصر بعثت
لاتکرمون الیتیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 90 - 2
2- ساکنان شرق سرزمین ذی القرنین ، مردمی فاقد تن پوش و سرپناه بودند .
وجدها تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا
ص: 428
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - جمعه - 62 - 2 - 2
2 - مردم عصر پیامبر ( ص ) ، بی بهره از سواد خواندن و نوشتن
هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم
<اُمّی> (مفرد <اُمّیین>); یعنی، بی سواد، کسی که خواندن و نوشتن نمی داند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 72 - 6
6 - استغنا از مردم ، در برابر تبلیغ دین و هدایت آنان ، سیره ای پیامبرگونه است .
أم تسئلهم خرجًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 50 - 6
6 - از دیدگاه برخی مردم در اختیار داشتن خزاین الهی و آگاهی به غیب و فرشته بودن، نشانه پیامبری است.
قل لا أقول لکم عندی خزائن اللّه و لاأعلم الغیب و لاأقول لکم إنی ملک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - اخلاص - 112 - 3 - 8
8 - برخی از مردم پیش از اسلام ، فرزند داشتن و متولد شدن را مانع خدایی نمی دانستند .
لم یلد و لم یولد
ماضی آوردن فعل های <لم یلد> و <لم یولد> - با آن که نفی ولادت همیشگی است - به چنین پنداری در بین مردم آن زمان، اشاره دارد.
ص: 429
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - مجادله - 58 - 2 - 4
4 - در طلاق از نوع ظهار ، پندار مردم جزیره العرب این بود که زن ظهار شده ، برای شوهرش حکم مادر را پیدا کرده و حرام مؤبّد می شود .
الذین یظ-هرون منکم من نسائهم ما هنّ أُمّه-تهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 38 - 7،13
7- مردم عصر بعثت ، پیامبریِ فردی از افراد بشر را امری بعید می شمردند .
و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک و جعلنا لهم أزوجًا و ذریّه
13- توانایی به ارائه هر گونه معجزه و در هر زمان ، از شرایط پیامبری در دیدگاه ناصواب مردم عصر بعثت
و لقد أرسلنا رسلاً . .. و ما کان لرسول أن یأتی بأیه إلاّ بإذن الله لکل أجل کتاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 6 - 4
4 - ارضای غرایز جنسی حتی از راه آمیزش با همسر و یا کنیز خود ، مورد ملامت در بینش برخی از مردم عصر بعثت
فإنّهم غیر ملومین
تعبیر <غیر ملومین> (نکوهیده نیستند)، می تواند تعریض به اندیشه رهبانانی باشد که هرگونه ارضای غرایز جنسی را، منافی با مقامات معنوی می پنداشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 30 - 4
4 - ارضای غرایز جنسی ، حتی از راه آمیزش با همسر و یا کنیز خود ، مورد ملامت در بینش برخی از مردم عصر بعثت
فإنّهم غیر ملومین
تعبیر <غیرملومین> (نکوهیده نیستند)، می تواند تعریضی باشد به اندیشه رهبانان که هرگونه ارضای غرایز جنسی را، منافی با مقامات معنوی می پنداشتند.
ص: 430
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 5
5- مردم عصر بعثت ، معتقد به توانایی علمی پیامبر ( ص ) در پاسخ گویی به مسائل اسرارآمیز و ناشناخته ای چون روح
یسئلونک عن الروح
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 22 - 2،3،4
2- نزول داستان اصحاب کهف در قرآن ، زمینه ساز اظهار نظرهایی گوناگون در میان مردم عصربعثت ، در باره تعداد آنان شد .
سیقولون . .. و یقولون ... و یقولون
حرف <سین> در <سیقولون> نشانه صدور آن گفته و گفته های بعدی در زمان آینده است و به قرینه <فلا تمار فیهم> این اقوال، در زمان حیات رسول اللّه(ص) پیدا شده بود.
3- مردم عصربعثت ، با اظهار سه نظریه متفاوت ، اصحاب کهف را سه ، یا پنج و یا هفت نفر می پنداشتند .
سیقولون ثل-ثه رابعهم کلبهم و یقولون خمسه . .. و یقولون سبعه
4- سگ اصحاب کهف ، چهارم یا ششم و یا هشتمین عضوگروه اصحاب کهف در نظر مردم بود .
سیقولون ثل-ثه رابعهم کلبهم و یقولون خمسه سادسهم کلبهم . .. و یقولون سبعه و ثامنه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حشر - 59 - 5 - 4
4 - لزوم حفظ درختان بارور ، در باور مردمان عصر بعثت
ما قطعتم من لینه . .. فبإذن اللّه
از توضیح خداوند نسبت به مشروعیت عمل مسلمانان در قطع درختان بنی نضیر، چنین استفاده می شود که عمل آنان، برای مردم مدینه چه بسا سؤال برانگیز بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 25 - 1
1 - برخی از مردم عصر بعثت ، قرآن را کلامی القا شده از سوی شیطان می پنداشتند .
و ما هو بقول شیط-ن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 7
7- پیامبر ( ص ) ، موظف به پاسخ گویی سؤالات مردم بر اساس آنچه بر او وحی شده بود .
ص: 431
یسئلونک عن الروح قل الروح من أمر ربّی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 188 - 12
12 - نقش بسزای قاضیان در سلامت اقتصاد جامعه و حفظ حقوق مردم
و لاتأکلوا أمولکم بینکم بالبطل و تدلوا بها إلی الحکام . .. و أنتم تعلمون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 113 - 7
7 - استقامت و پایداری توده مردم بر ایمان و عقاید دینی خود ، در گرو تأمین نیاز های مادی و معنوی آنان
قالوا نرید ان نأکل منها و تطمئن قلوبنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 187 - 12
12 - مردم عصر بعثت به گمان آگاهی پیامبر ( ص ) از زمان تحقق قیامت ، با سؤال های مکرر خواهان افشای آن بودند .
یسئلونک کأنک حفی عنها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 105 - 3
3 - تعدادی از مردم صدراسلام در باره سرنوشت کوه ها در هنگامه رستاخیز ، از پیامبر ( ص ) توضیح می خواستند .
و یس--َلونک عن الجبال
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 2
ص: 432
2- حقیقت روح ، امری مبهم و سؤال برانگیز برای مردم عصر پیامبر ( ص )
و یسئلونک عن الروح
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 83 - 1،4
1- مردم زمان پیامبر ( ص ) از آن حضرت ، درباره ذوالقرنین ، پرسش هایی را مطرح ساخته بودند .
و یسئلونک عن ذی القرنین
<قرن> به معنای <شاخ> است. گفته اند وجه تسمیه <ذوالقرنین> آن بوده که وی، دو رشته گیسوان بافته، همانند دو شاخ داشته و یا این که بر کلاه او دو شاخ قرار داشته است. البته <قرن> به معنای مدّت زمانی متمادی که مردم در آن زیست می کنند نیز آمده و لذا برخی نیز وجه تسمیه را دوران طولانی حاکمیت ذوالقرنین دانسته اند.
4- پرسشش های مردم از پیامبر ( ص ) ، زمینه نزول برخی آیات و تبیین مطالبی برای مردم بود .
و یسئلونک عن ذی القرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 42 - 1
1 - پرسش از زمان فرا رسیدن قیامت ، سؤال مکرر مردم از پیامبر ( ص )
یسئلونک عن الساعه أیّان مرسیها
کلمه <مرسی>، به صورت های مصدر میمی، اسم زمان، اسم مکان و اسم مفعول کاربرد دارد(مفردات راغب). این کلمه در آیه شریفه - به قرینه <أیّان> که سؤال از زمان است - مصدر میمی می باشد. در این صورت <مرسی> به معنای وقوع و استقرار خواهد بود. مکرر بودن سؤال، از فعل مضارع <یسئلونک> استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 125 - 1
1 - خداوند ، کعبه را ملجأ و جایگاهی برای حضور مردم و مکانی بسیار امن قرار داد .
و إذ جعلنا البیت مثابه للناس و أمناً
<مثابه>; یعنی، مکانی که مردم پی در پی بدان جا روی می آورند (لسان العرب). <أمن> مصدر است و در آیه به معنای اسم فاعل (آمناً = دارای امنیت) می باشد. آوردن مصدر به جای اسم فاعل، دلالت بر تأکید دارد. بنابراین <أمناً>; یعنی، آکنده از امنیت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 433
17 - زخرف - 43 - 30 - 3
3 - قرآن ، دارای تأثیری شگرف در میان مردم عصر نزول
قالوا ه-ذا سحر
این که مشرکان قرآن را سحر می خواندند، نشانگر تأثیر عمیق آن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 12 - 5
5- استیحاش مردم از برخی معارف و احکام دین و نبود زمینه پذیرش در آنان ، مجوز ترک ابلاغ آنها نیست .
إن ه-ذا إلاّ سحر مبین . .. فلعلّک تارک بعض ما یوحی إلیک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 22 - 3
3- کفرپیشگانی که بر خدا دروغ می بندند و مردم را از راه خدا باز می دارند و قیامت را انکار می کنند ، در سرای آخرت از دیگر کافران و گنهکاران ، تباه تر و زیانکارترند .
و من أظلم . .. الذین یصدون ... لاجرم أنّهم فی الأخره هم الأخسرون
برداشت فوق بر اساس این احتمال است که مقیاس سنجش و تعیین زیانکار و زیانکارتر مراتب کفر باشد. براین مبنا آیه شریفه دلالت دارد براینکه: همه کافران در آخرت زیانکارند; ولی آنان که بر خدا دروغ بستند و ... از دیگر کافران و گنهکاران، زیانکارتر می باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 78 - 12
12 - نافرمانی خدا و پیامبران و استمرار تجاوز به حدود الهی و حقوق مردمان ، موجب کفر و گرفتاری به لعنت الهی
لعن الذین کفروا . .. ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون
در برداشت فوق <ذلک> علاوه بر اشاره به لعنت اشاره به کیفر نیز گرفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 434
4 - مائده - 5 - 107 - 10
10 - شهادت به ناحق و قسم دروغ ، تجاوز به حقوق دیگران و ستمکاری در حق ایشان است .
و ما اعتدینا إنّا اذاً لمن الظلمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 108 - 3
3 - پرهیز شاهدان وصیت از خیانت در شهادت و تجاوز به حقوق دیگران ، تکلیفی الهی بر عهده ایشان و نشان تقواپیشگی آنان است .
ذلک ادنی ان یأتوا بالشهده علی وجهها . .. و اتقوا اللّه و اسمعوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 75 - 7،8،10،11،12،13،15،16
7 - قیام مداوم علیه تضییع کنندگان حقوق اجتماعی و فردی ، راهی برای بازگرداندن آن
و منهم من ان تأمنه بدینار الا یؤدّه الیک الاّ مادمت علیه قائماً
8 - تضییع حقوق دیگران توسط برخی از اهل کتاب ( یهود ) ، ناشی از روحیه خودبرتربینی آنان
ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل
10 - عدم احساس مسؤولیت برخی از اهل کتاب در برابر حقوق غیر همکیشان خود
ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل
11 - پندار باطل برخی از اهل کتاب به جواز تصرّف در اموال دیگران و تضییع آنها ، عامل خیانتشان به حقوق غیر همکیشان خود
ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل
12 - نژادپرستی و خودبرتربینی ، زمینه ای برای تضییع حقوق دیگران
و منهم من ان تأمنه . .. ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل
13 - اهل کتاب به دروغ ، برتری خویش را بر غیر همکیشان خود و نیز جواز تصرّف در اموال آنان را به خدا نسبت می دادند .
ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل و یقولون علی اللّه الکذب
15 - نسبت دادن برتری نژادی و مشروعیّت تضییع حقوق دیگران به خدا ، نسبتی دروغ و نارواست .
ذلک بانّهم قالوا لیس علینا فی الامّیّن سبیل و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون
16 - بدعتگذاری ، وسیله ای برای توجیه ستم و نقض تعهّدات اجتماعی
و منهم من ان تأمنه بدینار لا یؤدّه الیک . .. و یقولون علی اللّه الکذب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 79 - 4
4 - گرفتاری عوام به خیالات واهی درباره دین و کتاب های آسمانی ، پیامد تحریفگری و عملکرد عالمان سوء است .
ص: 435
و منهم أمیون . .. فویل للذین یکتبون الکتب بأیدیهم
تفریع جمله <فویل للذین . ..> بر آیه قبل - که درباره جهل مردم به کتاب آسمانی بود - گویای این معناست که: عالمان سوء و تحریفگر، دارای نقشی بسزا در جهل و خرافه گرایی مردم هستند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 70 - 11،12
11 - تذکر دادن به مردم با قرآن، از وظایف پیامبر(ص) و مبلغان دین است.
و ذکر به أن تبسل نفس
مرجع ضمیر <به> قرآن می تواند باشد که از سیاق آیات مورد بحث به دست می آید و به اصطلاح مرجع حکمی است.
12 - قرآن کتابی برای تذکر به مردم است.
و ذکر به أن تبسل نفس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 62 - 14
14 - تلاش در جلب رضایت مردم ، به جای جلب رضایت خدا و رسول او ، نشانه نفاق و بی ایمانی
یحلفون باللّه لکم لیرضوکم و اللّه و رسوله أحق أن یرضوه إن کانوا مؤمنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 55 - 3
3 - ترسیدن و حساب بردن مردم عصر فرعون از خشم و غضب او و تحریک شدنشان علیه کسانی که باعث خشم او می شدند .
فأرسل فرعون فی المدائن ح-شرین . .. و إنّهم لنا لغائظون
برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که جمله <إنّهم لنا لغائظون> در مقام تعلیل برای تعقیب بنی اسرائیل است; یعنی، چون آنان ما را به خشم آوردند، پس سزاوار است که شما آنان را تعقیب کنید.
ص: 436
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 129 - 7
7 - تلاوت آیات خدا ، تعلیم کتاب آسمانی ، آموزش حکمت و پاکسازی مردم از آلودگی ها ، از وظایف پیامبران و از اهداف بعثت ایشان است .
یتلوا علیهم ءایتک و یعلمهم الکتب و الحکمه و یزکّیهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 6
6- ذوالقرنین ، در آخرین نقطه خشکی ، در غرب سرزمین خویش ، با مردمی دارای تشکّل و قومیّت مواجه شد .
وجدها تغرب فی عین حمئه و وجد عندها قومًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 106 - 25،26
25 - تضییع حقوق مردمان ، بدون هیچ تردید گناه است .
لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی . .. إنّا اذاً لمن الاثمین
26 - دستیابی به منافع مادی و یا نفع رسانی به خویشاوندان ، نمی تواند مجوز پایمال سازی حقوق دیگران باشد .
لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 20 - 6
6- جامعه اصحاب کهف ، در دفاع از عقاید باطل خویش ، تعصّب و شدّت عمل داشتند .
إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدوکم فی ملّتهم
ص: 437
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - حاقه - 69 - 49 - 3
3 - تکذیب قرآن ، از سوی گروهی از مردم در عصر نزول وحی
و إنّا لنعلم أنّ منکم مکذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 59 - 8،9
8 - اقدام پیامبران ، به قرائت متن کلام خداوند ( آیات الهی ) بر مردم
و ما کان ربّک مهلک القری حتّی یبعث فی أُمّها رسولاً یتلوا علیهم ءای-تنا
9 - تلاوت آیات الهی بر مردمان ، مهم ترین وظیفه پیامبران
حتّی یبعث فی أُمّها رسولاً یتلوا علیهم ءای-تنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 45 - 2،3
2- قراءت قرآن و تلاوت وحی بر مردم ، از وظایف پیامبر ( ص )
و إذا قرأت القرءان
از اینکه خداوند برای پاسداری از پیامبر(ص)، بین وی و کافران به هنگام تلاوت قرآن حجابی نامریی قرار داده است; می تواند به خاطر این باشد که آن حضرت موظف بوده است که قرآن را برای مردم تلاوت کند اما چون با تلاوت قرآن، مورد آزار و اذیت قرار می گرفت خداوند با جعل حجاب، او را از آزار آنان محافظت کرد.
3- تلاوت قرآن کریم توسط پیامبر ( ص ) در میان مردم
و إذا قرأت القرءان جعلنا بینک . .. حجابًا مستورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 72 - 4
4 - فراخوانده شدن مردم صدراسلام به توحید و تلاوت شدن آیات قرآن بر آنان از سوی مؤمنان
ص: 438
و إذا تتلی علیهم ءای-تنا . .. بالذین یتلون علیهم ءای-تنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 4،5
4- تمدن منطقه شمال زمین در عهد ذوالقرنین ، ضعیف بوده است .
وجد من دونهما قومًا لایکادون یفقهون قولاً
چنان چه مراد از یأجوج و مأجوج، همان مغول و تاتار باشند، آیه در توصیف ساکنان شمال سرزمین ذی القرنین خواهد بود.
5- مردم منطقه شمالی در عصر ذوالقرنین ، دارای زبانی دور از زبان های زنده آن روز بودند .
قومًا لایکادون یفقهون قولاً
نفی درک همه زبان ها، حاکی از این است که زبان مادری کوه نشینان عصر ذی القرنین، زبانی منحط و غیر قابل ذکر بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 90 - 5
5- در عصر ذوالقرنین ، مردم ساکن غرب سرزمین او ، متمدن تر و پیشرفته تر از مردم ساکن در شرق سرزمین وی بودند .
بلغ مغرب الشمس . .. وجد عندها قومًا ... تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 90 - 5
5- در عصر ذوالقرنین ، مردم ساکن غرب سرزمین او ، متمدن تر و پیشرفته تر از مردم ساکن در شرق سرزمین وی بودند .
بلغ مغرب الشمس . .. وجد عندها قومًا ... تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 11 - 1
1 - هم دستی و تشکل تنی چند از مردمان عصر بعثت ، برای تهمت زنی و شایعه سازی علیه پیامبر ( ص ) و برخی از مؤمنان
ص: 439
إنّ الذین جاءو بالإفک عصبه منکم
<عصبه> در لغت به معنای گروهی متشکل و پشتیبان هم است که از ده نفر تا چهل نفر باشند. آمدن فعل <مجیء> به صورت جمع نیز، مؤید این است که تهمت زنندگان به شکل دسته جمعی، به کار تهمت و شایعه سازی می پرداختند. گفتنی است آیه شریفه - براساس تاریخ و شأن نزول آن - در باره خانواده پیامبر(ص) نازل شده است که مورد اتهام تنی چند از بدخواهان قرار گرفته بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 22 - 1
1 - برخی از مردم عصر بعثت ، پیامبر ( ص ) را دیوانه شمرده و او را به تدوین قرآن براساس اختلالات عقلی ، متهم می کردند .
و ما صاحبکم بمجنون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 116 - 4،5،6
4 - جادوی ساحران فرعونی ، مایه هراس شدید مردم گشت .
فلما ألقوا سحروا أعین الناس و استرهبوهم
<استرهاب> به معنای ترسانیدن است. جمله <استرهبوهم> هم می تواند عطف بر جزای شرط، یعنی <سحروا ... > باشد و هم می تواند عطف بر <فلما ألقوا ... > باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است. یعنی: سحروا أعین الناس و استرهبوهم بسحرهم.
5 - ساحران فرعونی پس از چشمبندی مردم به ترسانیدن آنان پرداختند .
فلما ألقوا . .. و استرهبوهم
برداشت فوق بر این اساس است که <استرهبوا> عطف بر <فلما ألقوا . .. > باشد. بر این مبنا <استرهبوهم> دلالت می کند که ساحران پس از چشمبندی با حرکات و سکنات خویش سعی می کردند مردم را کاملا مرعوب سحر خویش سازند.
6 - ساحران فرعونی با افکندن ابزار سحر خویش و ایجاد هول و هراس در مردم ، سحری بس بزرگ و شگفت آور را به نمایش گذاشتند .
سحروا أعین الناس و استرهبوهم و جاءو بسحر عظیم
ص: 440
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 9
9- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج ، با اظهار آمادگی برای پرداخت دست مزد به ذوالقرنین در برابر ساختن سد ، او را دعوت به عقد قرارداد جعاله کردند .
فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 15 - 17
17 - پرهیز از محور قرار دادن جلب رضایت مردم و سخن گفتن بر وفق و تمایلات و خواسته های نفسانی آنان ، از وظایف مهم و اساسی رهبران و مبلغان دینی
و إذا تتلی علیهم ءایاتنا . .. ائت بقرءان غیر هذا ... قل ما یکون لی أن أبدّله من
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 187 - 14
14 - عموم مردم نمی دانند که آگاهی به زمان قیامت در انحصار خداوند است .
و لکن أکثر الناس لایعلمون
مفعول <لایعلمون> معنایی است که از <انما علمها . .. > به دست می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 10
10- مردم منطقه شمال ، برخوردار از امکانات مادّی ، ولی فاقد شناخت های فنی بودند .
فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا
ص: 441
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 30 - 9
9- مردم عصر بعثت خداوند را به اسم و وصف < الرحمان > نمی شناختند و بدان کفر میورزیدند .
و هم یکفرون بالرحم-ن
بسیاری از مفسران برآنند که مراد از کفر مردم عصر بعثت به <الرحمان> عدم آشنایی آنان با این اسم برای خداوند است ; یعنی، خداوند را با این اسم و وصف نمی شناختند و آن گاه که قرآن خداوند را به اسم <الرحمان> توصیف کرد، انکار کردند و گفتند <رحمان> دیگر کیست و چه خدایی است؟
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 4 - 3
3 - مردم در صدر اسلام ، مردمی سخت پایبند به آیین شرک و انعطاف ناپذیر در برابر سخن حق و مستدل
و الص-فّ-ت صفًّا . .. إنّ إل-هکم لوحد
برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند در آغاز سوره مبارکه بر اثبات توحید سوگند متعدد یاد کرده است. این در حالی است که خداوند پیش از آن، دلایل و شواهد کافی بر اثبات این حقیقت در قرآن کریم ارائه فرموده بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 5 - 4
4 - بیشتر مردم عصر بعثت ، مصمم به تأثیرناپذیری از کلام وحی و پیام قرآن
فأعرض أکثرهم . .. و قالوا ... فاعمل إنّنا ع-ملون
تعبیرهای سه گانه در آیه (<أکنّه>، <وقر> و <حجاب>) تأکید و تصمیم آنان را به نفوذناپذیری در برابر قرآن می رساند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 236 - 16
16 - نیکوکاران ( محسنین ) ، موظّف به رعایت حقوق دیگران
متّعوهنّ . .. حقاً علی المحسنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 241 - 5
ص: 442
5 - رعایت حقوق دیگران ، وظیفه تقواپیشگان و نشانه تقواست .
و للمطلّقات . .. حقّاً علی المتّقین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 282 - 15،36،39
15 - تقوای الهی عاملی برای رعایت حقوق افراد جامعه و مانعی در برابر تضییع حقوق آنان
و لیتّق اللّه ربّه و لا یبخس منه شیئاً
36 - رعایت و اجرای احکام الهی در ثبت اسناد ، موجب تأمین عادلانه حقوق افراد
ذلکم اقسط عند اللّه
39 - مراعات نکردن عدالت در حقوق افراد جامعه و بی ثباتی در تعیین حدود روابط اقتصادی ، از عوامل مفسده انگیز در روابط اجتماعی
ذلکم اقسط عند اللّه و اقوم للشّهاده و ادنی الاّ ترتابوا
چون <ذلکم اقسط . .. > بیان علّت احکام ذکر شده است، نشانگر یک قاعده کلّی است. یعنی عدالت اجتماعی و ثبات حدود و روابط اقتصادی، یک اصل و قانون است که با عدم رعایت آن، جامعه رو به فساد خواهد رفت.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 58 - 8
8 - مراعات عدل و داد در قضاوت ، حق تمامی انسانها
و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا بالعدل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 2 - 26
26 - لزوم احترام به حقوق انسان ها ، حتی دشمنان کینه توز
و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - ممتحنه - 60 - 11 - 5
5 - هشدار الهی به مؤمنان ، نسبت به رعایت تقوا ، در زمینه ادعا های مالی خویش و پرداخت حقوق دیگران
ف-اتوا الذین ذهبت أزوجهم . .. و اتّقوا اللّه
امر <اتّقوا اللّه. ..> احتمالاًنظر به دو زمینه دارد: 1- مؤمنی که می بایست مهریه صرف کرده برای همسر کافرش را از غنایم بردارد. در این صورت او نباید بیش از آنچه خرج کرده ادعا کند. 2- مجموعه مؤمنان اند که در پرداخت حق مؤمن از غنایم، کوتاهی نورزند.
ص: 443
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 108 - 1،4
1 - خیانت پیشگان گنهکار ، علی رغم شرم از مردم ، از خدا شرم و پروایی ندارند .
یستخفون من الناس و لایستخفون من اللّه
چون <استخفاء> (پنهان سازی) از خداوند مقدور نیست تا نهی و یا مذمتی به فعل و یا ترک آن تعلق گیرد; بنابراین <استخفاء> می تواند کنایه از <استحیاء> (شرم کردن) باشد.
4 - کسانی که از مردم شرم می کنند ، ولی از خدا شرمی ندارند ، مورد سرزنش خداوند هستند .
یستخفون من الناس و لایستخفون من اللّه و هو معهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 8 - 2
2- بنی اسرائیل می پنداشتند خداوند از ایمان و یا کفر آنان بهره مند می شود یا زیان می بیند .
و قال موسی إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعًا فإن الله لغنی حمید
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 8 - 2،7
2- بنی اسرائیل می پنداشتند خداوند از ایمان و یا کفر آنان بهره مند می شود یا زیان می بیند .
و قال موسی إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعًا فإن الله لغنی حمید
7- بی نیازی و ستودگی خداوند ، دلیل زیان ندیدن او از کفر مردم
إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعًا فإن الله لغنی حمید
<فإن الله لغنی حمید> در مقام تعلیل جزای شرط محذوف است . در این صورت، معنا چنین می شود: چون خداوند بی نیاز است، کفران شما به او ضرری نمی رساند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 88 - 2
ص: 444
2- شناخت مردم عصر بعثت از خداوند ، شناختی ضعیف و ناقص بود .
و قالوا اتّخذ الرحمن ولدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 91 - 3
3- < رحمان > از اسامی و اوصاف خداوند ، و شناخته شده برای مردم عصر بعثت
أن دعوا للرحم-ن ولدًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 95 - 6
6- خدمت گزاری به مردم ، بدون چشمداشت اجر و مزد ، از ویژگی های انسان های موحّد و بندگان شایسته خدااست .
فهل نجعل لک خرجًا . .. قال ما مکّنّی فیه ربّی خیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 188 - 11
11 - حاکمان و قاضیان ، در خطر رشوه خواری و تضییع حقوق مردم
و تدلوا بها إلی الحکام لتأکلوا فریقاً من أمول الناس بالأثم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 67 - 13
13 - ضرورت بی اعتنایی مبلغان دین به خواسته های انحرافی مردمان به هنگام اجرای فرمان های الهی و تبلیغ احکام دین
بلغ . .. و اللّه یعصمک من الناس
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 445
4 - مائده - 5 - 50 - 1
1 - بسیاری از مردمان عصر بعثت ، خواستار داوری پیامبر ( ص ) بر اساس قوانین جاهلی
افحکم الجهلیه یبغون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 83 - 4،6،16،18
4 - با مردمان به نیکی سخن گفتن و معاشرت نیکو داشتن ، از عهد ها و پیمان های خداوند با بنی اسرائیل
و قولوا للناس حسناً
<حسناً> مصدر است به معنای وصف (حَسَناً = نیکو) این کلمه می تواند صفت برای مفعول مطلق و جانشین آن باشد; یعنی: <قولوا للناس قولا حسناً; با مردم سخن نیکو بگویید>. در المیزان آمده که جمله مذکور کنایه از معاشرت نیک است.
6 - گفتار نیک و معاشرت نیکو با سایر اقوام و ملت ها ، میثاق خدا با بنی اسرائیل
و قولوا للناس حسناً
مراد از <الناس> می تواند همان اسرائیلیان باشد و می تواند اقوام و ملتهای دیگر هم باشد. برداشت فوق مبتنی بر دومین احتمال است.
16 - معاشرت نیکو با همگان حتی با کافران ، از وظایف اهل ایمان است .
و قولوا للناس حسناً
مراد از <الناس> می تواند افراد همان ملتی باشد که مخاطب جمله <قولوا> است و می تواند مراد از آن افراد ملتهای دیگر باشد. برداشت فوق ناظر به احتمال دوم است.
18 - معاشرت نیکو با مردم اقامه نماز و ادای زکات ، از مصداق های اعمال شایسته است .
و عملوا الصلحت . .. و قولوا للناس حسناً و أقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 79 - 6
6 - صالح ، پیامبری دلسوز و خیرخواه مردم
و نصحت لکم
ص: 446
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 33 - 4
4 - کشاورزی و دامداری ، از منابع درآمد مردم در عصر بعثت
ماءها و مرعیها . .. مت-عًا لکم و لأنع-مکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 32 - 4
4 - کشاورزی و دامداری ، از منابع درآمد مردم در عصر بعثت
مت-عًا لکم و لأنع-مکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 37 - 15
15- حضرت ابراهیم ( ع ) از خداوند خواستار رونق اقتصادی شهر مکه با جلب توجه مردم دنیا به آن شهر شد .
فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم و ارزقهم من الثمرت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 62 - 15
15 - دعا و طلب مغفرت برای آنانی که به منظور رسیدگی به امور مهم زندگی شخصی ، اذن ترک حضور در حل و فصل مسائل اجتماعی داده شده است ، توصیه خداوند به پیامبر ( ص )
فإذا استئذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 108 - 2
2- فراخوانی مردم به خدا و سوق دادن آنان به سوی او ، وظیفه پیامبر ( ص ) و راه و رسم او بود .
أدعوا إلی الله
ص: 447
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 62 - 3
3 - حل و فصل امور مهم اجتماعی و فراخوانی مردم برای مشاوره و کنکاش پیرامون مسائل عمومی ، از وظایف و اختیارات پیامبر ( ص ) و رهبری جامعه اسلامی
إنّما المؤمنون الذین ءامنوا باللّه و رسوله و إذا کانوا معه علی أمر جامع لم یذهبو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 72 - 4
4 - فراخوانده شدن مردم صدراسلام به توحید و تلاوت شدن آیات قرآن بر آنان از سوی مؤمنان
و إذا تتلی علیهم ءای-تنا . .. بالذین یتلون علیهم ءای-تنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 24 - 7
7- خداوند ، فراخوان مردم به فهمیدن امتیاز مؤمنان بر کافران و توجه داشتن به آن
هل یستویان مثلاً أفلاتذکّرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 5
5- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج از کوه های مرتفع به عنوان سدّ دفاعی در برابر هجوم آنان بهره می بردند .
حتّی إذا بلغ بین السدّین . .. إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 70 - 1
ص: 448
1 - برخی مردم بازی و سرگرمیهای دنیا را به عنوان دین خود برگزیده اند.
و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 6 - 17
17 - اعتقاد به حسابرسی دقیق خداوند ( وجدان دینی ) ، پشتوانه رعایت حقوق دیگران
و کفی باللّه حسیبا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 9 - 1،4،10
1 - کسانی که خواهان رعایت حقوق کودکان یتیم خویش از طرف جامعه هستند ، باید حقوق کودکانِ یتیم دیگران را رعایت کنند .
ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم فلیتّقوا اللّه
جمله <فلیتّقوا اللّه>، به قرینه جمله قبل (لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً) چنین معنا می شود: فلیتّقوا اللّه فی امر الذریّه الضعاف; یعنی کسانی که نگران رعایت حقوق فرزندان خویش پس از مرگ خود هستند، باید تقوای الهی را در مورد فرزندان ضعیف (یتیمان) دیگر مردمان رعایت کنند.
4 - تحریک عواطف ، از روش های قرآن برای ترغیب به رعایت حقوق دیگران
ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم
10 - توجه به کیفر الهی ، زمینه ساز رعایت حقوق دیگران
و لیخش . .. فلیتّقوا اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 62 - 6،10
6 - خیرخواهی نوح ( ع ) تنها در جهت منافع مردمان ، نه آمیخته به منفعت های شخص خود بود .
و أنصح لکم
آوردن <لام> پس از مشتقات <نصیحت>، همانند <أنصح لکم>، حکایت از خلوص کامل نصیحت کننده نسبت به نصیحت شونده دارد. یعنی در نصیحتش (خیرخواهیش) هیچ شائبه منفعت شخصی ندارد و تنها خیر او را در نظر گرفته است.
10 - مبلغان دین باید خیرخواه مردم بوده و نصایح خویش را آمیخته به منافع شخصی نسازند .
أبلغکم رسلت ربی و أنصح لکم
ص: 449
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 68 - 6
6 - خیرخواهی هود ، تنها در جهت منافع مردم بود ، نه آمیخته به منفعت های شخصی خویش
و أنا لکم ناصح أمین
<لام> در <لکم> اشاره به خلوص هود در خیرخواهی دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 8
8 - خیرخواهی شعیب تنها در جهت منافع مردم بود ، نه آمیخته به منفعت های شخصی خویش
و نصحت لکم
<لام> در <لکم> اشاره به خلوص شعیب در خیرخواهیش دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 59 - 8
8 - توجه به شرایط روحی مردم و آمادگی آنان ، از ضرورت های کار تبلیغ است .
موعدکم یوم الزینه و أن یحشرالناس ضحًی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - صف - 61 - 2 - 6
6 - < عن رسول اللّه ( ص ) قال : . . .یابن مسعود : لاتکن ممّن یشدّد علی الناس و یخفّف عن نفسه ، یقول اللّه تعالی < لِمَ تقولون ما لاتفعلون > ;
از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: . ..ای پسر مسعود! از کسانی مباش که [کار را] بر مردم سخت می گیرند و بر خود آسان. خدای تعالی می فرماید: لِمَ تقولون ما لاتفعلون>.
ص: 450
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 61 - 9
9 - گوش فرادادن به سخنان همه طیف های جامعه و داشتن سعه صدر در برابر آنان ، خصلتی شایسته و بایسته برای رهبران و مسؤولان جامعه اسلامی
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 120 - 24
24 - رهبران دینی در خطر پیروی از تمایلات نفسانی گروه های مختلف اجتماعی
و لئن اتبعت أهواءهم . .. مالک من اللّه من ولیّ و لانصیر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 37 - 12
12- رهبران دینی در خطر پیروی از تمایلات نفسانی و آرای برخاسته از هوا های گروه های مختلف اجتماعی
و ل-ئن اتبعت أهواءهم بعد ما جاءک من العلم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 7 - 9
9 - انعطاف رهبری الهی ، در برابر برخی آرا و نظریات مردم
لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم
تعبیر <فی کثیر> نشان می دهد که در بعضی از موارد، پذیرش نظر و خواست مردم منفی نیست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 16 - 4
4 - لزوم حفظ رابطه مستقیم و بیواسطه با مردم برای رهبران و مبلغان دینی در راستای تبلیغ و ارشاد
ص: 451
قل لو شاء اللّه ما تلوته علیکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 128 - 8
8 - لزوم برخورداری رهبران از احساس هم دردی نسبت به انسان ها و سعادت خواهی برای آنان و داشتن رأفت و رحمت عمیق
رسول من أنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رءوف رحیم
برداشت فوق به دلیل این است که خداوند پیامبر(ص) را به عنوان یک رهبر الهی به داشتن این صفات تمجید کرده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 3،5
3- مردم اقصای مشرق و مغرب زمین ، در لغت با ذوالقرنین ، قرابت داشتند .
لایکادون یفقهون قولاً
در بین سه گروهی که ذوالقرنین با آنان برخورد کرد، تنها، در باره گروه شمالی تعبیر <لایکادون. ..> صورت گرفته است، ولی در باره آن دو قوم دیگر، چنین مشکلی مطرح نشده است.
5- مردم منطقه شمالی در عصر ذوالقرنین ، دارای زبانی دور از زبان های زنده آن روز بودند .
قومًا لایکادون یفقهون قولاً
نفی درک همه زبان ها، حاکی از این است که زبان مادری کوه نشینان عصر ذی القرنین، زبانی منحط و غیر قابل ذکر بوده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 5
5- مردم منطقه شمالی در عصر ذوالقرنین ، دارای زبانی دور از زبان های زنده آن روز بودند .
قومًا لایکادون یفقهون قولاً
نفی درک همه زبان ها، حاکی از این است که زبان مادری کوه نشینان عصر ذی القرنین، زبانی منحط و غیر قابل ذکر بوده است.
ص: 452
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 3
3- مردم اقصای مشرق و مغرب زمین ، در لغت با ذوالقرنین ، قرابت داشتند .
لایکادون یفقهون قولاً
در بین سه گروهی که ذوالقرنین با آنان برخورد کرد، تنها، در باره گروه شمالی تعبیر <لایکادون. ..> صورت گرفته است، ولی در باره آن دو قوم دیگر، چنین مشکلی مطرح نشده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 3
3- مردم اقصای مشرق و مغرب زمین ، در لغت با ذوالقرنین ، قرابت داشتند .
لایکادون یفقهون قولاً
در بین سه گروهی که ذوالقرنین با آنان برخورد کرد، تنها، در باره گروه شمالی تعبیر <لایکادون. ..> صورت گرفته است، ولی در باره آن دو قوم دیگر، چنین مشکلی مطرح نشده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نصر - 110 - 2 - 4
4 - پیروزی مسلمانان عصر بعثت بر مکه و فتح آن ، زمینه ساز مسلمان شدن جمعیت های فراوانی از مردم آن زمان
إذا جاء نصر اللّه و الفتح . و رأیت الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 96 - 9
9 - تسویلات و وسوسه های نفس ، زمینه ساز به کارگیری دین و دانش برای ایجاد انحراف و گمراه ساختن مردم
بصرت . .. فنبذتها و کذلک سوّلت لی نفسی
آنچه که سامری در اختیار داشت و موجب گمراهی او و مردم بسیاری شد، علوم و معارفی بود که وی آن را در راه گمراه کردن مردم به کار گرفت.
ص: 453
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 3 - 6
6 - فصاحت قرآن ، موجب جلب توجه اعراب عصر پیامبر ( ص ) و واداشتن آنان به اندیشه و تعقل
إنّا جعلن-ه قرءانًا عربیّا لعلّکم تعقلون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 104 - 1
1- زیان زده ترین مردم ، کسانی هستند که تلاش و اَعمال دنیایی آنان ، پوچ و ضایع است .
الأخسرین أعم-لاً . الذین ضلّ سعیهم فی الحیوه الدنیا
<أخسر> افعل تفضیل به معنای <زیان کارترین و خسارت زده ترین> است. <ضلّ>به معنای <ضاع> و <هلک> آمده است. لذا <ضلّ سعیهم> یعنی: <تلاش آن ها ضایع و تباه شده است>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 105 - 1
1- کافرانِ به آیات پروردگار و منکرانِ قیامت ، زیانکارترین مردم اند .
الأخسرین أعم-لاً . .. أُول-ئک الذین کفروا بأی-ت ربّهم و لقائه
کفر به لقای پروردگار، تعبیری دیگر از کفر به قیامت است، از آن جهت که ملاقات با پروردگار (با حساب و جزا و پاداش او) در قیامت صورت می گیرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 70 - 4
4- قوم بت پرست ابراهیم ، از زیان کارترین مردم جهان بودند .
فجعلن-هم الأخسرین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 454
13 - نمل - 27 - 5 - 7
7 - مشرکان و منکران قیامت ، زیان کارترین مردم در قیامت
و هم فی الأخره هم الأخسرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 22 - 3
3- کفرپیشگانی که بر خدا دروغ می بندند و مردم را از راه خدا باز می دارند و قیامت را انکار می کنند ، در سرای آخرت از دیگر کافران و گنهکاران ، تباه تر و زیانکارترند .
و من أظلم . .. الذین یصدون ... لاجرم أنّهم فی الأخره هم الأخسرون
برداشت فوق بر اساس این احتمال است که مقیاس سنجش و تعیین زیانکار و زیانکارتر مراتب کفر باشد. براین مبنا آیه شریفه دلالت دارد براینکه: همه کافران در آخرت زیانکارند; ولی آنان که بر خدا دروغ بستند و ... از دیگر کافران و گنهکاران، زیانکارتر می باشند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 62 - 6
6 - توبیخ منافقان از سوی خداوند ، به خاطر ترجیح دادن رضایت مردم بر رضای خدا و رسول ( ص )
یحلفون باللّه لکم لیرضوکم و اللّه و رسوله أحق أن یرضوه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - معارج - 70 - 30 - 4
4 - ارضای غرایز جنسی ، حتی از راه آمیزش با همسر و یا کنیز خود ، مورد ملامت در بینش برخی از مردم عصر بعثت
فإنّهم غیر ملومین
تعبیر <غیرملومین> (نکوهیده نیستند)، می تواند تعریضی باشد به اندیشه رهبانان که هرگونه ارضای غرایز جنسی را، منافی با مقامات معنوی می پنداشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 455
14 - روم - 30 - 7 - 7
7 - تردید در پیروزی رومیان پس از شکست آنان ، برخاسته از سطحی نگری و بی توجهی مردمان عصر بعثت به حقایق نهان زندگی دنیا است .
سیغلبون . .. یعلمون ظ-هرًا من الحیوه الدنیا
نکته یاد شده بر این اساس است که <ال> در <الناس> عهد باشد و مراد از آن، مردمی باشند که درباره وعده خداوند به پیروزی رومیان شکست خورده تردید داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 76 - 16
16 - سوء استفاده عالمان یهود ، از ضعف بینش های دینی و اعتقادی مردم خویش
أتحدثونهم بما فتح اللّه علیکم لیحاجوکم به عند ربکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 7 - 5
5 - شرک در عبادت و الوهیت ، بنیاد و اساس انحراف مردم عصر بعثت
أنّما إل-هکم إل-ه وحد . .. و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 38 - 4
4 - فرعون ، مورد پرستش مردم مصر
و قال فرعون . .. ما علمت لکم من إل-ه غیری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 4 - 3
ص: 456
3 - مردم در صدر اسلام ، مردمی سخت پایبند به آیین شرک و انعطاف ناپذیر در برابر سخن حق و مستدل
و الص-فّ-ت صفًّا . .. إنّ إل-هکم لوحد
برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند در آغاز سوره مبارکه بر اثبات توحید سوگند متعدد یاد کرده است. این در حالی است که خداوند پیش از آن، دلایل و شواهد کافی بر اثبات این حقیقت در قرآن کریم ارائه فرموده بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 6 - 8
8 - مردم عصر بعثت ، مردمانی شرک پیشه بودند .
یوحی إلیّ أنّما إل-هکم إل-ه وحد . .. و ویل للمشرکین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - بینه - 98 - 6 - 7
7 - کافران به اسلام ( یهودیان ، مسیحیان ، مجوسیان و مشرکان ) ، شرورترین مردم و بدترین مخلوقات اند .
الذین کفروا من أهل الکت-ب و المشرکین . .. أُول-ئک هم شرّ البریّه
<بریّه> (فعیله به معنای مفعوله) با کلمه <بری> (به وزن <عصا>; یعنی، خاک) هم خانواده است و تمام خاکیان، از جمله بشر را شامل می شود (مصباح و مفردات). برخی گفته اند: این کلمه با فعل <بَرَءَ> (به معنای <خَلَقَ>) هم خانواده است و بر تمام مخلوقات تطبیق می کند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 93 - 8
8 - خیرخواهی شعیب تنها در جهت منافع مردم بود ، نه آمیخته به منفعت های شخصی خویش
و نصحت لکم
<لام> در <لکم> اشاره به خلوص شعیب در خیرخواهیش دارد.
ص: 457
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 30 - 2
2 - شکوه پیامبر ( ص ) به پیشگاه خداوند در قیامت ، از مردم عصر خویش به خاطر متروک و مهجور ساختن قرآن
و قال الرسول ی-ربّ إنّ قومی اتّخذوا ه-ذا القرءان مهجورًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 1،12
1- مردم شمال ، از طوایفی فسادانگیز به نام یأجوج و مأجوج ، به ذوالقرنین شکایت بردند .
قالوا ی-ذا القرنین إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون
مفسران و موّرخان، با استفاده از ادله مختلف و برخی متون باستانی، این را مسلم گرفته اند که مراد از یأجوج و مأجوج، همان قبایل مغول و تاتار هستند.
12- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : إنّ ذاالقرنین . . . وجد . . . قوماً لایکادون یفقهون قولاً قالوا : یا ذاالقرنین ! إنّ یأجوج و مأجوج خلف ه-ذین الجبلین و هم یفسدون فی الأرض إذا کان إبّان زروعنا و ثمارنا خرجوا علینا من ه-ذین السدّین ، فرعوا من ثمارنا و زروعنا حتّی لایبقون من ها شیئاً < فهل نجعل لک خرجاً > نؤدیه إلیک فی کلّ عام < علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا > ;
از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده:. .. همانا ذوالقرنین، قومی را یافت که فهم هیچ سخنی برای آنان آسان نبود. آنان به او گفتند: ای ذوالقرنین! همانا، یأجوج و مأجوج، پشت این دو کوه اند و آنان در زمین فساد می کنند. زمانی که فصل برداشت زراعت های ما و چیدن میوه هایمان فرامی رسد، آنان، از پشت این دو سدّ (دو کوه) به ما حملهور شده و از میوه های ما و زراعت های ما آن قدر می چرانند که هیچ چیز از را باقی نمی گذارند. آیا برای تو هزینه ای قرار دهیم که هر ساله به تو بپردازیم تا بین ما و آنان سدّی برقرار سازی؟>.
ظالمترین مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 15 - 11،12
11- افترا بر خداوند ، گناهی بزرگ است و افترازنندگان به او ، ستم کارترین مردمان اند .
فمن أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا
12- شرک ، گناهی بزرگ است و مشرکان ، ظالم ترین مردمان اند .
اتّخذوا من دونه ءالهه . .. فمن أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 68 - 1
ص: 458
1 - ظالم ترین افراد ، کسانی اند که به خداوند دروغ ببندند .
و من أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - سجده - 32 - 22 - 2
2 - ظالم ترین مردم ، کسانی اند که پس از توجه به آیات خدا ، از آن روی بگردانند .
و من أظلم ممّن ذکّر بأی-ت ربّه ثمّ أعرض عنها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - صف - 61 - 7 - 3،7
3 - افترا زنندگان به خداوند ، از ستمکارترین مردمان اند .
و من أظلم ممّن افتری علی اللّه الکذب
7 - کسانی که از پذیرش دعوت پیامبر ( ص ) خودداری ورزیده و آن حضرت را با داشتن معجزات و دلایل روشن ، به سحر و ساحری متهم کردند ، افترازنندگان به خدا و از ستمکارترین مردم اند .
فلمّا جاءهم بالبیّن-ت . .. و من أظلم ممّن افتری علی اللّه الکذب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 114 - 4،5
4 - کسانی که مردم را از حضور در مساجد ، به انگیزه یاد نشدن نام خدا ، بازدارند ، ستمکارترین مردمند .
و من أظلم ممن منع مسجد اللّه أن یذکر فیها اسمه
5 - کسانی که در پی تخریب مساجد برآیند از ستمکارترین مردمند .
و من أظلم ممن . .. سعی فی خرابها
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 140 - 7،9
7 - ظالمترین مردم کسی است که حقایق دینی و معارف الهی را کتمان کرده و از ارائه آنها به دیگران خودداری کند .
و من أظلم ممن کتم شهده عنده من اللّه
<من اللّه> همانند <عنده> صفت برای <شهاده> است. بنابراین <شهاده عنده من اللّه>; یعنی، شهادتی که در نزد اوست از ناحیه خدا دریافت کرده است. مقصود از شهادت که از ناحیه خدا در اختیار انسان می باشد، حقایق دینی و معارف الهی است.
9 - یهود و نصارا به خاطر کتمان حقایقی درباره ابراهیم ، اسماعیل ، اسحاق و یعقوب ( ع ) و نوادگان یعقوب ، از ظالمترین مردم هستند .
أم تقولون إن إبراهیم . .. و من أظلم ممن کتم شهده عنده من اللّه
از مصداقهای مورد نظر برای <شهاده من اللّه> به قرینه صدر آیه، حقایقی است درباره ابراهیم(ع) و سایر پیامبران یاد شده در آیه.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 459
5 - انعام - 6 - 157 - 10،11،12
10 - تکذیب کنندگان قرآن ستمکارترین مردمند.
فمن أظلم ممن کذب بأیت الله
11 - کسانی که از قرآن رویگردان باشند، ستمکارترین مردمند.
فمن أظلم ممن . .. صدف عنها
<صدف> (مصدر صدف) به معنای اعراض کردن و منصرف ساختن آمده است. (برگرفته از قاموس المحیط). برداشت فوق بر اساس معنای اول است.
12 - کسانی که دیگران را از ایمان به قرآن و آیات الهی باز دارند، ستمکارترین مردمند.
فمن أظلم ممن . .. صدف عنها
در برداشت فوق <صدف> فعلی متعدی (به معنای منصرف ساخت) گرفته شده است. گفتنی است بر این مبنا مفعول آن کلمه ای مانند <الناس> است که به سبب وضوحش در جمله ذکر نشده است.
ظلم به مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 33 - 19
19 - گرفتن مال مردم به زور ، همراه با زدن آنان - در کشور اسلامی ، - محاربه با خدا و رسول است .
انما جزؤا الذین یحاربون اللّه
از امام صادق(ع) درباره کسانی که در کشور اسلامی با زدن مردم به غارت اموالشان بپردازند، روایت شده: هولاء من اهل هذه الایه <انما جزؤا الذین . .. >
_______________________________
کافی، ج 7، ص 245، ح 2; تفسیر برهان، ج 1، ص 465، ح 3.
ظلم مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 7
7- ساحل نشینان غرب سرزمین ذی القرنین ، مردمی کفرپیشه و ستم کار بودند .
قلنا ی-ذا القرنین إمّا أن تعذّب
تعبیر <تعذّب> نشانگر آن است که آنان مستحق کیفر بوده اند و دلیل آن - به قرینه آیات بعد - ستم گری و کفر آنان بوده است.
عبادتگاه مردم دوران زکریا(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - مریم - 19 - 11 - 4
ص: 460
4- مردم در عصر زکریا ، مکانی مشخص را برای عبادت اختصاص می دادند .
فخرج علی قومه من المحراب
عبرت مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - فاطر - 35 - 44 - 6
6 - آثار بر جا مانده از تمدن ها و دستاورد های اقوام و ملت های نیرومند پیشین ، قابل بازدید و مطالعه و درس آموز برای مردم عصر بعثت
أوَلم یسیروا فی الأرض فینظروا . .. و کانوا أشدّ منهم قوّه
عجز مردم شمال سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 8
8- همجواران یأجوج و مأجوج ، خود از ایجاد سدّی محکم و غیرقابل نفوذ در برابر هجوم آن متجاوزان ، ناتوان بودند .
فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا
عجز مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 9
9- ساحل نشینان مناطق غربی سرزمین ذی القرنین ، از رویارویی با نیرو های او ناتوان بودند و در برابر تصمیمات او ، قدرت مقاومت نداشتند .
وجد عندها قومًا قلنا ی-ذا القرنین إمّا أن تعذّب
عصیان مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 49 - 30
30 - توجه رهبران دینی به پلیدی و ناپاکی گروه بسیاری از مردم ، مانع حزن و اندوه آنان بر سرپیچی برخی از مردم از دین و احکام آن
فان تولوا . .. و إن کثیراً من الناس لفسقون
چنانچه هدف از جمله <فاعلم . ..>، بازداری زاید پیامبر(ص) از حزن و اندوه باشد، می توان جمله <ان کثیراً> را بیانگر علت آن دانست ; یعنی ای پیامبر(ص) بسیاری از مردم فاسقند و خداوند هدایت آنان را اراده نکرده است. بنابراین بر رویگردانی آنان از دین
ص: 461
و احکام آن محزون مباش.
عفو از مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 134 - 3،8
3 - فرو بردن خشم و گذشت از لغزش های مردم ، از ویژگی های اهل تقوا
اعدّت للمتّقین . .. و الکاظمین الغیظ و العافین عن النّاس
8 - انفاق مستمر و در هر شرایط ، مهار کردن خشم و گذشت از لغزش های مردم ، از عوامل جلب محبّت الهی
الّذین ینفقون فی السّرّآء و الضّرّآء و الکاظمین الغیظ و العافین عن النّاس و اللّ
چون مراد از <المحسنین> که سزاوار محبّت الهی هستند، دارندگان صفات ذکر شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 136 - 8
8 - آمرزش الهی و بهشت جاودان ، پاداش انفاق در توانگری و تنگدستی و فرو خوردن خشم و گذشت از خطای دیگران
الّذین ینفقون فی السّرّاء و الضّرّاء . .. اولئک جزآؤهم مغفره من ربّهم و جنّات
عفو مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 8
8- ذوالقرنین ، از سوی خداوند ، در مجازات یا بخشش ساحل نشینان غربی ، مخیر شد .
قلنا ی-ذاالقرنین إمّا أن تعذّب و اما ان تتّخذ فیهم حسنًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 87 - 1
1- ذوالقرنین ، از کیفر ساحل نشینان غرب ، چشم پوشی کرد و تنها کسانی را که بر ستم کاری خود باقی بمانند ، به مجازات تهدید کرد .
قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه
عقیده مردم دوران اصحاب کهف
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 21 - 24
24- اطمینان مردم ، به مرگ اصحاب کهف ، پس از کشف اقامت گاه آنان
ص: 462
فقالوا ابنوا . .. لنتّخذنّ علیهم مسجدًا
تصمیمی که بازدید کنندگان از اصحاب کهف، پس از دیدار با آنان گرفتند (ابنوا علیهم . ..)، حاکی از آن است که به مرگ آنان اطمینان یافتند.
عقیده مردم دوران جاهلیت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 4 - 1
1- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای مطرح و شایع در عصر نزول قرآن بوده است .
لینذر بأسًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا
از میان همه کسانی که مورد انذار قرآن اند، معتقدان به فرزند داشتن خدا، ذکر شده است، مطلب فوق استفاده می شود.
عقیده مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 188 - 7،19
7 - برخی از مردم عصر بعثت ، پیامبر ( ص ) را به امور غیبی آگاه می پنداشتند .
لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر
19 - برخی از مردم عصر بعثت پیامبری و نبوت را مستلزم آگاهی به امور غیبی می پنداشتند .
لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر . .. إن أنا إلا نذیر
حصر در جمله <إن أنا . .. > ناظر به پندارهایی است که مردم درباره پیامبر(ص) داشتند که از جمله آنها عالم بودن پیامبر(ص) به امور غیبی است. جمله <إن أنا ... > بیان می دارد که او تنها نذیر و بشیر است ; یعنی عالم به غیب بودن، لازمه پیامبری نیست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 37 - 6
6 - وجود گرایش های خورشیدپرستی و ماه پرستی ، در میان مردم عصر پیامبر ( ص )
لاتسجدوا للشمس و لا للقمر
مطلب بالا با توجه به این نکته است که نهی در موردی معنا دارد که زمینه ارتکاب منهی عنه وجود داشته باشد.
عقیده مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 88 - 12
12- اعتقاد برخی از مردم عصر پیامبر ( ص ) به عدم وحیانیت قرآن و ساختگی بودن آن
قل لئن اجتمعت الإنس و الجنّ . .. لایأتون بمثله
ص: 463
از اینکه قرآن با قاطعیت تمام اعلام تحدی می کند، می توان آن را پاسخ این شبهه که <قرآن وحی نیست> تلقی کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 42 - 4
4 - مشرکان ، به هنگام طلوع خورشید اسلام ، به معبود های متعددی اعتقاد داشتند .
لیضلّنا عن ءالهتنا
<إل-ه> مفرد <آلهه> به معنای معبود است و جمع آمدن آن حاکی است که مشرکان به چند معبود اعتقاد داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 58 - 3
3 - وجود اعتقاد و باور به الوهیت عیسی ( ع ) در جامعه عصر بعثت
و قالوا ءألهتنا خیر أم هو
علایق مردم جاهلیت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 20 - 1
1 - علاقه فراوان به مال ، از ویژگی های مردم در عصر جاهلیت
و تحبّون المال حبًّا جمًّا
<جمّاً>، به معنای زیاد بودن و انباشته شدن است. (مقاییس)
علم مردم صدر اسلام به تاریخ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 9 - 2
2- آشنایی مردم عصر بعثت با سرگذشت قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان
ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم
استفهام در <ألم یأتکم> استفهام تقریری است; بنابراین معنای جمله آیا خبر آنان به شما نرسیده بود، چنین می شود: قطعاً خبر آنان به شما رسیده بود.
علم مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تغابن - 64 - 5 - 1
1 - آگاهی مردم کافر عصر بعثت ، از سرنوشت شوم اقوام کافر پیش از خود
ص: 464
ألم یأتکم نبؤا الذین کفروا من قبل
استفهام در <ألم یأتکم>، تقریری است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - ملک - 67 - 18 - 4
4 - آشنایی مردم عصر نزول قرآن ، به سرنوشت هلاکت بار اقوام و ملّت های تکذیب گر پیش از خود
فکیف کان نکیر
تعبیر <فکیف کان نکیر>(پس از انکار و کیفر من چگونه بود؟) می رساند که مخاطبان آیات قرآن، از چگونگی کیفر و عذاب اقوام پیش از خود، کم و بیش آشنا بودند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 22 - 3
3 - آشنایی مردم عصر بعثت با سوابق پیامبر ( ص ) و معاشرت آن حضرت با آنان
و ما صاحبکم
علمای یهود و مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 75 - 14
14 - عالمان یهود ، دارای نقش بسزا در بازداری مردم خویش از ایمان آوردن به پیامبر ( ص ) و اسلام
أفتطمعون أن یؤمنوا لکم و قد کان فریق منهم
جمله <و قد کان . ..> می تواند دلیل قطع امید از ایمان آوردن عالمان یهود باشد و می تواند علت قطع امید از ایمان آوردن عامه یهود باشد. برداشت فوق مبتنی بر احتمال دوم است; یعنی، یهودیان ایمان نمی آورند; زیرا عالمانشان به خاطر تحریفگر بودن، اجازه نخواهند داد حقایق - همان گونه که هست - به دست مردم برسد و زمینه های ایمان در آنان شکوفا شود.
عمر مردم دوران نوح(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 14 - 5
5 - مردم دوران نوح ( ع ) ، عمری طولانی داشته اند . *
و لقد أرسلنا نوحًاإلی قومه فلبث فیهم ألف سنه إلاّ خمسین عامًا
بنابراین که <لبث فیهم> حقیقتاً، اشاره داشته باشد به درنگ نوح(ع) در میان قومی که از آغاز، رسالت اش را در میان آنان شروع کرده، نکته یادشده، به دست می آید.
ص: 465
عمل صالح مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 88 - 10
10- ساحل نشینان غرب سرزمین ذوالقرنین ، برای ایمان و عمل صالح و ترک ستم کاری ، از زمینه مساعدی برخودار بودند .
أمّا من ظلم . .. و أمّا من ءامن و عمل ص-لحًا
عوامل آسیب پذیری مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - لقمان - 31 - 6 - 11
11 - توده های ناآگاه مردم ، از تبلیغات دشمنان ، آسیب پذیرند .
یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه بغیر علم
احتمال دارد که <بغیر علم> حال برای مفعول محذوف فعل <یضلّ>، مانند <الناس> یا چیزی همانند آن باشد.
عوامل گمراهی مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 166 - 7
7 - سران و بزرگان گمراه ، دارای نقشی بسزا در گمراهی مردم
إذ تبرأ الذین اتبعوا من الذین اتبعوا
عوامل گمراهی مردم دوران ابراهیم(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 36 - 1
1- از دیدگاه حضرت ابراهیم ( ع ) ، بت ها و بت پرستان عامل گمراهی بسیاری از مردم در عصر او بودند .
اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس
عوامل مؤثر در اسلام مردم اطراف مکه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 7 - 14
14 - فصاحت قرآن ، عاملی مؤثر در اسلام مردم مکه و نواحی آن
أوحینا إلیک قرءانًا عربیًّا لتنذر أُمّ القری
برداشت یاد شده بر این پایه است که <عربیّاً> به معنای فصاحت و روشنی قرآن بوده و <لتنذر> تعلیل برای نزول قرآن با وصف
ص: 466
فصاحت باشد.
عیسی(ع) و مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 111 - 10
10 - عیسی ( ع ) ، گواه بر کیفیت برخورد مردمان با تعالیم و فرمان های الهی
و اشهد باننا مسلمون
غصب اموال مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 188 - 2
2 - دستیابی به مال و دارایی های دیگران با اسباب باطل ، حرام است .
و لاتأکلوا أمولکم بینکم بالبطل
کلمه <بینکم> قید برای <أموالکم> است; یعنی، اموالی که در میان شماست و هر کس مالک بخشی از آن است. بنابراین جمله <لاتأکلوا ...> چنین معنا می شود: نباید هیچ یک از شما مال و دارایی دیگری را با سببی باطل تصرف کند.
غفلت اکثریت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 92 - 9
9 - همواره مردم بسیاری از آیات و نشانه های خداوند و سرگذشت پندآموز اقوام پیشین ، در غفلت هستند .
لتکون لمن خلفک ءایه و إن کثیراً من الناس عن ءایتنا لغفلون
غفلت مردم جاهلیت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 6 - 6
6 - مردم در آغاز بعثت و اجداد آنان در عصر جاهلیت ، در غفلت و بی خبری بسر می بردند .
ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که ضمیر <هم> به مجموع <قوم> و <آباء> بازگردد.
غفلت مردم دوران موسی(ع)
ص: 467
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 43 - 6
6 - جوامع معاصر موسی ، گرفتار غفلت و بی خبری از تعالیم الهی
و لقد ءاتینا موسی الکت-ب . .. لعلّهم یتذکّرون
غفلت مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 6 - 10
10 - < عن أبی بصیر عن أبی عبداللّه ( ع ) . . . قال : و سألته عن قول اللّه < لتنذر قوماً ما أُنذر آباؤهم فهم غافلون > قال : لتنذر القوم الذین أنت فیهم کما أنذر آباؤهم فهم غافلون عن اللّه و عن رسوله و عن وعیده . . . ;
ابوبصیر گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند: <لتنذر قوماً ما أنذر آباؤهم فهم غافلون> سؤال کردم، فرمود: مقصود این است: تا انذار کنی گروهی را که در میان آن ها هستی، همان گونه که پدرانشان انذار شدند که اینان از خدا و از رسول او و از وعیدهای خدا غافل اند. ..>.
غفلت مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 6 - 6،7
6 - مردم در آغاز بعثت و اجداد آنان در عصر جاهلیت ، در غفلت و بی خبری بسر می بردند .
ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون
برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که ضمیر <هم> به مجموع <قوم> و <آباء> بازگردد.
7 - غفلت و بی خبری مردم در آغاز بعثت و اجداد آنان در جاهلیت ، ناشی از نبودن پیامبر و منذر الهی در میان آنها بوده است .
ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون
برداشت یاد شده بر این اساس مبتنی است که <ما> در <ما اُنذر> نافیه و جمله <فهم غافلون> متفرع بر نفی انذار باشد; یعنی، انذار نشدنشان موجب غفلت آنان گردید.
فرجام اضلال مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 30 - 8
8- دوزخ ، سرانجام تلاش برای ترویج آیین شرک و گمراه کردن مردم از مسیر خدا و یگانه پرستی
و جعلوا لله أندادًا لیضلّوا عن سبیله . .. فإن مصیرکم إلی النار
ص: 468
فرعون و عقیده مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 75 - 6
6 - فرعون و اطرافیانش در گرایش های اعتقادی مردم ، نقش تعیین کننده ای داشتند .
ثم بعثنا من بعدهم موسی و هرون إلی فرعون و ملإیه
از این که خداوند موسی و هارون (ع) را - که برای هدایت مردم مبعوث شده بودند - مستقیماً به سوی فرعون و اطرافیانش فرستاد، برداشت فوق به دست می آید.
فرهنگ مردم در تبلیغ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 4 - 8
8- فهم مردم عصر نزول تعالیم دینی ، مرجع و منبعی برای فهم دقیق آن تعالیم است .
و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه لیبیّن لهم
اینکه خداوند فرموده است: همه پیامبران به زبان قوم خودشان فرستاده شدند، می تواند بیانگر این نکته باشد که زبان و ادبیات مردم دوران نزول تعالیم آسمانی برای دریافت پیام آن تعالیم نقش مؤثری دارد.
قبله مردم دور از مکه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 150 - 19
19 - از ابن عباس روایت شده که رسول خدا ( ص ) فرمود : < البیت قبله لأهل المسجد و المسجد قبله لأهل الحرم و الحرم قبله لأهل الأرض فی مشارق ها و مغارب ها من أمتی ;
کعبه، قبله اهل مسجد الحرام و مسجدالحرام قبله اهل حرم (مکه و حوالی آن) و حرم قبله تمامی اهل زمین از امت من در مشرقها و مغربهای آن است>.
قرآن و مردم صدراسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 15 - 5
5 - تأثیر شگرف قرآن و معجزات الهی بر مردم عصر بعثت
و قالوا إن ه-ذا إلاّ سحر مبین
از سحر دانستن قرآن و معجزه الهی، برداشت یاد شده به دست می آید.
ص: 469
کشاورزی مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نازعات - 79 - 33 - 4
4 - کشاورزی و دامداری ، از منابع درآمد مردم در عصر بعثت
ماءها و مرعیها . .. مت-عًا لکم و لأنع-مکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 32 - 4
4 - کشاورزی و دامداری ، از منابع درآمد مردم در عصر بعثت
مت-عًا لکم و لأنع-مکم
کفر اکثریت مردم صدراسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 17 - 23
23- اکثر مردم عصر بعثت ، از ایمان آوردن به قرآن امتناع میورزیدند .
و ل-کنّ أکثر الناس لایؤمنون
برداشت فوق ، براین اساس است که <ال> در <الناس> عهد حضوری و اشاره به مردمی باشد که در زمان نزول آیات سوره هود ، زندگی می کردند.
کفر مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 176 - 1،2،17
1 - علاقه وافر پیامبر ( ص ) به هدایت یافتن مردم و اندوه و تأسف عمیق وی از شتاب برخی از مردم در کفر
و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر
2 - توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر اندوهگین نشدن از شتاب برخی مردم در کفر
و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر
17 - تسلیت و دلداری خداوند به پیامبر ( ص ) در مورد شتاب برخی از مردم در کفر
و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر . .. و لهم عذاب عظیم
کفر مردم دوران فرعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - غافر - 40 - 26 - 15
ص: 470
15 - اعتقاد به ربوبیت خداوند ، در آیین مردم عصر فرعون مردود بود .
و لیدع ربّه . .. أن یبدّل دینکم
دین حضرت موسی بر ربوبیت خداوند استوار بود. بنابراین دین مردم مصر - که مطابق اعتقادات موسی(ع) در حال تغییر بود - در تضاد با اعتقاد به ربوبیت خداوند قرار داشت.
کفر مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 30 - 6،9
6- امتی که پیامبر ( ص ) به سوی آنان مبعوث شد ، به خداوند رحمان کفر ورزیدند .
و هم یکفرون بالرحم-ن
9- مردم عصر بعثت خداوند را به اسم و وصف < الرحمان > نمی شناختند و بدان کفر میورزیدند .
و هم یکفرون بالرحم-ن
بسیاری از مفسران برآنند که مراد از کفر مردم عصر بعثت به <الرحمان> عدم آشنایی آنان با این اسم برای خداوند است ; یعنی، خداوند را با این اسم و وصف نمی شناختند و آن گاه که قرآن خداوند را به اسم <الرحمان> توصیف کرد، انکار کردند و گفتند <رحمان> دیگر کیست و چه خدایی است؟
کفر مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 7
7- ساحل نشینان غرب سرزمین ذی القرنین ، مردمی کفرپیشه و ستم کار بودند .
قلنا ی-ذا القرنین إمّا أن تعذّب
تعبیر <تعذّب> نشانگر آن است که آنان مستحق کیفر بوده اند و دلیل آن - به قرینه آیات بعد - ستم گری و کفر آنان بوده است.
کفران اکثریت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 60 - 7
7 - همواره اکثریت مردم در برابر رزق و فضل خدا ، ناسپاسند .
إن اللّه لذو فضل علی الناس و لکن أکثرهم لایشکرون
کفران مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 471
8 - یوسف - 12 - 38 - 22
22- مردم در برابر نعمت وجود پیامبران و معلمان توحید ، ناسپاسند .
ذلک من فضل الله علینا و علی الناس و ل-کنّ أکثر الناس لایشکرون
شکر، در برابر نعمت است و نعمتهایی که آیه مورد بحث گویای آن است عبارت است از: 1-توحید (ما کان لنا أن نشرک . ..)، 2- وجود پیامبران به عنوان معلمان توحید و بیانگران شریعت و آیین الهی (ملّه آبائی ابراهیم ...). برداشت فوق، ناظر به دومین نعمت یاد شده در آیه است.
کفران مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 50 - 9
9 - اکثر مردم در نیمه نخست بعثت ، نعمت قرآن را قدر نشناخته و بدان بی اعتنایی کردند .
و لقد صرّفن-ه بینهم لیذّکّروا فأبی أکثر الناس إلاّ کفورًا
برداشت فوق، با توجه به نزول آیه شریفه در مکه است که نیمه نخست دوران بعثت در همین شهر سپری شد.
کفیل مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 108 - 13
13 - خداوند ، پیامبر ( ص ) را کفیل و قیّم ایمان و کفر مردم قرار نداده است .
فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها و ما أنا علیکم بوکیل
<وکیل> به معنای قیّم و کفیل است (لسان العرب).
کم فهمی مردم شمال سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 93 - 2
2- مواجه شدن ذوالقرنین - در سومین پیشروی خود - با مردمی کم بهره از درک و فهم لغات بیگانه و ناتوان از شناخت سریع آن
وجد من دونهما قومًا لایکادون یفقهون قولاً
مراد از کُند فهمی ساکنان کوهستان در شناخت زبان دیگران این است که مفاهمه ذی القرنین با آنان دشوار بوده است.
کیفر مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 8
ص: 472
8- ذوالقرنین ، از سوی خداوند ، در مجازات یا بخشش ساحل نشینان غربی ، مخیر شد .
قلنا ی-ذاالقرنین إمّا أن تعذّب و اما ان تتّخذ فیهم حسنًا
گمراهترین مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 50 - 4
4 - هواپرستان ، گمراه ترین مردمان
و من أضلّ ممّن اتّبع هویه
گمراهی مردم جزیره العرب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - حدید - 57 - 9 - 12
12 - مردم جزیره العرب ، گرفتار انواع ضلالت ها پیش از بعثت پیامبر ( ص ) و نزول قرآن
هو الذی ینزّل . .. لیخرجکم من الظلم-ت
گمراهی مردم دوران ابراهیم(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 36 - 5
5- بسیاری از مردم در عصر حضرت ابراهیم ( ع ) ، گمراه و بت پرست بودند .
و اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس
گمراهی مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 1 - 12
12- مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، در انواع ظلمت ها بسر می بردند .
لتخرج الناس من الظلم-ت إلی النور
گمراهی مردم صدراسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 1 - 12
ص: 473
12- مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، در انواع ظلمت ها بسر می بردند .
لتخرج الناس من الظلم-ت إلی النور
گمراهی مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - جمعه - 62 - 2 - 9
9 - مردم جزیره العرب پیش از بعثت پیامبراکرم ( ص ) ، در گمراهی آشکاری به سر می بردند .
و إن کانوا من قبل لفی ضل-ل مبین
<إن> در <و إن کانوا> مخفف از مثقله است; یعنی، <و إنّهم کانوا من قبل لفی ضلال مبین>
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - طلاق - 65 - 11 - 10
10 - مردم ، پیش از بعثت پیامبراسلام ( ص ) ، در انواع ظلمت ها به سر می برند .
لیخرج الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت من الظلم-ت إلی النور
گناه اضلال مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 25 - 5،6،7
5- کسانی که با ساختگی دانستن قرآن ، دیگران را به گمراهی کشیدند ، بخشی از گناهان آنان را به عهده خواهند داشت .
و إذا قیل لهم ماذا أنزل ربّکم قالوا أس-طر الأولین . لیحملوا أوزارهم کامله یوم ال
برداشت فوق، بر اساس این احتمال است که <من> برای تبعیض باشد.
6- افترا زنندگان به قرآن ، علاوه بر گناه خویش ، عهده دار گناه گمراه شدگان به دست خود نیز خواهند بود .
قالوا أس-طر الأولین . لیحملوا أوزارهم کامله یوم القی-مه و من أوزار الذین یضلّونه
برداشت فوق بر این احتمال است که <من> یا زاید و یا برای جنس باشد چنان که مفسّران احتمال داده اند.
7- کسانی که قرآن را اسطوره می خوانند ، علاوه بر گناه افترا زدن به قرآن ، برخی از گناه دیگران ( گناه گمراهی آنان ) را نیز بر دوش می کشند .
قالوا أس-طر الأولین . لیحملوا أوزارهم کامله یوم القی-مه و من أوزار الذین یضلّونه
این برداشت، مبتنی بر تبعیض بودن <من> در <من أوزارهم> است.
گواهی مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 43 - 13
ص: 474
13- آگاهان به تورات و انجیل در عصر بعثت بر حقانیت رسالت پیامبر ( ص ) شهادت می دادند .
و کفی بالله شهیدًا . .. و من عنده علم الکت-ب
لجاجت مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - صافات - 37 - 4 - 3
3 - مردم در صدر اسلام ، مردمی سخت پایبند به آیین شرک و انعطاف ناپذیر در برابر سخن حق و مستدل
و الص-فّ-ت صفًّا . .. إنّ إل-هکم لوحد
برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند در آغاز سوره مبارکه بر اثبات توحید سوگند متعدد یاد کرده است. این در حالی است که خداوند پیش از آن، دلایل و شواهد کافی بر اثبات این حقیقت در قرآن کریم ارائه فرموده بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 5 - 4
4 - بیشتر مردم عصر بعثت ، مصمم به تأثیرناپذیری از کلام وحی و پیام قرآن
فأعرض أکثرهم . .. و قالوا ... فاعمل إنّنا ع-ملون
تعبیرهای سه گانه در آیه (<أکنّه>، <وقر> و <حجاب>) تأکید و تصمیم آنان را به نفوذناپذیری در برابر قرآن می رساند.
لعن شدگان مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 87 - 1،6
1 - بازگشت به کفر ( ارتداد ) با وجود دلایل روشن ، موجب گرفتاری به طرد و نفرین خدا و فرشتگان و مردم
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. اولئک جزاؤهم انّ علیهم لعنه اللّه و الملئکه و النّا
6 - کسانی از یهود و نصارا که آگاهانه نبوت پیامبر ( ص ) را انکار نمودند ، گرفتار لعنت خدا و فرشتگان و مردم هستند .
قوماً کفروا بعد ایمانهم . .. اولئک جزاؤهم انّ علیهم ... و النّاس اجمعین
لعن مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 161 - 3،7
3 - فرشتگان و تمامی مردم در قیامت ، کفرپیشگانی را که در حال کفر مرده اند ، لعنت کرده و خواستار دوری رحمت الهی از آنان خواهند شد .
أولئک علیهم لعنه اللّه و الملئکه و الناس أجمعین
لعنت مردم به معنای: نفرین و درخواست دوری لعنت شونده از رحمت خداوند است.
ص: 475
7 - تأثیر و نقش دعا و نفرین فرشتگان و انسان ها در دوری گنهکاران از رحمت الهی
أولئک علیهم لعنه اللّه و الملئکه و الناس أجمعین
مال دوستی مردم جاهلیت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 20 - 1
1 - علاقه فراوان به مال ، از ویژگی های مردم در عصر جاهلیت
و تحبّون المال حبًّا جمًّا
<جمّاً>، به معنای زیاد بودن و انباشته شدن است. (مقاییس)
مالک مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ناس - 114 - 1 - 3
3 - خداوند ، مالک مردم و تدبیرکننده امور آنان
بربّ الناس
<ربّ> بر <مالک>، <سَرْور>، <مدّبر> و <مربّی> اطلاق می شود. (لسان العرب)
مبلغان و کفر مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 104 - 8
8- ایمان نیاوردن گروهی از مردم حتی اکثریت آنان در یک زمان ، نباید مبلغان دینی را دلسرد کرده و مأیوس کند .
و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین . .. إن هو إلاّ ذکر للع-لمین
جمله <إن هو إلاّ ذکر للعالمین> - که دلالت بر جهانی بودن قرآن و اسلام دارد و اختصاص آن را به مردم مکه و عصر بعثت نفی می کند - اشاره به این نکته دارد که: ای پیامبر! از ایمان نیاوردن اکثریت مردم مکه ناراحت مباش و مأیوس نشو ; چرا که قرآن مخصوص این مردم نیست و از آنِ همه عالم است. اینها ایمان نیاوردند، سراغ دیگران باید رفت.
مبلغان و مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 16 - 4
4 - لزوم حفظ رابطه مستقیم و بیواسطه با مردم برای رهبران و مبلغان دینی در راستای تبلیغ و ارشاد
قل لو شاء اللّه ما تلوته علیکم
ص: 476
متجاوزان به حقوق مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - شوری - 42 - 44 - 12
12 - تجاوزگران به حقوق مردم ، حیران و سرگردان در صحنه قیامت
یظلمون الناس و یبغون فی الأرض بغیر الحقّ . .. و تری الظ-لمین لمّا رأوا العذاب یق
محدوده علم مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 15،16
15- اطلاعات علمی مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) درباره حقیقت روح ، بسیار کم و ناچیز بود .
قل الروح من أمر ربّی و ما أُوتیتم من العلم إلاّ قلیلاً
بنابر اینکه مخاطبان آیه، مردم عصر بعثت باشند - نه همه انسانها در تمامی عصرها - برداشت فوق به دست می آید.
16- اطلاعات علمی مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، بسیار کم و ناچیز بود .
و ما أُوتیتم من العلم إلاّ قلیلاً
برداشت فوق، مبتنی بر این احتمال است که مخاطبان <و ما أُوتیتم من العلم> مردم عصر پیامبر(ص) باشند. و مراد از <العلم> مطلق دانش باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 3 - 4
4 - مردم عصر بعثت ، اطلاعاتی مخدوش و نادرست از داستان موسی و فرعون داشتند .
نتلوا علیک من نبإِ موسی و فرعون بالحقّ
قید <بالحقّ> نشان می دهد که آنچه در میان مردم عصر پیامبر(ص) از ماجرای موسی(ع) و فرعون مطرح بود، با واقعیت انطباق نداشت.
محمد(ص) و استماع سخنان مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 61 - 4،5،6،7،8،10،11،13
4 - سوء استفاده منافقان از عطوفت و سعه صدر پیامبر ( ص ) ( گوش فرادادن آن حضرت به سخنان مردم )
الذین یؤذون النبی و یقولون هو أذن
5 - گوش فرادادن به سخنان گوناگون مردم ، با شکیبایی و سعه صدر کامل ، از خصلت های پیامبر اکرم ( ص )
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
ص: 477
6 - ستایش خداوند از پیامبر ( ص ) به خاطر سعه صدر و گوش فرادادن او به همه سخنان مردم
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
7 - پیامبر ( ص ) شنوای سخنان نیک و ارزنده و نه سخنان باطل و بیهوده
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
برداشت فوق بر این اساس است که: اضافه <أذن> به <خیر> اضافه حقیقی باشد ; نه از باب اضافه موصوف به صفت یعنی، پیامبر(ص) شنوای سخنان خیر است نه شنوای هر سخنی هر چند باطل.
8 - گوش فرادادن پیامبر ( ص ) به سخن همه مردم ، در جهت منافع آنان و به خطر و صلاح جامعه
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم
برداشت فوق بدین احتمال است که اضافه <أذن> به <خیر>، از باب اضافه موصوف به صفت باشد ; یعنی، پیامبر(ص) شنوایِ خوبی است برای شما و این صفت در جهت صلاح جامعه ایمانی است.
10 - پیامبر ( ص ) گر چه به همه سخنان از تمامی طیف ها ، گوش فرامی داد ; ولی در مرحله تصدیق و پذیرش ، تنها سخنان خدا و مؤمنان را باور داشت .
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم یؤمن باللّه و یؤمن للمؤمنین
برداشت فوق بر این اساس است که اضافه <أذن> به <خیر> اضافه حقیقیه باشد ; بدین معنا که پیامبر(ص) تنها شنوای سخنان نیک است و به هر سخنی ترتیب اثر نمی دهد، بلکه تنها سخنان خدا (وحی) و سخنانِ مؤمنان راستین را باور می کند.
11 - ترتیب اثر دادن پیامبر ( ص ) ، تنها به سخنانی بود که در جهت منافع مؤمنان باشد .
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم . .. و یؤمن للمؤمنین
برداشت فوق با توجه به <لام> در <للمؤمنین>، که برای افاده منفعت است، استفاده می شود.
13 - سعه صدر پیامبر ( ص ) در گوش دادن به سخنان مردم ، مایه رحمت برای مؤمنان
و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم . .. و رحمه للذین ءامنوا منکم
محمد(ص) و انذار مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 2 - 6
6 - بیم دادن به عامه مردمان ( انذار ) و مژده دادن به اهل ایمان ( بشارت ) رسالتی الهی بر عهده پیامبر ( ص )
أن أنذر الناس و بشّر الذین ءامنوا
محمد(ص) و ایمان مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 99 - 9
9 - علاقه مندی شدید پیامبر ( ص ) به ایمان آوردن همه مردم
و لو شاء ربک لأمن من فی الأرض کلهم جمیعاً أفأنت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین
ص: 478
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 108 - 13
13 - خداوند ، پیامبر ( ص ) را کفیل و قیّم ایمان و کفر مردم قرار نداده است .
فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها و ما أنا علیکم بوکیل
<وکیل> به معنای قیّم و کفیل است (لسان العرب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 29 - 6
6- پیامبر ( ص ) موظّف به رساندن پیام حقِّ الهی به مردم است و نه مسئول ایمان و کفر آنان .
و قل الحقّ من ربّکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر
محمد(ص) و کفر مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 41 - 1،2
1 - گرایش سریع و تلاش مستمر برخی از مردم به سوی کفر ، دغدغه آفرین برای پیامبر ( ص )
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
2 - خداوند ، بر حذر دارنده پیامبر خویش ( ص ) از تأسف و اندوه بر کفرورزی مردمان
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 108 - 13
13 - خداوند ، پیامبر ( ص ) را کفیل و قیّم ایمان و کفر مردم قرار نداده است .
فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها و ما أنا علیکم بوکیل
<وکیل> به معنای قیّم و کفیل است (لسان العرب).
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 29 - 6
6- پیامبر ( ص ) موظّف به رساندن پیام حقِّ الهی به مردم است و نه مسئول ایمان و کفر آنان .
و قل الحقّ من ربّکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر
محمد(ص) و مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - بقره - 2 - 204 - 7
ص: 479
7 - توجه پیامبر ( ص ) به ظاهر گفتار مردم
و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 80 - 7
7 - پیامبر ( ص ) مسؤولیّتی در برابر کفرورزی کافران و رویگردانی انسان ها از وی ندارد .
و من تولّی فما ارسلناک علیهم حفیظاً
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 41 - 3
3 - عشق و علاقه پیامبر ( ص ) به هدایت مردم
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
فرمان تسلی بخش خداوند به پیامبر(ص) که نباید وی از کفر کافران اندوهی به خود راه دهد، گویای عشق وافر پیامبر(ص) به هدایت آنان است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 16 - 3
3 - ارتباط بیواسطه و مستقیم پیامبر ( ص ) با مردم ، در ابلاغ پیام خدا ( قرآن ) به آنان
قل لو شاء اللّه ما تلوته علیکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 127 - 11
11- اشتیاق شدید پیامبر ( ص ) به هدایت مردم
و لاتحزن علیهم
تردیدی نیست که حزن و اندوه پیامبر(ص) درباره کافران، به خاطر شدت علاقه آن حضرت به هدایت مردم بود و اگر این اشتیاق نبود، حزن و اندوه هم وجود نداشت.
مخالفت مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 5 - 1
1 - افراط و زیاده روی مردم عصر بعثت در مخالفت با پیامبر ( ص ) ، مانع لطف خدا در فرستادن وحی نبود .
أفنضرب عنکم الذکر صفحًا أن کنتم قومًا مسرفین
با توجه به مقام آیه - که مسأله وحی را مطرح می کند - مراد از <اسراف>، افراط و زیاده روی در مخالفت با وحی خواهد بود.
ص: 480
مدارا با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 159 - 1،2،4،5،6،8،11
1 - پیامبر ( ص ) دارای اخلاقی خوش و اهل مدارا با مردمان ، به دور از هر گونه سنگدلی و خشونت
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب
کلمه <لنتَ> از مصدر <لین> به معنای مهربانی و خوشخویی است و <فظّا> به معنای جفاکار و بد خلق است و <غلیظ القلب> به معنای سنگدل و بی رحم است.
2 - رحمت الهی ، تنها سرچشمه نرمی و مدارای پیامبر ( ص ) با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
تقدیم <بما رحمه> بر متعلقش (لنتَ)، دلالت بر حصر دارد.
4 - ضرورت خوش خلقی ، نرمش و رأفت رهبران الهی با مردم
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
5 - خُلق و خوی خوش و مدارای با مردم ، برخاسته از رحمت الهی
فبما رحمه من اللّه لنت لهم
6 - مدارا ، خوش خُلقی و مهربانی پیامبر ( ص ) با مردم ، از عوامل گرایش آنان به جانب آن حضرت
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
8 - ترغیب به خوش خُلقی و مدارا و نکوهش از سنگدلی و خشونت ، در برخورد های اجتماعی
و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
11 - شکست ها و سختی ها ، زمینه ساز پراکندگی جامعه از پیرامون رهبران خود ، و مدارای ایشان با آنان از میان برنده آن زمینه هاست . *
فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک
با توجّه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، که شکست نبرد احد و مشکلات ناشی از آن را مطرح ساخت، می توان نتیجه گرفت که شکست و مشکلات آن نبرد، زمینه پراکندگی مسلمانان را از پیرامون رسول خدا (ص) فراهم ساخت و آنچه در این میان مانع از گسیختن مردم از پیرامون پیامبر (ص) شد، خُلق خوش و مدارای آن حضرت با مردم بود.
مدبر مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ناس - 114 - 1 - 4
4 - توصیف خداوند ، به تدبیرکننده امور مردم ، از آداب استعاذه به خداوند
قل أعوذ بربّ الناس
مردم جزیره العرب
ص: 481
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 14 - 1
1 - مردم جزیره العرب ، جانشین امتهایی که در آن سرزمین با عذاب استیصال الهی منقرض شده بودند .
و لقد أهلکنا القرون من قبلکم . .. ثم جعلنکم خلئف فی الأرض
مردم جزیره العرب و حج
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 25 - 10
10 - حج و زیارت مسجدالحرام ، مراسمی رایج در میان مردم جزیره العرب
سواء الع-کف فیه و الباد
مردم جزیره العرب و زیارت مسجدالحرام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 25 - 10
10 - حج و زیارت مسجدالحرام ، مراسمی رایج در میان مردم جزیره العرب
سواء الع-کف فیه و الباد
مردم جزیره العرب و مسجدالحرام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - حج - 22 - 25 - 11
11 - < مسجدالحرام > نامی شناخته شده و متداول در میان مردم جزیره العرب
و المسجد الحرام الذی جعلن-ه للناس
مردم داری ابراهیم(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 41 - 3
3- عنایت و توجه ویژه حضرت ابراهیم ( ع ) به دیگران ، در دعا
ربّنا اغفرلی و لولدیّ و للمؤمنین
از اینکه حضرت ابراهیم(ع) در مناجاتش با پروردگار تنها برای خود، دعا نکرد; بلکه فرزندان، پدر و مادرش و تمامی مؤمنان را در دعای خویش شریک کرد، برداشت فوق به دست می آید.
ص: 482
مردم داری انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 6
6 - علاقه شدید پیامبران الهی ، نسبت به هدایت و رستگاری انسان ها
ق-ل أوَ لو جئتکم بأهدی ممّا وجدتم علیه ءاباءکم
پیامبران، در برابر مخالفت های مؤکد قوم خویش (إنّا وجدنا . .. إنّا علی آثارهم) با لحنی نرم و ملایم آنان را به مسیر آیین توحید فرامی خواندند، از این مطلب، شیفتگی شدید آنان به هدایت انسان ها استفاده می شود.
مردم سست ایمان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - انفال - 8 - 49 - 9
9 - منافقان و سست ایمان ها ، بی بهره از توکل و اتکا بر خداوند
یقول المنفقون . .. و من یتوکل
مردم شمال سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 98 - 14
14- ذوالقرنین ، آسیب دیدگان از یأجوج و مأجوج را به رحمت و اراده خداوند توجّه داد و آنان را از اعتماد مطلق به سد ، بازداشت .
ه-ذا رحمه من ربّی فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء
مردم شمال سرزمین ذوالقرنین و سدسازی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 12
12- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : إنّ ذاالقرنین . . . وجد . . . قوماً لایکادون یفقهون قولاً قالوا : یا ذاالقرنین ! إنّ یأجوج و مأجوج خلف ه-ذین الجبلین و هم یفسدون فی الأرض إذا کان إبّان زروعنا و ثمارنا خرجوا علینا من ه-ذین السدّین ، فرعوا من ثمارنا و زروعنا حتّی لایبقون من ها شیئاً < فهل نجعل لک خرجاً > نؤدیه إلیک فی کلّ عام < علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا > ;
از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده:. .. همانا ذوالقرنین، قومی را یافت که فهم هیچ سخنی برای آنان آسان نبود. آنان به او گفتند: ای ذوالقرنین! همانا، یأجوج و مأجوج، پشت این دو کوه اند و آنان در زمین فساد می کنند. زمانی که فصل برداشت زراعت های ما و چیدن میوه هایمان فرامی رسد، آنان، از پشت این دو سدّ (دو کوه) به ما حملهور شده و از میوه های ما و زراعت های ما آن قدر می چرانند که هیچ چیز از را باقی نمی گذارند. آیا برای تو هزینه ای قرار دهیم که هر ساله به تو بپردازیم تا بین ما و آنان سدّی
ص: 483
برقرار سازی؟>.
مردم صدر اسلام و انجیل
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 43 - 12
12- وجود افرادی در میان مردم عصر بعثت که به تمامی تورات و انجیل آگاهی داشتند . *
و من عنده علم الکت-ب
برداشت فوق، بر اساس این احتمال است که مراد از <الکتاب> تورات و انجیل باشد.
مردم صدر اسلام و بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 68 - 10
10 - آگاهی مردم عصر بعثت ، به سابقه داشتن بعثت و نزول کتاب از سوی خداوند
أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین
مردم صدر اسلام و تاریخ اقوام پیشین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 9 - 2
2- آشنایی مردم عصر بعثت با سرگذشت قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان
ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم
استفهام در <ألم یأتکم> استفهام تقریری است; بنابراین معنای جمله آیا خبر آنان به شما نرسیده بود، چنین می شود: قطعاً خبر آنان به شما رسیده بود.
مردم صدر اسلام و تاریخ قوم ثمود
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 9 - 2
2- آشنایی مردم عصر بعثت با سرگذشت قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان
ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم
استفهام در <ألم یأتکم> استفهام تقریری است; بنابراین معنای جمله آیا خبر آنان به شما نرسیده بود، چنین می شود: قطعاً خبر آنان به شما رسیده بود.
ص: 484
مردم صدر اسلام و تاریخ قوم عاد
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 9 - 2
2- آشنایی مردم عصر بعثت با سرگذشت قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان
ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم
استفهام در <ألم یأتکم> استفهام تقریری است; بنابراین معنای جمله آیا خبر آنان به شما نرسیده بود، چنین می شود: قطعاً خبر آنان به شما رسیده بود.
مردم صدر اسلام و تاریخ قوم نوح
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 9 - 2
2- آشنایی مردم عصر بعثت با سرگذشت قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان
ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم
استفهام در <ألم یأتکم> استفهام تقریری است; بنابراین معنای جمله آیا خبر آنان به شما نرسیده بود، چنین می شود: قطعاً خبر آنان به شما رسیده بود.
مردم صدر اسلام و تورات
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 43 - 12
12- وجود افرادی در میان مردم عصر بعثت که به تمامی تورات و انجیل آگاهی داشتند . *
و من عنده علم الکت-ب
برداشت فوق، بر اساس این احتمال است که مراد از <الکتاب> تورات و انجیل باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - نجم - 53 - 36 - 1
1 - اصول تعالیم تورات ، آشنا و مطرح برای مردم عصر نزول قرآن
أم لم ینبّأ بما فی صحف موسی
از استفهام توبیخی در <أم لم ینبّأ>، می توان استفاده کرد که اصول معارف تورات، امری شناخته شده برای مردم عصر بعثت بوده است.
مردم صدر اسلام و رحمانیت خدا
ص: 485
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 30 - 9
9- مردم عصر بعثت خداوند را به اسم و وصف < الرحمان > نمی شناختند و بدان کفر میورزیدند .
و هم یکفرون بالرحم-ن
بسیاری از مفسران برآنند که مراد از کفر مردم عصر بعثت به <الرحمان> عدم آشنایی آنان با این اسم برای خداوند است ; یعنی، خداوند را با این اسم و وصف نمی شناختند و آن گاه که قرآن خداوند را به اسم <الرحمان> توصیف کرد، انکار کردند و گفتند <رحمان> دیگر کیست و چه خدایی است؟
مردم صدر اسلام و علمای دین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 94 - 7
7 - مردم در عصر نزول قرآن ، برای آگاهی از متون کتاب های آسمانی ، چاره ای جز رجوع به عالمان دین نداشتند .
فإن کنت فی شک مما أنزلنا إلیک فسئل الذین یقرءون الکتب من قبلک
مردم صدر اسلام و قرآن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 16 - 5
5 - قرآن پدیده بدیعی است که مردم عصر پیامبر ( ص ) نسبت به آن کاملاً بیگانه بوده اند .
و لا أدریکم به
برداشت فوق، لازمه جمله <لو شاء اللّه . .. و لا أدراکم به> (اگر خدا خواسته بود شما را به آن آشنا نمی کرد) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 3 - 14
14- تأثیر شگرف و فوق العاده قرآن ، در مردم روزگار پیامبر ( ص )
أفتأتون السحر
از این که اتهام سحر را به قرآن روا می داشتند، برمی آید که قرآن تأثیری فوق العاده داشته است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 4 - 5
5 - بیشتر مردم عصر بعثت ، از آیات قرآن ، علی رغم وضوح و روشنی مفاهیم آن روی گردان بودند .
کت-ب فصّلت . .. فأعرض أکثرهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 486
16 - فصلت - 41 - 5 - 4
4 - بیشتر مردم عصر بعثت ، مصمم به تأثیرناپذیری از کلام وحی و پیام قرآن
فأعرض أکثرهم . .. و قالوا ... فاعمل إنّنا ع-ملون
تعبیرهای سه گانه در آیه (<أکنّه>، <وقر> و <حجاب>) تأکید و تصمیم آنان را به نفوذناپذیری در برابر قرآن می رساند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 3 - 2
2 - نزول قرآن به زبان عربی ، زمینه سهولت فهم آن برای مردم عصر پیامبر ( ص ) و جامعه های عرب زبان
إنّا جعلن-ه قرءانًا عربیًّا لعلّکم تعقلون
<عربیّاً> اگر به معنای زبان عربی باشد، خطاب در <لعلّکم تعقلون> خاص بوده و تنها شامل مردم عرب زبان می شود; یعنی، ما قرآن را به زبان عربی قرار دادیم به آن امید که شما مردم عرب در آن بیندیشید. و اگر <عربیّاً> به معنای فصیح و شیوا باشد، خطاب در <لعلّکم تعقلون> عام بوده و فراگیرنده همه انسان ها می شود; یعنی، ما قرآن را شیوا و گیرا قرار دادیم، بدان امید که شما انسان ها بدان جذب شده و در آن تعقل و اندیشه نمایید. برداشت یاد شده بر پایه احتمال اول است.
مردم صدر اسلام و قصه انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 45 - 4
4 - گذشت زمان و انقراض نسل های پیشین ، باعث از میان رفتن خاطرات پیامبران ، کتاب های آسمانی ، شرایع الهی و محروم شدن مردم عصر بعثت از آنها شد .
و ل-کنّا أنشأنا قرونًا فتطاول علیهم العمر
مردم صدر اسلام و کتب آسمانی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 68 - 10
10 - آگاهی مردم عصر بعثت ، به سابقه داشتن بعثت و نزول کتاب از سوی خداوند
أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین
مردم صدر اسلام و محمد(ص)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - شرح - 94 - 3 - 4
4 - مهجور ماندن پیامبر ( ص ) و رسالت های او در بین مردم ، تاب و توان را از آن حضرت ربوده بود .
الذی أنقض ظهرک
ص: 487
برداشت یاد شده، ناظر به این احتمال است که مراد از <وزر> (در آیه قبل)، نقطه مقابل رفعت ذکر (در آیه بعد) باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - شرح - 94 - 4 - 2
2 - پیامبر ( ص ) ، فردی آبرومند و دارای مقامی ارجمند ، در دیدگاه مردم عصر خویش
و رفعنا لک ذکرک
یاد رفیع، کنایه از احترام گذاشتن یادکنندگان است.
مردم صدر اسلام و نبوت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 38 - 13
13- توانایی به ارائه هر گونه معجزه و در هر زمان ، از شرایط پیامبری در دیدگاه ناصواب مردم عصر بعثت
و لقد أرسلنا رسلاً . .. و ما کان لرسول أن یأتی بأیه إلاّ بإذن الله لکل أجل کتاب
مردم صدر اسلام و نبوت بشر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 38 - 7
7- مردم عصر بعثت ، پیامبریِ فردی از افراد بشر را امری بعید می شمردند .
و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک و جعلنا لهم أزوجًا و ذریّه
مردم گمراه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 36 - 6
6 - برخی مردم در مرحله ای از گمراهی قرار می گیرند که دیگر امیدی به هدایت آنان نیست.
إنما یستجیب الذین یسمعون و الموتی یبعثهم اللّه
در این آیه گویا مردم به دو بخش تقسیم شده اند: یک دسته به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت می دهند و دسته ای دیگر به تعبیر آیه <الموتی> هستند. و همان گونه که امید به زنده شدن مرده در این جهان واهی است، نمی توان به هدایت این گونه افراد امیدی داشت.
مردم مشرق سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 488
10 - کهف - 18 - 91 - 4
4- شیوه ذوالقرنین در برخورد با مردم شرق و غرب ، یک سان بوده است . *
وجدها تطلع علی قوم . .. کذلک
<کذلک> می تواند صفت برای <قوم> در آیه قبل باشد و اشاره به <قوماً> در آیات قبل; یعنی، ذوالقرنین، همانگونه که قوم ساکن مغرب را یافت و در باره آنان تصمیم گرفت، در باره شرقی ها نیز همان سان رفتار کرد.
مردم مشرک
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 165 - 1،23
1 - گروهی از مردم ( مشرکان ) با وجود نشانه های فراوان بر توحید ، غیر خدا را همتا و همانند او می پندارند .
لأیت لقوم یعقلون. و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً
<ندّ> (مفرد أنداد) به معنای همانند است.
23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .
و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه
با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.
مردم مغرب سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 87 - 3
3- ذوالقرنین ، بر قوم ساحل دریا ، سلطه کامل یافته بود .
قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 88 - 10
10- ساحل نشینان غرب سرزمین ذوالقرنین ، برای ایمان و عمل صالح و ترک ستم کاری ، از زمینه مساعدی برخودار بودند .
أمّا من ظلم . .. و أمّا من ءامن و عمل ص-لحًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 91 - 4
4- شیوه ذوالقرنین در برخورد با مردم شرق و غرب ، یک سان بوده است . *
ص: 489
وجدها تطلع علی قوم . .. کذلک
<کذلک> می تواند صفت برای <قوم> در آیه قبل باشد و اشاره به <قوماً> در آیات قبل; یعنی، ذوالقرنین، همانگونه که قوم ساکن مغرب را یافت و در باره آنان تصمیم گرفت، در باره شرقی ها نیز همان سان رفتار کرد.
مردم مقارن بعثت و اصحاب کهف
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 22 - 2،16
2- نزول داستان اصحاب کهف در قرآن ، زمینه ساز اظهار نظرهایی گوناگون در میان مردم عصربعثت ، در باره تعداد آنان شد .
سیقولون . .. و یقولون ... و یقولون
حرف <سین> در <سیقولون> نشانه صدور آن گفته و گفته های بعدی در زمان آینده است و به قرینه <فلا تمار فیهم> این اقوال، در زمان حیات رسول اللّه(ص) پیدا شده بود.
16- تنها ، گروهی اندک از مردم عصر بعثت ، به شمارِ اصحاب کهف و زوایای سرگذشت آنان ، آگاهی داشتند .
مایعلمهم إلاّ قلیل
با آن که سخن در باره تعداد اصحاب کهف بود، در جمله <مایعلمهم. ..> آگاهی بر خود اصحاب کهف، از اکثریت مردم نفی شده است. این مطلب، می رساند که دیگر زوایای ماجرای اصحاب کهف نیز مانند تعداد آنان، برای بیشتر مردم نامعلوم است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 26 - 1
1- مدّت درنگ اصحاب کهف در غار ، میان مردم عصر پیامبر ( ص ) مورد اختلاف بود .
قل اللّه أعلم
جمله <قل اللّه. ..> نشانه آن است که برخی از مردم، در باره مدّت بیان شده در آیه قبل، تشکیک کرده و نظری غیر آن را مطرح ساخته بودند. پیامبر(ص) در پاسخ آنان، با بیان علم برتر الهی به زمان بندی یاد شده، تأکید کرده و تردید در آن را مردود دانسته است.
مردم مقارن بعثت و اطعام مساکین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 18 - 1
1 - بی توجهی به مستمندان و ترغیب نکردن یکدیگر به تأمین غذای آنان ، فرهنگی حاکم بر عصر بعثت
و لاتح-ضّون علی طعام المسکین
<تحاضّ> (مصدر <تحاضّون>)، به معنای ترغیب کردن یکدیگر است (قاموس). گفتنی است که از عبارت <طعام المسکین>، <بذل طعام المسکین> اراده شده است. البته <طعام> می تواند به معنای <اطعام> باشد - مانند <عطاء> به معنای <اعطاء> ولی تقدیر بهتر است. (البحرالمحیط)
ص: 490
مردم مقارن بعثت و ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 83 - 2
2- < ذوالقرنین > ، شخصیتی تاریخی و شناخته شده در عصر پیامبر ( ص ) بوده است .
و یسئلونک عن ذی القرنین
مردم مقارن بعثت و روح
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 85 - 15
15- اطلاعات علمی مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) درباره حقیقت روح ، بسیار کم و ناچیز بود .
قل الروح من أمر ربّی و ما أُوتیتم من العلم إلاّ قلیلاً
بنابر اینکه مخاطبان آیه، مردم عصر بعثت باشند - نه همه انسانها در تمامی عصرها - برداشت فوق به دست می آید.
مردم مقارن بعثت و قصه اصحاب کهف
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 13 - 4
4- اطلاعات مردم عصر بعثت از اصحاب کهف و سرگذشت آنان ، اطلاعات غیر واقعی و آمیخته با خرافات بود .
نحن نقصّ علیک نبأهم بالحقّ
قید <بالحقّ> تعریضی است که به ناقلان سرگذشت اصحاب کهف و بیان کننده این که نقل آنان، آمیخته به اموری غیر واقعی و خرافی است.
مردم مقارن بعثت و محمد(ص)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - تکویر - 81 - 22 - 3
3 - آشنایی مردم عصر بعثت با سوابق پیامبر ( ص ) و معاشرت آن حضرت با آنان
و ما صاحبکم
مردم مقارن بعثت و مساکین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 18 - 1
ص: 491
1 - بی توجهی به مستمندان و ترغیب نکردن یکدیگر به تأمین غذای آنان ، فرهنگی حاکم بر عصر بعثت
و لاتح-ضّون علی طعام المسکین
<تحاضّ> (مصدر <تحاضّون>)، به معنای ترغیب کردن یکدیگر است (قاموس). گفتنی است که از عبارت <طعام المسکین>، <بذل طعام المسکین> اراده شده است. البته <طعام> می تواند به معنای <اطعام> باشد - مانند <عطاء> به معنای <اعطاء> ولی تقدیر بهتر است. (البحرالمحیط)
مردم مقارن بعثت و یتیم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 17 - 3
3 - محروم ساختن یتیمان از اکرام و احترام و بها ندادن به شخصیت آنان ، فرهنگی حاکم بر مردم عصر بعثت
لاتکرمون الیتیم
مردم و استماع وحی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
1 - بقره - 2 - 75 - 6
6 - گروهی از بنی اسرائیل خود بدون واسطه پیامبر کلام خداوند را شنیدند . *
و قد کان فریق منهم یسمعون کلم اللّه
بر اساس نظر برخی از مفسران، مراد از <فریق منهم> در جمله فوق، آن هفتاد نفری است که موسی(ع) آنان را گزینش کرد تا خود کلام الهی را بشنوند. اینان همان سخنان را تحریف کردند.
مردم و اوامر خدا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 111 - 10
10 - عیسی ( ع ) ، گواه بر کیفیت برخورد مردمان با تعالیم و فرمان های الهی
و اشهد باننا مسلمون
مردم و تحولات تاریخ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 6 - 17
17 - نقش و تأثیر عملکرد مردم در تحولات تاریخ
ألم یروا کم أهلکنا . ... فأهلکنهم بذنوبهم
ص: 492
مردم و تعالیم انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - نساء - 4 - 155 - 14
14 - ناتوانی و توانمندی دل ها ، برای درک تعالیم انبیا ، در اختیار خداست .
بل طبع اللّه علیها بکفرهم
مردم و تعالیم دین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 92 - 13
13 - بیان احکام الهی از سوی پیامبر ( ص ) ، وابسته به پذیرش و عدم پذیرش مردم نیست .
فان تولیتم فاعلموا انما علی رسولنا البلغ المبین
برداشت فوق بر این مبناست که جمله <فان تولیتم . ..> درباره کسانی باشد که بخواهند با بی اعتنایی به احکام الهی، رسول خدا(ص) را دلسرد کرده و از ابلاغ آن، به مردم باز دارند. در این صورت جواب مقدر جمله ای نظیر <فلایهملکم> (شما را رها نخواهد کرد) است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 111 - 10
10 - عیسی ( ع ) ، گواه بر کیفیت برخورد مردمان با تعالیم و فرمان های الهی
و اشهد باننا مسلمون
مردم و قرآن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 40 - 3،4،5
3 - هرگز همه مردم روی زمین ، قرآن را انکار و تکذیب نخواهند کرد .
و منهم من یؤمن به و منهم من لا یؤمن به
برداشت فوق مبتنی بر این است که مراد از ضمیر <منهم> عموم مردم باشد ; که در این صورت، آیه در مقام بیان حال آنان به هنگام روبرو شدنشان با قرآن است.
4 - هرگز تمامی مردم روی زمین ، به قرآن ایمان نخواهند آورد .
و منهم من یؤمن به و منهم من لا یؤمن به
5 - مردم روزی زمین همواره نسبت به قرآن دو دسته هستند : مؤمن و کافر .
و منهم من یؤمن به و منهم من لا یؤمن به
ص: 493
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 17 - 21،22
21- بیشتر مردم به قرآن ایمان نمی آورند .
و ل-کنّ أکثر الناس لایؤمنون
برداشت فوق ، مبنی بر این است که <ال> در <الناس> برای استغراق باشد.
22- بیشتر مردم از بصیرتی که آنان را به حقانیت قرآن رهنمون شود ، محرومند .
أفمن کان علی بیّنه من ربه . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایؤمنون
مردم و محمد(ص)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 50 - 1
1 - بسیاری از مردمان عصر بعثت ، خواستار داوری پیامبر ( ص ) بر اساس قوانین جاهلی
افحکم الجهلیه یبغون
مسؤولیت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 1 - 1
1 - همه مردم ، مأمور به رعایت تقوا و پروا از خداوند هستند .
یا ایّها النّاس اتّقوا ربّکم . .. و اتّقوا اللّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 59 - 8
8 - اجرای عدالت ، وظیفه حاکمان و اطاعت از آنان ، وظیفه مردم
و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا بالعدل . .. یا ایّها الذین امنوا اطیعوا اللّه و
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 65 - 5
5 - مردم ، وظیفه دار مراجعه به پیامبر ( ص ) برای داوری و حلّ کلیّه مشاجرات
فلا و ربّک لا یؤمنون حتّی یحکّموک فیما شجر بینهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 63 - 11
ص: 494
11 - مردم وظیفه دار باور به انذار های پیامبران و پرهیز از گرفتار آمدن به عذاب های الهی
لینذرکم و لتتقوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 145 - 10
10 - جدیت در فراگیری معارف الهی به بهترین وجه ، و عمل به احکام دین به نیکوترین صورت ، وظیفه ای بر عهده مردم
و أمر قومک یأخذوا بأحسنها
مشکلات مردم شمال سرزمین ذوالقرنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 94 - 3
3- خطر هجوم یأجوج و مأجوج ( مغول و تاتار ) و تأمین امنیت ، عمده ترین مشکل مردم نواحی شمالی در زمان ذوالقرنین بود .
إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض
مشورت با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 159 - 20
20 - مشورت با مردم و شرکت دادن آنان در تصمیم گیری های اجتماعی ، از وظایف رهبران اسلام
و شاورهم فی الامر
معاشرت با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - انعام - 6 - 52 - 17
17 - پیامبر(ص) نباید در برخورد با مردم، فقر و غنا و گرسنگی و سیری را ملاک قرار دهد.
ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء
معبود مردم دوران فرعون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - شعراء - 26 - 29 - 5
5 - فرعون ، مورد پرستش مردم سرزمین خویش
لئن اتّخذت إل-هًا غیری
ص: 495
ملاقات ذوالقرنین با مردم مغرب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 86 - 6
6- ذوالقرنین ، در آخرین نقطه خشکی ، در غرب سرزمین خویش ، با مردمی دارای تشکّل و قومیّت مواجه شد .
وجدها تغرب فی عین حمئه و وجد عندها قومًا
ملاقات محمد(ص) با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 5 - 3
3 - پیامبر ( ص ) ، دارای برنامه ای معین ، برای ملاقات مردم *
و لو أنّهم صبروا حتّی تخرج إلیهم لکان خیرًا لهم
برداشت بالا بدان احتمال است که <حتّی تخرج. ..> اشاره به زمان خاصی باشد که پیامبر(ص) به طور معمول از خانه به مسجد می آمد تا به کارها رسیدگی کند.
ملاقات مردم با حاکمان
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 58 - 12
12- سران حکومت ها باید برنامه ای اتخاذ کنند که ملاقات مردم با آنان به آسانی انجام گیرد .
و جاء إخوه یوسف فدخلوا علیه فعرفهم
ممانعت از گمراهی مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 93 - 1
1 - پیامبران و جانشینانشان ، مسؤول جلوگیری از انحراف و گمراه شدن مردم در حد توان هستند .
ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا . ألاّتتّبعن
مراد از تبعیت هارون از موسی(ع) - که <ما منعک. .. ألاّتتّبعن> گویای آن است - این است که هارون می بایست در غیاب موسی مانند او عمل می کرد و با انحراف مردم برخورد شدید می نمود و یا این که باید رهنمودها و سفارش های موسی(ع) (اصلح و لاتتّبع سبیل المفسدین، اعراف/ 142) را، به کار می بست برخی گفته اند: مراد این است که هارون می بایست با مؤمنان باقی مانده به سوی موسی(ع) حرکت می کرد.
ص: 496
ممانعت از هدایت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - علق - 96 - 11 - 4
4 - فراخواندن مردم به ترک نماز ، بازداشتن آنان از طریق هدایت است .
ینهی . عبدًا إذا صلّی . أرءیت إن کان علی الهدی
منابع کسب مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - عبس - 80 - 32 - 4
4 - کشاورزی و دامداری ، از منابع درآمد مردم در عصر بعثت
مت-عًا لکم و لأنع-مکم
منشأ رابطه مردم با محمد(ص)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - ضحی - 93 - 6 - 9
9 - خداوند ، با سوق دادن مردم به سوی پیامبر ( ص ) ، آن حضرت را از تنهایی و غربت در آورد . *
ألم یجدک یتیمًا ف-اوی
فعل <آوی> - که مطلق است - می تواند به معنای <آوی إلیک الناس> باشد. در این صورت یتیم به معنای <وحید> خواهد بود.
منشأ گمراهی مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 7 - 5
5 - شرک در عبادت و الوهیت ، بنیاد و اساس انحراف مردم عصر بعثت
أنّما إل-هکم إل-ه وحد . .. و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه
منشأ نجات مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - نور - 24 - 20 - 6
6 - فضل و رحمت خدا ، مردم صدراسلام را که ندانسته در گسترش توطئه < افک > دخالت داشتند ، از گرفتار شدن به عذاب دنیوی و اخروی نجات بخشید .
ص: 497
و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته
به قرینه آیه پیش و نیز آیه 14، جمله <و لولا فضل اللّه>، به تقدیر <و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته مسکم عذاب فی الدنیا و الآخره> می باشد.
منشا اسلام مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - نصر - 110 - 2 - 6
6 - گرایش دسته جمعی اقشار مختلف مردم به اسلام ، مرهون امداد های الهی به مسلمانان است .
إذا جاء نصر اللّه . .. و رأیت الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجًا
موضعگیری مردم دوران نوح(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 61 - 5
5 - مردمان عصر نوح ( ع ) پیرو اشراف و بزرگان قوم خویش و تحت تأثیر موضعگیری های آنان بودند .
قال الملأ . .. قال یقوم
موقعیت فرهنگی مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - یس - 36 - 13 - 3
3 - وضعیت فرهنگی و دینی مردم عصر پیامبراسلام ، شبیه و مانند وضعیت مردم انطاکیه هنگام آمدن رسولان به سوی آنان
و اضرب لهم مثلاً أصح-ب القریه إذ جاءها المرسلون
بیشتر مفسران برآنند که مقصود از <أصحاب القریه> مردم شهر <انطاکیه> است (که هم اکنون جزء خاک ترکیه و از شهرهای تجاری آن می باشد). گفتنی است <إذ> ظرف زمان و بدل اشتمال، برای <أصحاب القریه> است; یعنی، مثل بزن از مردم انطاکیه، آن گاه که رسولان الهی به سوی شان آمدند.
مؤمنان و رضایت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - توبه - 9 - 62 - 12
12 - هدف اصلی مؤمنان راستین ، جلب رضایت خدا و رسول خداست نه رضایت دیگران .
و اللّه و رسوله أحق أن یرضوه
ص: 498
ناپسندی زیان رسانی به مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 71 - 9
9- آسیب رساندن به جان مردم ، امری بس نکوهیده و ناروا است .
أخرقتها لتغرق أهلها لقد جئت شیئًا إمرًا
نژاد مردم جزیره العرب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - حاقه - 69 - 11 - 5
5 - مردم جزیره العرب ، از نظر نژادی از نسل قوم نوح بودند .
حملن-کم فی الجاریه
نظام طبقاتی مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 4
4 - وجود نظام طبقاتی ، در جوامع عصر بعثت و پیش از آن
و کذلک ما أرسلنا من قبلک . .. إلاّ قال مترفوها
نقش مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 93 - 2
2- مردم ، خود عامل اختلاف در دین شدند و نه پیامبران الهی .
أُمّه وحده . .. و تقطّعوا أمرهم بینهم
خداوند، اختلاف و پراکندگی را به خود مردم نسبت داده است (و تقطّعوا أمرهم بینهم) این نسبت می تواند برای رفع این توهّم باشد که تعدد پیامبران موجب اختلاف میان مردم گردید.
نگرانی از اغوای مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - طه - 20 - 67 - 4
4 - نگرانی از فریفته شدن مردم با تبلیغات سوء و مشتبه شدن حق و باطل بر آنان ، امری بایسته و هراسی نیکو است .
ص: 499
فأوجس فی نفسه خیفه موسی
نهی از خوف که در آیه بعد آمده است، موسی(ع) را به خاطر نگرانی اش، تخطئه نکرده است; بلکه جمله <إنّک أنت الأعلی> از فرجام کار و این که پیروزی با موسی(ع) خواهد بود، خبر می دهد و نگرانی موسی(ع) را زایل می کند.
نیازهای مردم دوران موسی(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 43 - 3
3 - نیاز مردم عصر موسی به تعالیم آسمانی جدید
و لقد ءاتینا موسی الکت-ب من بعد ما أهلکنا القرون الاُولی
نیازهای مردم صدر اسلام
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 45 - 5
5 - نیاز نسل عصر بعثت به پیامبر و کتاب آسمانی جدید
و ل-کنّا أنشأنا قرونًا فتطاول علیهم العمر
نیاکان مردم جزیره العرب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - حاقه - 69 - 11 - 4
4 - مردم جزیره العرب ، از نسل مؤمنان عصر نوح بودند .
حملن-کم فی الجاریه
در این آیه، <حمل شدن> به مخاطبان عصر نزول قرآن نسبت داده شده است و مقصود حمل اجداد آنان است و چون نجات آنان به سبب مؤمن بودن ایشان بوده است; می توان نتیجه گرفت مردم جزیره العرب (مخاطبان این آیه)، از نسل همین مؤمنان نجات یافته بودند.
ویژگیهای علم مردم مقارن بعثت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - تغابن - 64 - 5 - 2
2 - آگاهی مردم عصر بعثت ، از سرنوشت اقوام کافر پیش از خود ، از راه اخبار و اطلاعات واصله بود .
ألم یأتکم نبؤا الذین کفروا من قبل
مطلب یاد شده، از آمدن تعبیر <نبأ> (خبر) به دست می آید.
ص: 500
هتک آبروی مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 78 - 18
18- رسوا ساختن افراد در میان مردمان ، خلاف تقوا و خداترسی است .
فاتقوا الله و لاتخزون فی ضیفی
هدایت مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 176 - 3
3 - پیامبر ( ص ) ، مسؤولیتی در برابر هدایت ناپذیری مردم ندارد .
و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - نساء - 4 - 80 - 9
9 - علاقه و سختکوشی پیامبر ( ص ) ، برای هدایت مردم
فما ارسلناک علیهم حفیظاً
جمله <فما ارسلناک . .. > دلالت بر این دارد که پیامبر (ص) برای هدایت مردم تلاش فراوانی داشته است ; به گونه ای که خود را موظف می دانسته به هر وسیله که می شود، مردم را مؤمن سازد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 71 - 5
5 - سوق دادن مردم به جایگاه بایسته آنان ، پرتویی از ربوبیت خداوند بر ایشان است .
قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - رعد - 13 - 7 - 6
6- وظیفه پیامبر ( ص ) هشدار دادن مردم به عذاب های الهی و راهنمایی آنان به طریق درست است .
إنما أنت منذر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 128 - 4
4- صبر در راه تبلیغ دین و هدایت مردم ، تقواپیشگی و احسان است .
ص: 501
ادع إلی سبیل . .. و اصبر ... إن الله مع الذین اتّقوا و الذین هم محسنون
هشدار به مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
4 - مائده - 5 - 55 - 11
11 - ارائه برنامه صحیح در پی بر حذر داشتن مردمان از راه های نادرست ، از روش های کاربردی قرآن در هدایت
انما ولیکم اللّه و رسوله و الذین ءامنوا
خداوند پس از بر حذر داشتن مؤمنان از پذیرش ولایت و سرپرستی ناروای کافران، با جمله <انما ولیکم . ..> به معرفی افراد شایسته ولایت پرداخت و مؤمنان رابه پذیرش ولایت آنان ارشاد کرد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
5 - اعراف - 7 - 2 - 5
5 - هشدار به مردم درباره پیامدهای شوم اعراض از تعالیم دین و احکام خداوند، از اهداف نزول قرآن
کتب أنزل . .. لتنذر به
با توجه به آیات بعد معلوم می شود متعلق <لتنذر> عذابهای دنیوی و اخروی خداوند است که دامنگیر مخالفان احکام الهی می شود.
همزبانی انبیا با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 4 - 1
1- خداوند همه پیامبران را ، بدون استثنا ، به زبان مردم منطقه رسالتشان مبعوث کرده است .
و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه
همزبانی مبلغان با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 4 - 7
7- همه انبیا وظیفه داشتند که معارف الهی را در سطح فرهنگ مردم خویش ، تبیین کنند .
و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه لیبیّن لهم
مراد از <لسان قوم> لسان فرهنگی مردم است، بخصوص با توجه به اینکه سطح فرهنگی مردم، متفاوت است و انبیا طبعاً باید همه مردم را در تبلیغ مدّ نظر قرار می دادند.
ص: 502
همنشینی محمد(ص) با مردم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - نجم - 53 - 2 - 5
5 - حضور همیشگی پیامبر ( ص ) در میان مردم ، گواه روشنی برای آنان بر مبرّا بودن ساحت آن حضرت از گمراهی و فسادرأی
ما ضلّ صاحبکم و ما غوی
آوردن وصف <صاحب> (همدم، همنشین) برای پیامبر(ص) و اضافه آن به <کم>، پیامدار این معنا است که رسول اکرم(ص) همیشه با شما بوده و این حضور خود گواهی است بر پاکی و درستی آن حضرت در طول عمرشان.
مردم داری
ارزش مردم داری
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 7 - 10
10 - حضور در متن جامعه و داشتن روابط نزدیک و همسان با مردم ، امری ازرشمند و ستوده برای رهبران الهی و سازگار با مقام پیامبری
و قالوا مالِ ه-ذا الرسول یأکل . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا
مردم داری ابراهیم(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 41 - 3
3- عنایت و توجه ویژه حضرت ابراهیم ( ع ) به دیگران ، در دعا
ربّنا اغفرلی و لولدیّ و للمؤمنین
از اینکه حضرت ابراهیم(ع) در مناجاتش با پروردگار تنها برای خود، دعا نکرد; بلکه فرزندان، پدر و مادرش و تمامی مؤمنان را در دعای خویش شریک کرد، برداشت فوق به دست می آید.
مردم داری انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 6
6 - علاقه شدید پیامبران الهی ، نسبت به هدایت و رستگاری انسان ها
ق-ل أوَ لو جئتکم بأهدی ممّا وجدتم علیه ءاباءکم
پیامبران، در برابر مخالفت های مؤکد قوم خویش (إنّا وجدنا . .. إنّا علی آثارهم) با لحنی نرم و ملایم آنان را به مسیر آیین توحید فرامی خواندند، از این مطلب، شیفتگی شدید آنان به هدایت انسان ها استفاده می شود.
ص: 503
مردم دوران نوح(ع)
عمر مردم دوران نوح(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
14 - عنکبوت - 29 - 14 - 5
5 - مردم دوران نوح ( ع ) ، عمری طولانی داشته اند . *
و لقد أرسلنا نوحًاإلی قومه فلبث فیهم ألف سنه إلاّ خمسین عامًا
بنابراین که <لبث فیهم> حقیقتاً، اشاره داشته باشد به درنگ نوح(ع) در میان قومی که از آغاز، رسالت اش را در میان آنان شروع کرده، نکته یادشده، به دست می آید.
موضعگیری مردم دوران نوح(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 61 - 5
5 - مردمان عصر نوح ( ع ) پیرو اشراف و بزرگان قوم خویش و تحت تأثیر موضعگیری های آنان بودند .
قال الملأ . .. قال یقوم
مردم مصر
آواره گی مردم مصر
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
6 - اعراف - 7 - 123 - 8
8 - بیرون راندن و آواره ساختن مردم پایتخت مصر ، تحلیل فرعون از داستان مبارزه ساحران با موسی و ایمان آوردن آنان
إن هذا لمکر مکرتموه فی المدینه لتخرجوا منها أهلها
برداشت فوق بر این مبناست که مراد از <أهلها> همه مردم مصر (عوامل حکومت و توده مردم) باشد، نه خصوص عوامل حکومتی.
مردمی بودن
{مردمی بودن}
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
2 - آل عمران - 3 - 96 - 2،3
2 - مردمی بودن ، ارزشی برای بنای کعبه *
انّ اوّل بیت وضع للناس
3 - مردمی بودن ، ارزشی برای همه حرکت ها و نهادها *
انّ اوّل بیت وضع للناس
ص: 504
فلسفه مردمی بودن انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 69 - 6
6 - بستن راه توجیه منکران ، حکمت برانگیخته شدن پیامبران از میان مردم محیط خویش
أم لم یعرفوا رسولهم فهم له منکرون
قرآن، ضمن ردّ موجه بودن انکار کافران، به این نکته اشاره می کند که: اگر شخصیت پیامبر(ص) برای شما ناشناخته بود و او در میان شما رشد نکرده بود، راهی برای تردید در حقانیت او وجود داشت; اما حتی چنین مجالی نیز، در اختیار شما گذاشته نشده است.
مردمی بودن انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - یوسف - 12 - 109 - 4
4- پیامبران از میان مردم و جامعه خویش به پیامبری برگزیده شدند .
و ما أرسلنا من قبلک إلاّ رجالاً . .. من أهل القری
<قری> (جمع قریه) در مقابل <وادی> (صحراها و بیابانها) است و به شهرها و روستاها اطلاق می شود. ال در <القری> می تواند جانشین مضاف الیه باشد ; یعنی: <من أهل قریهم>. و محتمل است <ال> در آن عهد حضوری باشد ; یعنی: <ه-ذه القری>. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - ابراهیم - 14 - 4 - 1
1- خداوند همه پیامبران را ، بدون استثنا ، به زبان مردم منطقه رسالتشان مبعوث کرده است .
و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 113 - 2
2- پیامبران و رسولان ، از میان توده ها و از متن جامعه خویش برانگیخته شدند .
جاءهم رسول منهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 32 - 2
2 - سنت الهی ، بر فرستادن رسولانی از جنس بشر و برخاسته از میان همان مردم بود .
فأرسلنا فیهم رسولاً منهم
ص: 505
بلکه فردی بود برخاسته از میان همان مردم، تربیت شده در میان ایشان و شناخته شده برای همه آنان بود. هم چنین قید <منهم> بیانگر این معنا است که آن پیامبر، از جنس خود مردم بود، نه از غیر بشر.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 44 - 5
5 - هر پیامبری ، از آنِ جامعه خود و برخاسته از میان مردم همان جامعه بود .
کلّ ما جاء أُمّه رسولها
تعبیر <رسولها> (فرستاده همان امت) به جای (رسول)، می تواند بیانگر برداشت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 7 - 10
10 - حضور در متن جامعه و داشتن روابط نزدیک و همسان با مردم ، امری ازرشمند و ستوده برای رهبران الهی و سازگار با مقام پیامبری
و قالوا مالِ ه-ذا الرسول یأکل . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 20 - 2
2 - همه پیامبران در متن جامعه خویش و دارای روابط نزدیک با مردم بودند .
و ما أرسلنا قبلک من المرسلین إلاّإنّهم لیأکلون الطعام و یمشون فی الأسواق
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 4 - 1
1 - برخاستن فردی از توده های مردم به پیامبری ، امری شگفت انگیز در نظر کافران
و عجبوا أن جاءهم منذر منهم
برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که مقصود از <منهم> این است که پیامبر از میان توده های مردم و با ویژگی مردمی باشد. گفتنی است تعبیر <من بیننا> در آیه 8 مؤید همین مطلب است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 71 - 12
12 - پیامبران ، از جنس بشر بوده و از میان متن جامعه خویش برخاسته اند .
رسل منکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 7 - 2
2 - پیامبران ، رو به سوی مردم و در حرکت به جانب ایشان
ص: 506
و ما یأتیهم من نبیّ
تعبیر <یأتیهم> می رساند که پیامبران به سراغ مردم می رفته اند و آن گونه نبوده است که آنان انتظار داشته باشند، مردم احساس نیاز کرده و به طرف آنان آیند.
مردمی بودن رهبران دینی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 7 - 10
10 - حضور در متن جامعه و داشتن روابط نزدیک و همسان با مردم ، امری ازرشمند و ستوده برای رهبران الهی و سازگار با مقام پیامبری
و قالوا مالِ ه-ذا الرسول یأکل . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا
مردمی بودن لوط(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 70 - 6
6- منزل حضرت لوط ( ع ) ، محل مراجعه مردم از شهر ها و مناطق مختلف و اقوام گوناگون
قالوا أو لم ننهک عن الع-لمین
<عالم> به معنای همه خلق و یا دسته ای از موجودات است. جمع آمدن آن (عالمین) برای بیان استغراق و شمول تمامی اصناف موجودات جهان است و مقصود از آن در این آیه، همه مردم از تمامی اقوام و قبایل دور و نزدیک است.
مردمی بودن محمد(ص)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 7 - 3
3 - پیامبر ( ص ) ، در متن جامعه خویش بود و روابط نزدیک و همسان با مردم داشت .
یأکل الطعام و یمشی فی الأسواق
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - ص - 38 - 4 - 3
3 - انسان بودن پیامبر ( ص ) و برخاستن ایشان از میان توده های مردم ، مانع ایمان آوردن کافران صدراسلام بود .
و عجبوا أن جاءهم منذر منهم و قال الک-فرون ه-ذا س-حر کذّاب
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - حجرات - 49 - 4 - 5
ص: 507
5 - روابط اجتماعی پیامبر ( ص ) با مؤمنان ، روابطی ساده و بدون تشریفات
إنّ الذین ینادونک من وراء الحجرت
این که افرادی به خود اجازه می دادند تا پیامبر(ص) را از ورای اتاق ها صدا بزنند و با آن حضرت بر خوردی مانند برخورد با افراد معمولی داشته باشند، پیام دار نکته یادشده است.
مردمی بودن موسی(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 36 - 3
3 - به میان مردم رفتن و در متن جامعه بودن ، شیوه موسی و هارون در دعوت و انجام رسالت الهی
فقلنا اذهبا إلی القوم الذین کذّبوا بأی-تنا
مردمی بودن هارون(ع)
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - فرقان - 25 - 36 - 3
3 - به میان مردم رفتن و در متن جامعه بودن ، شیوه موسی و هارون در دعوت و انجام رسالت الهی
فقلنا اذهبا إلی القوم الذین کذّبوا بأی-تنا
نقش مردمی بودن انبیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 113 - 4
4- انتخاب پیامبران از میان خود انسان ها و از متن جامعه خویش ، دارای نقشی مهم در رسالت آنان
جاءهم رسول منهم
تصریح خداوند به عبارت <رسول منهم> (رسولی از خود آنان) می تواند اشاره به مطلب فوق داشته باشد.
ص: 508
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 200 - 11،16
11 - حفاظت از مرز های کشور اسلامی ، در گرو صبر و شکیبایی مسلمانان
یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا
بر این مبنا که <رابطوا>، به معنای لزوم مرزبانی باشد، تقدّم صبر بر آن حکایت از نقش صبر در حفاظت از مرزها دارد.
16 - ایمان ، زمینه شکیبایی در برابر مشکلات و پایداری در مقابل دشمن و حفظ مرز ها و رعایت تقواست .
یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه
مخاطب قرار دادن مسلمانان به وصف ایمان و آنگاه امر به شکیبایی و . .. بیانگر آن است که ایمان زمینه تحقق مسائل مطرح شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 200 - 18
18 - صبر در برابر مشکلات ، مقاومت در برابر دشمن ، حفاظت از مرز های جامعه اسلامی و تقواپیشگی ، زمینه پیروزی و سعادت
یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّکم تفلحون
<فلاح>، به معنای نیل به نجات و پیروزی است (لسان العرب).
ص: 509
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 200 - 8،14،16
8 - حراست و پاسداری از حدود و ثغور وطن اسلامی ، وظیفه همگانی مؤمنان
یا ایّها الّذین امنوا . .. و رابطوا
<رابطوا>، در برداشت فوق به معنای اصطلاحی آن (مرزبانی و حفظ ثغور)، گرفته شده است.
14 - شکیبایی مؤمنان در برابر مشکلات ، پایداری آنان در مقابل دشمن و حفاظت از مرز های اسلامی ، نشانه تقواپیشگی است .
یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه
16 - ایمان ، زمینه شکیبایی در برابر مشکلات و پایداری در مقابل دشمن و حفظ مرز ها و رعایت تقواست .
یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه
مخاطب قرار دادن مسلمانان به وصف ایمان و آنگاه امر به شکیبایی و . .. بیانگر آن است که ایمان زمینه تحقق مسائل مطرح شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
3 - آل عمران - 3 - 200 - 13
13 - بی صبری در برابر مشکلات ، سستی در مقابل دشمنان و حفاظت نکردن از مرز های کشور اسلامی ، بی تقوایی است .
اصبروا و صابروا و رابطوا و اتّقوا اللّه
ص: 510
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 66 - 1
1 - واپس گرایی رفاهمندان کافر و تأثیر ناپذیری در برابر آیات الهی ، عامل محرومیت آنان از نصرت خداوند
لاتجئروا الیوم . .. قد کانت ءای-تی ... علی أعق-بکم تنکصون
آیه فوق، خطاب به مرفهان گرفتار عذاب و تعلیل برای ردّ استغاثه آنها است. فعل های <تتلی> و <تنکصون> به دلیل همراه شدن با <کانت> و <کنتم>، ماضی استمراری است. <نکوص> (مصدر <تنکصون>) به معنای بازگشت به قهقرا است. بنابراین قید <علی أعقابکم> - که آن نیز به معنای قهقهرا است - برای تأکید معنای <تنکصون> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 2
2 - کبرورزی مرفهان کفرپیشه ، در برابر آیات الهی ( قرآن ) و تکذیب آن ، عامل محرومیت آنان از نصرت خداوند در قیامت
لاتجئروا الیوم . .. قد کانت ءای-تی تتلی علیکم ... تنکصون . مستکبرین به
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 3،6
ص: 511
3 - کثرت مال و اولاد ، باعث ایجاد خصلت حق ناپذیری در مترفان
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون . و قالو
6 - مترفان ، به خاطر کثرت مال و اولاد ، خود را از عذاب در امان می دانستند .
و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
این جمله به منزله نتیجه عبارت قبلی است و به خاطر روشنی مطلب برای ذهن مخاطب، از <فا>ی تفریع استفاده نشده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 52 - 4
4 - نکوهش خداوند از قشر مرفه و ناسپاس ، به خاطر ناآگاهی آنان از مشیت و تقدیر الهی در رزق و روزی انسان ها
أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر
استفهام در <أوَلم یعلموا. ..> از نوع استفهام انکاری - توبیخی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 64 - 4
4 - فریاد و ضجه رفاهمندان کافر ، به هنگام لمس عذاب الهی
حتّی إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذا هم یجئرون
ضمیر <هم> در جمله <إذا هم یجئرون>، می تواند به <مترفین> بازگردد. در این صورت معنای <إذا هم یجئرون> چنین می شود: <مترفان به هنگام لمس عذاب الهی، فریاد و ضجه سر می دهند>. هم چنین می تواند به غفلت زدگان کافر بازگردد. در این صورت معنای جمله فوق چنین می شود: <کافران (پیروان مترفین) وقتی جلوداران خود را گرفتار عذاب دیدند، فریاد استغاثه سرمی دهند>. برداشت فوق، بر پایه احتمال اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 1
1 - گرفتار شدن قشر مرفه و ناسپاس ملت های گذشته به عذاب و پیامد های ناگوار رفتار بد خود
إذا خوّلن-ه نعمه منّا . .. فأصابهم سیّئات ماکسبوا
ص: 512
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 3
3 - کثرت مال و اولاد ، باعث ایجاد خصلت حق ناپذیری در مترفان
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون . و قالو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 19
19- پیامبر ( ص ) ، در صورت نزدیک شدن به رفاه مندان و بریدن از مؤمنان تهیدست ، در خطر گرایش به جلوه های دنیا بود .
و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 32
32- هواپرستی ثروت مندان عصر بعثت ، عامل امتیازخواهی آنان از پیامبر ( ص ) بود .
و لاتطع من . .. اتبع هویه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 29 - 22
22- رفاه مندانِ هواپرست ، در قیامت ، گرفتار آتشی فراگیر و آشامیدنی هایی ناگوارند .
و لاتطع من أغفلنا قلبه . .. بئس الشراب و ساءت مرتفقًا
نکته یاد شده از ارتباط دو آیه استفاده شده است.
ص: 513
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 4
4 - برخورداران از امکانات رفاهی ، خود را مأمون از عذاب می دانند .
قال مترفوها . .. نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 7
7 - مترفان ، خود را مورد عنایت ویژه خدا می دانند .
و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
به قرینه جوابی که خداوند در آیه 37 به مترفان داده است، به دست می آید که این کلام از ناحیه آنان، احتمالاً به منظور نکته یاد شده گفته شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 13
13 - اهتمام طبقه مرفه جوامع ، به حفظ سنت های قومی و ابقای باور های کهن
إلاّ قال مترفوها إنّا وجدنا ءاباءنا علی أمّه . .. إنّا بما أرسلتم به ک-فرون
برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر <إن-ّا> و تکرار آن، اشاره به خصیصه مرفهان باشد که منافع آنان در حفظ باورهای خرافی کهن و اندیشه شرک می باشد و در نتیجه پایبندی ایشان را به آنها می رساند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 22
22- امکان بهره گیری از ثروت توانگران در صورت گرایش آنان به اسلام ، نباید دستاویزی برای کنارگیری از تهیدستان مؤمن قرار گیرد .
و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
ص: 514
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 1
1- فرار نکردن و بازگشتن به زندگی مرفّه ، سخن استهزا آمیز خداوند با مترفان ستمگر ، به هنگام نزول عذاب استیصال بر آنان
لاترکضوا وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه
<الترف> به معنای تنعّم و برخورداری از نعمت و <الترفه> به معنای خود نعمت است. و <مترف> نیز به کسی گویند که از نعمت فراوان و رفاه بسیار برخوردار باشد، به گونه ای که او را مغرور سازد (لسان العرب) و یا آن چنان در ناز و نعمت باشد که کسی جلوگیر او نباشد و هر چه دلش خواست آزادنه انجام دهد (قاموس المحیط). گفتنی است نهی و امر در جمله <لاترکضوا> و <إرجعوا...> برای طلب حقیقی نیست; بلکه مجاز و از باب تهکّم و استهزا است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 22
22- امکان بهره گیری از ثروت توانگران در صورت گرایش آنان به اسلام ، نباید دستاویزی برای کنارگیری از تهیدستان مؤمن قرار گیرد .
و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 8
8 - اصرار و پافشاری مرفهان خوش گذران بر کفر ، در برابر پیام ملاطفت آمیز و توحیدی پیامبران
قال مترفوها . .. ق-ل أوَ لو ... قالوا إنّا بما أرسلتم به ک-فرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 72 - 2
2 - روی گردانی کافران و مرفهان از پیامبر ( ص ) ، علی رغم عدم درخواست کمترین مزد از ایشان
أم تسئلهم خرجًا
ص: 515
ضمیر <هم> به کافران و رفاپیشگان - که در آیات پیش از آنان یاد شده است - باز می گردد. گفتنی است که استفهام در جمله فوق، استفهام انکاری است; یعنی، <ما تسئلهم خرجاً>. بنابراین <خرجاً> نکره در سیاق نفی و مفید عموم است. در نتیجه معنا چنین می شود: تو با این که از آنان کمترین مزدی درخواست نمی کنی، از تو روی برمی گردانند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 14 - 1
1- رفاه زدگان جوامع ستم پیشه ، به ظلم و ستم خویش پس از احساس عذاب الهی اعتراف می کنند .
فلمّا أحسّوا بأسنا . .. قالوا ی-ویلنا إنّا کنّا ظ-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 32
32- هواپرستی ثروت مندان عصر بعثت ، عامل امتیازخواهی آنان از پیامبر ( ص ) بود .
و لاتطع من . .. اتبع هویه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 4
4- توانگران ، با اظهار آمادگی برای کمک های مادّی ، حضور مؤمنان تهیدست را در پیرامون پیامبر ( ص ) ، مانع نشست با آن حضرت می شمردند .
و اصبر نفسک . .. و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 1،11
1 - تمامی پیامبران الهی در طول تاریخ ، مواجه با مخالفت مردمان مرفه و خوش گذران
و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها
ص: 516
11 - پیام فرستادگان الهی ، ناسازگار با منافع طبقات مرفه
و کذلک ما أرسلنا من قبلک . .. إلاّ قال مترفوها
از این که همواره مرفهان در برابر پیام انبیا موضع می گرفتند، مطلب بالا استفاده می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - نحل - 16 - 112 - 11
11- هشدار خداوند به ملت های متنعم و مرفه دارای امنیت ، نسبت به کفران نعمت های او
قریه کانت ءامنه . .. فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا ی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 4
4- توانگران ، با اظهار آمادگی برای کمک های مادّی ، حضور مؤمنان تهیدست را در پیرامون پیامبر ( ص ) ، مانع نشست با آن حضرت می شمردند .
و اصبر نفسک . .. و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 64 - 6
6 - خوشگذرانان غفلت زده و بی خبر از روز جزا ، هم سنگ ددان و وحوش بیابان در بینش الهی
إذا هم یجئرون
چنان که گفته شد <جوار> به زوزه سگ، روباه و گرگ گفته می شود. تعبیر زوزه برای فریاد استغاثه کافران، بیانگر مطلب فوق است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 65 - 4
ص: 517
4 - قیامت ، روز بی پناهی و درماندگی کامل مرفهان کفرپیشه
لاتجئروا الیوم إنّکم منّا لاتنصرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 56 - 3
3 - ثروتمندان شرک پیشه و فریفته مال و فرزند در صدراسلام ، اشخاصی بی شعور و نادان بودند .
أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین . .. بل لایشعرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 70 - 7
7 - رفاه زدگان کفرپیشه عصر بعثت ، فاقد کمترین عذر قابل پذیرش در انکار رسالت پیامبر ( ص )
حتّی اذا أخذنا مترفیهم . .. أفلم یدّبّروا القول ... بل جاءهم بالحقّ
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 43 - 5
5- یاران دوران رفاه و توان مندی ، به وقت گران باری و تهیدستی ، ناپیدایند .
و أُحیط بثمره . .. و لم تکن له فئه ینصرونه من دون اللّه
در آیه، سخنی درباره نابودی نفرات مرد ثروت مند به میان نیامده است، لذا ممکن است که عبارت <لم تکن له فئه> بدان معنا باشد که افرادِ وی، با مشاهده نابودی اموال ارباب خود، از اطراف او متفرق شدند و او را مدد نکردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 16 - 5
5- مرفهان ستمگر ، جهان را بازیچه و بی هدف می پندارند .
قریه کانت ظالمه . .. وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه ... و ما خلقنا السماء والأرض و م
ص: 518
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 33 - 10
10 - بشر بودن و خوردن و آشامیدن همانند انسان ها ، مانع از رسالت در نظر اشراف و عناصر مرفه
ما ه-ذا إلاّ بشر مثلکم یأکل ممّا تأکلون منه و یشرب ممّا تشربون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 37 - 3
3 - دنیا و صحنه آمد و شد نسل ها و آفرینش آنها ، فاقد کمترین هدف و فرجام در بینش اشراف و مرفهان کفرپیشه
نموت و نحیا
مقصود از <نموت و نحیا> (می میریم و زنده می شویم) این است که نسلی می میرد و نسلی پدید می آید.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 34 - 5
5 - مترفان ، هیچ تعلیمی از تعالیم آسمانی پیامبران را قبول نداشتند .
قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون
برداشت یاد شده از آن جا است که موصول <ما اُرسلتم به> اطلاق دارد و شامل هر تعلیمی می شود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 1،4،6
1 - مترفان ، دارایی بیشتر و اولاد زیادتر را ملاک برتری و ارزش می دانند .
قال مترفوها . .. و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا
4 - برخورداران از امکانات رفاهی ، خود را مأمون از عذاب می دانند .
قال مترفوها . .. نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
6 - مترفان ، به خاطر کثرت مال و اولاد ، خود را از عذاب در امان می دانستند .
و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
این جمله به منزله نتیجه عبارت قبلی است و به خاطر روشنی مطلب برای ذهن مخاطب، از <فا>ی تفریع استفاده نشده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 50 - 1،4
1 - دادن نقش اصلی به دانش و تلاش بشری در برخورداری از آسودگی ها و نعمت ها و نادیده گرفتن نقش خداوند در عرصه زندگی ، تفکر همه مرفهان و برخورداران در طول تاریخ
قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم
4 - همسانی طرز تلقی مرفهان ناسپاس از دنیا و نعمت های آن ، و یگانگی موضع آنان در برابر اندیشه توحیدی پیامبران
قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم
ص: 519
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 18 - 5
5 - پندار مرفّهان به گرامی بودن نزد خداوند ، با وجود بی توجهی آنان به مساکین ، پنداری بی پایه و نادرست است .
ربّی أکرمن . کلاّ ... و لاتح-ضّون علی طعام المسکین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 56 - 1
1 - مال و فرزند بسیار ، نشانه لطف و مهر خداوند در دیدگاه شرک پیشگان مرفه صدراسلام
أیحسبون . .. من مال و بنین . نسارع لهم فی الخیرت
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 14 - 2
2- مرفهان ستمگر ، با مشاهده عذاب الهی در حسرت و ندامت فرو می روند .
فلمّا أحسّوا بأسنا . .. قالوا ی-ویلنا إنّا کنّا ظ-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 15 - 1
1- مرفهانِ ستمگر در تأسف و پشیمانی ، از زمان احساس عذاب تا هنگامه هلاکت و نابودی
فما زالت تلک دعویهم حتّی جعلن-هم حصیدًا خ-مدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 16 - 5
5- مرفهان ستمگر ، جهان را بازیچه و بی هدف می پندارند .
قریه کانت ظالمه . .. وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه ... و ما خلقنا السماء والأرض و م
ص: 520
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 23
23- خداوند پیامبر ( ص ) را از پذیرش پیشنهاد رفاه مندان در خصوص گسستن از طبقه محروم و عطف توجه به طبقه اشراف ، برحذر داشت .
و لاتطع من أغفلنا قلبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 49 - 5
5- مجرمانِ رفاه مند و بی باک دنیا ، بیم ناکان وحشت زده صحنه قیامت اند .
فتری المجرمین مشفقین ممّا فیه
با توجه به این که آیات قبل در مورد رفاه مندان مغرور بود، مصداق بارز <مجرمان هراسناک> در این آیات، همان دنیاپرستان مغرور خواهد بود.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 81 - 1
1 - موضع گیری کافران رفاه زده عصر بعثت ، در برابر رهنمود های پیامبر ( ص ) ، همانند موضع گیری کافران پیشین در برابر رهنمود های پیامبرانشان
بل قالوا مثل ما قال الأوّلون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 13
13 - اهتمام طبقه مرفه جوامع ، به حفظ سنت های قومی و ابقای باور های کهن
إلاّ قال مترفوها إنّا وجدنا ءاباءنا علی أمّه . .. إنّا بما أرسلتم به ک-فرون
برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر <إن-ّا> و تکرار آن، اشاره به خصیصه مرفهان باشد که منافع آنان در حفظ باورهای
ص: 521
خرافی کهن و اندیشه شرک می باشد و در نتیجه پایبندی ایشان را به آنها می رساند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 50 - 13
13 - انسان رفاه مند سرمست ، موجودی خودخواه و طلبکار از خداوند
و لئن رجعت إلی ربّی إنّ لی عنده للحسنی
تعبیر <إنّ لی عنده> نشان می دهد که انسان سرمست و رفاه مند حقی برای خود نزد خدا قائل است; نه این که صرفاً امید به تفضل، إنعام و مغفرت الهی داشته باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 11 - 4
4 - تکذیب گران پیامبر ( ص ) ، از قشر مرفّه و صاحبان زر و زور بودند .
و المکذّبین أُولی النعمه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 3
3- رفاه مندان عصر بعثت ، برای منصرف ساختن پیامبر ( ص ) از معاشرت با تهیدستان مؤمن ، تلاش می کردند .
و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم . .. و لاتطع من أغفلنا قلبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 23 - 7
7 - رفاه زدگان و ذلّت پنداران فقر ، تنها به هنگام مواجه شدن با حوادث قیامت ، به خطای خویش پی برده ، حقیقت را در خواهند یافت .
فأمّا الإنس-ن إذا ما ابتلیه . .. یومئذ یتذکّر الإنس-ن
ص: 522
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 21 - 9
9 - رویارویی قشر های مرفه و اشراف عصر بعثت با پیامبر ( ص ) و توطئه و نیرنگ آنان در برابر معجزه آن حضرت ( قرآن کریم )
و إذا أذقنا الناس رحمه من بعد ضراء مسّتهم إذا لهم مکر فی ءایاتنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 71 - 6
6 - رفاه زدگان کافر ، متوقع انعطاف پذیری دین در برابر هوس ها و منافع ناحق آنان
و أکثرهم للحقّ ک-رهون . و لو اتبع الحقّ أهواءهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 11 - 1
1 - مرفهان تکذیب گر از سوی خداوند ، به عذاب و شکست تهدید شدند .
و ذرنی و المکذّبین
تعبیر (مرا با تکذیب گران واگذار) تعبیری تهدیدآمیز است. تهدید الهی هم ممکن است، ناظر به شکست کافران در جنگ ها باشد و هم عذاب اخروی.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 70 - 1
1 - جنون ، یکی از نسبت های ناروای کافران و رفاه زدگان به ساحت پیامبراکرم ( ص )
أم یقولون به جنّه
<به جنّه>;یعنی، <او گرفتار نوعی جنون است و این اتهام دیگری بود که از سوی کافران و مترفان، به پیامبر(ص) زده می شد.
ص: 523
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 56 - 3
3 - ثروتمندان شرک پیشه و فریفته مال و فرزند در صدراسلام ، اشخاصی بی شعور و نادان بودند .
أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین . .. بل لایشعرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 2
2- کیفر و عذاب جوامع ستمگر و مترف ، گریزناپذیر است و فرار از آن نتیجه ای ندارد .
لاترکضوا وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 14 - 2
2- مرفهان ستمگر ، با مشاهده عذاب الهی در حسرت و ندامت فرو می روند .
فلمّا أحسّوا بأسنا . .. قالوا ی-ویلنا إنّا کنّا ظ-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 12 - 14
14 - مرفهان اسراف پیشه ، مردمانی خودپسند ، از خود راضی و حق ناپذیر
کذلک زیّن للمسرفین ما کانوا یعملون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 83 - 3
3- انسان های برخوردار از رفاه و نعمت ها ، در معرض ابتلا به بیماری حق ناپذیری
و إذا أنعمنا علی الإنس-ن أعرض و نئا بجانبه
ص: 524
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 8
8 - مرفهان ناسپاس ، در معرض عذاب و سرنوشت هلاکت بار خویش اند .
و الذین ظلموا من ه-ؤلاء سیصیبهم سیّئات ماکسبوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 10
10- ستمگران و مترفان جوامع پیشین ، در خط مقدم مبارزه و مخالفت با رسولان الهی
و کم قصمنا من قریه کانت ظالمه . .. ارجعوا إلی ما أُترفتم فیه و مس-کنکم لعلّکم تس
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه و دو آیه قبلی در توصیف کسانی است که به خاطر مخالفت با پیامبران به عذاب الهی گرفتار شدند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 55 - 5
5 - رویارویی و مخالفت قشر مرفّه صدراسلام ، با پیامبر ( ص ) و تعصب و جمود آنان بر شرکورزی شان
فذرهم فی غمرتهم حتّی حین . أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 68 - 1
1 - سرزنش رفاه زدگان از سوی خدا ، به خاطر یاوه سرایی های آنان علیه قرآن
مستکبرین به س-مرًا تهجرون . أفلم یدّبّروا القول ... ءاباءهم الأوّلین
استفهام در آیه فوق، استفهام توبیخی است و ضمیر جمع در آن به <مترفین> باز می گردد. خداوند در این بخش از آیات، آنها را به خاطر اتهاماتی که به پیامبر(ص) و قرآن می زدند، مورد سرزنش قرار داده و با ارائه دلایل گوناگون، همه راه های عذرتراشی شان
ص: 525
را سد کرده است. آیه فوق، در ردّ اتهامات آنان به قرآن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 3
3 - بدگویی و یاوه سرایی کافران مرفه ، علیه قرآن و پیامبر ( ص ) در محفل های شبانه شان
س-مرًا تهجرون
سمر> (مصدر <سامر>); یعنی، گفت وگو و تشکیل محفل شبانه. <سامر> اسم جمع است مانند: <حاج>، <حاضر> و <حامل>. <سامراً> حال دیگر برای ضمیر فاعل <تنکصون> است. <تهجرون> - به تقدیر تهجرون به - مشتق از <هُجر> (بدگویی) و یا <هَجر> (هزیان و یاوه گویی) است. جمله <تهجرون> (فعل و فاعل) در محل نصب و نعت برای <سامراً> می باشد; یعنی، <در حالی که در محافل شبانه، درباره آن بدگویی می کردید>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 65 - 1
1 - پاسخ منفی خداوند به فریاد استغاثه مرفهان کفرپیشه ، در روز کیفر
لاتجئروا الیوم إنّکم منّا لاتنصرون
عبارت <لاتجئروا الیوم> در محل نصب و مقول قول محذوف است; یعنی: <قلنا لهم لاتجئروا الیوم . ..; به آنها خواهیم گفت: امروز زاری نکنید، قطعاً از جانب ما یاری نخواهید شد>.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 34 - 4
4 - تعالیم پیامبران ، ناسازگار با ایده و زندگی مترفان و خوشگذرانان
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون
ایستادگی همواره مترفان در مقابل تعالیم پیامبران و نپذیرفتن آنها، نشان می دهد که آن تعالیم، با ایده و رفتار آنان سازگار نبوده است.
ص: 526
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
9 - حجر - 15 - 88 - 14
14- رهبران جامعه ، در معرض توجه بیش از حد ضرور به مرفّهان بی ایمان جامعه قرار دارند .
لاتمدّنّ عینیک إلی ما متّعنا به أزواجًا منهم
آیه شریفه هر چند درباره پیامبراسلام(ص) است، ولی می شود از مورد انتزاع کرد و این اخطار و هشدار را شامل تمامی رسالت مداران و رهبران جامعه دانست.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 13 - 6
6 - رفاهمندان و برخورداران از نعمت ، در خطر غفلت از یاد خدا
ثمّ تذکروا نعمه ربّکم إذا استویتم علیه
قید <إذا استویتم علیه>، می تواند ناظر به نکته یادشده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 18
18- قطع ارتباط با خداخواهان تهیدست ، زمینه ساز تمایل آدمی به مظاهر ماّدی و جلوه های ظاهری دنیامداران است .
و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 24
24- فکر اولویّت ثروت مندان بر تهیدستان در کسب هدایت ، اندیشه ای سخیف و بافته قلب غافلان از یاد خدا است .
و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا
ص: 527
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 68 - 1
1 - سرزنش رفاه زدگان از سوی خدا ، به خاطر یاوه سرایی های آنان علیه قرآن
مستکبرین به س-مرًا تهجرون . أفلم یدّبّروا القول ... ءاباءهم الأوّلین
استفهام در آیه فوق، استفهام توبیخی است و ضمیر جمع در آن به <مترفین> باز می گردد. خداوند در این بخش از آیات، آنها را به خاطر اتهاماتی که به پیامبر(ص) و قرآن می زدند، مورد سرزنش قرار داده و با ارائه دلایل گوناگون، همه راه های عذرتراشی شان را سد کرده است. آیه فوق، در ردّ اتهامات آنان به قرآن است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 52 - 4
4 - نکوهش خداوند از قشر مرفه و ناسپاس ، به خاطر ناآگاهی آنان از مشیت و تقدیر الهی در رزق و روزی انسان ها
أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر
استفهام در <أوَلم یعلموا. ..> از نوع استفهام انکاری - توبیخی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 55 - 2
2 - نکوهش شرک پیشگان مرفه صدراسلام ، به خاطر پندار غلط آنان در ارزیابی موقعیت خویش در نزد خداوند
أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 3
3 - بدگویی و یاوه سرایی کافران مرفه ، علیه قرآن و پیامبر ( ص ) در محفل های شبانه شان
س-مرًا تهجرون
سمر> (مصدر <سامر>); یعنی، گفت وگو و تشکیل محفل شبانه. <سامر> اسم جمع است مانند: <حاج>، <حاضر> و <حامل>. <سامراً> حال دیگر برای ضمیر فاعل <تنکصون> است. <تهجرون> - به تقدیر تهجرون به - مشتق از <هُجر> (بدگویی) و یا <هَجر> (هزیان و یاوه گویی) است. جمله <تهجرون> (فعل و فاعل) در محل نصب و نعت برای <سامراً> می باشد; یعنی، <در حالی که در محافل شبانه، درباره آن بدگویی می کردید>.
ص: 528
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 4
4 - یاوه سرایی در شب نشین ها ، خصلت رفاه زدگان کافر
س-مرًا تهجرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 55 - 5
5 - رویارویی و مخالفت قشر مرفّه صدراسلام ، با پیامبر ( ص ) و تعصب و جمود آنان بر شرکورزی شان
فذرهم فی غمرتهم حتّی حین . أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 106 - 4
4 - شقاوت و گمراهی ، عامل روی آوردن سران و اشراف مرفّه ، به تکذیب آیات الهی
ألم تکن ءای-تی . .. تکذّبون . قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - فصلت - 41 - 50 - 13
13 - انسان رفاه مند سرمست ، موجودی خودخواه و طلبکار از خداوند
و لئن رجعت إلی ربّی إنّ لی عنده للحسنی
تعبیر <إنّ لی عنده> نشان می دهد که انسان سرمست و رفاه مند حقی برای خود نزد خدا قائل است; نه این که صرفاً امید به تفضل، إنعام و مغفرت الهی داشته باشد.
ص: 529
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 4
4 - یاوه سرایی در شب نشین ها ، خصلت رفاه زدگان کافر
س-مرًا تهجرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 83 - 7
7- بروز ضعف و ناتوانی ناسپاسان رفاه زده ، در مواجهه با سختیها
و إذا أنعمنا علی الإنس-ن أعرض و نئا بجانبه و إذا مسّه الشرّ کان ی-وسًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 14 - 4
4- رفاه زدگان و خوشگذرانان جوامع ، ظالم و ستمگراند .
قریه کانت ظالمه . .. ما أُترفتم فیه ... إنّا کنّا ظ-لمین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 45 - 8
8- توجه به سرعت زوال زندگی دنیا ، مایه هشدار و عبرت رفاه مندان و دنیاطلبان است .
واضرب لهم مثل الحیوه الدنیا کماء أنزلن-ه . .. تذروه الری-ح
با توجه به ارتباط آیه با آیات قبل که در زمینه نشان دادن اندیشه های رفاه مندان مغرور و فرجام آنان بود، نکته بالا فهمیده می شود.
ص: 530
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 29 - 22
22- رفاه مندانِ هواپرست ، در قیامت ، گرفتار آتشی فراگیر و آشامیدنی هایی ناگوارند .
و لاتطع من أغفلنا قلبه . .. بئس الشراب و ساءت مرتفقًا
نکته یاد شده از ارتباط دو آیه استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 64 - 2
2 - مرفهان خوشگذران و جلوداران کفر ، نخستین چشندگان شعله های عذاب الهی
حتّی إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذا هم یجئرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 50 - 8
8 - قشر مرفه و برخوردار ناسپاس ، در معرض عذاب و پیامد های هلاکت بار ناشکری خود
فما أغنی عنهم ما کانوا یکسبون
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که این آیه، علاوه بر آن که درصدد موعظه و درس آموزی است، در مقام تهدید و بازدارندگی نیز می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 34 - 4
4 - تعالیم پیامبران ، ناسازگار با ایده و زندگی مترفان و خوشگذرانان
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون
ایستادگی همواره مترفان در مقابل تعالیم پیامبران و نپذیرفتن آنها، نشان می دهد که آن تعالیم، با ایده و رفتار آنان سازگار نبوده است.
ص: 531
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 37 - 3
3 - انسان ها ، حتی مترفان ، داشتن قرب و منزلت در پیشگاه خدا را شایق و دوستداراند .
نحن أکثر أمولاً و أول-دًا . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلف
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 3
3 - کثرت مال و اولاد ، باعث ایجاد خصلت حق ناپذیری در مترفان
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون . و قالو
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 66 - 1
1 - واپس گرایی رفاهمندان کافر و تأثیر ناپذیری در برابر آیات الهی ، عامل محرومیت آنان از نصرت خداوند
لاتجئروا الیوم . .. قد کانت ءای-تی ... علی أعق-بکم تنکصون
آیه فوق، خطاب به مرفهان گرفتار عذاب و تعلیل برای ردّ استغاثه آنها است. فعل های <تتلی> و <تنکصون> به دلیل همراه شدن با <کانت> و <کنتم>، ماضی استمراری است. <نکوص> (مصدر <تنکصون>) به معنای بازگشت به قهقرا است. بنابراین قید <علی أعقابکم> - که آن نیز به معنای قهقهرا است - برای تأکید معنای <تنکصون> می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 67 - 2
2 - کبرورزی مرفهان کفرپیشه ، در برابر آیات الهی ( قرآن ) و تکذیب آن ، عامل محرومیت آنان از نصرت خداوند در قیامت
لاتجئروا الیوم . .. قد کانت ءای-تی تتلی علیکم ... تنکصون . مستکبرین به
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 34
ص: 532
34- رفاه مندان عصر بعثت ، همواره ، امور خویش را در سطحی فراتر از حدّ شایسته آن ، وانمود می کردند .
و کان أمره فرطًا
<فرط> - آن گونه که قاموس گفته است - به معنای <ظلم و اعتداء> است و نیز به کاری گفته می شود که برخورد با آن، فراتر از حدودش باشد. فعل <کان> دلالت بر دیرینه بودن خصلت یاد شده دارد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 1،3
1- فرار نکردن و بازگشتن به زندگی مرفّه ، سخن استهزا آمیز خداوند با مترفان ستمگر ، به هنگام نزول عذاب استیصال بر آنان
لاترکضوا وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه
<الترف> به معنای تنعّم و برخورداری از نعمت و <الترفه> به معنای خود نعمت است. و <مترف> نیز به کسی گویند که از نعمت فراوان و رفاه بسیار برخوردار باشد، به گونه ای که او را مغرور سازد (لسان العرب) و یا آن چنان در ناز و نعمت باشد که کسی جلوگیر او نباشد و هر چه دلش خواست آزادنه انجام دهد (قاموس المحیط). گفتنی است نهی و امر در جمله <لاترکضوا> و <إرجعوا...> برای طلب حقیقی نیست; بلکه مجاز و از باب تهکّم و استهزا است.
3- مترفان ستمگر هنگام نزول عذاب ، دارایی ها و خانه های خود را ر ها نموده و از شهر و دیار خود می گریزند .
وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه و مس-کنکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 7،8
7 - همسانی سرنوشت هلاکت بارِ مرفهان ناسپاس ، برای همیشه تاریخ و یکسانی سنت الهی درباره آنان
قد قالها الذین من قبلهم . .. فأصابهم سیّئات ماکسبوا و الذین ظلموا من ه-ؤلاء سیصی
8 - مرفهان ناسپاس ، در معرض عذاب و سرنوشت هلاکت بار خویش اند .
و الذین ظلموا من ه-ؤلاء سیصیبهم سیّئات ماکسبوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 50 - 7
7 - سرگذشت هلاکت بار قشر مرفه و ناسپاس جوامع پیشین ، مایه عبرت و درس آموزی است .
ص: 533
قد قالها الذین من قبلهم فما أغنی عنهم ما کانوا یکسبون
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه، در مقام موعظه و درس آموزی می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 64 - 4
4 - فریاد و ضجه رفاهمندان کافر ، به هنگام لمس عذاب الهی
حتّی إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذا هم یجئرون
ضمیر <هم> در جمله <إذا هم یجئرون>، می تواند به <مترفین> بازگردد. در این صورت معنای <إذا هم یجئرون> چنین می شود: <مترفان به هنگام لمس عذاب الهی، فریاد و ضجه سر می دهند>. هم چنین می تواند به غفلت زدگان کافر بازگردد. در این صورت معنای جمله فوق چنین می شود: <کافران (پیروان مترفین) وقتی جلوداران خود را گرفتار عذاب دیدند، فریاد استغاثه سرمی دهند>. برداشت فوق، بر پایه احتمال اول است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
15 - سبأ - 34 - 35 - 6
6 - مترفان ، به خاطر کثرت مال و اولاد ، خود را از عذاب در امان می دانستند .
و قالوا نحن أکثر أمولاً و أول-دًا و ما نحن بمعذّبین
این جمله به منزله نتیجه عبارت قبلی است و به خاطر روشنی مطلب برای ذهن مخاطب، از <فا>ی تفریع استفاده نشده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 33 - 6
6 - کفر به یگانگی خدا - در عین برخورداری از امکانات دنیوی - بارزترین نوع ناسپاسی در برابر نعمت های او است .
و قال الملأ من قومه الذین کفروا . .. و أترفن-هم فی الحیوه الدنیا
عبارت <و أترفناهم> حال است برای فاعل <کفروا>; یعنی، با این که خدا آنان را از امکانات دنیوی برخوردار ساخت، آنها به یگانگی او کفر ورزیدند و به پرستش غیر او رو آوردند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 534
15 - سبأ - 34 - 34 - 2
2 - مترفان ، به هر پیامبری که از جانب خداوند به سوی مردم مبعوث می شد ، اعلام می کردند که تعالیم او را نمی پذیرند .
و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 50 - 3،4
3 - ناسپاسی انسان ها در برابر آسودگی ها و نعمت های الهی ، دارای پیشینه طولانی در تاریخ قشر مرفه و متنعم جامعه
قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم
4 - همسانی طرز تلقی مرفهان ناسپاس از دنیا و نعمت های آن ، و یگانگی موضع آنان در برابر اندیشه توحیدی پیامبران
قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 7
7 - همسانی سرنوشت هلاکت بارِ مرفهان ناسپاس ، برای همیشه تاریخ و یکسانی سنت الهی درباره آنان
قد قالها الذین من قبلهم . .. فأصابهم سیّئات ماکسبوا و الذین ظلموا من ه-ؤلاء سیصی
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 106 - 4
4 - شقاوت و گمراهی ، عامل روی آوردن سران و اشراف مرفّه ، به تکذیب آیات الهی
ألم تکن ءای-تی . .. تکذّبون . قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 8
8 - اصرار و پافشاری مرفهان خوش گذران بر کفر ، در برابر پیام ملاطفت آمیز و توحیدی پیامبران
قال مترفوها . .. ق-ل أوَ لو ... قالوا إنّا بما أرسلتم به ک-فرون
ص: 535
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
19 - مزمل - 73 - 13 - 3
3 - مرفهان تکذیب گر و دین ستیز ، از هرگونه آسایش و راحتی یا لذت و کام جویی در قیامت ، محروم خواهند بود .
و ذرنی و المکذّبین أُولی النعمه . .. و طعامًا ذا غصّه و عذابًا ألیمًا
تأکید خداوند بر گلوگیر و دردآور بودن کیفر صاحبان ثروت و رفاه، می تواند بیانگر برداشت یاد شده باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 29 - 22
22- رفاه مندانِ هواپرست ، در قیامت ، گرفتار آتشی فراگیر و آشامیدنی هایی ناگوارند .
و لاتطع من أغفلنا قلبه . .. بئس الشراب و ساءت مرتفقًا
نکته یاد شده از ارتباط دو آیه استفاده شده است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 49 - 0
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 23 - 7
7 - رفاه زدگان و ذلّت پنداران فقر ، تنها به هنگام مواجه شدن با حوادث قیامت ، به خطای خویش پی برده ، حقیقت را در خواهند یافت .
فأمّا الإنس-ن إذا ما ابتلیه . .. یومئذ یتذکّر الإنس-ن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 1
1- پیامبر ( ص ) در ابلاغ پیام الهی به مردم ، با مؤمنانی تهیدست و دنیاگرایانی رفاه مند ، مواجه بود .
ص: 536
و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم . .. و لاتطع من أغفلنا قلبه
از تعبیر <ترید زینه الحیاه الدنیا> استفاده می شود که در آیه، دو گروه، با دو مشخصه، یاد شده اند: نخست، مؤمنان خالصی که از زینت دنیا بی بهره بودند و گروه دوم، کسانی که زینت دنیایی داشتند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
13 - قصص - 28 - 61 - 10
10 - مشرکان بهانه جو و حق گریز صدر اسلام ، عناصری مرفه و برخوردار از موهبت های دنیوی
و قالوا إن نتّبع الهدی معک . .. کمن متّعن-ه مت-ع الحی-وه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
18 - مجادله - 58 - 17 - 1
1 - منافقان صدراسلام ، قشری مرفه و برخودار از امکانات ( اموال و اولاد )
لن تغنی عنهم أمولهم و لا أول-دهم من اللّه شیئًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 21 - 9
9 - رویارویی قشر های مرفه و اشراف عصر بعثت با پیامبر ( ص ) و توطئه و نیرنگ آنان در برابر معجزه آن حضرت ( قرآن کریم )
و إذا أذقنا الناس رحمه من بعد ضراء مسّتهم إذا لهم مکر فی ءایاتنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 21 - 9
9 - رویارویی قشر های مرفه و اشراف عصر بعثت با پیامبر ( ص ) و توطئه و نیرنگ آنان در برابر معجزه آن حضرت ( قرآن کریم )
و إذا أذقنا الناس رحمه من بعد ضراء مسّتهم إذا لهم مکر فی ءایاتنا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 32
32- هواپرستی ثروت مندان عصر بعثت ، عامل امتیازخواهی آنان از پیامبر ( ص ) بود .
و لاتطع من . .. اتبع هویه
ص: 537
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 69 - 1
1 - انکار رسالت پیامبر ( ص ) از سوی کافران و رفاه زدگان
أم لم یعرفوا رسولهم فهم له منکرون
همان طوری که در ذیل آیه قبل آمده، این بخش از آیات، در ردّ اتهاماتی است از سوی کافران نسبت به قرآن و پیامبر(ص) وارد می شد. خداوند با ارائه دلایل گوناگون، همه آنها را بی اساس خوانده و تهمت زنندگان را سخت مورد سرزنش قرار داده است. آیه فوق نیز، ظاهراً مربوط به تکذیب پیامبر(ص) و نسبت دروغ گویی به ساحت آن حضرت می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
7 - یونس - 10 - 12 - 15
15 - کسانی که در گرفتاری ها به یاد خدا بوده و در رفاه و آسایش از او غافل می شوند ، مردمی مسرف هستند .
و إذا مسّ الإنسن الضرّ دعانا . .. فلما کشفنا عنه ضرّه ... لم یدعنا ... کذلک زیّن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
12 - مؤمنون - 23 - 65 - 4
4 - قیامت ، روز بی پناهی و درماندگی کامل مرفهان کفرپیشه
لاتجئروا الیوم إنّکم منّا لاتنصرون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 5
5 - مرفهان و برخورداران ناسپاس جامعه ، از ستمگران اند .
و الذین ظلموا من ه-ؤلاء
<و الذین ظلموا من ه-ؤلاء>، هر چند اشاره به مرفهان ناسپاس در آغاز، بعثت دارد; ولی آیه شریفه بیانگر حکمی عامی و فراتر از مورد خاص نزول می باشد.
ص: 538
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 23 - 3
3 - اقتدا به آیین نیاکان ، تکیه گاه افراد مرفه و خوش گذران ، در مخالفت با پیامبران الهی
ما أرسلنا من قبلک . .. مترفوها إنّا وجدنا ءاباءنا علی أُمّه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 10
10- جوامع مرفّه ، در خطر انحرافات اقتصادی و گسترش دادن ظلم و ستم در پهنه گیتی
إنی أری-کم بخیر . .. أوفوا المکیال ... و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
20 - فجر - 89 - 23 - 7
7 - رفاه زدگان و ذلّت پنداران فقر ، تنها به هنگام مواجه شدن با حوادث قیامت ، به خطای خویش پی برده ، حقیقت را در خواهند یافت .
فأمّا الإنس-ن إذا ما ابتلیه . .. یومئذ یتذکّر الإنس-ن
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
8 - هود - 11 - 85 - 10
10- جوامع مرفّه ، در خطر انحرافات اقتصادی و گسترش دادن ظلم و ستم در پهنه گیتی
إنی أری-کم بخیر . .. أوفوا المکیال ... و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
ص: 539
20 - فجر - 89 - 18 - 5
5 - پندار مرفّهان به گرامی بودن نزد خداوند ، با وجود بی توجهی آنان به مساکین ، پنداری بی پایه و نادرست است .
ربّی أکرمن . کلاّ ... و لاتح-ضّون علی طعام المسکین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 4
4- توانگران ، با اظهار آمادگی برای کمک های مادّی ، حضور مؤمنان تهیدست را در پیرامون پیامبر ( ص ) ، مانع نشست با آن حضرت می شمردند .
و اصبر نفسک . .. و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - اسراء - 17 - 83 - 7
7- بروز ضعف و ناتوانی ناسپاسان رفاه زده ، در مواجهه با سختیها
و إذا أنعمنا علی الإنس-ن أعرض و نئا بجانبه و إذا مسّه الشرّ کان ی-وسًا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 3
3- مترفان ستمگر هنگام نزول عذاب ، دارایی ها و خانه های خود را ر ها نموده و از شهر و دیار خود می گریزند .
وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه و مس-کنکم
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 14 - 1،2
1- رفاه زدگان جوامع ستم پیشه ، به ظلم و ستم خویش پس از احساس عذاب الهی اعتراف می کنند .
فلمّا أحسّوا بأسنا . .. قالوا ی-ویلنا إنّا کنّا ظ-لمین
2- مرفهان ستمگر ، با مشاهده عذاب الهی در حسرت و ندامت فرو می روند .
فلمّا أحسّوا بأسنا . .. قالوا ی-ویلنا إنّا کنّا ظ-لمین
ص: 540
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 15 - 1
1- مرفهانِ ستمگر در تأسف و پشیمانی ، از زمان احساس عذاب تا هنگامه هلاکت و نابودی
فما زالت تلک دعویهم حتّی جعلن-هم حصیدًا خ-مدین
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 7
7- رفاه زدگان جوامع ستمگرِ پیشین ، ساختمان ها و بنا های باشکوه و مجللی داشتند .
وارجعوا إلی ما أُترفتم فیه و مس-کنکم
ذکر مساکن در میان سایر دارایی ها و اموال مترفان، گواه بر ویژگی آن در بین آنها و نیز دلیل دلبستگی ساکنان آن می باشد.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 8
8- موقعیت ممتاز اجتماعی و اقتصادی مرفهان جوامع ستمگر
ارجعوا . .. لعلّکم تس-لون
در این که سؤال در <تسئلون> چیست و سؤال کنندگان چه کسانی اند، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد. از جمله آنها این است که سؤال کنندگان مردم هستند و مراد از سؤال، مشورت در مسائل اجتماعی و کمک و درخواست در مسائل اقتصادی است.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 8
8- موقعیت ممتاز اجتماعی و اقتصادی مرفهان جوامع ستمگر
ارجعوا . .. لعلّکم تس-لون
در این که سؤال در <تسئلون> چیست و سؤال کنندگان چه کسانی اند، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد. از جمله آنها این است که سؤال کنندگان مردم هستند و مراد از سؤال، مشورت در مسائل اجتماعی و کمک و درخواست در مسائل اقتصادی است.
ص: 541
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 11
11- مرفهان ستمگر ، در قبال تنعّم و بهره مندی از نعمت های الهی ، مورد مؤاخذه و سؤال قرار خواهند گرفت .
ارجعوا إلی ما أُترفتم فیه و مس-کنکم لعلّکم تس-لون
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
11 - انبیاء - 21 - 13 - 6
6- مترفان و ستمگران جامعه ، عامل نابودی تمدن ها و هلاکت افراد جامعه
و کم قصمنا من قریه کانت ظالمه . .. ارجعوا إلی ما أُترفتم فیه
مخاطبان این آیات، گروه خاصی از مردم اند; زیرا خداوند در توصیف آنان دو صفت ستمگری و تنعّم را مطرح ساخته است و این دو صفت نوعاً در قشر خاصی از جامعه وجود دارد و بیشتر مردم نه ظالم اند و نه مترف.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
17 - زخرف - 43 - 24 - 9
9 - عناصر قدرتمند و مرفّه ، سردمداران انحراف و کفر در جوامع کافر و شرک پیشه
قال مترفوها . .. قالوا إنّا بما أرسلتم به ک-فرون
از این که در جوامع شرک پیشه، تنها سخن مرفهان ذکر گردیده - با آن که اندیشه شرک مختص آنان نبوده است - می توان استفاده کرد که آنان، نقش اصلی را در تعیین گرایش های جامعه داشته اند.
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
10 - کهف - 18 - 28 - 16،23
16- خداوند ، پیامبر ( ص ) را از ترک همنشینی با خداجویان تهیدست و عطف توجه از آنان به طبقه اشراف ، برحذر داشت .
و اصبر نفسک . .. و لاتعد عیناک عنهم
نهی در <لاتعد عیناک> گرچه متوجه چشمان است (چشمان ات از آن گروه نگذرد) ولی مراد، نهی پیامبر(ص) از برگرداندن نظر و توجه خود از تهیدستان به ثروت مندان است.
23- خداوند پیامبر ( ص ) را از پذیرش پیشنهاد رفاه مندان در خصوص گسستن از طبقه محروم و عطف توجه به طبقه اشراف ،
ص: 542
برحذر داشت .
و لاتطع من أغفلنا قلبه
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 51 - 8
8 - مرفهان ناسپاس ، در معرض عذاب و سرنوشت هلاکت بار خویش اند .
و الذین ظلموا من ه-ؤلاء سیصیبهم سیّئات ماکسبوا
جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش
16 - زمر - 39 - 50 - 4
4 - همسانی طرز تلقی مرفهان ناسپاس از دنیا و نعمت های آن ، و یگانگی موضع آنان در برابر اندیشه توحیدی پیامبران
قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم
ص: 543