بر مبنای معلوم بودن <لا یضار>

سنریهم ءای-تنا . .. حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ أَوَلم یکف بربّک أنّه علی کلّ شیء

10 - وابستگی رویش گیاهان و خشکیدن آنها به خواست خداوند ، گواه توانمندی او بر آموزش قرائت قرآن به پیامبر ( ص ) و حاکمیت مشیت او بر حفظ یا فراموش کردن آن

و الذی أخرج المرعی . فجعله غثاء أحوی . سنقرئک فلاتنسی

برشمردن صفات خداوند - پیش از وعده به قرائت و حفظ - نشانگر ارتباط آن صفات با این وعده است; به این بیان که چون زوال گیاهان سر سبز، وابسته به خواست خداوند است، زوال قرآن از حافظه انسان نیز مقهور اراده او می باشد.

و اشهدوا ذوی عدل منکم

لهم أجرهم

تقدیم <لهم> بر <أجرهم> افاده حصر می کند; یعنی، پاداش آنان (صدیقان و شهدا)، تنها از آنِ ایشان است و به کسی دیگر داده نمی شود.

4 - سوگند خداوند ، به گواهان اعمال انسان ها در قیامت

و شاهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 70 - 3

3 - پیامبران ، صدیقان ، شاهدان و صالحان ، بهره مند از تفضّل خاص الهی

من النبیّین و الصدیقین . .. ذلک الفضل من اللّه

بنابر اینکه <ذلک> اشاره به انعام مستفاد از جمله <الذین انعم اللّه علیهم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 19 - 6،7،8

6 - کسانی که به خدا و همه پیامبران او ایمان دارند ، در زمره صدیقان و شهدا ( گواهان ) ، قرار می گیرند .

و الذین ءامنوا باللّه و رسله أُول-ئک هم الصدّیقون و الشّهداء

<شهید> (مفرد <شهداء>) به معنای گواه است.

7 - صدیقان و شهدا ( گواهان ) ، غنوده در جوار قرب الهی

هم الصدّیقون و الشّهداء عند ربّهم

8 - صدیقان و شهدا ( گواهان ) ، مورد عنایت و لطف ویژه خداوند

الصدّیقون و الشّهداء عند ربّهم

اضافه <ربّ> به ضمیر <هم> اضافه تشریفی و بیانگر توجه خاص و عنایت ویژه خداوند به صدیقان و شهدا است.

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا ثمّ لایؤذن للذین کفروا

واژه <ثمّ> که برای ترتیب است، ممکن است بدین نکته اشاره داشته باشد که پس از اقامه شهود - و نه قبل از آن - دیگر کافران رخصت نمی یابند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 3،4،8،10

3- قیامت ، روز برانگیخته شدن گواهانی از میان هر امت برای شهادت دادن بر آنان

و یوم نبعث فی کلّ أُمّه شهیدًا علیهم من أنفسهم

4- کسانی که در قیامت بر اعمال امت خویش گواهی می دهند ، جزء نخبگان و بهترین های امت خویشند .

و یوم نبعث فی کلّ أُمّه شهیدًا علیهم من أنفسهم

انتخاب شاهد و گواه از میان هر امتی، بیانگر آن است که آنان از نخبگان و خوبان امتند; زیرا اگر آنان هم از افراد گناهکار باشند و بر کار آنان گروه دیگری شاهد و گواه باشند، انتخاب آنان برای گواهی، لغو و بیهوده خواهد بود.

8- پیامبر ( ص ) ، ناظر اعمال امت خویش و گواه آنان در قیامت است .

و جئنابک شهیدًا علی ه-ؤلاء

برداشت فوق با توجه به دو نکته در آیه است: الف) بنابر اینکه منظور از امت در <فی کلّ أمه> مردم هر عصری نباشد; بلکه امت هر پیامبری باشد. ب) <هؤلاء> اشاره باشد به کل امت پیامبر(ص) تا روز قیامت و نه تنها مردم عصر آن حضرت.

10- پیامبراسلام ( ص ) ، شاهد بر همه گواهان طول تاریخ

و جئنابک شهیدًا علی ه-ؤلاء

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که <ه-ؤلاء> اشاره به <شهیداً>; یعنی، گواهان هر امت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 78 - 18

18 - مسلمانان ، گواه بر اعمال سایر مردم و پیامبر ( ص ) گواه بر اعمال مسلمانان

لیکون الرسول شهیدًا علیکم و تکونوا شهداء علی الناس

در این که مراد از <شهید> و <شهداء> در آیه چیست، نظراتی چند ابراز شده است که از جمله آنها <گواهی بر اعمال> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 8 - 6

6 - رسولان الهی ، خود بهترین گواه وصول هدایت به خلق و اتمام حجت بر آنان *

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا

<شاهداً> ممکن است نظر به شهادت بر اصل پیام رسانی به خلق و فرستادن رسول داشته باشد و قید محذوف از فعل <أرسلناک> استفاده می شود.

ص: 16

شهد . .. الملئکه و اولوا العلم قائماً بالقسط

به نظر می رسد <قائماً بالقسط> که حال برای <اللّه> است، اشاره به علّت گواهی ملائکه و اولوا العلم باشد. و بدین جهت، مؤخر آمده است.

9 - عالمان راستین ، با عمل و حرکت خویش ، گواه بر توحید هستند .

شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو . .. و اولوا العلم قائماً بالقسط

بنابراینکه منظور از گواهی عالمان، گواهی عملی آنان باشد که عبارت است از موضعگیریها و چگونگی کردار آنان.

16 - انبیا و اوصیا ، صاحبان علم و گواهان توحید

شهد اللّه انه لا اله الاّ هو و الملئکه و اولوا العلم قائماً بالقسط

امام باقر (ع): . .. اما قوله <و اولوا العلم قائماً بالقسط> فان اولی العلم الانبیاء و الاوصیاء ... .

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 165، ح 18 ; نورالثقلین، ج 1، ص 323، ح 66.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 9،17،20

9 - خداوند، بزرگترین شاهد بر بطلان شرک و حقانیت توحید

و لا تکونن من المشرکین . .. قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه شهید بینی و بینکم

17 - قرآن، گواه یگانگی خداوند و بطلان شرک

قل أغیر اللّه اتّخذ ولیا . .. قل اللّه ... و أوحی إلیّ هذا القرءان

از ارتباط این آیه با آیات قبل چنین برمی آید که قرآن تحقق عینی شهادت خداوند است.

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 28 - 2

2 - عمق وجدان مشرکان در دنیا گواه بر حقانیت توحید و معاد می دهد.

بل بدالهم ما کانوا یخفون من قبل

4 - مائده - 5 - 84 - 10

10 - صالحان ، گواهان عینی بر حقانیت قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) *

فاکتبنا مع الشهدین . .. ان یدخلنا ربنا مع القوم الصلحین

جمله <نطمع ان یدخلنا . ..> می تواند اشاره به آرزو و درخواستی باشد که مسیحیان آن را با جمله <فاکتبنا مع الشهدین> از خداوند تقاضا کردند. بنابراین درخواست همراهی با شاهدان همان آرزوی همنشینی با صالحان خواهد بود. و لذا می توان گفت شاهدان همان صالحان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 17 - 2،5،11

2- قرآن ، خود دلیل و شاهدی بر راستی و درستی خویش است .

و یتلوه شاهد منه

در اینکه مقصود از <شاهد> چیست، چند نظر ابراز شده است. عبارت <و من قبله کتاب موسی> می تواند این نظر را تأیید کند که: مراد از آن خود قرآن می باشد. مورد شهادت به دلیل <إنه الحق من ربک> حقانیت و الهی بودن قرآن است و <تُلُوّ> (مصدر یتلو) به معنای در پی آمدن است و در پی آمدن شاهد، کنایه از تأیید کردن و پشتیبانی نمودن می باشد. ضمیر در <یتلوه> به <مَن> و ضمیر <منه> به <رب> برمی گردد. بنابراین جمله <أفمن ... یتلوه شاهد منه>; یعنی، آیا کسی که علاوه بر <بیّنه> از پشتیبانی شهادت قرآن برخوردار است، مانند کسی است که اینگونه نیست؟

5- تورات ، دلیلی بر حقانیت قرآن

و یتلوه . .. من قبله کت-ب موسی

<کتاب> عطف بر <شاهد> است و ضمیر در <قبله> به شاهد برمی گردد.

11- پیامبر ( ص ) دارای بصیرتی الهی بر حقانیت قرآن و برخوردار از شاهدی ربانی بر الهی بودن آن و آگاه به حقایق تورات

أفمن کان علی بیّنه من ربه . .. و من قبله کت-ب موسی

برخی از مفسران برآنند که مصداق بارز و مورد نظر برای <من کان علی بیّنه> پیامبر(ص) است. این گروه جمله <فلاتک ...> را مؤید این نظر شمرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 8

8- گواهی دهنده بر حقانیت قرآن از میان بنی اسرائیل ، فردی دانا و متشخص بود .

و شهد ش-هد من بنی إسرءیل علی مثله ف-امن

تکیه قرآن بر شهادت فردی از بنی اسرائیل و استفاده از گواهی وی در گرایش دادن مردم به ایمان، نشانگر این معنا است که وی، فردی متشخص و صاحب نظر و معتبر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 1 - 3

3- قرآن ، خود گواه حقانیت خویش *

و القرءان المجید

وجود سوگند به <قرآن> در متن آن، در صورتی منطقی خواهدبود که از متن قرآن، بتوان اهمیت و حقانیت آن را استفاده کرد.

ص: 23

فکیف اذا . .. و جئنا بک علی هؤلاء شهیداً

و لذا اسم اشاره با صیغه جمع (هؤلاء) آمده است.

10 - خداوند در قیامت - با وجود آگاهی بر اعمال - گواهانی را برای نشان دادن اتقان در حسابرسی ، فراخواهد خواند .

کان اللّه بهم علیماً . .. فکیف اذا جئنا ... و جئنا بک علی هؤلاء شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 42 - 3

3 - صحنه شهادت پیامبر ( ص ) در قیامت ، موجب شرم و تأسف بی اندازه کافران

و جئنا بک علی هؤلاء شهیداً. یومئذ یودّ الذین کفروا ... لو تسوّی بهم الارض

<یومئذ> متعلق به <شهیداً> است. یعنی آن روز که پیامبر (ص) بر اعمال گواهی دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 24 - 9

9 - تهدید شدن سازندگان < افک > به محاکمه ای سخت در قیامت و آشکار شدن توطئه های پنهانی آنان با شهادت غیر قابل انکار اعضا و جوارح خود آنها

إنّ الذین یرمون المحصن-ت . .. یوم تشهد علیهم ألسنتهم ... بما کانوا یعملون

برداشت یاد شده، بر این اساس است که این آیه از جمله آیات مربوط به ماجرای <افک> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 52 - 23،24

23 - اعتقاد حواریون به مفید بودن شهادت انبیای الهی در رستاخیز *

و اشهد بانّا مسلمون

24 - رهبران الهی ، گواهان امت خویش در قیامت *

و اشهد بانّا مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 53 - 8

8 - منزلت والای کسانی که در قیامت ، بر اعمال امّت ها گواهی می دهند .

فاکتبنا مع الشاهدین

درخواست حواریون از خداوند به اینکه آنان را با گواهان قرار دهد، بیانگر آن است که آنان دارای مقامی والا هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 18 - 7،12،13

7- در قیامت ، گواهانی متعدد بر ستمگری ستمکاران و دروغ بافی افترازنندگان به خدا ، شهادت خواهند داد .

و یقول الأشه-د ه-ؤلاء الذین کذبوا علی ربهم

<أشهاد> جمع شاهد و به معنای گواهان است.

12- گواهان اعمال در قیامت ، دوری ستمگران از رحمت الهی را به همگان اعلام می کنند .

ص: 25

ألا لعنه الله علی الظ-لمین

13- گواهان اعمال ، از کارگزاران صحنه قیامتند .

و یقول الأشهد . .. ألا لعنه الله علی الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 84 - 1،3،6،8،9

1- در قیامت از میان هر امت ، فردی به عنوان گواه و شاهد برانگیخته می شود .

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا

3- از میان هر امتی در تمامی عصر ها ، فردی به عنوان شاهد و گواه در قیامت حضور پیدا می کند .

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا

حضور یافتن گواه هر امتی، ممکن است بدین صورت باشد که از میان تمامی امتها فردی از هر عصر و نسلی به عنوان گواهی دادن در قیامت حضور یابد. بنابراین به تعداد عصرها و نسلها، گواهانی به گواهی خواهند پرداخت.

6- کسانی که در قیامت بر اعمال امت خویش گواهی می دهند ، جزء نخبگان و بهترین های امت خویشند .

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا

انتخاب شاهد و گواه از میان هر امتی، بیانگر آن است که آنان از نخبگان و خوبان امت خویشند; زیرا اگر آنان هم از افراد گناهکار باشند و بر کار آنان نیز گروه دیگری شاهد و گواه باشد، انتخابشان برای دادن گواهی لغو و بیهوده خواهد بود.

8- رخصت نیافتن کافران برای سخن گفتن و معذرت خواهی به هنگام حضور شاهدان و گواهان امت ها ، در قیامت

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا ثمّ لایؤذن للذین کفروا

9- برانگیخته شدن شاهدان در قیامت ، پایان فرصت کافران برای دفاع از خویش است . *

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا ثمّ لایؤذن للذین کفروا

واژه <ثمّ> که برای ترتیب است، ممکن است بدین نکته اشاره داشته باشد که پس از اقامه شهود - و نه قبل از آن - دیگر کافران رخصت نمی یابند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 4،8

4- کسانی که در قیامت بر اعمال امت خویش گواهی می دهند ، جزء نخبگان و بهترین های امت خویشند .

و یوم نبعث فی کلّ أُمّه شهیدًا علیهم من أنفسهم

انتخاب شاهد و گواه از میان هر امتی، بیانگر آن است که آنان از نخبگان و خوبان امتند; زیرا اگر آنان هم از افراد گناهکار باشند و بر کار آنان گروه دیگری شاهد و گواه باشند، انتخاب آنان برای گواهی، لغو و بیهوده خواهد بود.

8- پیامبر ( ص ) ، ناظر اعمال امت خویش و گواه آنان در قیامت است .

و جئنابک شهیدًا علی ه-ؤلاء

برداشت فوق با توجه به دو نکته در آیه است: الف) بنابر اینکه منظور از امت در <فی کلّ أمه> مردم هر عصری نباشد; بلکه امت هر پیامبری باشد. ب) <هؤلاء> اشاره باشد به کل امت پیامبر(ص) تا روز قیامت و نه تنها مردم عصر آن حضرت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 6

6- در قیامت ، گواهانی بر بطلان پندار فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند شهادت خواهند داد .

ص: 26

فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 75 - 11

11 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله < و نزعنا من کلّ أُمّه شهیداً > یقول من کلّ فرقه من ه-ذه الأُمّه إمامها . . . ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند <و نزعنا من کلّ أُمّه شهیداً> روایت شده که خدا می فرماید: از هر فرقه ای از این امت، امام آنها را برمی گزینیم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 65 - 3

3 - دست ها و پا های کافران ، در قیامت علیه آنان به سخن آمده و بر دستاوردهایشان ، گواهی خواهند داد .

تکلّمنا أیدیهم و تشهد أرجلهم بما کانوا یکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 7،14

7 - حضور پیامبران در قیامت برای گواهی دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه اعمالشان

و جایء بالنبیّین

مقصود از آوردن پیامبران در قیامت هنگام عرضه نامه اعمال بندگان - به قرینه آیه <فکیف إذا جئنا من کلّ اُمّه بشهید و جئنابک علی ه-ؤلاء شهیداً (نساء(4)، 41) گواهی دادن آنان است.

14 - داوری خداوند میان بندگان در قیامت ، بر پایه مستندات پرونده اعمال ، گواهی پیامبران و گواهانی چند خواهد بود .

و وضع الکت-ب و جایء بالنبیّین و الشهداء و قضی بینهم بالحقّ و هم لایظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 51 - 8

8 - قیامت ، روز برپا خاستن گواهان برای شهادت و گواهی

یوم یقوم الأشه-د

8 - گواهی خداوند بر ماهیت دروغ پرداز منافقان و بی تعهدی آنان در قبال هر پیمان

و اللّه یشهد إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 1 - 8

8 - شهادت أکید خداوند ، بر دروغ گویی منافقان

و اللّه یشهد إنّ المن-فقین لک-ذبون

5- عزیز مصر برادرش بنیامین را شاهدی بر صدق دعوای خویش ( من یوسفم ) دانست .

قال أنا یوسف و هذا أخی

جمله <هذا أخی> می تواند علاوه بر اینکه تمهیدی برای <قد منّ الله> باشد به عنوان شاهدی بر ادعای عزیز مصر که خود را یوسف معرفی کرده نیز باشد. گویا به برادرانش می گوید: اگر تردید دارید که من یوسفم، در چهره من و بنیامین بنگرید، اخوّت ما را درخواهید یافت.

و کنت علیهم شهیداً مادمت فیهم

11 - پیامبران به هنگام حضور در میان امت های خویش ، گواه و ناظر بر اعمال و عقاید آنان

و کنت علیهم شهیداً مادمت فیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 143 - 5

5 - مسلمانان ، گواه بر اعمال سایر مردمان و پیامبر گواه بر اعمال مسلمانان است .

لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً

در اینکه مراد از <شهداء> و <شهید> در آیه شریفه چیست، چند نظر ابراز شده است، از جمله گواهی بر اعمال است; یعنی، امت اسلامی و یا گروهی از آنان اعمال دیگر امتها را مشاهده می کنند و در قیامت بر آن شهادت می دهند و پیامبر(ص) نیز ناظر اعمال مسلمانان است و در آخرت بر آن شهادت می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 6

6 - خداوند ، گواه اعمال انسانها

و اللّه شهید علی ما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 33 - 12

12 - خداوند ، گواه بر همه عهد ها و پیمان ها و اعمال انسان

و الذین عقدت ایمانکم فاتوهم نصیبهم انّ اللّه کان علی کل شیء شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 41 - 1

1 - هر امتی گواه و ناظری بر اعمال خویش به همراه دارد .

فکیف اذا جئنا من کل امّه بشهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 69 - 11

11 - مقام والای انبیا ، صدیقان ، شاهدان ( گواهان اعمال یا عالمان یا کشته شدگان در راه خدا ) و صالحان

فاولئک مع الذین انعم اللّه علیهم من النبیّین و الصدیقین و الشّهداء و الصالحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 105 - 14

14 - سلمه بن اکوع گوید : مرّ ( رسول اللّه ( ص ) - ظ - ) بجنازه فاثنی علی ها فقال وجبت . . . فسئل عن ذالک فقال : ان الملاتکه شهداء اللّه فی السماء و انتم شهداء اللّه فی الارض فما شهدتم علیه من شیء وجب ، و ذلک قول اللّه : < و قل اعلموا فسیری اللّه عملکم و رسوله و المؤمنون > ;

ص: 30

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 46 - 7

7 - خداوند ، بر تمام اعمال مردم شاهد و گواه است .

ثم اللّه شهید علی ما یفعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 61 - 5

5 - تمامی اعمال آدمیان ، از لحظه آغاز ، در منظر گواهانی است که از سوی خداوند جهت نظارت بر آنان ، گمارده شده اند .

و ما تکون فی شأن و ما تتلوا منه من قرءان و لا تعملون من عمل إلا کنا علیکم شهوداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 18 - 8،9،12،13

8- اعمال آدمیان در دنیا ، تحت نظارت شاهدان و گواهانی از ناحیه خداوند ، قرار دارد .

یقول الأشه-د ه-ؤلاء الذین کذبوا علی ربهم

9- شاهدان اعمال در محضر خداوند ، علیه آنان که به خدا دروغ بسته اند ، گواهی خواهند داد .

أُول-ئک یعرضون علی ربهم و یقول الأشه-د ه-ؤلاء الذین کذبوا علی ربهم

12- گواهان اعمال در قیامت ، دوری ستمگران از رحمت الهی را به همگان اعلام می کنند .

ألا لعنه الله علی الظ-لمین

13- گواهان اعمال ، از کارگزاران صحنه قیامتند .

و یقول الأشهد . .. ألا لعنه الله علی الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 84 - 4

4- در میان تمامی امت ها در هر عصری ، افرادی از جانب خداوند بر اعمال مردمان نظارت دارند .

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا

برداشت فوق به خاطر این نکته است که نظارت کردن، لازمه گواهی دادن است; زیرا تا نظارت بر چیزی انجام نگیرد، گواهی بر آن ممکن نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 96 - 9

9- گواهی و نظارت خداوند بر اعمال بندگان ، متکی بر علم و اطلاع گسترده او به احوال آنان است .

کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم إنه کان بعباده خبیرًا بصیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 24 - 4

4 - گواهی اعضای بدن انسان به تمامی رفتار و گفتار او در دنیا

ص: 31

إنّ الذین یرمون المحصن-ت . .. یوم تشهد علیهم ألسنتهم ... بما کانوا یعملون

برداشت یاد شده، به خاطر این است که شهادت و گواهی بر هر چیزی، آن گاه متصور و صادق است که شعور و آگاهی بر صحنه شهادت وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 45 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، شاهد و گواهی از سوی خداوند بر اعمال مردم است .

أرسلنک ش-هدًا

متعلق <شاهداً> در آیه، ذکر نشده است و لکن به قرینه <مبشّر> و <نذیر> و نیز آیات دیگری مانند <لتکونوا شهداء علی الناس> [2/143] متعلق آن، مردم اند و چون اعمال آنان مورد بازخواست قرار خواهند گرفت، مراد از گواهی بر مردم هم می تواند گواهی بر اعمال آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 7،9،10

7 - حضور پیامبران در قیامت برای گواهی دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه اعمالشان

و جایء بالنبیّین

مقصود از آوردن پیامبران در قیامت هنگام عرضه نامه اعمال بندگان - به قرینه آیه <فکیف إذا جئنا من کلّ اُمّه بشهید و جئنابک علی ه-ؤلاء شهیداً (نساء(4)، 41) گواهی دادن آنان است.

9 - احضار شاهدانی چند در عرصه قیامت برای گواهی دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه نامه اعمالشان

و الشهداء

<شهدا> جمع <شاهد> (گواه) است.

10 - تمامی رفتار و کردار انسان ها در دنیا ، تحت نظارت گروهی شاهد و گواه قرار دارد .

و الشهداء

برداشت یاد شده به خاطر این مطلب است که لازمه گواهی شاهدان در قیامت، نظارت و حضور آنان در صحنه های اعمال بندگان در دنیا می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 51 - 9

9 - وجود گواهان و شاهدان ، بر رفتار و کردار انسان ها در دنیا

یوم یقوم الأشه-د

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که لازمه گواهی دادن بر هر چیزی، گواه و ناظر بودن بر آن از پیش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 8 - 1،2،4

1 - پیامبر ( ص ) ، فرستاده الهی برای گواهی بر خلق و بشارت و انذار آنان

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا و مبشّرًا و نذیرًا

2 - گواه بودن بر اعمال خلق و تبشیر و انذار آنان ، از وظایف مهم پیامبر اسلام

ص: 32

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا مبشّرًا و نذیرًا

اهمیت وظایف یاد شده، از تخصیص یافتن به ذکر استفاده می شود.

4- پیامبر ( ص ) ، گواه و ناظر بر اعمال امت خویش در طول تاریخ

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا

در صورتی که مراد از <شاهداً> شهادت بر اعمال امت در قیامت باشد، از مطلق آمدن <شاهداً> گواهی و نظارت آن حضرت بر تمام اعمال امت استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 17 - 2

2- فرشتگانِ ثبت کننده اعمال - علاوه بر علم محیط الهی - گواهی دیگر بر اعمال انسان *

و نحن أقرب إلیه من حبل الورید . إذ یتلقّی المتلقّیان

در آیه قبل، خداوند علم خویش را به عنوان ملاک محاسبه انسان ها معرفی فرمود و اکنون در این آیه دریافت های دو فرشته را، به عنوان گواهی دیگر بر اعمال آدمی یاد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 9

9 - خداوند ، بر هر چیزی شاهد و گواه است .

و اللّه علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 14 - 2

2 - هر انسانی در عرصه قیامت ، خود شاهد و گواه بر محکومیت خویش خواهد بود .

بل الإنس-ن علی نفسه بصیره

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <بصیره> صفت برای موصوف محذوفی (مانند <حجّه>) باشد. در این صورت مفاد این آیه مانند آیه 24 از سوره <نور> است (یوم تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم و أرجلهم بما کانوا یعملون).

و شاهد

راغب پس از آن که شهادت را به معنای حضور با مشاهده آورده است، معنای گواهی را برای آن ذکر کرده و می گوید: شهادت، گفتاری است که از روی علم سرزده باشد. (مفردات راغب)

4 - سوگند خداوند ، به گواهان اعمال انسان ها در قیامت

و شاهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 7 - 9

9 - اصحاب اخدود در قیامت ، بر کردار خویش شهادت خواهند داد .

و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود

آیات <و الیوم الموعود> و <و شاهد و مشهود> در آغاز سوره، می تواند قرینه بر نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 15 - 1

1 - گواهی پیامبر ( ص ) ، بر تمامی حرکات و رفتار های امت خویش در قیامت

إنّا أرسلنا إلیکم رسولاً ش-هدًا علیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 111 - 4

4 - لجاجت پیشگان، حتی در صورت سخن گفتن مردگان با ایشان و شهادت بر رسالت پیامبر(ص)، ایمان نمی آورند.

و لو أننا . .. و کلمهم الموتی ... ما کانوا لیؤمنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 38 - 4

4 - قرآن ، معجزه جاودان حضرت محمد ( ص ) و گواه صدق نبوت آن حضرت

أم یقولون افتریه قل فأتوا بسوره مثله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 43 - 5

5- خداوند خود گواهی دهنده به حقانیت رسالت پیامبر ( ص ) و الهی بودن بعثت او

کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم

<بالله> فاعل برای <کفی> است و حرف <باء> در آن به اصطلاح زایده و دلالت بر تأکید انتساب فعل به فاعل دارد. قابل ذکر است که گواهی های خداوند بر رسالت پیامبر(ص) بسیار است و آن آیات گوناگون و متعددی است که در آنها تصریح شده که او فرستاده ای از ناحیه خداوند است. و چون قرآن معجزه است و الهی بودن آن برای حق جویان امری روشن می باشد، شهادت خداوند به رسالت پیامبر(ص) ثابت می شود و جمله <کفی بالله ...> برهانی تام خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 8

8 - احاطه علمی خداوند بر موجودات جهان ، دلیل کفایت گواهی او برای حقانیت نبوت پیامبر ( ص ) است .

قل کفی باللّه بینی و بینکم شهیدًا یعلم ما فی السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 1 - 7

7 - گواهی أکید خداوند ، به صدق رسالت پیامبر ( ص )

و اللّه یعلم إنّک لرسوله

اسحاق بن عمار گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: مرا از با فضیلت ترین اوقات نماز صبح خبر ده، حضرت فرمود: نمازی است که همگام با طلوع فجر باشد. همانا خداوند - عزّوجلّ - می فرماید:< و قرآن الفجر إن قرآن الفجر کان مشهوداً> مقصود نماز طلوع فجر است که فرشتگان مأمور شب و فرشتگان مأمور روز همگی با هم در آن هنگام حضور دارند و بر آن شهادت می دهند. پس زمانی که بنده نماز صبح را همگام با طلوع فجر به جا می آورد، نماز صبح او دو بار ثبت می شود: یک بار [توسط] فرشتگان مأمور شب و بار دیگر [به وسیله ]فرشتگان مأمور روز>.

فاخران یقومان مقامهما من الذین استحق علیهم الأولین

مفعول <استحق> کلمه <اثماً> می باشد که به قرینه فراز قبل حذف شده است و <اولیان> فاعل آن می باشد. بنابراین و با توجه به آنچه درباره <استحقا اثماً> گفته شده <من الذین استحق ...> چنین معنا می شود آن دو مرد جایگزین در امر شهادت باید از کسانی باشند که شاهدان پیشین با حق جلوه دادن شهادت دروغین خویش ضرری را متوجه آنان کرده اند.

5 - حضور شاهدان به هنگام وصیت ، ملاک اولویت ایشان ، نسبت به کسانی که مدارک دیگری بر اثبات وصیت دارند .

من الذین استحق علیهم الأولین

<اولیان> صیغه تفضیل و به معنای سزاوارتران است و مراد از آن همان شاهدان نخستین می باشد. اولویت داشتن آنان و سزاوارتر بودنشان نسبت به دیگران یا بدین جهت است که وصیت کننده از آنان خواسته شهادت دهند و آنان را بر این کار برگزیده است اگر چه دیگران نیز وصیت او را شنیده باشند و یا بدین جهت است که این دو شاهد در مجلس وصیت حاضر بوده اند ولی دیگران حضور نداشته اند و از طریقی دیگر به چگونگی وصیت پی برده اند، برداشت فوق ناظر به دومین احتمال است.

6 - شهادت شاهدان جایگزین در امر وصیت ، تنها با سوگند به خدا معتبر و دارای ارزش قانونی است .

فیقسمان باللّه

7 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در سوگند خویش بیان کنند که شهادت آنان حق است ، نه شهادت شاهدان پیشین

فیقسمان باللّه لشهدتنا احق من شهدتهما

<احق> افعل تفضیل است و هدف از بیان آن حقانیت شهادت دهندگان جایگزین است و نفی حقانیت شاهدان نخستین نه مقایسه بین آن دو و بیان این معنا که یکی صحیح و دیگر صحیح تر باشد. جمله <فان عثر ...> دلالت بر این تفسیر دارد.

3 - نساء - 4 - 70 - 1،2

1 - معاشرت و همنشینی با پیامبران ، صدّیقان ، شاهدان و صالحان ، دارای فضیلتی کامل

فاولئک مع الذین انعم اللّه علیهم من النبیّین . .. ذلک الفضل من اللّه

بنابر اینکه <ذلک>، اشاره به معیّت و رفاقت در آیه قبل باشد، و فضیلت کامل بر این مبناست که <الفضل> خبر برای <ذلک> باشد.

2 - معاشرت و همنشینی با پیامبران ، صدیقان ، شاهدان و صالحان ، تفضّلی الهی برای اطاعت کنندگان از خدا و رسول ( ص )

فاولئک مع الّذین . .. ذلک الفضل من اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 71 - 5

5 - مجاهدان راه خدا ، همنشین با پیامبران ، صدّیقان ، شاهدان و صالحان

فاولئک مع الذین انعم اللّه علیهم . .. یا ایّها الّذین امنوا خذوا حذرکم

و کنت علیهم شهیداً مادمت فیهم

11 - پیامبران به هنگام حضور در میان امت های خویش ، گواه و ناظر بر اعمال و عقاید آنان

و کنت علیهم شهیداً مادمت فیهم

گواهی

جمله <یومئذ یوفّیهم اللّه> استئناف بیانی است و پاسخ به این سؤال است که گواهی زبان، دست و پا بر اعمال انسان ها، برای چه منظوری است؟ پاسخ آیه شریفه این است که این گواهی، به منظور اعطای جزای کامل و عادلانه می باشد و این جزا بر پایه همین گواهی استوار است.

دیگری است .

فرجل و امراتان . .. ان تضلّ احدیهما فتذکّر احدیهما الاخری

27 - تذکّرو یادآوری یکی از گواهان به دیگری ، در صورت فراموشی و لغزش ، فلسفه و حکمت تعدد گواهان *

ان تضلّ احدیهما فتذکّر احدیهما الاُخری

چون جمله <ان تضلّ> در مقام تعلیل است، پس می توان به غیر مورد (گواهی زنان) گسترش داد.

28 - لزوم تذکّر یکی از گواهان به دیگری ، در صورت فراموشی و لغزش وی

ان تضلّ احدیهما فتذکّر احدیهما الاُخری

29 - وجوب ادای شهادت بر گواهان به هنگام فراخوانی به شهادت

و لا یأب الشّهداء اذا ما دعوا

بنابراینکه <اذا ما دعوا> دعوت برای ادای شهادت باشد; یعنی: اذا ما دعوا الی اداء الشّهاده.

30 - وجوب تحمّل شهادت بر مؤمنین ، به هنگام استشهاد از آنان

و لا یأب الشّهداء اذا ما دعوا

بنابراینکه <اذا ما دعوا> دعوت برای تحمل شهادت باشد; یعنی: اذا ما دعوا الی اداء الشّهاده.

31 - عدم وجوب تحمّل و ادای شهادت ، ابتدائاً و بدون فراخوانی به آن ( داوطلبانه )

و لا یأب الشّهداء اذا ما دعوا

لزوم ادا و تحمّل شهادت را مشروط به دعوت بر آن کرده و مفهوم شرط این است که در صورت نبود دعوت، شاهد بودن و شهادت دادن واجب نیست.

32 - جواز احضار شهود برای ادای شهادت

و لا یأب الشّهداء اذا ما دعوا

44 - لزوم شاهد گرفتن در هنگام داد و ستد هر چند معامله ای نقد و بدون مطالبه باشد .

و اشهدوا اذا تبایعتم

47 - لزوم جبران خسارتهایی که بر کاتب و شاهد ، از ناحیه کتابت و شهادت به وجود می آید .

و لا یضارّ کاتب و لا شهید

بنابراینکه <لا یضار> مجهول باشد، مقصود از ضرر، خسارتهای ناشی از شهادت و کتابت است یعنی نباید کاتب و شاهد در این میان متحمّل ضرر و زیانی شوند که لازمه آن جبران خسارتهای ایشان است. مثل بیکاری، کرایه رفت و آمد و ... .

50 - جبران نکردن خسارتهایی که بر کاتب و شاهد از ناحیه کتابت و شهادت وارد می شود ، موجب فسق و انحراف از حق

و لا یضارّ کاتب و لا شهید و ان تفعلوا فانّه فسوق بکم

بر مبنای مجهول بودن <لا یضارّ>، مقصود از <ضرر>، ضررهای ناشی از <کتابت> است. یعنی اگر ضرری متوجه کاتب و شاهد گردید و خسارتهای ایشان را جبران ننمودید، از حق منحرف شده اید و فاسق گشته اید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 283 - 10

10 - حرمت کتمان شهادت

و لا تکتموا الشّهاده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 135 - 10

ص: 49

10 - شهادت آدمی ، علیه پدر ، مادر و دیگر خویشاوندان ، دارای اعتبار قانونی و حقوقی است .

شهداء للّه و لو علی أنفسکم او الولدین و الاقربین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 8 - 4

4 - لزوم رعایت قسط و عدالت به هنگام ادای شهادت

کونوا قومین للّه شهداء بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 106 - 8،9،10،17،20

8 - جواز توقیف شاهدان بر وصیت تا ادای شهادت قانونی و معتبر

تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه

جمله <تحبسونهما> تا آخر آیه می تواند می تواند ناظر به ادای شهادت باشد یعنی شرایط ذکر شده در این بخش از آیه دخیل در اثبات وصیت است و می تواند ناظر به تحمل شهادت باشد یعنی خداوند وصیت کننده را ارشاد کرده که اگر تردید دارد که شاهدان، وصیت او را به درستی ادا کنند، باید از آنان بخواهد که بعد از نماز سوگند یاد کنند که به حق شهادت خواهند داد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

9 - شهادت غیر مسلمان بر وصیت در صورت شک در راستی و درستی شهادت وی تنها با سوگند پذیرفته می شود و از اعتبار قانونی برخوردار می گردد

او ءاخران من غیرکم . .. تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه ان ارتبتم

جمله <تحبسونهما . ..> می تواند ناظر به هر دو طائفه از شاهدان <ذوا عدل منکم> و <ءاخران من غیرکم> باشد. و می تواند تنها ناظر به طائفه دوم یعنی <و ءاخران من غیرکم> گرفته شود. برداشت فوق مبتنی بر احتمال دوم است.

10 - ارزش و اعتبار شهادت شاهدان بر وصیت - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - آنگاه که راستی و درستی شهادتشان مورد تردید باشد . منوط به سوگند است .

ذو عدل منکم او ءاخران من غیرکم . .. تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <تحبسونهما> ناظر به هر دو طائفه از شاهدان بر وصیت باشد و اعتبار شهادت هر شاهدی - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - را مقید به سوگند کند.

17 - شاهدان نباید به بهانه منافع شخصی و یا خویشاوندی ، در شهادت های خویش خیانت کنند

لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی . .. إنّا اذاً لمن الاثمین

اگر چه آیه شریفه درباره شهادت بر وصیت است ولی از جهت ضرورت پرهیز از خیانت بین شهادت بر وصیت و شهادت بر اموری دیگر تفاوتی نیست و لذا می توان گنهکار بودن هر خیانتکار در شهادت را استفاده کرد.

20 - اداء شهادت به درستی و راستی ، تکلیفی الهی بر عهده شاهدان

و لانکتم شهده اللّه

اضافه <شهده> به <اللّه> می تواند به منظور رساندن این حقیقت باشد که شهادت حقی از حقوق الهی است و بندگان موظف به ادای آن هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 107 - 1،4

ص: 50

1 - شهادت های ناحق بی اعتبار و احکام مبتنی بر آن ملغاست

فان عثر علی انهما استحقا اثماً فاخران یقومان مقامهما

عَثْر و عُثور - مصدر عُثِرَ - به معنای آگاه شدن و اطلاع یافتن است و <استحقا> باب استفعال از <حق> می باشد. و از جمله معانی باب استفعال، جلوه دادن و قلمداد کردن است. می توان گفت همین معنا از <استحقا> اراده شده است. بنابراین جمله <فان عثر ...> یعنی اگر معلوم شد که شاهدان گناهی (شهادت ناحقی) را حق جلوه دادند ... .

4 - دو مرد از کسانی که شهادت دروغین شاهدان بر وصیت ، بر ضرر آنان تمام شده می توانند در مقام شهادت برآمده و شهادت خویش را ادا کنند

فاخران یقومان مقامهما من الذین استحق علیهم الأولین

مفعول <استحق> کلمه <اثماً> می باشد که به قرینه فراز قبل حذف شده است و <اولیان> فاعل آن می باشد. بنابراین و با توجه به آنچه درباره <استحقا اثماً> گفته شده <من الذین استحق ...> چنین معنا می شود آن دو مرد جایگزین در امر شهادت باید از کسانی باشند که شاهدان پیشین با حق جلوه دادن شهادت دروغین خویش ضرری را متوجه آنان کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 7

7 - تقواپیشگی اجرا کنندگان احکام شهادات و تسلیم بودن آنان در برابر احکام الهی ایشان را به اثبات و ایفای حقوق مردم به طور صحیح می رساند .

و اتقوا اللّه و اسمعوا

در برداشتهای گذشته مخاطبان <اتقوا و اسمعوا> شاهدان گرفته شده بود ولی احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه مخاطبان در این دو فراز حاکمان و قاضیان که متصدیان اجرای احکام هستند، باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 4

4 - تصدیق کردن و همگام شدن با شهادت دهندگان نابحق، حرام است.

فإن شهدوا فلا تشهد معهم و لا تتبع أهواء الذین کذبوا بأیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 82 - 7

7- گواهی شهود عینی ، طریقی معتبر برای اثبات مدعا

وسئل القریه . .. والعیر التی أقبلنا فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 4 - 7،11،12

7 - اتهام بی دلیل زنا ( قذف ) به زنان پاکدامن ، موجب از میان رفتن همیشگی حق شهادت نسبت دهندگان ، در تمامی صحنه های گواهی

والذین یرمون المحصن-ت . .. و لاتقبلوا لهم شه-ده ابدًا

11 - شهادت و گواهی انسان فاسق ، در نظام قضایی اسلام هرگز پذیرفته نمی شود .

و لاتقبلوا لهم شه-ده أبدًا و أُول-ئک هم الف-سقون

ص: 51

برداشت فوق، مبتنی براین نکته است که جمله <و أُول-ئک هم الفاسقون> در مقام تعلیل و بیان فلسفه حکم پذیرفته نشدن شهادت نسبت دهندگان زنا باشد; یعنی، چون آنان فاسق اند، گواهیشان مورد قبول نیست. بنابراین گواهی هیچ فاسقی پذیرفتنی نخواهد بود.

12 - پذیرش شهادت شاهد ، مشروط به عادل بودن او است .

والذین یرمون المحصن-ت . .. و لاتقبلوا لهم شه-ده أبدًا و أُول-ئک هم الف-سقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 72 - 4

4 - شهادت و گواهی باطل و دروغ ، ممنوع است .

و الذین لایشهدون الزور

ثبت و تنظیم اسناد مبادلاتی

ذلکم اقسط عند اللّه . .. و ادنی الاّ ترتابوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 106 - 8،16،20

8 - جواز توقیف شاهدان بر وصیت تا ادای شهادت قانونی و معتبر

تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه

جمله <تحبسونهما> تا آخر آیه می تواند می تواند ناظر به ادای شهادت باشد یعنی شرایط ذکر شده در این بخش از آیه دخیل در اثبات وصیت است و می تواند ناظر به تحمل شهادت باشد یعنی خداوند وصیت کننده را ارشاد کرده که اگر تردید دارد که شاهدان، وصیت او را به درستی ادا کنند، باید از آنان بخواهد که بعد از نماز سوگند یاد کنند که به حق شهادت خواهند داد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

16 - شاهدان بر وصیت باید در خاتمه سوگند خویش تأکید کنند که اگر در ادای شهادت خیانت کرده باشند از گنهکاران محسوب می شوند .

فیقسمان باللّه . .. إنّا اذاً لمن الاثمین

20 - اداء شهادت به درستی و راستی ، تکلیفی الهی بر عهده شاهدان

و لانکتم شهده اللّه

اضافه <شهده> به <اللّه> می تواند به منظور رساندن این حقیقت باشد که شهادت حقی از حقوق الهی است و بندگان موظف به ادای آن هستند.

13- ایمان به خداوند ، مقتضی اعتماد کامل بر وعده ها و گواهی او *

و کفی باللّه شهیدًا

خداوند، پس از وعده به پیروزی اسلام بر سایر ادیان، فرمود: <و کفی. ..>. این جمله ممکن است بیانگر این باشد که اگر شما به مقام الوهیت ایمان دارید، لازمه آن، اعتماد به گواهی او است.

4 - نساء - 4 - 135 - 8،11،14،20

8 - لزوم ادای شهادت به حق ، گر چه به ضرر خود یا پدر و مادر و نزدیکان باشد .

کونوا قومین بالقسط شهداء للّه و لو علی أنفسکم او الولدین و الاقربین

<شهداء>، خبر دوم برای <کونوا> است. بنابراین شهادت به حق تکلیفی لازم الاجرا است. گفتنی است که متعلق شهادت در برداشت فوق - به قرینه <و لو علی انفسکم> - کلمه <بالحق> گرفته شده است.

11 - لزوم شهادت به حق ، بدون در نظر گرفتن فقر و غنای افراد

کونوا قومین بالقسط شهداء للّه . .. ان یکن غنیاً او فقیراً فاللّه اولی بهما

14 - ترحم به فقیران و بیزاری از ثروتمندان و یا بی اعتنایی به فقیران و طمع به ثروتمندان ، نباید مؤمنان را از شهادت به حق بازدارد .

کونوا قومین بالقسط شهداء للّه . .. ان یکن غنیاً او فقیراً فاللّه اولی بهما

شهادت درباره فقیر و ثروتمند چهار صورت دارد: یا شهادت علیه ثروتمند است به خاطر گرایش ضد استکباری، یا به نفع اوست به خاطر طمع یا ترس، یا علیه فقیر است به خاطر بی اعتنایی به او، و یا به نفع اوست به خاطر ترحم و گرایش به مستضعفان، خداوند دخالت دادن این موارد را در ادای شهادت ممنوع دانسته است.

20 - مقدم داشتن مصالح خویش ، والدین و بستگان بر شهادت به حق ، هواپرستی و عدالت شکنی است .

کونوا قومین بالقسط شهداء للّه و لو علی أنفسکم . .. فلاتتبعوا الهوی

4 - مائده - 5 - 106 - 28

28 - کتمان شهادت و تغییر آن ، حرام و امری ناروا در ادیان الهی

لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی و لانکتم شهده اللّه إنّا اذاً لمن الاثمین

جمله <انا اذاً . ..> سخنی است که شاهدان غیر مسلمان نیز باید آن را در پایان سوگند خویش بیان دارند و در حقیقت اعتراف کنند که در صورت کتمان شهادت گنهکار هستند و این نشان می دهد که پیروان دیگر ادیان الهی نیز شهادت های دروغین را حرام و ناروا می دانند.

4 - مائده - 5 - 107 - 9

9 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در خاتمه سوگند خویش تأکید کنند که در صورت خیانت در شهادت از ستمکاران محسوب می شوند .

فیقسمان باللّه إنّا اذاً لمن الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 3،10

3 - پرهیز شاهدان وصیت از خیانت در شهادت و تجاوز به حقوق دیگران ، تکلیفی الهی بر عهده ایشان و نشان تقواپیشگی آنان است .

ذلک ادنی ان یأتوا بالشهده علی وجهها . .. و اتقوا اللّه و اسمعوا

10 - خیانت در شهادت و سوگند دروغ ، فسق و مایه محرومیت از هدایت خاص الهی است .

فان عثر علی انهما استحقا . .. و اللّه لایهدی القوم الفسقین

4 - نساء - 4 - 135 - 22

22 - خودخواهی ، وابستگی فامیلی و ملاحظه فقر و غنای افراد ، ریشه بسیاری از بی عدالتی ها و شهادت های نابحق و تهدیدی برای عدالت اجتماعی است .

کونوا . .. شهداء للّه و لو علی أنفسکم او الولدین و الاقربین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 11

11 - پیروی از هواهای نفسانی زمینه ساز شهادت نابحق است.

فإن شهدوا فلا تشهد معهم و لا تتبع أهواء الذین کذبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 166 - 9

9 - لزوم ادای شهادت بر اساس علم و آگاهی

و لکن اللّه یشهد . .. أنزله بعلمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 8 - 4

4 - لزوم رعایت قسط و عدالت به هنگام ادای شهادت

کونوا قومین للّه شهداء بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 4 - 12

12 - پذیرش شهادت شاهد ، مشروط به عادل بودن او است .

والذین یرمون المحصن-ت . .. و لاتقبلوا لهم شه-ده أبدًا و أُول-ئک هم الف-سقون

4 - مائده - 5 - 107 - 3

3 - پی جویی نکردن برای اثبات نادرستی شهادت شاهدان وصیت ، امری شایسته و نیکو است .

فان عثر علی انهما استحقا اثماً

گرچه عثار و عُثور به معنای ساقط شدن است ولی مجازاً درباره کسی که بدون پی جویی از امر بدان آگاهی می یابد، استعمال می شود (برگرفته از مفردات راغب) مجهول بودن فعل <عُثر> نیز می تواند اشاره به برداشت فوق داشته باشد.

4 - مائده - 5 - 106 - 2،4

2 - ابراز وصیت در حضور دو مرد مسلمان عادل ، توصیه ای از جانب خداوند به هر فرد مسلمان

یایها الذین ءامنوا شهده بینکم . .. حین الوصیه اثنان ذوا عدل منکم

4 - شهادت دو مرد مسلمان عادل ، طریقی برای اثبات وصیت و حدود آن

شهده بینکم . .. حین الوصیه اثنان ذوا عدل منکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 107 - 8

8 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در سوگند خویش بیان دارند که هرگز با شهادتشان ستمی را روا نداشته اند .

فیقسمان باللّه . .. ما اعتدینا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 1

1 - قوانین و شرایط شهادت بر وصیت ( عادل بودن شاهدان ، ضمیمه قسم در موارد شک و . . . ) بهترین قوانین و شرایط برای تحقق شهادت ها به درستی و راستی

ذلک ادنی ان یأتوا بالشهده علی وجهها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 152 - 13

13 - انسان باید به هنگام سخن گفتن (شهادت دادن، داوری کردن و . ..) به عدالت سخن گوید.

و إذا قلتم فاعدلوا

جمله <و لو کان ذاقربی> می تواند بیانگر این باشد که مراد از سخن در اینجا سخنی است که زمینه نفع و ضرر را برای خود و یا دیگران در بر داشته باشد; مانند شهادت، داوری و . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 4 - 12

12 - پذیرش شهادت شاهد ، مشروط به عادل بودن او است .

والذین یرمون المحصن-ت . .. و لاتقبلوا لهم شه-ده أبدًا و أُول-ئک هم الف-سقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 283 - 10،11،12،14،17

10 - حرمت کتمان شهادت

و لا تکتموا الشّهاده

11 - قلب های گناهکار ، سرچشمه ای برای کتمان شهادت

و من یکتمها فانّه اثم قلبُه

12 - کتمان شهادت ، گناهی است قلبی .

و من یکتمها فانّه اثم قلبُه

14 - هشدار خداوند به خیانتکارانِ در امانت و کتمان کنندگان شهادت

فلیؤدّ الّذی اؤتمن امانته . .. و لا تکتموا الشّهاده ... و اللّه بما تعملون علیم

17 - کتمان شهادت ، حاکی از کفر قلب کتمان کننده است .

و لا تکتموا الشّهاده و من یکتمها فانّه اثم قلبه

امام باقر (ع) درباره <فانه اثم قلبه> فرمود: کافر قلبه

_______________________________

من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 35، ح 5 ; نورالثقلین، ج 1، ص 301، ح 1207.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 135 - 25

25 - خداوند آگاه به شهادت های دروغ و نابحق مردم و دانا به کتمان شهادت ، از سوی آنان

و إن تلوا او تعرضوا فإنّ اللّه کان بما تعملون خبیراً

<تلوا> از <لوی لسانه> (زبانش را منحرف کرد) گرفته شده و متعلق آن - به قرینه <شهداء للّه> - شهادت می باشد و انحراف زبان، کنایه از دروغ گفتن است.

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، موظف بود که کفایت گواهی خداوند را میان او و معجزه خواهان کافر ابلاغ کند .

قل کفی باللّه بینی و بینکم شهیدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 10

10- خداوند ، شاهدی کافی برای داوری میان حق و باطل

قل . .. کفی به شهیدًا بینی و بینکم

برداشت یاد شده، مبتنی بر الغای خصوصیت از مورد آیه است.

شده باز می گردد.

15 - شاهدان بر وصیت باید در سوگند خویش بیان دارند که تمام محتوای وصیت را ذکر کرده و چیزی از آن را کتمان نکرده اند .

فیقسمان باللّه . .. و لانکتم شهده اللّه

16 - شاهدان بر وصیت باید در خاتمه سوگند خویش تأکید کنند که اگر در ادای شهادت خیانت کرده باشند از گنهکاران محسوب می شوند .

فیقسمان باللّه . .. إنّا اذاً لمن الاثمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 107 - 6،7،8،9

6 - شهادت شاهدان جایگزین در امر وصیت ، تنها با سوگند به خدا معتبر و دارای ارزش قانونی است .

فیقسمان باللّه

7 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در سوگند خویش بیان کنند که شهادت آنان حق است ، نه شهادت شاهدان پیشین

فیقسمان باللّه لشهدتنا احق من شهدتهما

<احق> افعل تفضیل است و هدف از بیان آن حقانیت شهادت دهندگان جایگزین است و نفی حقانیت شاهدان نخستین نه مقایسه بین آن دو و بیان این معنا که یکی صحیح و دیگر صحیح تر باشد. جمله <فان عثر ...> دلالت بر این تفسیر دارد.

8 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در سوگند خویش بیان دارند که هرگز با شهادتشان ستمی را روا نداشته اند .

فیقسمان باللّه . .. ما اعتدینا

9 - شاهدان جایگزین در امر وصیت باید در خاتمه سوگند خویش تأکید کنند که در صورت خیانت در شهادت از ستمکاران محسوب می شوند .

فیقسمان باللّه إنّا اذاً لمن الظلمین

و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود

آیات <و الیوم الموعود> و <و شاهد و مشهود> در آغاز سوره، می تواند قرینه بر نکته یاد شده باشد.

14 - داوری خداوند میان بندگان در قیامت ، بر پایه مستندات پرونده اعمال ، گواهی پیامبران و گواهانی چند خواهد بود .

و وضع الکت-ب و جایء بالنبیّین و الشهداء و قضی بینهم بالحقّ و هم لایظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 11 - 1

1 - قیامت ، وقت تعیین شده برای حضور پیامبران جهت گواهی بر امت های خویش

و إذا الرسل أُقّتت

مقصود و مفاد این آیه - برابر نظر بیشتر مفسران - فرارسیدن زمان وعده الهی مبنی بر گواهی پیامبران بر امت های خویش در عرصه قیامت است; مانند <فلنسئلنّ الذین اُرسل إلیهم و لنسئلنّ المرسلین> (اعراف، آیه 6).

12 - نور - 24 - 24 - 3

3 - شهادت و گواهی زبان ، دست و پای قذف کنندگان و تهمت زنندگان به زنان پاکدامن ، نجیب و مؤمن ، بر اعمال ناروایشان در قیامت

إنّ الذین یرمون المحصن-ت . .. یوم تشهد علیهم ألسنتهم ... بما کانوا یعملون

3 - گوش ، چشم و پوست دشمنان خدا ، در قیامت علیه آنان شهادت خواهند داد .

و یوم یحشر أعداء اللّه . .. شهد علیهم سمعهم و أبص-رهم و جلودهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 159 - 7

7 - پیامبران ، شاهدان محکمه الهی در قیامت

و یوم القیمه یکون علیهم شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 44 - 20

20 - حراست و نگهبانی از کتب آسمانی و شهادت بر حقانیت آن ، مسؤولیت انبیای الهی *

یحکم بها النبیون . .. بما استحفظوا من کتب اللّه و کانوا علیه شهداء

بنابر اینکه ضمیر در <استحفظوا> به <النبیون> نیز برگردانده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 11

11 - پیامبران به هنگام حضور در میان امت های خویش ، گواه و ناظر بر اعمال و عقاید آنان

و کنت علیهم شهیداً مادمت فیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 8 - 6

6 - رسولان الهی ، خود بهترین گواه وصول هدایت به خلق و اتمام حجت بر آنان *

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا

<شاهداً> ممکن است نظر به شهادت بر اصل پیام رسانی به خلق و فرستادن رسول داشته باشد و قید محذوف از فعل <أرسلناک> استفاده می شود.

9 - گواهی تمامی پیامبران یهود بر حقانیت تورات

و قفینا علی ءاثرهم بعیسی ابن مریم مصدقاً لما بین یدیه من التوریه

توصیف عیسی(ع) به تصدیق کننده تورات، پس از بیان پیروی آن حضرت از پیامبران یهود، بیانگر آن است که آنان نیز مصدق تورات بوده اند.

4 - مائده - 5 - 83 - 12

12 - مقام علم شهودی و گواهی بر حقانیت قرآن و رسالت پیامبر ( ص ) جایگاهی والاتر از ایمان

ربنا ءامنا فاکتبنا مع الشهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 7،16

7 - گواه طلبی مشرکان از پیامبر(ص) در تأیید رسالت آن حضرت*

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه شهید بینی و بینکم

16 - قرآن، گواه خداوند بر حقانیت رسالت پیامبر(ص)

قل اللّه شهید بینی و بینکم و أوحی إلیّ هذا القرءان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 111 - 5

5 - اگر تمامی موجودات دسته دسته برانگیخته شوند و بر حقانیت پیامبر(ص) شهادت دهند، برخی کافران ایمان نمی آورند.

و حشرنا علیهم کل شیء قبلا ما کانوا لیؤمنوا

<قبلا> در این برداشت جمع <قبیل>، به معنی دسته و صنف گرفته شده است. <و القبیل الجماعه ... من اقوام شتی>. (قاموس اللغه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 92 - 6

6- مشرکان مکه ، خواهان حضور یافتن خدا و ملائکه نزد آنان ، برای گواهی دادن به حقانیت پیامبر ( ص )

أو تأتی بالله و المل-ئکه قبیلاً

<قبیلاً> به معنای <مقابله> (رو در رو شدن) آمده است و در این آیه، می تواند به منظور افاده مطلب فوق باشد.

4- لاوی به برادرانش سفارش کرد ، دسته جمعی به حضور پدر برسند و همگان بر دزدی بنیامین شهادت دهند .

ارجعوا إلی أبیکم فقولوا . .. ما شهدنا إلاّ بما علمنا

تصریح لاوی به صیغه های جمع <قولوا> و <ما شهدنا> و <علمنا> گویای برداشت فوق است.

10 - ارزش و اعتبار شهادت شاهدان بر وصیت - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - آنگاه که راستی و درستی شهادتشان مورد تردید باشد . منوط به سوگند است .

ذو عدل منکم او ءاخران من غیرکم . .. تحبسونهما من بعد الصلوه فیقسمان باللّه

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <تحبسونهما> ناظر به هر دو طائفه از شاهدان بر وصیت باشد و اعتبار شهادت هر شاهدی - چه مسلمان و چه غیر مسلمان - را مقید به سوگند کند.

13 - سوگند به نام خدا ، تنها سوگند معتبر و دارای ارزش قانونی در شهادت بر وصیت

فیقسمان باللّه

19 - شهادت بر وصیت امری بس عظیم

و لانکتم شهده اللّه

مراد از <شهده اللّه>، شهادت بر وصیت است یعنی شاهدان بر وصیت در حقیقت شهادت الهی را بر دوش دارند و این حکایت از اهمیت والای شهادت بر وصیت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 2

2 - توجه به احکام و قوانین شهادت بر وصیت ( نقض شهادت های دروغین و بازگشت حق سوگند به دیگران ) ، مایه هراس از ادای شهادت دروغ و زمینه ساز ادای شهادت به راستی و درستی

او یخافون ان ترد أیمن بعد أیمنهم

ضمیر در <یخافوا> و <ایمنهم> به شاهدان نخست بر می گردد و مراد از رد یمین <ترد أیمن) بازگشت حق سوگند به دیگران است. بنابراین <او یخافوا ان ترد...> یعنی تا شاهدان نخست بترسند که سوگند آنان نادیده انگاشته شده و حق سوگند به دیگران بازگردانده شود.

3 - خدا ، ملائکه و عالمان ، گواهان توحید

شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو و الملئکه و اولوا العلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 81 - 19

19 - خداوند و انبیا ، گواهان بر میثاق الهی در مورد ایمان آوردن به انبیا و یاری کردن آنان

و انا معکم من الشاهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 6

6 - خداوند ، گواه اعمال انسانها

و اللّه شهید علی ما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 33 - 12

12 - خداوند ، گواه بر همه عهد ها و پیمان ها و اعمال انسان

و الذین عقدت ایمانکم فاتوهم نصیبهم انّ اللّه کان علی کل شیء شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 49 - 13،14

13 - شهادت خدا بر پاکی و طهارت انسان و نیز ملاک های تعیین شده از سوی او برای پیراستگی ، گزاف و بدون دلیل نیست .

بل اللّه یزکّی من یشاء و لا یظلمون فتیلا

14 - شهادت خدا بر ناپاکی یهودیان کفرپیشه ، هرگز ستمی به آنها نیست .

الم تر . .. بل اللّه یزکّی من یشاء و لا یظلمون فتیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 79 - 8،9،10

8 - خداوند ، گواهی کافی برای رسالت پیامبر ( ص )

و ارسلناک للنّاس رسولاً و کفی باللّه شهیداً

9 - خداوند ، گواهی کافی برای حقّانیّت معارف ارائه شده در قرآن

ما اصابک من حسنه فمن اللّه و ما اصابک من سیّئه فمن نفسک . .. و کفی باللّه شهیداً

برداشت فوق بر این مبناست که متعلق <شهیداً>، معارفی باشد که در این بخش از آیات تبیین گردید.

10 - خداوند ، گواهی کافی بر روابط و عملکرد متقابل پیامبران و مردم

و ارسلناک للنّاس رسولاً و کفی باللّه شهیداً

<ارسلناک للنّاس رسولاً>، بیانگر دو معناست: یکی بیان وظیفه پیامبر (ص)، یعنی ابلاغ رسالت، و دیگری بیان وظیفه مردم، یعنی پذیرش رسالت او. و <کفی باللّه شهیداً>، می تواند ناظر به چگونگی عملکرد پیامبر (ص) در انجام وظیفه و عملکرد

ص: 89

مردم در پذیرش رسالت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 166 - 1،5،7،12،13

1 - خداوند و فرشتگان او گواه بر حقانیت قرآن و رسالت پیامبر ( ص )

لکن اللّه یشهد بما أنزل إلیک . .. و الملئکه یشهدون

در برداشت فوق جمله <و الملئکه یشهدون> عطف بر <اللّه یشهد> گرفته شده است و در نتیجه متعلق <یشهدون> نیز <بما انزل الیک> خواهد بود.

5 - تجلی علم الهی در قرآن ، گواهی خداوند بر حقانیت قرآن و پیامبر ( ص ) است .

لکن اللّه یشهد بما أنزل إلیک أنزله بعلمه

جمله <انزله بعلمه> می تواند تفسیری برای <یشهد> باشد یعنی نزول قرآن که مظهری از علم خداوند است، همان شهادت الهی بر حقانیت قرآن و متعاقباً حقانیت پیامبر(ص) است.

7 - گواهی خداوند به حقانیت قرآن برخاسته از علم و آگاهی او نسبت به آن

لکن اللّه یشهد بما أنزل إلیک أنزله بعلمه

12 - شهادت خداوند بر اثبات و نفی امور ، شهادتی کافی و تمام

و کفی باللّه شهیداً

13 - شهادت خداوند برای اثبات حقانیت قرآن کافی است .

لکن اللّه یشهد بما أنزل . .. و کفی باللّه شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 106 - 21

21 - ضرورت توجه شاهدان ، به آگاهی و شهود خداوند بر هر آنچه به آن شهادت می دهند .

و لانکتم شهده اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 111 - 8

8 - حواریون پس از اظهار ایمان خالصانه ، از خداوند خواستند تا بر نیلشان به مقام تسلیم گواه باشد .

و اذ اوحیت . .. و اشهد باننا مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 15

15 - خداوند ، گواه و ناظر بر همه پدیده ها

و انت علی کل شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 119 - 3

3 - خداوند ، گواه بر راستگویی عیسی ( ع ) در انجام رسالت های الهی خویش و اظهار برائت از ادعای الوهیت

ص: 90

قال اللّه هذا یوم ینفع الصدقین صدقهم

از مصادیق مورد نظر برای <صدقهم> سخنان نقل شده از عیسی(ع) در آیات پیشین است که ابلاغ توحید و یکتاپرستی، نفی ادعای الوهیت برای خویش و مادرش مریم(ع) و نداشتن هیچ نقشی در گرایش امت به شرک از جمله آنهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 2،5،9،16،20،27

2 - خداوند، بزرگترین و ارجمندترین گواه بر هر چیز

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه

5 - خداوند، بزرگترین گواه رسالت پیامبر اکرم(ص) در برابر منکران است.

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه شهید بینی و بینکم

با توجه به این حقیقت که نزاع بین پیامبر(ص) و مشرکان، نزاع شخصی نبوده، بلکه اختلاف بر سر درستی ادعای پیامبر(ص) به نزول وحی بر ایشان بوده است.

9 - خداوند، بزرگترین شاهد بر بطلان شرک و حقانیت توحید

و لا تکونن من المشرکین . .. قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه شهید بینی و بینکم

16 - قرآن، گواه خداوند بر حقانیت رسالت پیامبر(ص)

قل اللّه شهید بینی و بینکم و أوحی إلیّ هذا القرءان

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

27 - عن أبی جعفر(ع) فی قوله: <قل أی شیء أکبر شهاده قل اللّه شهید بینی و بینکم> و ذلک ان مشرکی أهل مکه قالوا: یا محمّد ما وجد اللّه رسولا یرسله غیرک؟ ما نری أحداً یصدقک بالذی تقول . .. قتأتینا من یشهد إنک رسول اللّه؟ قال رسول اللّه(ص): <اللّه شهید بینی و بینکم ... >.

از امام باقر(ع) درباره آیه <قل أی شیء أکبر شهاده . .. > روایت شده است که مشرکان مکه به حضرت محمّد(ص) گفتند: خداوند رسولی غیر از تو نیافت که بفرستد؟ کسی را نمی بینیم درباره آنچه می گویی تو را تصدیق کند ... پس کسی که به رسالت تو گواهی دهد، برای ما می آوری؟ رسول خدا(ص) فرمود: خداوند بین من و شما گواه است ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 20 - 3

3 - کتب آسمانی پیشین مشتمل بر گواهی خداوند بر حقانیت پیامبر(ص)

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه . .. الذین ءاتینهم الکتب یعرفونه

چون در آیه قبل شهادت خداوند مطرح شده و قرآن نیز به عنوان شاهد ذکر گردیده و در پی آن از آشنایی اهل کتاب با پیامبر(ص) سخن رفته است، می توان دریافت که اولاً منبع آگاهی آنان کتب آسمانی بوده و ثانیاً آن کتب نیز شاهدی بر حقانیت پیامبر(ص) هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 42 - 12

12 - علم خداوند به دروغ بودن سوگند متخلفان جنگ تبوک و گواهی او بر موجه نبودن تخلفشان

ص: 91

سیحلفون باللّه . .. و اللّه یعلم إنهم لکذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 107 - 16

16 - گواهی خداوند بر دروغ گویی منافقان در داشتن حسن نیت در ساختن مسجد ( مسجد ضرار )

و اللّه یشهد إنهم لکذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 46 - 7

7 - خداوند ، بر تمام اعمال مردم شاهد و گواه است .

ثم اللّه شهید علی ما یفعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 6

6- هود ( ع ) ، خداوند را بر بی تأثیر دانستن معبود های اهل شرک و اعلان بیزاری از آنان ، گواه گرفت .

قال إنی أُشهد الله واشهدوا أنی بریءٌ مما تشرکون

اشهاد (مصدر اشهد) به معنای گواه گرفتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 43 - 5

5- خداوند خود گواهی دهنده به حقانیت رسالت پیامبر ( ص ) و الهی بودن بعثت او

کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم

<بالله> فاعل برای <کفی> است و حرف <باء> در آن به اصطلاح زایده و دلالت بر تأکید انتساب فعل به فاعل دارد. قابل ذکر است که گواهی های خداوند بر رسالت پیامبر(ص) بسیار است و آن آیات گوناگون و متعددی است که در آنها تصریح شده که او فرستاده ای از ناحیه خداوند است. و چون قرآن معجزه است و الهی بودن آن برای حق جویان امری روشن می باشد، شهادت خداوند به رسالت پیامبر(ص) ثابت می شود و جمله <کفی بالله ...> برهانی تام خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 92

11 - حج - 22 - 17 - 6

6 - خداوند ، شاهد و گواه بر تمامی هستی است .

إنّ اللّه علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 28 - 3،7

3 - خدا ، گواه قرارداد های میان مردم و شاهد گفت وگو های طرفین قرارداد

قال إنّی أُرید . .. أیّما الأجلین قضیت ... و اللّه علی ما نقول وکیل

<وکیل> به قرینه متعدی شدن با <علی>، متضمن معنای <شهادت> است; یعنی، <و اللّه علی ما نقول شاهد>.

7 - موسی ( ع ) خدا را بر قرارداد میان خود و شعیب ( ع ) گواه گرفت .

قال ذلک بینی و بینک . .. و اللّه علی ما نقول وکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 81 - 7

7 - تنها خداوند ، شاهد فرورفتن قارون و خانه اش در کام زمین بود .

فما کان له من فئه . .. من دون اللّه

<من دون اللّه> استثنا از <من فئه> است; یعنی، در آن لحظه کسی جز خدا حضور نداشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 2،8

2 - خداوند ، گواه حقانیت ادعای نبوت پیامبر ( ص ) است .

قل کفی باللّه بینی و بینکم شهیدًا

آن چه در این آیه از گواهی خداوند به آن پرداخته شده، مربوط به ادعای نبوت از جانب پیامبر اکرم(ص) و انکار آن از سوی کافران است. گفتنی است که در آیات چهارده و شانزده و هجده و بیستوهشت و سیوشش و سیونه و چهلوپنج، بحث رسالت انبیا و از جمله نبوت پیامبر(ص) و نیز تکذیب شدن آن از سوی کافران، مطرح شده است و در این آیه خداوند، می فرماید برای صدق نبوت پیامبر(ص)، گواهی خداوند، کافی است، اگر چه آنان تکذیب کنند.

8 - احاطه علمی خداوند بر موجودات جهان ، دلیل کفایت گواهی او برای حقانیت نبوت پیامبر ( ص ) است .

قل کفی باللّه بینی و بینکم شهیدًا یعلم ما فی السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 55 - 16

16 - خداوند ، قطعاً بر همه چیز شاهد و گواه است .

إنّ اللّه کان علی کلّ شیء شهیدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 47 - 7

7 - خداوند ، بر همه چیز گواه است .

ص: 93

و هو علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 16 - 1

1 - پیامبران مردم انطاکیه ، خدا را بر راستی ادعا های خود گواه گرفته و به او سوگند یاد کردند .

قالوا ربّنا یعلم إنّا إلیکم لمرسلون

جمله <ربّنا یعلم> (پروردگار ما می داند) و نظایر آن (مانند <شهد اللّه> و <علم اللّه>) در عرف عرب برای گواه گرفتن خدا بر راستی امری و نیز در حکم قسم و جانشین آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 28 - 12

12- خداوند ، والاترین گواه بر حقانیت رسالت پیامبر ( ص ) و غلبه اسلام بر سایر ادیان

هو الذی أرسل رسوله . .. لیظهره علی الدین کلّه و کفی باللّه شهیدًا

تعبیر <کفی باللّه شهیداً> محتوای این آیه را تأکید کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 2 - 2

2 - شهادت خداوند بر گمراه نبودن پیامبر ( ص ) و مبرّا بودن آن حضرت از جهل و رأی فاسد

و النجم . .. ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 9

9 - خداوند ، بر هر چیزی شاهد و گواه است .

و اللّه علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 11 - 8

8 - گواهی خداوند بر ماهیت دروغ پرداز منافقان و بی تعهدی آنان در قبال هر پیمان

و اللّه یشهد إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 1 - 7،8

7 - گواهی أکید خداوند ، به صدق رسالت پیامبر ( ص )

و اللّه یعلم إنّک لرسوله

8 - شهادت أکید خداوند ، بر دروغ گویی منافقان

و اللّه یشهد إنّ المن-فقین لک-ذبون

ص: 94

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 12 - 4

4 - گواهی خداوند ، بر پاکدامنی و عفت مریم ( ع )

الّتی أحصنت فرجها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 6 - 1

1 - گواهی خداوند به حقانیت رسالت پیامبر ( ص ) و مصون بودن آن حضرت از هرگونه جنون

بأییّکم المفتون

در <بأییّکم المفتون> چند احتمال وجود دارد: الف) <مفتون> اسم مفعول و <باء> زایده باشد; یعنی، در آینده خواهید دید کدام یک از شما گرفتار جنون است. ب) <مفتون> مصدر و <باء> به معنای <فی> باشد; یعنی، خواهید دید در کدام یک از شما، جنون وجود دارد. ج) <باء> متعلق به محدوف و <مفتون> اسم مفعول باشد; یعنی، در آینده خواهید دید نام مجنون، شایسته کدام یک از شما است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 9 - 4

4 - خداوند ، بر همه چیز گواه و از همه چیز آگاه است .

و اللّه علی کلّ شیء شهید

<شهاده>، در اصل به معنای خبر دادن از چیزی است که شخص آن را مشاهده کرده و نزد آن حاضر بوده است (نهایه ابن اثیر). گواه بودن خداوند بر همه چیز، مستلزم آگاهی او از آنها است.

اگر گفته زنان درباره طهر، حیض، بارداری و هر آنچه دخیل در مدت حیض است، پذیرفته نباشد، حرمت کتمان، لغو می شود.

برداشت یاد شده، براساس نظریه بسیاری از مفسران است که گفته اند: برای رجوع مرد به زن مطلّقه خود، شاهد لازم نیست و گرفتن گواهی، اختصاص به طلاق و جدایی کامل دارد.

8 - برخورد شایسته با زنان مطلّقه ، ادای حقّ آنان و انتخاب دو شاهد عادل بر امر طلاق یا رجوع ، از موعظه های الهی به مردان و زنان مؤمن

لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ . .. و أقیموا الشه-ده للّه ذلکم یوعظ به

<ذلک> اشاره به مجموعه رهنموهای الهی در دو آیه این سوره است.

16 - < محمدبن أبی نصر قال : سألت أبا الحسن ( ع ) . . . فقلت له : فإن طلّق علی طهر من غیر جماع بشاهد و امرأتین ؟ فقال : لاتجوز شهاده النساء فی الطلاق . . . ;

محمدبن ابی نصر گوید: از امام رضا(ع) سؤال نمودم. .. اگر زنی را در پاکی - بدون این که در آن پاکی آمیزشی شده باشد - یک شاهد [مرد] و دو شاهد زن طلاق دهد؟ حضرت فرمود: شهادت زنان در طلاق نافذ و کارساز نیست...>.

شان را قذف کنند، اگر فقط خودشان ناظر و شاهد زنا بودند و به جز خودشان کسی نبود، باید سوگند یاد کنند>. مفهوم آن این می شود که: اگر خودشان هم شاهد نبودند، نوبت به لعان نمی رسد.

4 - شوهری که همسرش را قذف کند و از ارائه شاهدان ناتوان باشد و یا مدعی مشاهده زنا نباشد ، نوبت به سوگند او نمی رسد ; بلکه باید حد قذف بر وی جاری شود .

والذین یرمون أزوجهم و لم یکن لهم شهداء إلاّ أنفسهم فشه-ده أحدهم أربع شه-دت باللّ

6 - شوهر اگر در ادعای زنای همسرش ، مدعی مشاهده نباشد ; ولی چهار شاهد مرد ارائه کند ، زنای همسرش ثابت می شود .

والذین یرمون أزوجهم و لم یکن لهم شهداء إلاّ أنفسهم

6 - گواهی حضرت عیسی ( ع ) بر اهل کتاب در روز قیامت

و یوم القیمه یکون علیهم شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 84 - 10

10- محکومیت کافران در محکمه قیامت ، با شهادت شاهدان همراه است .

و یوم نبعث من کلّ أُمّه شهیدًا ثمّ لایؤذن للذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 3

3- قیامت ، روز برانگیخته شدن گواهانی از میان هر امت برای شهادت دادن بر آنان

و یوم نبعث فی کلّ أُمّه شهیدًا علیهم من أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 36 - 8

8- شهادت خواهی از چشم ، گوش و قلب در قیامت ، درباره انسان

إن السمع و البصر و الفؤاد کلّ أُول-ئک کان عنه مسئولاً

برداشت فوق، مبتنی بر این است که سؤال از گوش، چشم و قلب، حقیقی و در قیامت باشد. بنابراین، منظور از مورد سؤال قرار گرفتن اعضای یاد شده ممکن است برای نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 8

8- روز قیامت ، روزی عظیم و جایگاه حضور و گواهی است .

من مشهد یوم عظیم

<مشهد> چنانچه اسم مکان باشد، به معنای محل حضور و شهادت است. و می تواند مصدر میمی و به معنای شهود و حضور در روز قیامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 24 - 1،2،3

1 - شهادت و گواهی زبان ، دست و پای گنه کاران علیه آنان در قیامت

یوم تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم و أرجلهم

2 - اعضا و جوارح ( زبان ، دست و پای ) گنه کاران ، تمامی گفته ها و کرده های آنان را بازگفته و از هیچ عمل خلافی ، فروگذار نخواهند کرد .

یوم تشهد علیهم ألسنتهم . .. بما کانوا یعملون

3 - شهادت و گواهی زبان ، دست و پای قذف کنندگان و تهمت زنندگان به زنان پاکدامن ، نجیب و مؤمن ، بر اعمال ناروایشان در قیامت

إنّ الذین یرمون المحصن-ت . .. یوم تشهد علیهم ألسنتهم ... بما کانوا یعملون

ص: 99

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 3 - 3

3 - قیامت ، روز حضور گواهان اعمال و شهادت دادن آنها است .

و شاهد

راغب پس از آن که شهادت را به معنای حضور با مشاهده آورده است، معنای گواهی را برای آن ذکر کرده و می گوید: شهادت، گفتاری است که از روی علم سرزده باشد. (مفردات راغب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 4 - 6

6 - < عن أبی هریره قال قرء رسول اللّه ( ص ) ه-ذه الآیه < یومئذ تحدث أخبارها > قال : أتدرون ما إخبارها ؟ قالوا : اللّه و رسوله أعلم ، قال : فانّ إخبارَها أن تشهد علی کلّ عبد أو أمه بما عمل علی ظهرها ;

از ابوهریره روایت شده که رسول خدا(ص) آیه <یومئذ تحدث أخبارها> را قرائت کرد و فرمود: آیا می دانید خبردادن زمین چیست؟ گفتند خدا و رسولش آگاه تراند; فرمود: إخبار زمین گواهی دادن آن است بر هر مرد و زنی به آنچه بر روی آن انجام داده است. >.

شهادت خویش را ادا کنند

فاخران یقومان مقامهما من الذین استحق علیهم الأولین

مفعول <استحق> کلمه <اثماً> می باشد که به قرینه فراز قبل حذف شده است و <اولیان> فاعل آن می باشد. بنابراین و با توجه به آنچه درباره <استحقا اثماً> گفته شده <من الذین استحق ...> چنین معنا می شود آن دو مرد جایگزین در امر شهادت باید از کسانی باشند که شاهدان پیشین با حق جلوه دادن شهادت دروغین خویش ضرری را متوجه آنان کرده اند.

20 - زلزله - 99 - 7 - 5

5 - زمین ، مشخّصات کردار هایِ ریز و درشت انسان را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

یومئذ تحدّث أخبارها . .. فمن یعمل مثقال ذرّه خیرًا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 5

5 - زمین ، مشخصات کردار های ریز و درشت انسان ، اطلاعاتی را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

2 - آل عمران - 3 - 18 - 8،9،16

8 - حاکمیّت قسط و عدل بر نظام تکوین ، دلیل دانشمندان و ملائکه برای گواهی بر وحدانیّت خدا *

شهد . .. الملئکه و اولوا العلم قائماً بالقسط

به نظر می رسد <قائماً بالقسط> که حال برای <اللّه> است، اشاره به علّت گواهی ملائکه و اولوا العلم باشد. و بدین جهت، مؤخر آمده است.

9 - عالمان راستین ، با عمل و حرکت خویش ، گواه بر توحید هستند .

شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو . .. و اولوا العلم قائماً بالقسط

بنابراینکه منظور از گواهی عالمان، گواهی عملی آنان باشد که عبارت است از موضعگیریها و چگونگی کردار آنان.

16 - انبیا و اوصیا ، صاحبان علم و گواهان توحید

شهد اللّه انه لا اله الاّ هو و الملئکه و اولوا العلم قائماً بالقسط

امام باقر (ع): . .. اما قوله <و اولوا العلم قائماً بالقسط> فان اولی العلم الانبیاء و الاوصیاء ... .

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 165، ح 18 ; نورالثقلین، ج 1، ص 323، ح 66.

20 - بروج - 85 - 7 - 9

9 - اصحاب اخدود در قیامت ، بر کردار خویش شهادت خواهند داد .

و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود

آیات <و الیوم الموعود> و <و شاهد و مشهود> در آغاز سوره، می تواند قرینه بر نکته یاد شده باشد.

10 - شهادت آدمی ، علیه پدر ، مادر و دیگر خویشاوندان ، دارای اعتبار قانونی و حقوقی است .

شهداء للّه و لو علی أنفسکم او الولدین و الاقربین

8 - وجود قرآن ، گواه و شاهدی بر حقانیت تورات است . *

مصدقاً لما بین یدیه

تصدیق تورات از سوی قرآن (مصدقاً لما بین یدیه) محتمل است به این معنا باشد که: قرآن گواه صدق و درستی تورات است; یعنی، نزول قرآن موجب آن شد که اخبار و پیشگوییهای تورات مبنی بر آمدن قرآن تحقق یابد. بنابراین قرآن مایه اثبات راستی و درستی تورات و گواه حقانیت آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 47 - 5

5 - گواهی قرآن بر حقانیّت تورات و انجیل

امنوا بما نزّلنا مصدقاً لما معکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 48 - 5

5 - گواهی قرآن بر راستی و درستی کتب آسمانی پیشین ( تورات و انجیل )

و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً لما بین یدیه من الکتب

به دلیل آیات گذشته مراد از <ما بین یدیه من الکتب>، تورات و انجیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 16،17،20

16 - قرآن، گواه خداوند بر حقانیت رسالت پیامبر(ص)

قل اللّه شهید بینی و بینکم و أوحی إلیّ هذا القرءان

17 - قرآن، گواه یگانگی خداوند و بطلان شرک

قل أغیر اللّه اتّخذ ولیا . .. قل اللّه ... و أوحی إلیّ هذا القرءان

از ارتباط این آیه با آیات قبل چنین برمی آید که قرآن تحقق عینی شهادت خداوند است.

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 57 - 3

3 - قرآن، بینه و دلیل روشن پیامبر(ص) و گواه حقانیت او

قل إنی علی بینه من ربی و کذبتم به

بسیاری از مفسران گفته اند که مراد از بینه و مرجع ضمیر <کذبتم به> قرآن است. مفرد آمدن کلمه <بینه> و مذکر آمدن ضمیر <به> این احتمال را تقویت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 92 - 5

ص: 109

5 - قرآن، گواه صدق کتب آسمانی گذشته است.

مصدق الذی بین یدیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 17 - 2،3

2- قرآن ، خود دلیل و شاهدی بر راستی و درستی خویش است .

و یتلوه شاهد منه

در اینکه مقصود از <شاهد> چیست، چند نظر ابراز شده است. عبارت <و من قبله کتاب موسی> می تواند این نظر را تأیید کند که: مراد از آن خود قرآن می باشد. مورد شهادت به دلیل <إنه الحق من ربک> حقانیت و الهی بودن قرآن است و <تُلُوّ> (مصدر یتلو) به معنای در پی آمدن است و در پی آمدن شاهد، کنایه از تأیید کردن و پشتیبانی نمودن می باشد. ضمیر در <یتلوه> به <مَن> و ضمیر <منه> به <رب> برمی گردد. بنابراین جمله <أفمن ... یتلوه شاهد منه>; یعنی، آیا کسی که علاوه بر <بیّنه> از پشتیبانی شهادت قرآن برخوردار است، مانند کسی است که اینگونه نیست؟

3- بهره مندان از بصیرت الهی ، دلالت و گواهی قرآن را بر حقانیت قرآن ، درمی یابند و بدان واقف می شوند .

أفمن کان علی بیّنه من ربه و یتلوه شاهد منه

روشن است که مساوی نبودن زمینه داران ایمان با فاقدان آن ، در ارتباط با شهادت قرآن (أفمن . .. یتلوه شاهد منه [کمن لیس کذلک]) مجرد وجود قرآن به عنوان شاهد نیست; بلکه درک و عدم درک آنان از گواهی قرآن ، موجب تمایز آن دو گروه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 1 - 3

3- قرآن ، خود گواه حقانیت خویش *

و القرءان المجید

وجود سوگند به <قرآن> در متن آن، در صورتی منطقی خواهدبود که از متن قرآن، بتوان اهمیت و حقانیت آن را استفاده کرد.

11 - پیامبر اسلام ( ص ) ، گواه و شاهد بر همه رسولان الهی در روز رستاخیز

فکیف اذا جئنا . .. و جئنا بک علی هؤلاء شهیداً

امیرالمؤمنین (ع) پس از تلاوت آیه فوق فرمود: و هو [محمد (ص) ]الشهید علی الشهداء و الشهداء هم الرسل (ع).

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 242، ح 132 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 370، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 42 - 3

3 - صحنه شهادت پیامبر ( ص ) در قیامت ، موجب شرم و تأسف بی اندازه کافران

و جئنا بک علی هؤلاء شهیداً. یومئذ یودّ الذین کفروا ... لو تسوّی بهم الارض

<یومئذ> متعلق به <شهیداً> است. یعنی آن روز که پیامبر (ص) بر اعمال گواهی دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 17 - 11،25

11- پیامبر ( ص ) دارای بصیرتی الهی بر حقانیت قرآن و برخوردار از شاهدی ربانی بر الهی بودن آن و آگاه به حقایق تورات

أفمن کان علی بیّنه من ربه . .. و من قبله کت-ب موسی

برخی از مفسران برآنند که مصداق بارز و مورد نظر برای <من کان علی بیّنه> پیامبر(ص) است. این گروه جمله <فلاتک ...> را مؤید این نظر شمرده اند.

25- < عن الحسین بن علی ( ع ) فی قوله : < و یتلوه شاهد منه > قال : الشاهد هو محمد ( ص ) ;

از امام حسین(ع) روایت شده است که درباره <و یتلوه شاهد منه> فرمود: شاهد محمد(ص) است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 8،10

8- پیامبر ( ص ) ، ناظر اعمال امت خویش و گواه آنان در قیامت است .

و جئنابک شهیدًا علی ه-ؤلاء

برداشت فوق با توجه به دو نکته در آیه است: الف) بنابر اینکه منظور از امت در <فی کلّ أمه> مردم هر عصری نباشد; بلکه امت هر پیامبری باشد. ب) <هؤلاء> اشاره باشد به کل امت پیامبر(ص) تا روز قیامت و نه تنها مردم عصر آن حضرت.

10- پیامبراسلام ( ص ) ، شاهد بر همه گواهان طول تاریخ

و جئنابک شهیدًا علی ه-ؤلاء

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که <ه-ؤلاء> اشاره به <شهیداً>; یعنی، گواهان هر امت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 83 - 2

2- فرستاده شدن شیاطین برای تحریک و وسوسه کافران از دید پیامبر ( ص ) مخفی نسیت .

ألم تر أنّا أرسلنا الشی-طین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 112

11 - حج - 22 - 78 - 18

18 - مسلمانان ، گواه بر اعمال سایر مردم و پیامبر ( ص ) گواه بر اعمال مسلمانان

لیکون الرسول شهیدًا علیکم و تکونوا شهداء علی الناس

در این که مراد از <شهید> و <شهداء> در آیه چیست، نظراتی چند ابراز شده است که از جمله آنها <گواهی بر اعمال> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 45 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، شاهد و گواهی از سوی خداوند بر اعمال مردم است .

أرسلنک ش-هدًا

متعلق <شاهداً> در آیه، ذکر نشده است و لکن به قرینه <مبشّر> و <نذیر> و نیز آیات دیگری مانند <لتکونوا شهداء علی الناس> [2/143] متعلق آن، مردم اند و چون اعمال آنان مورد بازخواست قرار خواهند گرفت، مراد از گواهی بر مردم هم می تواند گواهی بر اعمال آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 37 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، تأیید کننده رسولان الهی پیشین و گواه بر درستی تعالیم آنان

و صدّق المرسلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 8 - 1،2،3،4

1 - پیامبر ( ص ) ، فرستاده الهی برای گواهی بر خلق و بشارت و انذار آنان

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا و مبشّرًا و نذیرًا

2 - گواه بودن بر اعمال خلق و تبشیر و انذار آنان ، از وظایف مهم پیامبر اسلام

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا مبشّرًا و نذیرًا

اهمیت وظایف یاد شده، از تخصیص یافتن به ذکر استفاده می شود.

3 - پیامبر ( ص ) ، شهادت دهنده و تأکیدکننده بر درستی ادراکات عقلی و گرایش فطری انسان *

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا و مبشّرًا

برداشت بالا بدان احتمال است که منظور از <شاهداً>، شهادت دادن به درستی ازرش هایی باشد که انسان با عقل و فطرت آن را درک کرده یا می تواند درک کند. قرینه بر درستی این احتمال، تقدم <شاهداً> بر <مبشّراً و نذیراً> است; چه این که اول باید ارزش تبیین گردد; سپس بر اجرای آن تأکید شود.

4- پیامبر ( ص ) ، گواه و ناظر بر اعمال امت خویش در طول تاریخ

إنّا أرسلن-ک ش-هدًا

در صورتی که مراد از <شاهداً> شهادت بر اعمال امت در قیامت باشد، از مطلق آمدن <شاهداً> گواهی و نظارت آن حضرت بر تمام اعمال امت استفاده می شود.

ص: 113

18 - مسلمانان ، گواه بر اعمال سایر مردم و پیامبر ( ص ) گواه بر اعمال مسلمانان

لیکون الرسول شهیدًا علیکم و تکونوا شهداء علی الناس

در این که مراد از <شهید> و <شهداء> در آیه چیست، نظراتی چند ابراز شده است که از جمله آنها <گواهی بر اعمال> می باشد.

4 - مائده - 5 - 107 - 1،10

1 - شهادت های ناحق بی اعتبار و احکام مبتنی بر آن ملغاست

فان عثر علی انهما استحقا اثماً فاخران یقومان مقامهما

عَثْر و عُثور - مصدر عُثِرَ - به معنای آگاه شدن و اطلاع یافتن است و <استحقا> باب استفعال از <حق> می باشد. و از جمله معانی باب استفعال، جلوه دادن و قلمداد کردن است. می توان گفت همین معنا از <استحقا> اراده شده است. بنابراین جمله <فان عثر ...> یعنی اگر معلوم شد که شاهدان گناهی (شهادت ناحقی) را حق جلوه دادند ... .

10 - شهادت به ناحق و قسم دروغ ، تجاوز به حقوق دیگران و ستمکاری در حق ایشان است .

و ما اعتدینا إنّا اذاً لمن الظلمین

برداشت فوق بر این اساس است که نظر اصلی آیه بر شهادت دادن به حق باشد، بنابراین اقامه قسط به منزله مقدمه ای برای رسیدن به شهادت به حق، خواهد بود. یعنی شهادت به حق در صورتی میسر است که ملکه قیام به قسط، در وجود آدمی ایجاد شده باشد.

در راستای ربوبیت خدا بر موسی و طبعاً در راستای پیشبرد رسالت اوست. توصیه ای است به موسی(ع) که تو نیز از خطاها و لغزشهای قومت، در صورت توبه، درگذر و آنها را نادیده انگار. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

12 - گذشت از گناه گوساله پرستان تائب و نادیده انگاشتن خطای آنان پس از بازگشت به توحید و پرستش خدای یکتا ، توصیه خداوند به موسی ( ع ) *

إن ربک من بعدها لغفور رحیم

برداشت فوق با توجه به دومین احتمالی است که در توجیه خطاب به موسی(ع) ذکر شد. یعنی <ربک> اشاره به این معنا باشد که ای موسی تو نیز متخلق به اخلاق الهی باش و از خطاها و لغزشها درگذر.

و به هوا افشاندن است (قاموس). گفتنی است که معنای اخیر در آیه مناسب تر به نظر می رسد، بنابراین <ثمّ لننسفنّه...> ; یعنی، پس از سوزاندن گوساله (ذوب کردن و تبدیل آن به قطعات ریز) سوخته آن را به دریا خواهیم پاشید.

12 - سوزاندن گوساله سامری و ریختن سوخته آن به دریا ، در برابر دیدگان سامری و دیگر مردم انجام گرفت .

وانظر . .. لنحرّقنّه ثمّ لننسفنّه فی الیمّ

<انظر> فرمان موسی(ع) به سامری است و ظاهر آن است که مقصود، مشاهده مراسم سوزاندن و به دریا ریختن باشد. ضمیرهای جمع در <لنحرّقنّه> و <لننسفنّه>، گویای حضور مردم در آن صحنه است.

جمله حالیه <و أنتم ظالمون> ظهور در این معنا دارد که: ظالم بودن، حالتی مقارن گوساله پرستی بوده است; یعنی، گوساله پرستی بنی اسرائیل از سر ظلم بوده و هیچ توجیهی از قبیل جهل که بتواند بهانه و عذری برای آن باشد در میان نبوده است.

إن الذین اتخذوا العجل سینالهم غضب من ربهم و ذله فی الحیوه الدنیا

<فی الحیوه الدنیا> علاوه بر اینکه قید برای <ذله> است، می تواند <قید> برای غضب نیز باشد. در این صورت مراد از غضب الهی گرفتار ساختن به عذابهای دنیوی است. نکرده آوردن <غضب> دلالت بر شدت غضب و عظمت آن دارد.

2 - خداوند ، گوساله پرستان بنی اسرائیل را به پدید آوردن ذلتی شدید در زندگی دنیوی آنان تهدید کرد .

إن الذین اتخذوا العجل سینالهم . .. ذله فی الحیوه الدنیا

17 - گوساله پرستان ، گروه حاکم بر جوّ عمومی بنی اسرائیل در غیاب موسی ( ع )

إنّی خشیت أن تقول فرّقت بین بنی إسرءیل

نمای اتحاد و یک پارچگی بنی اسرائیل، در فاصله ارتداد آنان، گویای حاکمیت مرتدان و گوساله پرستان است.

گویای برداشت یاد شده است.

معمولا یاد کردن از ویژگیهای یک شیء ناظر به علت احکامی است که بر آن مترتب شده است. بنابراین می توان گفت خداوند با بیان این ویژگی از مجسمه گوساله (بروز دادن صدای گاو) اشاره به یکی از علل گرایش آنان به پرستش آن گوساله دارد.

پرستی فرونشست.

وقوع جمله <و لما سکت . .. >، پس از دو آیه گذشته، بیانگر این است که فرو نشستن غضب موسی(ع) به خاطر پذیرش توبه تائبان از سوی خدا و تهدید اصرارکنندگان بر گوساله پرستی به کیفری زودرس بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 88 - 7

7 - گروهی از بنی اسرائیل در معرفی کردن گوساله زرین به عنوان معبود ، با سامری همراهی و هم کاری داشتند .

عجلاً . .. فقالوا ه-ذا إل-هکم و إل-ه موسی

فعل جمع <قالوا> می رساند که عده ای در اطراف سامری مجتمع گشته و مرام او را ترویج می کردند. یا این که از گذشته با او هم کاری و هم فکری داشتند و در زمان نمایش دادن گوساله، به ترویج عقیده باطل خود پرداختند.

گوساله پرستان بنی اسرائیل در غیاب موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 94 - 17

17 - گوساله پرستان ، گروه حاکم بر جوّ عمومی بنی اسرائیل در غیاب موسی ( ع )

إنّی خشیت أن تقول فرّقت بین بنی إسرءیل

نمای اتحاد و یک پارچگی بنی اسرائیل، در فاصله ارتداد آنان، گویای حاکمیت مرتدان و گوساله پرستان است.

1 - قوم موسی با گوساله پرستی ، بر خویشتن ستم کرده و مستحق کیفر شدند .

یقوم إنکم ظلمتم أنفسکم باتخاذکم العجل

7 - کشتن یکدیگر ، توبه تعیین شده ای برای گوساله پرستان بنی اسرائیل

فتوبوا إلی بارئکم فاقتلوا أنفسکم

حرف <فاء> در <فاقتلوا> تفسیریه است; یعنی، بیانگر این است که جمله <أقتلوا أنفسکم> تفسیر و توضیح جمله قبل (توبوا . ..) می باشد. در معنای جمله <فاقتلوا أنفسکم> دو نظر ایراد شده است. 1- فاقتلوا بعضکم بعضاً (یکدیگر را بکشید); 2- هر کسی خود را بکشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 12

12 - از امام رضا ( ع ) روایت شده که فرمود : < . . . ان الذین أمروا قوم موسی بعباده العجل ، کانوا خمسه أنفس ، و کانوا أهل بیت یأکلون علی خوان واحد . . . و هم الذین ذبحوا البقره التی أمر اللّه عز و جل بذبح ها ;

. .. کسانی که قوم موسی (ع) را به پرستش گوساله دعوت کردند، پنج نفر بودند که همگی از یک خانواده و سر یک سفره می نشستند ... و آنان همان کسانی بودند که مأمور گشته بودند گاوی را که خداوند عز و جل دستور داده بود زبح کنند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 92 - 4،8،10

4 - قوم موسی ، در غیاب او به گوساله پرستی روی آوردند .

ثم أتخذتم العجل من بعده

8 - قوم موسی ، هیچ عذر و بهانه ای برای گرایش به گوساله پرستی نداشتند .

ثم أتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون

جمله حالیه <و أنتم ظالمون> ظهور در این معنا دارد که: ظالم بودن، حالتی مقارن گوساله پرستی بوده است; یعنی، گوساله پرستی بنی اسرائیل از سر ظلم بوده و هیچ توجیهی از قبیل جهل که بتواند بهانه و عذری برای آن باشد در میان نبوده است.

10 - ارتداد قوم موسی و گرایش آنان به گوساله پرستی ، از جمله ستم های آنان

ثم أتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 14،22

14 - قلب ها و دل های یهودیان عصر موسی آکنده از عشق به گوساله پرستی بود .

و أشربوا فی قلوبهم العجل

اشراب <مصدر أشربوا> به معنای آمیختن و نفوذ دادن است. مراد از <عجل> (گوساله) به قرینه <فی قلوبهم> محبت و عشق گوساله است نه خود گوساله. آوردن <عجل> به جای <محبت عجل>، بیانگر این است که: محبت گوساله چنان با قلبهای آنان عجین شده بود که گویا خود گوساله در دلهای آنان جای داشت.

22 - از امام باقر ( ع ) درباره سخن خداوند که فرموده : < و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم > روایت شده که فرموده است : < فعمد موسی ( ع ) فبرد العجل من أنفه الی طرف ذنبه ثم احرقه بالنار فذرّه فی الیمّ قال : فکانت احدهم لیقع فی الماء و ما به إلیه من حاجه فیتعرض بذالک للرماد فیشربه و هو قول اللّه : و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم ;

موسی(ع) قصد ]نابودی[ گوساله ]سامری[ را نمود; پس او را با سوهان از بینی تا دم برید. سپس او را در آتش سوزاند و

ص: 137

خاکسترش را به دریا ریخت. در این هنگام بعضی از گوساله پرستان وارد آب شده در حالی که نیازی به آب هم نداشتند و قصد آنان خاکستر گوساله بود. پس خاکستر ]مخلوط با آب را [می نوشیدند و این سخن خداست که می فرماید: و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 148 - 1،2،11

1 - قوم موسی در غیاب وی ( زمان حضورش در میعادگاه مناجات ) به پرستش تندیس گوساله روی آوردند .

و اتخذ قوم موسی من بعده من حلیهم عجلا جسداً

2 - قوم موسی با زیورآلات خویش مجسمه گوساله نری را برای پرستش ساختند .

اتخذ . .. من حلیهم عجلا جسداً

اتخاذ (مصدر <اتخذ>) در اینجا به معنای ساختن است. <عجل> به معنای گوساله نر و <حُلیّ> (جمع حَلْی) به معنای زیورآلات است.

11 - بنی اسرائیلِ زمان موسی بر اثر ارتداد و گرایش به گوساله پرستی از ستمکاران شدند .

اتخذوه و کانوا ظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 149 - 1،2،8

1 - بنی اسرائیل پس از مدتی با پی بردن به عدم شایستگی مجسمه گوساله برای پرستش ، به گمراهی خود آگاه و از کرده خویش پشیمان شدند .

و لما سقط فی أیدیهم و رأوا أنهم قد ضلوا

جمله <سقط فی أیدیهم> کنایه از پشیمانی است. زیرا انسان در هنگام پشیمانی چانه خویش را بر دستانش قرار می دهد ; به گونه ای که گویا در دست خود فرو افتاده است.

2 - بنی اسرائیل پس از آگاهی به گمراهی خویش ، از گوساله پرستی توبه کردند و به گناه خویش معترف شدند .

قالوا لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا لنکونن من الخسرین

8 - قوم موسی علی رغم پیشینه گوساله پرستی به رحمت و مغفرت الهی امیدوار بودند .

لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 7،8،9،11

7 - موسی ( ع ) بر اثر شدّت غضب به خاطر گوساله پرستی قومش ، لوحه های تورات را بر زمین افکند .

لما رجع موسی إلی قومه غضبن أسفاً . .. و ألقی الألواح

8 - آلودگی بنی اسرائیل به شرک و گوساله پرستی ، از میان برنده زمینه ابلاغ تورات و تعلیم پیام ها و موعظه های آن

و ألقی الألواح

گویا هدف از بیان این بخش از داستان که موسی(ع) با مشاهده گوساله پرستی تورات را بر زمین افکند، این نکته باشد که موسی(ع) جامعه نابخرد خویش را شایسته تورات ندانست و زمینه تعالیم آن را بر باد رفته دید و لذا آن را بر زمین نهاد.

9 - موسی ( ع ) ، برادرش هارون را در انحراف بنی اسرائیل و گرایش آنان به گوساله پرستی مقصر شناخت .

و أخذ برأس أخیه یجره إلیه

ص: 138

11 - بازداری بنی اسرائیل از گرایش به شرک و گوساله پرستی ، مسؤولیت هارون از دیدگاه موسی ( ع )

و أخذ برأس أخیه یجره إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 152 - 7

7 - قوم موسی با گرایش به گوساله پرستی بر خداوند افترا بستند .

و کذلک نجزی المفترین

مصداق مورد نظر برای <المفترین> مشرکان و گوساله پرستان بنی اسرائیل هستند. بنابراین شرکورزی آنان افترا بر خدا بود. <افتراء>، از <فریه>، به معنای دورغ بافتن است. و مراد از <مفترین>، به مناسبت مورد، کسانی هستند که بر خدا دروغ می بندند ; یعنی به دروغ چیزی را به خدا نسبت می دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 11

11 - ارتداد بنی اسرائیل و پیدایش گوساله پرستی در میان آنان ، پس از عبورشان از دریا بود .

ی-بنی اسرءیل قد أنجین-کم من عدوّکم . .. فتنّا قومک من بعدک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 87 - 1،3

1 - بنی اسرائیل در برابر بازخواست و توبیخ خود از جانب موسی ( ع ) ، سعی در بی تقصیر نشان دادن خود در ماجرای گوساله پرستی داشتند .

ألم یعدکم . .. أفطال ... أم أردتّم ... قالوا ما أخلفنا موعدک بملکنا

جمله <ما أخلفنا> و نیز <حمّلنا>، جملگی توجیهات بنی اسرائیل برای پذیرش گوساله پرستی از سوی آنان است.

3 - بی اختیار قلمداد کردن خود ، از بهانه های بنی اسرائیل برای توجیه پیمان شکنی با موسی ( ع ) و پذیرش گوساله پرستی در میان خود

ما أخلفنا موعدک بملکنا

<موعد> مصدر و به معنای <وعد> است. <ملک> نیز مصدر است و مراد بنی اسرائیل، نفی مالک بودن امور خویش است. از همین رو معنای <ما أخلفنا...> چنین می شود: ما از پیمان و وعده تو، به اختیار خود تخلف نکردیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 89 - 3

3 - توبیخ و سرزنش بنی اسرائیل از سوی خداوند ، به جهت عقیده کور و نسنجیده آنان به معبود بودن گوساله سامری

أفلایرون ألاّیرجع إلیهم قولاً

استفهام در <أفلایرون> برای انکار توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 1

1 - انحراف و گوساله پرستی بنی اسرائیل در زمان غیبت موسی ( ع ) ، علی رغم هشدار های هارون ( ع ) صورت گرفته بود .

ص: 139

و لقد قال لهم هرون من قبل

<من قبل>; یعنی، پیش از بازگشت موسی(ع) از میقات.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 91 - 1

1 - بنی اسرائیل از پذیرش فرمان های هارون و توبه از گوساله پرستی ، سرباز زدند .

فاتّبعونی و أطیعوا أمری . .. قالوا لن نبرح علیه ع-کفین

<لن نبرح>; یعنی، <لانزال> (پایدار می مانیم) و <عاکف> به کسی گفته می شود که به چیزی توجه کرده و خود را به تعظیم آن وادار سازد (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 92 - 1

1 - موسی ( ع ) ، پس از بازگشت از میقات ، هارون را در باره عکس العمل وی در مقابل گوساله پرستان بنی اسرائیل ، مورد بازخواست و توبیخ قرار داد .

ی-ه-رون ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا

18 - اعمال ناروای یهود در طول تاریخ ( کشتن پیامبران ، گوساله پرستی و . . . ) نشانه ایمان نداشتن آنان حتی به پیامبران بنی اسرائیل و کتاب های آسمانی خویش است .

قالوا نؤمن بما أنزل علینا . .. قل بئسما یأمرکم به إیمنکم إن کنتم مؤمنین

چون جمله <قل بئسما . ..> (اگر ایمان دارید، ایمانتان شما را به کارهای ناروایی واداشته است) در جواب <نؤمن بما أنزل علینا> قرار گرفته، بیانگر آن است که: شما یهودیان به کتابهای آسمانی ایمان ندارید که چنین اعمال ناپسندی را مرتکب می شوید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 153 - 15،18

15 - کفر و گوساله پرستی یهود ، علی رغم مشاهده بینات و دلایل آشکار بر توحید و ضرورت خداپرستی

ثم اتخذوا العجل من بعد ما جاءتهم البینت

18 - گوساله پرستی و ارتداد یهودیان عصر موسی ( ع ) و عفو خداوند از آنان

ثم اتخذوا العجل من بعد ما جاءتهم البینت فعفونا عن ذلک

لن نبرح علیه ع-کفین حتّی یرجع إلینا موسی

<تحریق> (مصدر <لنحرّقنّه>) به معنای زیاد سوزاندن است (مصباح). <نسف> به معنای از ریشه برکندن و منهدم ساختن و به هوا افشاندن است (قاموس). گفتنی است که معنای اخیر در آیه مناسب تر به نظر می رسد، بنابراین <ثمّ لننسفنّه...> ; یعنی، پس از سوزاندن گوساله (ذوب کردن و تبدیل آن به قطعات ریز) سوخته آن را به دریا خواهیم پاشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 151 - 5

5 - موسی ( ع ) در عین قانع شدن به بی تقصیری هارون در گرایش بنی اسرائیل به گوساله پرستی ، وی را کاملا دور از خطا ندانست . *

قال رب اغفر لی و لأخی

طلب مغفرت برای هارون می تواند گویای برداشت فوق باشد.

و إذ قال موسی . .. فتاب علیکم

آیه های این بخش از سوره چنانچه از مطلع آن (یا بنی اسرائیل اذکروا نعمتی . ..) به دست می آید، در صدد بیان نعمتهایی است که خداوند به بنی اسرائیل ارزانی داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 153 - 12

12 - گذشت از گناه گوساله پرستان تائب و نادیده انگاشتن خطای آنان پس از بازگشت به توحید و پرستش خدای یکتا ، توصیه خداوند به موسی ( ع ) *

إن ربک من بعدها لغفور رحیم

برداشت فوق با توجه به دومین احتمالی است که در توجیه خطاب به موسی(ع) ذکر شد. یعنی <ربک> اشاره به این معنا باشد که ای موسی تو نیز متخلق به اخلاق الهی باش و از خطاها و لغزشها درگذر.

أفلایرون ألاّیرجع إلیهم قولاً

11 - طه - 20 - 94 - 8

8 - هارون ( ع ) ، برای ادای توضیح در باره علل نحوه برخورد خود با گوساله پرستان ، از موسی ( ع ) تقاضای فرصت کرد .

لاتأخذ بلحیتی و لابرأسی إنّی خشیت

فعل جمع <قالوا> می رساند که عده ای در اطراف سامری مجتمع گشته و مرام او را ترویج می کردند. یا این که از گذشته با او هم کاری و هم فکری داشتند و در زمان نمایش دادن گوساله، به ترویج عقیده باطل خود پرداختند.