علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 85

مشخصات کتاب

نام کتاب: علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 85

تحقیق و تالیف : رسول ملکیان اصفهانی - 1400 ش

ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 1

1- کینه

1- آثار کینه با ائمه(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 64 - 18

18- < عن أبی عبدالله ( ع ) . . . [ فی قوله ] < و شارکهم فی الأموال و الأولاد > . . . قال : إن الشیطان لیجیء حتی یقعد من المرأه کما یقعد الرجل منها و یحدث کما یحدث و ینکح کما ینکح قلت : بأی شیء یعرف ذلک ؟ قال : بحبّنا و بغضنا ، من أحبّنا کان من نطفه العبد و من أبغضنا کان نطفه الشیطان ;

از امام صادق(ع) در باره[سخن خداوند]<و شارکهم فی الأموال و الأولاد> روایت شده است که فرمود: همانا شیطان می آید و بر زنان می نشیند، همان گونه که مردان بر آنان می نشینند و همان می کنند که آنان انجام می دهند . ..[راوی می گوید]گفتم: به چه چیزی این مسأله شناخته می شود؟ حضرت فرمود: به حبّ و بغض نسبت به ما. هر کس ما را دوست بدارد، از نطفه پدرش می باشد و هر کس بر ما بغض بورزد، از نطفه شیطان می باشد>.

2- آرزوی رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 11

11 - مؤمنان ، آرزومند پاک بودن قلب هایشان از کینه و عداوت نسبت به اهل ایمان

یقولون ربّنا . .. و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ للذین ءامنوا

3- ارزش رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 4

4 _ زدودن کینه و عداوت از سینه ها ، ارزش الهی است .

و نزعنا ما فی صدورهم من غل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 1

16 - شوری - 42 - 40 - 8

8 - تلاش در راه رفع کدورت های پیشین ، به دنبال عفو و گذشت از خطای دیگران ، دارای ارزشی والا و پاداش فراوان الهی است .

فمن عفا و أصلح فأجره علی اللّه

ذکر <أصلح> پس از عفو، نشان می دهد که صرف عفو و اغماض در دستیابی به پاداش والای الهی کفایت نمی کند، بلکه می بایست پس از گذشت، در راه رفع اختلافات گام برداشت و طرح صمیمیت و آشتی افکند.

4- اظهار کینه برادران یوسف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 81 - 6

6_ اظهار کینه برادران بنیامین به وی در گزارش سرقتش به یعقوب

إن ابنک سرق

لحن جمله <إن ابنک سرق> (به یقین پسرت دزدی کرد) گویای کینه برادران بنیامین نسبت به اوست.

5- افشای کینه منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 29 - 1

1_ هشدار الهی به منافقان ، نسبت به افشای کینه های نهانی آنان

أم حسب . .. أن لن یخرج اللّه أضغ_نهم

6- اهمیت رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 4

4 _ زدودن کینه و عداوت از سینه ها ، ارزش الهی است .

و نزعنا ما فی صدورهم من غل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 1 - 10

10 _ مؤمنان وظیفه دارند برای از میان بردن کدورت ها ، درگیری ها و اختلافات خویشتن تلاش کنند .

و أصلحوا ذات بینکم

ص: 2

7- بهشتیان و کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 1

1 _ خداوند دل ها و سینه های اهل بهشت را از هر کینه و دشمنی پاک خواهد کرد .

و نزعنا ما فی صدورهم من غل

<غل> به معنای کینه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 47 - 1

1- خداوند ، هرگونه دشمنی و کینه ای را از دل متقین در بهشت بیرون می کند .

ادخلوها بسل_م ءامنین . و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ

<غلّ> در لغت به معنای دشمنی و کینه است.

8- پاداش رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 40 - 8

8 - تلاش در راه رفع کدورت های پیشین ، به دنبال عفو و گذشت از خطای دیگران ، دارای ارزشی والا و پاداش فراوان الهی است .

فمن عفا و أصلح فأجره علی اللّه

ذکر <أصلح> پس از عفو، نشان می دهد که صرف عفو و اغماض در دستیابی به پاداش والای الهی کفایت نمی کند، بلکه می بایست پس از گذشت، در راه رفع اختلافات گام برداشت و طرح صمیمیت و آشتی افکند.

9- جایگاه کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 47 - 3

3- محل کینه و دشمنی انسان ، سینه و دل اوست .

و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ

10- ذکر کینه شیاطین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 50 - 24

24- آدمیان همواره نسبت به کنیه و عداوت شیاطین با آنان توجه داشته باشند و از اطاعت آنان به پرهیزند .

ص: 3

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی و هم لکم عدوٌّ

11- رفع کینه در بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 47 - 1

1- خداوند ، هرگونه دشمنی و کینه ای را از دل متقین در بهشت بیرون می کند .

ادخلوها بسل_م ءامنین . و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ

<غلّ> در لغت به معنای دشمنی و کینه است.

12- زمینه رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 47 - 5

5- تقوا ، زمینه زدوده شدن کینه و دشمنی از دل ها و موجب ایجاد روح برادری در میان انسانها

إن المتقین . .. و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ إخونًا

13- زمینه رفع کینه مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 2 - 1،2

1 - صلح حدیبیه ، مایه شوکت اسلام و فروخفتن کینه ها و خصومت های مشرکان نسبت به پیامبر ( ص )

لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر

با توجه به این که در این آیات، غفران مترتب بر فتح شده است، می توان پی برد که مراد از <غفران> و <ذنب> معنای رایج آن نیست; زیرا ربطی میان صلح حدیبیه و بخشش گناهان دیده نمی شود. بر این اساس معنای دیگری این جا مراد است و آن این که بعثت پیامبر(ص)، آن حضرت را در نظر دشمنانش گنه کار و متهم می نمود; ولی در پرتو صلح حدیبیه، زمینه نشر دعوت پیامبر(ص) و بازشناخت شخصیت، اوصاف و خصال کریمانه آن حضرت فراهم آمد.

2 - صلح حدیبیه ، کاهش دهنده کینه مشرکان نسبت به پیامبر ( ص ) ، در زمینه های مورد اختلاف آنان ، قبل از هجرت و پس از آن *

إنّا فتحنا لک فتحًا مبینًا . لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر

منظور از <ما تقدّم> و <ما تأخّر>، امور قبل از هجرت و پس از آن است.

ص: 4

14- زمینه کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 86 - 11

11 _ از یاد بردن نعمت های خداوند ، زمینه ساز کینه توزی با پیامبران و سالکان راه خداست .

و لاتقعدوا . .. و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم

15- عوامل رفع کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 1 - 11

11 _ رعایت تقوا با عمل به احکام خداوند عاملی نیرومند برای حفظ وحدت جامعه ایمانی و زدودن کدورت ها و اختلافات آن

فاتقوا اللّه و أصلحوا ذات بینکم

امر به تقوا پیش از الزام اهل ایمان به زدودن کدورتها، رهنمودی است به راهی اساسی برای دستیابی به این تکلیف اجتماعی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 13

13 - دعا و نیایش به درگاه خداوند ، دارای تأثیر در تزکیه قلب ها از کینه و بدخواهی

یقولون ربّنا . .. و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ

تمجید خداوند از دعای مؤمنان، نشانگر تأثیر آن است; زیرا در صورتی که دعا و تمنا لغو و بی تأثیر باشد، مجالی برای تمجید نخواهد بود.

16- عوامل کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 100 - 22

22_ شیطان از عوامل ایجاد عداوت و کینه

من بعد أن نزغ الشیط_ن بینی و بین إخوتی

17- کینه ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 3

3 _ ابلیس دشمن انسانها و دارای ضمیری پرکینه از آنان

لأقعدن لهم صرطک المستقیم

ص: 5

18- کینه با سالکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 86 - 11

11 _ از یاد بردن نعمت های خداوند ، زمینه ساز کینه توزی با پیامبران و سالکان راه خداست .

و لاتقعدوا . .. و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم

19- کینه به انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 86 - 11

11 _ از یاد بردن نعمت های خداوند ، زمینه ساز کینه توزی با پیامبران و سالکان راه خداست .

و لاتقعدوا . .. و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم

20- کینه توزی اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 112 - 14

14 _ اهل کتاب ( یهود ) ، با علم به ناحق بودن قتل انبیاء ، آنان را می کشتند . *

و یقتلون الانبیاء بغیر حقّ

چون تصوّر حق بودن قتل انبیا نمی رود، لذا می توان گفت که قید <بغیر حق>، اشاره باشد به اینکه قاتلین می دانستند که قتل انبیا، حق نیست.

21- کینه توزی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 23

23 _ کافران کینه توز و منافقان حیله گر شایسته نابودی

قل موتوا بغیظکم انّ اللّه علیم بذات الصدور

22- کینه توزی یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 6

3 - آل عمران - 3 - 112 - 14

14 _ اهل کتاب ( یهود ) ، با علم به ناحق بودن قتل انبیاء ، آنان را می کشتند . *

و یقتلون الانبیاء بغیر حقّ

چون تصوّر حق بودن قتل انبیا نمی رود، لذا می توان گفت که قید <بغیر حق>، اشاره باشد به اینکه قاتلین می دانستند که قتل انبیا، حق نیست.

23- کینه جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 39 - 5

5 _ کینه توزی و دشمنی دوزخیان نسبت به یکدیگر

فأتهم عذابا ضعفا من النار . .. فما کان لکم علینا من فضل

24- کینه در مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 5

5 _ وجود برخی از کینه ها در سینه مؤمنان قبل از ورود به بهشت و زدودن آن با ورود به بهشت *

و نزعنا ما فی صدورهم من غل

25- کینه علیه محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 69 - 5

5 - توطئه ها و کینهورزی های پنهان و آشکار مشرکان علیه پیامبر ( ص )

و ربّک یعلم ما تکنّ صدورهم و ما یعلنون

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین _ که درباره انواع بهانه جویی های کافران می باشد _ می توان گفت که مراد آیه بیان مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 8 - 4

4 - بغض و کینه عمیق منافقان ، نسبت به شخص پیامبر ( ص )

لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ

تعبیر <أذلّ> در مورد رسول خدا(ص)، حکایت از دشمنی شدید منافقان نسبت به آن حضرت دارد.

ص: 7

26- کینه فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 44 - 11

11 - < سفیان بن سعید قال : سمعت أباعبداللّه جعفربن محمد الصادق ( ع ) . . . یقول : یا سفیان ، علیک بالتقیّه . . . ان اللّه عزّوجلّ قال لموسی و هارون : < فقولا له قولاً لیّناً لعلّه یتذکّر أو یخشی > یقول اللّه عزّوجلّ : کنّیاه و قولا له : یا أبا مصعب ;

سفیان بن سعید گوید: از امام صادق(ع) شنیدم . .. که می فرمود: ای سفیان! تقیه را مراعات کن ... خداوند _ عزّوجلّ _ به موسی و هارون فرمود: <فقولا له قولاً لیّناً لعلّه یتذکّر أو یخشی> مراد خداوند _ عزّوجلّ _ این است که با کنیه به او خطاب کنید و به او بگویید: یا أبا مصعب>. (خطاب کردن به اشخاص با کنیه، نشانه احترام به آنان است).

27- کینه فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 20 - 1

1- موسی ( ع ) ، مورد هجوم کینه ها و تهمت های فرعونیان در پی ابلاغ پیام الهی

و إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون

برداشت بالا بر این اساس است که <رجم> (مصدر <ترجمون>)، در این آیه به معنای تهمت زدن باشد.

28- کینه مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 69 - 5

5 - توطئه ها و کینهورزی های پنهان و آشکار مشرکان علیه پیامبر ( ص )

و ربّک یعلم ما تکنّ صدورهم و ما یعلنون

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین _ که درباره انواع بهانه جویی های کافران می باشد _ می توان گفت که مراد آیه بیان مطلب یاد شده است.

29- کینه مشرکان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 8 - 13

13 _ افشای رفتار های فریبکارانه و کینه قلبی مشرکان صدر اسلام نسبت به مسلمانان از سوی خداوند

و إن یظهروا علیکم لایرقبوا فیکم إلّاً و لاذمه . .. و تأبی قلوبهم

آمدن فعلهای <یظهروا>، <یرقبوا> و <تأبی> به صورت فعل مضارع که دلالت بر حال و آینده می کند، می تواند حاکی از

ص: 8

این حقیقت باشد که آیه در صدد افشای رازهای منافقان علیه مسلمانان است.

30- کینه منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 29 - 3

3_ بیماردلان منافق ، دارای کینه های عمیق نسبت به دین و مؤمنان

أم حسب الذین فی قلوبهم مرض أن لن یخرج اللّه أضغ_نهم

<أضغان>، (جمع <ضغن>) به معنای کینه های شدید و عمیق است.

31- کینه منافقان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 8 - 4

4 - بغض و کینه عمیق منافقان ، نسبت به شخص پیامبر ( ص )

لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ

تعبیر <أذلّ> در مورد رسول خدا(ص)، حکایت از دشمنی شدید منافقان نسبت به آن حضرت دارد.

32- متقین و کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 47 - 1،8

1- خداوند ، هرگونه دشمنی و کینه ای را از دل متقین در بهشت بیرون می کند .

ادخلوها بسل_م ءامنین . و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ

<غلّ> در لغت به معنای دشمنی و کینه است.

8- امکان راه یابی کینه و دشمنی در دل متقین

و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ

از اینکه خداوند فرمود: <از دل متقین کینه و دشمنی را برداشتیم> حکایت از این نکته می کند که کینه، می تواند در دل متقین راه پیدا کند.

33- منشأ کینه منافقان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 74 - 14

ص: 9

14 _ رفاه و امکانات مادی مسلمانان ، غیر قابل تحمل برای منافقان صدر اسلام و برانگیزنده آنان به ستیزه جویی و کینهورزی

و ما نقموا إلا أن أغنیهم اللّه و رسوله من فضله

34- موجبات کینه اخروی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 38 - 6

6 _ همیاریهای ضد دینی در دنیا، در پی دارنده دشمنی و کینه توزی در آخرت خواهد شد.

کلما دخلت أمه لعنت أختها

35- یوسف(ع) و کینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 69 - 9

9_ گذشت ، بزرگواری و منزه بودن از کینه توزی و حسّ انتقام جویی به هنگام قدرت ، از خصلت های نیکوی حضرت یوسف ( ع )

فلاتبتئس بما کانوا یعملون

ص: 10

2- گاو

1- آبیاری با گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 4

4 - قوم موسی ، از گاو برای شخم زنی و آبیاری کشتزار ها استفاده می کردند .

لاذلول تثیر الأرض و لاتسقی الحرث

2- استفاده از گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 21 - 7

7 - امکان بهرهوری گسترده بشر از دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، نشانی دیگر از لطف و عنایت خدا و نظارت دقیق او بر احوال آفریده هایش

و ما کنّا عن الخلق غ_فلین . .. و إنّ لکم فی الأنع_م لعبره ... و منها تأکلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 71 - 4

4 - بهره مندی انسان ها ، فلسفه و حکمت آفرینش شتر ، گاو و گوسفندان

أوَلم یروا أنّا خلقنا لهم ممّا عملت أیدینا أنع_مًا

گفتنی است از <لام> <لهم> (به کار رفته در معنای تعلیل) و نیز از این که آیه شریفه در مقام امتنان است، برداشت یاد شده به دست می آید.

3- اهمیت شیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 73 - 3

3 - اهمیت و نقش بسیار شیر شتر ، گاو و گوسفند و فراورده های آن ، در تغذیه انسان ها

ص: 11

و مشارب

برداشت یاد شده از آن جا است که شیر _ با آن که از منافع أنعام به شمار می رود _ اختصاص به ذکر یافته است.

4- بارکشی با گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 72 - 4

4 - جواز استفاده از شتر و گاو برای سوار شدن و حمل و نقل

فمنها رکوبهم

5- پیه گاو در یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 146 - 2

2 _ خوردن گوشت حیوانات ناخن دار و پیه گاو و گوسفند برای یهود از آغاز حرام نبوده است.

و علی الذین هادوا حرمنا . .. ذلک جزینهم ببغیهم

6- تحریم پیه گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 146 - 3،5

3 _ خوردن دنبه و پیه گاو و گوسفند بر یهود، جز آنچه بر پشت و چسبیده بر روده و استخوان بوده، حرام بوده است.

و من البقر و الغنم حرمنا علیهم شحومهما إلا ما حملت

<شحم> به معنی چربی و پیه است و <ظهر> یعنی پشت و <حوایا>، جمع <حویه>، به معنی روده است.

5 _ تحریم کامل برخی از حیوانات و تحریم بخشهایی از گاو و گوسفند بر یهود، سزای تجاوزگری آنان بود.

و علی الذین هادوا حرمنا . .. ذلک جزینهم ببغیهم

<بغی> به معنای تجاوز و تعدی است. (لسان العرب).

7- تحریم جنین گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 8

8 _ تحریم استفاده از گوشت شتر، گاو و جنین آنها، افترا به خداوند است.

قل ءالذکرین حرم . .. ومن أظلم ممن افتری علی الله کذبا

ص: 12

8- تحریم گوشت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 8

8 _ تحریم استفاده از گوشت شتر، گاو و جنین آنها، افترا به خداوند است.

قل ءالذکرین حرم . .. ومن أظلم ممن افتری علی الله کذبا

9- تسخیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 72 - 2

2 - رام و مسخرّ کردن دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای بشر ، جلوه قدرت خدا و لطف او بر بندگان است .

و ذلّلن_ها لهم

10- تعقل در خلقت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 71 - 2

2 - تشویق خداوند به تأمل و اندیشه در جلوه های قدرت الهی در طبیعت ( مانند شتر ، گاو و گوسفند )

أوَلم یروا أنّا خلقنا لهم ممّا عملت أیدینا أنع_مًا

11- حلیت جنین گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 2

2 _ استفاده از گوشت شتر و گاو نر و ماده و جنین آنها حلال است.

و من الإبل اثنین . .. قل ءالذکرین حرم أم الأنثیین أما اشتملت علیه أرحام الأنثیین

12- حلیت گوشت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 1 - 14

ص: 13

14 _ حلیت خوردن گوشت برخی از چهارپایان ( شتر ، گاو و گوسفند ) و حرمت برخی دیگر و حرمت صید و شکار در حال احرام ، از عهد ها و پیمان های الهی با مؤمنان

اوفوا بالعقود أحلت لکم بهیمه الانعم الا ما یتلی علیکم غیر محلی الصید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 142 - 2

2 _ جواز خوردن گوشت چهارپایان (شتر، گاو، گوسفند)

و من الأنعم . .. کلوا مما رزقکم الله

<أنعام> جمع <نعم> به شتر، گاو و گوسفند، اطلاق می شود. (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 2

2 _ استفاده از گوشت شتر و گاو نر و ماده و جنین آنها حلال است.

و من الإبل اثنین . .. قل ءالذکرین حرم أم الأنثیین أما اشتملت علیه أرحام الأنثیین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 28 - 15

15 - شتر ، گاو و گوسفند ، چهارپایانی حلال گوشت

علی ما رزقهم من بهیمه الأنع_م فکلوا منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 30 - 8،9

8 - شتر ، گاو و گوسفند ، چهار پایانی حلال گوشت

و أُحلّت لکم الأنع_م

<أنعام> (جمع <نعم>) در اصل به معنای شتر است. بنابراین <أنعام>; یعنی، شتران لکن گاهی <أنعام>; گفته می شود و از آن مجموع شتر، گاو و گوسفند اراده می شود. مقصود از <أنعام>در جمله فوق استعمال دوم است. گفتنی است که جمله <أحلت لکم الأنعام> به تقدیر <أحلت لکم أکل لحوم الأنعام> می باشد; یعنی، برای شما خوردن گوشت شتر، گاو و گوسفند حلال شده است.

9 - استفاده از گوشت شتر ، گاو و گوسفند ، به جز در مواردی که از سوی خدا تحریم شده ، حلال و جایز است .

و أُحلّت لکم الأنع_م إلاّ ما یتلی علیکم

13- خالق گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 5 - 1

1- خداوند ، خالق و آفریننده انعام ( گاو ، شتر و گوسفند ) است .

ص: 14

و الأنع_م خلقها لکم

<نعم> در لغت تنها به شتر گفته می شود; زیرا که بزرگ ترین نعمتها در نزد عرب است، ولی جمع آن <أنعام> به شتر، گاو و گوسفند گفته می شود.

14- خلقت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 28 - 1

1 - آفرینش انسان ، جنبندگان و دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، از نشانه های ربوبیت بی همتای خداوند

ألم تر أنّ اللّه . .. و من الناس و الدّوابّ و الأنع_م

<أنعام> جمع <نَعَم> (شتر) می باشد; ولی این واژه در مجموع شتر، گاو و گوسفند نیز به کار می رود; چنان که در آیه شریفه به همین معنا استعمال شده است (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 71 - 1

1 - شتر ، گاو و گوسفند ، مخلوق خدا و جلوه هایی از قدرت او

أوَلم یروا أنّا خلقنا لهم ممّا عملت أیدینا أنع_مًا

<أنعام> به معنای شتر، گاو و گوسفند است و جمله <ممّا علمت أیدینا> کنایه از قدرت خدا می باشد. گفتنی است که آیه شریفه در مقام بیان جلوه های آن در طبیعت است.

15- خوردن گوشت گاو در صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 8 - 9

9- خوردن گوشت دام ها ( گاو ، گوسفند و شتر ) در میان مردم عصر بعثت ، امری رایج و متداول بوده است .

و الأنع_م خلقها لکم . .. و منها تأکلون ... و الخیل و البغال و الحمیر لترکبوها و

با توجه به اینکه در ردیف منافع انعام (گاو، شتر و گوسفند) استفاده از گوشت ه نها ذکر شده ، ولی برای اسب، استر و الاغ چنین استفاده ای بیان نگردیده و از طرفی این آیات در صدد برشمردن نعمتهاست و تا زمانی که استفاده از چیزی متداول نباشد نعمت بر آن صدق نمی کند، معلوم می شود که خوردن گوشت گاو، گوسفند و شتر متداول بوده; ولی خوردن گوشت اسب، استر و الاغ متداول نبوده است.

16- ذبح گاو بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 1،3،5

ص: 15

1 - خداوند ، قوم موسی را به ذبح گاوی ماده فرمان داد .

إن اللّه یأمرکم أن تذبحوا بقره

ماده بودن گاو از <بکر> در آیه بعد استفاده می شود.

3 - تأکید موسی ( ع ) بر اینکه دستور ذبح گاو ، از ناحیه خداست نه صلاحدید وی .

إذ قال موسی لقومه إن اللّه یأمرکم

5 - قوم موسی بر این گمان بودند که دستور ذبح گاو از ناحیه موسی ( ع ) است ، نه فرمانی از جانب خداوند

أتتخذنا هزواً

از اینکه بنی اسرائیل با جمله <أتتخذنا هزواً> (آیا ما را به مسخره می گیری) موسی(ع) را مورد خطاب قرار دادند، معلوم می شود که: آنان دستور ذبح گاو را دستوری از ناحیه خداوند نمی پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 68 - 1،2،5،6

1 - بنی اسرائیل ، پس از انکار اولیه ، به الهی بودن دستور ذبح گاو ماده مطمئن شدند .

قالو أتتخذنا هزواً . .. قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی

تقاضای تبیین ویژگیها و مشخصه های گاوی که باید ذبح شود، بیانگر این معناست که: قوم موسی در پی سخنان او (أعوذ باللّه . ..) باور کردند که دستور ذبح گاو، فرمانی از جانب خداوند است.

2 - قوم موسی ، ناباور به کفایت ذبح هر گاوی برای حل معمای قتل

قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی

5 - موسی ( ع ) مردم خویش را به انجام مأموریتشان ( ذبح گاو میانسال ) فرمان داد .

إنها بقره لافارض و لابکر عوان بین ذلک فافعلوا ما تؤمرون

6 - میانسال بودن گاو - پیش از سؤال از مشخصه های دیگر - تنها ویژگی لازم برای گاو ماده ای که بنی اسرائیل به ذبح آن مأمور شدند .

عوان بین ذلک فافعلوا ما تؤمرون

جمله <فافعلوا ما تؤمرون> (به آنچه مأمور شدید عمل کنید) بیانگر این است که: تکلیف قوم موسی و به اصطلاح <مأمورٌ به> آنان، ذبح گاوی میانسال بوده است بدون لحاظ شرطی دیگر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 2،5،7،8

2 - گاوی که قوم موسی به ذبح آن مأمور شدند باید سالم ، بی نقص و پیراسته از هر نقطه و خطی در رنگ و پوستش می بود .

مسلّمه لاشیه فیها

<مسلّمه> یعنی دارای سلامت و سلامت به معنای: مبرا بودن از عیب و آفت است. <شیه> به هر رنگی گفته می شود که مخالف رنگ عمومی چیزی باشد. بنابراین <لاشیه فیها> یعنی، در رنگ آن گاو، رنگ دیگری نباشد. گفتنی است که <شیه> از ماده <وشی> است و <هاء> آخر عوض واو محذوف می باشد.

5 - قوم موسی ، گاوی را با تمام ویژگی های تعیین شده ، یافته آن را ذبح کردند .

فذبحوها

ضمیر <ها> در <ذبحوها> به <بقره> ]توصیف شده [برمی گردد.

ص: 16

7 - قوم موسی ، پس از دستیابی به گاو مورد نظر ، تمایلی به کشتن آن نداشتند .

و ما کادوا یفعلون

<کاد> به معنای نزدیک بود، است. این فعل آن گاه که منفی باشد گاهی دلالت بر تأکید انجام نگرفتن فعل بعد دارد و احیاناً حاکی از انجام گرفتن آن، از روی بی میلی، کندی یا سختی است. در جمله <ما کادوا یفعلون> به قرینه <فذبحوها> دومین معنا مراد است; یعنی، انجام دادند ولی با سختی و بی میلی.

8 - قوم موسی ، با سؤال و جستجوی بی مورد ، تکلیف ( کشتن گاوی ماده برای حل معمای قتل ) را بر خود دشوار کردند .

فذبحوها و ما کادوا یفعلون

جمله <ما کادوا یفعلون> (نزدیک بود انجام ندهند) می تواند اشاره به دشواری انجام تکلیف مذکور باشد، که به شهادت جمله <فافعلوا ما تؤمرون> (در آیه 68) و قرینه های دیگر، قوم موسی خود با سؤالهای بی مورد این مشکل را آفریدند و تکلیف را بر خویش دشوار ساختند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 73 - 17

17 - بزنطی از امام رضا ( ع ) روایت نموده که : < ان رجلا من بنی اسرائیل قتل قرابه له . . . فقالوا لموسی ( ع ) ان سبط آل فلان قتلوا فلاناً فاخبرنا من قتله ؟ قال ایتونی ببقره . . . فاشترو ها و جاؤا بها فأمر بذبح ها ثم أمر ان یضرب المیت بذنب ها فلما فعلوا ذلک حیی المقتول و قال یا رسول اللّه ابن عمّی قتلنی دون من یدعی علیه قتلی فعلموا بذلک قاتله . . . ;

شخصی از بنی اسرائیل یکی از نزدیکان خود را کشت . .. بنی اسرائیل به موسی گفتند: فلان قبیله، فلانی را کشته است و تو قاتل را معرفی کن. موسی (ع) فرمود: گاوی را نزد من آورید ... آنان گاو را خریده و نزد موسی(ع) بردند و موسی امر به ذبح آن کرد. سپس امر نمود که دم آن گاو را به مقتول بزنند و چون این کار را کردند آن مرده زنده شد و گفت ای پیامبر خدا! پسر عمویم مرا کشته است نه آن کس که او را متهم به کشتن من کرده اند، پس با این عمل قاتل را شناسایی نمودند ...>.

17- ذبح گاو در حج

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 28 - 12

12 - جواز قربانی کردن به هر یک از شتر ، گاو و گوسفند در مراسم حج

علی ما رزقهم من بهیمه الأنع_م

<أنعام> (جمع <نعم>) در اصل به معنای شتران است. لکن گاهی به مجموع شتر، گاو و گوسفند نیز گفته می شود. به اعتقاد همه مفسران مراد از <أنعام> در این جا معنای دوم (مجموع شتر، گاو و گوسفند) می باشد. گفتنی است که <بهیمه> به معنای چهارپا و اضافه آن به انعام اضافه بیانیه است; یعنی، چهارپایی که عبارت است از شتر، گاو و گوسفند.

18- رنگ گاو بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 69 - 2،3

2 - قوم موسی ، از وی تقاضا کردند تا رنگ گاوی را که باید ذبح شود ، از خداوند سؤال کند و برای ایشان بیان دارد .

ص: 17

قالوا ادع لنا ربّک یبین لنا ما لونها

3 - گاوی که قوم موسی مأمور به ذبح آن شدند ، باید دارای رنگ زرد خالص بوده و مسرّت بخش باشد .

إنها بقره صفراء فاقع لونها تسرّ النظرین

<فاقع> به معنای خالص و روشن است. ضمیر در <تسرّ> (مسرّت بخش باشد) به <بقره> بر می گردد; یعنی، آن گاو باید به گونه ای باشد که مایه مسرّت بینندگان شود. البته از فراز قبل (صفراء ...) این معنا استفاده می شود که رنگ آن نیز دخیل در مسرّت بخشی بوده است; یعنی: تسرّ بلونها الناظرین. بنابراین باید هم گاو زیبا می بود و هم رنگ آن.

19- زوجیت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 143 - 1

1 _ خداوند، آفریننده هشت نر و ماده از گوسفند و بز و شتر و گاو برای بهره برداری آدمیان

ثمنیه ازوج من الضأن اثنین

<ثمانیه أزواج> می تواند بدل برای <حموله و فرشا> باشد که خود مفعول <أنشأ> می باشند. در این صورت معنای آیه چنین می شود: <أنشأ من الأنعام ثمانیه أزواج>.

20- شخم زنی با گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 4

4 - قوم موسی ، از گاو برای شخم زنی و آبیاری کشتزار ها استفاده می کردند .

لاذلول تثیر الأرض و لاتسقی الحرث

21- شیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 21 - 2

2 - شیر دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، از منابع مهم تغذیه انسان

نسقیکم ممّا فی بطونها

22- شیر گاو از آیات خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 3

ص: 18

3- بیرون آوردن شیر خالص و آماده نوشیدن ، از بین خون و سرگین داخل شکنبه شتر ، گاو و گوسفند ، از آیات خداوند

و إن لکم فی الأنع_م لعبره نسقیکم ممّا فی بطونه من بین فرث و دم لبنًا خالصًا سائغ

23- صفات گاو بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 68 - 3،4،6،8

3 - قوم موسی ، از وی خواستند تا مشخصه های گاوی را که باید ذبح شود از خداوند بخواهد و برای ایشان بیان کند .

قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی

4 - میانسال بودن - نه گوساله جوان و نه گاوی پیر - از مشخصه های تعیین شده برای گاوی که قوم موسی به ذبح آن مأمور شدند .

إنها بقره لافارض و لابکر عوان بین ذلک

<فارض> به معنای پیر و بزرگ سال است. <بقره بکر> یعنی، ماده گاوی جوان که هنوز باردار نشده است (لسان العرب). <عوان> هم به معنای میانسال است.

6 - میانسال بودن گاو - پیش از سؤال از مشخصه های دیگر - تنها ویژگی لازم برای گاو ماده ای که بنی اسرائیل به ذبح آن مأمور شدند .

عوان بین ذلک فافعلوا ما تؤمرون

جمله <فافعلوا ما تؤمرون> (به آنچه مأمور شدید عمل کنید) بیانگر این است که: تکلیف قوم موسی و به اصطلاح <مأمورٌ به> آنان، ذبح گاوی میانسال بوده است بدون لحاظ شرطی دیگر.

8 - از امام صادق ( ع ) درباره آیه < قال إنه یقول إن ها بقره لافارض و لابکر > روایت شده که فرموده اند : و < الفارض > التی قد ضرب ها الفحل و لم تحمل و < البکر > التی لم یضرب ها الفحل . . . ;

<فارض> گاو ماده ای است که جفت گیری کرده ولی باردار نشده است و <بکر> گاو ماده ای است که جفت گیری نکرده است . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 69 - 1،4

1 - قوم موسی ، میانسال بودن گاو را شرطی کافی برای مشخص شدن تکلیف و رسیدن به مقصود ( حل معمای قتل ) نمی دانستند .

فافعلوا ما تؤمرون. قالوا ادع لنا ربّک یبین لنا ما لونها

علی رغم اینکه موسی(ع) با جمله <فافعلوا ما تؤمرون> به قوم خویش تفهیم کرد که تکلیف آنان بیش از این نیست که گاوی میانسال را ذبح کنند; ایشان با پرسش از رنگ و دیگر ویژگیها در صدد ابقای این معنا بودند که: ذبح چنین گاوی (تنها میانسال بودن) نمی تواند وسیله حل معمای قتل باشد.

4 - تأکید موسی ( ع ) بر اینکه ، صفات بیان شده برای گاوی که باید ذبح شود ، صفاتی تعیین شده از جانب خداوندست نه از ناحیه خود او

قالوا إنه یقول

ص: 19

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 70 - 1،2،9

1 - قوم موسی ، بیان رنگ و سن گاو مورد نظر را مشخص کننده ندانسته و خواهان توضیح بیشتری درباره ویژگی های آن شدند .

قالوا ادع لنا ربّک یبین لنا ما لونها

2 - قوم موسی ، بر این باور بودند که گاو مورد نظر برای ذبح و حل معمای قتل ، باید ویژگی های منحصر به فرد داشته باشد .

إن البقر تشبه علینا

<تشابه> به معنای همانند بودن است و چون با <علی> متعدی شده، متضمن معنای التباس و اشتباه نیز هست. بنابراین <إن البقر ...>; یعنی، آن گاو توصیف شده به میانسالی و زرد رنگی، مصادیق زیادی دارد که همگی مشابه یکدیگرند و این موجب می شود که ندانیم کدامین را انتخاب کنیم. این جمله از قوم موسی، حکایت از آن دارد که: آنان گمان داشتند گاو مورد نظر برای ذبح باید به گونه ای توصیف شود که تنها یک فرد داشته باشد تا همانندی از بین برود.

9 - از رسول خدا ( ص ) روایت شده که : < أنهم أمروا بأدنی بقره و لکنهم لما شدوا علی أنفسهم شدد اللّه علیهم و ایّم اللّه لو لم یستثنوا ما بینت لهم ، إلی آخر الأبد . . . ;

بنی اسرائیل مأمور به ذبح کم ارزش ترین گاو بودند; لکن چون بر خویشتن سخت گرفتند خداوند نیز بر آنان سخت گرفت و سوگند به خدا اگر آنان <إن شاء اللّه> نمی گفتند هرگز علامتهای گاوی که می بایست ذبح نمایند برای آنان بیان نمی شد . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 1،2،3،6

1 - گاوی که برای شخم زنی رام نشده و برای کشتزاران آبکشی نکرده ، از ویژگی های گاوی که قوم موسی به ذبح آن مأمور شدند .

قال إنه یقول بقره إنّها بقره لاذلول تثیر الأرض و لاتسقی الحرث

<ذلول> به معنای رام و مطیع است. <إثاره> (مصدر تثیر) به معنای زیر و رو کردن می باشد. مراد از زیر و رو کردن زمین به وسیله گاو، شخم زدن آن است.

2 - گاوی که قوم موسی به ذبح آن مأمور شدند باید سالم ، بی نقص و پیراسته از هر نقطه و خطی در رنگ و پوستش می بود .

مسلّمه لاشیه فیها

<مسلّمه> یعنی دارای سلامت و سلامت به معنای: مبرا بودن از عیب و آفت است. <شیه> به هر رنگی گفته می شود که مخالف رنگ عمومی چیزی باشد. بنابراین <لاشیه فیها> یعنی، در رنگ آن گاو، رنگ دیگری نباشد. گفتنی است که <شیه> از ماده <وشی> است و <هاء> آخر عوض واو محذوف می باشد.

3 - قوم موسی ، آخرین علایم تعیین شده را ( رام نشده برای شخم و . . . ) نشانه هایی قاطع و برطرف کننده سردرگمی خویش دانستند .

قالوا الئن جئت بالحق

<حق> در جمله فوق به معنای ثابت و استوار در مقابل امری تردیدپذیر و نامشخص است. ال در <الحق> برای استغراق خصایص افراد است; یعنی، حق کامل و تمام.

6 - قوم موسی ، ویژگی های اولیه گاوی را که باید ذبح می شد ، نارسا پنداشته و موسی ( ع ) را به کوتاهی در بیان حقیقت

ص: 20

متهم کردند .

قالوا الئن جئت بالحق

مفهوم کلام قوم موسی (الآن . ..; هم اکنون حق را به تمامی بیان کردی) این است که: وی قبل از ذکر اوصاف یاد شده در این آیه، حق را به طور کامل بیان نکرده بود.

24- عبرت از خروج شیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 4

4- در خارج کردن شیر خالص از میان خون و فضولات غذایی شتر ، گاو و گوسفند ، درس عبرتی است برای انسانها

و إن لکم فی الأنع_م لعبره نسقیکم ممّا فی بطونه من بین فرث و دم لبنًا خالصًا سائغ

25- عبرت از گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 1

1- در شتر ، گاو و گوسفند درس عبرتی برای انسانهاست .

و إن لکم فی الأنع_م لعبره نسقیکم

<أنعام> نامی است برای شتر، گاو و گوسفند.

26- فلسفه خلقت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 1

1 _ خداوند شتر و گاو نر و ماده را برای بهره برداری انسان آفریده است.

و هو الذی أنشأ . .. و من الإبل اثنین و من البقر اثنین قل ءالذکرین حرم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 5 - 2

2- آفرینش دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) به منظور بهره گیری انسان از آنهاست .

و الأنع_م خلقها لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 54 - 2

2 - شتر ، گاو و گوسفند ، برای انسان و در خدمت او است .

ص: 21

کلوا وارعوا أنع_مکم

به شتر، گاو و گوسفند <أنعام> گفته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 72 - 3،5

3 - خداوند برخی از دام ها ( چون شتر و گاو ) را برای سوار شدن و حمل و نقل آفریده است .

فمنها رکوبهم

<من> در <فمنها> برای تبعیض است; یعنی، برخی از انعام که مقصود از آن شتر و گاو است.

5 - خداوند ، شتر ، گاو و گوسفند را برای تغذیه انسان آفرید .

و منها یأکلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 79 - 1

1 - خداوند ، دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) را به خاطر منافع و مصالح انسان ها آفریده است .

اللّه الذی جعل لکم الأنع_م

لام در <لکم> برای تعلیل است; یعنی، به خاطر شما، <أنعام> (جمع <نَعَمْ>) در اصل به معنای شتر است; ولی گاهی برای مجموع <شتر، گاو و گوسفند> به کار می رود. برداشت یاد شده بر اساس همین احتمال است.

27- فواید پشم گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 80 - 9

9- پشم ، کرک و موی دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای ساختن اثاثیه و لوازم زندگی ، متناسب با زیست طبیعی انسان است .

جعل لکم من الأنع_م . .. تستخفّونها ... أث_ثًا و مت_عًا

از اینکه خداوند پشم، کرک و موی دامها را در جهت تهیه اثاثیه و لوازم زندگی آفریده است، گویای متناسب بودن آنها با زیست طبیعی انسان می باشد; چون خداوند حکیم و داناست.

28- فواید پوست گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 80 - 5،6

5- آفرینش دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، به گونه ای که از پوست آنها خانه و سرپناه سبک و قابل انتقال ( برای عشایر و صحرانشین ) ساخته شود ، به قدرت خداست .

و الله . .. جعل لکم من جلود الأنع_م بیوتًا تستخفّونها یوم ظعنکم و یوم إقامتکم

6- بهرهوری انسان ، از پوست دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای ساختن سرپناه سبک و قابل انتقال ، از نعمت های الهی

ص: 22

است .

و جعل لکم من جلود الأنع_م بیوتًا

29- فواید شیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 5

5- شیر شتر ، گاو و گوسفند نوشیدنی ، سالم و سهل التناول است .

و إن لکم فی الأنع_م لعبره نسقیکم ممّا فی بطونه من بین فرث و دم لبنًا خالصًا سائغ

<خالصاً> (پالوده از هر چیز) حکایت از سلامت آن و <سائغاً> (آسان جریان یابنده) حکایت از سهل التناول بودن آن می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 73 - 2

2 - شتر ، گاو و گوسفند ، دارای نوشیدنی های بسیار برای انسان

و مشارب

30- فواید کرک گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 80 - 9

9- پشم ، کرک و موی دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای ساختن اثاثیه و لوازم زندگی ، متناسب با زیست طبیعی انسان است .

جعل لکم من الأنع_م . .. تستخفّونها ... أث_ثًا و مت_عًا

از اینکه خداوند پشم، کرک و موی دامها را در جهت تهیه اثاثیه و لوازم زندگی آفریده است، گویای متناسب بودن آنها با زیست طبیعی انسان می باشد; چون خداوند حکیم و داناست.

31- فواید گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 1

1 _ خداوند شتر و گاو نر و ماده را برای بهره برداری انسان آفریده است.

و هو الذی أنشأ . .. و من الإبل اثنین و من البقر اثنین قل ءالذکرین حرم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 23

9 - نحل - 16 - 5 - 4

4- دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، دارای فواید و منافع گوناگون برای انسان

و الأنع_م خلقها لکم فیها دفءٌ و من_فع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 21 - 1،6

1 - وجود و کارایی دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای انسان ، آکنده از درس ها و عبرت هایی از تقدیر و تدبیر الهی است .

و إنّ لکم فی الأنع_م لعبره

<أنعام>; یعنی، گله های شتر، گاو و گوسفند. <عبره> و <إعتبار> نیز به معنای پندگرفتن و اندرز یافتن است.

6 - شتر ، گاو و گوسفند ، از منابع درآمد و امرار معاش انسان

و منها تأکلون

جمله <و منها تأکلون> (از آنها می خورید) می تواند تعبیر کنایی از ارتزاق و کسب درآمد باشد; چنان که گفته می شود <فلانی از حرفه اش می خورد> که مقصود این است که فلانی از حرفه اش زندگی کرده کسب درآمد می نماید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 71 - 6

6 - شتر ، گاو و گوسفند ، از نعمت های بزرگ الهی برای بشر و دارای نقش مفید و مؤثر در بهبود زندگی وی

أوَلم یروا أنّا خلقنا لهم ممّا عملت أیدینا أنع_مًا

از اختصاص به ذکر یافتن <أنعام> از میان دیگر نعمت های الهی برای بشر، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 72 - 3

3 - خداوند برخی از دام ها ( چون شتر و گاو ) را برای سوار شدن و حمل و نقل آفریده است .

فمنها رکوبهم

<من> در <فمنها> برای تبعیض است; یعنی، برخی از انعام که مقصود از آن شتر و گاو است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 73 - 1

1 - شتر ، گاو و گوسفند _ علاوه بر خوردن و سوار شدن _ دارای منافع بسیار و انواع سود ها برای بشر است .

فمنها رکوبهم و منها یأکلون . و لهم فیها من_فع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 8،9

8 - بهره مندی انسان ها ، فلسفه آفرینش دام ها ( شتر ، گاو ، گوسفند و بز )

و أنزل لکم من الأنع_م

9 - دام ها ( شتر ، گاو ، گوسفند و بز ) دارای اهمیت و نقش ویژه در تغذیه و بهرهوری انسان ها

و أنزل لکم من الأنع_م ثم_نیه أزوج

ص: 24

از اختصاص به ذکر یافتن دام ها از میان دیگر حیوانات و نعمت های خدادادی، به وقت سخن گفتن از آفرینش انسان ها، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

32- فواید موی گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 80 - 9

9- پشم ، کرک و موی دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای ساختن اثاثیه و لوازم زندگی ، متناسب با زیست طبیعی انسان است .

جعل لکم من الأنع_م . .. تستخفّونها ... أث_ثًا و مت_عًا

از اینکه خداوند پشم، کرک و موی دامها را در جهت تهیه اثاثیه و لوازم زندگی آفریده است، گویای متناسب بودن آنها با زیست طبیعی انسان می باشد; چون خداوند حکیم و داناست.

33- قصه گاو بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 25

25 - از امام صادق ( ع ) روایت شده که فرموده اند : < ان رجلا من خیار بنی اسرائیل و علمائهم خطب إمراه منهم فانعمت له و خطب ها ابن عمّ لذلک الرجل و کان فاسقاً ردیاً فلم ینعموا له فحسد ابن عمّه الذی انعموا له فقعد له فقتله غیله ثم حمله إلی موسی فقال یا نبی اللّه هذا إبن عمّی قد قتل قال موسی من قتله قال لاادری . . . فعظم ذلک علی موسی فاجتمع إلیه بنو اسرائیل فقالوا ماتری یا نبی اللّه . . . قال لهم موسی < ان اللّه یأمرکم ان تذبحوا بقره > . . . ;

مردی از علما و برگزیدگان بنی اسرائیل از قوم خود زنی را خواستگاری کرد و او پذیرفت; و همان زن را پسر عموی آن عالم - که مردی فاسق و پست بود - خواستگاری کرد و آنان به او جواب رد دادند و این پسر عموی فاسق به آن عالم حسد برد و در کمین او نشست و غافلگیرانه او را کشت و جنازه او را به سوی موسی(ع) برده و گفت: ای پیامبر خدا! این پسر عموی من است که او را کشته اند. موسی(ع) فرمود: چه کسی او را کشته است؟ گفت: نمی دانم ... این واقعه بر موسی(ع) گران آمد و بنی اسرائیل در اطراف موسی(ع) جمع شدند و گفتند نظر و حکم شما ای پیامبر خدا چیست؟ ... موسی(ع) فرمود: خداوند به شما امر می کند که گاوی را ذبح کنید ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 70 - 9

9 - از رسول خدا ( ص ) روایت شده که : < أنهم أمروا بأدنی بقره و لکنهم لما شدوا علی أنفسهم شدد اللّه علیهم و ایّم اللّه لو لم یستثنوا ما بینت لهم ، إلی آخر الأبد . . . ;

بنی اسرائیل مأمور به ذبح کم ارزش ترین گاو بودند; لکن چون بر خویشتن سخت گرفتند خداوند نیز بر آنان سخت گرفت و سوگند به خدا اگر آنان <إن شاء اللّه> نمی گفتند هرگز علامتهای گاوی که می بایست ذبح نمایند برای آنان بیان نمی شد . ..>.

ص: 25

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 11،12،13

11 - امام صادق ( ع ) فرموده اند : < . . . و کان فی بنی اسرائیل رجل له بقره و کان له ابن بارّ و کان عند ابنه سلعه فجاء قوم یطلبون سلعته و کان مفتاح بیته تحت رأس أبیه و کان نائماً . . . فلما انتبه أبوه قال له یا بنی ما صنعت فی سلعتک قال هی قائمه لم ابع ها لان المفتاح کان تحت رأسک فکرهت ان انّبهک و انغّص علیک نومک قال له ابوه قد جعلت هذه البقره عوضاً عما فاتک من ربح سلعتک و شکر اللّه لابنه ما فعل بابیه و امر بنی اسرائیل أن یذبحوا تلک البقره . . . قال لهم موسی ان اللّه یأمرکم أن تذبحوا بقره . . . هی بقره فلان فذهبوا لیشتروا فقال : لاابیع ها الا بملء جلد ها ذهباً فرجعوا إلی موسی فأخبروه فقال لهم موسی لابد لکم من ذبح ها بعین ها بملء جلد ها ذهباً فذبحو ها . . . ;

. .. در بین بنی اسرائیل مردی بود که گاوی داشت و این مرد را پسر نیکوکاری بود و نزد این پسر کالایی بود که عده ای برای خرید آن آمدند و کلید خانه اش زیر سر پدرش بود و او نیز در خواب بود ... پدر چون از خواب بیدار شد پرسید که با کالای خود چه کردی؟ پسر گفت: کالا در جای خود باقی است و آن را نفروختم; چون کلید زیر سر شما بود و دوست نداشتم که شما را بیدار کرده و خواب را برایتان ناگوار نمایم. پدر به او گفت: این گاو را در مقابل سودی که از دست دادی به تو بخشیدم. و خدا خوشرفتاری این پسر را با پدر خویش پاس داشت و به بنی اسرائیل دستور داد آن گاو را ذبح کنند ... موسی به آنان گفت: خداوند به شما دستور داده که گاوی را بکشید ... این همان گاو شخص نیکوکار بود. پس برای خرید آن رفتند و آن شخص گفت: گاو خود را نمی فروشم مگر اینکه پوست آن را پر از طلا نمایید. پس بنی اسرائیل به سوی موسی(ع) آمدند و آن حضرت به آنان گفت: باید همین گاو را بکشید و لو اینکه پوست آن را پر از طلا نمایید و بنی اسرائیل ناچار به ذبح آن گاو شدند ...>.

12 _ از امام رضا ( ع ) روایت شده که فرمود : < . . . ان الذین أمروا قوم موسی بعباده العجل ، کانوا خمسه أنفس ، و کانوا أهل بیت یأکلون علی خوان واحد . . . و هم الذین ذبحوا البقره التی أمر اللّه عز و جل بذبح ها ;

. .. کسانی که قوم موسی (ع) را به پرستش گوساله دعوت کردند، پنج نفر بودند که همگی از یک خانواده و سر یک سفره می نشستند ... و آنان همان کسانی بودند که مأمور گشته بودند گاوی را که خداوند عز و جل دستور داده بود زبح کنند>.

13 _ یونس بن یعقوب می گوید : < قلت لابی عبداللّه ( ع ) : ان أهل مکه یذبحون البقره فی اللبب فما تری فی أکل لحومها ؟ قال : فسکت هنیهه ثم قال : قال اللّه : < فذبحو ها و ما کادوا یفعلون لاتأکل الا ما ذبحوا من مذبحه ;

به امام صادق(ع) عرض کردم: اهل مکه گاو را (مثل شتر) می کشند (نحر می کنند) پس گوشت آن چه حکمی دارد؟ امام لحظه ای ساکت شد، سپس فرمود: خداوند فرموده: آن گاو را ذبح نمودند و نزدیک بود آن مأموریت را انجام ندهند. بنابراین هیچ گوشتی را نخور مگر اینکه از راه (شرعی) خودش ذبح شده باشد.>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 73 - 17

17 - بزنطی از امام رضا ( ع ) روایت نموده که : < ان رجلا من بنی اسرائیل قتل قرابه له . . . فقالوا لموسی ( ع ) ان سبط آل فلان قتلوا فلاناً فاخبرنا من قتله ؟ قال ایتونی ببقره . . . فاشترو ها و جاؤا بها فأمر بذبح ها ثم أمر ان یضرب المیت بذنب ها فلما فعلوا ذلک حیی المقتول و قال یا رسول اللّه ابن عمّی قتلنی دون من یدعی علیه قتلی فعلموا بذلک قاتله . . . ;

شخصی از بنی اسرائیل یکی از نزدیکان خود را کشت . .. بنی اسرائیل به موسی گفتند: فلان قبیله، فلانی را کشته است و تو قاتل را معرفی کن. موسی (ع) فرمود: گاوی را نزد من آورید ... آنان گاو را خریده و نزد موسی(ع) بردند و موسی امر به ذبح آن کرد. سپس امر نمود که دم آن گاو را به مقتول بزنند و چون این کار را کردند آن مرده زنده شد و گفت ای پیامبر خدا! پسر عمویم مرا کشته است نه آن کس که او را متهم به کشتن من کرده اند، پس با این عمل قاتل را شناسایی نمودند ...>.

ص: 26

34- کشف قتل با گاو مذبوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 68 - 2

2 - قوم موسی ، ناباور به کفایت ذبح هر گاوی برای حل معمای قتل

قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 69 - 1

1 - قوم موسی ، میانسال بودن گاو را شرطی کافی برای مشخص شدن تکلیف و رسیدن به مقصود ( حل معمای قتل ) نمی دانستند .

فافعلوا ما تؤمرون. قالوا ادع لنا ربّک یبین لنا ما لونها

علی رغم اینکه موسی(ع) با جمله <فافعلوا ما تؤمرون> به قوم خویش تفهیم کرد که تکلیف آنان بیش از این نیست که گاوی میانسال را ذبح کنند; ایشان با پرسش از رنگ و دیگر ویژگیها در صدد ابقای این معنا بودند که: ذبح چنین گاوی (تنها میانسال بودن) نمی تواند وسیله حل معمای قتل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 70 - 2

2 - قوم موسی ، بر این باور بودند که گاو مورد نظر برای ذبح و حل معمای قتل ، باید ویژگی های منحصر به فرد داشته باشد .

إن البقر تشبه علینا

<تشابه> به معنای همانند بودن است و چون با <علی> متعدی شده، متضمن معنای التباس و اشتباه نیز هست. بنابراین <إن البقر ...>; یعنی، آن گاو توصیف شده به میانسالی و زرد رنگی، مصادیق زیادی دارد که همگی مشابه یکدیگرند و این موجب می شود که ندانیم کدامین را انتخاب کنیم. این جمله از قوم موسی، حکایت از آن دارد که: آنان گمان داشتند گاو مورد نظر برای ذبح باید به گونه ای توصیف شود که تنها یک فرد داشته باشد تا همانندی از بین برود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 73 - 1

1 - خداوند ، به قوم موسی فرمان داد تا قطعه ای از گاو ذبح شده را بر پیکر مقتول بزنند .

فقلنا اضربوه ببعضها

ضمیر مفعولی در <إضربوه> به <نفساً> بر می گردد و ضمیر در <ببعضها> به <بقره> ارجاع می شود.

35- کفّاره صید گاو وحشی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 95 - 26

ص: 27

26 _ شتر ، کفّاره شکار شتر مرغ ، گاو ، کفاره شکار الاغ وحشی گوسفند ، کفاره شکار آهو و گاو کفاره گاو وحشی در حال احرام

فجزاء مثل ما قتل من النعم

امام صادق(ع) در توضیح آیه فوق فرمود: فی النعامه بدنه و فی حمار وحش بقره و فی الظبی شاه و فی البقره بقره.

_______________________________

تهذیب شیخ طوسی، ج 5، ص 341، ح 94، ب 25; نورالثقلین، ج 1، ص 673، ح 367.

36- کیفیت خروج شیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 2

2- خداوند ، بیرون آورنده شیر خالص از میان خون و سرگین های داخل شکنبه شتر ، گاو و گوسفند جهت استفاده انسانها

و إن لکم فی الأنع_م لعبره نسقیکم ممّا فی بطونه من بین فرث و دم لبنًا خالصًا سائغ

<فرث> سرگینی است که داخل شکنبه است و هنوز از آن خارج نشده است.

37- گاو بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 4،6،7

4 - بازیچه قرار دادن و به مسخره گرفتن بنی اسرائیل ، پندار و تحلیل قوم موسی از دستور ذبح گاو

أتتخذنا هزواً

<هزواً> یعنی به بازی گرفتن و مسخره کردن. از آیه 72، 73 چنین بر می آید که فرمان مذکور در ارتباط با قتلی بوده که در میان بنی اسرائیل اتفاق افتاده و هر یک از طایفه ها طایفه دیگر را مسؤول می شناختند و از آن جا که قوم موسی میان دستور ذبح گاو و کشف معمای قتل ارتباطی نمی دیدند، آن دستور (ذبح گاو) را به تمسخر گرفتن خویش، تحلیل کردند.

6 - موسی ( ع ) مخالفت و موضع گیری قومش را درباره دستور ذبح گاو ، پیش بینی کرد .

إن اللّه یأمرکم أن تذبحوا بقره

موسی(ع) فرمان الهی (لزوم ذبح گاو) را با جمله اسمیه <إن اللّه . ..> - که قرین به حرف تأکید <إنّ> است - بیان داشت و معمولا بیان معنا با کلامی مؤکّد، حاکی از آن است که مخاطب پذیرای مضمون کلام نیست و یا آن را مورد تردید قرار خواهد داد.

7 - قوم موسی وی را به دروغ گویی در ابلاغ حکم خدا ( فرمان ذبح گاو ) ، متهم کردند .

إن اللّه یأمرکم . .. قالوا أتتخذنا هزواً

با وجود اینکه موسی(ع) با جمله <إن اللّه. ..> تصریح می کند که خداوند چنین دستوری داده بنی اسرائیل با خطاب به موسی (ع) (أتتخذنا) او را صادر کننده آن فرمان می پنداشتند; یعنی، بر این گمان بودند که وی به گزاف آن حکم را به خداوند نسبت می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 28

1 - بقره - 2 - 70 - 3،4،5

3 - قوم موسی ، تحیر و سردرگمی خویش را در انتخاب گاوی که باید ذبح می شد ، دلیل تکرار سؤال و تقاضای توضیح بیشتر عنوان کردند .

قال ادع لنا ربک . .. إن البقر تشبه علینا

قوم موسی، با جمله تعلیلیه <إن البقر . ..> - که تعلیل برای جمله قبل است - در صدد بیان این معنا بودند که: پرسشهای مکررشان بدین جهت است که امر بر آنان مشتبه شده و در پی رهایی از تحیر و سردرگمی هستند نه بهانه گیری و تلاش برای فرار از مسؤولیت.

4 - قوم موسی ، با آخرین پرسش درباره گاو ، به معین شدن گاو و رهایی از تحیر امیدوار بودند .

و إنا إن شاء اللّه لمهتدون

<مهتدون> اسم فاعل از اهتداء و به معنای راه یافتگان است و متعلق آن همان گاوی است که باید ذبح می شد.

5 - اتکای قوم موسی به مشیت و خواست خدا ، در دستیابی به گاوی که باید ذبح می کردند .

و إنا إن شاء اللّه لمهتدون

38- گاو در کفّاره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 95 - 4،8،26

4 _ جریمه و سزای کشتن شکار ، قربانی کردن دام اهلی ( شتر ، گاو و گوسفند ) همانند آن شکار است .

و من قتله . . فجزاء مثل ما قتل من النعم

<نعم> مفرد کلمه انعام است و به شتر و گاو گوسفند گفته می شود. <جزاء> مبتدائی است که خبر آن حذف شده است یعنی علیه جزاء و کلمه <مثل> صفت <جزاء> می باشد و مراد از آن می تواند همگونی در جنس و وزن و یا همانندی در قیمت باشد. <من النعم> صفت و یا حال برای <جزاء> است. امام صادق(ع) در توضیح آیه فوق فرمود: فی النعامه و فی حمار وحش بقره و فی الظبی شاه و و فی البقره بقره.

_______________________________

تهذیب شیخ طوسی، ج 5، ص341، ح 94، ب 25.

8 _ جریمه و سزای شکار در حال احرام و یا در حرم مکه ( شتر ، گاو و یا گوسفند ) باید به آستان کعبه تقدیم شود .

فجزاء مثل ما قتل . .. هدیاً بلغ الکعبه

26 _ شتر ، کفّاره شکار شتر مرغ ، گاو ، کفاره شکار الاغ وحشی گوسفند ، کفاره شکار آهو و گاو کفاره گاو وحشی در حال احرام

فجزاء مثل ما قتل من النعم

امام صادق(ع) در توضیح آیه فوق فرمود: فی النعامه بدنه و فی حمار وحش بقره و فی الظبی شاه و فی البقره بقره.

_______________________________

تهذیب شیخ طوسی، ج 5، ص 341، ح 94، ب 25; نورالثقلین، ج 1، ص 673، ح 367.

ص: 29

39- گاو زرد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 69 - 5

5 - گاوی که دارای رنگ زرد خالص باشد ، مایه جلب نظر بینندگان شده و مایه مسرت آنان خواهد شد . *

إنها بقره صفراء فاقع لونها تسرّ النظرین

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <تسرّ الناظرین> قید توضیحی باشد نه احترازی.

40- گاو قربانی حج

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 34 - 6

6 - جواز قربانی کردن به هر یک از شتر ، گاو و گوسفند

علی ما رزقهم من بهیمه الأنع_م

<أنعام> (جمع <نعم>) در اصل به معنای شتران است. لکن گاهی برای مجموع شتر، گاو و گوسفند به کار می رود. به اعتقاد همه مفسران، مقصود از <أنعام> در این جا، معنای دوم (مجموع شتر، گاو و گوسفند) است . گفتنی است که <بهیمه> به معنای چهارپا و اضافه آن به <أنعام> بیانیه است; یعنی، چهارپایی که عبارت است از شتر، گاو و گوسفند.

41- گاو ماده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 1

1 - خداوند ، قوم موسی را به ذبح گاوی ماده فرمان داد .

إن اللّه یأمرکم أن تذبحوا بقره

ماده بودن گاو از <بکر> در آیه بعد استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 68 - 6

6 - میانسال بودن گاو - پیش از سؤال از مشخصه های دیگر - تنها ویژگی لازم برای گاو ماده ای که بنی اسرائیل به ذبح آن مأمور شدند .

عوان بین ذلک فافعلوا ما تؤمرون

جمله <فافعلوا ما تؤمرون> (به آنچه مأمور شدید عمل کنید) بیانگر این است که: تکلیف قوم موسی و به اصطلاح <مأمورٌ به> آنان، ذبح گاوی میانسال بوده است بدون لحاظ شرطی دیگر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 71 - 8

8 - قوم موسی ، با سؤال و جستجوی بی مورد ، تکلیف ( کشتن گاوی ماده برای حل معمای قتل ) را بر خود دشوار کردند .

ص: 30

فذبحوها و ما کادوا یفعلون

جمله <ما کادوا یفعلون> (نزدیک بود انجام ندهند) می تواند اشاره به دشواری انجام تکلیف مذکور باشد، که به شهادت جمله <فافعلوا ما تؤمرون> (در آیه 68) و قرینه های دیگر، قوم موسی خود با سؤالهای بی مورد این مشکل را آفریدند و تکلیف را بر خویش دشوار ساختند.

42- گوشت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 160 - 13

13 _ گوشت شتر ، گاو و گوسفند ، طیبات حرام شده بر بنی اسرائیل از سوی خداوند بخاطر ظلم آنان

فبظلم من الذین هادوا حرّمنا علیهم طیبت أحلت لهم

امام صادق(ع) درباره <طیبت> در آیه فوق فرمود: . .. یعنی لحوم الابل و البقر و الغنم ... .

_______________________________

کافی، ج 5، ص 306، ح 9; نورالثقلین، ج 1، ص 572، ح 665.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 142 - 3

3 _ خداوند گوشت چهارپایان (شتر، گاو، گوسفند) را روزی انسان قرار داده است.

و من الأنعم . .. کلوا مما رزقکم الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 21 - 5

5 - گوشت دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) ، یکی دیگر از منابع تغذیه انسان

و منها تأکلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 79 - 5

5 - جواز خوردن گوشت شتر ، گاو و گوسفند

الأنع_م . .. و منها تأکلون

43- گوشت گاو در دین ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 69 - 12

12_ حلیت گوشت گوساله و گاو در شریعت ابراهیم ( ع )

فما لبث أن جاء بعجل حنیذ

ص: 31

44- مالکیت بر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 32 - 3

3 - حق مالکیت انسان بر دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) و بهره برداری از آنها ، از حقوق پذیرفته شده در اسلام

لأنع_مکم

<أنعام> جمع <نَعَم> است. این کلمه در مورد شتر، گاو و گوسفند به کار می رود; هر چند مفرد آن تنها در مورد شتر کاربرد دارد (لسان العرب). اضافه شدن <أنعام> به ضمیر <کم>، حاکی از حق تصرف و مالکیت انسان بر دام ها است.

45- منشأ پیدایش گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 143 - 1

1 _ خداوند، آفریننده هشت نر و ماده از گوسفند و بز و شتر و گاو برای بهره برداری آدمیان

ثمنیه ازوج من الضأن اثنین

<ثمانیه أزواج> می تواند بدل برای <حموله و فرشا> باشد که خود مفعول <أنشأ> می باشند. در این صورت معنای آیه چنین می شود: <أنشأ من الأنعام ثمانیه أزواج>.

46- منشأ تسخیر گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 72 - 1

1 - خداوند ، دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) را رام انسان و در خدمت او قرار داده است .

أنّا خلقنا لهم أنع_مًا . .. و ذلّلن_ها لهم

<تذلیل> (مصدر <ذلّلنا>) به معنای خوار کردن و به خضوع واداشتن چیزی است. و مقصود از آن در آیه شریفه، رام کردن و در اختیار قرار دادن انعام برای بشر است.

47- نعمت پوست گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 80 - 6

6- بهرهوری انسان ، از پوست دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) برای ساختن سرپناه سبک و قابل انتقال ، از نعمت های الهی است .

ص: 32

و جعل لکم من جلود الأنع_م بیوتًا

48- نعمت زوجیت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 7

7 - آفرینش انعام ( شتر ، گاو ، گوسفند و بز ) به صورت نر و ماده ، جلوه قدرت خدا و از نعمت های الهی

و أنزل لکم من الأنع_م ثم_نیه أزوج

<أنعام> در اصل به شتر، گاو و گوسفند گفته می شود و گاهی شامل بز هم می شود; چنان که در این آیه چنین است. <أزواج> به معنای انواع و صنف ها است و اطلاق هشت صنف بر چهار نوع از حیوان، به اعتبار نر و ماده بودن هر یک از آنها است.

49- نعمت گاو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 28 - 13

13 - شتر ، گاو و گوسفند ، روزی انسان ها و عطای خداوند به آنان

علی ما رزقهم من بهیمه الأنع_م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 34 - 8

8 - شتر ، گاو و گوسفند ، روزی انسان ها و عطای خداوند به آنان

علی ما رزقهم من بهیمه الأنع_م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 133 - 4

4 - دام ها ( شتر ، گاو و گوسفند ) و فرزندان ، از نعمت ها و امداد های الهی به بشر

أمدّکم بأنع_م و بنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 71 - 6

6 - شتر ، گاو و گوسفند ، از نعمت های بزرگ الهی برای بشر و دارای نقش مفید و مؤثر در بهبود زندگی وی

أوَلم یروا أنّا خلقنا لهم ممّا عملت أیدینا أنع_مًا

از اختصاص به ذکر یافتن <أنعام> از میان دیگر نعمت های الهی برای بشر، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 33

15 - یس - 36 - 73 - 4

4 - شیر و منافع بسیار شتر ، گاو و گوسفند ، نعمتی الهی و شایسته سپاس و شکرگزاری است .

و لهم فیها من_فع و مشارب أفلایشکرون

گاومیش

50- احکام گاومیش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 14

14 _ ایوب بن نوح قال: سألت أباالحسن الثالث(ع) عن الجاموس و اعلمته أن أهل العراق یقولون إنه مسخ فقال: او ما سمعت قول الله: <و من الإبل اثنین و من البقر اثنین>.

ایوب بن نوح گوید، از امام هادی(ع) درباره گاو میش سؤال کردم و گفتم: اهل عراق آن حیوانات مسخ شده می دانند، آن حضرت فرمود: آیا نشنیده ای سخن خداوند را که فرمود: <از شتر دو نوع آن و از گاو دو نوع آن> برای شما آفرید. (یعنی اینکه گاو میش نیز از جنس <گاو> است و از حیوانات مسخ شده نیست.)

51- جنس گاومیش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 14

14 _ ایوب بن نوح قال: سألت أباالحسن الثالث(ع) عن الجاموس و اعلمته أن أهل العراق یقولون إنه مسخ فقال: او ما سمعت قول الله: <و من الإبل اثنین و من البقر اثنین>.

ایوب بن نوح گوید، از امام هادی(ع) درباره گاو میش سؤال کردم و گفتم: اهل عراق آن حیوانات مسخ شده می دانند، آن حضرت فرمود: آیا نشنیده ای سخن خداوند را که فرمود: <از شتر دو نوع آن و از گاو دو نوع آن> برای شما آفرید. (یعنی اینکه گاو میش نیز از جنس <گاو> است و از حیوانات مسخ شده نیست.)

ص: 34

3- گرایش

1- گرایش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 35،37

35 _ آزمایش های الهی برای آشکار نمودن گرایش های درونی مردمان است ; نه اطّلاع یافتن خداوند از آنچه در درون ایشان می گذرد .

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم . .. و اللّه علیم بذات الصّدور

جمله <و اللّه علیم . .. > این حقیقت را بازگو می کند که آزمایش الهی در جنگ اُحد <صرفکم عنهم> برای این نبود که خداوند مؤمن واقعی را از غیر آن تشخیص دهد، چرا که خداوند به آنچه در سینه ها می گذرد آگاه است ; بنابراین آزمایش الهی برای آشکار نمودن درون افراد خواهد بود.

37 _ انحراف در رفتار و کردار آدمی ، ناشی از انحراف در گرایش های درونی و انگیزه های او

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

چون رفتار خارجی و اعمال ظاهری (فرار از جنگ، اظهار تردید در حقانیّت اسلام و . .. ) در این آیات نشانه تشخیص درون سینه ها معرّفی شده، معلوم می گردد که رفتار و کردار آدمی نتیجه افکار اوست.

2- آثار ترک گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 115 - 7

7_ پایداری بر دین ، پرهیز از طغیان گری ، تکیه نکردن بر ستمگران و اقامه نماز ، نیکوکاری و درپی دارنده اجر و پاداش الهی است .

فاستقم . .. و لاترکنوا ... أقم الصلوه ... فإن الله لایضیع أجر المحسنین

3- آثار گرایش

به صلاح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 24

ص: 35

24- گرایش به صلاح و جلب رضای الهی ، نمودی از کمال عقلی انسان

حتّی إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنه قال ربّ أوزعنی . .. و أن أعمل ص_لحًا ترض_یه

توجه به قرینه های موجود در آیه شریفه، استفاده می شود که تعبیر <أربعین سنه> ناظر به بلوغ عقلی است، چه این که <بلغ أشدّه> می تواند اشاره به بلوغ جسمی داشته باشد. بنابراین آنچه بر سن چهل سالگی انسان در آیه مترتب شده، از کمال عقلی نشأت یافته است.

4- آثار گرایش به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 12 - 2

2 - باطل گرایی و سرگرم شدن به پوچی ها ، عامل اصلی تکذیب وحی و قیامت

الذین هم فی خوض یلعبون

از این که <الذین هم. ..> به عنوان تنها وصف <المکذّبین> آمده است; نقش اصلی آن در تکذیب حق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 44 - 4

4 - کفر و باطل گرایی و پوچی در زندگی ، موجب ذلّت و خواری شدید در روز قیامت

فذرهم یخوضوا و یلعبوا . .. ترهقهم ذلّه ذلک الیوم الذی کانوا یوعدون

5- آثار گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 90 - 4

4 _ گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین

لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 8،13

8_ نزول باران های فراوان ، در صورت پرهیز از شرک و گرایش به توحید و پرستش خدا ، از نوید های هود ( ع ) به قوم خویش

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یرسل السماء علیکم مدرارًا

فعل مضارع <یرسل> به اصطلاح در جواب فعل امر (استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه) قرار گرفته و با <إنْ> شرطیه مقدر مجزوم شده است; یعنی: <إنْ تستغفروا و تتوبوا یرسل . ..; اگر استغفار کنید و به سوی خدا حرکت کنید، او ابرهای پر باران را برای شما خواهد فرستاد>.

13_ هود ( ع ) مردم خویش را در صورت استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، به افزایش نیرو و توانشان

ص: 36

بشارت داد .

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه . .. یزدکم قوّه إلی قوّتکم

<یزدکم> عطف بر <یرسل> و جواب برای شرط مقدر می باشد; یعنی: <إن تستغفروا . .. یزدکم; اگر استغفار کنید و ... خداوند نیروی شما را افزایش می دهد>.

6- آثار گرایش به حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 8

8- گرایش و عدم گرایش مردم و آرای آنان در حقانیّت حق ، بی تأثیر است .

الحقّ من ربّکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر

7- آثار گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 27 - 6

6_ گرایش داشتن آدمی به خدا زمینه ساز مشیّت الهی به هدایت وی و رهنمون ساختنش به پذیرش توحید و رسالت پیامبر ( ص )

إن الله یضل من یشاء و یهدی إلیه من أناب

<انابه> (مصدر أناب) به معنای روی آوردن و بازگشتن است که به قرینه <إلیه> منظور از آن ، روی آوردن و بازگشت به خداست و از آن جا که این وصف پیش از هدایت یافتن مطرح شده است ، مراد از آن گرایش داشتن به خدا و گریزان نبودن از اوست.

8- آثار گرایش به صلاح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 1،7

1- احسان به والدین ، روحیه شکر ، توبه ، صلاح جویی و تسلیم ، شرط پذیرش تمام اعمال نیک انسان به درگاه خدا

أُول_ئک الذین نتقبّل عنهم أحسن ما عملوا

مراد از <أحسن. ..> می تواند اعمال واجب و مستحب _ در قبال اعمال مباح _ باشد. که در این صورت از ارتباط دو آیه استفاده می شود که اگر کسی از روحیات یاد شده برخوردار بود اعمال نیک او (واجب و مستحب) پذیرفته می شود.

7 - احسان به والدین ، روحیه شکر و صلاح جویی برای خود و آیندگان ، مؤثر در شمول عفو الهی نسبت به انسان

و وصّینا الإنس_ن . .. أوزعنی أن أشکر ... و أن أعمل ص_لحًا ترضیه و أصلح لی فی ذرّ

آنچه در آیه قبل به عنوان احسان به والدین و. .. یاد شده است; در حقیقت عامل اصلی برای اغماض خداوند از سیئات انسان می باشد. واژه <اُول_ئک> این ارتباط تنگاتنگ را برقرار کرده است.

ص: 37

9- آثار گرایش به طاغوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 62 - 7

7 _ زیر پا گذاشتن مقررات شرعی و گرایش به طاغوت ، از عوامل ابتلای جوامع به مشکلات و گرفتاریها

و اذا قیل لهم . .. فکیف اذا اصابتهم مصیبه بما قدّمت ایدیهم

10- آثار گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 2،15

2_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، موجب گرفتار شدن به آتش دوزخ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار

15_ < عن رسول الله ( ص ) : . . . من مدح سلطاناً جائراً و تخفّف و تضعضع له طمعاً فیه کان قرینه إلی النار . . . قال الله عزوجل : < و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار . . . ;

از رسول خدا(ص) روایت شده است: . .. کسی که سلطان ستمگری را به خاطر طمع داشتن به او، ستایش کند و در برابر او کوچکی و تواضع نماید در آتش همنشین او گردد ... خداوند عزوجل فرمود: و لاترکنوا ...>.

11- آثار گرایش به فسق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 6 - 3

3 - گرایش طبیعی انسان به فسق و فجور ، زمینه پرسش های انکارآمیز او درباره قیامت .

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه . یسئل أیّان یوم القی_مه

جمله <یسئل أیّان. ..> استیناف بیانی و در مقام تعلیل و تفسیر <بل یرید الإنسان لیفجر...> است; یعنی، پرسش انکارآمیز انسان، برخاسته از گرایش او به فسق و فجور است; چرا که اگر قیامت را بپذیرد، نمی تواند به فسق و فجور متمایل گردد. ازاین رو برای ادامه راه فسق و فجور خویش، قیامت را انکار کرده و به تمسخر می گیرد.

12- آثار گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 12

12- تمایل به کافران ، مایه تنها ماندن انسان و محروم شدن از نصرت خداوند

ص: 38

ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ... ثمّ لاتجد لک علینا نصیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 26 - 3

3- تسلط شیطان بر روح منافقان ، معلول گرایش آنان به کافران و اظهار همدلی با ایشان

الشیط_ن سوّل لهم . .. ذلک بأنّهم قالوا... سنطیعکم

<ذلک> می تواند اشاره به تسلّط شیطان باشد که از آیه قبل (الشیطان سوّل لهم) استفاده می شود و تعبیر <بأنّهم. ..> در مقام تعلیل است.

13- اهمیت گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 5 - 10

10 _ هدف و فلسفه اصلی جنگ و مبارزه با کفار و مشرکان ، گرایش دادن آنان به سوی اسلام است نه نابود کردن آنان .

فاقتلوا المشرکین . .. فإن تابوا ... فخلّوا سبیلهم

14- اهمیت گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 6

6_ استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، مقدمه هایی لازم برای حرکت به سوی خداوند و تقرب به درگاه او

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

برداشت فوق ، با توجه به کلمه <ثم> _ که جمله <توبوا إلیه> را بر <استغفروا ربکم> عطف کرده _ به دست می آید.

15- اهمیت گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

ص: 39

16- پرسش از گرایش امت ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 2

2 _ خدا در قیامت پیامبران خویش را از چگونگی شکل گیری گرایش های باطل امت ها مورد پرسش قرار می دهد .

و اذ قال اللّه یعیسی ابن مریم ءانت قلت للناس

17- ترک گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 115 - 3

3_ پایداری بر دین ، پرهیز از طغیان گری و تمایل نداشتن و تکیه نکردن بر ستمگران ، اموری نیازمند به صبرپیشگی

فاستقم کما أُمرت . .. و لاترکنوا إلی الذین ظلموا ... واصبر

18- حرمت گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 1

1_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، حرام و گناهی بزرگ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

<الرکون إلی شیء>; یعنی ، گرایش پیدا کردن به چیزی و اعتماد کردن بر آن.

19- خطر گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 65 - 1

1 - هشدار خداوند به یکایک پیامبران در باره گرایش پیدا کردن به شرک و پرستش غیر او

و لقد أُوحی إلیک و إلی الذین من قبلک لئن أشرکت لیحبطنّ عملک

مفرد آمدن خطاب در <أشرکت> و <عملک> _ با آن که همه پیامبران مخاطب وحی الهی بودند _ می رساند که این وحی به یکایک پیامبران به طور جداگانه و مستقل، ابلاغ شده است.

20- زمینه گرایش به ارزشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 21 - 7

ص: 40

7- توجه به عظمت مراتب اخروی ، مایه گرایش به ارزش های عالی آن است .

انظر . .. و للأخره أکبر درج_ت و أکبر تفضیلاً

دعوت خداوند از انسانها برای تعمق و تأمل در مدارج عالی اخروی، می تواند به این منظور باشد که در انسانها انگیزه آخرت طلبی و تلاش برای کسب درجات عالی آخرت ایجاد کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 16 - 4

4 - توّجه انسان به چگونگی خلقت خویش و مرگ و رستاخیز ، زمینه ساز گرایش وی به ایمان و رو کردن به ارزش های دینی و الهی

ثمّ إنّکم یوم القی_مه تبعثون

در آیات نخستین این سوره، سخن از مؤمنان راستین و صفات ارزشی آنان بود. اکنون دراین آیات _ که سخن از خلقت شگفت انسان و مرگ و رستاخیز او است _ می تواند رهنمودی باشد به انسان ها برای گرویدن به راه مؤمنان راستین.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 12 - 6

6- استفاده خداوند از تمایلات طبیعی بشر ، در جهت تشویق او به ایمان و ارزش ها

جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

تمایل بشر به برخورداری از بوستان هایی سرشار از رودهای جاری، زمینه ای قرار گرفته است تا خداوند بهوسیله این تمایل طبیعی، او را به ارزش های معنوی مشتاق سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 15 - 13

13- نیاز های طبیعی و مادی بشر ، وسیله ای در جهت گرایش دادن او به ارزش ها

فیها أنه_ر من ماء غیر ءاسن و أنه_ر من لبن لم یتغیّر طعمه و أنه_ر من خمر لذّه للش

خداوند از گرایش های طبیعی انسان به نوشیدن و لذّت بردن و. .. در جهت تشویق او به دین داری، استقامت و تقواپیشگی در طریق حق استفاده کرده است.

21- زمینه گرایش به ارزشهای معنوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

ص: 41

22- زمینه گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 22 - 2

2 - گرایش به دین اسلام ، در گرو وجود سعه صدر و روح پذیرش حق در انسان است .

أفمن شرح اللّه صدره للإسل_م

23- زمینه گرایش به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 5

5 - بهره گیری خداوند از تمایلات طبیعی انسان ها در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 9

9 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی انسان ها ، در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. و لباسهم فیها حریر

24- زمینه گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 38 - 18

18_ پرهیز از شرک و گرایش به توحید ، تنها در پرتو عنایت ها و امداد های الهی میسّر است .

ما کان لنا أن نشرک . .. ذلک من فضل الله علینا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 20

20_ مردم ، در صورت آگاهی از براهین توحید ، به یکتاپرستی گرایش خواهند یافت .

و ل_کنّ أکثر الناس لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 8

8_ توجه به اینکه خداوند هیچ شریکی برای خویش سراغ ندارد ، آدمی را به توحید و نفی شرک گرایش می دهد .

ص: 42

أم تنبّئونه بما لایعلم فی الأرض

25- زمینه گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 69 - 21

21 _ یادآوری نعمت های الهی ، دارای تأثیری بسزا در توجه آدمی به خدا و دستیابی به رستگاری است .

فاذکروا ءالاء اللّه لعلکم تفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 12

12- ربوبیت خداوند ، مقتضی روی آوردن به درگاه او به هنگام نیاز

إذ نادی ربّه ربّ لاتذرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 6 - 5

5 - استفاده قرآن کریم از تحولات و حوادث مهم ، به منظور جلب نظر مردم به سوی خداوند

غلبت الروم . .. للّه الأمر من قبل ... بنصر اللّه ینصر من یشاء ... وعد اللّه لایخ

پرداختن به حادثه ای تاریخی، مانند جنگ رومیان و ایرانیان _ که خارج از قلمروِ حیاتِ جمعیِ مسلمانان بوده _ اگر چه می تواند به خاطر نگرانی مؤمنان عصر بعثت از شکست معتقدان به کتاب آسمانی (رومیان) باشد، اما تأکید بر خدایی بودن حوادث در آن ماجرا (للّه الأمر. .. و بنصر اللّه...) مشعر به نکته بالا است.

26- زمینه گرایش به خرافات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 104 - 10

10 _ احترام و اهمیت دادن به سنت های پیشینیان از عوامل گرایش جوامع به خرافات

ما جعل اللّه من بحیره . .. قالوا حسبنا ما وجدنا علیه ءاباءنا

27- زمینه گرایش به دشمنان اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 26 - 6

6- بیماردلان و منافقان گریزان از تکالیف دینی ، دارای زمینه گرایش به دشمنان اسلام

و ذکر فیها القتال رأیت الذین فی قلوبهم مرض. .. قالوا للذین کرهوا ... سنطیعکم

ص: 43

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، می توان نتیجه گرفت که میان بیماردلی و گریز از تکالیف دشوار و تمایل به دشمنان اسلام، ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد.

28- زمینه گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 28 - 13

13_ علاقه به معارف دینی ، در گرو شناخت آنهاست .

فعمّیت علیکم . .. و أنتم لها ک_رهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 4

4 - توجّه به منشأ خلقت و روزی و مرگ انسان ، مقتضی رویکرد تمام عیار به دین است .

اللّه الذی خلقکم . .. فأقم وجهک للدین

احتمال دارد <فاء> در <فأقم>تفریع بر آیه <الذی خلقکم . ..> باشد که در آن، خداوند، برخی از افعال خود را به عنوان نشانه، یادآوری کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 33 - 4

4- ملت های محروم و رنج دیده ، دارای زمینه حق پذیری و گرایش به دین

و لقد اخترن_هم . .. و ءاتین_هم

با توجه به سیاق آیات پیشین _ که فرعونیان را به دلیل رفاه مندی و اسرافگری، حق ناپذیر و محکوم به هلاکت معرفی کرده است _ می توان علت و انتخاب بنی اسرائیل را برای دریافت آیات و معجزات، محرومیت آنان از رفاه مندی و آمادگی آنان برای حق پذیری دانست. البته این هم آغاز یک آزمون است; نه امضای صلاحیت مطلق و بی استثنای آنان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 3 - 12

12- توجه به محدودیت عمر زندگی ، هشداری به انسان ها و عاملی در جهت حق گرایی و روی آوردن آنان به حقایق دین *

ما خلقنا. ..إلاّ بالحقّ وأجل مسمًّی و الذین کفروا عمّا أُنذروا معرضون

برداشت بالا براساس این احتمال است که تذکر خداوند به <أجل مسمّی> _ در پی تذکر به حقانیت هستی _ هشداری باشد به آدمیان که دل به زندگی ناپایدار نبندند و از حاکمیت حق غافل نگردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 16 - 4

4 - تأثیر مثبت بیان فواید و نتایج ایمان و دین داری در گرایش بیشتر مردم به دین

و ألّوِاستق_موا علی الطریقه لأسقین_هم ماء غدقًا

ص: 44

مأموریت پیامبر(ص) به بیان فواید دین، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 2

2 - تسبیح و حمد خداوند و استغفار به درگاه او ، پس از مشاهده امداد های الهی و گرایش وسیع مردم ، به دین ، فرمان و توصیه خداوند به پیامبر ( ص )

إذا جاء نصر اللّه و الفتح . و رأیت الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجًا . فسبّح بحم

29- زمینه گرایش به سبیل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 125 - 9

9- انسان برای گرایش به راه خدا ، نیازمند موعظه نیک در کنار دلایل متقن عقلی

ادع إلی سبیل ربّک بالحکمه و الموعظه الحسنه

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که <الموعظه> عطف بر <بالحکمه> است و با یک سیاق ذکر شده، در حالی که <و جادلهم> با بیان دیگر و امری مجزّا آمده است.

30- زمینه گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 8

8 _ احساس بی نیازی از خداوند، زمینه غفلت از یاد او و گرایش به شرک است.

تدعونه تضرعاً و خفیه . .. قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم أنتم تشرکون

31- زمینه گرایش به عمل صالح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 5

5 - بهره گیری خداوند از تمایلات طبیعی انسان ها در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

32- زمینه گرایش به غیرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 45

11 - حج - 22 - 15 - 4

4 - فقر ، تنگدستی ، بیچارگی و درماندگی زمینه ساز یأس و نومیدی از خدا ( کفر ) و پناهنده شدن به غیر او ( شرک )

من کان یظنّ . .. هل یذهبنّ کیده ما یغیظ

روی سخن در این بخش، با آن اشخاصی است که به خداپرستی گرویده بودند و همین که با برخی از ناملایمات زندگی روبه رو شدند از عبادت او روی برتافتند و به گمان آن که در هستی جز خدا، نیروهای دیگری نیز دخالت دارند، به شرک (آیین سابقشان) بازگشتند.

33- زمینه گرایش به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 17 - 17

17 - توجه به قیامت ، زمینه ساز گرایش انسان به حقانیت قرآن و موازین الهی

اللّه الذی أنزل الکت_ب بالحقّ . .. و ما یدریک لعلّ الساعه قریب

34- زمینه گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 107 - 1

1- ترجیح زندگی دنیا بر آخرت ، ریشه اصلی ارتداد و گرایش به کفر است .

من کفر بالله من بعد إیم_نه . .. ذلک بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا علی الأخره

جمله <ذلک بأنهم . ..> در مقام تعلیل برای آیه قبل است و نیز <ذلک> اشاره دارد به ارتداد و کفر پس از ایمان.

35- زمینه گرایش به مرفهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 18

18- قطع ارتباط با خداخواهان تهیدست ، زمینه ساز تمایل آدمی به مظاهر ماّدی و جلوه های ظاهری دنیامداران است .

و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا

36- سرزنش گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 7

7 _ روی برتافتن از توحید و یکتاپرستی و گرایش به شرک و بت پرستی ، کاری شگفت و در پی دارنده نکوهش سخت

ص: 46

خداوند

فذلکم اللّه ربکم الحق . .. فأنی تصرفون

37- سرزنش گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 18

18_ < عن النبی ( ص ) قال : . . . و قال لقمان لإبنه : یا بنیّ . . . إن کنت صالحاً فابعد من الأشرار و السفهاء ، فربما أصابهم الله بعذاب فیصیبک معهم ، فقد أفصح الله سبحانه و تعالی بقوله : . . . و . . . و قال سبحانه : < و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار > . . . ;

از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: . .. لقمان به فرزندش گفت: ای پسرک من! ... اگر انسان شایسته ای هستی از اشرار و سبک مغزان دوری کن، چه بسا خداوند بر آنان عذابی بفرستد و تو را هم با آنان فرا گیرد ... خداوند در گفتار خود به روشنی فرموده: ... و ...<و لاترکنوا إلی الذین ...>...>.

38- سرزنش گرایش به غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 2

2 - روی آوردن به غیر خدا ، با وجود اعتقاد به خالقیت یگانه او ، انحرافی آشکار و امری ملامت بار

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

<إفک> (مصدر <یؤفکون>) به معنای روی گرداندن و انحراف از مسیر طبیعی است.

39- سرزنش گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 47 - 4

4 _ گرایش به خصلت های کفرپیشگان ، امری نکوهیده برای اهل ایمان

و لاتکونوا کالذین خرجوا من دیرهم

40- سرزنش گرایش مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 6

6 _ جستجوی منافع مادی در هنگامه جنگ با دشمنان دین ، امری نکوهیده در پیشگاه خداوند

ص: 47

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

41- عوامل گرایش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 9

9 _ گرایش مردم به رهبران دینی ، در گرو مهربانی آنان و پرهیز از خشونت و سنگدلی

فبما رحمه من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک

42- عوامل گرایش به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 13

13- توجه به فرجام مؤمنان و کافران ، نقشی تعیین کننده در گرایش انسان به ایمان یا کفر دارد .

فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر إنّا أعتدنا للظ_لمین نارًا

43- عوامل گرایش به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 4 - 5

5 _ ستمگری ، باطل گرایی و دروغ پردازی ، از نتایج و اثرات کفر به خدا و انکار رسالت پیامبر ( ص )

و قال الذین کفروا إن ه_ذا إلاّ إفک . .. فقد جاءو ظلمًا و زورًا

<زور> به معنای سخن باطل و دروغ است (لسان العرب).

44- عوامل گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 24 - 4

4_ بینایی و شنوایی باطنی انسان ( توانایی درک و فهم حقایق ) گرایش دهنده او به توحید ، ایمان به قرآن و انجام اعمال صالح

مَثل الفریقین کالأعمی والأصمّ والبصیر والسمیع

ص: 48

45- عوامل گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 114 - 5

5 - توجه انسان در دنیا به ناپایداری عمر خویش ، دارای نقشی اساسی در گرایش او به دین الهی

ق_ل إن لبثتم إلاّ قلیلاً لو أنّکم کنتم تعلمون

تعبیر <لو أنّکم کنتم تعلمون> می رساند که اگر انسان در زندگی دنیوی، به ناپایداری آن توجه داشته باشد، راهی را انتخاب خواهد کرد که به دوزخ و پشیمانی منتهی نشود. آن راه، همان گردن نهادن به شریعت و آیین الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 3

3 - توجّه به آیات فراوان الهی ، مقتضی روی آوردن به دین خدااست .

و من ءای_ته . .. فأقم وجهک للدین حنیفًا

احتمال دارد <فا> در <فأقم> تفریع بر آیاتی باشد که در صدد اثبات یک تایی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 21 - 10،11

10 - تأثیر سازنده اخلاص و نداشتن چشم داشت مادی ، در تبلیغ دین و گرایش دادن مردم به دین داری

اتّبعوا من لایسئلکم أجراً

11 - تأثیر سازنده آگاهی و پیمودن راه دین ، در تبلیغات دینی و گرایش دادن مردم به دین داری

اتّبعوا من لایسئلکم أجراً و هم مهتدون

مقصود از جمله <و هم مهتدون> (آنان ره یافته اند) این است که پیامبران، راه دین را شناخته و آن را پیموده اند و طبیعی است کسانی که راه دین را پیموده باشند، در تبلیغ دین موفق تر خواهند بود و مردم نیز دعوت آنان را بهتر خواهند پذیرفت.

46- عوامل گرایش به عمل صالح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 9

9 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی انسان ها ، در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. و لباسهم فیها حریر

47- عوامل گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 13

13- توجه به فرجام مؤمنان و کافران ، نقشی تعیین کننده در گرایش انسان به ایمان یا کفر دارد .

فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر إنّا أعتدنا للظ_لمین نارًا

ص: 49

48- کیفر اخروی گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 5

5- کمترین تمایل به کافران از سوی رهبران دینی ، گناهی نابخشودنی و دارای کیفری مضاعف در دنیا و آخرت

لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ضعف الحیوه و ضعف الممات

49- کیفر دنیوی گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 5

5- کمترین تمایل به کافران از سوی رهبران دینی ، گناهی نابخشودنی و دارای کیفری مضاعف در دنیا و آخرت

لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ضعف الحیوه و ضعف الممات

50- گرایش انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 2،6،7،21

2 _ جنگ و خونریزی ، امری ناخوشایند برای انسان

کتب علیکم القتال و هو کُره لکم

6 _ خوشایندی و ناخوشایندی انسان ، ملاک خیر و شر نیست .

و عسی ان تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم

7 _ خوشایندی و ناخوشایندی انسان ، نباید مانع انجام یا ترک احکام الهی شود .

کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم و عسی ان

21 _ لزوم رضایت به مقدّرات الهی ، علی رغم میلِ نفسانی خود

عسی ان تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم

رسول اللّه (ص): . .. ارض عن اللّه بما قدّروا ان کان خلاف هواک ... فانّه مثبت فی کتاب اللّه ... قال: <و عسی ان تکرهوا شیئاً>

_______________________________

تفسیر طبری، ج 2، ص 201 ; الدر المنثور، ج 1، ص 587.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 35

35 _ آزمایش های الهی برای آشکار نمودن گرایش های درونی مردمان است ; نه اطّلاع یافتن خداوند از آنچه در درون ایشان

ص: 50

می گذرد .

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم . .. و اللّه علیم بذات الصّدور

جمله <و اللّه علیم . .. > این حقیقت را بازگو می کند که آزمایش الهی در جنگ اُحد <صرفکم عنهم> برای این نبود که خداوند مؤمن واقعی را از غیر آن تشخیص دهد، چرا که خداوند به آنچه در سینه ها می گذرد آگاه است ; بنابراین آزمایش الهی برای آشکار نمودن درون افراد خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 178 - 7

7 _ آدمی ، همواره در پی خیر و سعادت خویش است .

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

کافران از آن جهت عمر طولانی در دنیا را می پسندند که آن را برای خویش امری خیر و نیکو می پندارند. بنابراین در پی سعادت خویشند ; گر چه مصداق واقعی آن را تشخیص نداده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 7

7 _ دلبستگی انسان ها به مظاهر ناپایدار دنیا

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

فعل مضارع <تریدون> حاکی از استمرار است و دلالت بر این دارد که این صفت (تلاش برای دنیا) با انسان عجین شده است. تعبیر از کالا و متاع دنیوی به <عرض الدنیا>، اشاره به ناپایداری مواهب دنیایی است. زیرا <عرض> به معنای چیز ناپایدار است.

51- گرایش بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 11،17

11 _ گرایش بنی اسرائیل در برهه ای از زمان به رفتار پسندیده و اندیشه صحیح دینی

ثم تاب اللّه علیهم

چون آیات قبل رفتار ناپسند و نیز اندیشه های ناصحیح دینی بنی اسرائیل را بیان کرده بود، معلوم می شود توبه آنان در هر دو جهت بوده است.

17 _ بسیاری از بنی اسرائیل با شکستن توبه بینش بازیافته خویش را از دست داده و به اعمال ناروا گراییدند .

فعموا و صموا ثم تاب اللّه علیهم ثم عموا و صموا . .. و اللّه بصیر بماتعملون

52- گرایش به آب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

ص: 51

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

53- گرایش به آبادانی زمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 15

15_ خداوند ، توان و استعدادِ آباد کردن زمین را به آدمیان عطا کرده و ایشان را به سوی آبادانی گرایش داده است .

واستعمرکم فیها

استعمره فیه، یعنی: <جعله یعمره; وی را آبادکننده آن قرار داد> (لسان العرب). بر این اساس <استعمرکم فیها> چنین معنا می شود: خداوند شما را این گونه قرار داده و آفریده است که زمین را آباد سازید; یعنی، توان آبادسازی زمین را به شما عطا کرده و نیاز به آن را در شما ایجاد کرده است تا همواره به سمت آبادسازی زمین در حرکت باشید.

54- گرایش به آرامش روانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 48 - 9

9 _ گرایش فطری انسان به تحصیل امنیت خاطر و آسایش روان

فمن ءامن و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

تکیه بر دستاورد امنیت خاطر در رسالت پیامبران، گویای ریشه دار بودن چنین خواسته ای در آدمیان است.

55- گرایش به ارزشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 95 - 13

13- انسان ، مجذوب ارزش های برتر است .

إنما عند الله هو خیر لکم إن کنتم تعلمون

برداشت فوق، به خاطر این است که خداوند با نمایاندن ارزشهای برتر، انسان را به سوی ارزشهای واقعی راهنمایی کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 12

12- ترغیب و تشویق هماره بندگان از سوی خداوند ، برای گرایش به ارزش ها

ص: 52

وعد الصدق الذی کانوا یوعدون

عبارت <کانوا یوعدون>، استمرار وعده های الهی را می رساند. که این وعده ها در نهایت برای انگیزش و ترغیب بندگان، به کسب ارزش ها است.

56- گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 94 - 21

21 _ رهایی مردم از جاهلیّت و گرایش آنان به اسلام ، از نعمت های بزرگ الهی

کذلک کنتم من قبل فمنّ اللّه علیکم

<منّت> به معنای نعمت بزرگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 6

6 _ گرایش مسیحیان عصر بعثت به اسلام ، برخاسته از آگاهی آنان بر حقانیت قرآن

تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <الحق> قرآن باشد.

57- گرایش به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

58- گرایش به امنیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 48 - 9

9 _ گرایش فطری انسان به تحصیل امنیت خاطر و آسایش روان

فمن ءامن و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

تکیه بر دستاورد امنیت خاطر در رسالت پیامبران، گویای ریشه دار بودن چنین خواسته ای در آدمیان است.

ص: 53

59- گرایش به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 7

7 _ محرومیت از هدایت الهی ، موجب شتاب در انحراف و گرایش به سوی باطل

إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین. فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

60- گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 41 - 1

1 _ گرایش همه انسانها، حتی مشرکان، در سختیها و شداید به خدای یگانه

بل إیاه تدعون

61- گرایش به جاودانگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 89 - 5

5 _ بهره گیری از گرایش انسان به زیبایی و جاودانگی ، در جهت هدایت وی به ایمان و جهاد ، امری است شایسته و بایسته .

جهدوا بأمولهم . .. أعد اللّه لهم جنت تجری من تحتها الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 3 - 4

4- بهره گیری قرآن از گرایش های انسان ( گرایش به ابدیت ) در ترغیب به ارزش های معنوی ، بهره می گیرد .

یبشّر المؤمنین الذین یعملون الص_لح_ت أنّ لهم أجرًا حسنًا . مکثین فیه أبدًا

روشن است که تمایل به جاودانگی، در نهاد انسان ها وجود دارد و قرآن مجید، از همین علاقه ها، برای سوق دادن آدمی به

ص: 54

سوی ارزش ها، بهره برداری کرده است.

62- گرایش به خبایث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 100 - 12

12 _ گرایش به ناپاکی ها و زشتی ها ، نشانه بی خردی و نادانی

لایستوی الخبیث و الطیب . .. فاتقوا اللّه یاولی الالبب

63- گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 40 - 9

9 _ اگر مشرکان از صداقت بهره مند باشند، بر گرایش خویش به هنگام سختیها، به خدای یگانه اقرار می کنند.

قل أرءیتکم . .. أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 7

7 _ گرایش به خداوند با فطرت آدمی عجین است.

قل من ینجیکم . .. تدعونه تضرعا و خفیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 28 - 2

2_ مسلمانان صدراسلام از جمله کسانی اند که پیش از هدایت شدن به خدا گرایش داشته و از او گریزان نبودند .

و یهدی إلیه من أناب. الذین ءامنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله

<الذین ءامنوا> عطف بیان برای <من أناب> و تبیین کننده آن با ارائه مصداق است ; یعنی ، کسانی که ایمان آورده اند، همانانند که به سوی خدا انابه می کردند ، از این رو مشیّت الهی بر هدایت آنان تعلق گرفت.

64- گرایش به خیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 29

29 _ وجود زمینه های گرایش به خیر و شر در انسان از آغاز آفرینش

قال لاقتلنک . .. انما یتقبل اللّه من المتقین

با توجه به اینکه هابیل و قابیل هر دو فرزندان آدم بودند، لکن راههای متضادی را برگزیدند، معلوم می شود گرایشهای درونی

ص: 55

انسانها متفاوت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 9

9 _ انسان دارای گرایش فطری به سوی نیکیها و زیباییهاست.

و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون

حرکت انسان به دنبال شیطان، پس از زینت و زیبا جلوه دادن اعمال، بیانگر این نکته است که آدمی زیباییها را می طلبد و خواهان حرکت به دنبال آن است. از این روست که شیطان همان زشتیها را زیبا جلوه می دهد و آدمی را می فریبد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 11 - 1،2

1- انسان ، شرّ و بدی را چونان خیر و خوبی ، طالب و خواستار است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

مراد از <دعا> مطلق درخواست است اعم از اینکه به لفظ دعا باشد و یا به غیر آن.

2- خیرطلبی در انسان ، اصیل و در پی شرّ بودنش ، تبعی و غیر اصیل است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

برداشت فوق از تشبیه شرخواهی انسان به طالب خیر بودنش استفاده گردیده است; یعنی، همان طور که انسان همواره و به طور طبیعی و اصیل طالب خیر است، به دنبال شر هم خواهد رفت.

65- گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 3

3 _ گرایش به دین ، امری فطری است . *

افغیر دین اللّه یبغون

<بغی> به معنای طلب است. و فعل مضارع <یبغون> دلالت بر طلب و خواست مستمرّ دارد. بنابراین آیه شریفه فرض کرده که مردمان همواره در پی دین هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2،3،4

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

3 - توجّه به آیات فراوان الهی ، مقتضی روی آوردن به دین خدااست .

و من ءای_ته . .. فأقم وجهک للدین حنیفًا

ص: 56

احتمال دارد <فا> در <فأقم> تفریع بر آیاتی باشد که در صدد اثبات یک تایی خداوند است.

4 - لزوم توجّه همه جانبه و به دور از هرگونه انحراف و کجی به دین خداوند

فأقم وجهک للدین حنیفًا

بنابراین احتمال که <حنیفاً> حال برای ضمیر فاعلی <أقم> باشد، نکته بالا استفاده می شود لازم به ذکر است که <حنف> مصدر <حنیف> به معنای <پرهیز از هرگونه تمایل به انحراف> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 6

6 - لزوم توجّه تمام عیار به دین حق ، با عبرت گیری از فرجامِ بدکرداران گذشته

فانظروا کیف کان ع_قبه الذین من قبل . .. فأقم وجهک للدین

برداشت بالا، بنابراین احتمال است که <فاء> در <فأقم> تفریع بر آیه پیش باشد.

66- گرایش به رحمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 1 - 3

3 - انسان ، مجذوب رحمت است .

الرحم_ن

با توجه به این که خداوند در مقام جلب توجه انسان ها رحمت خود را به آنان یادآور شده است، استفاده می شود که انسان بیش از هر چیز، مفتون لطف و رحمت است.

67- گرایش به زنان پلید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

68- گرایش به زنان عفیف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

ص: 57

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

69- گرایش به زهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 51 - 8

8 - گرایش باطنی پیامبران به ترک دنیا و پرهیز از لذت های آن

ی_أیّها الرسل کلوا من الطّیّب_ت

این که خدا، به پیامبران توصیه می کند که از غذاهای لذیذ استفاده کنید، نشان می دهد که در بین آن بزرگواران، نوعی گرایش به ترک دنیا و اجتناب از لذات آن وجود داشته است; که ممکن بود در صورت نبود این توصیه الهی، به نوعی رهبانیت کشیده شوند.

70- گرایش به زیبایی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 9

9 _ انسان دارای گرایش فطری به سوی نیکیها و زیباییهاست.

و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون

حرکت انسان به دنبال شیطان، پس از زینت و زیبا جلوه دادن اعمال، بیانگر این نکته است که آدمی زیباییها را می طلبد و خواهان حرکت به دنبال آن است. از این روست که شیطان همان زشتیها را زیبا جلوه می دهد و آدمی را می فریبد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 10

10 _ زیبا پنداشتن اعمال و افکار از مهمترین عوامل انگیزش آدمی است.

کذلک زین للکفرین ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 89 - 5

5 _ بهره گیری از گرایش انسان به زیبایی و جاودانگی ، در جهت هدایت وی به ایمان و جهاد ، امری است شایسته و بایسته .

جهدوا بأمولهم . .. أعد اللّه لهم جنت تجری من تحتها الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 13

13_ گرایش انسان به زیباییها

ص: 58

بل زیّن للذین کفروا مکرهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 8

8- گرایش به زیبایی ها ، از جمله گرایش های انسانهاست .

لأزیننّ لهم

از اینکه ابلیس، از طریق تزیین اعمال به گمراهی انسانها می پردازد، به دست می آید که انسانها به زیبایی و زینت علاقه مند هستند و این علاقه مندی باعث و انگیزه آنها در رفتارشان می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 6 - 2

2- انسان ، موجودی زیباپسند است .

و لکم فیها جمال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 6

6- گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

تستخرجوا منه حلیه تلبسونها

فعل مضارع <تلبسونها> حکایت از واقعیت خارجی می کند و آن استفاده از زیورآلات است. از طرفی، تزیین جزء نیازهای ضروری انسان نیست و در عین حال در کنار آن نیازها ذکر شده است و این حکایت از حقیقت یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 63 - 5

5- گرایش و تمایل انسان به زیبایی و گریز از زشتی

فزیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم

از اینکه شیطان اعمال زشت مردم را تزیین کرد و آنان را به وسیله همان عمل گمراه ساخت، نشان دهنده نکته فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 7 - 13

13- گرایش به زیبایی ها ، در سرشت انسان نهفته است .

جعلنا ما علی الأرض زینه لها لنبلوهم

آفرینش زیبایی ها به منظور آزمایش انسان، در صورتی معنا خواهد داشت که گرایش به زیبایی در وجود انسان نهفته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 38 - 12

12 - انسان ها ، طبعاً ، به زیبایی و خوبی گرایش دارند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم

ص: 59

این که شیطان، کارهای ناروا را خوب جلوه می دهد، تا مردم را از راه خدا باز دارد، حکایت از این حقیقت می کند که مردم، به زیبایی و خوبی گرایش دارند و شیطان از این گرایش، استفاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 25 - 6

6 - گرایش درونی انسان به زیبایی ها

فزیّنوا لهم . .. و حقّ علیهم القول

از این که اعمال ناشایست انسان ها را برایشان خوب و نیک جلوه می دادند، می توان استفاده کرد که طبیعت انسان از بدی گریزان است و به خوبی تمایل دارد.

71- گرایش به زیورآلات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 6

6- گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

تستخرجوا منه حلیه تلبسونها

فعل مضارع <تلبسونها> حکایت از واقعیت خارجی می کند و آن استفاده از زیورآلات است. از طرفی، تزیین جزء نیازهای ضروری انسان نیست و در عین حال در کنار آن نیازها ذکر شده است و این حکایت از حقیقت یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 12 - 7

7 - گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

و تستخرجون حلیه تلبسونها

آیه شریفه در صدد گزارش از یک واقعیت خارجی است و آن استفاده مدام انسان ها از زیورآلات دریایی است. این کار حکایت از تمایل و گرایشی است که در درون انسان ها وجود دارد.

72- گرایش به سعادت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 178 - 7

7 _ آدمی ، همواره در پی خیر و سعادت خویش است .

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

کافران از آن جهت عمر طولانی در دنیا را می پسندند که آن را برای خویش امری خیر و نیکو می پندارند. بنابراین در پی سعادت خویشند ; گر چه مصداق واقعی آن را تشخیص نداده اند.

ص: 60

73- گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 17

17 _ گرایش نصارا به کفر و شرک ، نشانه بی ثمری و کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی

إنّ الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

در آیه 69 بیان شد که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نیست و این آیه به منزله دلیل و برهانی بر آن حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 1،7

1 _ شعیب ( ع ) در پاسخ اشراف کفرپیشه مدین ، گرایش به آیین شرک را افترا بر خداوند دانست .

قد افترینا علی اللّه کذبا إن عدنا فی ملتکم

7 _ شعیب ( ع ) بازگشت خود و همگامانش را به آیین شرک تنها در صورت تعلق مشیت الهی ، ممکن دانست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 140 - 6

6 _ گرایش به شرک ، ناسپاسی به نعمت های خداوند است .

قال أغیر اللّه أبغیکم إلهاً و هو فضلکم علی العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 5

5 _ آدمی پس از نجات از شداید، علی رغم پیمان عدم شرک و سپاسگزاری از خداوند، پیمان شکنی می کند و مجدداً شرک میورزد.

لئن أنجنا . .. قل الله ینجیکم ... ثم أنتم تشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 71 - 11

11 _ گرایش به شرک پس از توحید (ارتداد)، حرکتی ضد تکاملی و ارتجاعی است.

أندعوا من دون الله . .. و نرد علی أعقابنا بعد إذ هدینا الله

معنای جمله <نرد علی . .. > صرفاً به معنای بازگشت به گذشته تاریخی نیست بلکه حکایت از بازگشت به جهل و عقب ماندگی فکری نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 20 - 9

9_ گرایش انسان ها به کفر و شرک ، نه دلالت بر خروج آنان از سیطره خدا دارد و نه بیانگر ولایت غیر خدا بر آنان است .

أُول_ئک لم یکونوا معجزین فی الأرض . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

ص: 61

خداوند، با بیان ریشه کفرورزی کافران (ماکانوا . ..)، پس از اعلام ولایت خدا بر آنان، به این حقیقت اشاره می کند که: مخالفت کافران با برنامه های الهی به خاطر خروج آنان از حاکمیت خدا و سلطه غیر او بر ایشان نیست; بلکه به دلیل ناتوانی آنان از درک معارف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 36 - 9

9_ گروه هایی از یهود و نصارا دارای گرایشهایی شرک آلود بودند .

و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنما أُمرت أن أعبد الله و لا أُشرک به

چون جمله <قل إنما اُمرت . ..> _ که حاکی از توحید و یکتاپرستی است _ در پاسخ گروه هایی از یهود و نصارا قرار گرفته است ، معلوم می شود این گروه ها به پرستش غیر خدا و شرک در عبادت روی آورده بودند.

74- گرایش به شرور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 29

29 _ وجود زمینه های گرایش به خیر و شر در انسان از آغاز آفرینش

قال لاقتلنک . .. انما یتقبل اللّه من المتقین

با توجه به اینکه هابیل و قابیل هر دو فرزندان آدم بودند، لکن راههای متضادی را برگزیدند، معلوم می شود گرایشهای درونی انسانها متفاوت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 11 - 1،2

1- انسان ، شرّ و بدی را چونان خیر و خوبی ، طالب و خواستار است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

مراد از <دعا> مطلق درخواست است اعم از اینکه به لفظ دعا باشد و یا به غیر آن.

2- خیرطلبی در انسان ، اصیل و در پی شرّ بودنش ، تبعی و غیر اصیل است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

برداشت فوق از تشبیه شرخواهی انسان به طالب خیر بودنش استفاده گردیده است; یعنی، همان طور که انسان همواره و به طور طبیعی و اصیل طالب خیر است، به دنبال شر هم خواهد رفت.

75- گرایش به صراط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 8

8 _ اعتقاد به توحید و روی دل و جان به خدای یگانه کردن، مقتضای گرایش به حق و راه مستقیم است.

وجهت وجهی للذی . .. حنیفا و ما أنا من المشرکین

ص: 62

راغب در معنای حنیف می گوید: <حنف> تمایل به استقامت و دوری از گمراهی است. و چون <حنیفا> در آیه شریفه وصف برای فاعل <وجهت> است، تعلیلی برای مضمون <وجهت ... > محسوب می شود.

76- گرایش به طبیعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 12 - 6

6 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی و غریزی انسان به آب ، بوستان و خانه های دلپذیر ، در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی است .

تؤمنون باللّه و رسوله . .. و یدخلکم جنّ_ت... و مس_کن طیّبه

از این که خداوند، گرایش های طبیعی انسان ها را وسیله هدایت آنان و سوق دادن آنها به کسب ارزش ها قرار داده است، براداشت بالا استفاده می شود.

77- گرایش به طیبات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 100 - 7،10،17

7 _ لزوم رعایت تقوا با پرهیز از ناپاکی ها و گرایش به پاکیها

لایستوی الخبیث و الطیب . .. فاتقوا اللّه

10 _ تنها خردمندان زمینه دار دوری جستن از ناپاکی ها و گرایش به پاکیها

لایستوی الخبیث و الطیب . .. فاتقوا اللّه یاولی الالبب

17 _ پرهیز از پلید و ناپاک و گرایش به پاکی ها ، زمینه نیل به فلاح و رستگاری

لایستوی الخبیث و الطیب . .. لعلکم تفلحون

78- گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 63

8 - هود - 11 - 113 - 14

14_ < عن أبی عبدالله ( ع ) فی قول الله عزوجل : < ولاترکنوا إلی الذین ظلموا . . . > قال : هو الرجل یأتی السلطان فیحب بقائه إلی أن یدخل یده إلی کیسه فیعطیه ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدا که فرموده: <و لاترکنوا إلی الذین ظلموا . ..> روایت شده است: رکون به ظالم این است که شخص نزد سلطان [ظالم ]برود و دوست بدارد که او زنده بماند تا دست در کیسه اش کند و چیزی به او بدهد>.

79- گرایش به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 59 - 7

7 _ انسان ها از دیرباز برخوردار از روحیه گرایش به معبود و پرستش آن

یقوم اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 65 - 8

8 _ انسان از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش بود .

یقوم اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 8

8 _ انسان ها از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش بودند .

قال یقوم اعبدوا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 9

9_ انسان از دیرباز ، برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 9

9_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 10

10_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش معبود و گرایش به آن بود .

ص: 64

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

80- گرایش به عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 3

3- عقیده حق ، دلپذیر و مطابق طبع آدمی بوده و عقیده باطل منفور است .

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه . .. و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه

<طیب> درلغت به چیزی معنا شده است که مطابق طبع و میل آدمی می باشد و <خبث> چیزی است که مورد کراهت و نفرت می باشد. برداشت فوق، با توجه به معنای یاد شده، بنابر احتمالی است که مراد از <کلمه طیبه> عقیده حق و <کلمه خبیث> عقیده باطل باشد.

81- گرایش به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 5

5 _ مال و فرزند ، دو عنصر پرجاذبه در زندگی دنیوی

أمولهم و أولدهم

با توجه به اینکه خداوند از میان امکانات مادی تنها به دو مورد مال و اولاد اشاره کرده، برداشت فوق به دست می آید.

82- گرایش به فسق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 5 - 3،5

3 - منشأ انکار معاد ، تمایل انسان به فسق و فجور است ; نه وجود شبهه ای علمی .

أیحسب الإنس_ن ألّن نجمع عظامه . .. بل یرید ألإنس_ن لیفجر أمامه

5 - گرایش به فسق و فجور ، از تمایلات طبیعی انسان ها است .

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه

83- گرایش به قدرت برتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 116 - 8

8 _ گرایش طبیعی انسان ها به قدرتی فراتر و نیرومند ، برای اتکا به او

ص: 65

و ما لکم من دون اللّه من ولیّ و لانصیر

اینکه خداوند فرموده است: <برای شما جز او یار و سرپرستی نیست>، مبتنی بر وجود خصلت یارطلبی و استمداد و اتکا به مبدأ قدرت در انسانها می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 22 - 8

8 - انسان ها ، دارای گرایشی درونی به قدرتی برتر جهت انتخاب ولیّ و یاورند .

و ما لکم من دون اللّه من ولیّ و لانصیر

نفی مطلق غیرخدا برای ولایت و یاوری، مبتنی بر وجود خصلت یارطلبی و اتکا به ولیّ برتر است.

84- گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 10

10- < قال الرضا ( ع ) : ممّا نزل بإیاک أعنی و اسمعی یا جاره خاطب الله عزّوجلّ بذلک نبیه و أراد به أُمّته قوله : . . . < و لولا أن ثبتناک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئاً قلیلاً > . . . ;

امام رضا(ع) فرمود: از جمله آیاتی که بر سبک و روش [مثال معروف عرب]<إیّاک أعنی و اسمعی یا جاره> نازل گردید و آن هم بدین معنا که خداوند _ عزّوجلّ _ به پیامبر(ص) خطاب می کند ولی مقصود و مراد امت اوست; این آیه شریفه است: <و لولا أن ثبّتناک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئاًقلیلاً>. ..>.

85- گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 17

17 _ گرایش نصارا به کفر و شرک ، نشانه بی ثمری و کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی

إنّ الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

در آیه 69 بیان شد که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نیست و این آیه به منزله دلیل و برهانی بر آن حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 20 - 9

9_ گرایش انسان ها به کفر و شرک ، نه دلالت بر خروج آنان از سیطره خدا دارد و نه بیانگر ولایت غیر خدا بر آنان است .

أُول_ئک لم یکونوا معجزین فی الأرض . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

خداوند، با بیان ریشه کفرورزی کافران (ماکانوا . ..)، پس از اعلام ولایت خدا بر آنان، به این حقیقت اشاره می کند که: مخالفت کافران با برنامه های الهی به خاطر خروج آنان از حاکمیت خدا و سلطه غیر او بر ایشان نیست; بلکه به دلیل ناتوانی آنان از درک معارف الهی است.

ص: 66

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 24 - 3

3_ گرایش های شرک آلود و انکار حقانیت قرآن ، نشانه ناشنوایی ضمیر و کوری دل است .

مَثل الفریقین کالأعمی والأصمّ والبصیر والسمیع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 106 - 1

1- میل و گرایش به کفر پس از پذیرش ایمان ( ارتداد ) ، موجب خشم شدید الهی است

من کفر بالله من بعد إیم_نه . .. فعلیهم غضب من الله

86- گرایش به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 5

5 _ مال و فرزند ، دو عنصر پرجاذبه در زندگی دنیوی

أمولهم و أولدهم

با توجه به اینکه خداوند از میان امکانات مادی تنها به دو مورد مال و اولاد اشاره کرده، برداشت فوق به دست می آید.

87- گرایش به مردان پلید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

88- گرایش به مردان عفیف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان

ص: 67

و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

89- گرایش به مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 21

21 _ شکست دشمنان اسلام ، مایه پشیمانی مسلمانان سست ایمان از دلبستگی به یهود و نصارا

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح . .. فیصبحوا علی ما اسروا فی انفسهم ندمین

در برداشت فوق جمله <ما اسروا> _ به قرینه <و من یتولهم منکم> در آیه قبل _ به دلبستگی مسلمانان به یهود و نصارا تفسیر شده است.

90- گرایش به مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 1

1- پیامبر ( ص ) از ترفند های لغزش آفرین مشرکان و کمترین تمایل به آنان ، در پرتو ثبات قدم اعطا شده به او از جانب خداوند ، در امان بود .

و لولا أن ثبّتنک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً

91- گرایش به معبود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 9

9_ انسان از دیرباز ، برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 9

9_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 10

10_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش معبود و گرایش به آن بود .

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

ص: 68

92- گرایش به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 138 - 18

18 _ ناسپاسی در برابر نعمت های خدا با گرایش به معبودانی دروغین ، نشانه جهل آدمی است .

و جوزنا ببنی إسرءیل البحر . .. قال إنکم قوم تجهلون

93- گرایش به موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 63 - 1

1 - برخی از فرعونیان در پی سخنان موسی ( ع ) ، به آن حضرت گرایش پیداکرده ، و موجب بروز تنش در میان فرعونیان گردیدند .

فتن_زعوا . .. قالوا إن هذن لسحرن

فاعل <قالوا> به قرینه <فأجمعوا کیدکم> (در آیه بعد) گروهی از فرعونیان بودند که با گروهی دیگر از خودشان به گفت وگو پرداختند. آیه قبل نیز به این معنا تصریح دارد که در میان فرعونیان مشاجره ای پدید آمد. این مشاجره در باره موسی(ع) بوده و فاعل <قالوا> سعی در توجیه گروه دوم داشته است.

94- گرایش به یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 21

21 _ شکست دشمنان اسلام ، مایه پشیمانی مسلمانان سست ایمان از دلبستگی به یهود و نصارا

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح . .. فیصبحوا علی ما اسروا فی انفسهم ندمین

در برداشت فوق جمله <ما اسروا> _ به قرینه <و من یتولهم منکم> در آیه قبل _ به دلبستگی مسلمانان به یهود و نصارا تفسیر شده است.

95- گرایش علمای اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 51 - 2

2 _ گرایش و ایمان برخی اهل کتاب و علمای یهود به جبت ( معبودی غیر از خدا ) و طاغوت

الم تر الی الذین اوتوا نصیباً من الکتب یؤمنون بالجبت و الطّاغوت

ص: 69

<جبت> در لغت به معنای هر چیزی است که در آن خیری نباشد و نیز به معبودی غیر از خدا گفته می شود.

96- گرایش علمای یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 51 - 2

2 _ گرایش و ایمان برخی اهل کتاب و علمای یهود به جبت ( معبودی غیر از خدا ) و طاغوت

الم تر الی الذین اوتوا نصیباً من الکتب یؤمنون بالجبت و الطّاغوت

<جبت> در لغت به معنای هر چیزی است که در آن خیری نباشد و نیز به معبودی غیر از خدا گفته می شود.

97- گرایش مادی در جنگ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 6

6 _ جستجوی منافع مادی در هنگامه جنگ با دشمنان دین ، امری نکوهیده در پیشگاه خداوند

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

98- گرایش مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 17

17 _ گرایش نصارا به کفر و شرک ، نشانه بی ثمری و کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی

إنّ الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

در آیه 69 بیان شد که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نیست و این آیه به منزله دلیل و برهانی بر آن حقیقت است.

99- گرایش ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 10

10 _ ضرورت هشیاری آدمی ، در پرهیز از گرایش های حسرت آفرین

لا تکونوا کالّذین کفروا . .. لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 70

4 - نساء - 4 - 119 - 3

3 _ تمایلات و آرزو های پوچ و بیجا ، نشانه تسلط شیطان بر انسان

و لامنینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 169 - 2

2 _ کفر ، گرایش به ادیان باطل و انجام کردار های ناروا ، راهی است به سوی دوزخ .

و لالیهدیهم طریقاً. الا طریق جهنم

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از ظرف و زمان هدایت در جمله <و لالیهدیهم . ..> حیات دنیا باشد ; بر این مبنا مقصود از هدایت کافران به راه جهنم، فراهم سازی زمینه های کفرپیشگی و اعمال ناروا برای آنان است که سرانجام آن دوزخ خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 47 - 4

4 _ گرایش به خصلت های کفرپیشگان ، امری نکوهیده برای اهل ایمان

و لاتکونوا کالذین خرجوا من دیرهم

100- گمراهی در گرایش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 37

37 _ انحراف در رفتار و کردار آدمی ، ناشی از انحراف در گرایش های درونی و انگیزه های او

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

چون رفتار خارجی و اعمال ظاهری (فرار از جنگ، اظهار تردید در حقانیّت اسلام و . .. ) در این آیات نشانه تشخیص درون سینه ها معرّفی شده، معلوم می گردد که رفتار و کردار آدمی نتیجه افکار اوست.

101- گناه گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 1

1_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، حرام و گناهی بزرگ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

<الرکون إلی شیء>; یعنی ، گرایش پیدا کردن به چیزی و اعتماد کردن بر آن.

ص: 71

102- ممانعت از گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 5

5 - کافران به آیین و برنامه های الهی ، درصدد بازداشتن مردم از گرایش به دین و عمل به آن هستند . *

فاعبدنی . .. فلایصدّنک عنها من لایؤمن بها

مرجع ضمیر <عنها> و <بها> ممکن است تمامی تعالیم و رهنمودهای آموخته شده به موسی(ع) در وادی طوی (توحید، لزوم عبادت و نماز، معاد و کیفر و پاداش الهی) باشد.

103- ممنوعیت گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 9

9- کمترین تمایل و کوچک ترین اتکا به کافران ، ممنوع است .

و لولا أن ثبّتنک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً

از اینکه خداوند می فرماید: <اگر ما ثبات قدم به تو نداده بودیم، نزدیک بود که تو اندکی به آنان تمایل و اتکا بکنی> استفاده می شود که تمایل به کافران ممنوع است.

104- موانع گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 75 - 4

4 - قساوت و سخت دلی بنی اسرائیل و جامعه یهود ، از میان برنده زمینه های ایمان و گرایش به اسلام در آنان

ثم قست قلوبکم . .. أفتطمعون أن یؤمنوا لکم

حرف <فاء> در <أفتطمعون> قطع امید از ایمان آوردن بنی اسرائیل را نتیجه قساوت قلب ایشان - که در آیه قبل مطرح شد - می شمرد; یعنی، با پیدایش قساوت در قلب بنی اسرائیل، جای امیدی به ایمان آوردن آنان نیست.

105- موانع گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 7

7 _ آلودگی قوم عاد به پلیدی و گرفتاری ایشان به خشم خدا ، مانع آنان از تصدیق رسالت هود و گرایش به توحید و یکتاپرستی

قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

برداشت ف__وق بر اساس این احتمال است که جمله <قد وقع . .. > به منزله دلیلی باشد بر کفرورزی قوم عاد، نه نتیجه ای برای انکار توحید و رسالت. یعنی هود با این جمله اشاره به ریشه عنادورزی آنان دارد.

ص: 72

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 15

15_ خودفریبی مشرکان و آراسته دیدن پندار شرک ، آنان را از گرایش به توحید باز داشت .

و صدّوا عن السبیل

<صدّ> (مصدر صدّوا) به معنای بازگرداندن است. به نظر می رسد فاعل محذوف از <صدّوا> مکر و حیله که مایه شرکورزی مشرکان شده است، باشد.

106- موانع گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 141 - 9

9 _ منافقان همواره ، مانعی در جهت گسترش اسلام و گرایش مردم به دین

قالوا ألم نستحوذ علیکم و نمنعکم من المؤمنین

جمله <نمنعکم من المؤمنین> می تواند به این معنا باشد که منافقان پس از پیروزی کافران مدعی بودند که آنان اهل کفر را از گرایش به اسلام و ایمان باز می داشتند. قابل ذکر است که بر این مبنا مراد از غلبه در <الم نستحوذ>، غلبه در تفضل و احسان است. یعنی ما نسبت به شما احسان کردیم.

107- موانع گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 107 - 5

5- توجه به آخرت و ارزش دادن به آن ، مانع روی گردانی از ایمان و گرایش به کفر و ارتداد

ذلک بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا علی الأخره

جمله <ذلک بأنهم . ..> در صدد معرفی مرتد و انگیزه ارتداد اوست و او کسی است که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح داده، در حالی که اگر آخرت را در نظر می داشت و برای آن ارزش لازم قائل بود، دست از ایمان برنداشته و مرتد نمی شد.

108- موانع گرایش ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 139 - 11

11 _ اعتقاد به عزت و قدرت مطلقه الهی ، مانع گرایش به عزت و اقتدار موهوم کافران

أیبتغون عندهم العزّه فإن العزّه للّه جمیعاً

ص: 73

109- نهی از گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 5

5_ مسلمانان نباید در پایداری بر دین و پیشبرد اهداف آن بر ستمگران ، اتکا کنند و از آنان یاری طلبند .

فاستقم کما أُمرت و من تاب معک . .. و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

نهی از تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، پس از امر به استقامت در راه دین ، توجه دادن مؤمنان است به این که مبادا برای رسیدن به این مقصود (استقامت در راه دین و پیشبرد اهداف آن) بر ستمگران تکیه کنند و از آنان یاری بخواهند.

گرایش مادی

110- سرزنش گرایش مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 6

6 _ جستجوی منافع مادی در هنگامه جنگ با دشمنان دین ، امری نکوهیده در پیشگاه خداوند

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

111- گرایش مادی در جنگ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 6

6 _ جستجوی منافع مادی در هنگامه جنگ با دشمنان دین ، امری نکوهیده در پیشگاه خداوند

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

گرایشها

112- آثار ترک گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 115 - 7

7_ پایداری بر دین ، پرهیز از طغیان گری ، تکیه نکردن بر ستمگران و اقامه نماز ، نیکوکاری و درپی دارنده اجر و پاداش الهی است .

فاستقم . .. و لاترکنوا ... أقم الصلوه ... فإن الله لایضیع أجر المحسنین

ص: 74

113- آثار گرایش به صلاح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 24

24- گرایش به صلاح و جلب رضای الهی ، نمودی از کمال عقلی انسان

حتّی إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنه قال ربّ أوزعنی . .. و أن أعمل ص_لحًا ترض_یه

توجه به قرینه های موجود در آیه شریفه، استفاده می شود که تعبیر <أربعین سنه> ناظر به بلوغ عقلی است، چه این که <بلغ أشدّه> می تواند اشاره به بلوغ جسمی داشته باشد. بنابراین آنچه بر سن چهل سالگی انسان در آیه مترتب شده، از کمال عقلی نشأت یافته است.

114- آثار گرایش به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 12 - 2

2 - باطل گرایی و سرگرم شدن به پوچی ها ، عامل اصلی تکذیب وحی و قیامت

الذین هم فی خوض یلعبون

از این که <الذین هم. ..> به عنوان تنها وصف <المکذّبین> آمده است; نقش اصلی آن در تکذیب حق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 44 - 4

4 - کفر و باطل گرایی و پوچی در زندگی ، موجب ذلّت و خواری شدید در روز قیامت

فذرهم یخوضوا و یلعبوا . .. ترهقهم ذلّه ذلک الیوم الذی کانوا یوعدون

115- آثار گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 8،13

8_ نزول باران های فراوان ، در صورت پرهیز از شرک و گرایش به توحید و پرستش خدا ، از نوید های هود ( ع ) به قوم خویش

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یرسل السماء علیکم مدرارًا

فعل مضارع <یرسل> به اصطلاح در جواب فعل امر (استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه) قرار گرفته و با <إنْ> شرطیه مقدر مجزوم شده است; یعنی: <إنْ تستغفروا و تتوبوا یرسل . ..; اگر استغفار کنید و به سوی خدا حرکت کنید، او ابرهای پر باران را برای شما خواهد فرستاد>.

13_ هود ( ع ) مردم خویش را در صورت استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، به افزایش نیرو و توانشان بشارت داد .

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه . .. یزدکم قوّه إلی قوّتکم

<یزدکم> عطف بر <یرسل> و جواب برای شرط مقدر می باشد; یعنی: <إن تستغفروا . .. یزدکم; اگر استغفار کنید و ...

ص: 75

خداوند نیروی شما را افزایش می دهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 90 - 4

4 _ گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین

لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.

116- آثار گرایش به حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 8

8- گرایش و عدم گرایش مردم و آرای آنان در حقانیّت حق ، بی تأثیر است .

الحقّ من ربّکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر

117- آثار گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 27 - 6

6_ گرایش داشتن آدمی به خدا زمینه ساز مشیّت الهی به هدایت وی و رهنمون ساختنش به پذیرش توحید و رسالت پیامبر ( ص )

إن الله یضل من یشاء و یهدی إلیه من أناب

<انابه> (مصدر أناب) به معنای روی آوردن و بازگشتن است که به قرینه <إلیه> منظور از آن ، روی آوردن و بازگشت به خداست و از آن جا که این وصف پیش از هدایت یافتن مطرح شده است ، مراد از آن گرایش داشتن به خدا و گریزان نبودن از اوست.

118- آثار گرایش به صلاح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 1،7

1- احسان به والدین ، روحیه شکر ، توبه ، صلاح جویی و تسلیم ، شرط پذیرش تمام اعمال نیک انسان به درگاه خدا

أُول_ئک الذین نتقبّل عنهم أحسن ما عملوا

مراد از <أحسن. ..> می تواند اعمال واجب و مستحب _ در قبال اعمال مباح _ باشد. که در این صورت از ارتباط دو آیه استفاده می شود که اگر کسی از روحیات یاد شده برخوردار بود اعمال نیک او (واجب و مستحب) پذیرفته می شود.

7 - احسان به والدین ، روحیه شکر و صلاح جویی برای خود و آیندگان ، مؤثر در شمول عفو الهی نسبت به انسان

ص: 76

و وصّینا الإنس_ن . .. أوزعنی أن أشکر ... و أن أعمل ص_لحًا ترضیه و أصلح لی فی ذرّ

آنچه در آیه قبل به عنوان احسان به والدین و. .. یاد شده است; در حقیقت عامل اصلی برای اغماض خداوند از سیئات انسان می باشد. واژه <اُول_ئک> این ارتباط تنگاتنگ را برقرار کرده است.

119- آثار گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 2،15

2_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، موجب گرفتار شدن به آتش دوزخ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار

15_ < عن رسول الله ( ص ) : . . . من مدح سلطاناً جائراً و تخفّف و تضعضع له طمعاً فیه کان قرینه إلی النار . . . قال الله عزوجل : < و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار . . . ;

از رسول خدا(ص) روایت شده است: . .. کسی که سلطان ستمگری را به خاطر طمع داشتن به او، ستایش کند و در برابر او کوچکی و تواضع نماید در آتش همنشین او گردد ... خداوند عزوجل فرمود: و لاترکنوا ...>.

120- آثار گرایش به فسق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 6 - 3

3 - گرایش طبیعی انسان به فسق و فجور ، زمینه پرسش های انکارآمیز او درباره قیامت .

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه . یسئل أیّان یوم القی_مه

جمله <یسئل أیّان. ..> استیناف بیانی و در مقام تعلیل و تفسیر <بل یرید الإنسان لیفجر...> است; یعنی، پرسش انکارآمیز انسان، برخاسته از گرایش او به فسق و فجور است; چرا که اگر قیامت را بپذیرد، نمی تواند به فسق و فجور متمایل گردد. ازاین رو برای ادامه راه فسق و فجور خویش، قیامت را انکار کرده و به تمسخر می گیرد.

121- آثار گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 12

12- تمایل به کافران ، مایه تنها ماندن انسان و محروم شدن از نصرت خداوند

ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ... ثمّ لاتجد لک علینا نصیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 26 - 3

3- تسلط شیطان بر روح منافقان ، معلول گرایش آنان به کافران و اظهار همدلی با ایشان

ص: 77

الشیط_ن سوّل لهم . .. ذلک بأنّهم قالوا... سنطیعکم

<ذلک> می تواند اشاره به تسلّط شیطان باشد که از آیه قبل (الشیطان سوّل لهم) استفاده می شود و تعبیر <بأنّهم. ..> در مقام تعلیل است.

122- آثار گرایشهای باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 24 - 3

3_ گرایش های شرک آلود و انکار حقانیت قرآن ، نشانه ناشنوایی ضمیر و کوری دل است .

مَثل الفریقین کالأعمی والأصمّ والبصیر والسمیع

123- اهمیت گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 5 - 10

10 _ هدف و فلسفه اصلی جنگ و مبارزه با کفار و مشرکان ، گرایش دادن آنان به سوی اسلام است نه نابود کردن آنان .

فاقتلوا المشرکین . .. فإن تابوا ... فخلّوا سبیلهم

124- اهمیت گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 6

6_ استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، مقدمه هایی لازم برای حرکت به سوی خداوند و تقرب به درگاه او

و ی_قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

برداشت فوق ، با توجه به کلمه <ثم> _ که جمله <توبوا إلیه> را بر <استغفروا ربکم> عطف کرده _ به دست می آید.

125- اهمیت گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

ص: 78

126- ترک گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 115 - 3

3_ پایداری بر دین ، پرهیز از طغیان گری و تمایل نداشتن و تکیه نکردن بر ستمگران ، اموری نیازمند به صبرپیشگی

فاستقم کما أُمرت . .. و لاترکنوا إلی الذین ظلموا ... واصبر

127- حرمت گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 1

1_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، حرام و گناهی بزرگ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

<الرکون إلی شیء>; یعنی ، گرایش پیدا کردن به چیزی و اعتماد کردن بر آن.

128- خطر گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 65 - 1

1 - هشدار خداوند به یکایک پیامبران در باره گرایش پیدا کردن به شرک و پرستش غیر او

و لقد أُوحی إلیک و إلی الذین من قبلک لئن أشرکت لیحبطنّ عملک

مفرد آمدن خطاب در <أشرکت> و <عملک> _ با آن که همه پیامبران مخاطب وحی الهی بودند _ می رساند که این وحی به یکایک پیامبران به طور جداگانه و مستقل، ابلاغ شده است.

129- زمینه گرایش به ارزشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 21 - 7

7- توجه به عظمت مراتب اخروی ، مایه گرایش به ارزش های عالی آن است .

انظر . .. و للأخره أکبر درج_ت و أکبر تفضیلاً

دعوت خداوند از انسانها برای تعمق و تأمل در مدارج عالی اخروی، می تواند به این منظور باشد که در انسانها انگیزه آخرت طلبی و تلاش برای کسب درجات عالی آخرت ایجاد کند.

ص: 79

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 16 - 4

4 - توّجه انسان به چگونگی خلقت خویش و مرگ و رستاخیز ، زمینه ساز گرایش وی به ایمان و رو کردن به ارزش های دینی و الهی

ثمّ إنّکم یوم القی_مه تبعثون

در آیات نخستین این سوره، سخن از مؤمنان راستین و صفات ارزشی آنان بود. اکنون دراین آیات _ که سخن از خلقت شگفت انسان و مرگ و رستاخیز او است _ می تواند رهنمودی باشد به انسان ها برای گرویدن به راه مؤمنان راستین.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 12 - 6

6- استفاده خداوند از تمایلات طبیعی بشر ، در جهت تشویق او به ایمان و ارزش ها

جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

تمایل بشر به برخورداری از بوستان هایی سرشار از رودهای جاری، زمینه ای قرار گرفته است تا خداوند بهوسیله این تمایل طبیعی، او را به ارزش های معنوی مشتاق سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 15 - 13

13- نیاز های طبیعی و مادی بشر ، وسیله ای در جهت گرایش دادن او به ارزش ها

فیها أنه_ر من ماء غیر ءاسن و أنه_ر من لبن لم یتغیّر طعمه و أنه_ر من خمر لذّه للش

خداوند از گرایش های طبیعی انسان به نوشیدن و لذّت بردن و. .. در جهت تشویق او به دین داری، استقامت و تقواپیشگی در طریق حق استفاده کرده است.

130- زمینه گرایش به ارزشهای معنوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

131- زمینه گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 22 - 2

ص: 80

2 - گرایش به دین اسلام ، در گرو وجود سعه صدر و روح پذیرش حق در انسان است .

أفمن شرح اللّه صدره للإسل_م

132- زمینه گرایش به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 5

5 - بهره گیری خداوند از تمایلات طبیعی انسان ها در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 9

9 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی انسان ها ، در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. و لباسهم فیها حریر

133- زمینه گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 38 - 18

18_ پرهیز از شرک و گرایش به توحید ، تنها در پرتو عنایت ها و امداد های الهی میسّر است .

ما کان لنا أن نشرک . .. ذلک من فضل الله علینا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 20

20_ مردم ، در صورت آگاهی از براهین توحید ، به یکتاپرستی گرایش خواهند یافت .

و ل_کنّ أکثر الناس لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 8

8_ توجه به اینکه خداوند هیچ شریکی برای خویش سراغ ندارد ، آدمی را به توحید و نفی شرک گرایش می دهد .

أم تنبّئونه بما لایعلم فی الأرض

134- زمینه گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 81

11 - انبیاء - 21 - 89 - 12

12- ربوبیت خداوند ، مقتضی روی آوردن به درگاه او به هنگام نیاز

إذ نادی ربّه ربّ لاتذرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 6 - 5

5 - استفاده قرآن کریم از تحولات و حوادث مهم ، به منظور جلب نظر مردم به سوی خداوند

غلبت الروم . .. للّه الأمر من قبل ... بنصر اللّه ینصر من یشاء ... وعد اللّه لایخ

پرداختن به حادثه ای تاریخی، مانند جنگ رومیان و ایرانیان _ که خارج از قلمروِ حیاتِ جمعیِ مسلمانان بوده _ اگر چه می تواند به خاطر نگرانی مؤمنان عصر بعثت از شکست معتقدان به کتاب آسمانی (رومیان) باشد، اما تأکید بر خدایی بودن حوادث در آن ماجرا (للّه الأمر. .. و بنصر اللّه...) مشعر به نکته بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 69 - 21

21 _ یادآوری نعمت های الهی ، دارای تأثیری بسزا در توجه آدمی به خدا و دستیابی به رستگاری است .

فاذکروا ءالاء اللّه لعلکم تفلحون

135- زمینه گرایش به دشمنان اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 26 - 6

6- بیماردلان و منافقان گریزان از تکالیف دینی ، دارای زمینه گرایش به دشمنان اسلام

و ذکر فیها القتال رأیت الذین فی قلوبهم مرض. .. قالوا للذین کرهوا ... سنطیعکم

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین، می توان نتیجه گرفت که میان بیماردلی و گریز از تکالیف دشوار و تمایل به دشمنان اسلام، ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد.

136- زمینه گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 28 - 13

13_ علاقه به معارف دینی ، در گرو شناخت آنهاست .

فعمّیت علیکم . .. و أنتم لها ک_رهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 4

4 - توجّه به منشأ خلقت و روزی و مرگ انسان ، مقتضی رویکرد تمام عیار به دین است .

ص: 82

اللّه الذی خلقکم . .. فأقم وجهک للدین

احتمال دارد <فاء> در <فأقم>تفریع بر آیه <الذی خلقکم . ..> باشد که در آن، خداوند، برخی از افعال خود را به عنوان نشانه، یادآوری کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 33 - 4

4- ملت های محروم و رنج دیده ، دارای زمینه حق پذیری و گرایش به دین

و لقد اخترن_هم . .. و ءاتین_هم

با توجه به سیاق آیات پیشین _ که فرعونیان را به دلیل رفاه مندی و اسرافگری، حق ناپذیر و محکوم به هلاکت معرفی کرده است _ می توان علت و انتخاب بنی اسرائیل را برای دریافت آیات و معجزات، محرومیت آنان از رفاه مندی و آمادگی آنان برای حق پذیری دانست. البته این هم آغاز یک آزمون است; نه امضای صلاحیت مطلق و بی استثنای آنان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 3 - 12

12- توجه به محدودیت عمر زندگی ، هشداری به انسان ها و عاملی در جهت حق گرایی و روی آوردن آنان به حقایق دین *

ما خلقنا. ..إلاّ بالحقّ وأجل مسمًّی و الذین کفروا عمّا أُنذروا معرضون

برداشت بالا براساس این احتمال است که تذکر خداوند به <أجل مسمّی> _ در پی تذکر به حقانیت هستی _ هشداری باشد به آدمیان که دل به زندگی ناپایدار نبندند و از حاکمیت حق غافل نگردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 16 - 4

4 - تأثیر مثبت بیان فواید و نتایج ایمان و دین داری در گرایش بیشتر مردم به دین

و ألّوِاستق_موا علی الطریقه لأسقین_هم ماء غدقًا

مأموریت پیامبر(ص) به بیان فواید دین، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 2

2 - تسبیح و حمد خداوند و استغفار به درگاه او ، پس از مشاهده امداد های الهی و گرایش وسیع مردم ، به دین ، فرمان و توصیه خداوند به پیامبر ( ص )

إذا جاء نصر اللّه و الفتح . و رأیت الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجًا . فسبّح بحم

137- زمینه گرایش به سبیل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 125 - 9

9- انسان برای گرایش به راه خدا ، نیازمند موعظه نیک در کنار دلایل متقن عقلی

ص: 83

ادع إلی سبیل ربّک بالحکمه و الموعظه الحسنه

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که <الموعظه> عطف بر <بالحکمه> است و با یک سیاق ذکر شده، در حالی که <و جادلهم> با بیان دیگر و امری مجزّا آمده است.

138- زمینه گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 8

8 _ احساس بی نیازی از خداوند، زمینه غفلت از یاد او و گرایش به شرک است.

تدعونه تضرعاً و خفیه . .. قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم أنتم تشرکون

139- زمینه گرایش به عمل صالح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 5

5 - بهره گیری خداوند از تمایلات طبیعی انسان ها در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. جنّ_ت تجری من تحتها الأنه_ر

140- زمینه گرایش به غیرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 15 - 4

4 - فقر ، تنگدستی ، بیچارگی و درماندگی زمینه ساز یأس و نومیدی از خدا ( کفر ) و پناهنده شدن به غیر او ( شرک )

من کان یظنّ . .. هل یذهبنّ کیده ما یغیظ

روی سخن در این بخش، با آن اشخاصی است که به خداپرستی گرویده بودند و همین که با برخی از ناملایمات زندگی روبه رو شدند از عبادت او روی برتافتند و به گمان آن که در هستی جز خدا، نیروهای دیگری نیز دخالت دارند، به شرک (آیین سابقشان) بازگشتند.

141- زمینه گرایش به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 17 - 17

17 - توجه به قیامت ، زمینه ساز گرایش انسان به حقانیت قرآن و موازین الهی

اللّه الذی أنزل الکت_ب بالحقّ . .. و ما یدریک لعلّ الساعه قریب

ص: 84

142- زمینه گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 107 - 1

1- ترجیح زندگی دنیا بر آخرت ، ریشه اصلی ارتداد و گرایش به کفر است .

من کفر بالله من بعد إیم_نه . .. ذلک بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا علی الأخره

جمله <ذلک بأنهم . ..> در مقام تعلیل برای آیه قبل است و نیز <ذلک> اشاره دارد به ارتداد و کفر پس از ایمان.

143- زمینه گرایش به مرفهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 28 - 18

18- قطع ارتباط با خداخواهان تهیدست ، زمینه ساز تمایل آدمی به مظاهر ماّدی و جلوه های ظاهری دنیامداران است .

و لاتعد عیناک عنهم ترید زینه الحیوه الدنیا

144- زمینه گرایشهای دنیوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 5

5 _ مال و فرزند ، دو عنصر پرجاذبه در زندگی دنیوی

أمولهم و أولدهم

با توجه به اینکه خداوند از میان امکانات مادی تنها به دو مورد مال و اولاد اشاره کرده، برداشت فوق به دست می آید.

145- زمینه گرایشهای معنوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 80 - 10

10- عواطف غریزی انسان ، تأثیری بسزا در گرایش های معنوی و ایمانی وی دارد .

فکان أبواه مؤمنین فخشینا أن یرهقهما طغی_نًا و کفرًا

خضر(ع) فرزند را از پدر و مادر می گیرد تا آنان به واسطه علقه ها و روابط عاطفی، به کفر و طغیان گرایش پیدا نکنند. این نکته، گویای اثرپذیری گرایش ها از عواطف است.

ص: 85

146- سرزنش گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 7

7 _ روی برتافتن از توحید و یکتاپرستی و گرایش به شرک و بت پرستی ، کاری شگفت و در پی دارنده نکوهش سخت خداوند

فذلکم اللّه ربکم الحق . .. فأنی تصرفون

147- سرزنش گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 18

18_ < عن النبی ( ص ) قال : . . . و قال لقمان لإبنه : یا بنیّ . . . إن کنت صالحاً فابعد من الأشرار و السفهاء ، فربما أصابهم الله بعذاب فیصیبک معهم ، فقد أفصح الله سبحانه و تعالی بقوله : . . . و . . . و قال سبحانه : < و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار > . . . ;

از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: . .. لقمان به فرزندش گفت: ای پسرک من! ... اگر انسان شایسته ای هستی از اشرار و سبک مغزان دوری کن، چه بسا خداوند بر آنان عذابی بفرستد و تو را هم با آنان فرا گیرد ... خداوند در گفتار خود به روشنی فرموده: ... و ...<و لاترکنوا إلی الذین ...>...>.

148- سرزنش گرایش به غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 2

2 - روی آوردن به غیر خدا ، با وجود اعتقاد به خالقیت یگانه او ، انحرافی آشکار و امری ملامت بار

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

<إفک> (مصدر <یؤفکون>) به معنای روی گرداندن و انحراف از مسیر طبیعی است.

149- عوامل انحراف در گرایشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 14 - 12،13

12- انسان ، بدون برخورداری از هدایت پروردگار ، گرفتار انحراف در بینش و گرایش خویش

أفمن کان علی بیّنه من ربّه کمن زیّن له سوء عمله

از مقابله <من کان . ..> با <من زیّن...>، استفاده می شود که انسان ها به دو گروه عمده تقسیم می شوند: 1_ کسانی که برخوردار از دلایل الهی و هدایت وحی اند; 2_ گروهی که در قبال دسته اول قرار دارند و در نهایت به انحراف در بینش (زیّن له سوء عمله) و انحراف در گرایش (و اتّبعوا أهوائهم) کشیده شده اند.

ص: 86

13- انحراف در بینش ، عامل هواپرستی و انحراف در گرایش *

زیّن له سوء عمله و اتّبعوا أهواءهم

از تقدیم <زیّن له سوء عمله> _ که دلالت بر انحراف در بینش دارد _ بر <اتّبعوا أهوائهم> _ که بیانگر انحراف درگرایش است _ مطلب بالا قابل برداشت است.

150- عوامل گرایش به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 13

13- توجه به فرجام مؤمنان و کافران ، نقشی تعیین کننده در گرایش انسان به ایمان یا کفر دارد .

فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر إنّا أعتدنا للظ_لمین نارًا

151- عوامل گرایش به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 4 - 5

5 _ ستمگری ، باطل گرایی و دروغ پردازی ، از نتایج و اثرات کفر به خدا و انکار رسالت پیامبر ( ص )

و قال الذین کفروا إن ه_ذا إلاّ إفک . .. فقد جاءو ظلمًا و زورًا

<زور> به معنای سخن باطل و دروغ است (لسان العرب).

152- عوامل گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 24 - 4

4_ بینایی و شنوایی باطنی انسان ( توانایی درک و فهم حقایق ) گرایش دهنده او به توحید ، ایمان به قرآن و انجام اعمال صالح

مَثل الفریقین کالأعمی والأصمّ والبصیر والسمیع

153- عوامل گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 114 - 5

5 - توجه انسان در دنیا به ناپایداری عمر خویش ، دارای نقشی اساسی در گرایش او به دین الهی

ق_ل إن لبثتم إلاّ قلیلاً لو أنّکم کنتم تعلمون

ص: 87

تعبیر <لو أنّکم کنتم تعلمون> می رساند که اگر انسان در زندگی دنیوی، به ناپایداری آن توجه داشته باشد، راهی را انتخاب خواهد کرد که به دوزخ و پشیمانی منتهی نشود. آن راه، همان گردن نهادن به شریعت و آیین الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 3

3 - توجّه به آیات فراوان الهی ، مقتضی روی آوردن به دین خدااست .

و من ءای_ته . .. فأقم وجهک للدین حنیفًا

احتمال دارد <فا> در <فأقم> تفریع بر آیاتی باشد که در صدد اثبات یک تایی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 21 - 10،11

10 - تأثیر سازنده اخلاص و نداشتن چشم داشت مادی ، در تبلیغ دین و گرایش دادن مردم به دین داری

اتّبعوا من لایسئلکم أجراً

11 - تأثیر سازنده آگاهی و پیمودن راه دین ، در تبلیغات دینی و گرایش دادن مردم به دین داری

اتّبعوا من لایسئلکم أجراً و هم مهتدون

مقصود از جمله <و هم مهتدون> (آنان ره یافته اند) این است که پیامبران، راه دین را شناخته و آن را پیموده اند و طبیعی است کسانی که راه دین را پیموده باشند، در تبلیغ دین موفق تر خواهند بود و مردم نیز دعوت آنان را بهتر خواهند پذیرفت.

154- عوامل گرایش به عمل صالح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 9

9 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی انسان ها ، در گرایش دادن آنان به ایمان و عمل صالح

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا . .. و لباسهم فیها حریر

155- عوامل گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 13

13- توجه به فرجام مؤمنان و کافران ، نقشی تعیین کننده در گرایش انسان به ایمان یا کفر دارد .

فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر إنّا أعتدنا للظ_لمین نارًا

156- عوامل گرایشهای ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 88

5 - انعام - 6 - 137 - 6

6 _ عقاید شرک آلود و جاهلانه موجب گرایش انسان به اعمال ناشایست و خلاف فطرت و وجدان است.

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

157- عوامل مؤثر در گرایشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 99 - 3

3 _ محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .

الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه

تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 14 - 7

7 - شناخت ها و کردار انسان ، سرمایه و دستاورد او و مؤثر در گرایش ها و ضعف و قوّت فهم او است .

ما کانوا یکسبون

تعبیر <یکسبون> _ که ناظر به تکذیب اعتدا و گناه کافران است _ بیانگر این است که اندیشه ها و کردار، سرمایه ای است که آن را به دست آورده اند; گرچه برای آنان چیزی جز زیان دربرندارد.

158- کیفر اخروی گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 5

5- کمترین تمایل به کافران از سوی رهبران دینی ، گناهی نابخشودنی و دارای کیفری مضاعف در دنیا و آخرت

لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ضعف الحیوه و ضعف الممات

159- کیفر دنیوی گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 75 - 5

5- کمترین تمایل به کافران از سوی رهبران دینی ، گناهی نابخشودنی و دارای کیفری مضاعف در دنیا و آخرت

لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً. إذًا لأذقن_ک ضعف الحیوه و ضعف الممات

ص: 89

160- گرایش به آب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

161- گرایش به آبادانی زمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 15

15_ خداوند ، توان و استعدادِ آباد کردن زمین را به آدمیان عطا کرده و ایشان را به سوی آبادانی گرایش داده است .

واستعمرکم فیها

استعمره فیه، یعنی: <جعله یعمره; وی را آبادکننده آن قرار داد> (لسان العرب). بر این اساس <استعمرکم فیها> چنین معنا می شود: خداوند شما را این گونه قرار داده و آفریده است که زمین را آباد سازید; یعنی، توان آبادسازی زمین را به شما عطا کرده و نیاز به آن را در شما ایجاد کرده است تا همواره به سمت آبادسازی زمین در حرکت باشید.

162- گرایش به آرامش روانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 48 - 9

9 _ گرایش فطری انسان به تحصیل امنیت خاطر و آسایش روان

فمن ءامن و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

تکیه بر دستاورد امنیت خاطر در رسالت پیامبران، گویای ریشه دار بودن چنین خواسته ای در آدمیان است.

163- گرایش به ارزشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 95 - 13

13- انسان ، مجذوب ارزش های برتر است .

إنما عند الله هو خیر لکم إن کنتم تعلمون

ص: 90

برداشت فوق، به خاطر این است که خداوند با نمایاندن ارزشهای برتر، انسان را به سوی ارزشهای واقعی راهنمایی کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 12

12- ترغیب و تشویق هماره بندگان از سوی خداوند ، برای گرایش به ارزش ها

وعد الصدق الذی کانوا یوعدون

عبارت <کانوا یوعدون>، استمرار وعده های الهی را می رساند. که این وعده ها در نهایت برای انگیزش و ترغیب بندگان، به کسب ارزش ها است.

164- گرایش به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

165- گرایش به امنیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 48 - 9

9 _ گرایش فطری انسان به تحصیل امنیت خاطر و آسایش روان

فمن ءامن و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

تکیه بر دستاورد امنیت خاطر در رسالت پیامبران، گویای ریشه دار بودن چنین خواسته ای در آدمیان است.

166- گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 41 - 1

1 _ گرایش همه انسانها، حتی مشرکان، در سختیها و شداید به خدای یگانه

بل إیاه تدعون

ص: 91

167- گرایش به جاودانگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 89 - 5

5 _ بهره گیری از گرایش انسان به زیبایی و جاودانگی ، در جهت هدایت وی به ایمان و جهاد ، امری است شایسته و بایسته .

جهدوا بأمولهم . .. أعد اللّه لهم جنت تجری من تحتها الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 3 - 4

4- بهره گیری قرآن از گرایش های انسان ( گرایش به ابدیت ) در ترغیب به ارزش های معنوی ، بهره می گیرد .

یبشّر المؤمنین الذین یعملون الص_لح_ت أنّ لهم أجرًا حسنًا . مکثین فیه أبدًا

روشن است که تمایل به جاودانگی، در نهاد انسان ها وجود دارد و قرآن مجید، از همین علاقه ها، برای سوق دادن آدمی به سوی ارزش ها، بهره برداری کرده است.

168- گرایش به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 40 - 9

9 _ اگر مشرکان از صداقت بهره مند باشند، بر گرایش خویش به هنگام سختیها، به خدای یگانه اقرار می کنند.

قل أرءیتکم . .. أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 7

7 _ گرایش به خداوند با فطرت آدمی عجین است.

قل من ینجیکم . .. تدعونه تضرعا و خفیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 28 - 2

2_ مسلمانان صدراسلام از جمله کسانی اند که پیش از هدایت شدن به خدا گرایش داشته و از او گریزان نبودند .

ص: 92

و یهدی إلیه من أناب. الذین ءامنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله

<الذین ءامنوا> عطف بیان برای <من أناب> و تبیین کننده آن با ارائه مصداق است ; یعنی ، کسانی که ایمان آورده اند، همانانند که به سوی خدا انابه می کردند ، از این رو مشیّت الهی بر هدایت آنان تعلق گرفت.

169- گرایش به خیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 9

9 _ انسان دارای گرایش فطری به سوی نیکیها و زیباییهاست.

و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون

حرکت انسان به دنبال شیطان، پس از زینت و زیبا جلوه دادن اعمال، بیانگر این نکته است که آدمی زیباییها را می طلبد و خواهان حرکت به دنبال آن است. از این روست که شیطان همان زشتیها را زیبا جلوه می دهد و آدمی را می فریبد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 11 - 1،2

1- انسان ، شرّ و بدی را چونان خیر و خوبی ، طالب و خواستار است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

مراد از <دعا> مطلق درخواست است اعم از اینکه به لفظ دعا باشد و یا به غیر آن.

2- خیرطلبی در انسان ، اصیل و در پی شرّ بودنش ، تبعی و غیر اصیل است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

برداشت فوق از تشبیه شرخواهی انسان به طالب خیر بودنش استفاده گردیده است; یعنی، همان طور که انسان همواره و به طور طبیعی و اصیل طالب خیر است، به دنبال شر هم خواهد رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 29

29 _ وجود زمینه های گرایش به خیر و شر در انسان از آغاز آفرینش

قال لاقتلنک . .. انما یتقبل اللّه من المتقین

با توجه به اینکه هابیل و قابیل هر دو فرزندان آدم بودند، لکن راههای متضادی را برگزیدند، معلوم می شود گرایشهای درونی انسانها متفاوت است.

170- گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2،3،4

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

ص: 93

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

3 - توجّه به آیات فراوان الهی ، مقتضی روی آوردن به دین خدااست .

و من ءای_ته . .. فأقم وجهک للدین حنیفًا

احتمال دارد <فا> در <فأقم> تفریع بر آیاتی باشد که در صدد اثبات یک تایی خداوند است.

4 - لزوم توجّه همه جانبه و به دور از هرگونه انحراف و کجی به دین خداوند

فأقم وجهک للدین حنیفًا

بنابراین احتمال که <حنیفاً> حال برای ضمیر فاعلی <أقم> باشد، نکته بالا استفاده می شود لازم به ذکر است که <حنف> مصدر <حنیف> به معنای <پرهیز از هرگونه تمایل به انحراف> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 6

6 - لزوم توجّه تمام عیار به دین حق ، با عبرت گیری از فرجامِ بدکرداران گذشته

فانظروا کیف کان ع_قبه الذین من قبل . .. فأقم وجهک للدین

برداشت بالا، بنابراین احتمال است که <فاء> در <فأقم> تفریع بر آیه پیش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 3

3 _ گرایش به دین ، امری فطری است . *

افغیر دین اللّه یبغون

<بغی> به معنای طلب است. و فعل مضارع <یبغون> دلالت بر طلب و خواست مستمرّ دارد. بنابراین آیه شریفه فرض کرده که مردمان همواره در پی دین هستند.

171- گرایش به رحمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 1 - 3

3 - انسان ، مجذوب رحمت است .

الرحم_ن

با توجه به این که خداوند در مقام جلب توجه انسان ها رحمت خود را به آنان یادآور شده است، استفاده می شود که انسان بیش از هر چیز، مفتون لطف و رحمت است.

172- گرایش به زنان پلید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

ص: 94

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

173- گرایش به زنان عفیف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

174- گرایش به زهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 51 - 8

8 - گرایش باطنی پیامبران به ترک دنیا و پرهیز از لذت های آن

ی_أیّها الرسل کلوا من الطّیّب_ت

این که خدا، به پیامبران توصیه می کند که از غذاهای لذیذ استفاده کنید، نشان می دهد که در بین آن بزرگواران، نوعی گرایش به ترک دنیا و اجتناب از لذات آن وجود داشته است; که ممکن بود در صورت نبود این توصیه الهی، به نوعی رهبانیت کشیده شوند.

175- گرایش به زیبایی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 9

9 _ انسان دارای گرایش فطری به سوی نیکیها و زیباییهاست.

و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون

حرکت انسان به دنبال شیطان، پس از زینت و زیبا جلوه دادن اعمال، بیانگر این نکته است که آدمی زیباییها را می طلبد و خواهان حرکت به دنبال آن است. از این روست که شیطان همان زشتیها را زیبا جلوه می دهد و آدمی را می فریبد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 10

ص: 95

10 _ زیبا پنداشتن اعمال و افکار از مهمترین عوامل انگیزش آدمی است.

کذلک زین للکفرین ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 89 - 5

5 _ بهره گیری از گرایش انسان به زیبایی و جاودانگی ، در جهت هدایت وی به ایمان و جهاد ، امری است شایسته و بایسته .

جهدوا بأمولهم . .. أعد اللّه لهم جنت تجری من تحتها الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 13

13_ گرایش انسان به زیباییها

بل زیّن للذین کفروا مکرهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 8

8- گرایش به زیبایی ها ، از جمله گرایش های انسانهاست .

لأزیننّ لهم

از اینکه ابلیس، از طریق تزیین اعمال به گمراهی انسانها می پردازد، به دست می آید که انسانها به زیبایی و زینت علاقه مند هستند و این علاقه مندی باعث و انگیزه آنها در رفتارشان می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 6 - 2

2- انسان ، موجودی زیباپسند است .

و لکم فیها جمال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 6

6- گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

تستخرجوا منه حلیه تلبسونها

فعل مضارع <تلبسونها> حکایت از واقعیت خارجی می کند و آن استفاده از زیورآلات است. از طرفی، تزیین جزء نیازهای ضروری انسان نیست و در عین حال در کنار آن نیازها ذکر شده است و این حکایت از حقیقت یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 63 - 5

5- گرایش و تمایل انسان به زیبایی و گریز از زشتی

فزیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم

از اینکه شیطان اعمال زشت مردم را تزیین کرد و آنان را به وسیله همان عمل گمراه ساخت، نشان دهنده نکته فوق است.

ص: 96

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 7 - 13

13- گرایش به زیبایی ها ، در سرشت انسان نهفته است .

جعلنا ما علی الأرض زینه لها لنبلوهم

آفرینش زیبایی ها به منظور آزمایش انسان، در صورتی معنا خواهد داشت که گرایش به زیبایی در وجود انسان نهفته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 38 - 12

12 - انسان ها ، طبعاً ، به زیبایی و خوبی گرایش دارند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم

این که شیطان، کارهای ناروا را خوب جلوه می دهد، تا مردم را از راه خدا باز دارد، حکایت از این حقیقت می کند که مردم، به زیبایی و خوبی گرایش دارند و شیطان از این گرایش، استفاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 25 - 6

6 - گرایش درونی انسان به زیبایی ها

فزیّنوا لهم . .. و حقّ علیهم القول

از این که اعمال ناشایست انسان ها را برایشان خوب و نیک جلوه می دادند، می توان استفاده کرد که طبیعت انسان از بدی گریزان است و به خوبی تمایل دارد.

176- گرایش به زیورآلات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 6

6- گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

تستخرجوا منه حلیه تلبسونها

فعل مضارع <تلبسونها> حکایت از واقعیت خارجی می کند و آن استفاده از زیورآلات است. از طرفی، تزیین جزء نیازهای ضروری انسان نیست و در عین حال در کنار آن نیازها ذکر شده است و این حکایت از حقیقت یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 12 - 7

7 - گرایش انسان ها به زیبایی و تزیین با زیورآلات

و تستخرجون حلیه تلبسونها

آیه شریفه در صدد گزارش از یک واقعیت خارجی است و آن استفاده مدام انسان ها از زیورآلات دریایی است. این کار حکایت از تمایل و گرایشی است که در درون انسان ها وجود دارد.

ص: 97

177- گرایش به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 5

5 _ آدمی پس از نجات از شداید، علی رغم پیمان عدم شرک و سپاسگزاری از خداوند، پیمان شکنی می کند و مجدداً شرک میورزد.

لئن أنجنا . .. قل الله ینجیکم ... ثم أنتم تشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 71 - 11

11 _ گرایش به شرک پس از توحید (ارتداد)، حرکتی ضد تکاملی و ارتجاعی است.

أندعوا من دون الله . .. و نرد علی أعقابنا بعد إذ هدینا الله

معنای جمله <نرد علی . .. > صرفاً به معنای بازگشت به گذشته تاریخی نیست بلکه حکایت از بازگشت به جهل و عقب ماندگی فکری نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 20 - 9

9_ گرایش انسان ها به کفر و شرک ، نه دلالت بر خروج آنان از سیطره خدا دارد و نه بیانگر ولایت غیر خدا بر آنان است .

أُول_ئک لم یکونوا معجزین فی الأرض . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

خداوند، با بیان ریشه کفرورزی کافران (ماکانوا . ..)، پس از اعلام ولایت خدا بر آنان، به این حقیقت اشاره می کند که: مخالفت کافران با برنامه های الهی به خاطر خروج آنان از حاکمیت خدا و سلطه غیر او بر ایشان نیست; بلکه به دلیل ناتوانی آنان از درک معارف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 36 - 9

9_ گروه هایی از یهود و نصارا دارای گرایشهایی شرک آلود بودند .

و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنما أُمرت أن أعبد الله و لا أُشرک به

چون جمله <قل إنما اُمرت . ..> _ که حاکی از توحید و یکتاپرستی است _ در پاسخ گروه هایی از یهود و نصارا قرار گرفته است ، معلوم می شود این گروه ها به پرستش غیر خدا و شرک در عبادت روی آورده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 17

17 _ گرایش نصارا به کفر و شرک ، نشانه بی ثمری و کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی

إنّ الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

در آیه 69 بیان شد که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نیست و این آیه به منزله دلیل و برهانی بر آن

ص: 98

حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 1،7

1 _ شعیب ( ع ) در پاسخ اشراف کفرپیشه مدین ، گرایش به آیین شرک را افترا بر خداوند دانست .

قد افترینا علی اللّه کذبا إن عدنا فی ملتکم

7 _ شعیب ( ع ) بازگشت خود و همگامانش را به آیین شرک تنها در صورت تعلق مشیت الهی ، ممکن دانست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 140 - 6

6 _ گرایش به شرک ، ناسپاسی به نعمت های خداوند است .

قال أغیر اللّه أبغیکم إلهاً و هو فضلکم علی العلمین

178- گرایش به شرور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 11 - 1،2

1- انسان ، شرّ و بدی را چونان خیر و خوبی ، طالب و خواستار است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

مراد از <دعا> مطلق درخواست است اعم از اینکه به لفظ دعا باشد و یا به غیر آن.

2- خیرطلبی در انسان ، اصیل و در پی شرّ بودنش ، تبعی و غیر اصیل است .

و یدع الإنس_ن بالشرّ دعاءه بالخیر

برداشت فوق از تشبیه شرخواهی انسان به طالب خیر بودنش استفاده گردیده است; یعنی، همان طور که انسان همواره و به طور طبیعی و اصیل طالب خیر است، به دنبال شر هم خواهد رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 29

29 _ وجود زمینه های گرایش به خیر و شر در انسان از آغاز آفرینش

قال لاقتلنک . .. انما یتقبل اللّه من المتقین

با توجه به اینکه هابیل و قابیل هر دو فرزندان آدم بودند، لکن راههای متضادی را برگزیدند، معلوم می شود گرایشهای درونی انسانها متفاوت است.

179- گرایش به صراط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 99

5 - انعام - 6 - 79 - 8

8 _ اعتقاد به توحید و روی دل و جان به خدای یگانه کردن، مقتضای گرایش به حق و راه مستقیم است.

وجهت وجهی للذی . .. حنیفا و ما أنا من المشرکین

راغب در معنای حنیف می گوید: <حنف> تمایل به استقامت و دوری از گمراهی است. و چون <حنیفا> در آیه شریفه وصف برای فاعل <وجهت> است، تعلیلی برای مضمون <وجهت ... > محسوب می شود.

180- گرایش به طبیعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 4

4 _ تمایل طبیعی و غریزی انسان به بوستان ، آب ، خانه های دلپذیر و جاودانگی ، وسیله ای در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت جنت تجری

با توجه به اینکه خداوند، همین گرایشهای طبیعی را وسیله هدایت انسانها و سوق دادن آنان به کسب ارزشها قرار داده است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 12 - 6

6 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی و غریزی انسان به آب ، بوستان و خانه های دلپذیر ، در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی است .

تؤمنون باللّه و رسوله . .. و یدخلکم جنّ_ت... و مس_کن طیّبه

از این که خداوند، گرایش های طبیعی انسان ها را وسیله هدایت آنان و سوق دادن آنها به کسب ارزش ها قرار داده است، براداشت بالا استفاده می شود.

181- گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 14

14_ < عن أبی عبدالله ( ع ) فی قول الله عزوجل : < ولاترکنوا إلی الذین ظلموا . . . > قال : هو الرجل یأتی السلطان فیحب بقائه إلی أن یدخل یده إلی کیسه فیعطیه ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدا که فرموده: <و لاترکنوا إلی الذین ظلموا . ..> روایت شده است: رکون به ظالم این است که شخص نزد سلطان [ظالم ]برود و دوست بدارد که او زنده بماند تا دست در کیسه اش کند و چیزی به او بدهد>.

ص: 100

182- گرایش به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 9

9_ انسان از دیرباز ، برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 9

9_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 10

10_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش معبود و گرایش به آن بود .

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 59 - 7

7 _ انسان ها از دیرباز برخوردار از روحیه گرایش به معبود و پرستش آن

یقوم اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 65 - 8

8 _ انسان از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش بود .

یقوم اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 8

8 _ انسان ها از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش بودند .

قال یقوم اعبدوا اللّه

183- گرایش به عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 3

3- عقیده حق ، دلپذیر و مطابق طبع آدمی بوده و عقیده باطل منفور است .

ص: 101

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه . .. و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه

<طیب> درلغت به چیزی معنا شده است که مطابق طبع و میل آدمی می باشد و <خبث> چیزی است که مورد کراهت و نفرت می باشد. برداشت فوق، با توجه به معنای یاد شده، بنابر احتمالی است که مراد از <کلمه طیبه> عقیده حق و <کلمه خبیث> عقیده باطل باشد.

184- گرایش به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 5

5 _ مال و فرزند ، دو عنصر پرجاذبه در زندگی دنیوی

أمولهم و أولدهم

با توجه به اینکه خداوند از میان امکانات مادی تنها به دو مورد مال و اولاد اشاره کرده، برداشت فوق به دست می آید.

185- گرایش به فسق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 5 - 3،5

3 - منشأ انکار معاد ، تمایل انسان به فسق و فجور است ; نه وجود شبهه ای علمی .

أیحسب الإنس_ن ألّن نجمع عظامه . .. بل یرید ألإنس_ن لیفجر أمامه

5 - گرایش به فسق و فجور ، از تمایلات طبیعی انسان ها است .

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه

186- گرایش به قدرت برتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 116 - 8

8 _ گرایش طبیعی انسان ها به قدرتی فراتر و نیرومند ، برای اتکا به او

و ما لکم من دون اللّه من ولیّ و لانصیر

اینکه خداوند فرموده است: <برای شما جز او یار و سرپرستی نیست>، مبتنی بر وجود خصلت یارطلبی و استمداد و اتکا به مبدأ قدرت در انسانها می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 22 - 8

8 - انسان ها ، دارای گرایشی درونی به قدرتی برتر جهت انتخاب ولیّ و یاورند .

و ما لکم من دون اللّه من ولیّ و لانصیر

ص: 102

نفی مطلق غیرخدا برای ولایت و یاوری، مبتنی بر وجود خصلت یارطلبی و اتکا به ولیّ برتر است.

187- گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 10

10- < قال الرضا ( ع ) : ممّا نزل بإیاک أعنی و اسمعی یا جاره خاطب الله عزّوجلّ بذلک نبیه و أراد به أُمّته قوله : . . . < و لولا أن ثبتناک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئاً قلیلاً > . . . ;

امام رضا(ع) فرمود: از جمله آیاتی که بر سبک و روش [مثال معروف عرب]<إیّاک أعنی و اسمعی یا جاره> نازل گردید و آن هم بدین معنا که خداوند _ عزّوجلّ _ به پیامبر(ص) خطاب می کند ولی مقصود و مراد امت اوست; این آیه شریفه است: <و لولا أن ثبّتناک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئاًقلیلاً>. ..>.

188- گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 20 - 9

9_ گرایش انسان ها به کفر و شرک ، نه دلالت بر خروج آنان از سیطره خدا دارد و نه بیانگر ولایت غیر خدا بر آنان است .

أُول_ئک لم یکونوا معجزین فی الأرض . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

خداوند، با بیان ریشه کفرورزی کافران (ماکانوا . ..)، پس از اعلام ولایت خدا بر آنان، به این حقیقت اشاره می کند که: مخالفت کافران با برنامه های الهی به خاطر خروج آنان از حاکمیت خدا و سلطه غیر او بر ایشان نیست; بلکه به دلیل ناتوانی آنان از درک معارف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 24 - 3

3_ گرایش های شرک آلود و انکار حقانیت قرآن ، نشانه ناشنوایی ضمیر و کوری دل است .

مَثل الفریقین کالأعمی والأصمّ والبصیر والسمیع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 106 - 1

1- میل و گرایش به کفر پس از پذیرش ایمان ( ارتداد ) ، موجب خشم شدید الهی است

من کفر بالله من بعد إیم_نه . .. فعلیهم غضب من الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 17

17 _ گرایش نصارا به کفر و شرک ، نشانه بی ثمری و کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی

إنّ الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

ص: 103

در آیه 69 بیان شد که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نیست و این آیه به منزله دلیل و برهانی بر آن حقیقت است.

189- گرایش به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 85 - 5

5 _ مال و فرزند ، دو عنصر پرجاذبه در زندگی دنیوی

أمولهم و أولدهم

با توجه به اینکه خداوند از میان امکانات مادی تنها به دو مورد مال و اولاد اشاره کرده، برداشت فوق به دست می آید.

190- گرایش به مردان پلید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

191- گرایش به مردان عفیف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 9

9 - گرایش و همسویی زنان و مردان خبیث ( بدکردار و ناپاک ) به همدیگر و مردان و زنان نیک و پاکدامن به یکدیگر

الخبیث_ت للخبیثین . .. و الطیّبون للطّیب_ت

برخی از مفسران برآنند که آیه شریفه، در صدد بیان یک واقعیت خارجی در جامعه است، نه حکم شرعی; به این معنا که زنان و مردان خبیث و آلوده به همدیگر و زنان و مردان پاکدامن به یکدیگر گرایش و تمایل دارند و نهایتاً به همدیگر می پیوندند.

192- گرایش به مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 1

1- پیامبر ( ص ) از ترفند های لغزش آفرین مشرکان و کمترین تمایل به آنان ، در پرتو ثبات قدم اعطا شده به او از جانب

ص: 104

خداوند ، در امان بود .

و لولا أن ثبّتنک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً

193- گرایش به معبود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 9

9_ انسان از دیرباز ، برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 9

9_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش و گرایش به معبود

ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 10

10_ انسان ، از دیرباز برخوردار از روحیه پرستش معبود و گرایش به آن بود .

اعبدوا الله ما لکم من إل_ه غیره

194- گرایش به موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 63 - 1

1 - برخی از فرعونیان در پی سخنان موسی ( ع ) ، به آن حضرت گرایش پیداکرده ، و موجب بروز تنش در میان فرعونیان گردیدند .

فتن_زعوا . .. قالوا إن هذن لسحرن

فاعل <قالوا> به قرینه <فأجمعوا کیدکم> (در آیه بعد) گروهی از فرعونیان بودند که با گروهی دیگر از خودشان به گفت وگو پرداختند. آیه قبل نیز به این معنا تصریح دارد که در میان فرعونیان مشاجره ای پدید آمد. این مشاجره در باره موسی(ع) بوده و فاعل <قالوا> سعی در توجیه گروه دوم داشته است.

195- گرایشها به باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 31

ص: 105

31 _ کج اندیشی و گرایش قلب به باطل ، مانع از ژرفنگری در علم *

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ . .. و الراسخون فی العلم

از مقابله دو گروه (کج اندیشان و راسخان در علم)، استفاده شده است.

196- گرایشها در پیری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 4

4 - انسان ، در هر مرحله ای از مراحل زندگی دنیوی ( کودکی ، نوجوانی ، جوانی ، میان سالی و پیری ) ، دارای روحیه و گرایشی متفاوت با مرحله قبل و مرحله بعد است .

اعلموا أنّما الحیوه الدنیا لعب . .. و تکاثر فی الأمول و الأول_د

برداشت یاد شده در صورتی به دست می آید که هر یک از خصلت های پنجگانه یاد شده در آیه شریفه، به ترتیب بیانگر یکی از مراحل زندگی انسان باشد.

197- گرایشها در جوانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 4

4 - انسان ، در هر مرحله ای از مراحل زندگی دنیوی ( کودکی ، نوجوانی ، جوانی ، میان سالی و پیری ) ، دارای روحیه و گرایشی متفاوت با مرحله قبل و مرحله بعد است .

اعلموا أنّما الحیوه الدنیا لعب . .. و تکاثر فی الأمول و الأول_د

برداشت یاد شده در صورتی به دست می آید که هر یک از خصلت های پنجگانه یاد شده در آیه شریفه، به ترتیب بیانگر یکی از مراحل زندگی انسان باشد.

198- گرایشها در کودکی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 4

4 - انسان ، در هر مرحله ای از مراحل زندگی دنیوی ( کودکی ، نوجوانی ، جوانی ، میان سالی و پیری ) ، دارای روحیه و گرایشی متفاوت با مرحله قبل و مرحله بعد است .

اعلموا أنّما الحیوه الدنیا لعب . .. و تکاثر فی الأمول و الأول_د

برداشت یاد شده در صورتی به دست می آید که هر یک از خصلت های پنجگانه یاد شده در آیه شریفه، به ترتیب بیانگر یکی از مراحل زندگی انسان باشد.

ص: 106

199- گرایشها در میان سالی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 4

4 - انسان ، در هر مرحله ای از مراحل زندگی دنیوی ( کودکی ، نوجوانی ، جوانی ، میان سالی و پیری ) ، دارای روحیه و گرایشی متفاوت با مرحله قبل و مرحله بعد است .

اعلموا أنّما الحیوه الدنیا لعب . .. و تکاثر فی الأمول و الأول_د

برداشت یاد شده در صورتی به دست می آید که هر یک از خصلت های پنجگانه یاد شده در آیه شریفه، به ترتیب بیانگر یکی از مراحل زندگی انسان باشد.

200- گرایشها در نوجوانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 4

4 - انسان ، در هر مرحله ای از مراحل زندگی دنیوی ( کودکی ، نوجوانی ، جوانی ، میان سالی و پیری ) ، دارای روحیه و گرایشی متفاوت با مرحله قبل و مرحله بعد است .

اعلموا أنّما الحیوه الدنیا لعب . .. و تکاثر فی الأمول و الأول_د

برداشت یاد شده در صورتی به دست می آید که هر یک از خصلت های پنجگانه یاد شده در آیه شریفه، به ترتیب بیانگر یکی از مراحل زندگی انسان باشد.

201- گرایشهای پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 68 - 3

3 _ گرایش به حق ( حنیف بودن ) و تسلیم خدا بودن ، حقیقت پیروی از حضرت ابراهیم ( ع ) و انبیا

و لکن کان حنیفاً مسلماً و ما کان من المشرکین. انّ اولی الناس بابرهیم لَلّذین اتّ

202- گرایشهای فطری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 3

3 _ گرایش به دین ، امری فطری است . *

افغیر دین اللّه یبغون

<بغی> به معنای طلب است. و فعل مضارع <یبغون> دلالت بر طلب و خواست مستمرّ دارد. بنابراین آیه شریفه فرض کرده که مردمان همواره در پی دین هستند.

ص: 107

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 95 - 9

9 _ گرایش به توحید امری فطری و معقول، و شرک پنداری دور از حقیقت و موجب شگفتی است.

ذلکم الله فأنی تؤفکون

در مفردات راغب آمده است که <افک> به معنای دروغ و نیز هر چیزی است که در غیر مجرا و مسیر صحیح خود قرار گرفته باشد. جمله <فأنی تؤفکون> در عین استفهام همراه با تعجب، بر انحراف و دروغ بودن شرک و در نتیجه بر حقانیت و راستی توحید اشاره دارد.

203- گرایشهای مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 5،10

5 _ شیفتگی مردم نسبت به زن ، فرزندان ذکور ، سیم و زر و مَرکب های نامدار

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذّهب و الف

10 _ امکانات مادی ، و تمایل به آنها ، فقط وسیله ای برای گذران زندگانی دنیاست و هدف آفرینش نیست .

زیّن للنّاس ذلک متاع الحیوه الدّنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 15 - 2،8

2 _ تقواپیشگان ، فریفته تمایلات شهوانی و مادی نیستند .

زیّن . .. ذلک متاع الحیوه الدّنیا ... للّذین اتقوا عند ربهم

8 _ پرهیز از شیفتگی به تمایلات نفسانی ، عامل دستیابی به بهشت جاودان و رضوان الهی

للّذین اتقوا عند ربّهم

به قرینه آیه قبل می توان مفعول <اتّقوا> را موارد ذکر شده در آن آیه دانست. موارد یاد شده عبارت است از حب و شیفتگی به شهوات و ... . گفتنی است معنای لغوی <اتقوا>، پرهیز و دوری است.

204- گرایشهای متضاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 141 - 8

8 _ رشد ایمان در جامعه ، موجب نفی حضور کفر است .

و لیمحّص اللّه الّذین امنوا و یمحق الکافرین

نیاوردن <لام تعلیل> در <یمحق>، اشاره به این معنا دارد که نابودی کافران پس از خالص شدن مؤمنان صورت می گیرد. یعنی به هر اندازه که مؤمنان از عیب و نقص خالص شوند، به همان مقدار از شوکت کافران کاسته خواهد شد تا به نابودی کشانده شوند.

ص: 108

205- گرایشهای نکوهیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 1،5،7،14

1 _ توجه و علاقه به مادیّات ، زمینه محرومیّت از پندگیری و بینش صحیح

انّ فی ذلک لعبره لاولی الابصار. زیّن للنّاس حبّ الشّهوات

برداشت فوق از ارتباط آیه مورد بحث با آیه قبل استفاده شده است; گویا <زیّن> بیان می کند که چرا همه انسانها اهل بصیرت نیستند.

5 _ شیفتگی مردم نسبت به زن ، فرزندان ذکور ، سیم و زر و مَرکب های نامدار

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذّهب و الف

7 _ هشدار الهی در مورد جاذبه های موهومِ امور مادی و دنیوی

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات . .. متاع الحیوه الدّنیا

14 _ تضعیف انگیزه های مادّی و تقویت انگیزه های معنوی ، از روش های قرآن برای تربیت انسان

زیّن للنّاس . .. و اللّه عنده حسن المئاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 3

3 _ ضرورت پرهیز از بنا نهادن بینش ها و موضع گیری ها ، بر اوهام و پندار های باطل

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه

206- گناه گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 1

1_ تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، حرام و گناهی بزرگ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

<الرکون إلی شیء>; یعنی ، گرایش پیدا کردن به چیزی و اعتماد کردن بر آن.

207- ممانعت از گرایش به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 5

5 - کافران به آیین و برنامه های الهی ، درصدد بازداشتن مردم از گرایش به دین و عمل به آن هستند . *

فاعبدنی . .. فلایصدّنک عنها من لایؤمن بها

مرجع ضمیر <عنها> و <بها> ممکن است تمامی تعالیم و رهنمودهای آموخته شده به موسی(ع) در وادی طوی (توحید،

ص: 109

لزوم عبادت و نماز، معاد و کیفر و پاداش الهی) باشد.

208- ممنوعیت گرایش به کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 74 - 9

9- کمترین تمایل و کوچک ترین اتکا به کافران ، ممنوع است .

و لولا أن ثبّتنک لقد کدتّ ترکن إلیهم شیئًا قلیلاً

از اینکه خداوند می فرماید: <اگر ما ثبات قدم به تو نداده بودیم، نزدیک بود که تو اندکی به آنان تمایل و اتکا بکنی> استفاده می شود که تمایل به کافران ممنوع است.

209- موانع گرایش به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 75 - 4

4 - قساوت و سخت دلی بنی اسرائیل و جامعه یهود ، از میان برنده زمینه های ایمان و گرایش به اسلام در آنان

ثم قست قلوبکم . .. أفتطمعون أن یؤمنوا لکم

حرف <فاء> در <أفتطمعون> قطع امید از ایمان آوردن بنی اسرائیل را نتیجه قساوت قلب ایشان - که در آیه قبل مطرح شد - می شمرد; یعنی، با پیدایش قساوت در قلب بنی اسرائیل، جای امیدی به ایمان آوردن آنان نیست.

210- موانع گرایش به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 15

15_ خودفریبی مشرکان و آراسته دیدن پندار شرک ، آنان را از گرایش به توحید باز داشت .

و صدّوا عن السبیل

<صدّ> (مصدر صدّوا) به معنای بازگرداندن است. به نظر می رسد فاعل محذوف از <صدّوا> مکر و حیله که مایه شرکورزی مشرکان شده است، باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 7

7 _ آلودگی قوم عاد به پلیدی و گرفتاری ایشان به خشم خدا ، مانع آنان از تصدیق رسالت هود و گرایش به توحید و یکتاپرستی

قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

برداشت ف__وق بر اساس این احتمال است که جمله <قد وقع . .. > به منزله دلیلی باشد بر کفرورزی قوم عاد، نه نتیجه ای

ص: 110

برای انکار توحید و رسالت. یعنی هود با این جمله اشاره به ریشه عنادورزی آنان دارد.

211- موانع گرایش به کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 107 - 5

5- توجه به آخرت و ارزش دادن به آن ، مانع روی گردانی از ایمان و گرایش به کفر و ارتداد

ذلک بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا علی الأخره

جمله <ذلک بأنهم . ..> در صدد معرفی مرتد و انگیزه ارتداد اوست و او کسی است که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح داده، در حالی که اگر آخرت را در نظر می داشت و برای آن ارزش لازم قائل بود، دست از ایمان برنداشته و مرتد نمی شد.

212- نقش گرایشها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 3 - 7

7- استفاده از گرایش ها و عواطف خویشاوندی برای هدایت مردم ، از روش های هدایتی قرآن

ألاّتتخذوا من دونی وکیلاً. ذرّیه من حملنا مع نوح

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <ذرّیه من حملنا. ..> از سخنان قرآن باشد نه آموزه های تورات.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 12 - 6

6 - بهره گیری قرآن از تمایلات طبیعی و غریزی انسان به آب ، بوستان و خانه های دلپذیر ، در جهت گرایش دادن وی به ارزش های معنوی است .

تؤمنون باللّه و رسوله . .. و یدخلکم جنّ_ت... و مس_کن طیّبه

از این که خداوند، گرایش های طبیعی انسان ها را وسیله هدایت آنان و سوق دادن آنها به کسب ارزش ها قرار داده است، براداشت بالا استفاده می شود.

213- نهی از گرایش به ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 113 - 5

5_ مسلمانان نباید در پایداری بر دین و پیشبرد اهداف آن بر ستمگران ، اتکا کنند و از آنان یاری طلبند .

فاستقم کما أُمرت و من تاب معک . .. و لاترکنوا إلی الذین ظلموا

نهی از تمایل به ستمگران و اتکای بر آنان ، پس از امر به استقامت در راه دین ، توجه دادن مؤمنان است به این که مبادا برای رسیدن به این مقصود (استقامت در راه دین و پیشبرد اهداف آن) بر ستمگران تکیه کنند و از آنان یاری بخواهند.

ص: 111

4- گرسنگی

1- آثار گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 15

15- فقر و گرسنگی مردم ، زمینه ساز ناامنی اجتماعی است . *

فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس الجوع و الخوف

از اینکه خداوند در کیفر کفران نعمت، ابتدا فقر و گرسنگی و سپس ترس و ناامنی را مطرح ساخته است، می توان به دست آورد که فقر و گرسنگی زمینه ناامنی اجتماعی، همچون دزدی و . .. را فراهم می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 44 - 5

5 - گرسنگی و محرومیت از مواد غذاییِ لازم ، از نشانه های مسکین بودن

و لم نک نطعم المسکین

2- ابتلا به گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 155 - 2،4

2 - خداوند با مبتلا ساختن اهل ایمان به ترس و گرسنگی ، آنان را می آزماید .

و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع

4 - مبتلا شدن به پیکار با دشمنان و پیامد های آن ( ترس ، گرسنگی ، زیان های مالی و جانی و کم محصولی ) از مشکلات راه ایمان است .

لاتقولوا لمن یقتل . .. و لنبلونکم بشیء من الخوف

بیان کردن آزمون با ترس، گرسنگی و . .. پس از مطرح کردن جهاد و کشته شدن در راه خدا، گویای این است که: مقصود از <الخوف و ...> ترسها و گرسنگیهایی است که از مبتلا شدن به دشمنان دین به وجود می آید; یعنی، ایمان به رسالت مستلزم پیکار با دشمنان دین است و پیامد پیکار ترس، گرسنگی و ... می باشد.

ص: 112

3- اهتمام به رفع گرسنگی جامعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 34 - 6

6 - اهتمام شدید اسلام ، به رفع گرسنگی در جامعه و تغذیه بینوایان

إنّه کان لایؤمن باللّه العظیم . و لایحضّ علی طعام المسکین

از این که تکلیف تغذیه بینوایان و گرسنگان، در ردیف ایمان به خدا و به عنوان عامل عذاب الهی قرار گرفته است; می توان به حقیقت یاد شده پی برد.

4- اهمیت مشکلات گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 8 - 5

5 - توجه و اهتمام ویژه اسلام ، به مشکل گرسنگی و نیاز غذایی جامعه

و یطعمون الطعام علی حبّه مسکینًا و یتیمًا و أسیرًا

از تصریح به اطعام و رفع نیازهای غذایی نیازمندان جامعه _ به جای تأمین عموم نیازهای نیازمندان _ می توان مطلب یاد شده را به دست آورد.

5- بلای گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 8

8- گرسنگی و ناامنی ، از بلا های مهم اجتماعی است .

قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فأذقها الله لباس الجوع و الخوف

6- جاودانگی گرسنگی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 7 - 3

3 - خوردن گیاه < ضریع > ، دوزخیان را از گرسنگی نجات نخواهد داد .

و لایغنی من جوع

7- زمینه رفع گرسنگی از جامعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 113

20 - فجر - 89 - 18 - 3

3 - ریشه کن ساختن گرسنگی در جامعه ، نیازمند همکاری مردمی و تلاش همگانی است .

و لاتح_ضّون علی طعام المسکین

8- شدت گرسنگی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 7 - 1

1 - دوزخیان ، همواره ضعیف و لاغر مانده و در شدت گرسنگی به سر خواهند برد .

لایسمن و لایغنی من جوع

کلمه <جوع>، نکره است و چون کلام منفی است، بر عموم دلالت دارد. بنابراین هر گونه گرسنگی که به تصور می آید، درباره دوزخیان مصداق خواهد داشت.

9- عوامل رفع گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 5

5 - مصرف طعام ، باید به منظور از بین بردن گرسنگی و به دست آوردن توان عبادت باشد .

فلیعبدوا . .. الذی أطعمهم من جوع

<من جوع>، بیانگر آن است که هدف از طعام، زوال گرسنگی است; نه آن که خوردن، همواره مطلوب باشد. <فلیعبدوا> بیانگر هدف بودن عبادت برای طعامی است که از خداوند به انسان می رسد.

10- عوامل گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 9،16

9- ابداع روش های جدید برای گناه و استمرار آن و نیز ناسپاسی در برابر خدا ، عامل پیدایش فقر ، گرسنگی و ناامنی اجتماعی

فکفرت بأنعم الله . .. بما کانوا یصنعون

برداشت فوق، با توجه به واژه <یصنعون> که دربردارنده معنای ابداع و ایجاد مسبوق به عدم است، استفاده گردید.

16- دستیابی جامعه به امنیت ، رشد و رفاه اقتصادی و یا ابتلای آن به فقر ، گرسنگی ، ناامنی و ترس ، در گرو اعمال افراد آن جامعه است .

و ضرب الله مثلاً قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس

ص: 114

11- عوامل گرسنگی در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 112 - 14

14- روی آوری فقر ، گرسنگی و ناامنی به شهر مکه پس از آبادانی آن ، در نتیجه کفران نعمت های الهی

ضرب الله مثلاً قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فأذقها الله لباس الجوع و الخوف بما ک

برداشت فوق _ چنان چه عده ای از مفسّران گفته اند _ بنابراین احتمال است که مورد مثال آیه، قحطی شهر مکه باشد.

12- فلسفه رفع گرسنگی اهل مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 15

15 - رفع گرسنگی و ناامنی از ساکنان مکه ، در راستای اعتلا و شکوفایی کعبه و از جلوه های ربوبیت خداوند است .

ربّ ه_ذا البیت . الذی أطعمهم من جوع و ءامنهم من خوف

<الذی>، وصف <ربّ> و بیانگر جلوه های آن است.

13- گرسنگی اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 19 - 15

15- اصحاب کهف ، پس از بیدار شدن از خواب طولانی خویش ، احساس گرسنگی کردند .

فابعثوا أحدکم بورقکم . .. أزکی طعامًا

14- گرسنگی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 66 - 3

3 - دوزخیان ستمگر ، در حال گرسنگی شدید به سر خواهند برد .

فمالئون منها البطون

پر کردن شکم از خوراکی های بسیار ناگوار، نشانه شدت گرسنگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 6 - 1،3

1 - دوزخیان ، گرفتار گرسنگی و نیازمند غذا خواهند شد .

لیس لهم طعام

3 - بی غذایی و تن در دادن دوزخیان به خوردن خار بی ارزش و صدمه زننده ، از شکنجه ها و عذاب های جهنّم است .

ص: 115

لیس لهم طعام إلاّ من ضریع

15- گرسنگی خضر(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 77 - 3

3- موسی و خضر ( ع ) با احساس گرسنگی ، از مردم شهر ، تقاضای طعام و خوراکی کردند .

استطعما أهلها

به قرینه <یضیّفوهما> مراد از استطعام، تهیه طعام برای ادامه سفر نبوده است، بلکه موسی و خضر(ع)، در همان هنگام، گرسنه بوده اند.

16- گرسنگی در جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 52 - 3

3 - اهل دوزخ ( اصحاب شمال ) ، برای رفع گرسنگی ناچار به تغذیه از درخت زقوم خواهند بود .

لأکلون من شجر من زقّوم

آوردن <لام> تأکید، بیانگر آن است که تغدیه اهل دوزخ از <زقّوم> تردیدناپذیر است; زیرا آنان برای رفع گرسنگی چاره ای جز آن ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 53 - 1

1 - دوزخیان از فرط گرسنگی به پر کردن شکم خود از میوه < زقّوم > می پردازند .

فمال_ون منها البطون

17- گرسنگی قریش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 1

1 - خداوند ، قریش را از گرسنگی رهانید و مواد غذایی آنان را تأمین کرد .

الذی أطعمهم من جوع

حرف <من> یا تعلیلی است و یا بدلی; یعنی، به دلیل گرسنگی یا به جای آن. در هر دو صورت، بیانگر وجود زمینه گرسنگی در قریش است; به گونه ای که اگر خداوند آنان را اطعام نمی کرد، راهی دیگر نداشتند.

ص: 116

18- گرسنگی موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 62 - 2

2- موسی ( ع ) در پی گذر کردن و پشت سر گذاشتن مجمع البحرین ، گرسنگی و خستگی شدیدی را در خود و همسفرش احساس کرد .

ءاتنا غداءنا لقد لقینا من سفرنا ه_ذا نصبًا

<نصب> به معنای <رنج و سختی> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 77 - 3

3- موسی و خضر ( ع ) با احساس گرسنگی ، از مردم شهر ، تقاضای طعام و خوراکی کردند .

استطعما أهلها

به قرینه <یضیّفوهما> مراد از استطعام، تهیه طعام برای ادامه سفر نبوده است، بلکه موسی و خضر(ع)، در همان هنگام، گرسنه بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 24 - 6،7

6 - کمک رسانی موسی ( ع ) به دختران شعیب ، علی رغم خستگی و گرسنگی شدید وی

ثمّ تولّی إلی الظلّ فقال ربّ إنّی لما أنزلت إلیّ من خیر فقیر

7 - اظهار گرسنگی و نیاز در پیشگاه خداوند از سوی موسی ( ع ) و درخواست کمک از ساحت او

فقال ربّ إنّی لما أنزلت إلیّ من خیر فقیر

19- گرسنگی مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 155 - 6

6 - پیشه ساختن صبر و برپایی نماز ، دو وسیله کارساز برای تحمل ترس ها ، گرسنگی ها ، زیان های مالی و جانی و کمبود های به وجود آمده برای سالکان راه ایمان

یأیها الذین ءامنوا استعینوا بالصبر والصلوه . .. و لنبلونکم بشیء من الخوف ... و ا

20- گرسنگی یوشع(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 62 - 2

2- موسی ( ع ) در پی گذر کردن و پشت سر گذاشتن مجمع البحرین ، گرسنگی و خستگی شدیدی را در خود و همسفرش احساس کرد .

ص: 117

ءاتنا غداءنا لقد لقینا من سفرنا ه_ذا نصبًا

<نصب> به معنای <رنج و سختی> است.

21- منشأ گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 16

16 _ خداوند ، منشأ تمام نعمت ها ( مانند سلامتی ، امنیت و گشایش روزی ) و تمام بلا ها ( از قبیل بیماری ، ترس و گرسنگی )

و ان تصبهم حسنهٌ یقولوا هذه من عند اللّه و ان تصبهم سیّئه یقولوا هذه من عندک قل

از ائمه معصومین (ع) در معنای حسنات و سیئات در آیه فوق روایت شده است: . .. الصحه و السلامه و الامن و السعه فی الرزق و قد سمّاها اللّه حسنات ... یعنی بالسیّئه هاهنا المرض و الخوف و الجوع ... .

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 144 ; نورالثقلین، ج 1، ص 519، ح 416.

22- نجات از گرسنگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 1

1 - خداوند ، قریش را از گرسنگی رهانید و مواد غذایی آنان را تأمین کرد .

الذی أطعمهم من جوع

حرف <من> یا تعلیلی است و یا بدلی; یعنی، به دلیل گرسنگی یا به جای آن. در هر دو صورت، بیانگر وجود زمینه گرسنگی در قریش است; به گونه ای که اگر خداوند آنان را اطعام نمی کرد، راهی دیگر نداشتند.

ص: 118

5- گرما

1- ابتلای بنی اسرائیل به گرما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 57 - 1

1 - قوم موسی پس از نجات از سلطه فرعونیان و گذر از دریا ، در بیابان ها به گرمای سوزان خورشید گرفتار شدند .

و ظللنا علیکم الغمام

<تظلیل> مصدر <ظللنا> - که به معنای سایه قرار دادن می باشد - گویای این است که: قوم موسی پس از گذشتن از دریا، در جایی که سقف و دارای سایه بانی باشد سکونت نکردند و لذا کلمه <بیابانها> در برداشت آورده شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 160 - 16،17

16 _ قوم موسی پس از عبور از دریا به گرمای سوزان خورشید گرفتار شدند .

و ظلّلنا علیهم الغمم

17 _ خداوند با سایه گستر ساختن ابر ها بر قوم موسی آنان را از تابش سوزان خورشید رهایی بخشید .

و ظلّلنا علیهم الغمم

<غمامه> به معنای ابر و جمع آن غمام است. (لسان العرب). برخی از اهل لغت برآنند که غمام به معنای ابر سفید است. <تظلیل> (مصدر ظلّلنا) به معنای سایه قرار دادن است.

2- ابزار گرما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 5 - 3

3- گرم شدن آدمی به وسیله پشم ، کرک و موی دام ها از جمله فواید آنهاست .

و الأنع_م خلقها لکم فیها دفءٌ

<دفیء> اسم برای وسیله و چیزی است که آدمی به وسیله آن گرم شده و از سرما محفوظ می ماند.

ص: 119

3- غزوه تبوک در گرما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 81 - 10

10 _ وقوع جنگ تبوک در شدت گرما

لاتنفروا فی الحر

4- گرما در بهشت آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 119 - 1

1 - آدم ( ع ) در بهشت خویش ، از تشنگی و تحمل تابش آفتاب در امان و مصون بود .

و إنّک لاتظمؤا فیها و لاتضحی

<لاتضحی>; یعنی، روبه روی خورشید قرار نمی گیری و حرارت آن به تو نمی رسد (لسان العرب). این وصف با توجه به معنای لغوی <جنّه> _ که بستان پوشیده از درخت است _ به وجود سایه فراوان در سرای آدم(ع) اشاره دارد.

5- گرما در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 35 - 4

4 - فضای محشر ، سخت داغ ، دودآلود و نفس گیر

یرسل علیکما شواظ من نار و نحاس

6- منابع گرما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 13 - 1

1 - خداوند خورشید را چراغ فروزان و منبع نور و حرارت قرار داده است .

و جعلنا سراجًا وهّاجًا

<وَهَج> (ریشه <وهّاج>)، به معنای آتش و روشنایی آن است. (مقاییس اللغه)

7- نجات بنی اسرائیل از گرما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 160 - 17

ص: 120

17 _ خداوند با سایه گستر ساختن ابر ها بر قوم موسی آنان را از تابش سوزان خورشید رهایی بخشید .

و ظلّلنا علیهم الغمم

<غمامه> به معنای ابر و جمع آن غمام است. (لسان العرب). برخی از اهل لغت برآنند که غمام به معنای ابر سفید است. <تظلیل> (مصدر ظلّلنا) به معنای سایه قرار دادن است.

ص: 121

6- گروهها

1- بطلان گروه های مشرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 32 - 7

7 - کلّیه گروه هایی که اعتقادشان براساس شرک است ، بر باطل اند .

و لاتکونوا من المشرکین . من الذین فرّقوا دینهم

<من الذین فرّقوا دینهم> بدل از <المشرکین> است و به خاطر توجه دادن به این حقیقت آمده است که اگر چه مشرکان، عقیده واحدی ندارند و گروه های عقیدتی مختلفی اند، اما همه، مشرک اند و باید از قرار گرفتن در صف هر کدام از آنها پرهیز شود.

2- تمایز گروه ها در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 14 - 3

3 - صفوف مؤمنان ، در روز قیامت ، از صف کافران جدا می شود .

و یوم تقوم الساعه یومئذ یتفرّقون

در صورتی که مرجع ضمیر <یتفرّقون> واژه <الخلق> _ در آیه یازده _ باشد و به قرینه دو آیه بعد _ که درباره وضعیت مؤمنان و کافران است _ نکته یاد شده قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 12

12 - روز قیامت ، روز تفکیک شدن کامل انسان های مؤمن از انسان های کافر است .

یومئذ یصّدّعون

احتمال دارد مراد از تفکیک شدن و جدایی در روز قیامت، تفکیک صفوف اهل بهشت از صفوف کسانی که اهل جهنم اند باشد. آیه بعد، مؤید این برداشت است

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 44 - 8

ص: 122

8 - در قیامت ، صفوف کافران و مؤمنان ، از هم جدا می شود .

یومئذ یصّدّعون . من کفر فعلیه کفره و من عمل ص_لحًا ... یمهدون

3- گروه ها در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 56 - 5

5 - رو در رویی گروه های مختلف انسان ها ، در روز قیامت ، امری ممکن است .

و یوم تقوم الساعه یقسم المجرمون . .. و قال الذین أوتوا العلم و الإیم_ن لقد لبثتم

گروه های اجتماعی

4- {گروه های اجتماعی}

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 200 - 4،5،8

4 _ مذمّت آن گروه از مردم که پس از انجام مناسک حج ، تنها خواهان بهره های دنیوی از پروردگار خویشند .

فمن الناس من یقول ربّنا اتنا فی الدنیا

5 _ دنیاطلبان ، زیبایی ها را تنها در امکانات و بهره های دنیوی می پندارند .

فمن الناس من یقول ربنا اتنا فی الدنیا

از اینکه در هنگام خواسته هایشان قید <حَسَنه> را ذکر نکرده اند، چنین برمی آید که هر چه را در دنیاست، زیبا می پنداشتند.

8 _ برخی مردم ، تنها دنیا را از پروردگارشان خواهانند .

و من الناس من یقول ربنا اتنا فی الدنیا

چون گروهی که در آیه بعد مطرح است، خواهان دنیا و نیز آخرتند، به قرینه مقابله، این گروه تنها طالب دنیایند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 201 - 1

1 _ تمجید آن دسته از مردم که پس از انجام مناسک حج ، خواهان نیکو های دنیا و آخرت و نجات از آتش هستند .

و منهم من یقول ربنا اتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 204 - 5

5 _ منافقان ریاکار و متظاهرند .

و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا . .. و هو الدّ الخصام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 123

2 - بقره - 2 - 207 - 1،4،8،10

1 _ برخی از مردم ، رضایت خداوند را با فدا کردن جان خویش می خرند .

و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه

4 _ در برابر کسانی که حرث و نسل را فدای مصلحت خود می کنند ، برخی ، جان خود را در برابر حفظ ارزش های الهی فدا می کنند .

لیفسد الحرث و النسل . .. و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه

8 _ وجود مؤمنان ایثارگر در جامعه برای مبارزه با فساد ، از نشانه های رأفت خداوند به بندگان

و اذا تولی سعی فی الأرض . .. و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه ... و ال

10 _ تفاوت عمیق میان انسان ها و تقسیم بندی آنها بر مبنای جهانبینی ، عقیده ، عمل و اخلاق

و من الناس من یقول . .. ربّنا اتنا ... من یعجبک ... من یشری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 210 - 2،6،12

2 _ برخی از مردم تا هنگامی که عذاب الهی نازل نشود ، تسلیم نمی شوند و ایمان نمی آورند .

هل ینظرون الا ان یاتیهم اللّه فی ظلل من الغمام

6 _ برخی از مردم برای تسلیم شدن در برابر خداوند ، منتظر آمدن خداوند و ملائکه هستند .

هل ینظرون الاّ ان یأتیهم اللّه فی ظلل من الغمام و الملئکه و قضی الأمر

بنابراینکه جمله <هل ینظرون>، تهدید به عذاب نباشد; بلکه بیان یک واقعیّت _ که همان توقّع نابجای مردم است _ باشد.

12 _ توقّعات نابجای برخی از مردم ( دیدن خدا و ملائکه )

هل ینظرون الا أن یأتیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 57 - 9

9 _ ایمان و کفر ، ملاک تقسیم بندی جوامع انسانی از نظر قرآن

فاما الذین کفروا . .. و اما الذین امنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 3،5

3 _ تنها گروهی اندک از مردم ، پذیرای حکم خودکشی و ترک خانه و کاشانه در صورت فرمان الهی به آن

و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم . .. ما فعلوه الّا قلیل منهم

5 _ رویگردانی مردم _ جز گروهی اندک _ از توبه در صورت مشروط بودن آن به خودکشی و یا ترک خانه و کاشانه

و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا اللّه . .. و لو انّا کتبنا ... ما فعلو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 83 - 16،18

16 _ تنها عده قلیلی از مردم تحت تأثیر شایعات و اخبار گمراه کننده قرار نمی گیرند .

اذاغوا به . .. لو لا فضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا

ص: 124

18 _ تنها گروهی اندک از مردمان برای رهایی از پیروی شیطان نیاز به هدایت های ویژه و دایمی ندارند .

لو لا فضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا

در برداشت فوق مستثنی منه، ضمیر در <اتبعهم> گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 70 - 1،2

1 _ برخی مردم بازی و سرگرمیهای دنیا را به عنوان دین خود برگزیده اند.

و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا

2 _ گروهی از مردم نابخردانه دین خدا را بازیچه و سرگرمی برای خود قرار داده اند.

و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا

مراد از <دینهم> می تواند آیین الهی باشد که برای آنان نازل گشته، ولی آنان به جای تمسک آن را بازیچه خویش قرار داده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 4،6،9

4 _ گروهی از انسان ها هیچ نشانه ای را که برای اثبات حقانیت دین به آنان ارائه شود ، تصدیق نمی کنند و بدان ایمان نمی آورند .

و إن یروا کل ءایه لا یؤمنوا بها

6 _ گروهی از انسان ها هر چند راه رشد و هدایت را پیش روی خویش ببینند ، آن را راه و رسم زندگانی خویش قرار نمی دهند .

و إن یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا

9 _ گروهی از انسان ها با برخورد به راه های ضلالت آن را روش خویش قرار داده و در پی آن سلوک خواهند کرد .

و إن یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <و إن یروا سبیل الغی . .. > عطف بر <یتکبرون> و صله چهارمی برای <الذین> باشد. در این صورت جمله مذکور اشاره به گروهی دیگر دارد که خداوند آنان را از درک آیات خویش بازمی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 45 - 9

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 18 - 7

7 - برخلاف همه پدیده های جهان هستی ، مردم دو دسته اند : بسیاری از آنان معتقد به توحید ربوبی و اهل خضوع و انقیاد در برابر خدا و بسیاری دیگر منکر توحید ربوبی و دیگر پرست هستند .

ألم تر أنّ اللّه یسجد . .. و کثیر من الناس و کثیر حقّ علیه العذاب

جمله <حقّ علیه العذاب> کنایه از شرک و دیگرپرستی و روی گردانی از خضوع در برابر خدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 125

11 - حج - 22 - 51 - 2

2 - انسان ها در برابر انذار ها و اخطار های پیامبران دو دسته اند : مؤمن و یاکافر

ی_أیّها الناس إنّما أنا لکم نذیر مبین . فالذین ءامنوا ... و الذین سعوا فی ءای_تن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 6 - 1،10

1 - برخی از مردم ، به دنبال فراگیری سخنان بیهوده و داستان های بی اساس اند .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث

<لهو> در لغت، به معنای هر چیزی است که انسان را از مقصدش باز دارد. عبارت <لهوالحدیث> اضافه صفت به موصوف خودش است و به معنای <سخن و کلام و یا افسانه های بیهوده> است.

10 - گروهی از مردم ، در برخورد با آیات قرآن کریم ، آن را می پذیرند و گروهی دیگر ، از آن روی گردانده و به سخنان بیهوده روی می آورند .

تلک ءای_ت الکت_ب . .. هدًی ... للمحسنین ... و من الناس من یشتری لهو الحدیث

آیه، عطف معنوی به آیات پیش و یا عطف قصه به قصه است و گویا، در صدد بیان این نکته است که مردم، در برخورد با قرآن، دو دسته اند: گروهی از آنان محسنان اند که هدایت پذیرند و گروهی دیگر، از آن گریزانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 12

12 - گروهی از مردم ، در برابر نعمت نجات از بلا ها و خطر های مرگ آفرین ، ناسپاس اند .

فلمّا نجّیهم إلی البرّ فمنهم مقتصد و ما یجحد بأی_تنا إلاّ . ..کفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 73 - 1

1 - مردم ، در برابر امانت الهی ، به سه گروهِ منافق و مشرک و مؤمن صف بندی شدند .

إنّا عرضنا الأمانه . .. لیعذّب اللّه المن_فقین و المن_فق_ت و المشرکین و المشرک_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 32 - 5

5 - وجود گروهی مستکبر در جوامع بشری که گروه دیگر را به استضعاف می کشانند .

قال الذین استکبروا للذین استضعفوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 4

4 - وجود گروهی مستکبر در جوامع بشری که گروه دیگر را به استضعاف درمی آورند .

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 126

20 - لیل - 92 - 5 - 1

1 - دسته ای از مردم ، انفاقگر و اهل جود و تقوایند .

فأمّا من أعطی و اتّقی

مراد از <إعطاء> _ به قرینه مقابله با <بخل> (در آیات بعد) _ انفاق مال و جود و کرم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 8 - 1

1 - دسته ای از مردم ، از صرف اموال خود در موارد لازم ، بخل ورزیده و همواره درصدد ثروت اندوزی و غنی ساختن خویش اند .

و أمّا من بخل و استغنی

<بخل>; یعنی، دور نگه داشتن اندوخته ها، از مصارفی که منع آنها از آن شایسته نیست (مفردات).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 9 - 1

1 - گروهی از مردم ، پاداش های موعود خداوند را دروغ پنداشته و وعده های الهی را تکذیب می کنند .

و کذّب بالحسنی

5- اختلاف گروه های اجتماعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 65 - 4

4 _ تقسیم شدن مردم به فرقه های مختلف و درگیری و جنگ بین آنان، از انواع عذاب الهی بر مردم است.

أو یلبسکم شیعا و یذیق بعضکم بأس بعض

<شیع>، جمع <شیعه>، به معنی گروهها و فرقه هاست و <بأس> نیز به معنی جنگ و یا شدت جنگ است. (لسان العرب). جمله <و یذیق ...> عطف تفسیر و یا عطف سبب بر مسبب است، یعنی نتیجه گروه گروه شدن جنگ و درگیری است.

6- امتحان گروه های اجتماعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 53 - 1

1 _ خداوند گروهها و قشرهای گوناگون جامعه را به وسیله یکدیگر می آزماید.

و کذلک فتنا بعضهم ببعض

ص: 127

7- گروه های اجتماعی در مدینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 60 - 16

16 - در مدینه عصر پیامبر ( ص ) گروه های مختلف فکری و عقیدتی زندگی می کردند .

نساء المؤمنین . .. لئن لم ینته المن_فقون

8- گروه های اجتماعی دوران عیسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 65 - 3

3 - وجود گروه ها و احزاب مختلف اجتماعی و قومی در جامعه عصر عیسی ( ع )

فاختلف الأحزاب من بینهم

جمله <فاختلف الأحزاب> گویای این نکته است که مردمان در عصر عیسی(ع)، به گروه ها و احزاب مختلفی تقسیم شده بودند که بعد از بعثت آن حضرت، گرفتار اختلافاتی نوین شدند.

9- گروه های اجتماعی صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 11 - 1

1 - وجود برخی از عناصر مذبذب و هرهری مذهب در جمع مسلمانان صدراسلام

و من الناس من یعبد اللّه علی حرف فإن أصابه خیر اطمأنّ به و إن أصابته فتنه انقلب

<حرف> به معنای طرف و کنار است. <علی حرف> متعلق به عامل مقدر و حال از ضمیر مستتر در <یعبد> است.;یعنی، <و من الناس من یعبد اللّه حال کونه علی طرف من الدین>. آیه فوق، خبر از عناصری از اهل شرک می دهد که همراه با اضطراب، تشویش، دودلی و تردید وارد جبهه توحید و یکتاپرستی (اسلام) می شدند. آنان مانند کسی هستند که در کنار معرکه چشم به راه می نشیند; اگر دید جنگجویان دارند پیروز می شوند، وارد معرکه می شوند; اما اگر احساس کرد که آنها شکست می خورند، فرار می کند. عناصر فوق نیز اگر به مال و منالی دست می یافتند، شادمان می شدند و پا بر جا می ماندند; اما اگر اتفاقاً مواجه با ناملایمات و سختی ها می شدند، از جبهه توحیدی روی بر می تافتند و به آیین سابقشان (شرک) باز می گشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 10 - 1

1 - در میان مؤمنان صدراسلام ، افرادی با ایمان سست وجود داشتند .

و من الناس من یقول ءامنّا باللّه فإذا أوذی فی اللّه جعل فتنه الناس کعذاب اللّه

ص: 128

10- گروه های اجتماعی و رهبران دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 120 - 24

24 - رهبران دینی در خطر پیروی از تمایلات نفسانی گروه های مختلف اجتماعی

و لئن اتبعت أهواءهم . .. مالک من اللّه من ولیّ و لانصیر

گروه بندی

11- آثار گروه بندی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 65 - 5

5 _ گروه گروه شدن، زمینه درگیری و خونریزی و نشانه عذاب الهی است.

أو یلبسکم شیعا و یذیق بعضکم بأس بعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 32 - 11

11 - گروه بندی و حزب گرایی ، پیش درامدی بر اختلاف مذهبی است .

فرّقوا دینهم . .. کلّ حزب بما لدیهم فرحون

احتمال دارد <کلُّ حزب . ..> به منزله تعلیل برای <فرّقوا دینهم> باشد; یعنی، آنان، دین خود را تجزیه کردند و یا در دین خود، اختلاف کردند، برای این که هر گروهی آنچه را که خود دارد، آن را می پسندد.

12- گروه بندی های اجتماعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 32 - 5

5 - اختلاف دینی ، از عوامل دسته بندی و گروه بندی های اجتماعی است .

فرّقوا دینهم و کانوا شیعًا

احتمال دارد ذکر <و کانوا شیعاً> پس از <فرّقوا> به خاطر توجه به این واقعیت است که: اختلاف دینی، گروه بندی اجتماعی را به دنبال دارد.

13- ناپسندی گروه بندی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 32 - 6

6 - اختلاف در دین و ایجاد دسته بندی ، امری نکوهیده و مذموم است .

بل اتّبع الذین ظلموا أهواءهم . .. و لاتکونوا من ... الذین فرّقوا دینهم و کانوا ش

ص: 129

7- گریه

1- آثار گریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 16 - 3

3_ گریه و ناله ، نمی تواند دلیل صداقت و حقانیت باشد .

و جاءو أباهم عشاءً یبکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 11

11_ حزن شدید و گریه فراوان ، باعث سفید گشتن سیاهی چشم و نابینایی می شود .

وابیضت عیناه من الحزن

2- احکام گریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 16 - 4

4_ جواز گریستن بر فقدان برادر و کشته شدن او

جاءو أباهم عشاءً یبکون

هر چند گفتار و افعال برادران یوسف نمی تواند دلیلی بر احکام شرعی باشد ، ولی از آن جا که این عمل (گریه بر فقد برادر) در نزد یعقوب پیامبر انجام گرفته ، معلوم می شود او آن عمل را نکوهیده و حرام نمی دانست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 9

9_ جواز گریستن و اشک ریختن و غم و اندوه جانکاه خوردن در فراق عزیزان

و قال ی_أسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن

ص: 130

3- اهمیت گریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 43 - 4

4 - خنده و گریه ، از بارزترین نمود ها و ویژگی های طبیعت انسان

و أنّه هو أضحک و أبکی

از اختصاص به ذکر یافتن خنده و گریه در میان سایر افعال انسان، مطلب بالا استفاده می شود.

4- عوامل گریه پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 82 - 7

7 _ توجه به شدت حرارت آتش دوزخ ، عامل خشنودی اندک انسان و گریه طولانی وی در دنیا و بیم او بر فرجام خویش

قل نار جهنم أشد حراً . .. فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً

5- عوامل گریه مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 60 - 3

3 - مؤمنان راستین ، دور از سرمستی ، و گریان و اندوهناک در برابر انذار های الهی

و تضحکون و لاتبکون

از توبیخ کافران به خاطر سرمستی و سرخوشی، استفاده می شود که مؤمنان _ بر خلاف ایشان _ از خوف انذارهای الهی، گریان و از سرمستی ها به دوراند.

6- فضیلت گریه در سجده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 20

20- سجده و گریه در حال سجود ، حالتی مطلوب و دارای فضیلت است .

إذا تتلی علیهم . .. خرّوا سجّدًا و بکیًّا

<بکیّاً> جمع است و مانند <سجّداً> حال مقدّره است; یعنی افراد یاد شده با شنیدن آیات الهی، خود را برای سجود و گریه به زمین می افکنند.

ص: 131

7- کثرت گریه شعیب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 26

26_ < عن أبی عبدالله ( ع ) : لم یبعث الله عزوجل من العرب إلاّ خمسه أنبیاء : هوداً و صالحاً و اسماعیل و شعیباً و محمداً خاتم النبیین ( ص ) و کان شعیب بکاء ;

از امام صادق(ع) روایت شده است: خدای عزوجل از عرب جز پنج نفر کسی را مبعوث نکرد: هود، صالح، اسماعیل، شعیب و محمد(ص) خاتم پیامبران و شعیب زیاد گریه کننده بود>.

8- گریه ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

9- گریه اخروی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 82 - 1،3

1 _ خوشحالی و خنده منافقان متخلف از جهاد ، اندک و زودگذر در مقایسه با عذاب ها و گریه های اخروی آنان

فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <فلیضحکوا> در مورد دنیا و <و لیبکوا> در مورد آخرت باشد.

3 _ گریه های طولانی منافقان در آتش سوزان دوزخ

قل نار جهنم أشد . .. و لیبکوا کثیراً

برداشت فوق با توجه به این است که <فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً> متفرع بر <قل نار جهنم أشد حراً> در آیه قبل باشد.

10- گریه ادریس(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

ص: 132

11- گریه ارزشمند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 109 - 4

4- گریستن به هنگام شنیدن آیات قرآن ، امری ارزشمند است .

إذا یتلی علیهم . .. و یخرّون للأذقان یبکون

12- گریه اسحاق(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

13- گریه اسماعیل(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

14- گریه انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 15

15- پیامبران و هدایت یافتگان برگزیده ، به هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتند و می گریند .

من النبیّن . .. و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و

15- گریه بر قتل برادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 133

8 - یوسف - 12 - 16 - 4

4_ جواز گریستن بر فقدان برادر و کشته شدن او

جاءو أباهم عشاءً یبکون

هر چند گفتار و افعال برادران یوسف نمی تواند دلیلی بر احکام شرعی باشد ، ولی از آن جا که این عمل (گریه بر فقد برادر) در نزد یعقوب پیامبر انجام گرفته ، معلوم می شود او آن عمل را نکوهیده و حرام نمی دانست.

16- گریه برادران یوسف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 16 - 1

1_ فرزندان یعقوب ، پس از ر ها ساختن یوسف ( ع ) در چاه ، گریان نزد پدر آمدند .

و جاءو أباهم عشاءً یبکون

_______________________________

علل الشرایع، ص47، ح1، ب 41; نورالثقلین، ج2، ص413، ح17.

17- گریه برگزیدگان خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 15،19

15- پیامبران و هدایت یافتگان برگزیده ، به هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتند و می گریند .

من النبیّن . .. و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و

19- گریه در حال سجده و خضوع در مقابل آیات الهی ، از آثار نعمت هدایت و برگزیدگی در پیشگاه خداوند است .

و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

18- گریه جایز

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 16 - 4

4_ جواز گریستن بر فقدان برادر و کشته شدن او

جاءو أباهم عشاءً یبکون

هر چند گفتار و افعال برادران یوسف نمی تواند دلیلی بر احکام شرعی باشد ، ولی از آن جا که این عمل (گریه بر فقد برادر) در نزد یعقوب پیامبر انجام گرفته ، معلوم می شود او آن عمل را نکوهیده و حرام نمی دانست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 9

ص: 134

9_ جواز گریستن و اشک ریختن و غم و اندوه جانکاه خوردن در فراق عزیزان

و قال ی_أسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن

19- گریه در سجده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 19

19- گریه در حال سجده و خضوع در مقابل آیات الهی ، از آثار نعمت هدایت و برگزیدگی در پیشگاه خداوند است .

و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

20- گریه در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 43 - 5

5 - قیامت ، روز خنده و گریه خلایق *

ثمّ یجزیه الجزاء الأوفی . .. و أنّه هو أضحک و أبکی

برداشت یاد شده بدین احتمال است که این آیه _ به قرینه آیات پیشین _ در ارتباط با قیامت باشد.

21- گریه زکریا(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

22- گریه طولانی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 82 - 3

3 _ گریه های طولانی منافقان در آتش سوزان دوزخ

قل نار جهنم أشد . .. و لیبکوا کثیراً

برداشت فوق با توجه به این است که <فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً> متفرع بر <قل نار جهنم أشد حراً> در آیه قبل باشد.

ص: 135

23- گریه علما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 109 - 3،5

3- خضوع عالمان و آگاهان به معارف آسمانی در برابر قرآن ، همراه با سرشک دیدگان

إن الذین أُوتوا العلم من قبله إذا یتلی علیهم . .. و یخرّون للأذقان یبکون و یزیده

5- تأثیر قرآن بر روح و روان عالمان آشنا به معارف آسمانی ، در حدی است که از دیدگان آنها اشک جاری می شود .

إذا یتلی علیهم . .. یبکون

24- گریه علمای مسیحیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 3

3 _ گریه گروهی از کشیشان و راهبان عصر پیامبر بر اثر شنیدن قرآن

منهم قسیسین و رهباناً . .. ما أنزل إلی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع

بنابر اینکه ضمیر در <سمعوا> به <قسیسین> و <رهبان> برگردانده شود.

25- گریه عیسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

26- گریه کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 61 - 3

3 - ترنم کافران به ترانه ها ، به جای گریستن بر فرجام شوم خویش *

و تضحکون و لاتبکون . و أنتم س_مدون

بنا به گفته برخی از مفسران در معنای <سامد>، تغنّی و آوازه خوانی نیز نهفته است.

ص: 136

27- گریه کشیشان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 3

3 _ گریه گروهی از کشیشان و راهبان عصر پیامبر بر اثر شنیدن قرآن

منهم قسیسین و رهباناً . .. ما أنزل إلی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع

بنابر اینکه ضمیر در <سمعوا> به <قسیسین> و <رهبان> برگردانده شود.

28- گریه محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 5 - 6

6 - < عن علی بن الحسین ( ع ) قال : کان رجلٌ موسِرٌ علی عهد النبیّ ( ص ) فی دار [ له ] حدیقه و له جار له صِبْیَهٌ فکان یتساقط الرُطب عن النخله فیَشُدُّون صِبْیانُه یأکلون فیأتی الموسر فیُخرِج الرطب من جوف أفواه الصِبْیه فشکی الرجل ذلک إلی النبیّ ( ص ) فأقبل وحده إلی الرجل فقال : بِعْنی حدیقتک ه_ذه بحدیقه فی الجنّه فقال له الموسر : لا أبیعک عاجلاً بآجل فبکی النبیّ ( ص ) و رجع نحو المسجد فلقیه أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب ( ع ) فقال له : یا رسول اللّه مایبکیک ؟ لا أبکی اللّه عینیک فأخبره خبر الرجل الضعیف و الحدیقه فأقبل أمیرالمؤمنین حتّی استخرجه من منزله و قال له ، بِعْنی دارک قال الموسر : بحائطک الحِسْیِ فصفق علی یده و دارَ إلی الضعیف فقال له : دُرْ إلی دارک فقد ملکک ها اللّه ربّ العالمین و أقبل أمیرالمؤمنین ( ع ) و نزل جبرائیل علی النبیّ ( ص ) فقال له : یامحمد إقرء < و الّیل إذا یغشی و النهار إذا تجلّی و ما خلق الذکر و الاُنثی > إلی آخر السوره فقام النبیّ ( ص ) فقبّل بین عینیه ثمّ قال : بأبی أنت قد أنزل اللّه فیک ه_ذه السوره کامله ;

از امام سجاد(ع) روایت شده که شخص ثروتمندی در زمان پیامبر(ص) در خانه ای ساکن بود که [در آن خانه ]باغی بود و برای او همسایه ای بود که چند کودک خرد سال داشت و هر زمان که خرمای رسیده از درخت می افتاد، کودکان می دویدند که آن خرما را بخورند. آن مرد ثروتمند می آمد و خرما را از داخل دهان آن کودکان بیرون می آورد. آن مرد نزد پیامبر(ص) شکایت کرد. حضرت به تنهایی نزد صاحب خانه رفت و فرمود: باغ خود را در ازای باغی در بهشت به من بفروش. آن مرد گفت: نقد را به نسیه نمی فروشم. پیغمبر گریست و به طرف مسجد بازگشت پس امیرالمؤمنین علی(ع) حضرت را ملاقات کرد و گفت: ای رسول خدا! چه چیز تو را به گریه انداخته است؟ خداوند چشمان تو را گریان نسازد. حضرت داستان آن مرد ضعیف و باغ را به او خبر داد و امیرالمؤمنین(ع) نزد آن مرد رفت و او را از منزل خواست و گفت: خانه ات را به من بفروش. او گفت: می فروشم در ازای بستانت که هموار و آبگیر است. علی(ع) دست خود را[ به علامت قبول بیع] بر دست او زد و به سوی آن مرد ضعیف رفت و فرمود: به خانه خود برگرد، پروردگار عالمیان آن خانه را به ملک تو درآورد. امیرالمؤمنین برگشت و جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و به او گفت: ای محمد! بخوان <و الّیل إذا یغشی...>. پیامبر(ص) برخاست و پیشانی حضرت علی(ع) را بوسید و فرمود: پدرم فدای تو! خداوند این سوره را کامل درباره تو نازل فرمود>.

29- گریه مریم(س)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام

ص: 137

شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

30- گریه مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 2

2 _ جوشیدن اشک شوق از دیدگان گروهی از مسیحیان عصر پیامبر ( ص ) با شنیدن آیات قرآن

و إذا سمعوا ما أنزل إلی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع

کلمه <دمع> می تواند به معنای اشک، باشد در این صورت تفیض یعنی لبریز می شود. بنابراین جمله <تفیض من الدمع> به این معناست که چشمانشان از اشک لبریز شد.

31- گریه مشمولان نعمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 18،19

18- خضوع و خشوع و سجده و گریه به هنگام استماع آیات الهی ، نشانه برخورداری از نعمت ویژه خداوند است .

أُول_ئک الذین أنعم اللّه علیهم . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و ب

<إذا تتلی> خبر اول و یا خبر بعد از خبر برای <أُولئک> است; یعنی آنان این چنین هستند که هنگام استماع آیات به سجده افتاده و گریه می کنند.

19- گریه در حال سجده و خضوع در مقابل آیات الهی ، از آثار نعمت هدایت و برگزیدگی در پیشگاه خداوند است .

و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

32- گریه معذوران غزوه تبوک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 92 - 7

7 _ اندوه و گریه شدید مؤمنان تهیدست ، به خاطر ناتوانی از شرکت در جنگ تبوک و محروم شدن از فیض جهاد

و أعینهم تفیض من الدمع حزناً

33- گریه موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

ص: 138

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

34- گریه مهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 15،19

15- پیامبران و هدایت یافتگان برگزیده ، به هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتند و می گریند .

من النبیّن . .. و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و

19- گریه در حال سجده و خضوع در مقابل آیات الهی ، از آثار نعمت هدایت و برگزیدگی در پیشگاه خداوند است .

و ممّن هدینا واجتبینا إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

35- گریه و صبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 10

10_ گریه و اندوه ، با بردباری و شکیبایی منافاتی ندارد .

فصبر جمیل . .. و قال ی_أسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن

36- گریه هارون(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

37- گریه هنگام استماع آیات خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 18

18- خضوع و خشوع و سجده و گریه به هنگام استماع آیات الهی ، نشانه برخورداری از نعمت ویژه خداوند است .

أُول_ئک الذین أنعم اللّه علیهم . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و ب

ص: 139

<إذا تتلی> خبر اول و یا خبر بعد از خبر برای <أُولئک> است; یعنی آنان این چنین هستند که هنگام استماع آیات به سجده افتاده و گریه می کنند.

38- گریه هنگام استماع قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 109 - 4،5

4- گریستن به هنگام شنیدن آیات قرآن ، امری ارزشمند است .

إذا یتلی علیهم . .. و یخرّون للأذقان یبکون

5- تأثیر قرآن بر روح و روان عالمان آشنا به معارف آسمانی ، در حدی است که از دیدگان آنها اشک جاری می شود .

إذا یتلی علیهم . .. یبکون

39- گریه یحیی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

40- گریه یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 7

7_ گریه فراوان یعقوب ( ع ) در فراق یوسف ( ع ) *

وابیضت عیناه من الحزن

حرف <من> در <من الحزن> تعلیلیه است و حاکی از این است که حزن عامل نابینایی یعقوب(ع) بود ; ولی از آن جا که اثر بارز حزن در چشمان یعقوب(ع) ظاهر گشت نه در دیگر حواس او، معلوم می شود که اندوه یعقوب(ع) مایه گریستن فراوان او گشته و گریه فراوانش چشمان او را بی فروغ ساخته بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 58 - 16

16- زکریا ، یحیی ، مریم ( س ) ، عیسی ، ابراهیم ، اسحق ، یعقوب ، موسی ، هارون ، اسماعیل ، و ادریس ( ع ) ، هنگام شنیدن آیات الهی به سجده می افتادند و در حال سجود اشک می ریختند .

أُول_ئک . .. إذا تتلی علیهم ءای_ت الرحمن خرّوا سجّدًا و بکیًّا

ص: 140

41- منشأ گریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 43 - 2

2 - بازگشت تمامی افعال انسان _ حتی خنده و گریه او _ به خداوند ، نمودی از تدبیر مطلقه الهی

و أنّ إلی ربّک المنتهی . و أنّه هو أضحک و أبکی

از ارتباط این آیه با آیه قبل، مطلب بالا استفاده می شود.

42- نبوت و گریه بر فراق محبوبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 8

8_ گریستن و اندوهگین شدن در فراق عزیزان و تأسف خوردن بر دوری آنان ، با مقام نبوت ناسازگار نیست .

قال ی_أسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن

ص: 141

8- گزینش

1- شرایط گزینش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 282 - 5

5 _ عدالت در نویسندگی ، شرط گزینش نویسنده برای ثبت اسناد دین و مطالبات

و لیکتب بینکم کاتب بالعدل

بنابراینکه کلمه <بالعدل> قیدی برای نویسنده سند باشد.

2- شرایط گزینش کارگزاران حکومت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 54 - 11

11_ واگذار کننده منصب ، باید توانمندی و امانت داریِ منصب پذیر را احراز کند .

قال الملک ائتونی به أستخلصه لنفسی . .. مکین أمین

3- عوامل گزینش انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 144 - 7

7 _ لیاقت و شایستگی برخی انسان ها ، موجب گزینش آنان به رسالت و پیامبری از سوی خدا

قال یموسی إنی اصطفیتک علی الناس برسلتی

4- گزینش انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 90 - 10

10 - خداوند ، بر اساس مشیت خویش ، پیامبران را به پیامبری بر می گزیند و انتخاب می کند .

ص: 142

أن ینزل اللّه من فضله علی من یشاء من عباده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 34 - 5

5 _ شناسایی شایستگی انبیا و انتخاب آنان بر اساس شنوایی و آگاهی همه جانبه خداوند

انّ اللّه اصطفی . .. و اللّه سمیع علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 20

20 _ پیامبران ، از بین زن ها برگزیده نمی شوند .

و لیس الذّکر کالاُنثی

امام صادق (ع): . .. <فلمّا وضعتها قالت ربّ انّی وضعتها انثی ... و لیس الذّکر کالاُنثی>، ای لا یکون البنت رسولاً.

_______________________________

کافی، ج 1، ص 535، ح 1 ; نورالثقلین، ج 1، ص 334، ح 119.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 73 - 17

17 _ برگزیدن پیامبران از سوی خداوند ، بر مبنای علم اوست .

قل انّ الفضل بید اللّه یؤتیه من یشاء و اللّه واسع علیم

بنابراینکه مراد از فضل الهی، چنانچه قبلا توضیح داده شد، نبوت و برگزیدن پیامبران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 9 - 6

6 _ خداوند پیامبران خویش را از میان مردان برمی گزیند.

و لو جعلنه ملکا لجعلنه رجلا

گزینش کلمه <رجلا> به جای <بشراً> می تواند گواهی بر نکته مذکور در براشت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 87 - 5

5 _ گزینش و هدایت انبیا از جانب خداوند است.

و اجتبینهم و هدینهم إلی صرط مستقیم

5- گزینش رهبری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 3

3 _ سرپرست و رهبر هر جامعه ، باید از میان خود آنان گزینش شود .

ص: 143

و بعثنا منهم اثنی عشر نقیباً

6- ملاک گزینش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 247 -

3،5،6،8،9،10،11،12،14

3 _ شگفتی سردمداران بنی اسرائیل ، از برگزیدگی طالوت به دلیل سرشناس نبودن و نداشتن ثروت

قالوا انی یکون له الملک . .. و لم یؤت سعه من المال

ظاهراً اعتراض کنندگان، همان پیشنهاددهندگان بودند که خداوند از قول آنان می فرماید: <قال الملأ . .. نحن احق>. بنابراین اعتراض آنان به دو جهت بوده است: یکی نبودن طالوت از طبقه ملأ و اشراف که می گفتند: <نحن احق>. و دوّم نداشتن مال و ثروت که با <و لم یؤت سعه من المال> به آن اشاره شده است.

5 _ سرشناسی و از طبقه اشراف و بزرگان بودن و داشتن ثروت فراوان ، شرط زمامداری ، در پندار بزرگان بنی اسرائیل

و نحن احق بالملک منه و لم یؤت سعهً من المال

ظاهراً جمله <نحن احق . .. > سخن ملأاست; گویا آنان بدین جهت خود را برای زمامداری سزاوارتر می دانستند.

6 _ سرشناسی و از اشراف بودن ، مهمترین ملاک برای زمامداری ، در دیدگاه ملأ بنی اسرائیل *

و نحن احقّ بالملک منه و لم یؤت سعه من المال

اشراف بنی اسرائیل در مقام بیان ملاک زمامداری، در ابتدا مسأله سرشناسی و ملأ بودن را مطرح نمودند و سپس مسأله ثروت را.

8 _ تقدم برگزیدگان الهی بر دیگران ، در حکومت و زمامداری

نحن احقّ بالملک منه . .. قال ان اللّه اصطفیه علیکم

9 _ طالوت ، نسبت به دیگران ، از توانایی جسمی و علمی ( کاردانیِ ) بیشتری برخوردار بود .

و زاده بسطه فی العلم و الجسم

چون جمله <و زاده . .. > بیان حکمت انتخاب طالوت از میان بنی اسرائیل و علّت تقدّم وی بر دیگران است، پس او در این دو صفت برتر از دیگران بوده است; بنابراین <زاده ...> بیانگر توانایی جسمی و علمی بیشتر او در مقایسه با دیگران است.

10 _ گستردگی بیشتر توانایی های علمی ( اعلمیت ) و جسمی ، ملاک برتری انسان در زمامداری جامعه

و زادهُ بسطهً فی العلم و الجسم

11 _ گستردگی توانایی های علمی و جسمی طالوت ، ملاک برگزیدگی وی از جانب خداوند برای زمامداری

ان اللّه اصطفیه علیکم و زاده بسطه فی العلم و الجسم

12 _ سرشناسی و ثروت ، ملاک گزینش زمامداران نیست .

و لم یؤت سعه من المال . .. و زاده بسطه فی العلم و الجسم

14 _ اهمیّت بیشتر توانایی های فکری و علمی ( کاردانی ) ، بر توانایی های جسمی در انتخاب زمامدار *

و زاده بسطه فی العلم و الجسم

در بیان ملاک، توانایی علمی <فی العلم> مقدم شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 249 - 9،10،12،13

ص: 144

9 _ اعلام طالوت به لشکریان ، در مورد عدم انتساب آنان به وی و جدایی آنان از او ، در صورتی که از نهر بیاشامند .

فمن شرب منه فلیس منّی

10 _ اعلام طالوت به لشکریان ، در مورد انتساب آنان به وی ، اگر از نوشیدن آب نهر چشم پوشند .

و من لم یطعمه فانّه منّی

12 _ طالوت با آزمایش الهی ، برخی سپاهیان خود را تصفیه نمود و از لشکر طرد کرد .

فمن شرب منه فلیس منّی

13 _ آزمایش افراد و طرد نیرو های غیر کارآمد ، وظیفه مدیر توانا

ان اللّه مبتلیکم بنهر فمن شرب منه فلیس منی

طالوت نیروهایش را آزمایش نمود و سپس آنان را که از آزمایش موفق بیرون نیامدند، طرد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 251 - 14

14 _ اعطای مسؤولیت به فرد ، باید پس از احراز صلاحیّت وی باشد .

و قتل داود جالوت و اتیه اللّه الملک

پس از اینکه لیاقت داود (در کشتن جالوت) روشن شد، خداوند به او ملک عطا نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 95 - 6

6 _ جهاد با مال و جان ، باید معیاری در واگذاری مقام ها و منصب ها به افراد باشد .

فضّل اللّه المجاهدون باموالهم و انفسهم علی القاعدین درجه

با توجه به اینکه هر کس را خدا برتری دهد، جامعه اسلامی نیز باید برای او برتری قائل بشود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 125 - 10

10 _ پرهیز ابراهیم ( ع ) از انحراف و گرایش به باطل ، دلیل گزینش وی به دوستی خداوند

مله إبرهیم حنیفاً و اتخذ اللّه إبرهیم خلیلا

بنابراین که وصف <حنیفاً> زمینه چینی باشد برای <و اتخذ اللّه . ..> ; یعنی چون ابراهیم پیراسته از کجی و انحراف بود، خداوند او را به دوستی خویش برگزید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 75 - 4

4 - لزوم ملاک قرار دادن لیاقت و صلاحیت افراد در اعطای مناصب و مسؤولیت های اجتماعی به آنان

اللّه یصطفی من الملئکه رسولاً و من الناس

ص: 145

7- ملاک گزینش انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 124 - 6،7

6 _ انتخاب رسول از سوی خداوند بر اساس علم کامل او به شایستگی رسولان انجام می گیرد.

الله أعلم حیث یجعل رسالته

7 _ صلاحیت و شایستگی، اساس دستیابی انبیا به مقام رسالت است.

الله أعلم حیث یجعل رسالته

8- ملاکهای گزینش انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 7

7 _ نیکوکاری، صلاح پیشگی و راه یافتن به صراط مستقیم، از ملاکهای گزینش انبیا

کذلک نجزی المحسنین . .. کل من الصلحین ... هدینه إلی صرط مستقیم ... ءاتینهم الکتب

9- منشأ گزینش انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 68 - 4،5،6

4 - انتخاب پیامبر ، در قلمرو و اختیار خداوند است .

و ربّک یخلق ما یشاء و یختار

جمله <یختار> می تواند اشاره به برگزیدن پیامبران از میان خلق باشد.

5 - بشر ، فاقد صلاحیت گزینش پیامبر و تشریع قانون برای مردم

و ربّک . .. یختار ما کان لهم الخیره

<خیره> به معنای <تخیّر> (اختیار کردن) است; مانند <طیره> که به معنای <تطیّر> می باشد.

6 - گزینش پیامبر و تبیین وظایف خلق ، از شؤون ربوبیت خداوند است .

و ربّک یخلق ما یشاء و یختار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 15 - 7

7 - گزینش پیامبران برای دریافت وحی ، وابسته به مشیت خداوند و از شؤون اختصاصی او است .

یلقی الروح من أمره علی من یشاء

ص: 146

9- گستاخی

1- گستاخی ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 12 - 8

8 _ ابلیس موجودی متکبّر، نژاد پرست و گستاخ در برابر خداوند

قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 4

4 _ ابلیس عنصری ناسپاس و گستاخ در برابر خداوند

قال فبما أغویتنی

استجابت درخواست ابلیس از سوی خداوند اقتضا می کرد که وی در برابر این نعمت الهی سپاسگزار باشد. ولی او تمردی دیگر کرد و مصمم شد تا راه مستقیم الهی را بر بندگان خدا سد کند و این حکایت از گستاخی و ناسپاسی وی دارد.

2- گستاخی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 23 - 10

10 _ قوم موسی ( ع ) ، مردمی گستاخ و بی پروا در برابر خداوند

قال رجلان من الذین یخافون

<من الذین یخافون> می تواند اشاره به این باشد که قوم موسی(ع) به جهت نترسیدن از خداوند، فرمان موسی(ع) را اطاعت نکردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 24 - 8

8 _ بنی اسرائیل ، گستاخانه خواهان رهسپاری موسی ( ع ) و خدایش به نبرد با زورگویان سرزمین مقدس

قالوا . .. فاذهب انت و ربک فقتلا

ص: 147

3- گستاخی شقاوتمندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اعلی - 87 - 11 - 6

6 - شقاوتمندان ، در برابر خداوند و پیام های قرآن ، گستاخ و بی پروایند .

سیذّکّر من یخشی . و یتجنّبها الأشقی

4- گستاخی فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 17 - 1

1 - فرعون زمان موسی ( ع ) ، مردی طغیان گر و فرو رفته در پلیدی ها و گستاخ در برابر خداوند

إلی فرعون إنّه طغی

<طغیان>; یعنی، از حد گذراندن (مصباح) و مراد از <طغیان فرعون> _ به قرینه <تزکّی> و <فتخشی> در آیات بعد _ ناپاکی فرعون و بی باکی او، در برابر خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 19 - 9

9$ - فرعون ، به ربوبیت خداوند ، بی اعتقاد و در برابر خواسته های او گستاخ بود .

و أهدیک إلی ربّک فتخشی

- فرعون، به ربوبیت خداوند، بی اعتقاد و در برابر خواسته های او گستاخ بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 21 - 3

3$ - فرعون ، طغیان گری بس گمراه و بی پروا

طغی . .. و أهدیک ... فتخشی ... فکذّب

تکذیب معجزه موسی(ع)، نشانه عمق محرومیت فرعون از هدایت و خشیت است.

5- گستاخی قوم لوط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 70 - 7

7- موقعیت حضرت لوط ( ع ) در میان قومش ضعیف بود و آنان نسبت به او گستاخ بودند .

قالوا أو لم ننهک عن الع_لمین

از اینکه قوم لوط آن حضرت را از تماس با دیگران نهی کردند و در موردی که او از این نهی تخلف ورزید، مورد عتاب و

ص: 148

اعتراض قرار گرفت، می توان برداشت فوق را به دست آورد.

6- موانع گستاخی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 52 - 6

6- ظهور حقایق در رستاخیز ، وادارنده انسان به ستایش خدا و بازدارنده او از گستاخی

یوم یدعوکم فتستجیبون بحمده

جمله <تستجیبون بحمده> می رساند که این پاسخ گویی، همراه با زور و اکراه نیست; بلکه ممکن است به خاطر مشاهده حقایقی باشد که انسان را به ستایش خدا وامی دارد.

ص: 149

10- گمراهان

1- گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - حمد - 1 - 7 - 1

1 - تقسیم انسان ها به ثابت قدمان بر هدایت و مغضوبین درگاه خدا و گمراهان ، از طبقه بندی های مردم در قرآن

صرط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لاالضآلّین

مراد از <نعمت> در <انعمت علیهم> به قرینه فرازهای قبل و بعد، نعمت هدایت است، نه نعمتهای مادی. علاوه بر اینکه همه موجودات، حتی کافران، از این نعمتها برخوردار هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 1،5

1 - دین فروشان و کتمان کنندگان احکام و معارف کتاب های آسمانی ، ضلالت پیشه و به دور از هدایتند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی

5 - عالمان اهل کتاب با کتمان حقایق کتاب های آسمانی ، گمراه شدند و عذاب الهی را برای خویش کسب کردند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی و العذاب بالمغفره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 258 - 8

8 _ نمرود ، نمونه ای از منحرفان راه رشد ، محرومان از ولایت الهی ، روندگان از نور به ظلمت و جاودان در آتش

قد تبیّن الرّشد . .. اللّه ولیّ الّذین ... الم تر الی الّذی حاجّ ابرهیم

خداوند پس از بیان ایمان و کفر (ولایت <اللّه> و <طاغوت> در آیات پیشین) برای نشان دادن نمونه خارجی، داستان ابراهیم (ع) و نمرود را بیان کرده که ابراهیم (ع) نمونه ای از ایمان و نمرود، نمونه ای از کفر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 16،19،48

16 _ منحرفین ، به منظور تأویل محکمات ، متشابهات را دنبال می کنند .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله

بنابراینکه ضمیر در <تأویله> ارجاع به <ام الکتاب> شود که عبارت است از آیات محکم.

19 _ منحرفان و کج اندیشان توان تأویل آیات قرآن را ندارند .

ص: 150

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله

در معنای فوق، ضمیر <تأویله> ارجاع به قرآن شده است.

48 _ خروج کنندگان بر حاکم اسلامی ، کج اندیشانی که دنبال کننده آیات متشابه هستند .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ

رسول اللّه (ص) درباره آیه فوق فرمود: هم الخوارج.

_______________________________

الدر المنثور، ج 2، ص 148.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 69 - 5

5 _ آن گروه از اهل کتاب که برای گمراه ساختن مسلمانان می کوشیدند ، در واقع خویش را گمراه تر ساخته اند ; بی آنکه خود بفهمند .

ودّت . .. لو یضلّونکم و ما یضلّون الاّ انفسهم و ما یشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 90 - 5

5 _ مرتدانی که بر کفر اصرار ورزند ، گمراهان واقعی هستند .

اولئک هم الضّالّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 13

13 _ انسان های گمراه و در بند آرزو ها ، فرمانبرانی گوش به فرمان شیطان

و لاضلنهم و لامنینهم و لامرنهم فلیبتکن . .. فلیغیرن

با توجه به ترتیب ذکر شده در آیه، معلوم می شود که انسان پس از ضلالت و دلبستگی به آمال و آرزوهای توخالی، مطیع خوبی برای شیطان می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 1

1 _ کافران بازدارنده از راه خدا ، منحرفانی سخت گمراه

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

عطف جمله <صدوا . ..> بر جمله <کفروا> بدون تکرار <الذین> دلالت بر این دارد که مجموع دو صفت کفر و بازداری از راه خدا، ضلالت بعید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 51 - 15،16

15 _ یهود و نصارا ، مردمی گمراه و ستمگر

إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین

ص: 151

از مصادیق مورد نظر برای <الظلمین> _ به قرینه صدر آیه _ ، یهود و نصارا هستند.

16 _ مسلمانانِ پذیرای ولایت یهود و نصارا ، گمراه و از زمره ستمگرانند .

و من یتولهم منکم فانه منهم إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 18،19

18 _ طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

19 _ پیشینیان اهل کتاب _ بر اثر گرفتاری به لعنت و غضب خدا و در آمدن به شکل میمون و خوک و پرستش طاغوت _ ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 18

18 _ گروهی از یهودیان و مسیحیان عصر پیامبر ( ص ) ، هواپرستان گمراه و ناشر عقاید افراطی و غلوآمیز در میان همکیشان خود

و لاتتبعوا اهواء قوم . .. و اضلوا کثیراً و ضلوا عن سواء السبیل

کلمه <ضلوا> در دو بخش از آیه می تواند اشاره به دو طایفه از گمراهان داشته باشد، طائفه ای پیش از بعثت که جمله <قد ضلوا من قبل> بیانگر آن است و طائفه ای معاصر پیامبر(ص) که جمله <ضلوا عن سواء السبیل> حاکی از آنان می باشد. گفتنی است که آوردن قید <من قبل> در یک بخش و نیامدن آن در بخش بعد، گویای این تفسیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 5

5 _ کسانی که نتوانند از جنبندگان و شکل زندگی آنها به توانمندی خداوند پی ببرند، مانند کر و لالهایی فرو رفته در تاریکی هستند.

و ما من دابه فی الأرض . .. إلی ربهم یحشرون. و الذین کذبوا بأیتنا صم و بکم فی الظ

مقتضای ارتباط بین آیه مورد بحث با آیه قبل می تواند این مضمون باشد که همین آیات موجود در طبیعت برای هدایت کافی است و کسانی که نتوانند از همین آیات توانمندی خداوند را (إن اللّه قادر علی ان ینزل) دریابند، کر و لالهایی ظلمت زده هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 50 - 16،17

16 _ مؤمنان به پیامبر(ص)، بینا و راه یافته و تکذیب کنندگان او کور و گمراه هستند.

فمن ءامن . .. والذین کذبوا ... قل هل یستوی الأعمی و البصیر

چون موضوع آیات اثبات رسالت پیامبر(ص) است، می توان گفت مراد از <البصیر> مؤمنان به آن حضرت و مراد از <الأعمی> تکذیب کنندگان آن حضرت هستند.

17 _ پیامبر(ص)، بینا و راه یافته، و مشرکان، کور و گمراه هستند. *

ص: 152

فمن ءامن . .. والذین کذبوا ... قل هل یستوی الأعمی و البصیر

ظاهراً مراد از <البصیر>، پیامبر(ص)، مراد از <الأعمی>، مشرکان هستند. و چون موضوع آیه، ایمان به پیامبر است، گویا آیه در صدد بیان فلسفه لزوم ایمان به آن حضرت است. یعنی از آنجا که پیامبر(ص) بصیر است، دیگران باید از او تبعیت کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 117 - 1

1 _ تنها خداوند آگاهترین فرد به گمراهان و هدایت یافتگان است.

إن ربک هو أعلم . .. بالمهتدین

ضمیر <هو>، که بین اسم و خبر <إن> قرار گرفته، ضمیر فصل است و نقش آن در جمله حصر و تأکید می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 159 - 13

13 _ إن رسول الله(ص) قال: . .. <إن الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعا>، هم اصحاب البدع و اصحاب الأهواء و اصحاب الضلاله من هذه الأمه ... .

رسول خدا(ص) پس از تلاوت آیه <إن الذین فرقوا . .. > فرمود: آنان همان بدعتگذاران و هواپرستان و گمراهان از این امت هستند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 9

9 _ گروهی از انسان ها با برخورد به راه های ضلالت آن را روش خویش قرار داده و در پی آن سلوک خواهند کرد .

و إن یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <و إن یروا سبیل الغی . .. > عطف بر <یتکبرون> و صله چهارمی برای <الذین> باشد. در این صورت جمله مذکور اشاره به گروهی دیگر دارد که خداوند آنان را از درک آیات خویش بازمی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 27

27 _ مسؤولان جوامع دینی در صورت بی تقاوت بودن نسبت به رسوخ انحراف ضلالت در جامعه خویش ، همسنگ منحرفان محسوب می شوند .

و لاتجعلنی مع القوم الظلمین

جمله <و لا تجعلنی . .. > می رساند که موسی(ع) پیش از آنکه اثبات شود هارون با عوامل فساد مبارزه کرده و در این مسیر از هیچ تلاشی دریغ نکرده است، او را همسنگ منحرفان به حساب می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 155 - 15

15 _ گروهی از انسان ها با شکست در آزمون های الهی به گمراهی کشانده می شوند و گروهی با موفقیت به هدایت بایسته می رسند .

إن هی إلا فتنتک تضل بها من تشاء و تهدی من تشاء

ص: 153

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 175 - 6،8

6 _ بلعم باعورا پس از دور شدن از معارف الهی به دام شیطان گرفتار و از گمراهان شد .

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

<غوایه>، مصدر <غاوین> به معنای گمراه شدن است.

8 _ پیروی از شیطان موجب قرار گرفتن آدمی در زمره گمراهان می شود .

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 178 - 3،4

3 _ گمراه واقعی کسی است که خداوند او را گمراه کند .

و من یضلل فأولئک هم الخسرون

جمله <فأولئک . ..> جانشین جواب شرط است و جواب شرط به قرینه صدر آیه، <فهو الضالّ> است.

4 _ تصدیق کنندگان آیات الهی ، هدایت یافتگان ، و تکذیب کنندگان آیات الهی ، ضلالت پیشگانند .

الذین کذبوا بایتنا . .. من یهد اللّه فهو المهتدی و من یضلل

با توجه به آیه قبل معلوم می شود مصداق مورد نظر برای ضلالت، تکذیب آیات خداوند است و مصاق هدایت، تصدیق آیات و ایمان به آنهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 115 - 4،6

4 _ اضلال ، از کیفر های الهی برای بی تقوایان

ما کان اللّه لیضل . .. حتی یبین لهم ما یتقون

6 _ صدور خلاف از انسان ، قبل از دستیابی وی به شناخت رهنمود های الهی ، مایه محکومیت او به گمراهی نیست .

ما کان اللّه لیضل . .. حتی یبین لهم ما یتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 5،6

5- کافران ، در نهایت گمراهی هستند .

للک_فرین . .. أُول_ئک فی ضل_ل بعید

6- ترجیح دهندگان دنیا بر آخرت و سد کنندگان راه خدا و کج جلوه دهندگان آن در نهایت گمراهی هستند .

الذین یستحبّون الحیوه الدنیا علی الأخره و یصدّون عن سبیل الله و یبغونها عوجًا أُ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 36 - 5

5- بسیاری از مردم در عصر حضرت ابراهیم ( ع ) ، گمراه و بت پرست بودند .

و اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس

ص: 154

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 42 - 8

8- پیروان ابلیس ، مردمانی گمراهند .

إلاّ من اتبعک من الغاوین

<من الغاوین> حال است برای ضمیر فاعلی <اتبع> و <الغاوین> از مصدر <غیّ> (عقیده فاسد) به کسانی گفته می شود که دارای عقیده فاسد باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 55 - 9

9- محرومان از هدایت الهی ، مردمی گمراه و گرفتار گناه اند .

إذ جاءهم الهدی و یستغفروا ربّهم

این که می فرماید: <چرا مردمان، با آمدن هدایت، استغفار نمی کنند؟>، نشان می دهد که قبل از آمدن هدایت، خواه ناخواه، گرفتار انحراف و گناه بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 7

7- کافران از زمره ستم کاران و گمراهان اند .

فویل للذین کفروا . .. ل_کن الظ_لمون الیوم فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 11

11 _ مشرکان ، در نهایت گمراهی و ضلالت

من أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 15

15 - شرک پیشگان ، غرق در گمراهی اند .

و من هو فی ضل_ل

تعبیر <فی ضلال> با به کارگیری <فی>، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 29 - 7

7 - مشرکان ، مردمانی هواپرست ، گمراه و محروم از هدایت خداوند

بل اتّبع الذین ظلموا أهواءهم . .. فمن یهدی من أضلّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 155

17 - جاثیه - 45 - 21 - 8

8 - مؤمنان نیک کردار ، بهره مند از رحمت و هدایت الهی در دنیا و گناه پیشگان محروم از آنند .

و هدًی و رحمه لقوم یوقنون . .. أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

منظور از تفاوت مؤمنان صالح با گناه پیشگان در دنیا _ به قرینه آیه قبل _ ممکن است تمایزشان در بهرهوری از رحمت و هدایت الهی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 22

22 - دنیاطلبان ، انسان هایی فریب خورده اند .

و ما الحیوه الدنیا إلاّ مت_ع الغرور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 26 - 9

9 - تاریخ بشر در طول بعثت پیامبران ، شاهد هدایت پذیری دسته ای و بیراهه رفتن دسته ای دیگر بوده است .

و لقد أرسلنا نوحًا . .. فمنهم مهتد و کثیر منهم ف_سقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 16 - 3

3 - منافقان ، عناصری منحرف از راه خدا و آیین او

فصدّوا عن سبیل اللّه

<صدّ> (مصدر <صدّوا>) دو گونه استعمال می شود: لازم و متعدی. <صدّ> در صورت اول به معنای اعراض کردن و میل و انحراف است. برداشت یاد شده بر پایه این معنا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 6 - 9

9 - منافقان ، عناصری فاسق و منحرف

إنّ اللّه لایهدی القوم الف_سقین

2- آثار اخروی عقیده گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 7

7- تأثیر عقیده و عمل گمراهان حق ناپذیر ، در قوای ادراکی و حسی ( چشم ، گوش و زبان ) آنان به هنگام حشر در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

ص: 156

3- آثار اخروی عمل گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 7

7- تأثیر عقیده و عمل گمراهان حق ناپذیر ، در قوای ادراکی و حسی ( چشم ، گوش و زبان ) آنان به هنگام حشر در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

4- آثار عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 18

18- گمراهان ، هنگام نزول عذاب دنیوی و یا لحظه فرا رسیدن مرگ ، ضعف و ناتوانی یاران خود را خواهند دید .

فسیعلمون من هو . .. أضعف جندًا

5- آثار عمل گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 18

18 _ اعمال و رفتار هر یک از گمراهان و هدایت یافتگان دارای بازتاب و سزایی مناسب در قیامت

فینبئکم بما کنتم تعملون

هدف از جمله <فینبئکم بما . ..> ترغیب مردمان به هدایت و پذیرش تعالیم قرآن و تهدید کفرپیشگان و منحرفان به عذاب است و چون مجرد آگاه سازی به اعمال و کردار برای تهدید و ترغیب کافی نیست بنابراین جمله <فینبئکم> کنایه از پاداش دهی و به کیفررسانی خواهد بود.

6- آثار کفر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 98 - 1

1- عذاب های اخروی گمراهان ، نتیجه عملکرد کفرآمیز خود آنان در قبال آیات الهی است .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه ... ذلک جزاؤهم بأنهم کفروا بأی_تنا

7- آثار مرگ گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 10،18

ص: 157

10- عذاب الهی در دنیا و یا فرا رسیدن مرگ و قیامت ، پایان مهلت خداوند به گمراهان

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

<الساعه> در اغلب موارد استعمال در قرآن، به معنای <قیامت> است; ولی در این آیه چون سخن از پایان مهلت است و پایان مهلت نیز همان مرگ است، مراد از <الساعه> قیامت با تمام مقدمات آن خواهد بود.

18- گمراهان ، هنگام نزول عذاب دنیوی و یا لحظه فرا رسیدن مرگ ، ضعف و ناتوانی یاران خود را خواهند دید .

فسیعلمون من هو . .. أضعف جندًا

8- آثار همنشینی با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 57 - 3

3 - رهایی انسان از جبر محیط اجتماعی و نیز از پیامد های سوء معاشرت با افراد فاسد و منحرف جامعه ، در سایه ایمان به خدا و لطف و عنایت او ، امری ممکن است .

و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین

9- آثار یأس از حق پذیری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 89 - 3

3 - سعی در هدایت گمراهان ، پس از یأس از حق پذیری آنان ، لازم نیست .

إنّ ه_ؤلاء قوم لایؤمنون . فاصفح عنهم

10- آرزوی اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 1

1 - انسان گمراه و غفلت زده ، در روز قیامت گرفتار حسرت و آرزومند عدم همنشینی با عناصر شیطانی گمراه کننده

حتّی إذا جاءنا قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین

11- آرزوی عدم همنشینی با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 1

1 - انسان گمراه و غفلت زده ، در روز قیامت گرفتار حسرت و آرزومند عدم همنشینی با عناصر شیطانی گمراه کننده

ص: 158

حتّی إذا جاءنا قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین

12- آرزوی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 41 - 1

1 - گمراهان و مخالفان پیامبر ( ص ) ، در آرزوی فقدان و رحلت آن حضرت

فإمّا نذهبنّ بک

آیه شریفه گویا درصدد پاسخ گویی به نکته ای مقدر است; یعنی، کافران و منکران در آرزوی فقدان پیامبر(ص) بودند; با این گمان که با درگذشت آن حضرت، آنان قادر به پیشبرد اهداف خویش خواهند بود.

13- آشامیدنیهای اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 93 - 1

1 - آب داغ و جوشان ، نوشیدنی تکذیب گران گمراه در جهان آخرت

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین . فنزل من حمیم

<حمیم>، به معنای آبی است که به شدت گرم باشد.

14- آگاهی اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 15

15 _ گمراهان پیرو شیطانها در قیامت بر کفرورزی خویش در دنیا آگاهی می یابند. *

و شهدوا علی أنفسهم أنهم کانوا کفرین

<شاهد> عالمی است که آنچه را دریافته بیان می کند. (لسان العرب). لذا اگر <شهدوا> به معنای شهادت دادن باشد، لازمه آن آگاهی فرد است.

15- اتمام حجت با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 12

12_ اغوای گمراهان پس از اتمام حجت بر آنان و عنادورزی ایشان ، پرتوی از ربوبیت خداوند است .

إن کان الله یرید أن یغویکم هو ربکم

ص: 159

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 29 - 6

6- کیفر گمراهان قبل از اتمام حجت ایشان ، ظلم و دور از ساحت خداوند *

و قد قدّمت إلیکم بالوعید . .. و ما أنا بظلّ_م للعبید

برداشت بالا بدان احتمال است که دو بخش این آیه، متفرع بر <قد قدّمت. ..> باشد; یعنی، چون قبلاً اتمام حجت بر ایشان شده است، نه حکم تغییر خواهد کرد و نه اجرای حکم ظلم تلقی خواهد شد; زیرا ظلم آن جا است که عقاب، بدون حجت باشد.

16- اتمام حجت بر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 129 - 3

3 _ لزوم اتکای مبلغان الهی بر خداوند و نگران نبودن بر حق ناپذیری گمراهان ، پس از اتمام حجت بر آنان

فإن تولوا فقل حسبی اللّه . .. علیه توکلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 30 - 2

2 - لزوم ارشاد و هدایت گمراهان ، تا مرحله اتمام حجت و احتمال اثر است .

فأعرض عنهم

<فاء> در <فأعرض> ممکن است فصیحه باشد; یعنی، حال که روشن شد که آنان تا آخرین لحظات، ایمان نخواهند آورد و در لحظه آخر هم ایمانشان سودی ندارد، به حال خود رهایشان کن و دیگر ادامه نده!

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 83 - 2

2 - جواز وانهادن گمراهان به خود ، پس از اتمام حجت بر آنان و حق ناپذیری ایشان

فذرهم

<فاء> در <فذرهم>، می رساند که پس از اتمام حجت ادامه تبلیغ ضروری نیست.

17- اتمام حجت به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 17 - 9

9 - نزول عذاب بر جوامع ضلالت پیشه ، پس از اتمام حجت الهی بر آنان

فهدین_هم فاستحبّوا العمی . .. فأخذتهم ص_عقه العذاب

ص: 160

18- اجبار اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 10

10 - اختیار کنندگان راه کج و گمراهی ، فاقد اختیار و عزت در قیامت

أفمن یلقی فی النار خیر

مجهول آمدن <یلقی> اشعار به آن دارد که گروه یاد شده، فاقد اختیار و اراده بوده و همچون شیء بی ارزش به درون آتش افکنده خواهند شد.

19- اجتناب از تعجیل در عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 1

1- مهلت دهی خداوند ، به ماندگان در وادی گمراهی و عدم تعجیل در عذاب آنها

قل من کان فی الضل_له فلیمدد له الرحمن مدًّا

<لیمدد> فعل امر از <مدّ> است و <مدّ له>; یعنی، او را رها ساخت و به وی مهلت داد (لسان العرب). گفتنی است که این معنا، مصداق معنای اصلی <مدّ> است که کشاندن چیزی در ناحیه طول آن می باشد. در آیه مورد بحث مقصود، مهلت خداوند به کافران و پایان ندادن کار آنها با عذاب است.

20- اجتناب از عذاب دنیوی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 16

16- تأخیر یافتن زمان عذاب برخی از گمراهان تا آخرت و ترک عذاب آنان در دنیا ، مهلت خداوند به آنان است .

فلیمدد له الرحمن مدًّا حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

21- استمداد از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 51 - 8،11

8- به کارگیری نیرو های ناصالح ، ناسازگار با ولایت دل سوزانه و بر حق است .

و ما کنت متّخذ المضلّین عضدًا

11- استفاده از نیرو های گمراه و گمراه کننده در مدیریت ها و مراکز تصمیم گیری جامعه ، امری ناروا و شیوه ای غیرالهی است .

ص: 161

و ما کنت متّخذ المضلّین عضدًا

22- اصلاح گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 89 - 6

6 _ باز گذاشتن راه توبه و اصلاح برای منحرفان ، روشی برای هدایت آنان

و اللّه لا یهدی القوم الظالمین . .. الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا

23- اطاعت از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 8

8 _ پیروی اهل کتاب از پیشینیان گمراه و هواپرست خویش ، منشأ غلو و گزافه بستن آنان به دین

یاهل الکتب لاتغلوا . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل

بنابر اینکه مخاطبان <یا اهل الکتب> نصارا و یهود در عصر پیامبر(ص) باشند، به نظر می رسد مراد از <قوم قد ضلوا من قبل> پیشینیانی از خود اهل کتاب باشد و مصداق مورد نظر در ضلالت آن قوم، غلو و تجاوزشان در طرح مسائل دینی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 104 - 18

18 _ ناپسندی تقلید و پیروی از جاهلان و گمراهان امری وجدانی و روشن

او لو کان ءاباؤهم لایعلمون شیئاً و لایهتدون

استفهام در <او لو کان . ..> برای تقریر است و حکایت از آن دارد که ناپسندی تقلید از جاهلان امری است که وجدان هر انسانی بدان اعتراف دارد.

24- اعتراض اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 157 - 4

4 _ نازل نشدن قرآن موجب اعتراض گمراهان و مشرکان در قیامت به سبب نداشتن کتاب آسمانی و دور ماندن از هدایتهای الهی

أو تقولوا لو أنا أنزل علینا الکتب لکنا أهدی منهم

ص: 162

25- اعتراض به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 37 - 4

4- اعتراض به صاحبان اندیشه انحرافی و بحث و گفتوگو در جهت اصلاح آن ، شیوه ای پسندیده و مطلوب نزد خداوند است .

و ما أظنّ الساعه قائمه و لئن رُددتُّ . .. أکفرت بالذی خلقک

26- اعراض از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 83 - 2

2 - جواز وانهادن گمراهان به خود ، پس از اتمام حجت بر آنان و حق ناپذیری ایشان

فذرهم

<فاء> در <فذرهم>، می رساند که پس از اتمام حجت ادامه تبلیغ ضروری نیست.

27- اعراض گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 83 - 8

8- اعراض از خدا در حال رفاه ، و به پوچی و یأس رسیدن در ناگواری ها ، بیماری محرومان از هدایت قرآن است .

و ننزّل . .. شفاء و رحمه للمؤمنین و لایزید الظ_لمین إلاّ خسارًا . و إذا أنعمنا ع

28- اقرار اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 18

18 _ اعتراف گمراهان در قیامت به تبعیت از خواهشهای نفسانی خویش تا آخرین لحظه عمر

ربنا استمتع بعضنا ببعض و بلغنا أجلنا الذی أجلت لنا

جمله <و بلغنا>، پس از <ربنا استمتع . .. >، بیان استمرار بهره گیری گمراهان از تمتعات دنیا تا لحظه رسیدن اجل است. بنابراین عمر آنها در این منظور صرف شده است.

29- اکثریت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 1

ص: 163

1 - گروه بسیاری از انسان ها به دست شیطان گمراه شدند .

ألم أعهد إلیکم ی_بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط_ن . .. و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا

<جبلّ> اسم جمع و مشتق از <جبل> (خلق) است و به معنای گروهی از مردم می باشد.

30- اندوه بر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 16،30

16 _ توجه به حاکمیت اراده خداوند بر هدایت و ضلالت مردمان ، از میان برنده هر گونه حزن و اندوه بر گمراهی آنان

فان تولوا فاعلم انما یریداللّه ان یصیبهم ببعض ذنوبهم

از اهداف آگاه ساختن پیامبر(ص) (فاعلم . ..) به اینکه حتی گمراه ساختن مردمان نیز برخاسته از اراده الهی است، بازداری وی از تأسف و اندوه بر گمراهی آنان است.

30 _ توجه رهبران دینی به پلیدی و ناپاکی گروه بسیاری از مردم ، مانع حزن و اندوه آنان بر سرپیچی برخی از مردم از دین و احکام آن

فان تولوا . .. و إن کثیراً من الناس لفسقون

چنانچه هدف از جمله <فاعلم . ..>، بازداری زاید پیامبر(ص) از حزن و اندوه باشد، می توان جمله <ان کثیراً> را بیانگر علت آن دانست ; یعنی ای پیامبر(ص) بسیاری از مردم فاسقند و خداوند هدایت آنان را اراده نکرده است. بنابراین بر رویگردانی آنان از دین و احکام آن محزون مباش.

31- انذار گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 2 - 7

7 _ قرآن ، کتاب مژده و بشارت برای ره یافتگان مؤمن و هشدار و انذار برای گم گشتگان غافل است .

تلک ءایت الکتب . .. أن أنذر الناس و بشّر الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 92 - 8،10

8 - انذارگری و هشداردهی ، موضع پیامبر ( ص ) در برابر گمراهان حق ناپذیر

و من ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین

10 - پیامبر ( ص ) ، موظف به تداوم بخشیدن انذارگری خود نسبت به گمراهان و دست برنداشتن از تبلیغ

و من ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین

تعبیر <فقل إنّما. ..> می رساند که پیامبر(ص) در مرحله نخست، با تلاوت آیات در مقام هدایت توده ها است و در صورت مخالفت عده ای، وظیفه او پایان یافته نیست; بلکه او در موضع انذارگری هم چنان باید باقی بماند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 164

17 - ق - 50 - 29 - 1

1_ هشدار ها و انذار های الهی به گمراهان ، جدی و غیر قابل تغییر

و قد قدّمت إلیکم بالوعید . ما یبدّل القول لدیّ

برداشت بالا با توجه به این نکته است که مراد از <القول> _ به قرینه آیه قبل _ وعیدهای الهی باشد که مبنای حکم و قضاوت خداوند در دادگاه قیامت است.

32- اهداف گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 39

39 _ گسترش کفر ، هدف کج اندیشان از تمسک به آیات متشابه و دنبال کردن آن

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه

امام صادق(ع): المراد بالفتنه هاهنا الکفر.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 700 ; نورالثقلین، ج 1، ص 313، ح 17.

33- اهمیت امید به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 6

6 - لزوم امیدوار ساختن منحرفان و خطاکاران ، به رحمت و مغفرت الهی

إنّما فتنتم به و إنّ ربّکم الرحم_ن

34- اهمیت مبارزه با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 21

21 _ مسؤولان جوامع دینی باید نسبت به عقاید دینی مردم حساس بوده و در طریق مبارزه با منحرفان و عوامل انحراف کوتاهی نکنند .

قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی

35- اهمیت هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 165

13 - نمل - 27 - 92 - 11

11 - لزوم ساکت ننشستن در قبال گمراهان جامعه

و من ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین

گرچه مخاطب این آیه در مرحله نخست، شخص پیامبر(ص) است; اما با توجه به این که پیامبر(ص) اسوه خلق می باشد، تکلیف یاد شده متوجه همه مؤمنان و رسالت داران هدایت و انذار مردم نیز هست.

36- بی ارزشی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 18 - 10

10- سگ اصحاب کهف ، بر جامعه مشرک و گمراه ، شرافت داشت .

و کلبهم ب_سط ذراعیه بالوصید

یاد کردن از سگ اصحاب کهف و تصویر حالت اش، بلکه برشمردن آن در جمع اصحاب کهف، در آیات بعد (رابعهم کلبهم. ..)، تعریضی است به آنان که اصحاب کهف را یاری نکردند و با آنان همگام نشده و به پای سگ آنان نیز نرسیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 93 - 2

2 - تکذیب گران گمراه ، عناصری بی ارزش و فاقد حرمت و احترام در آخرت

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین . فنزل من حمیم

واژه <نزل> به چیزی گفته می شود که صاحب خانه برای میهمان می آورد و از او پذیرایی می کند و معمولاً بهترین خوردنی و آشامیدنی است که صاحب خانه در اختیار دارد. به کار گیری این واژه (نزل) برای آشامیدنی دوزخیان، تعبیری استهزاآمیز بوده و بیانگر مطلب یاد شده است.

37- بی پناهی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 10

10 - هنگامه عذاب ، لحظه ظهور و بروز بی پناهی گمراهان ستم پیشه است .

فما له من ولیّ من بعده و تری الظ_لمین لمّا رأوا العذاب یقولون هل إلی مردّ من سبی

38- بی تأثیری پشیمانی اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 1

1 - اظهار پشیمانی و چاره جویی گمراهان در قیامت ، دستاوردی برای آنان نخواهد داشت .

ص: 166

و لن ینفعکم الیوم إذ ظلمتم

برداشت یاد شده بر این پایه استوار است که فاعل <لن ینفع>، گفتار سابق کافران باشد. آنان در قیامت آرزو می کنند که میان آنها و شیاطین فاصله افتد; ولی این آرزو سودی نخواهد بخشید.

39- بی یاوری اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 92 - 3

3 - ناتوانی معبود های مشرکان از نجات گمراهان ، از دوزخ و دفاع از آنان در برابر عذاب

و برّزت الجحیم للغاوین . و قیل لهم أین ما کنتم تعبدون

پرسش از مکان معبودها _ به قرینه آیه قبل که سخن از رخ نمودن دوزخ برای گمراهان است _ پرسش از موقعیت آنها برای نجات گمراهان از دوزخ و هرگونه دفاع از آنان است.

40- بی یاوری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 8،9

8- گمراهان ، از هرگونه یار و مددکاری محرومند .

فإن الله لایهدی من یضلّ و ما لهم من ن_صرین

9- محرومان از هدایت خداوند ، مردمانی بی یاورند .

فإن الله لایهدی من یضلّ و ما لهم من ن_صرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 4

4- آنان که گمراهی شان از سوی خدا تثبیت شود ، غیر قابل هدایت و فاقد هرگونه سرپرست و یاورند .

و من یضلل فلن تجد لهم أولیاء من دونه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 17 - 4

4- غار اصحاب کهف ، دارای فضایی وسیع بوده است .

و هم فی فجوه منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 1

1 - کسانی که خداوند ، آنان را گمراه کند ، از هرگونه سرپرست و یاور محروم اند .

و من یضلل اللّه فما له من ولیّ من بعده

ص: 167

41- بیان فرجام گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 45 - 5

5- ذکر فرجام شوم گمراهان در کنار فرجام سعادتمندانه تقواپیشگان ، از روش های هدایتی قرآن *

الغاوین . و إن جهنّم لموعدهم أجمعین ...إن المتقین فی جنّ_ت و عیون

42- بینش گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 5

5 _ مشرکان و گمراهان مکه، در صورت نازل نشدن قرآن، خویشتن را در قیامت معذور می دانستند و دوری از رحمت خدا را بی عدالتی می شمردند.

أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 7

7 - قیامت ، عرصه رنگ باختن پندار های دروغین گمراهان و فریب خوردگان

و یحسبون أنّهم مهتدون . حتّی إذا جاءنا

43- پایان مهلت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 10

10- عذاب الهی در دنیا و یا فرا رسیدن مرگ و قیامت ، پایان مهلت خداوند به گمراهان

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

<الساعه> در اغلب موارد استعمال در قرآن، به معنای <قیامت> است; ولی در این آیه چون سخن از پایان مهلت است و پایان مهلت نیز همان مرگ است، مراد از <الساعه> قیامت با تمام مقدمات آن خواهد بود.

44- پیروی از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 47 - 6

ص: 168

6 - پیروی کورکورانه از مستکبران و منحرفان ، موجب گرفتاری به آتش دوزخ است .

و إذ یتحاجّون فی النار فیقول الضعف_ؤا للذین استکبروا إنّا کنّا لکم تبعًا

45- تشخیص گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 117 - 2

2 _ شناخت عمیق و گسترده راه هدایت و ضلالت و راهیان آن با راهنمایی خداوند میسر است.

إن ربک هو أعلم من یضل

46- تقلید از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 170 - 10

10 - پیروی از بی خردان و هدایت نیافتگان و تقلید از آنان ، امری ناروا و نکوهیده است .

أو لو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون

47- تنبه گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 17

17- گمراهان ، به هنگام عذاب الهی و یا مرگ ، به تیره بختی و موقعیت بد خویش آگاه خواهند شد .

فسیعلمون من هو شرّ مکانًا

به نظر می رسد عبارت <شرّ مکاناً> در برابر <خیر مقاماً> و عبارت <أضعف جنداً> در برابر <أحسن ندیّاً> ( در دو آیه قبل) باشد; یعنی، همان کسانی که خود را دارای موقعیت برتر و امکانات و نفرات بیشتر می دانستند، با رسیدن عذاب و مرگ، خود را در نقطه مقابل آن می یابند.

48- توبه گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 89 - 6

6 _ باز گذاشتن راه توبه و اصلاح برای منحرفان ، روشی برای هدایت آنان

و اللّه لا یهدی القوم الظالمین . .. الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا

ص: 169

49- جهل گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 11

11 _ بی خبری گمراهان از ضلالت خویش، نابود کننده زمینه های هدایت در آنان

فریقا حق علیهم الضلله إنهم اتخذوا . .. و یحسبون أنهم مهتدون

50- حتمیت عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 11 - 15

15_ هیچ کس و هیچ چیز حتی فرشتگان محافظ نمی تواند گمراهان و گنه کاران را در برابر گزندی که خداوند برای آنان تقدیر کرده ، یاری رساند و آنان را مصون دارد .

و ما لهم من دونه من وال

جمله <فلامردّ له> می رساند که تقدیر الهی بر گزندرسانی بازگشتنی نیست و جمله <و ما لهم . ..> بیانگر آن است که پس از آمدن ، هیچ کس نمی تواند مشمولان آن را یاری دهد و ایشان را نجات بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 10

10 - همدمی منحرفان با شیاطین در دوزخ ، تأثیری در تخفیف عذاب و یا آرامش آنان نخواهد داشت .

لن ینفعکم الیوم إذ ظلمتم أنّکم فی العذاب مشترکون

برداشت یاد شده بر این اساس است که عبارت <أنّکم فی. ..> فاعل <لن ینفع> باشد.

51- حتمیت کیفر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 33 - 2

2 - محیط ناسالم و نظام اجتماعی فاسد ، موجب تبرئه انسان گمراه و مردم فاسد از مجازات الهی نمی شود .

فإنّهم یومئذ فی العذاب مشترکون

اشتراک مردم گمراه با رهبران گمراه کننده _ که معمولاً نظام اجتماعی مردم را نیز در دست دارند _ در مجازات الهی، می تواند گویای حقیقت بالا باشد.

ص: 170

52- حسرت اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 1

1 - انسان گمراه و غفلت زده ، در روز قیامت گرفتار حسرت و آرزومند عدم همنشینی با عناصر شیطانی گمراه کننده

حتّی إذا جاءنا قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین

53- حشر اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 2

2 _ گمراهان برای حسابرسی و جزای عملکردشان در روز قیامت برانگیخته خواهند شد.

و من یرد أن یضله . .. و یوم یحشرهم جمیعا یمعشر الجن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 6،7

6- گمراهان ، در قیامت به صورت خزندگانی فاقد هرگونه شنوایی ، بینایی و نطق محشور خواهند شد .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

7- تأثیر عقیده و عمل گمراهان حق ناپذیر ، در قوای ادراکی و حسی ( چشم ، گوش و زبان ) آنان به هنگام حشر در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

54- حشر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 12

12- < عن ابراهیم بن عمر رفعه إلی أحدهما فی قول الله : < و نحشرهم یوم القیامه علی وجوههم > قال : علی جباههم ;

در مرفوعه ابراهیم بن عمر از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) درباره سخن خدا <و نحشرهم یوم القیامه علی وجوههم> روایت شده است که فرمود: آنان را در حالی که بر پیشانیهایشان افتادند [محشور می کنیم]>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 125 - 1

1 - روی گردانان از هدایت و یاد خدا ، در قیامت نابینا برانگیخته خواهند شد .

قال ربّ لم حشرتنی أعمی

ص: 171

55- حق ناپذیری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 3

3_ گمراهی ضلالت پیشگان از سوی خدا ، سزا و کیفر لجاجت و حق ناپذیری ایشان است .

ی_نوح قد ج_دلتنا . .. فأتنا بما تعدنا ... إن کان الله یرید أن یغویکم

وقوع جمله <إن کان الله> پس از بیان لجاجتها و حق ناپذیریهای کفرپیشگان (قد جادلتنا . ..) ، حاکی است که اراده خداوند بر اغوای آنان ، به خاطر عناد و لجاجتشان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 83 - 2

2 - جواز وانهادن گمراهان به خود ، پس از اتمام حجت بر آنان و حق ناپذیری ایشان

فذرهم

<فاء> در <فذرهم>، می رساند که پس از اتمام حجت ادامه تبلیغ ضروری نیست.

56- حمایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 224 - 2

2 - ویژگی شاعران خیال پرداز ، هواداری گمراهان و فاسدان از آنان است .

و الشعراء یتّبعهم الغاون

57- خطر عذاب دنیوی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 13

13- گمراهان ، همواره در خطر گرفتاری به عذاب های الهی در دنیا

فلیمدد له الرحمن مدًّا حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

تردید در <إمّا العذاب و إمّا الساعه> و نکره آوردن <مدّاً> و مبهم گذاشتن مقدار مهلت، این نتیجه را می دهد که هر یک از گمراهان، باید هر لحظه منتظر عذاب دنیوی و پایان مهلت در باره خود باشند.

58- دشمنی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 12

12_ اغوای گمراهان پس از اتمام حجت بر آنان و عنادورزی ایشان ، پرتوی از ربوبیت خداوند است .

ص: 172

إن کان الله یرید أن یغویکم هو ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 96 - 1

1 - مشاجره و دشمنی ، گمراهان ( مشرکان ) با یکدیگر در دوزخ

قالوا و هم فیها یختصمون

ضمیر فاعلی در <قالوا> و نیز ضمیر <هم>، به <غاوون> بازمی گردد. جمله <و هم فیها یختصمون> حال از ضمیر در <قالوا> و <اختصام> (مصدر <یختصمون>) به معنای جدال و ستیزه کردن است; یعنی، شرک پیشگان گمراه، در حالی که در دوزخ باهم ستیزه می کنند، به معبودهایشان خواهند گفت.

59- دعوت از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 67 - 11

11 - دعوت گمراهان به راه هدایت و صراط مستقیم ، وظیفه الهی تمامی ره یافتگان به آن

و ادع إلی ربّک إنّک لعلی هدًی مستقیم

جمله <إنّک لعلی هدًی مستقیم> تعلیل برای <و ادع إلی ربّک> است; یعنی، چون تو برطریق هدایت و در صراط مستقیم هستی، آن گمراهان شرک پیشه را به سوی پروردگارت دعوت کن، تا شاید از ضلالت و گمراهی نجات یابند و به راه تو باز گردند.

60- ذلت اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 8

8- ذلت و به خاک در افتادن چهره گمراهان در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 10

10 - اختیار کنندگان راه کج و گمراهی ، فاقد اختیار و عزت در قیامت

أفمن یلقی فی النار خیر

مجهول آمدن <یلقی> اشعار به آن دارد که گروه یاد شده، فاقد اختیار و اراده بوده و همچون شیء بی ارزش به درون آتش افکنده خواهند شد.

ص: 173

61- رحمت بر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 6

6_ رحمت خدا حتی کافران و گمراهان را نیز فرا می گیرد .

فلیمدد له الرحمن مدًّا

62- رسوایی اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 87 - 2

2 - روز رستاخیز ، روز رسوایی و شرمساری شرک پیشگان گمراه

إنّه کان من الضالّین . و لاتخزنی یوم یبعثون

63- روزی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 19 - 5

5 - برخورداری گمراهان از روزی خداوند ، نمود لطف او به بندگان خویش است ; نه نشانه استحقاق آنان

لفی ضل_ل بعید . اللّه لطیف بعباده یرزق من یشاء

64- روش برخورد با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 97 - 5

5 - لزوم تصفیه جامعه از عناصر گمراه کننده و قطع رابطه متقابل آنان و مردم

قال فاذهب . .. لامساس

65- روش مبارزه با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 27 - 3

3 - کلام ، ابزار پیامبران برای مبارزه با منحرفان و سرکشان بوده است .

واحلل عقده من لسانی

ص: 174

66- روش هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 37 - 4

4- اعتراض به صاحبان اندیشه انحرافی و بحث و گفتوگو در جهت اصلاح آن ، شیوه ای پسندیده و مطلوب نزد خداوند است .

و ما أظنّ الساعه قائمه و لئن رُددتُّ . .. أکفرت بالذی خلقک

67- رؤیت گمراهان در جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 11

11 - عرضه گمراهان و ستمکاران بر دوزخ ، در برابر دید اهل ایمان و قابل مشاهده برای آنان

و تری_هم یعرضون علیها . .. و قال الذین ءامنوا إنّ الخ_سرین

68- زمینه هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 76 - 1

1 - بلا ها و گرفتاری های دنیوی ، بر اساس مشیت خدا و در جهت تنبه و هدایت غافلان و منحرفان

و لقد أخذن_هم بالعذاب فما استکانوا لربّهم

<أخذ> (مصدر <أخذنا>) به معنای گرفتن ( گرفتار ساختن)است. <إستکانه> (مصدر <استکانوا>) به معنای فروتنی و <تضرع> (مصدر <یتضرعون>) به معنای نالیدن و زاری کردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 41 - 2

2 - وجود پیامبر در جامعه ، مهلتی به گمراهان برای حق شنوی و مایه تأخیر انتقام الهی از ایشان

فإمّا نذهبنّ بک فإنّا منهم منتقمون

69- زیان به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 11 - 14،15

14_ بازگشتی برای تقدیر الهی بر آسیب دیدن گمراهان و تبه کاران نیست .

و إذا أراد الله بقوم سوءًا فلامردّ له

ص: 175

مراد از <قوم> در آیه شریفه به مناسبت حکم و موضوع ، قوم گنه کار می باشد. <مردّ> مصدر میمی و به معنای بازگرداندن است.

15_ هیچ کس و هیچ چیز حتی فرشتگان محافظ نمی تواند گمراهان و گنه کاران را در برابر گزندی که خداوند برای آنان تقدیر کرده ، یاری رساند و آنان را مصون دارد .

و ما لهم من دونه من وال

جمله <فلامردّ له> می رساند که تقدیر الهی بر گزندرسانی بازگشتنی نیست و جمله <و ما لهم . ..> بیانگر آن است که پس از آمدن ، هیچ کس نمی تواند مشمولان آن را یاری دهد و ایشان را نجات بخشد.

70- زیانکاری اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 12

12 - قیامت ، روز ظهور خسران و زیان کاری عمیق ستم پیشگان و گمراهان

إنّ الخ_سرین الذین خسروا أنفسهم و أهلیهم یوم القی_مه

71- زیانکاری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 178 - 5

5 _ گمراه شدگان به دست خدا ، زیانکار و تباه کننده سرمایه عمر خویشند .

من یضلل فأولئک هم الخسرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 108 - 9

9 _ ضرر و زیان گمراهی ، تنها متوجه خودِ گمراهان است .

و من ضل فإنما یضل علیها

72- سرزنش اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 1

1 _ گمراهان جن و انس در قیامت به صورت جمعی موردبازخواست و توبیخ قرار خواهند گرفت.

یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 176

16 - شوری - 42 - 45 - 9

9 - گمراهان ستمکار ، در روز قیامت ، مورد سرزنش اهل ایمان خواهند بود .

و قال الذین ءامنوا إنّ الخ_سرین الذین خسروا أنفسهم

73- سرزنش گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 61 - 4

4 - کسانی که از عبادت خدا سرباز زده و از صراط مستقیم منحرف شوند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

ألم أعهد إلیکم ی_بنی ءادم . .. و أن اعبدونی ه_ذا صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 4

4 - کسانی که بر اثر عدم تعقل و خردورزی به دست شیطان گمراه شدند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا أفلم تکونوا تعقلون

برداشت یاد شده از استفهام انکاری در جمله <أفلم تکونوا تعقلون> _ که در مقام سرزنش است _ به دست می آید.

74- سرنوشت خانواده گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 14

14 - تأثیر منفی و زیانبار گمراهان و ستمکاران ، بر سرنوشت خود و خانواده خویش

خسروا أنفسهم و أهلیهم

75- سرنوشت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 14

14 - تأثیر منفی و زیانبار گمراهان و ستمکاران ، بر سرنوشت خود و خانواده خویش

خسروا أنفسهم و أهلیهم

76- شخصیت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 177

15 - فاطر - 35 - 20 - 1

1 - برابر نبودن انسان گمراه و فرورفته در تاریکی و سرگردانی ، با انسان راه یافته و حقیقت شناس

و لا الظلم_ت و لا النور

77- شرایط هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 3،4

3- پیامبر ( ص ) بدون خواست خداوند ، قادر به هدایت کردن گمراهان نیست .

إن تحرص علی هدهم فإن الله لایهدی من یضلّ

جواب <إن> شرطیه <لاتقدر> محذوف است به قرینه اینکه <فا> در <فإن الله لایهدی من یضلّ> برای تعلیل است; یعنی، اگر تو حرص و ولع هم بر هدایت آنان داشته باشی، نخواهی توانست; زیرا خداوند گمراه شدگان به دست خود را هدایت نخواهد کرد.

4- تلاش انبیا و هدایتگران ، به تنهایی برای هدایت گمراهان کافی نیست .

إن تحرص علی هدهم فإن الله لایهدی من یضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 89 - 3

3 - سعی در هدایت گمراهان ، پس از یأس از حق پذیری آنان ، لازم نیست .

إنّ ه_ؤلاء قوم لایؤمنون . فاصفح عنهم

78- شقاوت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 17

17- گمراهان ، به هنگام عذاب الهی و یا مرگ ، به تیره بختی و موقعیت بد خویش آگاه خواهند شد .

فسیعلمون من هو شرّ مکانًا

به نظر می رسد عبارت <شرّ مکاناً> در برابر <خیر مقاماً> و عبارت <أضعف جنداً> در برابر <أحسن ندیّاً> ( در دو آیه قبل) باشد; یعنی، همان کسانی که خود را دارای موقعیت برتر و امکانات و نفرات بیشتر می دانستند، با رسیدن عذاب و مرگ، خود را در نقطه مقابل آن می یابند.

79- ضعف یاوران گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 18

ص: 178

18- گمراهان ، هنگام نزول عذاب دنیوی و یا لحظه فرا رسیدن مرگ ، ضعف و ناتوانی یاران خود را خواهند دید .

فسیعلمون من هو . .. أضعف جندًا

80- طرد گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 97 - 5

5 - لزوم تصفیه جامعه از عناصر گمراه کننده و قطع رابطه متقابل آنان و مردم

قال فاذهب . .. لامساس

81- ظلم گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 129 - 3،4

3 _ گمراه کنندگان و گمراه شوندگان هر دو ظالمند.

و کذلک نولی بعض الظلمین بعضا

مراد از <بعض> گمراه کنندگان و مراد از <بعضا> گمراه شوندگانند که هر دو متصف به ظلم شده اند. گفتنی است تنوین <بعضا> عوض مضاف الیه است، یعنی: <نولی بعض الظالمین بعضهم>.

4 _ جنیان اغواگر و آدمیان اغواشده، هر دو از ظالمانند.

یمعشر الجن قد استکثرتم من الإنس . .. و کذلک نولی بعض الظلمین بعضها

82- عبرت از فرجام گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 103 - 2

2 - مطالعه در فرجام شوم گمراهان شرک پیشه در جهان آخرت ، در بردارنده درسی بزرگ برای مردمان

یوم لاینفع مال و لابنون . .. إنّ فی ذلک لأیه

برداشت یاد شده بر این اساس است که <ذلک> اشاره به مضمون آیات پیشین نیز داشته باشد. گفتنی است که آیات قبل در زمینه فرجام شوم گمراهان و مشرکان بود.

83- عبرت از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 6

ص: 179

6 - لزوم تعقل و خردورزی در وسوسه های گمراه کننده شیطان و درس آموزی از سرنوشت شوم قربانیان فریب وی

و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا أفلم تکونوا تعقلون

84- عجز از هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 36 - 13

13 - ناتوانی همگان از هدایت گمراه شده الهی

و من یضلل اللّه فما له من هاد

85- عجز گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 17

17- گمراهان ، به هنگام عذاب الهی و یا مرگ ، به تیره بختی و موقعیت بد خویش آگاه خواهند شد .

فسیعلمون من هو شرّ مکانًا

به نظر می رسد عبارت <شرّ مکاناً> در برابر <خیر مقاماً> و عبارت <أضعف جنداً> در برابر <أحسن ندیّاً> ( در دو آیه قبل) باشد; یعنی، همان کسانی که خود را دارای موقعیت برتر و امکانات و نفرات بیشتر می دانستند، با رسیدن عذاب و مرگ، خود را در نقطه مقابل آن می یابند.

86- عدم تعقل گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 4

4 - کسانی که بر اثر عدم تعقل و خردورزی به دست شیطان گمراه شدند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا أفلم تکونوا تعقلون

برداشت یاد شده از استفهام انکاری در جمله <أفلم تکونوا تعقلون> _ که در مقام سرزنش است _ به دست می آید.

87- عذاب اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 9

9 - ضلالت پیشگان و گنهکاران به عذاب طاقت فرسای قیامت گرفتار خواهند شد .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی . .. فما أصبر هم علی النار

ص: 180

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 9،12،16

9- خداوند ، برخی از گمراهان را به عذاب دنیوی مبتلا می سازد و عده ای را به عذاب اخروی گرفتار خواهد ساخت .

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

مراد از <العذاب> به قرینه <الساعه> عذاب دنیوی است.

12_ گمراهان بار ها از جانب خداوند به عذاب در دنیا و یا در قیامت تهدید شده اند .

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

فعل مضارع <یوعدون> بر استمرار دلالت دارد.

16- تأخیر یافتن زمان عذاب برخی از گمراهان تا آخرت و ترک عذاب آنان در دنیا ، مهلت خداوند به آنان است .

فلیمدد له الرحمن مدًّا حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 8

8 - گمراه کنندگان و گمراه شدگان ، شریک یکدیگر در عذاب اخروی

أنّکم فی العذاب مشترکون

88- عذاب دنیوی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 17 - 11

11 - جوامع گمراه و گنه کار ، در خطر گرفتار شدن به عذاب های دنیوی اند .

فاستحبّوا العمی علی الهدی فأخذتهم ص_عقه العذاب الهون بما کانوا یکسبون

89- عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 34 - 1

1_ کافران ، مشرکان ، گمراهان و آنان که پیامبران را به مسخره می گیرند ، به عذاب های سخت دنیوی و اخروی گرفتار خواهند شد .

لهم عذاب فی الحیوه الدنیا و لعذاب الأخره أشق

مراد از ضمیر در <لهم> _ به قرینه آیه 31 و 32 _ کافران، مشرکان ، استهزاگران و گمراهان می باشد.

ص: 181

90- عذابدنیوی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 9،10،12

9- خداوند ، برخی از گمراهان را به عذاب دنیوی مبتلا می سازد و عده ای را به عذاب اخروی گرفتار خواهد ساخت .

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

مراد از <العذاب> به قرینه <الساعه> عذاب دنیوی است.

10- عذاب الهی در دنیا و یا فرا رسیدن مرگ و قیامت ، پایان مهلت خداوند به گمراهان

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

<الساعه> در اغلب موارد استعمال در قرآن، به معنای <قیامت> است; ولی در این آیه چون سخن از پایان مهلت است و پایان مهلت نیز همان مرگ است، مراد از <الساعه> قیامت با تمام مقدمات آن خواهد بود.

12_ گمراهان بار ها از جانب خداوند به عذاب در دنیا و یا در قیامت تهدید شده اند .

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

فعل مضارع <یوعدون> بر استمرار دلالت دارد.

91- عذابهای اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 9

9 - مشاهده شیاطین در قیامت و همنشینی با آنان ، خود نوعی عذاب برای گمراهان است .

قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین

92- عذر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 2

2 _ هدایت نایافتگان در صورت آگاهی از وجود قرآن، هیچ عذری در پیشگاه خدا نخواهند داشت.

هذا کتب أنزل نه . .. أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

93- عقیده گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 10

10 _ عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر

ص: 182

این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 11

11 _ اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقاید ناصواب ایشان مؤاخذه نخواهند شد .

یایها الذین ءامنوا . .. لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم إلی اللّه مرجعکم جمیعاً

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <لایضرکم . ..> در ارتباط با عذابهای الهی مطرح باشد بر این مبنا جمله <علیکم انفسکم لایضرکم ...> یعنی مراقب ایمان خویش باشید، شما بر بی ایمانی کافران و اعمالشان مؤاخذه نخواهید شد و بدین سبب ضرری از ناحیه آنان متوجه شما نمی شود.

94- علایق گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 225 - 4

4 - گمراهان ، دوستدارِ مطالب سست ، بی بنیاد و خیال انگیز

و الشعراء یتّبعهم الغاون . ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون

از ارتباط دو آیه استفاده می شود که گمراهان، در پی شاعرانی بی اصالت و وهم گرا هستند.

95- علم به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 125 - 18

18- خداوند ، نسبت به گمراهان و هدایت یافتگان ، برترین آگاهی را دارد .

إن ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو أعلم بالمهتدین

96- علم خدا به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 30 - 6

6 - هدایت یافتگان و گمراهان ، تحت احاطه علمی کامل خداوند

إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو أعلم بمن اهتدی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 7 - 1

1 - آگاهی همه جانبه و برتر خداوند ، از انسان های گمراه و کافر

ص: 183

إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله

97- عمل گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 11

11 _ اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقاید ناصواب ایشان مؤاخذه نخواهند شد .

یایها الذین ءامنوا . .. لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم إلی اللّه مرجعکم جمیعاً

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <لایضرکم . ..> در ارتباط با عذابهای الهی مطرح باشد بر این مبنا جمله <علیکم انفسکم لایضرکم ...> یعنی مراقب ایمان خویش باشید، شما بر بی ایمانی کافران و اعمالشان مؤاخذه نخواهید شد و بدین سبب ضرری از ناحیه آنان متوجه شما نمی شود.

98- عوامل تنبه گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 18

18- گمراهان ، هنگام نزول عذاب دنیوی و یا لحظه فرا رسیدن مرگ ، ضعف و ناتوانی یاران خود را خواهند دید .

فسیعلمون من هو . .. أضعف جندًا

99- عوامل تهدید گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 93 - 14

14 - نظارت بیوقفه و فراگیر خداوند نسبت به کردار بندگان ، تهدیدی برای گمراهان و مایه دلگرمی هدایت یافتگان است .

فمن اهتدی . .. و من ضلّ ... و ما ربّک بغ_فل عمّا تعملون

با توجه به آیات پیشین که در آن سخن از هدایت یافتگان و گمراهان به میان آمده است، تأکید بر غافل نبودن خدا از عملکرد مردمان، دلگرم کننده هدایت یافتگان از یکسو و مایه تشویش خاطر گمراهان از سوی دیگر است.

100- عوامل حق پذیری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 2

2 - آتش دوزخ ، تنها عامل تسلیم گمراهان لجوج در برابر حق

قالوا و هم فیها یختصمون . تاللّه إن کنّا لفی ضل_ل مبین

ص: 184

برداشت یاد شده از آن جا است که اعتراف حق ستیزان، تنها در جهان آخرت و آن هم در داخل دوزخ صورت می گیرد.

101- عیسی(ع) و گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 118 - 8

8 _ عطوفت عیسی ( ع ) ، نسبت به همه مردمان حتی به گمراهان امت خویش *

ان تعذبهم فانهم عبادک و إن تغفر لهم فانک انت العزیز الحکیم

102- فرجام اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 103 - 2

2 - مطالعه در فرجام شوم گمراهان شرک پیشه در جهان آخرت ، در بردارنده درسی بزرگ برای مردمان

یوم لاینفع مال و لابنون . .. إنّ فی ذلک لأیه

برداشت یاد شده بر این اساس است که <ذلک> اشاره به مضمون آیات پیشین نیز داشته باشد. گفتنی است که آیات قبل در زمینه فرجام شوم گمراهان و مشرکان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 94 - 1

1 - چشیدن عذاب آتش دوزخ ، فرجام نهایی تکذیب گران گمراه

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین . .. و تصلیه جحیم

<صَلْی> (مبدأ اشتقاق <تصلیه>) در معانی چشیدن، بریان شدن و افتادن به کار می رود. بنابراین <تصلیه جحیم> می تواند به معنای چشیدن آتش دوزخ، بریان شدن به وسیله آن و یا افتادن در آن باشد. برداشت بالا ناظر به معنای اول <تصلیه> است.

103- فرجام گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 121 - 1

1 _ دوزخ ، جایگاه و فرجام گمراهان و فریب خوردگان از شیطان

أولئک ماویهم جهنم و لایجدون عنها محیصاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 10

ص: 185

10- مأوا و جایگاه گمراهان حق ناپذیر ، دوزخ است .

مأوهم جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 94 - 2

2 - دوزخ ، فرجام مشترک گمراهان و معبودهایشان

فکبکبوا فیها هم و الغاون

104- فلسفه مهلت به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 7

7- هدف از مهلت به گمراهان و ترک عذاب دنیوی آنان ، افزایش ضلالت آنها است .

من کان فی الضل_له فلیمدد له الرحمن مدًّا

تقابل این آیه با آیه بعد _ که در باره هدایت یافتگان است _ گویای برداشت یاد شده است. در آن آیه آمده که <هدایت افزایش می یابد> و در این آیه آمده است که <به گمراهان مهلت می دهیم>. قرینه بودن هر آیه برای دیگری، نتیجه می دهد که به هر دو فرقه فرصت داده می شود تا هدایت راه یافتگان و ضلالت گمراهان افزایش یابد. این گونه بیان را <فن احتباک> می نامند.

105- قانونمندی عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 17 - 9

9 - نزول عذاب بر جوامع ضلالت پیشه ، پس از اتمام حجت الهی بر آنان

فهدین_هم فاستحبّوا العمی . .. فأخذتهم ص_عقه العذاب

106- قرآن و گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 2 - 7

7 _ قرآن ، کتاب مژده و بشارت برای ره یافتگان مؤمن و هشدار و انذار برای گم گشتگان غافل است .

تلک ءایت الکتب . .. أن أنذر الناس و بشّر الذین ءامنوا

ص: 186

107- قطع رابطه با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 97 - 5

5 - لزوم تصفیه جامعه از عناصر گمراه کننده و قطع رابطه متقابل آنان و مردم

قال فاذهب . .. لامساس

108- قلب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 125 - 17

17 _ عن أبی جعفر(ع): إن القلب ینقلب من لدن موضعه إلی حنجرته ما لم یصب الحق فاذا اصاب الحق قرّ . .. و قرء هذه الآیه <فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره للاسلام ... >.

از امام باقر(ع) روایت شده است: قلب انسان تا حق را نیافته است، آنچنان مضطرب است که گویی از جای خود کنده شده و به حنجره رسیده، پس آنگاه که حق را یافت آرامش می یابد. سپس آن حضرت آیه <فمن یرد الله ... > را تلاوت کرد ... .

109- قوای ادراکی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 7

7- تأثیر عقیده و عمل گمراهان حق ناپذیر ، در قوای ادراکی و حسی ( چشم ، گوش و زبان ) آنان به هنگام حشر در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

110- قیاس گمراهان با مهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 20 - 1

1 - برابر نبودن انسان گمراه و فرورفته در تاریکی و سرگردانی ، با انسان راه یافته و حقیقت شناس

و لا الظلم_ت و لا النور

111- قیاس مهتدین با گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 61 - 1

1 - مقایسه انسان هدایت شده ( هر چند بی بهره از موهبت های دنیوی ) با انسان هدایت ناپذیر ( اما برخوردار از متاع مادی

ص: 187

) قیاسی نسنجیده و باطل در بینش الهی

أفمن وعدن_ه وعدًا حسنًا . .. کمن متّعن_ه

آیه بالا ادامه آیات پیشین و مربوط به کسانی است که به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت داده و به هدایت الهی دست یافتند و نیز در رابطه با کسانی است که از پذیرش دعوت آن حضرت سر باز زدند و به بهانه های مختلف از پیروی هدایت های الهی امتناع ورزیدند.

112- کری اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 6

6- گمراهان ، در قیامت به صورت خزندگانی فاقد هرگونه شنوایی ، بینایی و نطق محشور خواهند شد .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

113- کوردلی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 81 - 1

1 - برخی از گمراهان ، گرفتار کوردلی و فاقد زمینه هدایت

و ما أنت به_دی العمی عن ضل_لتهم

114- کوری اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 6

6- گمراهان ، در قیامت به صورت خزندگانی فاقد هرگونه شنوایی ، بینایی و نطق محشور خواهند شد .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 124 - 5

5 - روی گردانان از هدایت الهی و یاد او ، در صحنه قیامت ، نابینا محشور خواهند شد .

و من أعرض عن ذکری . .. و نحشره یوم القی_مه أعمی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 125 - 1

1 - روی گردانان از هدایت و یاد خدا ، در قیامت نابینا برانگیخته خواهند شد .

ص: 188

قال ربّ لم حشرتنی أعمی

115- کیفر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 19 - 9

9 - خداوند ، قادر به مجازات گمراهان و منکران رستاخیز و لطف او به خلق مانع از سلب روزی آنان در دنیا است .

لفی ضل_ل بعید . اللّه لطیف بعباده یرزق من یشاء و هو القویّ العزیز

با توجه به معنای <لطیف> _ که حکایت از رحمت و لطف دارد _ برداشت یاد شده به دست می آید.

116- کیفیت ورود گمراهان به جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 44 - 2

2- برای ورود هر دسته از گمراهان به جهنّم ، دری مخصوص وجود دارد .

من الغاوین . و إن جهنّم لموعدهم ... لها سبعه أبوب لکلّ باب منهم جزء مقسوم

117- گرایشهای گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 19

19 _ فعلیت یافتن توانهای گمراهان در راستای گرایشهای نفسانی

و بلغنا أجلنا الذی أجلت لنا

<اجل> به معنی پایان وقت و فرصت است. جمله <و بلغنا اجلنا ... > ممکن است کنایه از مرتبه و درجه باشد. بر این اساس معنی <و بلغنا اجلنا ... > یعنی به آن مرتبه و جایگاهی رسیدیم که برای ما مقدر کردی.

118- گفتگو باگمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 37 - 4

4- اعتراض به صاحبان اندیشه انحرافی و بحث و گفتوگو در جهت اصلاح آن ، شیوه ای پسندیده و مطلوب نزد خداوند است .

و ما أظنّ الساعه قائمه و لئن رُددتُّ . .. أکفرت بالذی خلقک

ص: 189

119- گمراهان اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 9

9 _ غالیان هواپرست و گمراه از اهل کتاب ، گمراه کننده بسیاری از مردم

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

در برداشت فوق <کثیراً> مفعول به برای <ضلوا> گرفته شده است ; یعنی <اضلوا کثیراً من الناس>.

120- گمراهان ثروتمند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 61 - 1

1 - مقایسه انسان هدایت شده ( هر چند بی بهره از موهبت های دنیوی ) با انسان هدایت ناپذیر ( اما برخوردار از متاع مادی ) قیاسی نسنجیده و باطل در بینش الهی

أفمن وعدن_ه وعدًا حسنًا . .. کمن متّعن_ه

آیه بالا ادامه آیات پیشین و مربوط به کسانی است که به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت داده و به هدایت الهی دست یافتند و نیز در رابطه با کسانی است که از پذیرش دعوت آن حضرت سر باز زدند و به بهانه های مختلف از پیروی هدایت های الهی امتناع ورزیدند.

121- گمراهان در آخرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 3

3- گمراهان و راه نایافتگان دنیا ، در آخرت در گمراهی افزون تری فرو می روند .

و من کان فی ه_ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

122- گمراهان در جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 121 - 1،6

1 _ دوزخ ، جایگاه و فرجام گمراهان و فریب خوردگان از شیطان

أولئک ماویهم جهنم و لایجدون عنها محیصاً

6 _ ورود گمراهان و فریب خوردگانِ از شیطان به جهنم ، حتمی است .

و ما یعدهم الشیطن الا غروراً. أولئک ماویهم جهنم و لایجدون عنها محیصاً

بنابر اینکه جمله <لایجدون . ..> بیان و تأکید حقیقتی باشد که جمله <ماویهم جهنم> آن را افاده می کند. یعنی آنان که دارای صفات ذکر شده هستند، راهی جز ورود به جهنم ندارند.

ص: 190

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 44 - 3

3- جهنّم ، دارای هفت درکه ( طبقات زیرین ) است و هر گروهی از گمراهان در درکه مخصوص و طبقه مشخصی جای دارند .

لها سبعه أبوب لکلّ باب منهم جزء مقسوم

برداشت فوق، مبتنی بر این است که مقصود از <أبواب> معنای کنایی آن باشد; زیرا هر دری، نوعاً به سوی مکانی خاص گشوده می شود و به جایی مستقل منتهی خواهد شد و مؤید این معنا، عبارت بعدی است که هر بابی، برای گروهی از گمراهان تعیین شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 10

10- مأوا و جایگاه گمراهان حق ناپذیر ، دوزخ است .

مأوهم جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 91 - 1،5

1 - قیامت روز نمودار شدن دوزخ برای گمراهان

و برّزت الجحیم للغاوین

5 - دوزخ ، جایگاه گمراهان

و برّزت الجحیم للغاوین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 95 - 1

1 - افکنده شدن همه سپاهیان ابلیس در دوزخ ، به همراه گمراهان مشرک و معبود های باطلشان

فکبکبوا فیها . .. و جنود إبلیس أجمعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 96 - 1

1 - مشاجره و دشمنی ، گمراهان ( مشرکان ) با یکدیگر در دوزخ

قالوا و هم فیها یختصمون

ضمیر فاعلی در <قالوا> و نیز ضمیر <هم>، به <غاوون> بازمی گردد. جمله <و هم فیها یختصمون> حال از ضمیر در <قالوا> و <اختصام> (مصدر <یختصمون>) به معنای جدال و ستیزه کردن است; یعنی، شرک پیشگان گمراه، در حالی که در دوزخ باهم ستیزه می کنند، به معبودهایشان خواهند گفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 2

ص: 191

2 - آتش دوزخ ، تنها عامل تسلیم گمراهان لجوج در برابر حق

قالوا و هم فیها یختصمون . تاللّه إن کنّا لفی ضل_ل مبین

برداشت یاد شده از آن جا است که اعتراف حق ستیزان، تنها در جهان آخرت و آن هم در داخل دوزخ صورت می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 46 - 2

2 - جاودانگی ظالمان و گمراهان ، در دوزخ ، نتیجه محرومیت آنان از ولایت خدا و تکیه بر ولایت غیر او است .

إنّ الظ_لمین فی عذاب مقیم . و ما کان لهم من أولیاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 94 - 1

1 - چشیدن عذاب آتش دوزخ ، فرجام نهایی تکذیب گران گمراه

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین . .. و تصلیه جحیم

<صَلْی> (مبدأ اشتقاق <تصلیه>) در معانی چشیدن، بریان شدن و افتادن به کار می رود. بنابراین <تصلیه جحیم> می تواند به معنای چشیدن آتش دوزخ، بریان شدن به وسیله آن و یا افتادن در آن باشد. برداشت بالا ناظر به معنای اول <تصلیه> است.

123- گمراهان در دنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 3

3- گمراهان و راه نایافتگان دنیا ، در آخرت در گمراهی افزون تری فرو می روند .

و من کان فی ه_ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

124- گمراهان در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 18

18 _ اعتراف گمراهان در قیامت به تبعیت از خواهشهای نفسانی خویش تا آخرین لحظه عمر

ربنا استمتع بعضنا ببعض و بلغنا أجلنا الذی أجلت لنا

جمله <و بلغنا>، پس از <ربنا استمتع . .. >، بیان استمرار بهره گیری گمراهان از تمتعات دنیا تا لحظه رسیدن اجل است. بنابراین عمر آنها در این منظور صرف شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 15

15 _ گمراهان پیرو شیطانها در قیامت بر کفرورزی خویش در دنیا آگاهی می یابند. *

ص: 192

و شهدوا علی أنفسهم أنهم کانوا کفرین

<شاهد> عالمی است که آنچه را دریافته بیان می کند. (لسان العرب). لذا اگر <شهدوا> به معنای شهادت دادن باشد، لازمه آن آگاهی فرد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 1

1 _ حضور انسانها در قیامت، مانند آفرینش نخستینشان، در دو گروه هدایت یافته و گمراه گشته

فریقا هدی

جمله <فریقا هدی . ..> حال برای فاعل <بدأکم> و بیانگر وجه مشابهت مطرح شده در جمله <کما بدأکم تعودون> است و حاصل معنی چنین می شود: خداوند شما را آفرید در حالی که شایستگان هدایت را هدایت کرد و مستحقان گمراهی را به گمراهی کشاند و به همین صورت (دو جناح بودن) به سوی او باز خواهید گشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 8

8- ذلت و به خاک در افتادن چهره گمراهان در قیامت

و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 16

16 - مستضعفان گمراه شده از سوی مستکبران ، با مشاهده عذاب در قیامت ، از کرده خود پشیمان خواهند شد .

و قال الذین استضعفوا . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

بنابراین که ضمیر فاعلی <أسرّوا> به <استضعفوا>برگردد، نکته یاد شده قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 9،12

9 - گمراهان ستمکار ، در روز قیامت ، مورد سرزنش اهل ایمان خواهند بود .

و قال الذین ءامنوا إنّ الخ_سرین الذین خسروا أنفسهم

12 - قیامت ، روز ظهور خسران و زیان کاری عمیق ستم پیشگان و گمراهان

إنّ الخ_سرین الذین خسروا أنفسهم و أهلیهم یوم القی_مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 2،3،4،7

2 - حضور انسان های گمراه و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت و در محضر خداوند

حتّی إذا جاءنا

3 - رویارویی گمراهان و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت

قال ی_لیت بینی و بینک بعد

تعبیر <بینی و بینک> خطاب رو در رو را می رساند.

ص: 193

4 - اظهار نفرت گمراهان ، از شیاطین و وسوسه گران خویش ، در صحنه قیامت و هنگام حضور در پیشگاه خداوند

حتّی إذا جاءنا قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین فبئس القرین

7 - قیامت ، عرصه رنگ باختن پندار های دروغین گمراهان و فریب خوردگان

و یحسبون أنّهم مهتدون . حتّی إذا جاءنا

125- گمراهان در محضر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 2

2 - حضور انسان های گمراه و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت و در محضر خداوند

حتّی إذا جاءنا

126- گمراهان مکه و قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 5

5 _ مشرکان و گمراهان مکه، در صورت نازل نشدن قرآن، خویشتن را در قیامت معذور می دانستند و دوری از رحمت خدا را بی عدالتی می شمردند.

أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

127- گمراهان و شیاطین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 3

3 - رویارویی گمراهان و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت

قال ی_لیت بینی و بینک بعد

تعبیر <بینی و بینک> خطاب رو در رو را می رساند.

128- گمراهان و قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 58 - 4

4 - کج اندیشانِ از حق بازداشته شده ، از هیچ مثل و بیان روشنِ قرآن ، بهره ای نمی برند .

کذلک کانوا یؤفکون . .. و لقد ضربنا للناس فی ه_ذا القرءان من کلّ مثل

ص: 194

129- گمراهان هدایت ناپذیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 36 - 6

6 _ برخی مردم در مرحله ای از گمراهی قرار می گیرند که دیگر امیدی به هدایت آنان نیست.

إنما یستجیب الذین یسمعون و الموتی یبعثهم اللّه

در این آیه گویا مردم به دو بخش تقسیم شده اند: یک دسته به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت می دهند و دسته ای دیگر به تعبیر آیه <الموتی> هستند. و همان گونه که امید به زنده شدن مرده در این جهان واهی است، نمی توان به هدایت این گونه افراد امیدی داشت.

130- گمراهان هنگام عذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 10

10 - هنگامه عذاب ، لحظه ظهور و بروز بی پناهی گمراهان ستم پیشه است .

فما له من ولیّ من بعده و تری الظ_لمین لمّا رأوا العذاب یقولون هل إلی مردّ من سبی

131- گمراهی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 8

8 _ کسانی که در صدد گمراه ساختن و به اشتباه انداختن پیامبر ( ص ) بودند ، تنها خود را به گمراهی و اشتباه افکندند .

لهمت طائفه منهم ان یضلوک و ما یضلون الا أنفسهم و ما یضرونک من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 2،11

2 _ هدایتیابی هدایت یافتگان و گمراهی گمراه پیشگان، به دست خدا و در اختیار اوست.

فریقا هدی و فریقا حق علیهم الضلله

کلمه <فریقا> در <فریقا حق . ..> مفعول به برای عاملی محذوف است، و جمله <حق علیهم الضلاله> دلالت می کند بر این که آن عامل محذوف فعل <أضل> می باشد.

11 _ بی خبری گمراهان از ضلالت خویش، نابود کننده زمینه های هدایت در آنان

فریقا حق علیهم الضلله إنهم اتخذوا . .. و یحسبون أنهم مهتدون

ص: 195

132- گناه گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 25 - 18

18- < عن النبی ( ص ) قال : أیّما داع دعی إلی ضلاله فاتبع کان علیه مثل أوزار من اتبعه من غیر أن ینقص من أوزارهم شیء . . . ;

از پیغمبر(ص) روایت شده است که فرمود: هر دعوت کننده ای که مردم را به گمراهی بخواند و از او پیروی شود، همانند بار سنگین گناهان کسانی که او را پیروی کرده اند بر دوش دعوت کننده است; بی آنکه چیزی از گناهان پیروان او کاسته شود. ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 13 - 4

4 - آنانی که برای گمراهی دیگران تلاش می کنند ، در گناه گمراه شدگان سهیم اند .

و قال الذین کفروا . .. اتّبعوا سبیلنا ... و لیحملنّ أثقالهم و أثقالاً مع أثقالهم

133- لالی اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 6

6- گمراهان ، در قیامت به صورت خزندگانی فاقد هرگونه شنوایی ، بینایی و نطق محشور خواهند شد .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

134- لجاجت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 3

3_ گمراهی ضلالت پیشگان از سوی خدا ، سزا و کیفر لجاجت و حق ناپذیری ایشان است .

ی_نوح قد ج_دلتنا . .. فأتنا بما تعدنا ... إن کان الله یرید أن یغویکم

وقوع جمله <إن کان الله> پس از بیان لجاجتها و حق ناپذیریهای کفرپیشگان (قد جادلتنا . ..) ، حاکی است که اراده خداوند بر اغوای آنان ، به خاطر عناد و لجاجتشان بوده است.

135- مبلغان و حق ناپذیری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 129 - 3

3 _ لزوم اتکای مبلغان الهی بر خداوند و نگران نبودن بر حق ناپذیری گمراهان ، پس از اتمام حجت بر آنان

ص: 196

فإن تولوا فقل حسبی اللّه . .. علیه توکلت

136- محبت به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 12

12 - ابراز محبت و اظهار عطوفت با گمراهان ، از شیوه های پسندیده در هدایت آنان است .

ی_قوم إنّما فتنتم به و إنّ ربّکم الرحم_ن

137- محرومیت اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 3

3 _ گمراهان، در قیامت از رحمت خدا محروم خواهند بود.

فاتبعوه و اتقوا لعلکم ترحمون. أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

138- محرومیت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 14

14 _ انسان های گمراه و محروم از هدایت های ویژه الهی ، خود موجب از میان بردن شایستگی خویش برای دستیابی به هدایت الهی .

و اللّه لایهدی القوم الفسقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 10

10 _ خداوند انسانهایی را که با برخورد به راه ضلالت آن را روش زندگانی خویش قرار می دهند ، از درک معارف و آیات خویش محروم می سازد .

سأصرف عن ءایتی الذین . .. و إن یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 8

8- گمراهان ، از هرگونه یار و مددکاری محرومند .

فإن الله لایهدی من یضلّ و ما لهم من ن_صرین

ص: 197

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 58 - 4

4 - کج اندیشانِ از حق بازداشته شده ، از هیچ مثل و بیان روشنِ قرآن ، بهره ای نمی برند .

کذلک کانوا یؤفکون . .. و لقد ضربنا للناس فی ه_ذا القرءان من کلّ مثل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 23 - 18

18 - گمراه شده الهی ، برای همیشه از هدایت محروم است .

و من یضلل اللّه فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 36 - 12

12 - گمراه شده الهی ، برای همیشه از هدایت محروم است .

و من یضلل اللّه فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 33 - 5،6

5 - گمراه شده الهی ، برای همیشه محروم از هدایت خواهد بود .

و من یضلل اللّه فما له من هاد

6 - هیچ کس ، توانایی هدایت کردن گمراه شدگان الهی را ندارد .

و من یضلل اللّه فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 1

1 - کسانی که خداوند ، آنان را گمراه کند ، از هرگونه سرپرست و یاور محروم اند .

و من یضلل اللّه فما له من ولیّ من بعده

139- محمد(ص) و گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 8

8 _ پیامبر(ص) از پیروی تمایلات منحرفان باید بر حذر باشد.

و لا تتبع أهواء الذین کذبوا بأیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 3

ص: 198

3- بیان سنت < استدراج > و < امهال > خداوند در باره فرورفتگان در ورطه گمراهی ، وظیفه ای که بر عهده پیامبر ( ص ) است .

قل من کان فی الضل_له

فعل <کان> _ که برای دلالت بر استمرار است _ حکایت از عمق ضلالت و دیرینه بودن آن دارد.

140- مراد از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 14

14 _ عن أبی جعفر(ع) فی قوله إبراهیم صلوات الله علیه <لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین>: ای ناس للمیثاق.

از امام باقر(ع) درباره <لئن لم یهدنی . .. من القوم الضالین> روایت شده است: (مراد از <القوم الضالین> در آیه فوق)، فراموش کنندگان میثاق الهی هستند.

141- مرگ گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 10

10- عذاب الهی در دنیا و یا فرا رسیدن مرگ و قیامت ، پایان مهلت خداوند به گمراهان

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

<الساعه> در اغلب موارد استعمال در قرآن، به معنای <قیامت> است; ولی در این آیه چون سخن از پایان مهلت است و پایان مهلت نیز همان مرگ است، مراد از <الساعه> قیامت با تمام مقدمات آن خواهد بود.

142- مشاجره گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 96 - 1

1 - مشاجره و دشمنی ، گمراهان ( مشرکان ) با یکدیگر در دوزخ

قالوا و هم فیها یختصمون

ضمیر فاعلی در <قالوا> و نیز ضمیر <هم>، به <غاوون> بازمی گردد. جمله <و هم فیها یختصمون> حال از ضمیر در <قالوا> و <اختصام> (مصدر <یختصمون>) به معنای جدال و ستیزه کردن است; یعنی، شرک پیشگان گمراه، در حالی که در دوزخ باهم ستیزه می کنند، به معبودهایشان خواهند گفت.

ص: 199

143- ممنوعیت اطاعت از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 8 - 2

2 - اطاعت از عناصر گمراه و اجابت خواسته های آنان ، ممنوع است .

إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله . .. فلاتطع المکذّبین

مطلب یاد شده، از تفریع <فلاتطع> بر <إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله> استفاده می شود.

144- موانع اطاعت از گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 7

7 _ توجه دادن مؤمنان به حیات معنوی خود و برخورداری از نور الهی، بازدارنده آنان از اطاعت مشرکان و گمراهان

و إن أطعتموهم إنکم لمشرکون. أو من کان میتا فأحیینه و جعلنا له نورا یمشی به فی ال

تمثیل مذکور برای بر حذر داشتن مسلمانان از اطاعت مشرکان است.

145- موانع اندوه بر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 17

17 - توجه و ایمان به آگاهی همه جانبه خداوند بر احوال و رفتار کافران و گمراهان ، بازدارنده آدمی از حسرت و اندوه شدید نسبت به آنان

فلاتذهب نفسک علیهم حسرت إنّ اللّه علیم بما یصنعون

جمله <إنّ اللّه علیم. ..> تعلیل برای جمله <فلاتذهب نفسک علیهم حسرات> است; یعنی، از آن جایی که خداوند بر احوال کافران آگاه است، پس به حال آنان حسرت مخور. این معنا گویای دو مطلب است: 1_ چون خدا بر احوال کافران آگاه است و آنان تحت نظر او قرار دارند، پس باید آنهارا به خدا واگذاشت و بیش از این بر آنان اندوه نخورد. 2_ این سخن نوعی دلداری به پیامبر(ص) است.

146- موانع سلب امکانات مادی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 19 - 10

10 - خداوند ، قادر به مجازات گمراهان و سلب بهرهوری های دنیوی ایشان است ; ولی ریزنگری ها و مشیت او در تدبیر جهان مانع از این اقدام است .

لفی ضل_ل بعید . .. لطیف ... یرزق من یشاء و هو القویّ

ارتباط این آیه با آیه قبل، نشان می دهد که آیه شریفه درصدد پاسخ گویی به یک پرسش نهفته است و آن این که:

ص: 200

اگرمنکران معاد و گمراهان، برباطل اند پس چرا خداوند روزی خود رااز آنان دریغ نمی دارد؟! خداوند در پاسخ سه موضوع مهم را مطرح فرموده است: <لطیف بودن>، <مشیت> و <قدرت شکست ناپذیر او>.

147- موانع کیفر گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 19 - 10

10 - خداوند ، قادر به مجازات گمراهان و سلب بهرهوری های دنیوی ایشان است ; ولی ریزنگری ها و مشیت او در تدبیر جهان مانع از این اقدام است .

لفی ضل_ل بعید . .. لطیف ... یرزق من یشاء و هو القویّ

ارتباط این آیه با آیه قبل، نشان می دهد که آیه شریفه درصدد پاسخ گویی به یک پرسش نهفته است و آن این که: اگرمنکران معاد و گمراهان، برباطل اند پس چرا خداوند روزی خود رااز آنان دریغ نمی دارد؟! خداوند در پاسخ سه موضوع مهم را مطرح فرموده است: <لطیف بودن>، <مشیت> و <قدرت شکست ناپذیر او>.

148- موانع نجات اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 46 - 5

5 - راه نجات از عذاب جهنم ، بر روی ستمکاران و گمراه شدگان از سوی خدا ، مسدود است .

و من یضلل اللّه فما له من سبیل

برداشت یاد شده بر این اساس است که آیه شریفه، ناظر به وضعیت گمراه شدگان در قیامت باشد.

149- موجبات عذاب اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 98 - 1

1- عذاب های اخروی گمراهان ، نتیجه عملکرد کفرآمیز خود آنان در قبال آیات الهی است .

و من یضلل . .. و نحشرهم یوم القی_مه ... ذلک جزاؤهم بأنهم کفروا بأی_تنا

150- مؤاخذه اخروی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 2

2 _ گمراهان برای حسابرسی و جزای عملکردشان در روز قیامت برانگیخته خواهند شد.

ص: 201

و من یرد أن یضله . .. و یوم یحشرهم جمیعا یمعشر الجن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 1

1 _ گمراهان جن و انس در قیامت به صورت جمعی موردبازخواست و توبیخ قرار خواهند گرفت.

یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل

151- مؤمنان و گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 11

11 _ اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقاید ناصواب ایشان مؤاخذه نخواهند شد .

یایها الذین ءامنوا . .. لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم إلی اللّه مرجعکم جمیعاً

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <لایضرکم . ..> در ارتباط با عذابهای الهی مطرح باشد بر این مبنا جمله <علیکم انفسکم لایضرکم ...> یعنی مراقب ایمان خویش باشید، شما بر بی ایمانی کافران و اعمالشان مؤاخذه نخواهید شد و بدین سبب ضرری از ناحیه آنان متوجه شما نمی شود.

152- مهلت به گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 15 - 7

7 - مهلت دادن به منافقان ، گمراهان و طغیانگران از سنت های الهی است .

و یمدّهم فی طغینهم یعمهون

برداشت فوق مبتنی بر این است که: <مدّ> (مصدر یمدّ) به معنای مهلت دادن باشد. در لسان العرب آمده است: <مده فی غیه یعنی، امهله (او را مهلت داد).>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 1،2،4،15،16

1- مهلت دهی خداوند ، به ماندگان در وادی گمراهی و عدم تعجیل در عذاب آنها

قل من کان فی الضل_له فلیمدد له الرحمن مدًّا

<لیمدد> فعل امر از <مدّ> است و <مدّ له>; یعنی، او را رها ساخت و به وی مهلت داد (لسان العرب). گفتنی است که این معنا، مصداق معنای اصلی <مدّ> است که کشاندن چیزی در ناحیه طول آن می باشد. در آیه مورد بحث مقصود، مهلت خداوند به کافران و پایان ندادن کار آنها با عذاب است.

2- مهلت به گمراهان و کافران ، سنت خداوند است .

من کان فی الضل_له فلیمدد له الرحمن مدًّا

به کارگیری فعل امر (فلیمدد) در مورد مهلت دهی به کافران، از حتمی بودن این امهال و سنت بودن آن حکایت می کند;

ص: 202

چرا که خداوند آن را به صورت الزام بر خود بیان فرموده است.

4- مهلت خداوند به کافران و گمراهان ، جلوه ای از رحمت گسترده او است .

فلیمدد له الرحمن مدًّا

<رحمان>; یعنی، دارای رحمت گسترده و فراگیر.

15- تأخیر عذاب دنیوی از زمان استحقاق آن ، مهلت خداوند به گمراهان است .

من کان فی الضل_له فلیمدد . .. حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب

16- تأخیر یافتن زمان عذاب برخی از گمراهان تا آخرت و ترک عذاب آنان در دنیا ، مهلت خداوند به آنان است .

فلیمدد له الرحمن مدًّا حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 41 - 2

2 - وجود پیامبر در جامعه ، مهلتی به گمراهان برای حق شنوی و مایه تأخیر انتقام الهی از ایشان

فإمّا نذهبنّ بک فإنّا منهم منتقمون

153- مهلت به گمراهان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 129 - 7

7 - مهلت خداوند به کافران و گمراهان عصر بعثت ، مرتبط با عنایت ویژه او نسبت به پیامبر ( ص ) بود .

ربّک

اضافه شدن نام مقدس <ربّ> به ضمیری که خطاب به پیامبر(ص) است، می تواند به نقش عنایت خداوند به پیامبر(ص) در تأخیر عذاب و مهلت به کافران اشاره داشته باشد; چنان که در سوره ای دیگر فرموده است: <و ما کان اللّه لیعذّبهم و أنت فیهم>.

154- نفرت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 4

4 - اظهار نفرت گمراهان ، از شیاطین و وسوسه گران خویش ، در صحنه قیامت و هنگام حضور در پیشگاه خداوند

حتّی إذا جاءنا قال ی_لیت بینی و بینک بعد المشرقین فبئس القرین

155- نقش گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 5

ص: 203

5 - منشأ گمراهی ، خودِ گمراهان اند و منشأ هدایت ، خداوند است .

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی و إن اهتدیت فبما یوحی إلیّ ربّی

برداشت یاد شده به این خاطر است که عامل گمراهی به خود انسان نسبت داده شده; ولی عامل هدایت، خداوند معرفی گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 14

14 - تأثیر منفی و زیانبار گمراهان و ستمکاران ، بر سرنوشت خود و خانواده خویش

خسروا أنفسهم و أهلیهم

156- نگرانی از فرجام گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 21 - 20

20- مردان الهی ، از اعماق وجود ، نگران بدفرجامی توده ها و انسان های گمراه

و اذکر أخا عاد . .. إنّی أخاف علیکم عذاب یوم عظیم

با توجه به تعبیر <أخا عاد>، از <إنّی أخاف . ..> استفاده می شود که نگرانی هود(ع) ریشه در عواطف وی داشته است.

157- ورود گمراهان در جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 11

11 - عرضه گمراهان و ستمکاران بر دوزخ ، در برابر دید اهل ایمان و قابل مشاهده برای آنان

و تری_هم یعرضون علیها . .. و قال الذین ءامنوا إنّ الخ_سرین

158- وقت عذاب گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 16

16- تأخیر یافتن زمان عذاب برخی از گمراهان تا آخرت و ترک عذاب آنان در دنیا ، مهلت خداوند به آنان است .

فلیمدد له الرحمن مدًّا حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

ص: 204

159- هارون(ع) و گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 151 - 1

1 _ موسی ( ع ) پس از مشاجره خویش با هارون و پی بردن به ناتوانی او در برابر منحرفان ، رو به درگاه خدا آورد و به مناجات با او پرداخت .

قال رب اغفر لی و لأخی

160- هارون(ع) و گمراهان بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 22

22 _ هارون با بیان موضع خویش در برابر منحرفان بنی اسرائیل از موسی ( ع ) خواست تا با مؤاخذه وی دشمنان دین را شاد نسازد .

و کادوا یقتلوننی فلا تشمت بی الأعداء

<ال> در <الأعداء> برای جنس است و مراد از آن، به قرینه <القوم الظلمین>، دشمنان دین و توحید، یعنی همان گوساله پرستان، است. <اشمات> (مصدر <لا تشمت>) به معنای خشنود ساختن و <باء> در <بی> سببیه است. بنابراین <لا تشمت بی الأعداء> یعنی دشمنان دین را با مؤاخذه من شاد نکن.

161- هدایت گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 13،19

13 _ ناتوانی مردم از هدایت گمراه کنندگان به دست خداوند

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

19 _ کسی را که خداوند گمراه کند ، پیامبر ( ص ) نیز راهی برای هدایت او نخواهد داشت .

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 4

4 _ کسی را که خداوند گمراه کند ، هیچکس ، حتی پیامبر ( ص ) ، راهی برای هدایت او نخواهد یافت .

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

ظاهراً مراد از <سبیل> _ به قرینه <اضلال> _، راه هدایت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 32 - 32

32 _ گمراه نبودن انسان هدایت یافته ، به منزله کشتن وی و هدایت انسان گمراه ، به منزله زنده کردنش می باشد .

ص: 205

من قتل نفساً . .. فکانما قتل الناس جمیعاً و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعاً

امام صادق(ع) در توضیح آیه فوق فرمود: من اخرجها من ضلال الی هدی فکانما احیاها و من اخرجها من هدی الی ضلال فقد قتلها.

_______________________________

کافی، ج 2، ص 210، ح 1; نورالثقلین، ج 1، ص 619، ح 153.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 30

30 _ پیامبر ( ص ) ، ناتوان از هدایت گمراهانی که خداوند ضلالت آنان را حتمی ساخته است .

و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً

در برداشت فوق، <فتنه> به معنای گمراه ساختن گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 81 - 4

4 - علاقه و سعی فراوان پیامبر ( ص ) در هدایت گمراهان

و ما أنت به_دی العمی عن ضل_لتهم

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که اگر تلاش فراوان پیامبر(ص) نبود دلیلی نداشت که خداوند برای آرامش بخشیدن به او یادآور شود که آنان مردگانی کور و کرند و تلاش او برای آنان سودی ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 30 - 2

2 - لزوم ارشاد و هدایت گمراهان ، تا مرحله اتمام حجت و احتمال اثر است .

فأعرض عنهم

<فاء> در <فأعرض> ممکن است فصیحه باشد; یعنی، حال که روشن شد که آنان تا آخرین لحظات، ایمان نخواهند آورد و در لحظه آخر هم ایمانشان سودی ندارد، به حال خود رهایشان کن و دیگر ادامه نده!

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 19 - 4

4 - علاقه شدید و کوشش فراوان پیامبر به هدایت و نجات مردمان گمراه از عذاب و بدبختی

أفأنت تنقذ من فی النار

از آهنگ آیه شریفه، استفاده می شود که پیامبر(ص) تلاشی فراوان برای هدایت مردم کافر و لجوج مکه داشتند. این آیه درصدد بیان این حقیقت به آن حضرت است که این کافران مردمی حق گریزاند و بیش از این خود را به رنج و سختی مینداز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 30 - 8

8 - مکلف نبودن پیامبر ( ص ) به هدایت گمراهان حق ناپذیر ، نمودی از ربوبیت خداوند در حق آن حضرت

فأعرض عن من تولّی . .. إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله

ص: 206

ذکر <ربّک> پس از تعیین محدوده تبلیغ برای پیامبر(ص)، می تواند ناظر به مطلب بالا باشد.

162- هدایت ناپذیری گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 4

4_ تعالیم و نصیحت های پیامبران ، در کسانی که خداوند خواهان گمراهی ایشان باشد ، بی تأثیر است .

و لاینفعکم نصحی . .. إن کان الله یرید أن یغویکم

<إن کان الله . ..> به منزله تعلیل برای <لاینفعکم نصحی> است; یعنی ، چون خداوند گمراهی شما را خواسته است ، نصیحت من در شما تأثیری ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 17

17_ کسی را که خدا گمراهش کند ، هیچ کس نمی تواند او را هدایت کند .

و من یضلل الله فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 2،6

2- خداوند ، کسانی را که به گمراهی بکشاند ، هدایت نخواهد کرد .

فإن الله لایهدی من یضلّ

6- کسانی که محکوم به گمراهی اند ، هرگز هدایت نخواهند شد .

و منهم من حقّت علیه الضل_له . .. فإن الله لایهدی من یضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 57 - 17

17- دل و اندیشه برخی از انسان ها ، حتی در برابر هدایت گری شخص پیامبر ( ص ) نفوذناپذیر است .

و إن تدعهم إلی الهدی فلن یهتدوا إذًا أبدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 81 - 1،2

1 - برخی از گمراهان ، گرفتار کوردلی و فاقد زمینه هدایت

و ما أنت به_دی العمی عن ضل_لتهم

2 - بی تأثیر بودن قوی ترین هدایتگران و نیرومندترین هدایت ها ، در گمراهان کوردل

و ما أنت به_دی العمی عن ضل_لتهم

از آن جایی که فردی چون پیامبر(ص) _ که قوی ترین هدایتگر _ و کتابی چون قرآن _ که دربردارنده نیرومندترین پیام هدایت است _ در کوردلانی که زمینه بینش را از دست داده اند، بی تأثیرند، برداشت یاد شده به دست می آید.

ص: 207

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 46 - 8

8 - راه هدایت ، برای کسانی که خداوند ایشان را در اثر عملکردشان گمراه نموده بسته است .

و من یضلل اللّه فما له من سبیل

برداشت یاد شده بر این پایه است که آیه شریفه مربوط به وضعیت گمراه شدگان در دنیا باشد.

163- همنشینان گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 10

10 - همدمی منحرفان با شیاطین در دوزخ ، تأثیری در تخفیف عذاب و یا آرامش آنان نخواهد داشت .

لن ینفعکم الیوم إذ ظلمتم أنّکم فی العذاب مشترکون

برداشت یاد شده بر این اساس است که عبارت <أنّکم فی. ..> فاعل <لن ینفع> باشد.

164- هواپرستی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 18

18 _ اعتراف گمراهان در قیامت به تبعیت از خواهشهای نفسانی خویش تا آخرین لحظه عمر

ربنا استمتع بعضنا ببعض و بلغنا أجلنا الذی أجلت لنا

جمله <و بلغنا>، پس از <ربنا استمتع . .. >، بیان استمرار بهره گیری گمراهان از تمتعات دنیا تا لحظه رسیدن اجل است. بنابراین عمر آنها در این منظور صرف شده است.

165- یأس گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 56 - 1

1- در پی توصیه ملائکه به ابراهیم ( ع ) برای اجتناب از یأس ، او تنها گمراهان را مأیوس از رحمت خداوند خواند .

فلاتکن من الق_نطین . قال و من یقنط من رحمه ربّه إلاّ الضالّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 83 - 8

8- اعراض از خدا در حال رفاه ، و به پوچی و یأس رسیدن در ناگواری ها ، بیماری محرومان از هدایت قرآن است .

و ننزّل . .. شفاء و رحمه للمؤمنین و لایزید الظ_لمین إلاّ خسارًا . و إذا أنعمنا ع

ص: 208

گمراهان مکه

166- گمراهان مکه و قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 5

5 _ مشرکان و گمراهان مکه، در صورت نازل نشدن قرآن، خویشتن را در قیامت معذور می دانستند و دوری از رحمت خدا را بی عدالتی می شمردند.

أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

167- گمراهگران

آثار یأس از هدایت گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 8

8 - نفرین بر ظالمان و گمراه کنندگان جامعه _ پس از ناامیدی از هدایت آنان _ کاری پسندیده و روا

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

168- ازدیاد گمراهی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 5

5 - افزودن گمراهی ، از عذاب های الهی برای ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و قد أضلّوا کثیرًا و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که پیامبران برای هدایت مردمان مبعوث شدند و افزودن گمراهی گمراه کنندگان، جنبه مجازاتی دارد نه ابتدایی.

169- انتقام از گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 1

1 - کافران در قیامت ، خواهان شناسایی عاملان گمراهی خویش به منظور انتقام جویی از آنان

و قال الذین کفروا ربّنا أرنا الذین أضلاّنا . .. نجعلهما تحت أقدامنا

ص: 209

170- پشیمانی اخروی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 12

12 - مستکبران گمراهگر در قیامت ، با دیدن عذاب الهی ، از کار خود پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر با

برداشت یاد شده بنابراین اساس است که مرجع ضمیر فاعلی <أسرّوا>، <استکبروا> باشد.

171- تجاوزگری گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 119 - 16

16 _ بدعتگذاران در دین و گمراه کنندگان مردم، تجاوزگرند.

و ما لکم ألا تأکلوا . .. و إن کثیرا ... إن ربک هو أعلم بالمعتدین

172- توطئه گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 10

10 _ تزیین اعمال زشت، از ترفندهای گمراهگران برای به هلاکت افکندن مردم و به اشتباه انداختن آنها در دین

و کذلک زین . .. لیردوهم و لیلبسوا علیهم دینهم

173- درخواست ازدیاد گمراهی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 3

3 - درخواست نوح ( ع ) از درگاه الهی ، مبنی بر افزودن گمراهی ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

174- زمینه نفرین بر گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 8

ص: 210

8 - نفرین بر ظالمان و گمراه کنندگان جامعه _ پس از ناامیدی از هدایت آنان _ کاری پسندیده و روا

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

175- ظلم گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 129 - 3

3 _ گمراه کنندگان و گمراه شوندگان هر دو ظالمند.

و کذلک نولی بعض الظلمین بعضا

مراد از <بعض> گمراه کنندگان و مراد از <بعضا> گمراه شوندگانند که هر دو متصف به ظلم شده اند. گفتنی است تنوین <بعضا> عوض مضاف الیه است، یعنی: <نولی بعض الظالمین بعضهم>.

176- عذاب اخروی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 39 - 8

8 - گمراه کنندگان و گمراه شدگان ، شریک یکدیگر در عذاب اخروی

أنّکم فی العذاب مشترکون

177- عذاب گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 5

5 - افزودن گمراهی ، از عذاب های الهی برای ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و قد أضلّوا کثیرًا و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که پیامبران برای هدایت مردمان مبعوث شدند و افزودن گمراهی گمراه کنندگان، جنبه مجازاتی دارد نه ابتدایی.

178- گمراهگران در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 12

12 - مستکبران گمراهگر در قیامت ، با دیدن عذاب الهی ، از کار خود پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر با

ص: 211

برداشت یاد شده بنابراین اساس است که مرجع ضمیر فاعلی <أسرّوا>، <استکبروا> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 2

2 - حضور انسان های گمراه و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت و در محضر خداوند

حتّی إذا جاءنا

179- گمراهگران در محضر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 2

2 - حضور انسان های گمراه و عوامل شیطانی گمراه کننده آنان ، در قیامت و در محضر خداوند

حتّی إذا جاءنا

180- گمراهگران هنگام عذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 12

12 - مستکبران گمراهگر در قیامت ، با دیدن عذاب الهی ، از کار خود پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر با

برداشت یاد شده بنابراین اساس است که مرجع ضمیر فاعلی <أسرّوا>، <استکبروا> باشد.

181- نفرت از گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 6

6 - اظهار تنفر و انزجار شدید کافران ، از عاملان گمراهی خویش در قیامت

قال الذین کفروا . .. نجعلهما تحت أقدامنا

182- نفرین بر گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 7

7 - ظالمان و گمراه کنندگان جامعه ، مستحق نفرین اند .

ص: 212

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

183- نقش گمراهگران قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 8

8 - نگرانی و احساس خطر نوح ( ع ) ، درباره به خطر افتادن ایمان مؤمنان و نسل های آینده جامعه ، از سوی کافران حق ناپذیر و گمراه گر قوم خود

إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک و لایلدوا إلاّ فاجرًا کفّارًا

184- نگرانی اخروی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 13

13 - مستکبران گمراهگر در قیامت ، نگران فضاحت و بی حیثیتی خود هستند .

و قال الذین استضعفوا . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

احتمال دارد پنهان کردن پشیمانی، به خاطر احساس فضاحتی باشد که در قیامت برای مستکبران رخ می دهد; یعنی، کار خطایی را که اکنون از آن پشیمان شده اند، رو نمی کنند تا کسی از آنان عیب جویی نکند.

گمراهگری

185- آثار گمراهگری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 12

12 - گمراه کردن مردم ، از موجبات نزول عذاب الهی در دنیا

ربّ لاتذر علی الأرض من الک_فرین . .. إن تذرهم یضلّوا عبادک و لایلدوا إلاّ فاجرًا

186- آثار گمراهگری قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 2

2 - حفظ دیانت بندگان خدا و صیانت آنان از گمراهی ، فلسفه نفرین و درخواست نوح ( ع ) از خداوند ، برای نابودی کامل قوم گمراه گر خود

لاتذر علی الأرض من الک_فرین دیّارًا . إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک

ص: 213

187- آثار گمراهگری معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 163 - 1

1 - گمراه گری مشرکان و معبودهایشان ، تنها در کسانی مؤثر خواهد بود که راه دوزخ را برگزینند .

ما أنتم علیه بف_تنین . إلاّ من هو صال الجحیم

<صال> اسم فاعل و به معنای <لازم> است (اصل آن <صالی> می باشد); یعنی، کسی که ملازم و هم راه دوزخ است و دست از این راه دوزخی برنمی دارد. گفتنی است: صیغه اسم فاعل هرگاه درمورد موجود عاقل به کار رود، به مفهوم انجام کاری از روی اختیار و انتخاب است.

188- حقیقت گمراهگری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 6

6 - گمراه کردن مردم ، ظلم است .

و قد أضلّوا کثیرًا و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

برداشت یاد شده، از تعبیر <ظالمان> درباره <گمراه گران> استفاده می شود.

189- عجز از گمراهگری مهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 37 - 2

2 - ناتوانی همگان ، از گمراه کردن هدایت یافته الهی

و من یهد اللّه فما له من مضلّ

190- گمراهگری ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 9

9 - ( فی المجمع ) < و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین أضلاّنا من الجن و الإنس > یعنون إبلیس الأبالسه و قابیل بن آدم أوّل من أبدع المعصیه . روی ذلک عن علی ( ع ) ;

در مجمع البیان راجع به قول خداوند که می فرماید: <و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین . ..> آمده است که: مقصود آنان رئیس أبلیس ها و قابیل فرزند آدم است که گناه و نافرمانی را پایه گذاری نمود و این مطلب از علی(ع) روایت شده است.>.

ص: 214

191- گمراهگری ثروتمندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 1

1 - صاحبان زر و زور با نیرنگ های بزرگ خود ، تعداد بسیاری از مردم را گمراه کردند .

و قد أضلّوا کثیرًا

192- گمراهگری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 5 - 11

11 - خداوند ، دل های بنی اسرائیل را بر اثر انحراف آنان از حق ، منحرف کرد .

فلمّا زاغوا أزاغ اللّه قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 16

16 - ازدیاد شک و تردید نسبت به حقانیت قرآن ، بر اثر یادآوری بعضی از حقایق الهی ، جلوه ای از گمراه شدن کافران و بیماردلان از سوی خداوند

کذلک یضلّ اللّه من یشاء و یهدی من یشاء

193- گمراهگری شیطان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 1،3،4

1 - گروه بسیاری از انسان ها به دست شیطان گمراه شدند .

ألم أعهد إلیکم ی_بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط_ن . .. و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا

<جبلّ> اسم جمع و مشتق از <جبل> (خلق) است و به معنای گروهی از مردم می باشد.

3 - هشدار خداوند به فرزندان آدم ، درباره وسوسه های گمراه کننده شیطان

ألم أعهد إلیکم ی_بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط_ن . .. و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا

4 - کسانی که بر اثر عدم تعقل و خردورزی به دست شیطان گمراه شدند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا أفلم تکونوا تعقلون

برداشت یاد شده از استفهام انکاری در جمله <أفلم تکونوا تعقلون> _ که در مقام سرزنش است _ به دست می آید.

ص: 215

194- گمراهگری فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 54 - 1

1 - فرعون با تبلیغات گمراه کننده ، مردم مصر را تحمیق کرده ، به اطاعت از خویش واداشته بود .

و نادی فرعون فی قومه . .. فاستخفّ قومه

<استخفّ> در آیه شریفه، به معنای سبک مغز ساختن است.

195- گمراهگری قابیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 9

9 - ( فی المجمع ) < و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین أضلاّنا من الجن و الإنس > یعنون إبلیس الأبالسه و قابیل بن آدم أوّل من أبدع المعصیه . روی ذلک عن علی ( ع ) ;

در مجمع البیان راجع به قول خداوند که می فرماید: <و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین . ..> آمده است که: مقصود آنان رئیس أبلیس ها و قابیل فرزند آدم است که گناه و نافرمانی را پایه گذاری نمود و این مطلب از علی(ع) روایت شده است.>.

196- گمراهگری قدرتمندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 1

1 - صاحبان زر و زور با نیرنگ های بزرگ خود ، تعداد بسیاری از مردم را گمراه کردند .

و قد أضلّوا کثیرًا

197- گمراهگری قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 1،4

1 - تلاش مستمر قوم کافر و گمراه گر نوح ، برای گمراه کردن مؤمنان و بندگان خدا

إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک

4 - در صورت تداوم حیات قوم کافر و گمراه گر نوح ، تمامی فرزندان و نسل بعدی آنان ، به کفر ، نافرمانی خدا و تبه کاری روی می آوردند .

و لایلدوا إلاّ فاجرًا کفّارًا

<فاجر> به افراد نافرمان، معصیت کار و زناکار گفته می شود. در این آیه دو معنای اول و دوم مراد است.

ص: 216

198- گمراهگری مستکبران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 31 - 17

17 - مستکبران ، عاملی برای انحراف مردم از دین الهی و مانع ایمان آنان ، از دیدگاه مستضعفان

یقول الذین استضعفوا للذین استکبروا لولا أنتم لکنّا مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 1

1 - مستضعفان در قیامت ، بی گناه دانستن مستکبران را در گمراه کردن دیگران ، مردود شمرده و آنان را عامل اصلی آن معرفی خواهند کرد .

بل کنتم مجرمین . و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأ

199- گمراهگری مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 162 - 1

1 - مشرکان و معبودهایشان ، از فریب دادن و گمراه کردن مردم و جلوگیری از پیشرفت دین خدا ( توحید و یگانه پرستی ) ناتوان اند .

ما أنتم علیه بف_تنین

<فاتن> (اسم فاعل و مفرد <فاتنین>) به معنای کسی است که می فریبد و به گمراهی فرا می خواند. گفتنی است طبق نظر بیشتر مفسران ضمیر <علیه> به <اللّه> برمی گردد و مقصود از آن راه خدا و دین او (اسلام) می باشد.

200- گمراهگری معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 162 - 1

1 - مشرکان و معبودهایشان ، از فریب دادن و گمراه کردن مردم و جلوگیری از پیشرفت دین خدا ( توحید و یگانه پرستی ) ناتوان اند .

ما أنتم علیه بف_تنین

<فاتن> (اسم فاعل و مفرد <فاتنین>) به معنای کسی است که می فریبد و به گمراهی فرا می خواند. گفتنی است طبق نظر بیشتر مفسران ضمیر <علیه> به <اللّه> برمی گردد و مقصود از آن راه خدا و دین او (اسلام) می باشد.

201- گمراهگری منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 217

19 - منافقون - 63 - 2 - 7

7 - هدف منافقان از تمسک به سوگند های دروغ ، اغفال کردن مردم و بازداشتن آنان از راه خداوند

اتّخذوا أیم_نهم جنّه فصدّوا عن سبیل اللّه

202- یأس از گمراهگری مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 37 - 5

5 - خداوند ، مشرکان و کافران صدر اسلام را از گمراه کردن مؤمنان هدایت یافته ، مأیوس ساخت .

و من یهد اللّه فما له من مضلّ

یادآوری گمراه نشدن هدایت یافتگان (مؤمنان)، می تواند به منظور مأیوس ساختن کافران و مشرکان در تبلیغات و تلاش هایشان علیه اسلام و مسلمین باشد.

گمراهی

203- {گمراهی}

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 256 - 5

5 _ روشنیِ راه رشد و هدایت ، از مسیر کفر و ضلالت

قد تبیّن الرّشد من الغیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 8 - 10

10 _ قلب در اصطلاح قرآن ، جایگاه هدایت و گمراهی است .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ . .. ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 3

3 _ لزوم اعتراض ، در برابر کجروی های کافران و اهل کتاب

قل یا اهل الکتب لم تکفرون بایات اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 101 - 1

1 _ گمراهی و کفر ( ارتداد ) مؤمنان ، علی رغم تلاوت آیات الهی بر آنان و حضور پیامبر ( ص ) در میانشان ، مایه شگفتی است .

و کیف تکفرون و انتم تتلی علیکم ایات اللّه و فیکم رسوله

ص: 218

مراد از استفهام، تعجّب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 6

6 _ ورای حق و حقیقت جز گمراهی و ضلالت نیست .

فماذا بعد الحق إلا الضلل

204- آثار اجتناب از رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 17 - 6

6 - سعادت و نیک بختی انسان در عرصه دنیا و آخرت ، در گرو اجتناب از عبادت طاغوت و اطاعت سردمداران ضلالت و توبه و روی کرد به خداوند است .

و الذین اجتنبوا الط_غوت . .. لهم البشری

مقصود از بشارت در آیه شریفه، بشارت به بهشت و سعادت بشری است.

205- آثار اطاعت از رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 17 - 3،8

3 - عبادت طاغوت و اطاعت از سردمداران گمراهی ، شرک است .

و الذین اجتنبوا الط_غوت أن یعبدوها

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که آیه شریفه در توصیف مؤمنانی است که در برابر مشرکان قرار داشته و در عقیده مخالف آنان می باشند.

8 - عبادت طاغوت و اطاعت از سران ضلالت ، مانع توبه و باریافتن به درگاه الهی است .

و الذین اجتنبوا الط_غوت أن یعبدوها و أنابوا إلی اللّه

206- آثار انتخاب گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 10

10 - انتخاب آزادانه راه انحراف ، منتهی به گمراهی و کج رویِ اجتناب ناپذیر

أفرءیت من اتّخذ إل_هه هویه و أضلّه اللّه علی علم

ص: 219

207- آثار ایجاد گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 10

10 _ گمراه ساختن مردم ناآگاه با جعل احکام دروغین، از بزرگترین ستمهاست.

فمن أظلم . .. لیضل الناس بغیر علم

208- آثار زمینه سازی گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 38 - 14

14 _ امتهای مشرک و گمراه به خاطر فراهم سازی زمینه های ضلالت برای نسلهای بعد، در قیامت مورد لعن و نفرین آنان قرار می گیرند.

لعنت أختها . .. قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا

چنانچه مخاطب <ادخلوا> به قرینه آیه 35 همه بنی آدم باشد، مراد از <أمم قد خلت . ..> انسانها و جنیان مشرکی خواهد بود که پیش از نسل بنی آدم می زیسته اند. و اگر مخاطب آن انسانهایی باشد که پس از نزول قرآن به وجود آمده و می آیند، مقصود از <أمم> امتهای مشرک و کافری از نسل بنی آدم است که پس از امت مشرک پیشین به صحنه زندگی می آیند. برداشت فوق مبتنی بر احتمال دوم است. گفتنی است که بر این فرض مراد از <امت أولی> نسل قبل و مراد از <امت أخری> نسل بعدی می باشد.

209- آثار فردی گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 11

11 - ضرر و زیان گمراهی ، تنها متوجه خود گمراهان است .

و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

210- آثار گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 211 - 8

8 _ انحراف ، پس از آمدن آیات الهی ، موجب کیفر سخت خداوند

و من یبدل نعمه اللّه . .. فان اللّه شدید العقاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 11،12،16،19

ص: 220

11 _ افراد منحرف ( کج اندیش ) ، دنبال کننده آیات متشابه ، به منظور ایجاد فتنه

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه

12 _ قلب های منحرف ، منشأ فساد و فتنه هستند .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه

16 _ منحرفین ، به منظور تأویل محکمات ، متشابهات را دنبال می کنند .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله

بنابراینکه ضمیر در <تأویله> ارجاع به <ام الکتاب> شود که عبارت است از آیات محکم.

19 _ منحرفان و کج اندیشان توان تأویل آیات قرآن را ندارند .

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتَّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله

در معنای فوق، ضمیر <تأویله> ارجاع به قرآن شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 2

2 _ کفر و گمراهی بنی اسرائیل به علت نقض پیمان های الهی

فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل . .. فبما نقضهم میثقهم لعنهم

به مقتضای آیه قبل (و لقد اخذ اللّه . .. فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل سواء السبیل)، نقض میثاق الهی، کفر و گمراهی است. و آیه مورد بحث، بنی اسرائیل را نقض کننده پیمان الهی معرفی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 19

19 _ اضلال و به گمراهی کشاندن جوامع ، پیامد گمراهی و هواپرستی و در پی دارنده محرومیت از هدایت به اسلام

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا . .. و اضلوا کثیراً و ضلوا عن سواء السبیل

تکرار <ضلوا> می تواند اشاره به مراحل ضلالت هواپرستان گمراه داشته باشد که در این صورت فاعل در هر سه فعل <قد ضلوا> و <اضلوا> و <ضلوا> یک طایفه خواهد بود. بنابراین <لاتتبعوا ...> یعنی متابعت نکنید از هواپرستانی گمراه که دیگران را به گمراهی کشاندند و در نتیجه از هدایت به سواء السبیل (اسلام) باز ماندند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 2

2 _ درک نکردن و غوطهور بودن در تاریکی جهل و گمراهی، ریشه تکذیب آیات الهی است.

و الذین کذبوا بأیتنا صم و بکم فی الظلمت

<صم و بکم> (کری و لالی)، علاوه بر بیان حقیقت حال تکذیب کنندگان، اشاره به ریشه تکذیب آیات نیز می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 18

18 _ خداوند به قوم موسی هشدار داد که در صورت ادامه مخالفت با راه رشد و تعالی و پیمودن راه ضلالت ، ایشان را از درک معارف تورات محروم خواهد ساخت .

و أمر قومک یأخذوا بأحسنها . .. إن یروا کل ءایه لایؤمنوا بها ... سبیلا

ص: 221

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 43 - 3

3- پیروی از ابلیس و گمراه شدن ، از عامل های گرفتار شدن به جهنّم

إلاّ من اتبعک . .. و إن جهنّم لموعدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 106 - 4

4 - شقاوت و گمراهی ، عامل روی آوردن سران و اشراف مرفّه ، به تکذیب آیات الهی

ألم تکن ءای_تی . .. تکذّبون . قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 3

3 - عوامل انحراف و حق ناپذیری ، سبب مخفی بودن روشن ترین حقایق ( یگانگی خدا ) بر گمراهان در دنیا

تاللّه إن کنّا لفی ضل_ل مبین

با این که پوچی شرک و یگانگی خدا، امری روشن است; مشرکان، تنها پس از گرفتار شدن به آتش دوزخ، وضوح آن را درمی یابند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 4

4 - گمراهی هر کس ، مربوط به خود او است ، نه دیگران .

إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 9

9 - تردیدافکندن درباور های دینی ، نتیجه گمراهی عمیق انسان

ألا إنّ الذین یمارون

با توجه به معنای <یمارون> (مجادله ای که در آن شک و تردید باشد) برداشت بالا به دست می آید. (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 9 - 3

3- مخالفت با پیام اصول وحی ، ریشه در انحرافات روحی و روانی فرد دارد ; نه پیچیدگی و ابهام مفاهیم آن .

بل هم فی شکّ یلعبون

<شک> و <لعب> _ آن هم شکی که دستمایه بازی و سرگرمی و بحث و لجاج قرار گیرد _ از موانع رسیدن به حق و اقرار به آن می باشد و ویژگی چنین شکی، بیماری روحی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 222

19 - منافقون - 63 - 5 - 10

10 - استکبار و انحراف ، مانع از پذیرش نصیحت و خیرخواهی

و إذا قیل لهم . .. و رأیتهم یصدّون و هم مستکبرون

211- آثار گمراهی اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 5 - 11

11 - اهل کتاب ، دین خود را با تعالیم غیر الهی ، آمیختند و خود به انحراف کشیده شدند .

و ما تفرّق الذین أُوتوا الکت_ب . .. و ما أُمروا إلاّ لیعبدوا اللّه مخلصین له الد

اوامر الهی برای اهل کتاب، بیش از اموری بوده که این آیه از آنها یاد کرده است. بنابراین اکتفا به آنها، تعریض به اهل کتاب خواهد بود که خود را با آن امور، بیگانه ساخته بودند.

212- آثار گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 1

1 - موسی ( ع ) در پی آگاه شدن از گمراهی بنی اسرائیل همراه با خشم و اندوهی شدید ، به نزد آنان بازگشت .

و أضلّهم السامریّ . فرجع موسی إلی قومه غضب_ن أسفًا

با توجه به آیات دیگر قرآن در این زمینه و نیز قرینه های موجود در همین آیات، چنین برمی آید که گمراه شدن بنی اسرائیل به دست سامری در میقات چهل روزه موسی(ع)، اتفاق افتاده بود و رجوع موسی(ع) به قوم خود نیز پس از پایان میقات بوده است. <غضبان> _ چنان که برخی از اهل لغت گفته اند _ به شخصی گفته می شود که غضب شدیدی داشته باشد و <أسف> به فرد خشمگینی گفته می شود که بر چیزی افسوس می خورد (لسان العرب).

213- آثار گمراهی دشمنان محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 48 - 4

4- گمراهی مشرکان مخالف پیامبر ( ص ) در مکه ، به حدی بود که آنان زمینه هدایت را از دست داده بودند .

فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

<فلایستطیعون> تفریع بر <ضلّوا> است و مراد از آن، بسته شدن تمامی راههای هدایت برای آنان است.

ص: 223

214- آثار گمراهی رهبران شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 5

5 - پیشوایان شرک در عرصه قیامت ، گمراهی خود را ، عامل انحراف دیگران معرفی خواهند کرد .

فأغوین_کم إنّا کنّا غ_وین

برداشت یاد شده به خاطر تعلیل بودنِ جمله <إنّا کنّا غاوین> برای جمله پیشین (فأغویناکم) است.

215- آثار گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 83 - 8

8- گرفتاری کافران به وسوسه ها و تحریکات شیطانی ، نمودی از < استدراج > و رهاشدن آنان در کفر و گمراهی است .

الرحمن مدًّا . .. ألم تر أنّا أرسلنا الشی_طین

این آیه با آیه <من کان فی الضلاله فلیمدد له الرحمن مدّاً> _ که بیانگر سنت <امهال> بود _ در ارتباط است و بیانگر نمونه و گواه دیگری بر جریان سنت <فلیمدد. .. مدّاً> است که همان <امهال> و <استدراج> می باشد.

216- آثار گمراهی مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 2

2 - ارتداد مردم و گمراه شدن آنان پس از هدایت ، مقوله ای سزاوار به خشم آمدن و فرو رفتن در حزن و اندوه

و أضلّهم السامریّ . فرجع موسی إلی قومه غضب_ن أسفًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 33 - 3

3 - مردم گمراه و فاسد ، در پیدایش نظام اجتماعی فاسد و ظاهر شدن رهبران گمراه گر و انحراف ساز در جامعه ، مؤثر بوده و دارای نقش اند .

فإنّهم یومئذ فی العذاب مشترکون

مشترک بودن عذاب مردم اغوا شده با رهبران اغواگر خود، می رساند که اغوا شدن مردم، هرچند به وسیله رهبران آنان است; ولی آنان نیز در این گمراهی نقش داشته و مؤثر بوده اند. گفتنی است که نقش آنان می تواند در رابطه با پیدایش نظام فاسد و ظهور رهبران گمراه کننده در جامعه باشد.

217- آثار گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 224

13 - قصص - 28 - 66 - 4

4 - سردرگمی و درماندگی مشرکان در قیامت ، بازتاب گمراهی و هدایت ناپذیری آنان در دنیا است .

ماذا أجبتم المرسلین فعمیت علیهم الأنباء یومئذ

تفریع <عمیت علیهم. ..> بر آیه پیش، نشانگر آن است که نوع موضع گیری در برابر دعوت پیامبران، دارای بازتابی مناسب با آن در قیامت است. بر این اساس، برگزیدن گمراهی و سر باز زدن از پذیرش راهنمایی های پیامبران، به صورت گمراهی و سردرگمی در قیامت انعکاس می یابد.

218- آثار گمراهی مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 48 - 4

4- گمراهی مشرکان مخالف پیامبر ( ص ) در مکه ، به حدی بود که آنان زمینه هدایت را از دست داده بودند .

فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

<فلایستطیعون> تفریع بر <ضلّوا> است و مراد از آن، بسته شدن تمامی راههای هدایت برای آنان است.

219- ابزار گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 28 - 11

11_ حیله و مکر ، از ابزار های زنان برای ایجاد فساد و انحراف

إنه من کیدکنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 30 - 7

7- ایجاد انحراف در دین ، از شیوه ها و ابزار های دنیاپرستان و صاحبان زر و زور برای نیل به هدف های مادی خود

و أحلّوا قومهم . .. و جعلوا لله أندادًا ... قل تمتّعوا

220- اجتناب از رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 17 - 2،7

2 - لزوم اجتناب از عبادت طاغوت و اطاعت از سردمداران ضلالت

و الذین اجتنبوا الط_غوت أن یعبدوها

7 - اجتناب از عبادت طاغوت و اطاعت از سران ضلالت ، شرط توبه و رویکرد به خداوند است .

و الذین اجتنبوا الط_غوت أن یعبدوها و أنابوا إلی اللّه

ص: 225

تقدم طرح مسأله اجتناب از طاغوت، بر موضوع توبه و رویکرد به خداوند، می تواند گویای برداشت بالا باشد.

221- اجتناب از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 19

19 _ باور به قیامت و بازگشت به خدا و حسابرسی کردار ها زمینه ساز مراقبت بر ایمان و پرهیز از عوامل گمراهی

علیکم انفسکم . .. فینبئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 2

2 _ پرهیز از گمراه گشتن بر اثر وسوسه های شیطان، توصیه و هشدار خداوند به انسانها

یبنی ءادم لا یفتننکم الشیطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 2 - 9

9- استواری و دور بودن از انحراف و کجی ، شرطی لازم برای هدایت گری است .

لم یجعل له عوجًا قیّمًا لینذر . .. و یبشّر

222- اختیار در گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 53 - 9

9 - انسان ، دارای اختیار تکوینی در پذیرش هدایت و ضلالت

لعلکم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 30

30 _ اختیار و آزادی انسان ، در پذیرش هدایت و عدم پذیرش آن

لعلکم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 35 - 11

11 _ انسان در انتخاب راه هدایت و ظلالت آزاد است.

فإن استطعت أن تبتغی . .. و لو شاء اللّه لجمعهم علی الهدی

از اینکه خداوند می فرماید اگر هر گونه معجزه بیاید ایمان نمی آورند و اگر خداوند می خواست می توانست هدایت کند،

ص: 226

معلوم می شود که انسان در انتخاب راه آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 149 - 5،9

5 _ انسان در انتخاب مسیر هدایت یا ضلالت مختار است.

قل فلله الحجه البلغه فلو شاء لهدیکم أجمعین

9 _ سنت و مشیت خداوند بر هدایت و ضلالت جبری آدمیان قرار نگرفته است.

فلو شاء لهدیکم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 15 - 3

3- انسان در انتخاب راه هدایت یا گمراهی مختار است .

من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضلّ فإنما یضلّ علیها

223- ادعای گمراهی مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 47 - 8

8 - کافرانِ صدراسلام ، عقیده به روزی رسانی خدا برای انسان ها را باطل دانسته و مؤمنان را در گمراهی محض می پنداشتند .

قال الذین کفروا للذین ءامنوا أنطعم من لو یشاء اللّه أطعمه إن أنتم إلاّ فی ضل_ل م

برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که جمله <إن أنتم إلاّ فی ضلال مبین> دنباله گفتار کافران باشد.

224- ازدیاد گمراهی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 5

5 - افزودن گمراهی ، از عذاب های الهی برای ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و قد أضلّوا کثیرًا و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که پیامبران برای هدایت مردمان مبعوث شدند و افزودن گمراهی گمراه کنندگان، جنبه مجازاتی دارد نه ابتدایی.

225- ازدیاد گمراهی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 227

19 - نوح - 71 - 24 - 5

5 - افزودن گمراهی ، از عذاب های الهی برای ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و قد أضلّوا کثیرًا و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که پیامبران برای هدایت مردمان مبعوث شدند و افزودن گمراهی گمراه کنندگان، جنبه مجازاتی دارد نه ابتدایی.

226- ازدیاد گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 84 - 3

3- تأثیر فزون تر وسوسه های شیطانی در مشرکان و افزایش گمراهی آنان بر اثر مهلت های الهی ، دلیل شتاب نورزیدن خداوند در عذاب آنان

فلاتعجل علیهم

<لاتعجل> به وسیله <فاء> بر آیات پیشین (نظیر <فلیمدد له الرحمن مدّاً> و <تؤزّهم أزّاً>) تفریع شده است; یعنی، حال که تأخیر عذاب مایه افزایش گمراهی مشرکان و فزونی فریب های شیطانی است، چه ضرورتی در تعجیل عذاب است؟ جمله <إنّما . ..> نیز که تعلیل برای <فلاتعجل علیهم> است، همین نکته را تأکید می کند; زیرا بر انبوه تر شدن مدارک عذاب مشرکان دلالت دارد.

227- استمرار گمراهی حق ناپذیران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 37 - 7

7 - پایدار ماندن هدایت مؤمنان و استمرار گمراهی کافران حق گریز ، جلوه عزتمندی و مجازات الهی است .

و من یضلل اللّه فما له من هاد . و من یهد اللّه فما له من مضلّ ألیس اللّه بعزیز ذ

یادآوری دو صفت عزت و مجازات دهی خداوند، پس از ذکر پایدار ماندن هدایت مؤمنان و استمرار یافتن گمراهی کافران حق گریز به وسیله خداوند، می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

228- استمرار گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 37 - 7

7 - پایدار ماندن هدایت مؤمنان و استمرار گمراهی کافران حق گریز ، جلوه عزتمندی و مجازات الهی است .

و من یضلل اللّه فما له من هاد . و من یهد اللّه فما له من مضلّ ألیس اللّه بعزیز ذ

یادآوری دو صفت عزت و مجازات دهی خداوند، پس از ذکر پایدار ماندن هدایت مؤمنان و استمرار یافتن گمراهی کافران حق گریز به وسیله خداوند، می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

ص: 228

229- اصرار بر گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 6

6 _ پافشاری مشرکان و بی تقوایان پیرو شیطان به گمراهی خویش

ثم لایقصرون

برداشت فوق بر این اساس است که ضمیر در <لایقصرون> به مشرکان و بی تقوایان برگردانده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 14 - 11

11 - استمرار و اصرار ملت ها بر انحراف و حق ستیزی ، عامل مجازات آنان از سوی خداوند

لیجزی قومًا بما کانوا یکسبون

تعبیر <کانوا یکسبون> استمرار را می رساند و برداشت بالا در صورتی استفاده می شود که <قوماً> نظر به کافران و منکران <أیّام اللّه> داشته باشد.

230- اصرار مشرکان بر گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 30 - 2

2 - رویکرد تمام عیار به دین خدا و مشغول نکردن خود به مشرکان هواپرستی که بر گمراهی خود پا می فشارند ، لازم است .

بل اتّبع الذین ظلموا . .. فأقم وجهک للدین

<فا> در <فأقم> فصیحه و نتیجه گیری از جمله محذوف است; یعنی : <حال که روشن شد که مشرکان، به دلیل هواپرستی شان، به خدا شرک میورزند و هدایت ناپذیرند، تو، به آنان توجه نکن و تنها، به دین خدا متوجه باش. >.

231- اضلال مردم گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 119 - 13

13 _ کسانی که با اندیشه های مبتنی بر تمایلاتِ خود دیگران را به گمراهی می کشانند، مردمی نادان هستند.

و إن کثیرا لیضلون بأهوائهم بغیر علم

ص: 229

232- اطاعت از رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 8

8 _ گروهی از اهل کتاب ، مطیع و فرمانبردار سران کفر و ضلالت

و عبد الطغوت

233- اقرار ابلیس به گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 6

6 _ ابلیس خود معترف به گمراهی و گمراه گری خویش

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

234- اقرار به گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 149 - 3

3 _ بنی اسرائیل پس از اذعان به گمراهی خویش ، به این حقیقت رسیدند که نجاتشان از فرجام شوم گوساله پرستی در گرو شمول رحمت خدا و مغفرت اوست .

قالوا لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا لنکونن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 3

3- ابلیس ، معترف به گمراهی خود بود .

قال ربّ بما أغویتنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 106 - 3

3 - اعتراف دوزخیان به استیلای شقاوت و گمراهی ، بر سراسر زندگی دنیوی آنان

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 1

1 - سوگند به خدا و اعتراف حسرت بار دوزخیان در میان شراره های آتش ، به گمراهی آشکار خویش در دنیا

تاللّه إن کنّا لفی ضل_ل مبین

ص: 230

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 67 - 2

2 - اعتراف کافران ، در قیامت به گمراه شدن خود از سوی بزرگان شان

إنّا أطعنا سادتنا . .. فأضلّونا السبیلا

235- اقرار به گمراهی در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 18

18 _ اعتراف گمراهان در قیامت به تبعیت از خواهشهای نفسانی خویش تا آخرین لحظه عمر

ربنا استمتع بعضنا ببعض و بلغنا أجلنا الذی أجلت لنا

جمله <و بلغنا>، پس از <ربنا استمتع . .. >، بیان استمرار بهره گیری گمراهان از تمتعات دنیا تا لحظه رسیدن اجل است. بنابراین عمر آنها در این منظور صرف شده است.

236- اقسام گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 17 - 8

8 _ گمراهی دارای شعبه ها و چهره هایی گوناگون است .

و ترکهم فی ظلمت لایبصرون

برداشت فوق با توجه به جمع بودن <ظلمات> (تاریکیها و گمراهیها) استفاده شده است.

237- التذاذ از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 15،16

15 _ جنیان از اغوای آدمیان بهره و لذت می برند.

و قال أولیاؤهم من الإنس ربنا استمتع بعضنا ببعض

16 _ انسانها از گمراه شدن توسط جنیان لذت و بهره می برند.

و قال أولیاؤهم من الإنس ربنا استمتع بعضنا ببعض

238- انتخاب گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 231

5 - اعراف - 7 - 30 - 9

9 _ انسانها بر انتخاب راه هدایت و یا گمراهی توانا هستند.

حق علیهم الضلله إنهم اتخذوا الشیطین أولیاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 17 - 12

12 - انسان ، دارای اختیار و آزادی در انتخاب هدایت و گمراهی و تعیین سرنوشت خویش

فاستحبّوا العمی . .. فأخذتهم ... بما کانوا یکسبون

239- اندوه بر گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 13،14

13 - توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) ، مبنی بر حسرت و اندوه نداشتن بر گمراهی کافران

فلاتذهب نفسک علیهم حسرت

14 - حسرت و اندوه شدید و همه جانبه پیامبر ( ص ) ، بر انحراف و گمراهی مردم کافر

فلاتذهب نفسک علیهم حسرت

آمدن <حسرات> به صورت جمع به جای <حسرت>، بر کثرت و چند جانبه بودن آن دلالت می کند.

240- انذار از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 17

17 - هشدار مؤمن آل فرعون به مردم مصر ، از دچار شدن به گمراهی ابدی بر اثر پافشاری بر مخالفت با دعوت موسی ( ع ) و تردید در حقانیت آن

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب

241- اهمیت مبارزه با عوامل گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 3

3 - جهت گیری مبارزه با گمراهی و فساد ، نخست باید متوجه کانون های اصلی آن باشد .

و لقد أرسلنا موسی ب_ای_تنا إلی فرعون و ملإیه

از این که موسی(ع)، فرعون و درباریان وی را مخاطب اولیه خویش قرار داد، مطلب بالا استفاده می شود.

ص: 232

242- بدترین گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 12 - 5

5 - شرک و بت پرستی ، بدترین و عمیق ترین نوع گمراهی

ذلک هو الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 50 - 6

6 - دشمنی بی دلیل با دین خدا و کتاب های آسمانی ، بدترین نوع گمراهی

و من أضلّ ممّن اتّبع هویه

مصداق مورد نظر در آیه، هواپرستانی اند که با قرآن و تورات به مبارزه برخاسته و بدون دلیل آنها را به سحر متهم ساختند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 52 - 4

4 - کفر به قرآن ، بدترین درجه ضلالت و گمراهی است .

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه ثمّ کفرتم به من أضلّ ممّن هو فی شقاق بعید

243- بطلان گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 75 - 2

2 _ مشاهده ملکوت، عیان دیدن بطلان و ضلالت شرک و لمس توحید در جهان هستی است.

إنی أریک و قومک فی ضلل مبین. و کذلک نری إبرهیم ملکوت السموت

244- بی منطقی گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 7

7 - منکران آیات خدا و کافران به خدا ، تحت تأثیر عوامل بیرونی و منفعلانه ، از خدا و آیات او ، روی گرداندند و نه با منطق و برهان

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

مجهول آورده شدن فعل <یؤفکون> دلالت بر این می کند که مشرکان و منکران آیات خدا و مؤمنان به باطل، تحت تأثیر القائات بیرونی، چنین روی کردی را پیدا کرده اند.

ص: 233

245- بی منطقی گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 6

6 - با وجود اعتقاد مشرکان به این که خالق عالم و رام کننده خورشید و ماه ، خدا است ، بازداشته شدنشان از حق ، قابل توجیه و منطقی نیست .

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

جمله <فأنّی یؤفکون> جواب شرط مقدر است و<أنّی> معادل <کیف> استفهامیه و برای تعجب است.

246- پیش بینی گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 12

12 - پیش بینی لغزش گاه ها و زمینه های گمراهی و هشدار نسبت به آن ، از مسؤولیت های پیامبران و پیشوایان دینی است .

فأخلفتم موعدی

247- تبرئه از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 61 - 1،3،4

1 _ نوح با پاسخی رأفت آمیز به قوم خود ، خویشتن را از هر گونه گمراهی مبرا دانست .

قال یقوم لیس بی ضلله

مخاطب قرار دادن مردم با <یا قوم> (ای مردم من) دلالت بر اظهار مهربانی نوح نسبت به قوم خود دارد. نکره بودن کلمه <ضلله> پس از نفی دلالت بر عموم دارد. بنابراین <لیس بی ضلله> یعنی حتی اندکی گمراهی در من نیست.

3 _ نوح ( ع ) با اعلان دریافت سخنان خویش از خداوند ، خود را پیراسته از هر گونه گمراهی خواند .

لیس بی ضلله و لکنی رسول من رب العلمین

4 _ نوح ( ع ) و دیگر رسولان الهی ، دارای عصمت و مبرا از هر گونه گمراهی

لیس بی ضلله و لکنی رسول من رب العلمین

جمله <لکنی رسول . .. > به منزله تعلیلی است برای تبرئه نوح از هر گونه گمراهی. بنابراین جمله <لیس بی ضلله> به همراه <و لکنی ... > علاوه بر عصمت نوح، دلالت بر عصمت تمامی رسولان الهی دارد.

ص: 234

248- تبیین فرجام گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار ابلاغ روشن فرجام گمراهی و بیان منشأ هدایت

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی و إن اهتدیت فبما یوحی إلیّ ربّی

249- تبیین گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 94 - 8

8 - هارون ( ع ) ، برای ادای توضیح در باره علل نحوه برخورد خود با گوساله پرستان ، از موسی ( ع ) تقاضای فرصت کرد .

لاتأخذ بلحیتی و لابرأسی إنّی خشیت

250- تحقیق در گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 22

22 _ لزوم ریشه یابی و تحلیل زمینه های گریز از حق و گرایش به عقاید شرک آلود و انحرافی

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

کلمه <انی> گاه به معنای <من این> بکار می رود، بنابراین جمله <ثم انظر . ..> می تواند فرمان به تأمل و اندیشه در منشأ انحراف بنی اسرائیل باشد.

251- تداوم گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 3

3 _ شیطان پس از گمراه ساختن بی تقوایان آنان را در ر ها نمی کند و همچنان در منجلاب گمراهی نگه می دارد .

ثم لایقصرون

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر در <لایقصرون> به شیطان بازگردانده شود. <اقصار> (مصدر یقصرون) به معنای دست برداشتن است.

252- تزیین گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 235

5 - اعراف - 7 - 17 - 11

11 _ شکرگزاران، رهپویان صراط مستقیم الهی هستند.

لأقعدن لهم صرطک المستقیم . .. لاتجد أکثرهم شکرین

253- تعدد راه گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 20 - 4

4 - راه حق و هدایت ، یکی است و راه باطل و گمراهی متعدد و گوناگون .

و لا الظلم_ت و لا النور

جمع آوردن <ظلمات> و مفردآوردن <نور>، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 9 - 13

13 - راه خداوند ، واحد و یگانه و راه کفر و ضلالت ، متعدد و گوناگون است .

لیخرجکم من الظلم_ت إلی النور

برداشت یاد شده، از استعمال <ظلمات> به صورت جمع و <نور> به صورت مفرد به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 11 - 8

8 - راه خدا ، واحد و یگانه و راه کفر و ضلالت ، متعدد و گوناگون است .

من الظلم_ت إلی النور

مطلب یاد شده، با توجه به کاربرد <ظلمات> به صورت جمع و واژه <نور> به صورت مفرد به دست می آید.

254- تعدد راههای گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 16 - 11

11 _ تعدد راه های گمراهی و باطل ، و یکتایی راه هدایت و حق

و یخرجهم من الظلمت إلی النور

برداشت فوق با توجه به جمع بودن <ظلمات> و مفرد بودن <نور> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 6

6 _ تعدد تاریکیها و گمراهیها و وحدت نور و هدایت در جهان آفرینش

و جعل الظلمت و النور

ص: 236

جمع آوردن <ظلمات> در برابر <نور> به صورت مفرد می تواند اشاره به تعدد راههای گمراهی و یگانه بودن راه مستقیم هدایت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 9

9 _ کفر و گمراهی دارای رشته ها و صورتهای مختلف و گوناگون است.

و جعلنا له نورا . .. مثله فی الظلمت

جمع آوردن <ظلمات> ممکن است جهت عنایت به این نکته باشد که گمراهی دارای یک شعبه نیست بلکه انواع و اقسام مختلفی و متعددی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 9 - 3

3- راه های انحرافی و بیراهه های بسیاری ، فراروی انسان ها وجود دارد .

و علی الله قصد السبیل و منها جائر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 43 - 10

10 - خدافراموشان ، گرفتار بیراهه ها و راه های پرپیچ و خم در زندگی معنوی و اعتقادی خویش

و من یعش عن ذکر الرحم_ن . .. إنّک علی صرط مستقیم

آیات پیشین، در ارتباط با اعراض کنندگان از یاد خدا بود و جمله <إنّک علی صراط مستقیم> تعریضی است به آنان که شما از راه مستقیم به دورید.

255- تنوع گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 10،12

10- راه خدا ، واحد و یگانه و راه کفر و ضلالت ، متعدد و گوناگون است .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

برداشت فوق با توجه به استعمال <ظلمات> به صورت جمع و <نور> به صورت مفرد استفاده می شود.

12- مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، در انواع ظلمت ها بسر می بردند .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

256- تهمت گمراهی به انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 9 - 6

ص: 237

6 - پیامبران ، متهم به گمراهی شدید از سوی کافران محکوم به دوزخ

إن أنتم إلاّ فی ضل_ل کبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که جمله <إن أنتم. ..> دنباله اعتراف های کافران باشد. گفتنی است که صفت <کبیر> (برای <ضلال>) اشاره به شدّت و نهایت گمراهی است.

257- تهمت گمراهی به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 2 - 4

4 - اتهام گمراهی و جهل به پیامبر ( ص ) از سوی مشرکان

ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

آیه شریفه در رد این دیدگاه مشرکان است که پیامبر(ص) را متهم به گمراهی و جهل می کردند.

258- تهمت گمراهی به مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 32 - 1

1 - گنه پیشگان کافر ، با مشاهده مؤمنان به نکوهش آشکار ایشان پرداخته ، آنان را ره گم کرده قلمداد می کنند .

و إذا رأوهم قالوا إنّ ه_ؤلاء لضالّون

جمله <إذا رأوهم. ..>، بیانگر برخورد علنی کافران با مؤمنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 34 - 7،8

7 - قیامت ، روز ظهور حقایق و برملا شدن خطای کافران در گمراه دانستن مؤمنان

قالوا إنّ ه_ؤلاء لضالّون . .. فالیوم الذین ءامنوا من الکفّار یضحکون

8 - تمسخر مؤمنان ، با ریشخند ، چشمک ، لطیفه سازی و گمراه دانستن آنان ، گناه و از نشانه های کفر است .

إنّ الذین أجرموا . .. یضحکون ... یتغامزون ... ف_کهین ... من الکفّار

259- حتمیت گمراهی رهبران شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 9 - 4

4 _ گمراهیِ گریز ناپذیر سران کفر و شرک ، پیامد برخورد های عناد آلود و بهانه جویانه آنان با قرآن و پیامبر ( ص )

إن ه_ذا إلاّ إفک. .. و قالوا مالِ ه_ذا الرسول ... إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

<فاء> در <فضلّوا> برای سببیت و در <فلایستطیعون> تفسیریه است; یعنی، برخوردهای عناد آلود کافران با پیامبر(ص)

ص: 238

سبب گمراهی آنان بود و این گمراهی، موجب نیافتن راهی برای گریز از آن گردید.

260- حتمیت گمراهی رهبران کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 9 - 4

4 _ گمراهیِ گریز ناپذیر سران کفر و شرک ، پیامد برخورد های عناد آلود و بهانه جویانه آنان با قرآن و پیامبر ( ص )

إن ه_ذا إلاّ إفک. .. و قالوا مالِ ه_ذا الرسول ... إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

<فاء> در <فضلّوا> برای سببیت و در <فلایستطیعون> تفسیریه است; یعنی، برخوردهای عناد آلود کافران با پیامبر(ص) سبب گمراهی آنان بود و این گمراهی، موجب نیافتن راهی برای گریز از آن گردید.

261- حقیقت گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 9 - 6

6- تنها راه صحیح هدایت ، از ناحیه خداوند ایجاد شده و مسیر های ضلالت ، همه بیراهه است .

و علی الله قصد السبیل و منها جائر

از اینکه خداوند <قصد السبیل> را به خود نسبت داده و راه منحرف را به خود نسبت نداده است و با توجه به اینکه خداوند خالق همه چیز است، معلوم می شود که راه منحرف چیزی نیست جز نپیمودن راه حق.

262- خرید گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 44 - 5،6

5 _ عالمان اهل کتاب ، خریدار گمراهی در قبال از دست دادن هدایت

الم تر . .. یشترون الضلاله

6 _ سودای هدایت با گمراهی از سوی عالمان دین ، امری بس شگفت و نکوهیده

الم تر . .. یشترون الضلاله

استفهام در <الم تر>، به انگیزه تعجیب و شگفتی است.

263- خطر گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 8 - 3

ص: 239

3 _ خطر انحراف پس از هدایت ، برای همگان ( حتی راسخین در علم )

و الرّاسخون فی العلم یقولون . .. ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 4،5

4 _ مسلمانان در صورت بی توجهی به احکام الهی در خطر گمراهی و گرایش های کفرآمیز

علیکم انفسکم لایضرکم من ضل

5 _ انسان همواره بر سر دو راهی هدایت و گمراهی

علیکم انفسکم لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 175 - 7

7 _ انسان ها ، حتی عالمان هدایت یافته ، در خطر پیروی از شیطان و گام نهادن در مسیر گمراهی هستند .

فانسلخ منها فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

264- خطر گمراهی انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 10

10- انسان ها ، در معرض اغواگری ابلیسند

لأغوینّهم أجمعین

265- خطر گمراهی مهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - حمد - 1 - 7 - 4،5

4 - گروهی از هدایت یافتگان ، بر طریق هدایت ثابت قدم نماندند و در زمره غضب شدگان و یا گمراهان قرار گرفتند .

صرط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لاالضآلّین

برداشت فوق بر این اساس است که <غیر المغضوب> صفت احترازی برای <الذین انعمت> باشد. بر این مبنا نعمت داده شدگان یعنی، هدایت یافتگان سه گروه می شوند: 1_ راه یافتگانی که دست از هدایت شسته و از <مغضوبین> می شوند. 2_ هدایت یافتگانی که در بین راه گمراه شده و از <ضالین> می گردند. 3_ هدایت پیشگانی که تا آخر بر صراط مستقیم پایدار می مانند.

5 - هدایت یافتگان نیز در خطر قرار گرفتن در زمره غضب شدگان و یا گمراهان هستند .

صرط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لاالضآلّین

ص: 240

266- درخواست ازدیاد گمراهی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 3

3 - درخواست نوح ( ع ) از درگاه الهی ، مبنی بر افزودن گمراهی ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

267- درخواست ازدیاد گمراهی گمراهگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 3

3 - درخواست نوح ( ع ) از درگاه الهی ، مبنی بر افزودن گمراهی ظالمان و گمراه کنندگان جامعه

و لاتزد الظ_لمین إلاّ ضل_لاً

268- ذکر گمراهی انسانها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 7 - 4

4 - توجّه به آفرینش نیکوی انسان ها و سقوط و انحراف برخی از آنان ، دستاویزی برای تکذیب دین و کیفر های اخروی ، باقی نمی گذارد .

فما یکذّبک بعد بالدین

حرف <فاء> در <فما یکذّبک> و نیز کلمه <بعد>، این آیه را بر آیات پیشین، تفریع کرده است; یعنی، آیا وجود کسانی که در <أحسن تقویم> بوده و خود را به <أسفل سافلین> سقوط داده اند; دلیل ضرورت دین برای پیشگیری از آن سقوط و ضرورت روز جزا، برای کیفر آن منحرفان نیست؟!

269- ذلت اخروی رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 8

8 - کفرپیشگان ، در قیامت خواستار ذلت و خواری بیشتر و عذاب شدیدتر برای رهبران اغواگر خویش خواهندبود .

نجعلهما تحت أقدامنا لیکونا من الأسفلین

270- راه گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 241

5 - انعام - 6 - 117 - 2

2 _ شناخت عمیق و گسترده راه هدایت و ضلالت و راهیان آن با راهنمایی خداوند میسر است.

إن ربک هو أعلم من یضل

271- روش برخورد رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 88 - 12

12 - بهره گیری از شخصیت های محبوب جامعه و وابسته نشان دادن افکار و رفتار خویش به آنان ، از ترفند های رهبران ضلالت است .

فقالوا ه_ذا . .. إل_ه موسی فنسی

272- روش گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 12 - 10

10 - فریب دادن با تمسک به دروغ و پذیرش مسؤولیت خطا ، از راه های ایجاد انحراف دینی است .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط_ی_کم . .. إنّهم لک_ذبون

273- روش مبارزه با گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 3

3 - جهت گیری مبارزه با گمراهی و فساد ، نخست باید متوجه کانون های اصلی آن باشد .

و لقد أرسلنا موسی ب_ای_تنا إلی فرعون و ملإیه

از این که موسی(ع)، فرعون و درباریان وی را مخاطب اولیه خویش قرار داد، مطلب بالا استفاده می شود.

274- روش نجات از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 9 - 21

21- بیان تاریخ انبیا و سرگذشت اقوامشان ، از روش های هدایتی تربیتی قرآن برای نجات مردم از ظلمت ها و بردن آنان به سوی نور

أخرج قومک من الظلم_ت إلی النور . .. ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد

ص: 242

275- رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 24 - 9

9 - عناصر قدرتمند و مرفّه ، سردمداران انحراف و کفر در جوامع کافر و شرک پیشه

قال مترفوها . .. قالوا إنّا بما أرسلتم به ک_فرون

از این که در جوامع شرک پیشه، تنها سخن مرفهان ذکر گردیده _ با آن که اندیشه شرک مختص آنان نبوده است _ می توان استفاده کرد که آنان، نقش اصلی را در تعیین گرایش های جامعه داشته اند.

276- رهبران گمراهی در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 166 - 11

11 - از امام صادق ( ع ) روایت شده که فرموده اند : < اذا کان یوم القیامه . . . یأتی النداء من عنداللّه عز و جل ، ألا من تعلق بامام فی دار الدنیا فلیتبعه الی حیث یذهب فحینئذ یتبرء الذین اتبعوا من الذین اتبعوا و رأوا العذاب و تقطعت بهم الاسباب . . . ;

وقتی قیامت بر پا شود . .. ندایی از نزد خداوند عز و جل می آید که هر کس در دنیا دلبستگی به پیشوایی داشته باید هر جا پیشوای او می رود او به دنبالش برود. و در این هنگام است که بیزاری می جویند رهبران گمراه از پیروان گمراه خود و عذاب خدا را مشاهده می کنند و دستشان از همه جا کوتاه می شود ... >.

277- ریشه یابی عوامل گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 95 - 3

3 - لزوم تحقیق در باره انحرافات فکری و عقیدتی مردم و شناخت علل و زمینه های آن

قال فما خطبک ی_س_مریّ

مسلّم است که عمل سامری، کاری انحرافی، محکوم و مخالف با زیربنای اعتقادی موسی(ع) بوده است; ولی در عین حال آن حضرت با سؤال از کار او، در صدد یافتن انگیزه ها و زمینه های آن بود تا با کشف آن، راه را برای ریشه کن ساختن انحرافات هموار سازد.

278- زمینه اجتناب از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 243

10 - کهف - 18 - 2 - 8

8- انسان ها ، نیازمند انذار و تبشیر ، برای پایداری بر ارزش ها و پرهیز از انحرافات اند .

لم یجعل له عوجًا قیّمًا لینذر بأسًا شدیدًا. .. و یبشّر

خداوند قرآن را به عنوان تضمین کننده قِوام جامعه بشری با دو ویژگی <انذار و تبشیر> معرفی کرده است و این می رساند که قوامْ بخشی، در پرتوِ این دو عامل میسّر است.

279- زمینه ازدیاد گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 7

7- هدف از مهلت به گمراهان و ترک عذاب دنیوی آنان ، افزایش ضلالت آنها است .

من کان فی الضل_له فلیمدد له الرحمن مدًّا

تقابل این آیه با آیه بعد _ که در باره هدایت یافتگان است _ گویای برداشت یاد شده است. در آن آیه آمده که <هدایت افزایش می یابد> و در این آیه آمده است که <به گمراهان مهلت می دهیم>. قرینه بودن هر آیه برای دیگری، نتیجه می دهد که به هر دو فرقه فرصت داده می شود تا هدایت راه یافتگان و ضلالت گمراهان افزایش یابد. این گونه بیان را <فن احتباک> می نامند.

280- زمینه گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 26 - 12،13

12 - فسق و تبهکاری آدمی ، مایه اراده خداوند بر گمراه سازی اوست .

و ما یضل به إلا الفسقین

<باء> در <به> سببیه و یا استعانت است. فاعل <یضل> ضمیری است که به <اللّه> بر می گردد و مفعولش <الفاسقین> می باشد.

13 - اراده خداوند بر هدایت انسان ها و یا گمراه کردنشان ، مشروط به زمینه هایی است که آدمی خود فراهم کننده آنهاست .

یضل به کثیراً و یهدی به کثیراً و ما یضل به إلا الفسقین

جمله <و ما یضلّ . ..; خداوند تنها فاسقان را به وسیله مثلهایی از قرآن گمراه می سازد> بیانگر این حقیقت است که گمراه سازی خداوند گزاف نبوده، بلکه ریشه در عملکرد اختیاری خود انسان دارد. در حقیقت این گمراهی پیامد فسق آدمی و کیفر تبهکاری خود اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 170 - 7

7 - تأثیر آداب و رسوم اقوام در هدایت و یا گمراهی نسل های آنان

قالوا بل نتبع ما ألفینا علیه ءاباءنا

ص: 244

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 206 - 4

4 _ سرسختی ، تکبّر و غرور ، مانع اصلاح و نصیحت پذیری

اخذته العزّه بالاثم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 212 - 2

2 _ زینت زندگانی دنیا در نظر کافران ، واقعیّت آن را پوشانده است .

زین للذین کفروا الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 19

19 _ انسان بدون هدایت الهی ، در تشخیص مصالح و مفاسد خویش دچار اشتباه می شود .

کتب علیکم القتال و هو کره لکم . .. و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 221 - 15،24

15 _ ازدواج با مشرک ، زمینه ساز انحراف و دخول در جهنّم است .

و لا تنکحوا . .. اولئک یدعون الی النار

24 _ لزوم پرهیز از معاشرتهایی که خطر کفر و انحراف دارد و مایه درآمدن به جهنّم است .

و لا تنکحوا . .. و لا تنکحوا ... اولئک یدعون الی النار

با توجّه به عمومیّت تعلیل: اولئک یدعون الی النار، و شمول آن نسبت به موارد غیر ازدواج.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 257 - 9

9 _ کفر ، زمینه ساز سرپرستی و حاکمیّت طاغوت و انحراف از نور به ظلمتها

و الّذین کفروا اولیاؤهم الطّاغوت یخرجونهم من النّور الی الظّلمات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 1،8

1 _ توجه و علاقه به مادیّات ، زمینه محرومیّت از پندگیری و بینش صحیح

انّ فی ذلک لعبره لاولی الابصار. زیّن للنّاس حبّ الشّهوات

برداشت فوق از ارتباط آیه مورد بحث با آیه قبل استفاده شده است; گویا <زیّن> بیان می کند که چرا همه انسانها اهل بصیرت نیستند.

8 _ نقش عمده تمایلات جنسی ، در فریفته شدن مردمان

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء

ص: 245

از تقدیم <النساء> بر سایر امور ذکر شده در آیه، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 27

27 _ پندار های جاهلانه نسبت به خداوند ، منشأ تردید در حقّانیّت اسلام و وعده های خدا و رسول ( ص )

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 44 - 4

4 _ اطلاع ناقص از تعالیم الهی ، زمینه گمراهی

الم تر الی الذین اوتوا نصیباً من الکتب یشترون الضلاله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 47 - 23

23 _ ایمان نیاوردن اهل کتاب به قرآن ، زمینه گمراهی و عدم رستگاری ابدی آنان

من قبل ان نطمس وجوهاً فنردّها علی ادبارها

امام باقر (ع) در معنی آیه فوق فرمود: نطمسها عن الهدی فنردّها علی ادبارها فی ضلالتها ذمّاً لها بانّها لا تفلح ابداً.

_______________________________

مجمع البیان، ج 3، ص 86 ; نورالثقلین، ج 1، ص 487، ح 280.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 83 - 13،14

13 _ انتشار اخبار امنیّتی در جامعه ، زمینه گمراهی انبوه مردم و پیروی آنان از شیطان

و اذا جاءهم . .. اذاعوا به ... لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا

14 _ شایعات و اخبار گمراه کننده ، تأثیرگذار در اقشار وسیعی از جامعه و زمینه ساز گمراهی آنان

اذاعوا به . .. لو لا فضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 2

2 _ سوگند و عزم راسخ شیطان بر سر گرم کردن مردم به آرزو های پوچ

و لامنینهم

<امنین> از مصدر <تمنیه> به معنای القای آرزوهای موهوم و خیالی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 7

7 _ تکذیب آیات الهی زمینه تعلق مشیت الهی به گمراه کردن انسان

و الذین کذبوا بأیتنا . .. من یشإاللّه یضللّه

ص: 246

طرح مشیت الهی پس از سخن از تکذیب آیات و آثار آن، بیانگر زمینه های تعلق مشیت الهی به گمراه کردن برخی از آدمیان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 125 - 6،11

6 _ ضیق صدر و قرار گرفتن صدر در تنگنای شدید (روحیه حق ناپذیری) زمینه گمراهی انسان است.

و من یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا

حرج به معنای تنگنای شدید است. در مجمع البیان آمده است: <الحرج أضیق الضیق>.

11 _ ضیق صدر، زمینه و قرین گمراهی انسان است.

و من یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 15

15 _ تکبر و خودبزرگ بینی مانع گرایش به ایمان و انتخاب راه کمال و زمینه تمایل به گمراهی است .

الذین یتکبرون . .. و إن یروا کل ءایه ... و إن یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که جمله های <و إن یروا کل ءایه . .. > و <إن یروا سبیل الرشد ... > و <إن یروا سبیل الغی ... > بیانگر حالات و صفات متکبران در زمین باشد، نه اینکه _ چنانچه در برداشتهای پیش گذشت _ قسیم متکبران گرفته شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 178 - 9

9 _ دنیادوستی و هواپرستی ، زمینه ساز گمراهی و زیانکاری است .

و لکنه أخلد إلی الأرض . .. و من یضلل فأولئک هم الخسرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 115 - 5

5 _ مخالفت آگاهانه با رهنمود های الهی ، زمینه سلب هدایت خداوند و گمراه شدن انسان

ما کان اللّه لیضل . .. حتی یبین لهم ما یتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 3

3_ گمراهی ضلالت پیشگان از سوی خدا ، سزا و کیفر لجاجت و حق ناپذیری ایشان است .

ی_نوح قد ج_دلتنا . .. فأتنا بما تعدنا ... إن کان الله یرید أن یغویکم

وقوع جمله <إن کان الله> پس از بیان لجاجتها و حق ناپذیریهای کفرپیشگان (قد جادلتنا . ..) ، حاکی است که اراده خداوند بر اغوای آنان ، به خاطر عناد و لجاجتشان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 247

8 - رعد - 13 - 27 - 7

7_ گرایش نداشتن آدمی به خدا ، زمینه ساز مشیّت الهی به گمراه ساختن او و هدایت نکردنش به توحید و رسالت پیامبر ( ص )

إن الله یضل من یشاء و یهدی إلیه من أناب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 20

20_ انسان دارای نقشی بسزا در گمراهی و هدایت خویش

بل زیّن للذین کفروا مکرهم . .. و من یضلل الله فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 8

8- انسان ها ، بدون تعالیم دین و آموزه های قرآن ، گرفتار انواع ظلمت ها گمراهیهایند .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

خداوند، هدف از نزول کتاب خویش را بیرون آوردن مردم از ظلمتها معرفی می کند و برای ظلمتها نیز هیچ گونه قیدی نیاورده است که مشخص کند مراد از آنها چیست و این، حکایت از آن دارد که بدون تعالیم دین، زندگی انسانها در ظلمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 25 - 10

10- کسانی که قرآن را اسطوره می خواندند ، با استفاده از جهل مردم ، آنان را به قرآن بدبین کرده و گمراهشان می ساختند .

قالوا أس_طر الأولین . لیحملوا ... و من أوزار الذین یضلّونهم بغیر علم

این برداشت بر این اساس است که <بغیر علم> حال برای ضمیر مفعولی <یضلّونهم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 17 - 18

18- نادیده گرفتن آیات الهی ، زمینه ساز گمراهی انسان است .

ذلک من ءای_ت اللّه . .. و من یضلل فلن تجد له ولیًّا مرشدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 35 - 10

10- غرور و استکبار ، زمینه ساز انحراف در بینش و از موانع شناخت است .

أنا أکثر منک مالاً . .. قال ما أظنّ أن تبید هذه أبدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 15

ص: 248

15 - انسان ، دارای اختیار در انتخاب راه هدایت و یا گمراهی

فإمّا یأتینّکم منّی هدًی فمن اتبع هدای

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 213 - 3

3 - ابتلای به شرک ، خطری جدی در مسیر عقیده و عمل انسان

فلاتدع مع اللّه إِل_هًا ءاخر

نهی الهی _ آن هم در ظاهر خطاب به پیامبر(ص) _ نشانگر آن است که اصولاً انسان در معرض چنین خطری قرار دارد; زیرا وقتی آن حضرت مورد هشدار قرار گیرد، تکلیف دیگران روشن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 5

5 - بازماندن از اندیشه و تعقل در مظاهر هستی و پدیدآورنده آن ، انحراف از مسیر فطرت و هدایت

فصدّهم عن السبیل . .. ألاّیسجدوا للّه الذی یخرج الخبء

توصیف <اللّه> به <الذی یخرج الخبء> دربردارنده برهان و استدلال است; یعنی، به حکم عقل تنها آن کسی که در همه هستی اثر می گذارد و آن را از کتم عدم پدید می آورد، سزاوار پرستش است. این برهان، همان راه صحیح فطری است که شیطان آن را سد کرده تا مردم به جای روی آوردن به علت و پدیدآورنده هستی، پدیده ها و مظاهر هستی را بپرستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 31 - 20

20 - دارندگان روحیه استکباری ، جمعی از مردم را تضعیف کرده و تابع خود می کنند .

یقول الذین استضعفوا للذین استکبروا لولا أنتم لکنّا مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 5 - 4

4 - دنیا ، زمینه فریب و لغزشگاه انسان

فلاتغرنّکم الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 5

5 - پیروی از شیطان و گمراه شدن به دست او ، نتیجه و پی آمد عدم تعقل و خردورزی است .

ألم أعهد إلیکم ی_بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط_ن . .. و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 3

3 - روح طغیان گری و حق ناپذیری ، زمینه ساز تأثیرپذیری از فریب اغواگران و کژی منحرف کنندگان

بل کنتم قومًا ط_غین . .. فأغوین_کم

ص: 249

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 72 - 5

5 - انسان ها ، بدون تعالیم پیامبران ، از راه درست هدایت دور شده و با انواع خطر ها و آفت های گریزناپذیر رو به رو خواهند شد .

و لقد ضلّ قبلهم أکثر الأوّلین . و لقد أرسلنا فیهم منذرین

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که انذار و اخطار مردم از سوی منذران الهی، حاکی از این حقیقت است که بر سر راه انسان ها، خطرهایی وجود دارد که به وسیله پیامبران الهی شناخته می شود. و اگر انسان ها به این اخطارها توجه نکنند، با آنها رو به رو خواهند شد. گفتنی است معنای لغوی <انذار> (اعلام به امری خطرناک و شایسته برحذر بودن)، مؤید همین برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 113 - 8

8 - تأثیر نسب و پیوند خویشاوندی در سرنوشت فرزندان و در هدایت و گمراهی آنان ، امری مطلق ، قطعی و جبری نیست .

و من ذرّیّتهما محسن و ظالم لنفسه مبین

دو گروه شدن نسل ابراهیم و اسحاق(علیهماالسلام) گویای این حقیقت است که تأثیر نسب و خویشاوندی، در سرنوشت انسان و در هدایت و گمراهی فرزندان، مطلق و جبری نیست; بلکه فرزندان از هر خانواده ای ممکن است خوب و یا بد باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 125 - 12

12 - بی تقوایی ، زمینه ساز انحراف از مسیر حق و افتادن در دام آیین شرک و بت پرستی

إذ قال لقومه ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ_لقین

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که الیاس(ع)، پیش از سرزنش قوم خود به جهت گرویدن آنان به آیین شرک، آنان را به دلیل بی تقوایی سرزنش کرده است و این مطلب می رساند که بی تقوایی، زمینه ساز گرایش به آیین های باطل (همچون بت پرستی) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 13

13 - انسان ، موجودی آزاد و مختار و مسؤول هدایت و گمراهی خویش

فمن اهتدی فلنفسه و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 45 - 13

13 - فراهم کردن زمینه های گمراهی خود و خانواده خویش ، مایه خسران و سرزنش در صحنه قیامت

و قال الذین ءامنوا إنّ الخ_سرین الذین خسروا أنفسهم و أهلیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 250

17 - جاثیه - 45 - 23 - 11

11 - حرکت براساس هوا ها ، با وجود شناخت حق ، زمینه ساز تثبیت گمراهی در انسان

من اتّخذ إل_هه هویه و أضلّه اللّه علی علم

برداشت بالا بدان احتمال است که بیان <أضلّه اللّه> _ پس از <اتّخذ إل_هه هواه> _ به عنوان نتیجه و بازتاب باشد; یعنی، چون آنان هوس خویش را به خدایی گرفتند، خداوند نیز آنان را به گونه ای گمراه ساخت که با وجود بهره مندی از تمام ابزار ادراکاتی، طرفی نبستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 33 - 3

3 - تمسّک به رحمانیت خدا و کنار نهادن خشیت ، زمینه ساز انحراف و فروهشتن وظایف *

من خشی الرحم_ن بالغیب

از ارتباط <أوّاب حفیظ> و <خشی> و وصف <الرحمان> مطلب بالا احتمال می رود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 16 - 17

17 - مسلمانان بی تفاوت ، در خطر خارج شدن از جاده حق و عدالت در صورت استمرار یافتن بی تفاوتی آنان نسبت به تذکّرات و رهنمود های قرآن

و لایکونوا کالذین . .. فطال علیهم الأمد ... و کثیر منهم ف_سقون

در آیه شریفه، قساوت قلب و خروج از عدل و انصاف (حقّ)، از پیامدهای بی تفاوتی مستمر و دائمی یهود و نصارا نسبت به رهنمودهای کتاب های آسمانیشان برشمرده است. برحذر داشتن مسلمانان از پیش گرفتن شیوه اهل کتاب، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 3 - 3

3 - عواطف خانوادگی و خویشاوندی ، از زمینه های انحراف و تمایل به دشمنان خداوند

تسرّون إلیهم بالمودّه . .. لن تنفعکم أرحامکم و لا أول_دکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 8 - 7

7 - زندگی انسان ها _ بدون تعالیم دین _ در معرض انواع خطر ها و آسیب های نابود کننده و علاج ناپذیر

ألم یأتکم نذیر

انذار و اخطار پبامبران، بیانگر وجود خطرها و آسیب های بسیاری است که اگر انسان ها به تعالیم دین بی اعتنایی کنند، دچار آنها خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 24 - 10

10 - ضعف روح صبر و شکیبایی ، از موجبات عدول از مواضع دینی و تسلیم و سازش در برابر خواسته های گناه پیشگان و

ص: 251

بیگانگان کافر

فاصبر لحکم ربّک و لاتطع منهم ءاثمًا أو کفورًا

از توصیف شدن پیامبر(ص) به صبر و شکیبایی در امر رسالت _ پیش از دریافت هشدار نسبت به اطاعت از گروه های گناه کار و ناسپاس _ مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 6 - 3

3 - خلقت ویژه انسان و برخورداری او از دانش و هنر نویسندگی ، دور ماندن او را از هر گونه انحراف تضمین نمی کند .

خلق الإنس_ن . .. علّم بالقلم ... کلاّ

حرف <کلاّ> مانع پیدایش پنداری است که ممکن است با شنیدن آیات پیشین که درباره آفرینش انسان و علم او بود، برای مخاطب به وجود آید و انسان را از خطر هر انحرافی دور بداند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ناس - 114 - 5 - 5

5 - تکرار وسوسه ، فراهم سازنده زمینه تأثیر آنها در انسان است .

الذی یوسوس

فعل مضارع <یوسوس> _ به قرینه سیاق آیه که بیانگر ویژگی های وسوسه گران است _ بر استمرار دلالت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ناس - 114 - 6 - 10

10 - انسان ، همواره در خطر وسوسه های شیطان است .

من الجنّه

<شیطان> _ چنانچه در برخی از سوره های دیگر آمده است _ از جنس جن است.

281- زمینه گمراهی ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 4

4- ابلیس گمراه شدن خود را ، نتیجه فرمان خداوند به سجده بر آدم ( ع ) می دانست .

فسجد الملئکه کلّهم . .. إلاّ إبلیس أبی ... قال فاخرج منها فإنک رجیم ... قال ربّ

در اینکه مقصود ابلیس از اغوا شدنش توسط خداوند چیست؟ چند نظریه وجود دارد: یکی از آنها این است که چون خداوند، ابلیس را با فرمان سجده بر آدم(ع) مورد آزمایش قرار داد، او در این امتحان مردود شد و این مردود شدن نیز موجب لعن و طرد وی شد; لذا همین طرد و لعن _ در نظر ابلیس _ نوعی گمراهی تلقی گردید.

ص: 252

282- زمینه گمراهی امت ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 7

7 - امت های پیامبران ، در معرض آزمون و فتنه در غیبت رهبران خود هستند .

فإنّا قد فتنّا قومک من بعدک

خبر از آزموده شدن بنی اسرائیل در غیاب موسی(ع)، هشدار و تذکری برای همه امت ها است; تا در غیبت پیشوایان خود (مرگ و یا عدم حضور آنان)، مراقبت کافی به عمل آورند تا از فتنه ها سربلند بیرون آیند.

283- زمینه گمراهی بندگان خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 1،3

1 - تلاش مستمر قوم کافر و گمراه گر نوح ، برای گمراه کردن مؤمنان و بندگان خدا

إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک

3 - تداوم حیات قوم کافر و گمراه گر نوح ، موجب گمراهی بندگان خدا و مؤمنان می شد .

إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک

284- زمینه گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 9

9 - اعتراض خداوند به موسی ( ع ) در مورد جدا شدن او از مردم و پیشی گرفتن بر آنان ، به جهت بروز انحراف در آنان ، در غیاب وی بوده است .

و ما أعجلک . .. فإنّا قد فتنّا قومک من بعدک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 6

6 - بنی اسرائیل با بی توجهی به وعده خداوند ( اعطای تورات ) ، زمینه گمراهی خویش را فراهم آوردند .

و أضلّهم السامریّ . .. ألم یعدکم ربّکم وعدًا حسنًا

285- زمینه گمراهی بیماردلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 53 - 1

1 - حکمت آزاد گذاشته شدن شیطان از سوی خداوند ، برای القای شبهات پیرامون آیات الهی ، این بود که افراد بیمار دل و

ص: 253

قسی القلب گمراه شوند و گرفتار دام فتنه های شیطان گردند .

و ما أرسلنا من قبلک . .. ألقی الشیط_ن فی أُمنیّته ... لیجعل ... و القاسیه قلوبهم

<فتنه> برای بیان چند معنا به کار می رود: یکی از معانی آن _ که در آیه فوق به همان معنا به کار رفته است _ اضلال و گمراه کردن است. بنابراین معنای جمله فوق چنین می شود: <تا خدا آنچه را که شیطان القا می کند، برای کسانی که در دل هایشان بیماری است و نیز برای کسانی که سنگدل اند، مایه گمراهی قرار دهد>. گفتنی است که از آیهء پیش دو مطلب استفاده می شود: 1_ خداوند اجازه می داد تا شیطان درآیات وحی _ که توسط پیامبران تلاوت می شد _ القای شبهه کند. 2_ خداوند شبه های شیطان را محو می کرد و از چهره آیاتش می زدود. آیه مورد، بحث تعلیل برای مطلب اول است; یعنی، خداوند بدان جهت اذن می داد که شیطان در تلاوت آیات شبهه آفرینی کند تا آنها را مایه ضلالت و گمراهی بیماردلان و سنگ دلان قرار دهد.

286- زمینه گمراهی جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 29 - 11

11- جنیان ، همانند آدمیان ، گرفتار گمراهی و گناه و نیازمند هدایت گران و بیم دهندگان

ولّوا إلی قومهم منذرین

<منذرین>، در جایی معنا دارد که گناه و انحرافی وجود داشته و یا زمینه آن فراهم باشد.

287- زمینه گمراهی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 163 - 1

1 - گمراه گری مشرکان و معبودهایشان ، تنها در کسانی مؤثر خواهد بود که راه دوزخ را برگزینند .

ما أنتم علیه بف_تنین . إلاّ من هو صال الجحیم

<صال> اسم فاعل و به معنای <لازم> است (اصل آن <صالی> می باشد); یعنی، کسی که ملازم و هم راه دوزخ است و دست از این راه دوزخی برنمی دارد. گفتنی است: صیغه اسم فاعل هرگاه درمورد موجود عاقل به کار رود، به مفهوم انجام کاری از روی اختیار و انتخاب است.

288- زمینه گمراهی حق ناپذیران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 163 - 2

2 - آیین شرک و بت پرستی ، تنها در انسان های بدطینت و حق گریز زمینه تأثیر و نفوذ دارد .

ما أنتم علیه بف_تنین . إلاّ من هو صال الجحیم

ص: 254

289- زمینه گمراهی رهبران دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 10

10 - سازش با هواپرستان و تمایلات نامشروع آنان ، موجب انحراف رهبران دینی

فادع و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم

استقامت (مصدر <استقم>) به معنای ادامه حرکت در راه راست است و تقابل <استقم> با <لاتتّبع أهوائهم> مطلب بالا را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 24 - 9

9 - خطر نفوذ و تأثیرگذاری گروه های گناه پیشه و ناسپاس ، در رهبران جامعه ایمانی

و لاتطع منهم ءاثمًا أو کفورًا

290- زمینه گمراهی سختدلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 53 - 1

1 - حکمت آزاد گذاشته شدن شیطان از سوی خداوند ، برای القای شبهات پیرامون آیات الهی ، این بود که افراد بیمار دل و قسی القلب گمراه شوند و گرفتار دام فتنه های شیطان گردند .

و ما أرسلنا من قبلک . .. ألقی الشیط_ن فی أُمنیّته ... لیجعل ... و القاسیه قلوبهم

<فتنه> برای بیان چند معنا به کار می رود: یکی از معانی آن _ که در آیه فوق به همان معنا به کار رفته است _ اضلال و گمراه کردن است. بنابراین معنای جمله فوق چنین می شود: <تا خدا آنچه را که شیطان القا می کند، برای کسانی که در دل هایشان بیماری است و نیز برای کسانی که سنگدل اند، مایه گمراهی قرار دهد>. گفتنی است که از آیهء پیش دو مطلب استفاده می شود: 1_ خداوند اجازه می داد تا شیطان درآیات وحی _ که توسط پیامبران تلاوت می شد _ القای شبهه کند. 2_ خداوند شبه های شیطان را محو می کرد و از چهره آیاتش می زدود. آیه مورد، بحث تعلیل برای مطلب اول است; یعنی، خداوند بدان جهت اذن می داد که شیطان در تلاوت آیات شبهه آفرینی کند تا آنها را مایه ضلالت و گمراهی بیماردلان و سنگ دلان قرار دهد.

291- زمینه گمراهی فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 7

7 _ برخورداری خانواده از رفاه بسیار ، زمینه ساز انحراف عقیدتی _ رفتاری فرزندان

و ل_کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

ص: 255

292- زمینه گمراهی فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 54 - 10

10 - فسق دیرینه جامعه فرعونی ، زمینه ساز تأثیرپذیری آنان از تبلیغات غلط و گمراه کننده

إنّهم کانوا قومًا ف_سقین

<إنّهم> جنبه تعلیل برای قسمت اول آیه شریفه دارد.

293- زمینه گمراهی قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 22 - 1،2

1 - استفاده صاحبان زر و زور از مکر و نیرنگی بس بزرگ ، علیه دعوت نوح ( ع ) و در جهت گمراه کردن مردم

من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا . و مکروا مکرًا کبّارًا

2 - قدرت صاحبان زر و زور در عصر نوح ( ع ) ، در خدمت مکر و حیله گری علیه دین الهی و در جهت گمراه کردن مردم قرار داشت .

و مکروا مکرًا کبّارًا

294- زمینه گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 2

2 - روح طغیان گری و حق ناپذیری مشرکان ، زمینه ساز تأثیرپذیری آنان از اغواگری سردمداران شرک

بل کنتم قومًا ط_غین . .. فأغوین_کم

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <فأغویناکم> می تواند متفرع بر جمله <بل کنتم قوما طاغین> باشد; یعنی، چون شما مردم سرکشی بودید، پس ما توانستیم به اغوای شما بپردازیم.

295- زمینه گمراهی مؤمنان قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 3

3 - تداوم حیات قوم کافر و گمراه گر نوح ، موجب گمراهی بندگان خدا و مؤمنان می شد .

إنّک إن تذرهم یضلّوا عبادک

ص: 256

296- زمینه گمراهی یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 79 - 10

10 - عالمان تحریفگر و بدعتگذار یهود ، زمینه سازان گمراهی مردم خویش

ثم یقولون هذا من عند اللّه لیشتروا به ثمناً قلیلا

297- زمینه نجات از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 15

15- ربوبیت الهی ، مقتضی بیرون آوردن بندگان خویش از گمراهی کفر ، و هدایت آنان به نور ایمان

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور بإذن ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 9 - 7

7- استفاده از رخداد های مهم تاریخی ، روشی برای تربیت مردم و ابزاری جهت نجات آنان از ظلمتها

أخرج قومک من الظلم_ت إلی النور . .. ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح و عاد

298- زمینه های گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 13

13 _ افتادن بندگان به ورطه انحراف ، در صورت قطع ولایت و حمایت الهی از آنان

اذ همّت . .. و اللّه ولیّهما

جمله <اللّه ولیّهما>، بیانگر علت انصراف مسلمانان از تصمیم بر مخالفت پیامبر (ص) است. بنابراین قطع ولایت، موجب گرفتار شدن آدمی به انحراف و مخالفت پیامبر (ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 149 - 9

9 _ شکست مسلمانان در پیکار احد ، زمینه ساز رواج تبلیغات گمراه کننده کافران و منافقان

یا ایّها الّذین امنوا ان تطیعوا الّذین کفروا یردّوکم

در شأن نزول آیه آمده است که منافقان پس از شکست نبرد احد، مسلمانان را به بازگشت و پذیرش آیین مشرکان ترغیب می کردند. (مجمع البیان، ذیل آیه).

ص: 257

299- زیان گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 16 - 6

6 - زیان واقعی انسان ، در ضلالت و از دست دادن هدایت است .

اشتروا الضلله بالهدی فما ربحت تجرتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 108 - 9

9 _ ضرر و زیان گمراهی ، تنها متوجه خودِ گمراهان است .

و من ضل فإنما یضل علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 15 - 1،2

1- نفع هدایت و ضررِ گمراهی هر کسی متوجه خود اوست .

من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضلّ فإنما یضلّ علیها

2- هدایت ، دربردارنده سود و منافع و گمراهی در پی دارنده زیان و ضرر

من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضلّ فإنما یضلّ علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 3

3 - گمراهی ، دارای ضرر و خسارت برای خود گمراه است .

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 11

11 - ضرر و زیان گمراهی ، تنها متوجه خود گمراهان است .

و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 18 - 11

11- هدر دادن امکانات زندگی در مسیر کفر و گمراهی ، زیان و زمینه ساز عذاب الهی است .

أُول_ئک الذین حقّ علیهم القول . .. إنّهم کانوا خ_سرین

تعبیر <إنّ> در صورتی که علیت را برساند، نشان می دهد که نفس همین خسران، باعث شده تا عده ای گرفتار عذاب حتمی شوند.

ص: 258

300- شدت گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 40 - 5

5 - کافران ، چنان در ظلمت و گمراهی فرو رفته اند که حتی ملموس ترین حقایق الهی را درک نمی کنند .

والذین کفروا أعم_لهم . .. أو کظلم_ت فی بحر لجّیّ یغشیه موج من فوقه موج من فوقه س

ندیدن دست خویش _ با آن که دست از ملموس ترین چیز برای انسان است _ (إذا أخرج یده لم یکد یرها) حکایت از حقیقت یاد شده دارد.

301- شرایط نجات از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 14

14- خارج ساختن مردم از ظلمت کفر و گمراهی و رهنمونی آنان به نور ایمان ، حتی از سوی پیامبر ( ص ) ، منوط به اذن و مشیت خداوند است .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور بإذن ربّهم

302- شگفتی گمراهی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 4 - 15

15 - کجروی های منافقان و مواضع آنان در برابر اسلام و مسلمانان ، بس شگفت آور و تأمل برانگیز است .

أنّی یؤفکون

استفهام در <أنّی>، برای بیان تعجب است.

303- ظلم گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 82 - 11

11 _ عنه فی قوله: <و لم یلبسوا ایمانهم بظلم> قال: الضلال فما فوقه.

از امام صادق(ع) روایت شده که مراد از <ظلم>، در آیه فوق گمراهی و بالاتر از آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 259

13 - نمل - 27 - 85 - 5

5 - انحرافات عقیدتی و عملی انسان ، مصداق ظلم و ستم

أکذّبتم ب_ای_تی . .. أمّاذا کنتم تعملون . و وقع القول علیهم بما ظلموا

از این که خداوند تنها علت عذاب کافران را، ظلم آنان معرفی کرده است، استفاده می شود که آنچه در آیه قبل به عنوان تکذیب گری و نیز اعمال نادرست مطرح شده، داخل در عنوان ظلم است.

304- ظلمت گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 18 - 5

5 - منافقان ر ها شده در ظلمتِ گمراهی ها ، راه نجاتی ندارند و به ایمان راستین باز نخواهند گشت .

صم بکم عمی فهم لایرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 3

3 _ درک نکردن و غوطهور شدن در تاریکیهای جهل و گمراهی، پیامد تکذیب آیات الهی است.

و الذین کذبوا بأیتنا صم و بکم فی الظلمت من یشإاللّه یضللّه

کری و لالی تکذیب کنندگان، کنایه از درک نکردن و سردرگمی آنان است. محتمل است این حالت کیفری از جانب خداوند برای آنان باشد; چنانچه جمله <من یشإاللّه> شاهد بر آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 9 - 8

8 - < ضلالت و گمراهی > ، ظلمت و تاریکی و < هدایت و رهیابی > ، نور و روشنایی است .

لیخرجکم من الظلم_ت إلی النور

استعاره آوردن <ظلمت> برای ضلالت و <نور> برای هدایت بیانگر مطلب یاد شده است.

305- عبرت از گمراهی هواپرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 18

18 - لزوم عبرت آموزی مردمان از گمراهی هواپرستان

أفرءیت من اتّخذ إل_هه هویه . .. أفلاتذکّرون

<أفلاتذکّرون> می تواند به مجموع آیه نظر داشته باشد.

ص: 260

306- عذاب اخروی رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 8

8 - کفرپیشگان ، در قیامت خواستار ذلت و خواری بیشتر و عذاب شدیدتر برای رهبران اغواگر خویش خواهندبود .

نجعلهما تحت أقدامنا لیکونا من الأسفلین

307- عذاب رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 68 - 1

1 - درخواست کافرانِ پیرو در قیامت ، از خداوند برای دو برابر کردن عذاب رهبران گمراهگرشان .

یوم تقلّب وجوههم . .. و قالوا ربّنا إنّا أطعنا سادتنا ... ربّنا ءاتهم ضعفین من ا

308- عذر بر گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 52 - 7

7 _ انسان ها با نزول قرآن و دریافت آن هیچ عذر و توجیهی برای گرایش به کفر ، به فراموشی سپردن قیامت ، فریب خوردن به حیات دنیا و انکار آیات الهی ندارند .

الذین اتخذوا دینهم لهواً و لعباً . .. و لقد جئنهم بکتب

آیه مورد بحث در پی بیان گرفتاری کافران به آتش دوزخ و بیان عامل دوزخی شدن آنان، اشاره به اتمام حجت الهی برای همگان دارد. یعنی با نزول قرآن و معارف آن بهانه ای برای روی آوری به عقاید و اعمالی که در آیه قبل علل گرفتاری به دوزخ معرفی شده، وجود ندارد.

309- عذر در گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 211 - 13

13 _ پس از نزول آیات و اتمام حجّت ، عذری برای تمرّد نیست .

کم اتیناهم من ایه بیّنه . .. و من یبدّل نعمه اللّه من بعد ما جاءته

310- عوامل ازدیاد گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 261

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 8

8- افزایش گمراهی ، کیفر و پیامد ستم پیشگی است .

و یضلّ الله الظ_لمین

311- عوامل تثبیت گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 5

5 _ پذیرش سرپرستی شیاطین بجای خدا، عامل تثبیت گمراهی و دور ماندن از هدایت الهی

فریقا حق علیهم الضلله إنهم اتخذوا الشیطین أولیاء من دون الله

312- عوامل گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 5

5 - عالمان اهل کتاب با کتمان حقایق کتاب های آسمانی ، گمراه شدند و عذاب الهی را برای خویش کسب کردند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی و العذاب بالمغفره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 176 - 6

6 - حق ستیزی موجب گمراهی ، محرومیت از لطف و مغفرت خدا و گرفتار شدن به آتش دوزخ می باشد .

لایکلمهم اللّه یوم القیمه . .. ذلک بأن اللّه نزل الکتب بالحق

برداشت فوق بر این اساس است که <ذلک> اشاره به عقوبتهای مطرح شده در آیات قبل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 198 - 15

15 _ انسان ، بدون هدایت الهی در گمراهی است .

و ان کنتم من قبله لمن الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 206 - 10

10 _ نفاق ، فساد در زمین و نصیحت ناپذیری در برابر دعوت به تقوا ، گناه و موجب عذاب جهنّم

و من الناس من یعجبک . .. فحسبه جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 208 - 9،14

ص: 262

9 _ فریبکاری و وسوسه شیطان ، از راه های گوناگون و تدریجی است .

و لا تتبعوا خطوات الشیطان

کلمه <خطوات> که به معنی <گامها> است ; بیانگر راههای متعدّد شیطان برای فریبکاری است. و چون گامها همیشه یکی پس از دیگری برداشته می شود، حکایت از تدریجی بودن آن می کند.

14 _ نغمه هایی که باعث تفرقه و اختلاف میان مسلمین شود ، نغمه هایی شیطانی است .

یا ایها الذین امنوا ادخلوا فی السلم کافه و لا تتبعوا خطوات الشیطان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 209 - 3

3 _ متابعت از شیطان ، لغزش و انحراف است .

و لا تتبعوا خطوات الشیطان . .. فان زللتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 212 - 4

4 _ دلبستگی به جلوه های مادی دنیا ، از عوامل تحریف آیات الهی و تبدیل نعمت های او

و من یبدل . .. زین للذین کفروا

جلمه <زیّن . ..>، بیان علّت برای <و من یبدّل ...> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 213 - 34

34 _ مسؤولیّت خطیر علما و نقش مؤثّر آنان در هدایت و گمراهی جامعه

و ما اختلف فیه الاّ الذین اوتوه . .. بغیاً بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 257 - 12

12 _ عدم پذیرش ولایت الهی ، منجر به انحراف آدمی و پذیرش ولایت طاغوتیان

اللّه ولیّ الّذین امنوا . .. و الّذین کفروا اولیاؤهم الطّاغوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 268 - 4،5

4 _ شیطان ، ترغیب کننده آدمیان به زشتیها

و یأمرکم بالفحشاء

5 _ خودداری از انفاق ، زمینه گرایش جامعه به زشتیها

الشیطان یعدکم الفقر و یأمرکم بالفحشاء

گویا جمله <یأمرکم بالفحشاء>، توضیح و تفسیر جمله <یعدکم الفقر> است. یعنی شما را از انفاق بازمی دارد و در نتیجه، شما را به فحشا می کشاند. (از یک سو صفت بخل را در انسان رشد می دهد و از سوی دیگر عده ای در فقر و فلاکت خواهند ماند که نتیجه ای جز خیانت و جنایت در جامعه نخواهد داشت.)

ص: 263

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 3،7

3 _ رباخواری ، موجب انحراف و نابسامانی نظام اقتصادی جامعه می گردد .

الّذین یأکلون الرّبوا لا یَقُومونَ الاّ کما یقوم الّذی یتخبّطه الشّیطان

7 _ پندار نادرست رباخواران ، از همانندی بیع با ربا ، دلیل رباخواری آنان

الّذین یأکلون الرّبوا . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

بنابراینکه <ذلک> اشاره به <اکل ربا> باشد که از <یأکلون الرّبوا> به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 282 - 50

50 _ جبران نکردن خسارتهایی که بر کاتب و شاهد از ناحیه کتابت و شهادت وارد می شود ، موجب فسق و انحراف از حق

و لا یضارّ کاتب و لا شهید و ان تفعلوا فانّه فسوق بکم

بر مبنای مجهول بودن <لا یضارّ>، مقصود از <ضرر>، ضررهای ناشی از <کتابت> است. یعنی اگر ضرری متوجه کاتب و شاهد گردید و خسارتهای ایشان را جبران ننمودید، از حق منحرف شده اید و فاسق گشته اید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 8 - 12

12 _ هدایت و انحراف انسان ، بسته به خواست خداوند است .

ربّنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا

در آیه فوق، انحراف قلب و هدایت انسان به خداوند اسناد داده شده است. پس انحراف قلب و هدایت انسان به خواست و مشیّت اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 9

9 _ گرایش های طبیعی انسان ، مورد سوء استفاده عوامل گمراه کننده

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات

بنابراینکه فاعل محذوف از <زیّن>، شیطان باشد، که او یکی از عوامل گمراهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 1،3،4

1 _ پایبندی به خرافات ، عقاید بی اساس و احساس امنیّت واهی ، عامل رویگردانی اهل کتاب از اسلام

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

3 _ احساس مصونیّت از خلود در آتش دوزخ ، عامل فریب و گمراهی اهل کتاب

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار ... و غرّهم

4 _ باور های دروغین و خرافی ، مایه فریب و گمراهی

قالوا لن تمسّنا النار . .. غرّهم فی دینهم

ص: 264

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 55 - 10

10 _ تأثیر آلودگی های محیط کفر در انسان

و مطهّرک من الذین کفروا

نجات از میان کافران که به کلمه <تطهیر> تعبیر شده، مستلزم این است که آلودگی جامعه مؤثّر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 69 - 6،8

6 _ تلاش برای گمراه کردن دیگران ، افزودن بر گمراهی خود است .

ودّت . .. لو یضلّونکم و ما یضلّون الاّ انفسهم

8 _ کسانی که در جهت گمراه نمودن دیگرانند ، از افزودن بر گمراهی خود بی خبرند .

و ما یضلّون الاّ انفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 70 - 2

2 _ انکار و پوشاندن آیات الهی توسط اهل کتاب ، وسیله ای برای گمراه کردن دیگران

ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم . .. لم تکفرون بایات اللّه

کفر، در لغت _ چه همراه باء باشد و یا نباشد _ به معنای انکار و پوشاندن است (القاموس المحیط. )

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 71 - 2

2 _ علمای اهل کتاب با درآمیختن حق به باطل و کتمان حق ، مردم را گمراه می ساختند .

ودّت طائفه من اهل الکتاب لو یضلّونکم . .. یا اهل الکتاب لم تلبسون الحق بالباطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 78 - 7،10

7 _ تلاش برخی اهل کتاب ( عالمان آنان ) ، برای انحراف مسلمانان ، با قلمداد کردن نوشته های خود به عنوان تورات و انجیل

و انّ منهم لفریقاً . .. لتحسبوه من الکتاب

از ظاهر <لتحسبوه> که باید خطاب به مؤمنان و مسلمانان باشد استفاده شده است.

10 _ نقش تحریف کتب آسمانی و عالمان تحریفگر در انحراف جوامع

و انّ منهم لفریقاً . .. و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون

از ذکر تحریف و بیان کیفیّت آن و لحن تند آیه نسبت به علمای اهل کتاب برمی آید که این عمل در گمراه کردن مردم سهم بسزایی داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 265

2 - آل عمران - 3 - 99 - 6،8

6 _ منحرف نشان دادن راه خدا برای بازداشتن مؤمنان از آن ، خواسته اهل کتاب

لم تصدّون عن سبیل اللّه من امن تبغونها عوجاً

جمله <تبغونها عوجاً>، یعنی شما اهل کتاب خواهان کج نشان دادن راه خدا هستید.

8 _ انحراف عالمان و رهبران دینی ، موجب انحراف مردم و تحریف حقایق

یا اهل الکتاب لم تصدّون عن سبیل اللّه . .. تبغونها عوجاً و انتم شهداء

ظاهراً مراد از اهل کتاب به دلیل <انتم شهداء> عالمان اهل کتاب هستند و مراد از <من امن> مردمان عادی; بنابراین عالمان اهل کتاب از عوامل انحراف مردم و تحریف حقایق معرفی شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 2

2 _ غفلت اهل ایمان نسبت به توطئه های کافران ، موجب فریب خوردنشان و در نهایت محبت به آنان

یا ایها الذین امنوا . ..ها انتم اولاء تحبّونهم ... و اذا خلوا عضّوا علیکم الأَنا

مستفاد از ارتباط آیه مورد بحث و آیه سابق.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 8

8 _ خطر واپسگرایی مردم صدر اسلام از مسیر رهبری ، پس از رحلت یا شهادت پیامبر ( ص )

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 14،37

14 _ خودگزینی و دنیاطلبی ، منحرف کننده بینش توحیدی آدمی و عقاید دینی اوست .

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

بنابر اینکه <یظنّون باللّه . .. > نتیجه <قد اهمّتهم> باشد، نه بیان علت آن.

37 _ انحراف در رفتار و کردار آدمی ، ناشی از انحراف در گرایش های درونی و انگیزه های او

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

چون رفتار خارجی و اعمال ظاهری (فرار از جنگ، اظهار تردید در حقانیّت اسلام و . .. ) در این آیات نشانه تشخیص درون سینه ها معرّفی شده، معلوم می گردد که رفتار و کردار آدمی نتیجه افکار اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 155 - 6

6 _ پاره ای از گناهان ، زمینه ساز نفوذ شیطان در انسان و گمراهی او

انّما استزلّهم الشّیطان ببعض ما کسبوا

بنابر اینکه مراد از <ما کسبوا>، خصوص گناهان باشد، نه تمامی اعمال. بنابراین برخی از گناهان، زمینه نفوذ شیطان را فراهم می کند.

ص: 266

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 5

5 _ گمراهی و ایمان نیاوردن گروهی از مردم عصر پیامبر ( ص ) ، ناشی از کتمان حقایق از سوی عالمان اهل کتاب

و اذ اخذ اللّه . .. و لا تکتمونه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 27 - 4،5،10

4 _ تلاش شهوترانان برای انحراف جوامع دینی از حدود و مقررات الهی در روابط جنسی

و یرید الّذین یتّبعون الشّهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً

5 _ تلاش هواپرستان برای انحراف جوامع دینی از محدوده احکام و قوانین الهی

و لا تنکحوا . .. حرّمت ... و یرید الّذین یتّبعون الشّهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً

10 _ تجاوز از حدود و مقررت الهی در ازدواج و روابط جنسی ، انحرافی بزرگ

حرّمت . .. و یرید الّذین یتّبعون الشّهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 44 - 8،9،11،12

8 _ تصمیم عالمان اهل کتاب بر گمراه ساختن مسلمانان

و یریدون ان تضلوا السبیل

9 _ تصمیم عالمان یهود بر گمراه کردن مسلمانان

و یریدون ان تضلوا السبیل

11 _ سوء استفاده علمای یهود و دانشمندان اهل کتاب از علم و مقام خویش برای گمراهی مسلمانان

الم تر الی الذین . .. ان تضلوا السبیل

12 _ لزوم هشیاری جامعه ایمانی در مقابل تلاش برای گمراه ساختن مسلمانان

الم تر الی الذین . .. ان تضلوا السبیل

هدف از بیان تصمیم عالمان یهود، هشیار ساختن مسلمانان نسبت به تلاش پیگیر آن عالمان برای گمراه ساختن جامعه ایمانی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 46 - 3

3 _ تحریف و تفسیر ناصواب گفته ها ، از روش های عالمان یهود برای گمراه ساختن مسلمانان

و یریدون ان تضلوا السبیل . .. من الذین هادوا یحرّفون الکلم

هدف از تحریف و تفسیر ناصواب سخنان از سوی عالمان یهود، به دلیل <ان تضلوا>، گمراه ساختن مسلمانان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 60 - 16،18

16 _ شیطان ، همواره در صدد گمراه کردن مردم است .

و یرید الشّیطان ان یضلّهم ضلالا بعیداً

ص: 267

18 _ سقوط به ژرفنای گمراهی ، پیامد پذیرش دادگاه های طاغوتی

یریدون ان یتحاکموا . .. و یرید الشّیطان ان یضلّهم ضلالا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 7،10،12

7 _ اعمال ناروای منافقان ، عامل برگشت آنان به کفر و ضلالت

و اللّه ارکسهم بما کسبوا

با توجه به جمله <بما کفروا> در آیه بعد، از مصادیق <ارکاس> (وارونه شدن)، گرایش آنان به کفر است.

10 _ اضلال آدمیان از سوی خداوند ، پیامد و کیفر اعمال ناروای خود آنان است .

و اللّه ارکسهم بما کسبوا اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه

12 _ خداوند ، گمراه کننده منافقان

فما لکم فی المنافقین . .. اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 3

3 _ تلاش گروهی از خائنان برای به اشتباه انداختن پیامبر ( ص ) ، در قضاوت

هانتم هؤلاء جدلتم عنهم فی الحیوه الدنیا . .. لهمت طائفه منهم ان یضلوک

اگر چه ظاهر جمله شرطیه <لولا . .. لهمت>، نفی تلاش است، ولی مراد از آن نفی تأثیر تلاش می باشد. یعنی تلاش آنان برای لغزاندن پیامبر(ص)، هیچگونه اثری نداشت و گویا اصلا تلاشی در این جهت نکردند، این معنا با آیات قبل تأیید می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 115 - 12

12 _ ر ها شدن در ورطه ولایت و حکومت گمراهان ، پیامد مخالفت با رسول خدا ( ص )

و من یشاقق الرسول . .. و یتبع غیر سبیل المؤمنین نوله ما تولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 118 - 2،7

2 _ عزم راسخ شیطان بر گمراه ساختن و فریب دادن مردم

و قال لاتخذن من عبادک نصیباً مفروضاً

لام قسم و نون تأکید در فعل <لاتخذن>، حکایت از تصمیم قاطع شیطان بر گمراه کردن مردم دارد.

7 _ هشدار خداوند به مردم در مورد اغواگری شیطان و خطر منحرف شدن توسط او

و قال لاتخذن من عبادک نصیباً مفروضاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 1،6،11،24

1 _ سوگند و عزم راسخ شیطان بر گمراه کردن مردم

ص: 268

و لاضلنهم

لام قسم و نون تأکید در فعل <لاضلنهم>، دلالت بر تصمیم قطعی شیطان دارد.

6 _ گمراه ساختن ، اسیر آرزو ها نمودن و تحت فرمان گرفتن ، هدف شیطان از گزینش گروهی از مردم

و قال لاتخذن من عبادک نصیباً مفروضاً. و لاضلنهم و لامنینهم و لامرنهم

11 _ شیطان ، عامل انحراف انسان از فطرت خویش

و لامرنهم فلیغیرن خلق اللّه

24 _ شیطان ، برانگیزنده مردمان به تحریف دین خدا

لامرنهم فلیغیرن خلق اللّه

امام باقر(ع) در مورد <خلق اللّه> در آیه فوق فرمود: دین اللّه.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 276، ح 276; تفسیر برهان، ج 1، ص 416، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 120 - 1

1 _ وعده های دروغین و ایجاد آرزو های موهوم ، از روش های شیطان برای گمراه ساختن مردم

و لاضلنهم . .. یعدهم و یمنیهم و ما یعدهم الشیطن الا غروراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 9،10

9 _ ضلالت و گمراهی هر انسان ، نتیجه عمل خود وی و نیز بر اساس و برنامه و سنت خداوند است .

مذبذبین بین ذلک . .. و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

10 _ پذیرش دوستی و سرپرستی کفار ، خیانت در جنگ ، خدعه با خدا ، سستی در عبادت ، ریاکاری و کم به یاد خدا بودن ، موجب گمراهی و محرومیت دایمی از هدایت الهی است .

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

از مصادیق مورد نظر برای (من یضلل)، کسانی هستند که در آیات قبل (از 138 تا 143) خصلتهای آنان بر شمرده شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 176 - 19

19 _ نادیده گرفتن مسایل اقتصادی و حقوقی دین ( ارث و . . . ) مایه گمراهی و ضلالت

یستفتونک قل اللّه یفتیکم . .. یبین اللّه لکم ان تضلوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 33

33 _ تعلق اراده الهی به عذاب و ضلالت آدمی ، پیامد کفرورزی ، تحریفگری ، دروغپردازی علیه پیامبر ( ص ) و پیروی از تحریفگران دین

الذین یسرعون فی الکفر . .. و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً

ص: 269

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 55 - 17

17 _ محبت و دوستی و انتخاب ولی و سرپرست ، دارای نقشی اساسی و کارآمد در هدایت و گمراهی

انما ولیکم اللّه و رسوله و الذین ءامنوا

با توجه به اینکه آیه مورد بحث، ناظر به آیات پیشین است و در آن آیات پذیرش ولایت یهود و نصارا، مایه محرومیت از هدایت الهی دانسته شده بود، معلوم می شود پذیرش ولایت خدا، پیامبر(ص) و مؤمنان واجد شرایط، مایه هدایت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 9،15،19

9 _ غالیان هواپرست و گمراه از اهل کتاب ، گمراه کننده بسیاری از مردم

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

در برداشت فوق <کثیراً> مفعول به برای <ضلوا> گرفته شده است ; یعنی <اضلوا کثیراً من الناس>.

15 _ پی ریزی عقاید دینی بر پایه هواپرستی و تمایلات نفسانی ، موجب گمراهی و گمراه سازی دیگران

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

19 _ اضلال و به گمراهی کشاندن جوامع ، پیامد گمراهی و هواپرستی و در پی دارنده محرومیت از هدایت به اسلام

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا . .. و اضلوا کثیراً و ضلوا عن سواء السبیل

تکرار <ضلوا> می تواند اشاره به مراحل ضلالت هواپرستان گمراه داشته باشد که در این صورت فاعل در هر سه فعل <قد ضلوا> و <اضلوا> و <ضلوا> یک طایفه خواهد بود. بنابراین <لاتتبعوا ...> یعنی متابعت نکنید از هواپرستانی گمراه که دیگران را به گمراهی کشاندند و در نتیجه از هدایت به سواء السبیل (اسلام) باز ماندند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 3،4

3 _ منحرفان در کمین برای گمراه سازی اهل ایمان

لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم

4 _ مسلمانان در صورت بی توجهی به احکام الهی در خطر گمراهی و گرایش های کفرآمیز

علیکم انفسکم لایضرکم من ضل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 3

3 _ درک نکردن و غوطهور شدن در تاریکیهای جهل و گمراهی، پیامد تکذیب آیات الهی است.

و الذین کذبوا بأیتنا صم و بکم فی الظلمت من یشإاللّه یضللّه

کری و لالی تکذیب کنندگان، کنایه از درک نکردن و سردرگمی آنان است. محتمل است این حالت کیفری از جانب خداوند برای آنان باشد; چنانچه جمله <من یشإاللّه> شاهد بر آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 56 - 6

6 _ پیروی از هواها و تمایلات نفسانی مشرکان، موجب ضلالت و محروم ماندن از هدایت می شود.

ص: 270

قل لا أتبع أهواءکم قد ضللت إذاً و ما أنا من المهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 10

10 _ انسان بدون هدایت پروردگار در گمراهی خواهد ماند.

لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 10

10 _ اعتقاد به توحید، نتیجه حقگرایی، و شرک، گمراهی و مولود گریز از راه مستقیم است.

وجهت وجهی . .. حنیفا و ما أنا من المشرکین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 112 - 24

24 _ روی عن أبی جعفر(ع) فی معنی قوله: <یوحی بعضهم إلی بعض> إن الشیاطین یلقی بعضهم بعضا فیلقی الیه ما یغوی به الخلق . .. .

از امام باقر(ع) درباره <یوحی بعضهم . ..> روایت شده است: بعضی از شیاطین با بعض دیگر ملاقات و آنچه باعث گمراه کردن مردم است، به آنان می آموزند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 6،8

6 _ تکیه بر گمان در مسائل اصولی و زیربنایی موجب گمراهی می شود.

یضلوک عن سبیل الله إن یتبعون إلا الظن

8 _ گمراهی، پیامد پیروی از اکثر مردم است.

و إن تطع أکثر من فی الأرض یضلوک عن سبیل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 119 - 12،13،14

12 _ بسیاری از مردم با هوای نفس خود نادانسته موجب گمراهی دیگران می شوند.

و إن کثیرا لیضلون بأهوائهم بغیر علم

<با> در <بأهوائهم> سببیه است، ولی در <بغیر علم> معنی الصاق دارد.

13 _ کسانی که با اندیشه های مبتنی بر تمایلاتِ خود دیگران را به گمراهی می کشانند، مردمی نادان هستند.

و إن کثیرا لیضلون بأهوائهم بغیر علم

14 _ جهل و هوای نفس از عوامل اصلی گمراهی است.

و إن کثیرا لیضلون بأهوائهم بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 271

5 - انعام - 6 - 125 - 18

18 _ عن أبی عبدالله(ع) قال: إن الله عز و جل إذا أراد بعبد خیرا نکت فی قلبه نکته من نور و فتح مسامع قلبه و کل به ملکا یسدده و إذا أراد بعبد سوءا نکت فی قلبه نکته سوداء و سد مسامع قلبه و وکل به شیطانا یضله ثم تلا هذه الآیه: <فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره للاسلام و من یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا>.

امام صادق(ع) فرمود: هر گاه خداوند عز و جل برای بنده ای خیری بخواهد، در دلش نقطه ای از نور ایجاد می کند و گوشهای دلش را بازمی گرداند و فرشته ای بر او می گمارد که وی را در کارهایش استوار نماید. و آنگاه که خدا برای بنده ای بدی بخواهد، در دلش نقطه ای سیاه ایجاد کرده و گوشهای دلش را می بندد و شیطانی را بر او می گمارد تا گمراهش کند، سپس امام صادق(ع) آیه <فمن یرد الله ... > را تلاوت فرمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 13،16

13 _ جنیان اغواگر و انسانهای پیرو آنها برای انحراف و گمراهی از یکدیگر بهره می برند.

و قال أولیاؤهم من الإنس ربنا استمتع بعضنا ببعض

<استمتع> به معنای طلب تمتع و بهره جویی است و مراد از <بعض>، برخی از جنیان و انسانها هستند، چون بنای سخن نیز سؤال از روابط متقابل این دو گروه در دنیاست.

16 _ انسانها از گمراه شدن توسط جنیان لذت و بهره می برند.

و قال أولیاؤهم من الإنس ربنا استمتع بعضنا ببعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 129 - 2

2 _ انسانهایی ظالم در صدد گمراه کردن و منحرف ساختن انسانهای دیگرند.

یمعشر الجن قد استکثرتم . .. و کذلک نولی بعض الظلمین بعضا

در آیه پیشین سخن از اغواگری جنیان در مورد آدمیان بود. مقتضای تشبیه <کذلک> شباهت روابط متقابل آدمیان و جنیان با روابط میان ظالمان است. یعنی همان گونه که جنیان به اغوای مردم می پردازند، ظالمان نیز در صدد اغوای ظالمان دیگرند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 9،11

9 _ جعل احکام و انتساب آنها به خداوند موجب گمراه شدن مردم ناآگاه می شود.

افتری علی الله کذبا لیضل الناس بغیر علم

<بغیر علم> می تواند حال یا وصف برای یکی از سه مورد باشد: <افتری>، <لیضل> و <الناس>. برداشت فوق بر اساس احتمال سوم است. لذا معنی جمله چنین می شود: تا گمراه کند مردم را در حالی که آنان جاهل هستند.

11 _ افترازنندگان به خدا و جعل کنندگان احکام دروغین، ندانسته توده های مردم را به گمراهی می افکنند.

افتری علی الله کذبا لیضل الناس بغیر علم

<ل> در <لیضل> می تواند لام عاقبت باشد، و چنانچه <بغیر علم> نیز حال برای فاعل <لیضل> باشد، نتیجه آن معنا و برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 272

5 - اعراف - 7 - 16 - 1،2

1 _ گمراه ساختن مردم، هدف ابلیس از مهلت خواهی و درخواست عمر طولانی

أنظرنی . .. لأقعدن لهم صرطک المستقیم

2 _ ابلیس به تلافی گمراه شدن خویش، با کمین کردن در صراط مستقیم، بر گمراه کردن مردم مصمم شد.

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

کلمه <باء> در <فبما أغویتنی> سببیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 17 - 1،2،11

1 _ انسان از هر سو (مقابل، پشت سر، راست و چپ) مورد هجوم توطئه های ابلیس است.

ثم لأتینهم من بین أیدیهم و من خلفهم و عن أیمنهم و عن شمائلهم

2 _ ابلیس دارای شیوه ها و روشهای مختلف در منحرف ساختن انسان

ثم لأتینهم من بین أیدیهم

برداشت فوق بر این اساس است که جهات یاد شده (مقابل و . ..) کنایه از شیوه های مختلف باشد.

11 _ شکرگزاران، رهپویان صراط مستقیم الهی هستند.

لأقعدن لهم صرطک المستقیم . .. لاتجد أکثرهم شکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 21 - 3،4

3 _ سوگند دروغ، شیوه ای شیطانی در فریب دادن دیگران

و قاسمهما إنی لکما لمن النصحین

4 _ سوء استفاده شیطان از خصیصه کمال طلبی و منفعت جویی انسان برای گمراه سازی ایشان

و قاسمهما إنی لکما لمن النصحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 2

2 _ پرهیز از گمراه گشتن بر اثر وسوسه های شیطان، توصیه و هشدار خداوند به انسانها

یبنی ءادم لا یفتننکم الشیطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 14

14 _ تکذیب آیات الهی و تغافل از آن ، موجب نپذیرفتن راه رشد و تعالی و مایه چنگ زدن به راه های ضلالت است .

و إن یروا سبیل الرشد لا یتخذوه . .. ذلک بأنهم کذبوا بایتنا و کانوا عنها غفلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 175 - 8،10،11

8 _ پیروی از شیطان موجب قرار گرفتن آدمی در زمره گمراهان می شود .

ص: 273

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

10 _ شیطان در کمین انسان ها برای کشاندن آنان به مسلک گمراهان

فانسلخ منها فأتبعه الشیطن

عطف جمله <أتبعه . .. > بر <فانسلخ منها> به وسیله <فاء> دلالت بر این دارد که بین دور شدن بلعم باعورا از آیات الهی و تعقیب شدن از سوی شیطان فاصله ای نبوده است. و این حکایت از در کمین بودن شیطان برای اغواگری انسانها دارد.

11 _ شیطان از عوامل گمراهی است .

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 200 - 1

1 _ شیطان با وسوسه های خود همواره در صدد واداشتن انسان ها به تخلف از فرمان های خداوند است .

و إما ینزغنک من الشیطن نزغ

<نزغه> یعنی او را اندکی تحریک کرد و <نزغ> به کلامی گفته می شود که مایه تحریک شود. (لسان العرب). <من الشیطان> حال برای <نزغ> می باشد. و مراد از <نزغ شیطان> وسوسه اوست، بنابراین <اما ینزغنک ... >، یعنی اگر وسوسه ای از سوی شیطان تو را تحریک کرد. گفتنی است با توجه به آیه قبل، مراد از تحریک، ترغیب کردن به مخالفت با دستورهای خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 2،3

2 _ شیاطین ، بی تقوایان را به گمراهی می کشانند و آنان را در ضلالت فرو می برند .

و إخونهم یمدونهم فی الغی

ضمیر فاعلی در <یمدونهم> به شیاطین برمی گردد و ضمیر مفعولی به <اخوان>، یعنی <و اخوان الشیاطین یمدهم الشیاطین فی الغی>. <مد> (مصدر یمدون) به معنای کشیدن است و آوردن <فی> به جای <إلی> برای رساندن این معناست که شیطان بی تقوایان را به عمق گمراهی می برد.

3 _ شیطان پس از گمراه ساختن بی تقوایان آنان را در ر ها نمی کند و همچنان در منجلاب گمراهی نگه می دارد .

ثم لایقصرون

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر در <لایقصرون> به شیطان بازگردانده شود. <اقصار> (مصدر یقصرون) به معنای دست برداشتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 88 - 8

8 _ ثروت و زینت های فراوان دنیوی در دست طاغوت و طاغوتیان ، از عوامل گمراهی مردم است .

ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینه و أمولا . .. لیضلوا عن سبیلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 97 - 7

7_ رهبران ناصالح و گمراه ، از عوامل ضلالت و گمراهی امت ها می باشند .

ص: 274

فاتبعوا أمر فرعون و ما أمر فرعون برشید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 6

6- ابلیس ، از طریق تزیین اعمال ناپسند و خوب جلوه دادن آنها ، مردم را به گمراهی می کشاند .

قال ربّ بما أغویتنی لأزیننّ لهم فی الأرض و لأغوینّهم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 59 - 3،6

3- ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات ، موجب گمراهی و گرفتاری به عذاب است .

أضاعوا الصلوه واتبعوا الشهوت فسوف یلقون غیًّا

<غیّ> به معنای گمراهی است. گفتنی است که در جمله <یلقون غیّاً> _ به قرینه آیه بعد ( ... یدخلون الجنّه) _ مضافی در تقدیر است; یعنی، <یلقون جزاء غیّهم; آنان سزای گمراهی خود را _ که جهنم و عذاب آن است _ خواهند چشید>.

6- ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات ، ریشه اصلی انحرافات پس از رحلت پیامبران

فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلوه واتبعوا الشهوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 83 - 3

3- شیاطین ، موجوداتی وسوسه گر و تحریک کننده در جهت گمراهی مردم

أرسلنا الشی_طین علی الک_فرین تؤزّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 79 - 2

2 - رهبران و حاکمان جوامع ، دارای نقشی بسیار مؤثر در گمراهی و یا هدایت مردم

و أضلّ فرعون قومه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 100 - 3

3 - اعراض کنندگان از قرآن و تذکار های آن ، در دنیا گرفتار انحراف و گناه می شوند .

ءاتین_ک من لدنّا ذکرًا . من أعرض عنه فإنّه یحمل ... وزرًا

جمله <فإنّه یحمل. ..> ممکن است حاکی از گرفتاری اعراض کنندگان از قرآن به گناهانی دیگر باشد; یعنی، آنان بر اثر این روی گردانی، در دنیا به دام گناه گرفتار می شوند و در قیامت زیربار آن بوده و آن را حمل خواهند کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 11

11 - دروغ ، ابزار شیطان برای فریفتن انسان ها

هل أدّلک علی شجره الخلد و ملک لایبلی . .. فبدت لهما سوءتهما

ص: 275

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 17

17 - سرپیچی از هدایت های الهی ، عامل گمراهی انسان و گرفتارآمدن او به رنج و سختی است .

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

<شقاوت> به معنای سختی و دشواری است (قاموس) و به قرینه آیه بعد، مراد تنگناها و فشارهای زندگی می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 53 - 6

6- تعصب بر عقاید نیاکان و پیروی غیرآگاهانه از اجداد ، عامل انحراف و گمراهی انسان ها است .

ما ه_ذه التماثیل . .. قالوا وجدنا ءاباءنا لها ع_بدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 4 - 4

4- ضلالت و گمراهی ، پیامد قطعی قرار گرفتن در قلمرو ولایت شیطان و پیروی از او

من تولاّه فإنّه یضلّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 31 - 7

7 - کفر ورزی و پرستش غیر خدا ، سقوط از اوج هدایت ، نور و روشنایی ، به حضیض ضلالت ، ظلمت و تاریکی است .

و من یشرک باللّه . .. أو تهوی به الریح فی مکان سحیق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 52 - 8

8 - رهبانیت و زهدورزی های بی جا ، ارتکاب اعمال ناشایست و شرک ورزی در عبادت ، انحراف از طریقه پیامبران

ی_أیّها الرسل کلوا من الطّیّب_ت . .. و إنّ ه_ذه أُمّتکم أُمّه وحده و أنا ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 74 - 4

4 - ابتلا به کجی ها و ضد ارزش ها ، نتیجه حتمی و جدا نشدنی عدم باور به آخرت و روز جزا

و إنّ الذین لایؤمنون بالأخره عن الصرط لن_کبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 115 - 3

3 - بینش غلط نسبت به هدف آفرینش ( بازگشت به سوی خدا ) ، ریشه انحرافات بشر و عامل دوزخی شدن وی

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا . .. أفحسبتم أنّما ... لاترجعون

ص: 276

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 9 - 5

5 _ برخورد عناد آلود و بهانه جویانه با تعالیم آسمانی ، در پی دارنده گمراهی هدایت ناپذیر و مانع دستیابی به حق

انظر کیف ضربوا لک الأمث_ل فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 29 - 7

7 _ شیطان ، عامل جدا شدن آدمی از راه انبیا ، دوستی با افراد ناباب و گمراهی

ی_لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلاً . ی_ویلتی لیتنی لم أتّخذ فلانًا خلیلاً. لقد أضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 95 - 3،4

3 - نقش ابلیس و سپاهیانش ، در گمراهی و شرکورزی آدمیان

فکبکبوا فیها هم و الغاون . و جنود إبلیس أجمعون

به دوزخ افکنده شدن ابلیس و سپاهیانش به همراه مشرکان و معبودهایشان، بیانگر مطلب یاد شده است.

4 - ابلیس ، به تنهایی توانا بر فریب و گمراهی انسان ها نیست .

و جنود إبلیس أجمعون

وجود سپاهیان بسیار برای ابلیس _ که بر گمراه ساختن انسان هاسوگند یاد کرده _ گواه مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 99 - 1،2،4

1 - شِکوه دوزخیان از نقش اصلی پیشوایان مجرم خویش در گمراهی آنان

و ما أضلّنا إلاّ المجرمون

2 - دوستی مجرمان ، عامل گمراهی انسان ها

و ما أضلّنا إلاّ المجرمون

4 - < عن أبی جعفر ( ع ) . . . و قوله < و ما أضلّنا إلاّ المجرمون > یعنی المشرکین الذین اقتدوا بهم ه_ؤلاء فاتبعوهم علی شرکهم و هم قوم محمد ( ص ) لیس فیهم من الیهود و النصاری أحد . . . و قولهم < و ما أضلّنا إلاّ المجرمون > إذ دعونا إلی سبیلهم . . . ;

از امام باقر(ع) در باره سخن خداوند <و ما أضلّنا إلاّ المجرمون> روایت شده که فرمود: این مجرمان همان مشرکانی بودند که گمراهان به آنها اقتدا کردند و در شرکشان از آنان پیروی نمودند و آنان گروهی از امّت محمد(ص) بودند و در بین آنان احدی از یهود و نصارا نبود . ..و سخن آنان <و ما أضلّنا إلاّالمجرمون> بدین معنا است که آن گاه که آنان ما را به راه خودشان دعوت کردند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 222 - 5

5 - دروغ ، مادر گناهان و زاینده انحراف ها

أفّاک أثیم

ص: 277

اختصاص به ذکر یافتن <إفک> از میان سایر گناهان و اصل قرار گرفتن برای <إثم> (تقدم آن بر إثم) می تواند مطلب یاد شده را افاده کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 5

5 - شعر در پرتو ایمان ، به دور از گمراهی و گمراه گری است .

و الشعراء یتّبعهم الغاون . .. إلاّ الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 24 - 6،8

6 - نقش مهم شیطان در سد کردن طریق فطرت و منحرف ساختن مردم از خداوند یکتا

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم فصدّهم عن السبیل

8 - شیطان ، عامل گمراهی انسان ها و محرومیت آنان از هدایت

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم فصدّهم عن السبیل فهم لایهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 15 - 13

13 - شیطان ، دشمن انسان و عامل گمراهی وی

إنّه عدوٌّ مضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 39 - 4

4 - سرکشی و استکبار ، بی عدالتی و انحراف از حق است .

و استکبر هو و جنوده فی الأرض بغیر الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 11

11 - انسان ، نیازمند به هدایت الهی است و در صورت بهره نجستن از آن گمراه می شود .

قل ربّی أعلم من جاء بالهدی و من هو فی ضل_ل مبین

برداشت یاد شده با توجه به این مطلب است که گمراهی بشر در برابر هدایت ارائه شده از سوی خداوند قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 29 - 8،9

8 - پافشاری بر عقیده شرک آلود ، اضلال الهی را در پی دارد .

اتّبع الذین ظلموا أهواءهم . .. فمن یهدی من أضلّ اللّه

تعبیر از <أشرکوا> به <ظلموا> برای بیان این نکته است که آنان، با وجود دلایل زیاد و روشن برای اثبات وحدانیت خداوند، باز بر عقیده خویش پای فشردند و در نتیجه، به جایی رسیدند که به اضلال کیفری خداوند گرفتار آمدند.

ص: 278

9 - تبعیت جاهلانه از هوای نفس ، درپی دارنده محرومیت از هدایت الهی و عامل غوطهور شدن در گمراهی است .

بل اتّبع الذین ظلموا أهواءهم بغیر علم فمن یهدی من أضلّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 6 - 8

8 - غنا و نغمه های مفسده انگیز ، ابزار کافران برای گمراه کردن مردم از راه خدا است .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 21 - 9

9 - آداب و رسوم اقوام ، در هدایت و یا گمراهی نسل ها آنان ، تأثیری قابل توجّه دارد .

و إذا قیل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 67 - 1،3

1 - کافران ، در حال سوختن در آتش جهنم ، اعلام می کنند که مطیع بزرگان و رؤسای گمراه سازشان بودند .

إنّ اللّه لعن الک_فرین . .. یوم تقلّب ... و قالوا ربّنا إنّا أطعنا سادتنا ... فأ

3 - پیروی بی چون و چرا ( و بی منطق ) از بزرگان ، راهزن خِرد دینی است .

ربّنا إنّا أطعنا سادتنا و کبراءنا فأضلّونا السبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 8 - 10

10 - ایمان نیاوردن به آخرت ، کیفر دارد و انسان را در وادی بس بی راهه قرار می دهد .

الذین لایؤمنون بالأخره فی العذاب و الضل_ل البعید

آوردن موصول به جای اسم ظاهر (الکافرون) دلالت می کند که ایمان نیاوردن، علت گرفتاری در عذاب و واقع شدن در گمراهی دور و دراز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 20 - 2

2 - ایمان چون نور ، مایه هدایت و روشنایی و کفر ، همچون ظلمت ، مایه گمراهی و تاریک بینی

و لا الظلم_ت و لا النور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 62 - 2

2 - شیطان ، از عوامل گمراهی انسان ها

و لقد أضلّ منکم جبلاًّ کثیرًا

ص: 279

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 30 - 6

6 - مشرکان فریب خورده و پیشوایان شان در قیامت ، یکدیگر را به دست داشتن در گمراهی و انحراف از مسیر حق ، متهم خواهند کرد .

و أقبل بعضهم علی بعض یتساءلون . قالوا إنّکم کنتم تأتوننا ... قالوا ... و ما کان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 6

6 - نقش مؤثر پیشوایان گمراه در گمراهی توده ها و هم فکر و هم سان ساختن مردم با افکار و عقاید خویش

فأغوین_کم إنّا کنّا غ_وین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 16

16 - هواپرستی ، موجب گمراهی و دوری از راه خدا است .

و لاتتّبع الهوی فیضلّک عن سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 17

17 - آیین شرک ، آیینی راه زن و گمراه کننده

و جعل للّه أندادًا لیضلّ عن سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 14

14 - پذیرش قرآن و عمل به راهنمایی های آن هدایت است و رد و انکار آن گمراهی و ضلالت .

فمن اهتدی فلنفسه و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 13،16

13 - پافشاری در مخالفت با دین و تردید در حقانیت آن _ باوجود مشاهده دلایل روشن _ موجب گمراهی ابدی است .

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب

مقصود از <مسرف> در این آیه، کسی است که در مخالفت با حق، پافشاری و اصرار فراوان دارد.

16 - گمراه شدن انسان از سوی خداوند ، نتیجه و پیامد کردار خود او است .

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب

از این که خداوند از میان انسان ها، کسانی را گمراه می سازد که دست به اسراف می زنند و پیوسته در حق تردید روا می دارند، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 280

16 - غافر - 40 - 35 - 3

3 - جدال بدون دلیل و برهان در آیات الهی ( دین ) ، موجب گمراهی و محرومیت ابدی از هدایت الهی است .

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب . الذین یج_دلون فی ءای_ت اللّه بغیر سلط_ن أتی_ه

برداشت یاد شده، مبتنی بر این دیدگاه است که <الذین یجادلون . ..> بدل برای <من> در آیه پیش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 39 - 8

8 - تصویر نادرست از زندگی دنیایی و اخروی ، منشأ اصلی انحراف ها ، خودکامگی ها و حق ستیزی ها است .

ی_قوم . .. و إنّ الأخره هی دار القرار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 14 - 19

19 - نقش عملکرد جوامع ، در هدایت و گمراهی نسل آینده

و ما تفرقوا . .. إنّ الذین أورثوا الکت_ب من بعدهم لفی شک منه مریب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 3،9

3 - هدایت و ضلالت الهی نسبت به انسان ، نتیجه اعمال خود او است .

إنّما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الأرض . .. و من یضلل اللّه

9 - ستم و تجاوز به حقوق مردم ، موجب محرومیت از هدایت و افتادن در گرداب گمراهی

و من یضلل اللّه . .. و تری الظ_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 7

7 - تقلید کورکورانه و تعصبات قومی ، از عوامل مهم گمراهی و انحرافات اعتقادی در طول تاریخ

و کذلک ما أرسلنا . .. و إنّا علی ءاث_رهم مقتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 36 - 8

8 - گمراهی انسان و تسلط شیطان بر وی ، نتیجه عملکرد تباه کننده خود او است .

و من یعش . .. نقیّض له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 54 - 2،8

2 - تأثیر حاکمان ، در هدایت و گمراهی مردمان

و نادی فرعون . .. فاستخفّ قومه

8 - نقش اساسی و مؤثر تبلیغات در هدایت و گمراهی انسان ها

ص: 281

و نادی فرعون فی قومه . .. فاستخفّ قومه فأطاعوه

از این که فرعون توانست با تبلیغات خویش، قوم خود را به اطاعت وادارد، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 62 - 3

3 - پیروی از شیطان ، عامل انحراف و بازماندن از صراط مستقیم

و اتّبعون ه_ذا صرط مستقیم . و لایصدّنّکم الشیط_ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 86 - 6

6 - دلبستگی بیهوده به شفاعت غیرخدا ، از عوامل گمراهی است .

و لایملک . .. الشف_عه إلاّ من شهد بالحقّ

خداوند، برای بازداشتن مشرکان از گمراهی، به آنان یادآور شده است که معبودهای دروغین آنها هرگز قدرت شفاعت ندارند. پس از ایشان قطع امید کنند و به حق روی آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 5 - 1

1- عبادت گران غیر خدا و حاجت طلبان از درگاه غیر او ، گمراه ترین وسرگشته ترین انسان ها

و من أضلّ ممّن یدعوا من دون اللّه من لایستجیب له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 16

16- گناه ، مایه تیرگی قلب و رخت بستن صلاح از فکر و اندیشه انسان *

کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم

میان سیّئات و عدم صلاح قلب، می تواند رابطه علّی و سببی باشد. از تقدم سیّئات استفاده می شود که عامل فساد فکر و اندیشه، گناهان است و با زدایش گناهان، اندیشه صلاح می یابد. این احتمال مبتنی است بر این که <بال> به معنای قلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 14 - 12

12- انسان ، بدون برخورداری از هدایت پروردگار ، گرفتار انحراف در بینش و گرایش خویش

أفمن کان علی بیّنه من ربّه کمن زیّن له سوء عمله

از مقابله <من کان . ..> با <من زیّن...>، استفاده می شود که انسان ها به دو گروه عمده تقسیم می شوند: 1_ کسانی که برخوردار از دلایل الهی و هدایت وحی اند; 2_ گروهی که در قبال دسته اول قرار دارند و در نهایت به انحراف در بینش (زیّن له سوء عمله) و انحراف در گرایش (و اتّبعوا أهوائهم) کشیده شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 282

17 - محمد - 47 - 25 - 8

8- وسوسه ، تزیین و القای آرمان های دروغین ، ابزار شیطان در منحرف ساختن انسان ها

إنّ الذین ارتدّوا . .. الشیط_ن سوّل لهم و أملی لهم

مفهوم <أملی> ممکن است به معنای ایجاد آمال و آرزو باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 24 - 1،2

1 - صاحبان زر و زور با نیرنگ های بزرگ خود ، تعداد بسیاری از مردم را گمراه کردند .

و قد أضلّوا کثیرًا

2 - شرک و بت پرستی و دوری از رهنمود های پیامبران الهی ، گمراهی است .

و قالوا لاتذرنّ ءالهتکم . .. و قد أضلّوا کثیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 37 - 2

2 - پیشرفت و تکامل معنوی یا سقوط و انحطاط انسان ، در دست خود او است .

لمن شاء منکم أن یتقدّم أو یتأخّر

313- عوامل گمراهی ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 5

5- اغوای ابلیس از سوی خداوند ، کیفر تمرّد وی از فرمان الهی بود .

ربّ بما أغویتنی

بی تردید، گمراه شدن ابلیس از جانب خداوند، پس از سرپیچی او از سجده بر آدم(ع) بود و این می رساند که این گمراهی، جنبه کیفری داشته است.

314- عوامل گمراهی انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 17

17_ شیطان ، مترصد زمینه های مساعد برای نفوذ در انسان و منحرف ساختن او

لاتقصص رءیاک . .. فیکیدوا ... إن الشیط_ن للإنس_ن عدو مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 1

1- ابلیس ، گمراه شدن خود از سوی خداوند را ، عامل زیبا نمایاندن زشتی ها و به گمراهی کشاندن همه انسان ها معرفی

ص: 283

کرد .

قال ربّ بما أغویتنی لأزیننّ لهم فی الأرض و لأغوینّهم أجمعین

<با> در <بما> بای سببیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 9 - 4

4 - مستکبران ، دشمن سعادت و خوشبختی مردم و خواستار ضلالت و گمراهی آنان

و من الناس من یج_دل . ..لیضلّ عن سبیل اللّه

جمله <لیضل عن سبیل اللّه> به تقدیر <لیضل الناس عن سبیل اللّه> است; یعنی، جدال این گروه نادان و استکبارپیشه با توحید و یکتاپرستی و جلوگیری از گرایش مردم به آن، نه بدان جهت است که آنان خواستار سعادت مردم اند; بلکه بدان منظور است که مردم را از راه خدا - که راه خوشبختی است - بازدارند و آنان را به ضلالت و گمراهی سوق دهند.

315- عوامل گمراهی بلعم باعورا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 176 - 12

12 _ دنیاخواهی و هواپرستی بلعم باعورا موجب فاصله گرفتن او از آیات الهی و تکذیب آنها شد .

فانسلخ منها . .. و لکنه أخلد إلی الأرض

جمله <و لکنه أخلد . .. > می تواند بیانگر علت <فانسلخ منها> باشد. یعنی دنیاخواهی و هواپرستی بلعم باعورا باعث شد که از آیات الهی فاصله گیرد.

316- عوامل گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 4

4 - سامری ، موجب گمراهی بنی اسرائیل در غیاب موسی ( ع ) شد .

و أضلّهم السامریّ

<سامریّ> نام شخصی است که از قوم بنی اسرائیل بود و موجب گمراهی آنان گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 88 - 5

5 - شنیده شدن صدای گوساله از تندیسِ دست ساز سامری ، مایه فریفتگی بنی اسرائیل و باور به معبود بودن آن شد .

له خوار

ذکر هر یک از اوصاف گوساله، نشانگر دخالت آن در گرایش بنی اسرائیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 284

11 - طه - 20 - 92 - 3

3 - موسی ( ع ) ، برادرش هارون را در انحراف بنی اسرائیل و گرایش آنان به گوساله پرستی ، مقصر دانست .

قال ی_ه_رون ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا

<ما منعک. ..> استفهام انکاری است و گویای اعتراض موسی(ع) به هارون است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 93 - 4

4 - هارون ( ع ) ، متهم به مخالفت با فرمان های موسی ( ع ) با سکوت و بی تفاوتی در برابر انحراف بنی اسرائیل

ما منعک . .. أفعصیت أمری

<أفعصیت. ..> خطاب موسی(ع) به هارون(ع) است. ظاهر آیه چنین دلالت دارد که عصیان هارون از دستورات موسی(ع)، لااقل به عنوان اتهام از جانب موسی(ع) مطرح بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 94 - 3

3 - هارون ( ع ) ، دارای مسؤولیت در قبال گمراه شدن بنی اسرائیل و گوساله پرستی آنان ، از دیدگاه موسی ( ع )

ی_ه_رون ما منعک . .. لاتأخذ بلحیتی و لابرأسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 95 - 2

2 - پرسش از انگیزه و هدف سامری در ساختن گوساله زرّین و گمراه ساختن مردم ، از موارد بازخواست موسی ( ع ) از سامری

فما خطبک ی_س_مریّ

<خطب> _ نزد برخی لغت دانان _ به معنای <سبب الأمر> است (لسان العرب). زمخشری آن را به معنای <طلب> دانسته است. در نتیجه <ماخطبک>; یعنی، سبب کار تو یا مطلوب و خواسته تو چه بوده است؟ معانی <شأن> و <أمر> نیز از جمله معانی ذکر شده برای این کلمه است (قاموس).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 96 - 6

6 - ارتداد سامری ، سبب انحراف بنی اسرائیل بود .

فنبذتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 5

5 - نقش جدی درباریان و اطرافیان فرعون ، در انحراف و گمراهی مردمان

و لقد أرسلنا موسی ب_ای_تنا إلی فرعون و ملإیه

از این که <ملأ> در برنامه تبلیغی موسی(ع) هم طراز فرعون قرار گرفته اند، نقش اساسی آنان در انحراف مردم به دست می آید.

ص: 285

317- عوامل گمراهی جامعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 39 - 4

4 - نقش مهم رهبری کفر ، در گمراهی و انحراف ارکان جامعه

فتولّی برکنه

در صورتی که مراد از <رکن>، ارکان جامعه بوده و <باء> برای تعدیه باشد، از منتسب شدن انحراف ارکان جامعه، به شخص فرعون، مطلب یاد شده استفاده می شود.

318- عوامل گمراهی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 3

3- پس از اتمام حسابرسی اعمال اهل جهنّم ، شیطان آنان را سرزنش می کند و گمراهی آنان را معلول اندیشه و عمل خود آنان معرفی خواهد کرد .

و قال الشیط_ن لمّا قضی الأمر إنّ الله وعدکم وعد الحق و وعدتکم

مفسّران، از جمله احتمالاتی که برای <قضی الأمر> برشمرده اند این است که وقتی به حسابهای اهل قیامت رسیدگی شد، شیطان به اهل جهنّم چنین خطابی خواهد کرد.

319- عوامل گمراهی رهبران شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 9 - 4

4 _ گمراهیِ گریز ناپذیر سران کفر و شرک ، پیامد برخورد های عناد آلود و بهانه جویانه آنان با قرآن و پیامبر ( ص )

إن ه_ذا إلاّ إفک. .. و قالوا مالِ ه_ذا الرسول ... إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

<فاء> در <فضلّوا> برای سببیت و در <فلایستطیعون> تفسیریه است; یعنی، برخوردهای عناد آلود کافران با پیامبر(ص) سبب گمراهی آنان بود و این گمراهی، موجب نیافتن راهی برای گریز از آن گردید.

320- عوامل گمراهی رهبران کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 9 - 4

4 _ گمراهیِ گریز ناپذیر سران کفر و شرک ، پیامد برخورد های عناد آلود و بهانه جویانه آنان با قرآن و پیامبر ( ص )

ص: 286

إن ه_ذا إلاّ إفک. .. و قالوا مالِ ه_ذا الرسول ... إن تتّبعون إلاّ رجلاً مسحورًا

<فاء> در <فضلّوا> برای سببیت و در <فلایستطیعون> تفسیریه است; یعنی، برخوردهای عناد آلود کافران با پیامبر(ص) سبب گمراهی آنان بود و این گمراهی، موجب نیافتن راهی برای گریز از آن گردید.

321- عوامل گمراهی رهبران مستکبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 2

2- رهبران مستکبر و پیروانشان ، سرانجام در قیامت شیطان را مسبب اصلی گمراهی خویش قلمداد می کنند .

فقال الضعف_ؤا للذین استکبروا . .. قالوا ... و قال الشیط_ن لمّا قضی الأمر إنّ الل

ذکر سخنان شیطان در قیامت خطاب به گمراهان، پس از ذکر جریان مستکبران و پیروانشان، احتمال دارد از این جهت باشد که آنان گمراهی خویش را به شیطان نسبت می دهند و او درصدد پاسخ گویی برمی آید.

322- عوامل گمراهی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 29 - 1

1 _ ظالمان در روز رستاخیز ، دوستان ناباب را عامل گمراهی خود خواهند شمرد .

و یوم یعضّ الظالم علی یدیه یقول ی_لیتنی اتّخذت مع الرسول . .. لم أتّخذ فلانًا خل

323- عوامل گمراهی فاسقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 26 - 11

11 - تنها فاسقان به سبب وجود مثلهایی در قرآن ، به گمراهی کشانده می شوند .

و ما یضل به إلا الفسقین

324- عوامل گمراهی فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 37 - 13

13 - زیبا جلوه گر شدن رفتار زشت فرعون در دیدگان خود او ، سبب انحراف وی از راه اصلی هدایت و سعادت ( ارائه شده از سوی موسی ( ع ) ) گشت .

کذلک زیّن لفرعون سوء عمله و صدّ عن السبیل

ص: 287

جمله <و صُدّ عن السبیل> به منزله نتیجه برای جمله پیش است; یعنی، رفتار زشت فرعون در دیدگان او زیبا جلوه کرد و همین سبب شد که او راه اصلی هدایت را پیدا نکند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 39 - 5

5 - اقتدار حکومت فرعون ، اغواگر او و بازدارنده وی از پذیرش پیام روشن موسی ( ع )

فتولّی برکنه

در صورتی که <باء> برای بیان سببیت یا استعانت و <رکن> کنایه از ارکان اقتدار حکومت فرعونی باشد، استفاده می شود که فرعون به اتکای همین نیروها، به مبارزه با موسی(ع) پرداخت و از پذیرش دعوت او سر بر تافت.

325- عوامل گمراهی فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 79 - 1

1 - فرعون ، نقش اساسی و تعیین کننده ای در گمراهی مردم خود داشت .

و أضلّ فرعون قومه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 33 - 7

7 - هشدار مؤمن آل فرعون به فرعونیان ، درباره این که قتل موسی ( ع ) موجب گمراهی ابدی و علاج ناپذیر آنان خواهد شد .

أتقتلون رجلاً . .. و من یضلل اللّه فما له من هاد

برداشت یادشده به خاطر این نکته است که هشدار مؤمن آل فرعون نسبت به گمراه شدن آنان در مورد قتل موسی(ع) انجام پذیرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 39 - 7

7 - دنیاطلبی فرعونیان و تصویر نادرست آنها از زندگی دنیایی و اخروی ، سبب انحراف و خودکامگی آنان شد .

ی_قوم . .. و إنّ الأخره هی دار القرار

با توجه به یادآوری حقیقت زندگی در دنیا و آخرت از سوی مؤمن آل فرعون برای فرعونیان، برداشت بالا به دست می آید.

326- عوامل گمراهی قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 21 - 8

8 - صاحبان زر و زور ، عامل اصلی گمراهی و کفر قوم نوح بودند .

ص: 288

و اتّبعوا من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا

327- عوامل گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 11

11 _ زندگی دنیا عامل فریب خوردن کافران در نپذیرفتن آیات و پند نگرفتن از انذار انبیا

و غرتهم الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 37 - 5

5 _ جا به جایی ماه های حرام ، عاملی در جهت گمراهی کافران

إنما النسیء . .. یضل به الذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 48 - 3

3- مخالفت و عنادورزی کافران با پیامبر ( ص ) ، با تمثیل و توصیف های ناروا ، در پی دارنده گمراهی علاج ناپذیر برای آنان

کیف ضربوا لک الأمثال فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

برداشت فوق بنابراین است که مراد از <سبیلاً> راه هدایت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 74 - 1

1 - بی اعتقادی به جهان آخرت ، مهم ترین عامل انحراف و کجروی کافران

و إنّ الذین لایؤمنون بالأخره عن الصرط لن_کبون

<نکوب> (مصدر <ناکبون>) به معنای منحرف شدن است; یعنی، کسانی که به آخرت ایمان ندارند، قطعاً از راه راست، سخت منحرف اند. گفتنی است که بیان ایمان به آخرت و اختصاص به ذکر یافتن آن، از میان مسائل گوناگون اعتقادی، بیانگر مطلب فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 1

1 - کافران در قیامت ، خواهان شناسایی عاملان گمراهی خویش به منظور انتقام جویی از آنان

و قال الذین کفروا ربّنا أرنا الذین أضلاّنا . .. نجعلهما تحت أقدامنا

328- عوامل گمراهی کافران پیرو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 289

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 2

2- رهبران مستکبر و پیروانشان ، سرانجام در قیامت شیطان را مسبب اصلی گمراهی خویش قلمداد می کنند .

فقال الضعف_ؤا للذین استکبروا . .. قالوا ... و قال الشیط_ن لمّا قضی الأمر إنّ الل

ذکر سخنان شیطان در قیامت خطاب به گمراهان، پس از ذکر جریان مستکبران و پیروانشان، احتمال دارد از این جهت باشد که آنان گمراهی خویش را به شیطان نسبت می دهند و او درصدد پاسخ گویی برمی آید.

329- عوامل گمراهی مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 166 - 7

7 - سران و بزرگان گمراه ، دارای نقشی بسزا در گمراهی مردم

إذ تبرأ الذین اتبعوا من الذین اتبعوا

330- عوامل گمراهی مردم دوران ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 36 - 1

1- از دیدگاه حضرت ابراهیم ( ع ) ، بت ها و بت پرستان عامل گمراهی بسیاری از مردم در عصر او بودند .

اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس

331- عوامل گمراهی مستضعفان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 31 - 17

17 - مستکبران ، عاملی برای انحراف مردم از دین الهی و مانع ایمان آنان ، از دیدگاه مستضعفان

یقول الذین استضعفوا للذین استکبروا لولا أنتم لکنّا مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 32 - 1،3،4

1 - مستکبران در قیامت ، در رد نظر مستضعفان ، خود آنان را مردمانی مجرم معرّفی خواهند کرد .

و قال الذین استکبروا للذین استضعفوا أنحن صددن_کم عن الهدی . .. بل کنتم مجرمین

3 - مستکبران ، در قیامت ، خود را مانع حق پذیری مستضعفان در دنیا نخواهند دانست .

قال الذین استکبروا للذین استضعفوا أنحن صددن_کم عن الهدی بعد إذ جاءکم

4 - مستضعفان گمراه و مؤاخذه شده در قیامت ، در دنیا از هدایت برخوردار بودند ; لکن آن را نپذیرفته اند .

قال الذین استکبروا للذین استضعفوا أنحن صددن_کم عن الهدی بعد إذ جاءکم

ص: 290

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 1

1 - مستضعفان در قیامت ، بی گناه دانستن مستکبران را در گمراه کردن دیگران ، مردود شمرده و آنان را عامل اصلی آن معرفی خواهند کرد .

بل کنتم مجرمین . و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأ

332- عوامل گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 86 - 5

5- تلاش مشرکان در قیامت برای دخیل شمردن معبود های دروغینشان در گمراهی خویش *

و إذا رءا الذین أشرکوا شرکاءهم قالوا ربّنا ه_ؤلاء شرکاؤنا الذین کنّا ندعوا من دو

برداشت فوق، بر این احتمال استوار است که غرض مشرکان از نمایاندن معبودهای دروغین خویش، کاستن از بار گناه خویش و نهاندن آن بر دوش معبودها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 17 - 2

2 _ خداوند به روز رستاخیز ، خواستار پاسخ گویی معبود های مشرکان در باره علت گمراهی مشرکان و نقش آنان در این گمراهی

ویوم یحشرهم و ما یعبدون من دون اللّه فیقول ءأنتم أضللتم عبادی هولاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 4،5،6،10،11

4 _ معبود های مشرکان در قیامت ، خود را از داشتن هر گونه نقشی در گمراهی مشرکان ، تبرئه کرده و آن را تکذیب خواهند کرد .

ءأنتم أضللتم عبادی . .. قالوا سبح_نک ما کان ینبغی لنا أن نتّخذ من دونک من أولیاء

5 _ اظهار شگفتی و اعلام انزجار معبو های مشرکان در قیامت ، از معبود قرار گرفتن خودشان از سوی مشرکان و یا نقش داشتن آنان در گمراهی دیگران

فیقول ءأنتم أضللتم عبادی هولاء . .. قالوا سبح_نک

جمله <سبحانک> و یا <سبحان اللّه> در دو مورد به کار می رود: 1_ آن گاه که سخن شگفت آوری شنیده شود و شنونده بخواهد اظهار شگفتی کند. 2_ آن گاه که سخنی بسیار زشت و ناروایی شنیده شود و شنونده بخواهد از آن اعلان برائت و اظهار انزجار کند و واکنش منفی از خود نشان دهد (برگرفته از لسان العرب).

6 _ معبود های مشرکان در پاسخ به سؤال خداوند در قیامت ، عامل انحراف و گمراهی مشرکان را ، برخورداری آنان و پدرانشان از رفاه بسیار و از یاد بردن خدا خواهند دانست .

و ل_کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

ص: 291

<ل_کن> _ که در استدراک به کار می رود _ در آیه شریفه برای رد این اتهام است که معبودها در گمراهی مشرکان مؤثر بودند و نیز برای بیان علت های واقعی این انحراف است که در این آیه، به دو عامل اشاره شده است: 1_ رفاه (که موجب فراموشی خدا است) (متّعتهم. ..الذکر). 2- رفتار هلاکت بار آنان ( و کانوا قوماً بوراً).

10 _ معبود های مشرکان در روز رستاخیز ، عامل انحراف مشرکان را ، کردار و رفتار هلاکت بار خود آنان معرفی خواهند کرد .

و ل_کن . .. و کانوا قومًا بورًا

<بور> یا جمع <بائر> (به معنای هالک) و یا مصدر (به معنای هلاک) است. در صورت دوم، صفت بودن آن برای <قوماً>، از باب مبالغه خواهد بود.

11 _ گمراهان ( مشرکان و . . . ) ، خود عامل اصلی گمراهی خویش اند .

أم هم ضلّوا السبیل . .. و ل_کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر و کانوا قومًا ب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 19 - 2

2 _ ادعای مشرکان در باره نقش داشتن معبودهایشان در گمراهی آنان ، مورد تکذیب همان معبود ها در قیامت

فقد کذّبوکم بما تقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 15

15 - نیندیشیدن مشرکان در آیات و دلایل وحدانیت خداوند ، باعث انحراف آنان از حق است .

لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون . .. و لئن سألتهم من نزّل من السماء ماء فأحیا به الأر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 28 - 1،2،3،4

1 - تلاش مشرکان فریب خورده برای تبرئه خویش از هرگونه نقش داشتن در امر گمراهی خود

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا

2 - مشرکان فریب خورده ، پیشوایان خود را مسؤول گمراهی خویش در قیامت معرفی خواهند کرد .

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا

3 - پیشوایان شرک با تظاهر به خیرخواهی ، عامل اصلی فریب خوردن و دور شدن از مسیر خیر و حق در دیدگاه مشرکانِ گمراه شده

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا عن الیمین

<یمین> می تواند مشتق از <یمن> (خیر و برکت) باشد. بر این اساس، معنای آیه چنین می شود: شما از سر خیرخواهی به سراغ ما می آمدید. اما متعدی شدن فعل <تأتوننا> به <عن> _ که برای مجاوزت است _ موجب می شود که این کلمه متضمن معنای <تصددننا> _ که متناسب با معنای مجاوزت است _ باشد. بر این اساس، پیام اصلی آیه چنین خواهد بود: شما بودید که در ظاهر از سر خیرخواهی به سراغ ما آمده و ما را از مسیر حق و خیر گمراه می کردید.

4 - مشرکان گمراه شده ، در قیامت اعمال قدرت سران شرک را عامل گمراهی و فریب خود معرّفی خواهند کرد .

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا عن الیمین

برداشت یاد شده براساس این دیدگاه است که <یمین> (جهت راست) کنایه از قدرت و قوت باشد; زیرا معمولا سمت راست

ص: 292

قوی تر است. ازاین رو بیشتر مردم کارهای مهم و سنگین را با دست راست انجام می دهند. گفتنی است که دو آیه بعد (و ما کان لنا علیکم من سلطان) و نیز آمدن واژه <یمین> به این معنا در آیه 93 همین سوره (فراغ علیهم ضربا بالیمین) مؤید مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 29 - 1،2

1 - پیشوایان شرک ، در روز رستاخیز در برابر اتهام داشتن نقش در فریب و گمراهی مشرکان ، به دفاع برخاسته و به تبرئه خود خواهند پرداخت .

قالوا إنّکم کنتم تأتوننا . .. قالوا بل لم تکونوا مؤمنین

2 - پیشوایان شرک ، در گفت و گو با مشرکان فریب خورده در روز رستاخیز ، سوء اختیار خود آنان را عامل گمراهی شان معرفی خواهند کرد .

قالوا بل لم تکونوا مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 30 - 1،2،3

1 - پیشوایان شرک در قیامت ، هرگونه اعمال زور و سلطه از ناحیه خود را برای به گمراهی کشاندن مشرکان ، مردود خواهند دانست .

و ما کان لنا علیکم من سلط_ن

2 - پیشوایان شرک ، عامل اصلی گمراهی مشرکان را ، روح طغیان و حق ناپذیری خود آنان معرفی خواهند کرد .

بل کنتم قومًا ط_غین

3 - سران شرک در قیامت ، بدون اجبار به نقش خود در گمراهی مشرکان اقرار خواهند کرد .

و ما کان لنا علیکم من سلط_ن بل کنتم قومًا ط_غین

برداشت یاد شده از آن جا است که پیشوایان شرک، در پاسخ به اتهامِ داشتن نقش در گمراهی مشرکان، تنها به اجبار نکردن بر گمراهی اکتفا کرده و اصل نقش داشتن خود را نفی نخواهند کرد. پذیرش دست داشتن در گمراهی مشرکان در دو آیه بعد (فأغویناکم إنا کنا غاوین)، مؤید این برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 31 - 3

3 - پذیرش مقصر بودن و داشتن نقش در گمراهی مشرکان ، از سوی پیشوایان شرک در عرصه قیامت

فحقّ علینا قول ربّنا إنّا لذائقون

این که پیشوایانِ شرک، خود را در استحقاق عذاب الهی شریک می دانند، حاکی از پذیرش نوعی از مسؤولیت در گمراهی مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 1،5

1 - اعتراف سران شرک به دست داشتن خود در گمراهی توده های مشرک

فأغوین_کم

ص: 293

5 - پیشوایان شرک در عرصه قیامت ، گمراهی خود را ، عامل انحراف دیگران معرفی خواهند کرد .

فأغوین_کم إنّا کنّا غ_وین

برداشت یاد شده به خاطر تعلیل بودنِ جمله <إنّا کنّا غاوین> برای جمله پیشین (فأغویناکم) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 27 - 7

7_ شیطان ، مدعی طغیان گری مشرکان ، در نتیجه گمراهی عمیق خودشان و نه اغواگری های او

قال قرینه ربّنا ما أطغیته و ل_کن کان فی ضل_ل بعید

333- عوامل گمراهی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 16 - 5

5 - آگاه نبودن اهل نفاق به سود و زیان واقعی خویش ، عامل اختیار کردن ضلالت و از دست دادن هدایت

أولئک الذین اشتروا الضلله . .. و ما کانوا مهتدین

جمله <ما کانوا مهتدین> عطف بر جمله <اشتروا الضلاله بالهدی> است و به منزله علت برای آن می باشد; یعنی: چون به سود و زیان واقعی خویش راه نیافتند، به چنین تجارتی دست زدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 2 - 4

4 - انحرافات منافقان ، نتیجه سوگند های دروغ آنان

اتّخذوا أیم_نهم جنّه فصدّوا عن سبیل اللّه

مطلب یاد شده از تفریع <فصدّوا. ..> بر <اتّخذوا...> به دست می آید.

334- عوامل مصونیت از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 12

12 _ لزوم هشیاری در برابر جلوه های فریبنده دنیا برای مصون ماندن از گمراهی

و غرتهم الحیوه الدنیا

335- فرجام گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 10

ص: 294

10 - انتخاب آزادانه راه انحراف ، منتهی به گمراهی و کج رویِ اجتناب ناپذیر

أفرءیت من اتّخذ إل_هه هویه و أضلّه اللّه علی علم

336- فضایل معرضان از رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 17 - 5

5 - کسانی که از عبادت طاغوت و اطاعت سردمداران ضلالت ، پرهیز کرده و به خدا روی آورند و توبه کنند ، شایسته بشارت الهی اند .

و الذین اجتنبوا الط_غوت أن یعبدوها و أنابوا إلی اللّه لهم البشری

337- قانونمندی گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 14،17

14 _ هدایت و ضلالت ، دارای نظامی قانونمند

و اللّه ارکسهم بما کسبوا اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه و من یضلل اللّه فلن تجد

17 _ امید برخی از مؤمنان صدر اسلام به هدایت منافقان ، برخاسته از عدم شناخت سنن الهی در هدایت و گمراهی

فما لکم فی المنافقین . .. اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه و من یضلل اللّه فلن تجد

338- قرآن و گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 68 - 12

12 _ تأثیر منفی قرآن در برخی مردمان ، برخاسته از کفرورزی و طغیانگری آنان

و لیزیدن کثیراً منهم ما أنزل إلیک من ربک طغیناً و کفراً

339- کیفر اخروی رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 97 - 7

7 - پیشوایان گمراهی ، با مجازات دنیوی از مجازات اخروی معاف نخواهند شد .

فی الحیوه . .. لامساس و إنّ لک موعدًا لن تخلفه

ص: 295

340- کیفر دنیوی رهبران گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 97 - 7

7 - پیشوایان گمراهی ، با مجازات دنیوی از مجازات اخروی معاف نخواهند شد .

فی الحیوه . .. لامساس و إنّ لک موعدًا لن تخلفه

341- کیفر گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 20

20 _ عقوبت سنگینتر ، بازتاب ضلالت افزونتر

قل هل انبئکم بشرّ من ذلک مثوبه . .. اضل عن سواء السبیل

342- گمراهی آزر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 74 - 1

1 _ پدر ابراهیم، آزر و قوم او مردمی بت پرست و گمراه بودند.

و إذ قال إبرهیم لأبیه ءازر أتتخذ أصناما

343- گمراهی آشکار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 14

14 - شرکورزی ، گمراهی آشکار و بی نیاز به دلیل

و من هو فی ضل_ل مبین

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که روی سخن در این بخش از آیات، با اهل شرک می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 8،13

8 - مشرکان ، به دلیل عبادت معبودانی عاجز از هرگونه آفرینندگی ، در گمراهی آشکارند .

ماذا خلق الذین من دونه بل الظ_لمون فی ضل_ل مبین

13 - همه ظالمان ، در گمراهی آشکارند .

ص: 296

بل الظ_لمون فی ضل_ل مبین

<الظالمون>، جمع و دارای الف و لام است و در جای خود گفته شده که این گونه جمع ها، عمومیت را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 36 - 6

6 - تمرّد از فرمان خدا و پیامرش ، گمراهی آشکاری را در پی دارد .

و من یعص اللّه و رسوله فقد ضلّ ضل_لاً مبینًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 24 - 1،2

1 - مؤمن انطاکیه به مردم اعلان کرد : شرک و پرستش غیرخدا ، گمراهی آشکاری است .

ءأتّخذ من دونه ءالهه . .. إنّی إذًا لفی ضل_ل مبین

<إذاً> در آیه شریفه برای جواب و جزای مقدر است و تقدیر آن چنین می باشد: <إن اتّخذت من دون اللّه ءالهه أکن فی ضلال مبین>; یعنی، اگر من به جز خدا معبود دیگری برگیرم، در گمراهی آشکاری به سر خواهم برد.

2 - شرک و پرستش غیرخدا ، گمراهی آشکاری است .

إنّی إذًا لفی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 22 - 16،17

16 - کسانی که قلبشان دچار قساوت بوده و دلشان سخت می باشد ، در گمراهی شدید و آشکاری به سر می برند .

فویل للق_سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول_ئک فی ضل_ل مبین

آشکار بودن ضلالت سنگدلان، می تواند به خاطر شدید و بسیار بودن آن باشد; به گونه ای که این حقیقت برای همگان محرز و انکارناپذیر است.

17 - قساوت قلب و خدا فراموشی ، نشانه گمراهی سخت و آشکار

فویل للق_سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول_ئک فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 40 - 7

7 - ازدست دادن استعداد هدایت پذیری ، آشکارترین نوع ضلالت و گمراهی است .

أفأنت تسمع الصمّ أو تهدی العمی و من کان فی ضل_ل مبین

جمله <و من کان. ..> گویا به منزله عطف تفسیری برای قسمت قبل است; یعنی، شخصی که حق را نشنود و راه هدایت را نبیند، در گمراهی آشکار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 2 - 9

9 - مردم جزیره العرب پیش از بعثت پیامبراکرم ( ص ) ، در گمراهی آشکاری به سر می بردند .

و إن کانوا من قبل لفی ضل_ل مبین

ص: 297

<إن> در <و إن کانوا> مخفف از مثقله است; یعنی، <و إنّهم کانوا من قبل لفی ضلال مبین>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 5 - 8

8 - انحراف منافقان ، آشکار برای هر بیننده ای

و رأیتهم یصدّون

خطاب در <رأیتهم> عام است و اختصاص به بیننده ای خاص ندارد.

344- گمراهی آشکار کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 29 - 7

7 - کافران لجوج و تکذیب گر ، در گمراهی آشکار قرار دارند .

فستعلمون من هو فی ضل_ل مبین

345- گمراهی ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 2

2 _ ابلیس به تلافی گمراه شدن خویش، با کمین کردن در صراط مستقیم، بر گمراه کردن مردم مصمم شد.

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

کلمه <باء> در <فبما أغویتنی> سببیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 1،3

1- ابلیس ، گمراه شدن خود از سوی خداوند را ، عامل زیبا نمایاندن زشتی ها و به گمراهی کشاندن همه انسان ها معرفی کرد .

قال ربّ بما أغویتنی لأزیننّ لهم فی الأرض و لأغوینّهم أجمعین

<با> در <بما> بای سببیه است.

3- ابلیس ، معترف به گمراهی خود بود .

قال ربّ بما أغویتنی

346- گمراهی اجداد قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 298

11 - انبیاء - 21 - 54 - 1

1- قوم ابراهیم و نیاکان آنان ، در گمراهی آشکار قرار داشتند .

قال لقد کنتم أنتم و ءاباؤکم فی ضل_ل مبین

347- گمراهی اخروی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 18

18- < عن أبی عبدالله جعفربن محمد ( ع ) قال : . . . ان الله تبارک و تعالی یضلّ الظالمین یوم القیامه عن دار کرامته . . . کما قال عزّوحلّ : < و یضلّ الله الظالمین و یفعل الله ما یشاء > . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: همانا خداوند _ تبارک و تعالی _ ستمگران را در روز قیامت از سرای کرامت خویش گمراه می کند . .. چنان چه می فرماید: <یضلّ الله الظالمین...> ...>.

348- گمراهی اخروی فاسقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 109 - 8

8 _ گمراهی و سرگردانی فاسقان در قیامت *

و اللّه لایهدی القوم الفسقین. یوم یجمع اللّه الرسل

برداشت فوق بر این اساس است که <یوم> ظرف برای <لایهدی . ..> در آیه قبل باشد.

349- گمراهی اخروی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 66 - 1

1 - توانایی خداوند بر عذاب کافران ، به گونه ای که آنان با از بین رفتن چشم ها و نوردیدگانشان ، راه معمول خود را پیدا نکرده و از پیمودن راه درست محروم خواهند شد .

و لو نشاء لطمسنا علی أعینهم فاستبقوا الصرط فأنّی یبصرون

<طمس> (مصدر <طمسنا>) به معنای از بین بردن آثار و شواهد چیزی است و مقصود از <لطمسنا علی أعینهم> از بین بردن کامل عضو چشم و یا نور و بینایی آن می باشد. مراد از <الصراط> نیز راه معمول و متداولی است که افراد آن را طی می کنند.

ص: 299

350- گمراهی اخروی کوردلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 1

1- کوردلان در دنیا ، در آخرت نیز نابینا و راه گم کردگانند .

و من کان فی ه_ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

351- گمراهی از حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 22

22 _ لزوم ریشه یابی و تحلیل زمینه های گریز از حق و گرایش به عقاید شرک آلود و انحرافی

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

کلمه <انی> گاه به معنای <من این> بکار می رود، بنابراین جمله <ثم انظر . ..> می تواند فرمان به تأمل و اندیشه در منشأ انحراف بنی اسرائیل باشد.

352- گمراهی از دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 3 - 9

9 - پیمودن راه دین ، شکر نعمت خداوند و انحراف از آن ، ناسپاسی او است .

إنّا هدین_ه السبیل إمّا شاکرًا و إمّا کفورًا

353- گمراهی از سبیل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 16

16 - هواپرستی ، موجب گمراهی و دوری از راه خدا است .

و لاتتّبع الهوی فیضلّک عن سبیل اللّه

354- گمراهی از صراط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 2

2 _ ابلیس به تلافی گمراه شدن خویش، با کمین کردن در صراط مستقیم، بر گمراه کردن مردم مصمم شد.

ص: 300

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

کلمه <باء> در <فبما أغویتنی> سببیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 44 - 5

5- پرستش شیطان ، انحراف از راه راست و متعادل است .

فاتّبعنی أهدک صرطًا سویًّا . .. لاتعبد الشیط_ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 67 - 8

8 - شرک و بت پرستی ، گمراهی و انحراف از صراط مستقیم است .

فلاین_زعنّک فی الأمر و ادع إلی ربّک إنّک لعلی هدًی مستقیم

355- گمراهی اشراف قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 2

2_ نوح ( ع ) ، پس از تلاش های ناموفق خویش ، این احتمال را موجه دانست که خداوند خواسته تا اشراف و سران قومش ، به ورطه ضلالت و گمراهی سقوط کنند .

و لاینفعکم نصحی . .. إن کان الله یرید أن یغویکم

<إن> در <إن کان الله . ..> شرطیه است و جمله <لاینفعکم ...> به منزله جواب برای آن می باشد. گرچه این احتمال نیز که مخففه از مثقّله باشد بعید به نظر نمی رسد. بر این اساس جمله <إن کان الله> بیانگر آن است که نوح(ع) به ایمان نیاوردن قومش اطمینان پیدا کرده بود. قابل ذکر است که نیامدن <لام> در خبر <إن> مخففه، به خاطر مشتبه نشدن آن با <إن> نافیه است.

356- گمراهی اصحاب الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 26 - 4

4 - باغداران یمنی ، به هنگام مشاهده باغ ویران شده خویش ، بی درنگ به اشتباه خود پی برده و از کار محروم ساختن مستمندان پشیمان گشتند و خود را مردمی گمراه یافتند .

فلمّا رأوها قالوا إنّا لضالّون

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که مقصود از <ضالّون> گمراهی اصطلاحی (گمراهی از راه حق و حقیقت) باشد. گفتنی است کلمه <لمّا> در اصطلاح بیانگر اقتران جواب به شرط و افاده کننده فور و بداهت است.

ص: 301

357- گمراهی اصحاب شمال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 92 - 3

3 - تکذیب و گمراهی ، دو ویژگی اصلی اصحاب الشمال

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین

برداشت یاد شده، به خاطر این نکته است که در توصیف اصحاب الشمال به جای ذکر همین عنوان، وصف <المکذّبین الضالین> آمده است.

358- گمراهی اعراض از خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 40 - 5

5 - روی گردانی از یاد خدا ، ضلالت و گمراهی آشکار است .

و من یعش عن ذکر الرحم_ن . .. و من کان فی ضل_ل مبین

از ارتباط آیه فوق با جمله <و من یعش عن ذکر الرحمان> (در آیات پیشین) مطلب بالا استفاده می شود.

359- گمراهی اکثریت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 3،5

3 _ اغلب مردم زمین، گمراه و تابع گمانهای نادرست در عقاید خود هستند.

و إن تطع أکثر من فی الأرض یضلوک عن سبیل الله

5 _ کمی رهپویان راه خدا نباید موجب تزلزل رهپویان در برابر اکثریت مردم گمراه گردد.

و إن تطع أکثر من فی الأرض یضلوک

360- گمراهی اکثریّت انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 62 - 7،12

7- سوگند ابلیس برای به دست گرفتن زمام امور و منحرف ساختن فرزندان آدم ( ع ) - جزاندکی از آنان - در صورت مهلت خداوند به وی تا روز قیامت

لئن أخّرتن إلی یوم القی_مه لأحتنکنّ ذریّته إلاّ قلیلاً

12- ابلیس ، علی رغم سوگند و تصمیم قطعی بر گمراه کردن ذریه آدم ( ع ) ، بر ناتوانی خویش از تسلط بر گروه اندکی از آنان اعتراف کرد .

لأحتنکنّ ذریّته إلاّ قلیلاً

ص: 302

361- گمراهی امت ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 6

6- برخی از امت ها با اعزام انبیا به سوی آنان ، هدایت یافتند و برخی دیگر بر گمراهی خود باقی ماندند .

فمنهم من هدی الله و منهم من حقّت علیه الضل_له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 8

8 - امداد های الهی برای امت ها در برهه های خاص ، به معنای معاف شدن آنان از آزمون ها و فتنه ها در مراحل بعد نیست .

قد أنجین_کم . .. فإنّا قد فتنّا قومک من بعدک

362- گمراهی امت های ظالم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 131 - 7

7 _ مشیت الهی به شقاوت و ضلالت امتهای ستمگر پس از اتمام حجت بر ایشان تعلق می گیرد.

و من یرد أن یضله . .. یجعل الله الرجس ... ذلک أن لم یکن ربک مهلک القری بظلم

مراد از هلاکت در آیه، شقاوت و ضلالتی است که در آیات قبل از آن سخن به میان آمده بود.

363- گمراهی انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 40 - 3

3- همه انسان ها ، حتی بندگان خالص خدا ، در معرض فریب و آراسته نمودن زشتی ها توسط ابلیس

لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین

جمله <إلاّ عبادک منهم المخلصین> استثنا از جمله <لأغوینّهم أجمعین> است نه جمله <لأزیننّ لهم . ..> ;یعنی، ابلیس از گمراهی بندگان خالص خدا ناتوان است، ولی به سراغ همه می رود و درصدد وسوسه همگان برمی آید. گفتنی است آیه 200 سوره <اعراف> _که درباره وسوسه گری شیطان برای پیامبراسلام(ص) است _ مؤید همین حقیقت است (و إما ینزغنّک من الشیطان نزغ فاستعذ بالله).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 82 - 3

ص: 303

3 - گمراه کردن همه انسان ها ، هدف و فلسفه مهلت خواهی ابلیس از خداوند بود .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون . قال فإنّک من المنظرین ... قال فبعزّتک لأغوینّهم

از این که ابلیس، پس از مهلت خواهی از خداوند و پذیرش این خواسته از سوی او، اعلام کرد که بر گمراه کردن مردم مصمم گشته است; می توان به دست آورد که هدف اصلی او از این درخواست، همان گمراه سازی بنی آدم بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 21 - 2

2 - هدایت شدن یا گمراه گشتن مردمان ، خارج از قلمرو توانایی پیامبر ( ص )

قل إنّی لا أملک لکم ضرًّا و لا رشدًا

<ضرّ> در مقابل <نفع> و <رشد> در مقابل <غیّ> است و در این آیه، هر یک از آن دو واژه _ به لحاظ معنا _ می تواند قرینه برای دیگری باشد; یعنی، <ضرّ> قرینه باشد که مقصود از <رشد>، ضلالت است و <ضرّ> قرینه بر این باشد که مراد از <رشد>، نفع است.

364- گمراهی اهل انطاکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 24 - 3

3 - مردم انطاکیه ، در گمراهی آشکاری بسر می بردند .

إنّی إذًا لفی ضل_ل مبین

365- گمراهی اهل بابل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 12

12 _ اهل بابل به سبب پندار ربوبیت برای اجرام آسمانی و پرستش بتها، گمراه بودند.

أتتخذ أصناما . .. کوکبا ... القمر ... القوم الضالین

به گفته بسیاری از مفسران، احتجاج ابراهیم(ع) با مشرکان در سرزمین بابل روی داده است.

366- گمراهی اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 3

3 _ احساس مصونیّت از خلود در آتش دوزخ ، عامل فریب و گمراهی اهل کتاب

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار ... و غرّهم

ص: 304

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 1

1 _ انحراف اهل کتاب از دین خدا ( ایمان به پیامبر اکرم ( ص ) و یاری آن حضرت )

افغیر دین اللّه یبغون

با توجه به آیات قبل که درباره اهل کتاب بوده است; این آیه اشاره به آنان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 3

3 _ لزوم اعتراض ، در برابر کجروی های کافران و اهل کتاب

قل یا اهل الکتب لم تکفرون بایات اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 2

2 _ اهل کتاب به دلیل کفرشان به قرآن و انکار رسالت پیامبر ( ص ) و بازداری مردمان از پیوستن به اسلام ، منحرفانی سخت گمراه

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

از مصادیق مورد نظر برای <الذین کفروا . ..> به قرینه آیات پیشین (153 به بعد) آن گروه از اهل کتاب هستند که رسالت پیامبر(ص) را نپذیرفتند و قرآن را وحی الهی ندانستند ; و مراد از <سبیل اللّه> به دلیل آیات گذشته دین اسلام است.

367- گمراهی با علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 209 - 5

5 _ لغزش ، پس از علم ، پذیرفتنی نیست .

و لا تتبعوا . .. فان زللتم من بعد ما جاءتکم البینات

368- گمراهی بت پرستی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 74 - 12

12 _ بت پرستی گمراهی آشکار است.

إنی أریک و قومک فی ضلل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 75 - 3

3 _ ابراهیم(ع) به دلیل مشاهده ملکوت آسمانها و زمین بت پرستی را گمراهی آشکاری می دید.

ص: 305

إنی أریک و قومک فی ضلل مبین. و کذلک نری إبرهیم

جمله <و کذلک نری> احتمالا در صدد بیان سبب و زمینه گفته های ابراهیم(ع) در آیه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 4

4 _ شرک ( اعتقاد به ربوبیت غیر خدا ) آیینی باطل و بت پرستی ضلالت و گمراهی است .

فذلکم اللّه ربکم الحق فماذا بعد الحق إلا الضلل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 12 - 5

5 - شرک و بت پرستی ، بدترین و عمیق ترین نوع گمراهی

ذلک هو الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 67 - 8

8 - شرک و بت پرستی ، گمراهی و انحراف از صراط مستقیم است .

فلاین_زعنّک فی الأمر و ادع إلی ربّک إنّک لعلی هدًی مستقیم

369- گمراهی بدعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 21 - 8

8 - دنیامداری ، شرک ، بدعت در دین ، ظلم و سیاه کاری است .

أم لهم شرک_ؤا . .. و إنّ الظ_لمین لهم عذاب ألیم

370- گمراهی بدنمایاندین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 6

6- ترجیح دهندگان دنیا بر آخرت و سد کنندگان راه خدا و کج جلوه دهندگان آن در نهایت گمراهی هستند .

الذین یستحبّون الحیوه الدنیا علی الأخره و یصدّون عن سبیل الله و یبغونها عوجًا أُ

371- گمراهی بلعم باعورا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 306

6 - اعراف - 7 - 175 - 6

6 _ بلعم باعورا پس از دور شدن از معارف الهی به دام شیطان گرفتار و از گمراهان شد .

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

<غوایه>، مصدر <غاوین> به معنای گمراه شدن است.

372- گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 211 - 1

1 _ تخلّف و انحراف بنی اسرائیل ، علی رغم ارائه آیات روشن و معجزات الهی به آنان

کم اتیناهم من ایه بیّنه و من یبدل نعمه اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 2

2 _ کفر و گمراهی بنی اسرائیل به علت نقض پیمان های الهی

فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل . .. فبما نقضهم میثقهم لعنهم

به مقتضای آیه قبل (و لقد اخذ اللّه . .. فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل سواء السبیل)، نقض میثاق الهی، کفر و گمراهی است. و آیه مورد بحث، بنی اسرائیل را نقض کننده پیمان الهی معرفی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 149 - 2

2 _ بنی اسرائیل پس از آگاهی به گمراهی خویش ، از گوساله پرستی توبه کردند و به گناه خویش معترف شدند .

قالوا لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا لنکونن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 5 - 4

4- قوم موسی در انواع ظلمت ها گرفتار بودند .

أن أخرج قومک من الظلم_ت إلی النور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 2

2 - موسی ( ع ) در میقات و از طریق وحی ، بر امتحان شدن بنی اسرائیل در غیاب او و گمراه شدن آنان آگاهی یافت .

و عجلت إلیک . .. فإنّا قد فتنّا قومک من بعدک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 7

ص: 307

7 - بنی اسرائیل ، بدون این که در تحقق وعده خداوند ( اعطای تورات ) به آنان تأخیری شده باشد ، به گمراهی تن در دادند .

ألم یعدکم ربّکم . .. أفطال علیکم العهد

استفهام در <أفطال> انکاری است. و <عهد> به معنای زمان است. (قاموس) و مراد زمان تحقق وعده ای است که <ألم یعدکم> بر آن دلالت داشت، و ممکن است مراد از <عهد> زمان دوری موسی(ع) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 1

1 - انحراف و گوساله پرستی بنی اسرائیل در زمان غیبت موسی ( ع ) ، علی رغم هشدار های هارون ( ع ) صورت گرفته بود .

و لقد قال لهم هرون من قبل

<من قبل>; یعنی، پیش از بازگشت موسی(ع) از میقات.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 49 - 5

5 - بنی اسرائیل در عصر فرعون ، گرفتار انحراف در عقیده و عمل و نیازمند هدایت از سوی خدا

و لقد ءاتینا موسی الکت_ب لعلّهم یهتدون

<هم> در <لعلّهم> کنایه از بنی اسرائیل است و ارجاع آن به فرعون و طایفه او، درست نیست; زیرا نزول تورات، بعد از هلاکت آنها بود.

373- گمراهی بی تقوایان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 2،3،6

2 _ شیاطین ، بی تقوایان را به گمراهی می کشانند و آنان را در ضلالت فرو می برند .

و إخونهم یمدونهم فی الغی

ضمیر فاعلی در <یمدونهم> به شیاطین برمی گردد و ضمیر مفعولی به <اخوان>، یعنی <و اخوان الشیاطین یمدهم الشیاطین فی الغی>. <مد> (مصدر یمدون) به معنای کشیدن است و آوردن <فی> به جای <إلی> برای رساندن این معناست که شیطان بی تقوایان را به عمق گمراهی می برد.

3 _ شیطان پس از گمراه ساختن بی تقوایان آنان را در ر ها نمی کند و همچنان در منجلاب گمراهی نگه می دارد .

ثم لایقصرون

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر در <لایقصرون> به شیطان بازگردانده شود. <اقصار> (مصدر یقصرون) به معنای دست برداشتن است.

6 _ پافشاری مشرکان و بی تقوایان پیرو شیطان به گمراهی خویش

ثم لایقصرون

برداشت فوق بر این اساس است که ضمیر در <لایقصرون> به مشرکان و بی تقوایان برگردانده شود.

ص: 308

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 115 - 4

4 _ اضلال ، از کیفر های الهی برای بی تقوایان

ما کان اللّه لیضل . .. حتی یبین لهم ما یتقون

374- گمراهی پیروان ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 42 - 8

8- پیروان ابلیس ، مردمانی گمراهند .

إلاّ من اتبعک من الغاوین

<من الغاوین> حال است برای ضمیر فاعلی <اتبع> و <الغاوین> از مصدر <غیّ> (عقیده فاسد) به کسانی گفته می شود که دارای عقیده فاسد باشند.

375- گمراهی پیروان شیاطین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 10

10 _ پذیرندگان ولایت شیاطین، بی خبر از گمراهی خویش و در پندار برخورداری از توفیق هدایت هستند.

و یحسبون أنهم مهتدون

376- گمراهی پیروان شیطان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 7

7- شیطان در قیامت به پیروان گمراه خویش اعلام خواهد کرد که وی هیچ سلطه ای بر آنها ندارد و صرفاً آنان به دعوت او پاسخ مثبت داده اند .

و قال الشیط_ن . .. و ما کان لی علیکم من سلط_ن إلاّ أن دعوتکم فاستجبتم لی

377- گمراهی جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 106 - 3

3 - اعتراف دوزخیان به استیلای شقاوت و گمراهی ، بر سراسر زندگی دنیوی آنان

ص: 309

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 107 - 6

6 - < و فی الحدیث أنّ أهل النار إذا دخلوها . . . < فقالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین ، ربّنا أخرجنا منها فإن عدنا فإنّا ظالمون > فیقفون أربعین سنه _ ذلّ الهوان لایجابون . . . ، ثم یجیبهم اللّه جلّ جلاله < اخسئوا فیها و لاتکلّمون > قال : فعند ذالک ییأسون من کلّ فرج و راحه و یغلق أبواب جهنّم علیهم . . . ;

در حدیث آمده است که جهنمیان آن گاه که وارد آتش می شوند [می گویند:]. ..<فقالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین...> پس چهل سال با ذلت و خواری توقف می کنند، در حالی که پاسخ داده نمی شوند... سپس خداوند _ جلّ جلاله _ جواب آنان را چنین می دهد: <اخسئوا فیها و لاتکلّمون>. امام(ع) فرمود: در این هنگام است که آنان از هر گونه گشایش و راحتی، مأیوس می گردند و درب های جهنم به روی آنها بسته می شود...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 4

4 _ کسانی که در قیامت به روافتان به سوی جهنم سوق داده می شوند ، دارای شوم ترین جایگاه و بی راهه ترین مسیراند .

الذین یحشرون علی وجوههم إلی جهنّم أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

برداشت فوق، مبتنی بر این است که <الذین> مبتدا و <أُولئک> خبر آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 1

1 - سوگند به خدا و اعتراف حسرت بار دوزخیان در میان شراره های آتش ، به گمراهی آشکار خویش در دنیا

تاللّه إن کنّا لفی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 28 - 5

5_ انحراف و کفر انسان های دوزخی ، ناشی از سوء اختیار خود آنان است ; نه معلول عوامل جبری .

و قد قدّمت إلیکم بالوعید

تعبیر <قد قدّمت إلیکم بالوعید> بدان معنا است که بر گمراهان، قبلاً اتمام حجت شده است و دیگر مجالی برای جدال و تخاصم نیست. لازمه اتمام حجت و مجرم بودن فرد، این است که او مجبور نبوده و به سوء اختیار خود، علیه حجت الهی اقدام کرده است.

378- گمراهی حق ستیزان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 176 - 6

6 - حق ستیزی موجب گمراهی ، محرومیت از لطف و مغفرت خدا و گرفتار شدن به آتش دوزخ می باشد .

ص: 310

لایکلمهم اللّه یوم القیمه . .. ذلک بأن اللّه نزل الکتب بالحق

برداشت فوق بر این اساس است که <ذلک> اشاره به عقوبتهای مطرح شده در آیات قبل باشد.

379- گمراهی حق ناپذیران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 126 - 2

2 _ گمراه کردن حقگریزان با ضیق صدر و هدایت حقپویان با شرح صدر، صراط مستقیم پروردگار و سنت استوار اوست.

فمن یرد الله ان یهدیه . .. هذا صرط ربک مستقیما

ظاهراً مشارالیه <هذا> مفاد آیه قبل است که به منزله نتیجه ای بر آیات گذشته بود. بنابراین <هذا> اشاره به شرح صدر و ضیق صدر و ... است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 52 - 12

12 - پیامبر ( ص ) نیز ، توانِ بیرون آوردن افراد حق گریز را از گمراهی ، ندارد .

فإنّک لاتسمع الموتی و لاتسمع الصمّ الدعاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 53 - 4

4 - کافران حق ناپذیر ، در گمراهی و ضلالت ، غوطهورند .

و ما أنت به_د العمی عن ضل_لتهم

380- گمراهی در جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 12،13،15

12 _ گمراهی آشکار مردم ، پیش از بعثت پیامبر ( ص )

و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

13 _ هواپرستی و رواج ضدارزش ها ، جهل و محرومیّت از تعالیم دین ، از جلوه های گمراهی مردم ، پیش از ظهور پیامبر ( ص )

یزکّیهم و یعلّمهم الکتب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

15 _ یادآوری وضعیّت نابهنجار ( گمراهی آشکار ) مردم پیش از بعثت ، برانگیزنده توجّه و قدردانی از نعمت بزرگ رسالت پیامبر ( ص )

لقد منّ اللّه . .. و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

جمله <ان کانوا . .. > به منزله دلیل است برای بزرگی نعمتِ رسالت. یعنی روشن است که پیش از بعثت پیامبر (ص) در چه منجلابی از گمراهی و ضلالت فرو رفته بودید و این پیامبر (ص) و تعالیم قرآنی بود که شما را هدایت کرد.

ص: 311

381- گمراهی در گرایش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 37

37 _ انحراف در رفتار و کردار آدمی ، ناشی از انحراف در گرایش های درونی و انگیزه های او

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

چون رفتار خارجی و اعمال ظاهری (فرار از جنگ، اظهار تردید در حقانیّت اسلام و . .. ) در این آیات نشانه تشخیص درون سینه ها معرّفی شده، معلوم می گردد که رفتار و کردار آدمی نتیجه افکار اوست.

382- گمراهی دشمنان محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 3

3 _ کافران معاند با پیامبر ( ص ) ، در قیامت ، دارای شوم ترین جایگاه و بی راهه ترین مسیر خواهند بود .

الذین . .. أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

383- گمراهی دنیاطلبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 6

6- ترجیح دهندگان دنیا بر آخرت و سد کنندگان راه خدا و کج جلوه دهندگان آن در نهایت گمراهی هستند .

الذین یستحبّون الحیوه الدنیا علی الأخره و یصدّون عن سبیل الله و یبغونها عوجًا أُ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 20 - 22

22 - دنیاطلبان ، انسان هایی فریب خورده اند .

و ما الحیوه الدنیا إلاّ مت_ع الغرور

384- گمراهی دنیاطلبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 21 - 8

8 - دنیامداری ، شرک ، بدعت در دین ، ظلم و سیاه کاری است .

ص: 312

أم لهم شرک_ؤا . .. و إنّ الظ_لمین لهم عذاب ألیم

385- گمراهی دین فروشان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 1

1 - دین فروشان و کتمان کنندگان احکام و معارف کتاب های آسمانی ، ضلالت پیشه و به دور از هدایتند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی

386- گمراهی رهبران شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 32 - 4

4 - اعتراف سردمداران شرک در عرصه قیامت به گمراهی خود

إنّا کنّا غ_وین

387- گمراهی رهبران مستکبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 21 - 16

16- رهبران مستکبر ، در قیامت ، به گمراهی خود اعتراف خواهند کرد .

لو هدی_نا الله لهدین_کم

388- گمراهی رهبران مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 166 - 5

5 - قیامت ، روز آگاهی مشرکان تابع و دنباله رو از گمراهی پیشوایان و بزرگان خویش

إذ تبرأ الذین اتبعوا من الذین اتبعوا

389- گمراهی سنگدلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 313

16 - زمر - 39 - 22 - 16

16 - کسانی که قلبشان دچار قساوت بوده و دلشان سخت می باشد ، در گمراهی شدید و آشکاری به سر می برند .

فویل للق_سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول_ئک فی ضل_ل مبین

آشکار بودن ضلالت سنگدلان، می تواند به خاطر شدید و بسیار بودن آن باشد; به گونه ای که این حقیقت برای همگان محرز و انکارناپذیر است.

390- گمراهی شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 16

16_ توحید و یکتاپرستی ، آیینی بدون کمترین انحراف و کجی ، و شرک پنداری منحرف و نادرست است .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه ذلک الدین القیم

<قیّم> به معنای مستقیم و بدون انحراف و کجی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 12 - 5

5 - شرک و بت پرستی ، بدترین و عمیق ترین نوع گمراهی

ذلک هو الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 67 - 8

8 - شرک و بت پرستی ، گمراهی و انحراف از صراط مستقیم است .

فلاین_زعنّک فی الأمر و ادع إلی ربّک إنّک لعلی هدًی مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 8

8 - شرکورزی ، ضلالت و گمراهی است .

لو أنّهم کانوا یهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 14

14 - شرکورزی ، گمراهی آشکار و بی نیاز به دلیل

و من هو فی ضل_ل مبین

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که روی سخن در این بخش از آیات، با اهل شرک می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 314

16 - فصلت - 41 - 17 - 5

5 - شرکورزی و پرستش غیر خدا ، گمراهی و کوری است .

فاستحبّوا العمی علی الهدی

مصداق بارز برای ضلالت و کوردلی قوم ثمود _ به قرینه <ألاّ تعبدوا إلاّ اللّه> در آیه 14 _ شرک و پرستش غیر خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 21 - 8

8 - دنیامداری ، شرک ، بدعت در دین ، ظلم و سیاه کاری است .

أم لهم شرک_ؤا . .. و إنّ الظ_لمین لهم عذاب ألیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 3

3 - توحید ، امری فطری و شرک انحراف از فطرت انسانی است .

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

در صورتی که آیه شریفه را مستقل از قبل بدانیم و ضمیر <هم> به مطلق بشر بازگردد، استفاده می شود که توحید در فطری بودن انسان نهفته است.

391- گمراهی طاغوت پرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 18،19

18 _ طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

19 _ پیشینیان اهل کتاب _ بر اثر گرفتاری به لعنت و غضب خدا و در آمدن به شکل میمون و خوک و پرستش طاغوت _ ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

392- گمراهی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 24 - 7

7_ مشاهده برهان الهی ( درک حقایقی نظیر ربوبیت خدا ، دریافت زشتیِ گناه ، باور به عدم رستگاری ظالمان و گنه کاران و . . . ) عامل عصمت پیامبران است .

و همّ بها لولا أن رءا بره_ن ربه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 315

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 7

7- خداوند ، ستمگران را به گمراهی می کشاند .

و یضلّ الله الظ_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 13

13 - همه ظالمان ، در گمراهی آشکارند .

بل الظ_لمون فی ضل_ل مبین

<الظالمون>، جمع و دارای الف و لام است و در جای خود گفته شده که این گونه جمع ها، عمومیت را می رساند.

393- گمراهی عبادت غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 17 - 5

5 _ پرستیدن غیر خدا ، گمراهی است .

ءأنتم أضللتم عبادی ه_ؤلاء أم هم ضلّوا السبیل

394- گمراهی علمای اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 5

5 - عالمان اهل کتاب با کتمان حقایق کتاب های آسمانی ، گمراه شدند و عذاب الهی را برای خویش کسب کردند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی و العذاب بالمغفره

395- گمراهی غافلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 43 - 10

10 - خدافراموشان ، گرفتار بیراهه ها و راه های پرپیچ و خم در زندگی معنوی و اعتقادی خویش

و من یعش عن ذکر الرحم_ن . .. إنّک علی صرط مستقیم

آیات پیشین، در ارتباط با اعراض کنندگان از یاد خدا بود و جمله <إنّک علی صراط مستقیم> تعریضی است به آنان که شما از راه مستقیم به دورید.

ص: 316

396- گمراهی فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 21 - 3

3$ - فرعون ، طغیان گری بس گمراه و بی پروا

طغی . .. و أهدیک ... فتخشی ... فکذّب

تکذیب معجزه موسی(ع)، نشانه عمق محرومیت فرعون از هدایت و خشیت است.

397- گمراهی فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 22 - 4

4- جامعه فرعونی ، جرم پیشه و غوطهور در گناه و انحراف

أنّ ه_ؤلاء قوم مجرمون

398- گمراهی فقیهان دنیاطلب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 224 - 5

5 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ الشعرا یتّبعهم الغاوون > قال : . . .هم قوم تفقهوا لغیر الدین فضلّوا و أضلوا ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ <الشعراء یتّبعهم الغاوون> روایت شده که فرمود: . ..آنان گروهی هستند که فقه را برای غیر دین آموخته اند; هم خود گمراه گشته اند و هم دیگران را گمراه کرده اند>.

399- گمراهی فقیهان سطحی نگر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 224 - 7

7 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) [ فی قوله ] < و الشعراء یتّبعهم الغاوون > قال هم قوم تعلّموا و تفقّهوا بغیر علم فضلّوا و أضلوا ;

از امام صادق(ع) [درباره قول خدا] <و الشعراء یتّبعهم الغاوون> روایت شده که فرمود: آنان گروهی اند که علم و فقه را [به طور سطحی] آموخته اند، بدون این که دانش و بصیرت لازم را داشته باشند. پس خود گمراه شده و دیگران را هم گمراه کرده اند>.

400- گمراهی قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 317

5 - انعام - 6 - 74 - 1

1 _ پدر ابراهیم، آزر و قوم او مردمی بت پرست و گمراه بودند.

و إذ قال إبرهیم لأبیه ءازر أتتخذ أصناما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 54 - 1

1- قوم ابراهیم و نیاکان آنان ، در گمراهی آشکار قرار داشتند .

قال لقد کنتم أنتم و ءاباؤکم فی ضل_ل مبین

401- گمراهی قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 38 - 13،14

13 - قوم عاد و ثمود ، قبل از گمراه شدن ، مردمی آگاه و بصیر بودند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم . .. و کانوا مستبصرین

14 - قوم عاد و ثمود ، پس از انحراف و از دست دادن بصیرت ، مرتکب اعمال زشت می شدند . و آن را خوب می دانستند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم . .. و کانوا مستبصرین

402- گمراهی قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 38 - 13،14

13 - قوم عاد و ثمود ، قبل از گمراه شدن ، مردمی آگاه و بصیر بودند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم . .. و کانوا مستبصرین

14 - قوم عاد و ثمود ، پس از انحراف و از دست دادن بصیرت ، مرتکب اعمال زشت می شدند . و آن را خوب می دانستند .

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم . .. و کانوا مستبصرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 21 - 6

6- قوم عاد ( ساکنان سرزمین احقاف ) ، گرفتار انحراف و گناه

إذ أنذر قومه بالأحقاف

انذار در جایی صورت می گیرد که انحرافی وجود داشته باشد; چنان که از ادامه آیه، گرفتاری آنان به شرک استفاده می شود. <أحقاف> سرزمینی در جنوب جزیره العرب بوده است.

ص: 318

403- گمراهی قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 26 - 2

2 - ناامیدی کامل نوح ( ع ) از ایمان آوردن قومش و نجات آنان از گمراهی شرک و بت پرستی

و قال نوح ربّ لاتذر علی الأرض من الک_فرین دیّارًا

404- گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 264 - 12

12 _ کافران ، بی بهره از هدایت الهی

و اللّه لا یهدی القوم الکافرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 3

3 _ لزوم اعتراض ، در برابر کجروی های کافران و اهل کتاب

قل یا اهل الکتب لم تکفرون بایات اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 136 - 8

8 _ کافرانِ به خدا ، ملائکه ، کتب آسمانی ، پیامبران الهی و روز قیامت ، در گمراهی ژرف

و من یکفر باللّه و ملئکته و کتبه و رسله و الیوم الأخر فقد ضل ضللا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 1

1 _ کافران بازدارنده از راه خدا ، منحرفانی سخت گمراه

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

عطف جمله <صدوا . ..> بر جمله <کفروا> بدون تکرار <الذین> دلالت بر این دارد که مجموع دو صفت کفر و بازداری از راه خدا، ضلالت بعید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 67 - 14

14 _ کافران همواره محروم از هدایت الهی

إنّ اللّه لایهدی القوم الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 319

5 - انعام - 6 - 122 - 4،11

4 _ کافران گمراهگر، در چنان ظلماتی اسیرند که امیدی به رهایی آنان نیست.

کمن مثله فی الظلمت لیس بخارج منها

11 _ کافران، از آن رو که در ظلمت و گمراهی هستند، کردار زشت خویش را زیبا می پندارند.

کمن مثله فی الظلمت . .. کذلک زین للکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 2 - 7

7- کافرانِ به قرآن و کافرانی که تصمیم به ماندن در ظلمت ها گرفته اند ، فرجامی بس ناگوار دارند و در عذابی سخت گرفتار خواهند شد .

و ویل للک_فرین من عذاب شدید

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که مراد از کافران در این آیه، به قرینهء آیه قبل، کسانی هستند که کتاب خدا را نپذیرفتند و از ظلمتها خارج نشدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 5

5- کافران ، در نهایت گمراهی هستند .

للک_فرین . .. أُول_ئک فی ضل_ل بعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 55 - 9

9- محرومان از هدایت الهی ، مردمی گمراه و گرفتار گناه اند .

إذ جاءهم الهدی و یستغفروا ربّهم

این که می فرماید: <چرا مردمان، با آمدن هدایت، استغفار نمی کنند؟>، نشان می دهد که قبل از آمدن هدایت، خواه ناخواه، گرفتار انحراف و گناه بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 5

5- کسانی که با فرزند خواندن عیسی ( ع ) برای خدا ، به تعالیم توحیدی او کفر ورزیدند ، در گمراهی آشکاری قرار دارند .

ل_کن الظ_لمون الیوم فی ضل_ل مبین

الف و لام در <الیوم> می تواند برای عهد حضوری باشد ; یعنی <امروز> در این صورت، مراد از آن، ایام زندگی در دنیا است. مراد از ظالمان _ به قرینه آیه قبل _ کسانی هستند که به سخن عیسی(ع) کفر ورزیده و در باره او، راه افراط و یا تفریط پیمودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 83 - 9

9- تحریک کافران از سوی شیاطین و گمراهی فزون تر آنان ، نشانه ای روشن از سودمند نبودن معبود ها و ضدیتشان با

ص: 320

پرستشگران خویش

و یکونون علیهم ضدًّا . ألم تر أنّا أرسلنا الشی_طین

استفهام در <ألم تر> برای استشهاد و تأیید محتوای آیه قبل است و دلالت بر واضح بودن شاهد دارد به گونه ای که ندیدن و توجه نکردن به آن تعجب دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 3

3 _ کافران معاند با پیامبر ( ص ) ، در قیامت ، دارای شوم ترین جایگاه و بی راهه ترین مسیر خواهند بود .

الذین . .. أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 53 - 4

4 - کافران حق ناپذیر ، در گمراهی و ضلالت ، غوطهورند .

و ما أنت به_د العمی عن ضل_لتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 20 - 17

17- کافران ، گرفتار انحراف در عقیده و عمل

تستکبرون فی الأرض . .. تفسقون

بنابراین که مراد از <تستکبرون> حق ناپذیری و انکار پیام وحی باشد; تعبیر <تستکبرون> دلالت بر انحراف فکری دارد. و انحراف عملی کافران از <ممّا کنتم تفسقون> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 14 - 7،8

7- انسان کافر ، گرفتار انحراف در ارزش گذاری اعمال

کمن زیّن له سوء عمله

8- بعضی از افعال ، دارای حسن و قبح ذاتی و کافران گرفتار انحراف در تشخیص آن *

زیّن له سوء عمله

در آیه شریفه میان بینش فرد کافر و ارزش واقعی اعمال، تفکیک شده است; یعنی، در متن واقع عمل او حقیقتاً بد است; ولی کافر آن را زیبا می بیند و این می نمایاند که واقعیت هر عمل، بدون داوری انسان ها، دارای ارزشی مستقل و اصیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 9 - 7

7 - کافران تکذیب کننده دین ، در گمراهی عمیق بسر می برند .

إن أنتم إلاّ فی ضل_ل کبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که جمله <إن أنتم. ..> از سخنان نگهبانان دوزخ باشد.

ص: 321

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 20 - 5

5 - کافران و مشرکان ، غوطهور در غرور و فریب خوردگی

إن الک_فرون إلاّ فی غرور

405- گمراهی کافران صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 51 - 1

1 - کافران صدراسلام ، مردمی گمراه و ره نیافته

ثمّ إنّکم أیّها الضالّون المکذّبون

خطاب در آیه شریفه، متوجه کافران صدراسلام است.

406- گمراهی کتمان کنندگان حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 9 - 12

12 _ خداوند حق پوشان و مغالطه کاران در رسالت پیامبر(ص) را در گمراهی رها می کند.

و للبسنا علیهم ما یلبسون

407- گمراهی کتمان کنندگان کتب آسمانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 1

1 - دین فروشان و کتمان کنندگان احکام و معارف کتاب های آسمانی ، ضلالت پیشه و به دور از هدایتند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی

408- گمراهی کفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 9

9- کفر ، ظلمت و راه خدا ، نور است .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

به قرینه آیات بعد، که درباره کافران و سدّ کنندگان راه خداست، مراد از <ظلمات>، کفر و مراد از <نور>، راه خداست.

ص: 322

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 5

5 _ راه کفر و ستیزه جویی با پیامبر ( ص ) و تعالیم قرآن ، بی راهه ترین راه ها است .

الذین کفروا . .. أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 22 - 1

1 - کفر و بی ایمانی ، راهی است لغزنده ، پرپیچ و خم و بی مقصدی روشن

أفمن یمشی مکبًّا علی وجهه أهدی

آیه شریفه، ضرب المثلی برای انسان های کافر و مؤمن است. عبارت <مکبّاً علی وجهه> (پی در پی به رو افتاده)، اشاره به لغزنده بودن راه کفر است و به قرینه <سویّاً> فهمیده می شود که کافر، راه درست و مقصد خود را نمی شناسد و به قرینه <صراط مستقیم>، استفاده می شود که راه کفر، پرپیچ و خم و ناهموار است.

409- گمراهی گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 8

8 _ کسانی که در صدد گمراه ساختن و به اشتباه انداختن پیامبر ( ص ) بودند ، تنها خود را به گمراهی و اشتباه افکندند .

لهمت طائفه منهم ان یضلوک و ما یضلون الا أنفسهم و ما یضرونک من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 30 - 2،11

2 _ هدایتیابی هدایت یافتگان و گمراهی گمراه پیشگان، به دست خدا و در اختیار اوست.

فریقا هدی و فریقا حق علیهم الضلله

کلمه <فریقا> در <فریقا حق . ..> مفعول به برای عاملی محذوف است، و جمله <حق علیهم الضلاله> دلالت می کند بر این که آن عامل محذوف فعل <أضل> می باشد.

11 _ بی خبری گمراهان از ضلالت خویش، نابود کننده زمینه های هدایت در آنان

فریقا حق علیهم الضلله إنهم اتخذوا . .. و یحسبون أنهم مهتدون

410- گمراهی گناهکاران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 24 - 7

7_ مشاهده برهان الهی ( درک حقایقی نظیر ربوبیت خدا ، دریافت زشتیِ گناه ، باور به عدم رستگاری ظالمان و گنه کاران و . . . ) عامل عصمت پیامبران است .

ص: 323

و همّ بها لولا أن رءا بره_ن ربه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 21 - 8

8 - مؤمنان نیک کردار ، بهره مند از رحمت و هدایت الهی در دنیا و گناه پیشگان محروم از آنند .

و هدًی و رحمه لقوم یوقنون . .. أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

منظور از تفاوت مؤمنان صالح با گناه پیشگان در دنیا _ به قرینه آیه قبل _ ممکن است تمایزشان در بهرهوری از رحمت و هدایت الهی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 47 - 5

5 - مجرمان ، گمراهان از راه حق در دنیا و مبتلا به شعله های آتش در قیامت *

إنّ المجرمین فی ضل_ل و سعر

برداشت یاد شده بدان احتمال است که <فی ضلال>، نظر به گمراهی دنیوی و <سعر> نظر به عذاب اخروی داشته باشد.

411- گمراهی مانعان سبیل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 6

6- ترجیح دهندگان دنیا بر آخرت و سد کنندگان راه خدا و کج جلوه دهندگان آن در نهایت گمراهی هستند .

الذین یستحبّون الحیوه الدنیا علی الأخره و یصدّون عن سبیل الله و یبغونها عوجًا أُ

412- گمراهی مبارزه با قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 5

5 _ راه کفر و ستیزه جویی با پیامبر ( ص ) و تعالیم قرآن ، بی راهه ترین راه ها است .

الذین کفروا . .. أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

413- گمراهی مبارزه با محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 34 - 5

5 _ راه کفر و ستیزه جویی با پیامبر ( ص ) و تعالیم قرآن ، بی راهه ترین راه ها است .

الذین کفروا . .. أُول_ئک شرّ مکانًا و أضلّ سبیلاً

ص: 324

414- گمراهی محرومان از بصیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 43 - 3

3 _ هیچ کس حتی پیامبران بر هدایت کردن مردمی که بصیرت دل را از دست داده اند ، توانایی ندارد .

أفأنت تهدی العمی و لو کانوا لا یبصرون

415- گمراهی مدعیان هدایت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 37 - 6

6 - احساس هدایت یافتگی در اوج گمراهی ، نتیجه سلطه طولانی و همواره شیاطین بر خداگریزان است .

و إنّهم لیصدّونهم . .. و یحسبون أنّهم مهتدون

از فعل مضارع <یصدّون> _ که دال بر استمرار است _ و نیز ارتباط <لیصدّونهم. ..> با <یحسبون...>، مطلب بالا استفاده می شود.

416- گمراهی مردم جزیره العرب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 9 - 12

12 - مردم جزیره العرب ، گرفتار انواع ضلالت ها پیش از بعثت پیامبر ( ص ) و نزول قرآن

هو الذی ینزّل . .. لیخرجکم من الظلم_ت

417- گمراهی مردم دوران ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 36 - 5

5- بسیاری از مردم در عصر حضرت ابراهیم ( ع ) ، گمراه و بت پرست بودند .

و اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس

ص: 325

418- گمراهی مردم صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 12

12- مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، در انواع ظلمت ها بسر می بردند .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

419- گمراهی مردم صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 12

12- مردم در عصر بعثت پیامبر ( ص ) ، در انواع ظلمت ها بسر می بردند .

لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

420- گمراهی مردم مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 2 - 9

9 - مردم جزیره العرب پیش از بعثت پیامبراکرم ( ص ) ، در گمراهی آشکاری به سر می بردند .

و إن کانوا من قبل لفی ضل_ل مبین

<إن> در <و إن کانوا> مخفف از مثقله است; یعنی، <و إنّهم کانوا من قبل لفی ضلال مبین>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 11 - 10

10 - مردم ، پیش از بعثت پیامبراسلام ( ص ) ، در انواع ظلمت ها به سر می برند .

لیخرج الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت من الظلم_ت إلی النور

421- گمراهی مرفهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 106 - 4

4 - شقاوت و گمراهی ، عامل روی آوردن سران و اشراف مرفّه ، به تکذیب آیات الهی

ألم تکن ءای_تی . .. تکذّبون . قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا و کنّا قومًا ضالّین

ص: 326

422- گمراهی مسخ شدگان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 18،19

18 _ طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

19 _ پیشینیان اهل کتاب _ بر اثر گرفتاری به لعنت و غضب خدا و در آمدن به شکل میمون و خوک و پرستش طاغوت _ ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

423- گمراهی مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 67 - 8

8 _ یهود و نصارا ، منحرف از حق ، عصیانگر در برابر خدا و مشرک

و لکن کان حنیفاً مسلماً و ما کان من المشرکین

بنابراینکه جمله <و لکن کان . .. >، تعریضی به یهودیان و نصارا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 51 - 15

15 _ یهود و نصارا ، مردمی گمراه و ستمگر

إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین

از مصادیق مورد نظر برای <الظلمین> _ به قرینه صدر آیه _ ، یهود و نصارا هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 50 - 11

11 - رهبانیت ، بدعت پیروان عیسی و انحراف از سیره آن حضرت بود .

و ءاوین_هما إلی ربوه ذات قرار و معین

این که مکان زندگی عیسی و مادرش، همراه با امکانات و وسایل آسایش و در سرزمین خوش آب و هوا بود، می تواند اشاره به این مطلب باشد که زندگی رهبانی پیروان آن حضرت، انحراف از سیره او و بدعت در دین او بود.

424- گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 116 - 10

10 _ مشرک به خدا ، در پست ترین مراحل گمراهی و ضلالت

و من یشرک باللّه فقد ضل ضللا بعیداً

ص: 327

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 50 - 17

17 _ پیامبر(ص)، بینا و راه یافته، و مشرکان، کور و گمراه هستند. *

فمن ءامن . .. والذین کذبوا ... قل هل یستوی الأعمی و البصیر

ظاهراً مراد از <البصیر>، پیامبر(ص)، مراد از <الأعمی>، مشرکان هستند. و چون موضوع آیه، ایمان به پیامبر است، گویا آیه در صدد بیان فلسفه لزوم ایمان به آن حضرت است. یعنی از آنجا که پیامبر(ص) بصیر است، دیگران باید از او تبعیت کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 13

13 _ گمراه شدن مشرکان و به هلاکت افکندن آنان از سوی شریکان موهوم خداوند (جنیان و بتها) در قلمرو مشیّت الهی است.

و لو شاء الله ما فعلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 202 - 6

6 _ پافشاری مشرکان و بی تقوایان پیرو شیطان به گمراهی خویش

ثم لایقصرون

برداشت فوق بر این اساس است که ضمیر در <لایقصرون> به مشرکان و بی تقوایان برگردانده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 5

5- کسانی که با فرزند خواندن عیسی ( ع ) برای خدا ، به تعالیم توحیدی او کفر ورزیدند ، در گمراهی آشکاری قرار دارند .

ل_کن الظ_لمون الیوم فی ضل_ل مبین

الف و لام در <الیوم> می تواند برای عهد حضوری باشد ; یعنی <امروز> در این صورت، مراد از آن، ایام زندگی در دنیا است. مراد از ظالمان _ به قرینه آیه قبل _ کسانی هستند که به سخن عیسی(ع) کفر ورزیده و در باره او، راه افراط و یا تفریط پیمودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 54 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، مأمور وانهادن شرک پیشگان متعصب در غرقاب جهل و گمراهی شان

فذرهم فی غمرتهم حتّی حین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 11

11 _ مشرکان ، در نهایت گمراهی و ضلالت

من أضلّ سبیلاً

ص: 328

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 9

9 - در دیدگاه مشرکان ، گمراهی توأم با امنیت و آسایش ، برتر از هدایت همراه با ناامنی و اضطراب است .

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 15

15 - شرک پیشگان ، غرق در گمراهی اند .

و من هو فی ضل_ل

تعبیر <فی ضلال> با به کارگیری <فی>، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 29 - 7،15

7 - مشرکان ، مردمانی هواپرست ، گمراه و محروم از هدایت خداوند

بل اتّبع الذین ظلموا أهواءهم . .. فمن یهدی من أضلّ اللّه

15 - هیچ کس ، نمی تواند مشرکان هواپرست را از اضلال الهی نجات بدهد .

فمن یهدی من أضلّ اللّه و ما لهم من ن_صرین

مراد از <ناصرین> به قرینه سیاق و فراز قبلی، می تواند <نجات دهنده> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 8

8 - مشرکان ، به دلیل عبادت معبودانی عاجز از هرگونه آفرینندگی ، در گمراهی آشکارند .

ماذا خلق الذین من دونه بل الظ_لمون فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 1

1 - مشرکان ، خدا را آن گونه که شایسته او است ، نشناخته و ارج ننهادند .

و ما قدروا اللّه حقّ قدره

بیشتر مفسران و اهل ادب جمله <و ما قدروا اللّه. ..> را به معنای <ما عرفوا اللّه> و <ما عظموا اللّه> معنا کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 92 - 5

5 - < محمدبن سالم عن أبی جعفر ( ع ) إنّ اللّه تبارک و تعالی یقول . . . < و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین . . . > فه_ؤلاء مشرکون . . . ;

محمدبن سالم از امام باقر(ع) روایت کرده است: . ..خدای تبارک و تعالی می فرماید: ...<و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین>... و آنان مشرکان می باشند...>.

ص: 329

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 20 - 5

5 - کافران و مشرکان ، غوطهور در غرور و فریب خوردگی

إن الک_فرون إلاّ فی غرور

425- گمراهی مشرکان دوران جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 140 - 10،11

10 _ مشرکان عصر جاهلی مردمی گمراه و به دور از هدایت بودند.

قد ضلوا و ما کانوا مهتدین

11 _ مشرکان عصر جاهلی در گذشته نیز از آبشخور هدایت بهره مند نبودند.

قد ضلوا و ما کانوا مهتدین

426- گمراهی مشمولان لعن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 18

18 _ طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

427- گمراهی معرضان از خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 37 - 5

5 - خداگریزان ، بر اثر نادانی و گمراهی ، خود را هدایت یافته و راه جسته می پندارند .

و یحسبون أنّهم مهتدون

428- گمراهی معرضان از دعوت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 32 - 6

6- روی گردانان از مبلغان الهی و دعوت حق ، گرفتار گمراهی آشکار

ص: 330

و من لایجب داعی اللّه . .. أُول_ئک فی ضل_ل مبین

429- گمراهی معرضان ازقرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 100 - 3

3 - اعراض کنندگان از قرآن و تذکار های آن ، در دنیا گرفتار انحراف و گناه می شوند .

ءاتین_ک من لدنّا ذکرًا . من أعرض عنه فإنّه یحمل ... وزرًا

جمله <فإنّه یحمل. ..> ممکن است حاکی از گرفتاری اعراض کنندگان از قرآن به گناهانی دیگر باشد; یعنی، آنان بر اثر این روی گردانی، در دنیا به دام گناه گرفتار می شوند و در قیامت زیربار آن بوده و آن را حمل خواهند کرد.

430- گمراهی مغالطه گران در دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 29

29 _ لجاجت پیشگان مغلطه افکن در دین را باید به حال گمراهی خود رها نمود.

إذ قالوا ما أنزل الله . .. قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون

431- گمراهی مغضوبان خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 18

18 _ طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

432- گمراهی مکذبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 92 - 4

4 - تکذیب گران ، عناصری گرفتار ضلالت و گمراهی

و أمّا إن کان من المکذّبین الضالّین

ص: 331

433- گمراهی مکذبان آخرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 8 - 9

9 - کسانی که به عالم آخرت ایمان نمی آورند ، در گمراهی ژرف اند .

الذین لایؤمنون بالأخره فی العذاب و الضل_ل البعید

434- گمراهی مکذبان دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 9 - 7

7 - کافران تکذیب کننده دین ، در گمراهی عمیق بسر می برند .

إن أنتم إلاّ فی ضل_ل کبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که جمله <إن أنتم. ..> از سخنان نگهبانان دوزخ باشد.

435- گمراهی مکذبان قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 186 - 7

7 _ کفرپیشگان منکر قرآن ، مردمی متحیر و سرگردان در وادی گمراهی و طغیانگری

و یذرهم فی طغینهم یعمهون

در برداشت فوق <فی طغیانهم> متعلق به <یعمهون> گرفته شده است، <عَمَهْ> (مصدر <یعمهون>) به معنای تحیر و سرگردانی است.

436- گمراهی مکذبان قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 75 - 8

8 - ناسپاسی در برابر لطف و رحمت الهی و سوء استفاده از آن ، نمودی از انحراف و گمراهی منکران قیامت

و إنّ الذین لایؤمنون بالأخره . .. و لو رحمن_هم ... فی طغی_نهم یعمهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 12

12 - پی بردن به حقانیت رستاخیز ، دارای راه علمی است و منکران آن گرفتار گمراهی اند .

و یعلمون أنّها الحقّ ألا إنّ الذین یمارون فی الساعه لفی ضل_ل بعید

ص: 332

437- گمراهی مکذّبان محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 50 - 16

16 _ مؤمنان به پیامبر(ص)، بینا و راه یافته و تکذیب کنندگان او کور و گمراه هستند.

فمن ءامن . .. والذین کذبوا ... قل هل یستوی الأعمی و البصیر

چون موضوع آیات اثبات رسالت پیامبر(ص) است، می توان گفت مراد از <البصیر> مؤمنان به آن حضرت و مراد از <الأعمی> تکذیب کنندگان آن حضرت هستند.

438- گمراهی مکذبان معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 51 - 4

4 - تکذیب گران معاد ، عناصری گمراه

ثمّ إنّکم أیّها الضالّون المکذّبون

439- گمراهی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 15 - 3

3 - منافقان ، مردمانی متحیر و سرگردان در وادی گمراهی و طغیانگری

یمدّهم فی طغینهم یعمهون

<عَمَه> (مصدر <یعمهون>) به معنای تحیر و سرگردانی است. <یعمهون> حال برای <هم> در <یمدّهم> می باشد. <فی طغیانهم> علاوه بر تعلقش به <یمدّهم> متعلق به <یعمهون> نیز می تواند باشد. بنابراین جمله چنین معنا می شود: خداوند بر طغیانگری منافقان، در حالی که در گمراهی و طغیان سرگردانند می افزاید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 16 - 1،3

1 - منافقان ، خریداران گمراهی در برابر از دست دادن هدایت هستند .

أولئک الذین اشتروا الضلله بالهدی

3 - تجارت منافقان ( خرید ضلالت در قبال هدایت ) ، تجارتی فاقد هرگونه سود و منفعت

فما ربحت تجرتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 17 - 9،10

ص: 333

9 _ هیچ امیدی به راهیابی و هدایت منافقان پس از سلب شدن نور ایمان از آنان ، وجود ندارد .

و ترکهم فی ظلمت لایبصرون

جمله <ترکهم فی ظلمات> بیان می کند که: ظلمتها منافقان را احاطه کرده و در نتیجه راه به جایی نمی برند و جمله <لایبصرون> (آنها نمی بینند)، حاکی از آن است که ابزار دیدن و هدایت شدن در آنان نابود شده است; یعنی علاوه بر اینکه موانع هدایت برای آنان ایجاد شده مقتضی هدایت نیز از آنان سلب گشته است.

10 _ ر ها کردن منافقان در ظلمت و گمراهی پس از روشنایی گذرا ، استهزای خداوند نسبت به آنهاست .

اللّه یستهزئ بهم . .. فلمّا أضاءت ما حوله ذهب اللّه بنورهم

جمله <فلمّا أضاءت ما حوله . ..> می تواند توضیحی در قالب مثل برای <اللّه یستهزئ بهم و یمدّهم ...> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 18 - 1،5

1 - منافق ر ها شده در ظلمت و گمراهی بسان شخص کر و لال و نابیناست .

ترکهم فی ظلمت لایبصرون. صم بکم عمی

صم، بکم و عمی به ترتیب: جمع أصم (کر)، أبکم (لال) و أعمی (کور) است. کلمات یاد شده خبر برای مبتدای محذوف، یعنی ضمیر <هم> است که به توصیف شدگان در آیه قبل (منافقان رها شده در ظلمت) بر می گردد.

5 - منافقان ر ها شده در ظلمتِ گمراهی ها ، راه نجاتی ندارند و به ایمان راستین باز نخواهند گشت .

صم بکم عمی فهم لایرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 8،12

8 _ طرد و اضلال منافقان از سوی خدا ، دلیل لزوم طرد آنان از سوی تمامی مؤمنان است .

فما لکم فی المنافقین فئتین و اللّه ارکسهم بما کسبوا

جمله <و اللّه ارکسهم بما کسبوا>، حالیه است ; یعنی در حالی که خداوند آنها را وارونه و طرد کرده، چرا از آنان طرفداری می کنید.

12 _ خداوند ، گمراه کننده منافقان

فما لکم فی المنافقین . .. اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 8

8 _ گمراهی منافقان و محرومیتشان از هدایت و ایمان واقعی ، قانون و برنامه خداوند است .

مذبذبین بین ذلک . .. و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 16 - 3

3 - منافقان ، عناصری منحرف از راه خدا و آیین او

فصدّوا عن سبیل اللّه

<صدّ> (مصدر <صدّوا>) دو گونه استعمال می شود: لازم و متعدی. <صدّ> در صورت اول به معنای اعراض کردن و میل و

ص: 334

انحراف است. برداشت یاد شده بر پایه این معنا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 2 - 3

3 - منافقان ، عناصری منحرف از راه خدا و آیین او

فصدّوا عن سبیل اللّه

<صدّ> (مصدر <صدّوا>) دو گونه استعمال می شود: لازم و متعدی. <صدّ> در صورت اوّل به معنای اعراض کردن و منحرف شدن است. برداشت یاد شده بر پایه همین استعمال است: بنابراین <فصدّوا...>; یعنی، <فمالوا عن سبیل اللّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 4 - 14

14 - منافقان ، سخت در انحراف و کج روی

أنّی یؤفکون

<أنّی یؤفکون>; یعنی، چگونه از حق، این چنین بازگردانده می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 5 - 7

7 - منافقان ، عناصری منحرف و باطل گرا

و رأیتهم یصدّون

<صدّ> (مصدر <یصدّون>) بر دو معنا اطلاق می شود: الف) میل و انحراف، ب) منع و بازداشتن. در آیه شریفه، ظاهراً معنای اول اراده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 6 - 9

9 - منافقان ، عناصری فاسق و منحرف

إنّ اللّه لایهدی القوم الف_سقین

440- گمراهی مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 101 - 1

1 _ گمراهی و کفر ( ارتداد ) مؤمنان ، علی رغم تلاوت آیات الهی بر آنان و حضور پیامبر ( ص ) در میانشان ، مایه شگفتی است .

و کیف تکفرون و انتم تتلی علیکم ایات اللّه و فیکم رسوله

مراد از استفهام، تعجّب است.

ص: 335

441- گمراهی نمرود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 258 - 8

8 _ نمرود ، نمونه ای از منحرفان راه رشد ، محرومان از ولایت الهی ، روندگان از نور به ظلمت و جاودان در آتش

قد تبیّن الرّشد . .. اللّه ولیّ الّذین ... الم تر الی الّذی حاجّ ابرهیم

خداوند پس از بیان ایمان و کفر (ولایت <اللّه> و <طاغوت> در آیات پیشین) برای نشان دادن نمونه خارجی، داستان ابراهیم (ع) و نمرود را بیان کرده که ابراهیم (ع) نمونه ای از ایمان و نمرود، نمونه ای از کفر است.

442- گمراهی نیاکان اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 19

19 _ پیشینیان اهل کتاب _ بر اثر گرفتاری به لعنت و غضب خدا و در آمدن به شکل میمون و خوک و پرستش طاغوت _ ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

443- گمراهی نیاکان کافران صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 71 - 1

1 - بیشتر پدران و اجداد کافران و مشرکانِ صدر اسلام ، همچون خودشان در گمراهی به سر می بردند .

و لقد ضلّ قبلهم أکثر الأوّلین

444- گمراهی نیاکان مشرکان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 71 - 1

1 - بیشتر پدران و اجداد کافران و مشرکانِ صدر اسلام ، همچون خودشان در گمراهی به سر می بردند .

و لقد ضلّ قبلهم أکثر الأوّلین

ص: 336

445- گمراهی هدایت ناپذیران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 27 - 8

8_ آنان که زمینه هدایت ندارند ، با ارائه معجزات نیز هدایت نمی شوند و به توحید و رسالت پیامبر ( ص ) نمی گروند .

لولا أُنزل علیه ءایه من ربه قل إن الله یضل من یشاء

خداوند در پاسخ کسانی که هدایت یافتن خویش را منوط به آمدن معجزه کرده اند، می فرماید: امر هدایت و ضلالت به دست خداست. این پاسخ در جواب ادعای مذکور گویای این حقیقت است که معجزات نمی توانند موجب هدایت کسی باشند ; بلکه مشیّت الهی است که آن را رقم می زند.

446- گمراهی هواپرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 27 - 6

6 _ هشدار خداوند به مؤمنان در مورد نفوذ آراء و اندیشه های انحرافی هواپرستان

و یرید الّذین یتّبعون الشّهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 50 - 4

4 - هواپرستان ، گمراه ترین مردمان

و من أضلّ ممّن اتّبع هویه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 7

7 - گمراهی هواپرستان و محرومیت آنان از هدایت الهی ، به رغم برخورداری آنان از علم و آگاهی

و أضلّه اللّه علی علم

مراد از <علی علم> ممکن است علم هواپرستان باشد.

447- گمراهی یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 67 - 8

8 _ یهود و نصارا ، منحرف از حق ، عصیانگر در برابر خدا و مشرک

و لکن کان حنیفاً مسلماً و ما کان من المشرکین

بنابراینکه جمله <و لکن کان . .. >، تعریضی به یهودیان و نصارا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 337

3 - نساء - 4 - 46 - 24

24 _ یهودیان ، جز اندکی از آنان ، هرگز به راه خیر و قوام روی نخواهند آورد .

لکان خیراً لهم و اقوم و لکن لعنهم اللّه بکفرهم فلا یؤمنون الّا قلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 51 - 15

15 _ یهود و نصارا ، مردمی گمراه و ستمگر

إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین

از مصادیق مورد نظر برای <الظلمین> _ به قرینه صدر آیه _ ، یهود و نصارا هستند.

448- مبارزه با گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 29 - 10

10- ترویج دین و مبارزه با گمراهی ، از لوازم ایمان و پذیرش قرآن

یستمعون القرءان . .. فلمّا قضی ولّوا إلی قومهم منذرین

عبارت <فلمّا قضی ولّوا. .. منذرین> می رساند که پس از فهم پیام وحی و قبول آن، نوبت اقدام برای هدایت خلق است.

449- محمد(ص) و گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 2،6

2 - پندار مشرکان درباره گمراهی پیامبر ( ص )

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی

سفارش خداوند به پیامبر(ص) مبنی بر اعلام موضع روشن درباره این که به فرض گمراهی او، ضررش عاید خود آن حضرت می شود; احتمال دارد برای رفع توهم و یا اتهامی (نکته یاد شده) باشد.

6 - گمراه شدن پیامبر _ بر فرض تحقق آن _ مثل گمراهی سایر گمراهان است ; اما هدایت شدنش از ناحیه خداوند است .

إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی و إن اهتدیت فبما یوحی إلیّ ربّی

احتمال دارد مراد از <إن ضللت. .. و إن اهتدیت...> این باشد که همه گمراهی ها، منشأ انسانی دارند و در این نکته پیامبر و غیر پیامبر تفاوتی ندارند; اما هدایت جنبه الهی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 2 - 1،2،5،6

1 - پیامبر ( ص ) ، مبرّا از گمراهی و عقاید باطل

ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

<ضلال> (مصدر <ضلّ>) به معنای منحرف شدن از راهی است که انسان را به مقصود می رساند و <غیّ> (مصدر <غوی>)

ص: 338

بر نادانی ای اطلاق می شود که برخاسته از رأی فاسد و عقیده باطل باشد.

2 - شهادت خداوند بر گمراه نبودن پیامبر ( ص ) و مبرّا بودن آن حضرت از جهل و رأی فاسد

و النجم . .. ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

5 - حضور همیشگی پیامبر ( ص ) در میان مردم ، گواه روشنی برای آنان بر مبرّا بودن ساحت آن حضرت از گمراهی و فسادرأی

ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

آوردن وصف <صاحب> (همدم، همنشین) برای پیامبر(ص) و اضافه آن به <کم>، پیامدار این معنا است که رسول اکرم(ص) همیشه با شما بوده و این حضور خود گواهی است بر پاکی و درستی آن حضرت در طول عمرشان.

6 - پیامبر ( ص ) ، ستاره ای هدایتگر ، بدون کمترین انحراف و گمراهی

و النجم . .. ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

از ارتباط مقسم به با مقسم علیه (یعنی از ارتباط <و النجم> با <ما ضلّ>) استفاده می شود که اگر ستارگان به اراده الهی راهنمای بشر در کره خاک اند و کسی را گمراه نمی سازند پیامبر الهی نیز به اراده خدا هدایتگری است قویم و بی کمترین خطا.

450- مراتب گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 27 - 10

10 _ تجاوز از حدود و مقررت الهی در ازدواج و روابط جنسی ، انحرافی بزرگ

حرّمت . .. و یرید الّذین یتّبعون الشّهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 60 - 19

19 _ گمراهی و ضلالت ، دارای مراتب است .

ان یضلّهم ضلالا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 116 - 10،11

10 _ مشرک به خدا ، در پست ترین مراحل گمراهی و ضلالت

و من یشرک باللّه فقد ضل ضللا بعیداً

11 _ ضلالت و گمراهی ، دارای مراتب

و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء و من یشرک باللّه فقد ضل ضللا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 136 - 11

11 _ گمراهی و ضلالت ، دارای مراتب و شدت و ضعف

ص: 339

و من یکفر باللّه . .. فقد ضل ضللا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 1،2،3،7

1 _ کافران بازدارنده از راه خدا ، منحرفانی سخت گمراه

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

عطف جمله <صدوا . ..> بر جمله <کفروا> بدون تکرار <الذین> دلالت بر این دارد که مجموع دو صفت کفر و بازداری از راه خدا، ضلالت بعید است.

2 _ اهل کتاب به دلیل کفرشان به قرآن و انکار رسالت پیامبر ( ص ) و بازداری مردمان از پیوستن به اسلام ، منحرفانی سخت گمراه

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

از مصادیق مورد نظر برای <الذین کفروا . ..> به قرینه آیات پیشین (153 به بعد) آن گروه از اهل کتاب هستند که رسالت پیامبر(ص) را نپذیرفتند و قرآن را وحی الهی ندانستند ; و مراد از <سبیل اللّه> به دلیل آیات گذشته دین اسلام است.

3 _ انکار رسالت پیامبر ( ص ) و کفر به قرآن و بازداشتن دیگران از راه خدا ، گمراهی عمیق است .

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

متعلق <کفروا> _ به قرینه آیات قبل _ قرآن و پیامبر(ص) است.

7 _ گمراهی ، دارای مراتب است .

قد ضلوا ضللا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 36 - 6

6 _ برخی مردم در مرحله ای از گمراهی قرار می گیرند که دیگر امیدی به هدایت آنان نیست.

إنما یستجیب الذین یسمعون و الموتی یبعثهم اللّه

در این آیه گویا مردم به دو بخش تقسیم شده اند: یک دسته به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت می دهند و دسته ای دیگر به تعبیر آیه <الموتی> هستند. و همان گونه که امید به زنده شدن مرده در این جهان واهی است، نمی توان به هدایت این گونه افراد امیدی داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 3 - 5،6،11

5- کافران ، در نهایت گمراهی هستند .

للک_فرین . .. أُول_ئک فی ضل_ل بعید

6- ترجیح دهندگان دنیا بر آخرت و سد کنندگان راه خدا و کج جلوه دهندگان آن در نهایت گمراهی هستند .

الذین یستحبّون الحیوه الدنیا علی الأخره و یصدّون عن سبیل الله و یبغونها عوجًا أُ

11- گمراهی دارای مراتب و درجات است .

أُول_ئک فی ضل_ل بعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 340

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 12

12- گمراهی دارای مراتب است .

الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 3

3- گمراهان و راه نایافتگان دنیا ، در آخرت در گمراهی افزون تری فرو می روند .

و من کان فی ه_ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 12 - 5

5 - شرک و بت پرستی ، بدترین و عمیق ترین نوع گمراهی

ذلک هو الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 40 - 4

4 - گمراهی ، دارای مراتب گوناگون است .

أو کظلم_ت فی بحر لجّیّ یغشیه موج من فوقه موج من فوقه سحاب ظلم_ت بعضها فوق بعض

جمع آمدن <ظلمات> _ که مقصود از آن در این آیه ضلالت ها و گمراهی ها است _ بیانگر تنوع و کثرت راه ضلالت و گمراهی است و جمله <ظلمات بعضها فوق بعض> (تاریکی هایی برفراز یکدیگر) حکایت از مراتب و شدت و ضعف آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 8 - 9

9 - کسانی که به عالم آخرت ایمان نمی آورند ، در گمراهی ژرف اند .

الذین لایؤمنون بالأخره فی العذاب و الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 52 - 4

4 - کفر به قرآن ، بدترین درجه ضلالت و گمراهی است .

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه ثمّ کفرتم به من أضلّ ممّن هو فی شقاق بعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 11

11 - ضلالت و گمراهی ، دارای مراتب است .

لفی ضل_ل بعید

واژه <بعید> می تواند ناظر به مطلب بالا باشد.

ص: 341

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 40 - 7

7 - ازدست دادن استعداد هدایت پذیری ، آشکارترین نوع ضلالت و گمراهی است .

أفأنت تسمع الصمّ أو تهدی العمی و من کان فی ضل_ل مبین

جمله <و من کان. ..> گویا به منزله عطف تفسیری برای قسمت قبل است; یعنی، شخصی که حق را نشنود و راه هدایت را نبیند، در گمراهی آشکار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 9 - 7

7 - کافران تکذیب کننده دین ، در گمراهی عمیق بسر می برند .

إن أنتم إلاّ فی ضل_ل کبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که جمله <إن أنتم. ..> از سخنان نگهبانان دوزخ باشد.

451- مسؤول گمراهی کافران پیرو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 21 - 17

17- رهبران مستکبر ، در قیامت ، در پی معرفی شدن به عنوان مسؤول گمراهی پیروان ، گمراهی خود و آنان را به خداوند نسبت خواهند داد .

فقال الضعف_ؤا للذین استکبروا إنّا کنّا لکم تبعًا . .. قالوا لو هدی_نا الله لهدین

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که مراد از هدایت در آیه هدایت در برابر گمراهی است و نه احتمال دیگر که به معنای راهنمایی برای نجات از عذاب باشد.

452- مسؤول گمراهی مستکبران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 21 - 18

18- مستکبران ، در قیامت ، گمراهی خود را جبری و معلول خواست خداوند معرفی می کنند .

قالوا لو هدی_نا الله لهدین_کم

<لو> حرف شرط امتناعی است و مقدم قضیه را ممتنع می کند. بنابراین مفهوم عبارت چنین می شود اگر خداوند ما را هدایت می کرد و محال است که چنین بکند.

453- مشرکان و گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 342

12 - فرقان - 25 - 42 - 6

6 _ دست شستن از گرایش های شرک آلود و روی کردن به تعالیم پیامبران ( همچون یگانه پرستی ) و عقیده به قیامت ، در دیدگاه اهل شرک ، گمراهی و انحراف است .

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا

454- مشیت خدا در گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 4 - 13،14

13- مشیت خداوند در هدایت و گمراهی مردم ، تخلف ناپذیر است .

فیضلّ الله من یشاء و یهدی من یشاء و هو العزیز

<عزیز> به معنای غلبه کننده شکست ناپذیر است و به تناسب صدر و ذیل آیه استفاده می شود که مشیت خداوند، قطعی است.

14- فرستادن پیامبران برای تبیین تعالیم الهی به زبان مردم و در سطح فکر آنان ، برخاسته از عزت و حکمت خداوند است .

و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه لیبیّن . .. و هو العزیز الحکیم

455- ملاک تشخیص گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 33 - 2

2 - تنها فرستادگان الهی ، برای مراقبت از ایمان مردم و تشخیص هدایت و ضلالت آنان ، شایسته اند .

و ما أُرسلوا علیهم ح_فظین

مجهول بودن فعل <اُرسلوا>، گویای آن است که تنها کسانی می توانند مراقب مردم باشند که رسالتی برعهده آنان نهاده شده باشد. سیاق کلام نشان می دهد که ارسال، باید از جانب خداوند باشد.

456- ملاکهای گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 5

5 _ حق ، مدار هدایت و باطل ، مدار ضلالت است .

فماذا بعد الحق إلا الضلل

جمله <فما بعد الحق . ..> دارای حذف و ایجاز است و تقدیر آن چنین می باشد: <فماذا بعد الحق الذی هو الهدی إلا الباطل الذی هو الضلال>.

ص: 343

457- ممانعت از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 92 - 5

5 - مسؤولان جوامع دینی ، باید در برابر انحراف عقاید مردم حساس بوده و از خود واکنش نشان دهند .

ی_ه_رون ما منعک

458- ممانعت از گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 92 - 2،6

2 - جلوگیری از انحراف و گمراهی بنی اسرائیل ، از وظایف هارون در غیاب موسی ( ع )

ی_ه_رون ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا

6 - جلوگیری از انحراف و گمراهی بنی اسرائیل ، از وظایف هارون در غیاب موسی ( ع )

ی_ه_رون ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا

459- ممانعت از گمراهی مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 93 - 1

1 - پیامبران و جانشینانشان ، مسؤول جلوگیری از انحراف و گمراه شدن مردم در حد توان هستند .

ما منعک إذ رأیتهم ضلّوا . ألاّتتّبعن

مراد از تبعیت هارون از موسی(ع) _ که <ما منعک. .. ألاّتتّبعن> گویای آن است _ این است که هارون می بایست در غیاب موسی مانند او عمل می کرد و با انحراف مردم برخورد شدید می نمود و یا این که باید رهنمودها و سفارش های موسی(ع) (اصلح و لاتتّبع سبیل المفسدین، اعراف/ 142) را، به کار می بست برخی گفته اند: مراد این است که هارون می بایست با مؤمنان باقی مانده به سوی موسی(ع) حرکت می کرد.

460- منشأ گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 26 - 15

15 - هدایت انسان ها و نیز گمراهی آنها به دست خدا و در اختیار اوست .

یضل به کثیراً و یهدی به کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 11

ص: 344

11 _ ضلالت های فراوان و ریشه دار بشر ، میراث عقاید و افکار هواپرستان تاریخ

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

بدان احتمال که <کثیراً> صفت مفعول مطلق محذوف باشد ; یعنی (اضلوا اضلالا کثیراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 39 - 6،7

6 _ هدایت و ضلالت در گرو مشیت خداوند است.

من یشإاللّه یضللّه و من یشأ یجعله علی صرط مستقیم

7 _ تکذیب آیات الهی زمینه تعلق مشیت الهی به گمراه کردن انسان

و الذین کذبوا بأیتنا . .. من یشإاللّه یضللّه

طرح مشیت الهی پس از سخن از تکذیب آیات و آثار آن، بیانگر زمینه های تعلق مشیت الهی به گمراه کردن برخی از آدمیان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 125 - 8

8 _ هدایت و گمراهی انسان تحت اراده خداوند است.

فمن یرد الله أن یهدیه . .. و من یرد أن یضله یجعل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 126 - 4

4 _ هدایت و گمراهی از شؤون ربوبیت خداوند است.

و هذا صرط ربک مستقیما

ذکر نام مبارک <رب> پس از اشاره به هدایتگری (أن یهدیه) و اضلال الهی (یضله) بیانگر ارتباط این نام و تجلی آن با گمراهی و هدایت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 8

8 _ هدایت و ضلالت مردم ، خارج از اختیار خداوند و مشیت او نیست .

إلا أن یشاء اللّه ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 178 - 1

1 _ هدایت مردم و گمراه گشتن آنان در اختیار خداوند و به دست اوست .

من یهد اللّه فهو المهتدی و من یضلل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 186 - 1،2

ص: 345

1 _ هدایت و ضلالت مردم در اختیار خدا و به دست اوست .

من یضلل اللّه فلا هادی له

2 _ کسانی را که خداوند به ضلالت کشاند ، هیچکس و هیچ چیز قادر بر هدایت آنان نیست .

من یضلل اللّه فلا هادی له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 7

7_ هدایت یابی انسان ها و گمراه شدن آنان ، از خواست و اراده خداوند خارج نیست .

و لاینفعکم نصحی . .. إن کان الله یرید أن یغویکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 27 - 4،5

4_ هدایت انسان ها و گمراهی آنان ، به دست خدا و منوط به مشیّت اوست .

قل إن الله یضل من یشاء و یهدی إلیه من أناب

قیدها و خصوصیات هر یک از دو فعل <یضل> و <یهدی> قرینه بر وجود آنها برای دیگری است. بنابراین مفاد جمله فوق چنین می شود: <إن الله یضل عنه من یشاء و یشاء اضلال من لم ینب و یهدی إلیه من یشاء و یشاء هدایه من أناب ; خداوند گمراه می کند از خویشتن کسی را که بخواهد و گمراهی کسی را می خواهد که به درگاه او انابه نمی کند و گرایش به او ندارد. و هدایت می کند به خود کسی را که بخواهد و هدایت کسی را می خواهد که به درگاه او انابه کند و به او گرایش داشته باشد>.

5_ انسان خود در هدایت و گمراهی خویش نقشی بسزا دارد .

إن الله یضل من یشاء و یهدی إلیه من أناب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 18

18_ هدایت و ضلالت آدمیان به دست خدا و در اختیار اوست .

و من یضلل الله فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 4 - 10،11

10- انبیا فقط عهده دار ابلاغ و تبیین تعالیم الهی برای مردمند و هدایت و گمراهی مردم به دست خداوند است .

و ما أرسلنا من رسول . .. لیبیّن لهم فیضلّ الله من یشاء و یهدی من یشاء

11- خداوند ، عزیز ( شکست ناپذیر ) و حکیم ( کاردان ) است .

و هو العزیز الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 8

8- گمراه شدن گمراهان ، به دست خود آنهاست .

ص: 346

و منهم من حقّت علیه الضل_له

از آن جایی که خداوند در مقام بیان منشأ هدایت و گمراهی، تنها هدایت را به خود اسناد داده است، می توان برداشت فوق را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 5

5- زمام امر هدایت و گمراهی ، به دست خداوند است .

إن تحرص علی هدهم فإن الله لایهدی من یضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 93 - 4،8

4- راهیابی گروهی به هدایت و نیز گمراهی گروهی دیگر ، مبتنی بر مشیت الهی است .

یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

8- هدایت و گمراهی انسان ها توسط خداوند ، تابع خواست و انتخاب خود آنان است .

یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

برداشت فوق، بنابراین احتمال است که فاعل <یشاء>، ضمیری باشد که به <من> برگردد و با فاعل <یضلّ> متحد نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 3

3- هدایت و گمراهی انسان به دست خداوند است .

من یهد الله فهو المهتد و من یضلل فلن تجد لهم أولیاء من دونه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 17 - 15

15- هدایت یافتن و گمراه شدن آدمی ، به اراده خداوند است .

من یهد اللّه فهو المهتد و من یضلل فلن تجد له ولیًّا مرشدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 16 - 6

6 - هدایت یا گمراهی مردم ، در گرو اراده و خواست خداوند است .

و أنّ اللّه یهدی من یرید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 4 - 2

2 - بی اعتقادی به جهان آخرت ، منشأ انحراف ها و موجب حیرت و سرگردانی

إنّ الذین لایؤمنون بالأخره . .. فهم یعمهون

<عَمَه> (مصدر <یعمهون>) به معنای تحیر و سرگردانی است. عبارت <فهم یعمهون> متفرع بر مطلب قبل است; یعنی، این

ص: 347

دسته از مردمان در نتیجه بی اعتقادی به جهان آخرت و مغرور شدن به اعمال خود، بی هدف و سرگردان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 92 - 9

9 - گمراهی هر فرد ، از ناحیه خود وی و نتایج شوم آن نیز گریبانگیر خود او است .

و من ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین

از این که فعل <ضلّ> به خود فرد نسبت داده شده و انذار هم مربوط به او است، مطلب یاد شده به دست می آید. گفتنی است که اصولاً انذار در زمینه ای صورت می گیرد که نتایجی شوم در پی داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 29 - 10

10 - هدایت و گمراهی ، به دست خداوند است .

فمن یهدی من أضلّ اللّه

<مَنْ> استفهام انکاری است و هادی بودن هر کس و چیزی جز خداوند را نفی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 50 - 5

5 - منشأ گمراهی ، خودِ گمراهان اند و منشأ هدایت ، خداوند است .

قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی و إن اهتدیت فبما یوحی إلیّ ربّی

برداشت یاد شده به این خاطر است که عامل گمراهی به خود انسان نسبت داده شده; ولی عامل هدایت، خداوند معرفی گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 10

10 - هدایت و گمراهی انسان ، به دست خدا و منوط به مشیت او است .

فإنّ اللّه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

گمراهی و هدایت در این آیه، ابتدایی نیست; بلکه از باب کیفر و پاداش است; یعنی، چون کافران با اختیار خود و از سر لجاجت، راه گمراهی را برگزیدند; خداوند هم با ازدیاد گمراهی شان، آنان را کیفر می دهد (چنان که در مورد مؤمنان عکس آن صادق است)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 37 - 3

3 - هدایت و ضلالت به دست خدا است .

و من یضلل اللّه فما له من هاد . و من یهد اللّه فما له من مضلّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 74 - 5

ص: 348

5 - هدایت و گمراهی ، در دست خداوند است .

کذلک یضلّ اللّه الک_فرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 9

9 - ( فی المجمع ) < و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین أضلاّنا من الجن و الإنس > یعنون إبلیس الأبالسه و قابیل بن آدم أوّل من أبدع المعصیه . روی ذلک عن علی ( ع ) ;

در مجمع البیان راجع به قول خداوند که می فرماید: <و قال الذین کفروا فی النار أرنا الذین . ..> آمده است که: مقصود آنان رئیس أبلیس ها و قابیل فرزند آدم است که گناه و نافرمانی را پایه گذاری نمود و این مطلب از علی(ع) روایت شده است.>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 2

2 - هدایت و گمراهی انسان ، به دست خداوند است .

و من یضلل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 46 - 6

6 - هدایت و ضلالت انسان ، به دست خدا است .

و من یضلل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 17

17 - هدایت و ضلالت ، به دست خداوند است .

و أضلّه اللّه علی علم . .. فمن یهدیه من بعد اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 28 - 5

5_ انحراف و کفر انسان های دوزخی ، ناشی از سوء اختیار خود آنان است ; نه معلول عوامل جبری .

و قد قدّمت إلیکم بالوعید

تعبیر <قد قدّمت إلیکم بالوعید> بدان معنا است که بر گمراهان، قبلاً اتمام حجت شده است و دیگر مجالی برای جدال و تخاصم نیست. لازمه اتمام حجت و مجرم بودن فرد، این است که او مجبور نبوده و به سوء اختیار خود، علیه حجت الهی اقدام کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 3 - 5

5 - هوای نفس ، منشأ اصلی سخنان باطل و القای مفاهیم گمراه کننده

و ما ینطق عن الهوی

ص: 349

از این که <الهوی> به خصوص نفی گشته و عوامل دیگر یاد نشده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 21 - 4

4 - سود و زیان و هدایت شدن و یا گمراه گشتن انسان ها ، تنها به دست خداوند است .

قل انّی لا أملک لکم ضرًّا و لا رشدًا

آیه بعد _ که در آن از ناتوانی پیامبر(ص) در برابر خداوند مطرح شده است _ قرینه است بر این که اعلام مالک نبودن پیامبر(ص) نسبت به سود و زیان و هدایت شدن و گمراه گشتن انسان ها، بیانگر انحصار این مالکیت برای خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 15،18

15 - هدایت و گمراهی انسان ، به دست خداوند و منوط به مشیّت او است .

کذلک یضلّ اللّه من یشاء و یهدی من یشاء

ضلالت و هدایت، در آیه شریفه، ابتدایی نیست; بلکه از باب کیفر و پاداش است; یعنی، چون کافران و بیماردلان با اختیار خود و از سر لجاجت، راه گمراهی را برگزیدند; خداوند نیز با ازدیاد گمراهی شان، به آنان کیفر می دهد; چنان که در مورد مؤمنان، عکس آن صادق است.

18 - انسان ، بهوجودآورنده زمینه های گمراهی یا هدایت خویش از سوی خداوند

کذلک یضلّ اللّه من یشاء و یهدی من یشاء

461- منشأ گمراهی ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 7

7 _ ابلیس، گمراهی خویش را از ناحیه خداوند می پنداشت.

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

462- منشأ گمراهی بیماردلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 16

16 - ازدیاد شک و تردید نسبت به حقانیت قرآن ، بر اثر یادآوری بعضی از حقایق الهی ، جلوه ای از گمراه شدن کافران و بیماردلان از سوی خداوند

کذلک یضلّ اللّه من یشاء و یهدی من یشاء

ص: 350

463- منشأ گمراهی ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 14

14- ثابت قدم کردن مؤمنان و افزایش گمراهی ستم پیشگان از سوی خداوند ، بسته به مشیت اوست .

یثبّت الله الذین ءامنوا . .. و یفعل الله ما یشاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 13

13 - اضلال خداوند ، شامل حال ظالمان و ستمکاران است .

و من یضلل اللّه . .. و تری الظ_لمین

<الظالمین> هم بر <من یضلل اللّه> منطبق شده و هم بر <الذین یظلمون الناس> در آیه قبل. از مجموع استفاده می شود که <إضلال> در حق ظالمان صورت می گیرد.

464- منشأ گمراهی قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 17 - 4

4 - انتخاب گمراهی از سوی قوم ثمود ، با وجود روشن شدن راه هدایت برای آنان

و أمّا ثمود فهدین_هم فاستحبّوا العمی علی الهدی

<استحباب> (مصدر <فاستحبّوا>) به معنای دوست داشتن است و آن گاه که با <علی> متعدی شود به معنای انتخاب و برگزیدن خواهد بود.

465- منشأ گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 40 - 9

9 - فرو رفتن کفرپیشگان در ظلالت و سردرگمی گریز ناپذیر ، برخاسته از محرومیت آنان از نور هدایت الهی است .

و الذین کفروا أعم_لهم . .. کظلم_ت فی بحر لجّیّ ... من فوقه سحاب ظلم_ت بعضها فوق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 7

7 - منکران آیات خدا و کافران به خدا ، تحت تأثیر عوامل بیرونی و منفعلانه ، از خدا و آیات او ، روی گرداندند و نه با منطق و برهان

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

مجهول آورده شدن فعل <یؤفکون> دلالت بر این می کند که مشرکان و منکران آیات خدا و مؤمنان به باطل، تحت تأثیر القائات بیرونی، چنین روی کردی را پیدا کرده اند.

ص: 351

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 16

16 - ازدیاد شک و تردید نسبت به حقانیت قرآن ، بر اثر یادآوری بعضی از حقایق الهی ، جلوه ای از گمراه شدن کافران و بیماردلان از سوی خداوند

کذلک یضلّ اللّه من یشاء و یهدی من یشاء

466- منشأ گمراهی مردم مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 5

5 - شرک در عبادت و الوهیت ، بنیاد و اساس انحراف مردم عصر بعثت

أنّما إل_هکم إل_ه وحد . .. و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه

467- منشأ گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 16

16_ خداوند گمراه کننده مشرکان است .

و من یضلل الله فما له من هاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 17 - 3

3 _ خداوند ، به روز رستاخیز ، خواهان توضیح و پاسخ گویی معبود های باطل در باره نقش خود مشرکان در گمراهی خویش

فیقول ءأنتم أضللتم عبادی هولاء أم هم ضلّوا السبیل

468- منشأ گمراهی مکذبان آیات خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 7

7 - منکران آیات خدا و کافران به خدا ، تحت تأثیر عوامل بیرونی و منفعلانه ، از خدا و آیات او ، روی گرداندند و نه با منطق و برهان

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

مجهول آورده شدن فعل <یؤفکون> دلالت بر این می کند که مشرکان و منکران آیات خدا و مؤمنان به باطل، تحت تأثیر القائات بیرونی، چنین روی کردی را پیدا کرده اند.

ص: 352

469- منشأ گمراهی هواپرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 23 - 9

9 - اضلال الهی نسبت به هواپرستان ، دارای ملاک علمی و نه بی دلیل و برهان *

و أضلّه اللّه علی علم

بنابراین که منظور از <علم> در آیه شریفه علم الهی باشد; تذکر به <علی علم> در حقیقت عالمانه بودن و فلسفه داشتن افعال الهی، از جمله اضلال هواپرستان را می رساند.

470- منشأ مصونیت از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 2 - 5

5 - لطف و عنایت خداوند ، سبب مصونیت انسان از جنون و هرگونه اندیشه نادرست و دور از عقل و خرد

ما أنت بنعمه ربّک بمجنون

471- منشأ نجات از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 57 - 2

2 - توفیق نجات از پیامد های هلاکت بار معاشرت با افراد فاسد و منحرف ، نعمت و لطف الهی است .

و لولا نعمه ربّی لکنت من المحضرین

472- موارد گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 282 - 48،49

48 _ زیان رساندن به گواه و نویسنده مبادلات ، فسق و انحراف از حقّ است .

و لا یضارّ کاتب و لا شهید و ان تفعلوا فانّه فسوق بکم

بر مبنای مجهول بودن <لا یضار>

49 _ خیانت نویسنده و گواه مبادلات ، فسق و انحراف از حق است .

و لا یضارّ کاتب و لا شهید و ان تفعلوا فانّه فسوق بکم

بر مبنای معلوم بودن <لا یضار>

ص: 353

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 6

6 _ تحیر و سرگردانی میان کفر و ایمان ، گمراهی است .

مذبذبین . .. و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 3

3 _ انکار رسالت پیامبر ( ص ) و کفر به قرآن و بازداشتن دیگران از راه خدا ، گمراهی عمیق است .

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه قد ضلوا ضللا بعیداً

متعلق <کفروا> _ به قرینه آیات قبل _ قرآن و پیامبر(ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 30،31،32

30 _ کفر ( شکستن پیمان خدا ، ترک نماز و . . . ) پس از دریافت وعده بهشت و آمرزش گناهان ، ضلالت و انحراف است .

لاکفرن عنکم سیاتکم . .. فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل سواء السبیل

بنابر اینکه مشارالیه <ذلک>، جمله <لاکفرن . .. و لادخلنکم> باشد.

31 _ انکار هر یک از رسولان الهی و ترک یاری آنان ، بر پا نداشتن نماز ، نپرداختن زکات و خودداری از انفاق ، کفر و ضلالت است .

لئن اقمتم الصلوه . .. فمن کفر

32 _ شکستن پیمان های الهی ، کفر و گمراهی است .

و لقد اخذ اللّه میثق . .. فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 17

17 _ غلو در دین ، ضلالت و انحراف از حد اعتدال و راه میانه است .

لاتغلوا فی دینکم غیر الحق و لاتتبعوا اهواء قوم . .. و ضلوا عن سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 56 - 7

7 _ شرک و پرستش هر معبودی جز خداوند، گمراهی است.

إنی نهیت أن أعبد الذین . .. قد ضللت إذاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 74 - 12

12 _ بت پرستی گمراهی آشکار است.

إنی أریک و قومک فی ضلل مبین

ص: 354

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 11

11 _ پندار ربوبیت برای غیر خداوند، گمراهی است.

لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 45 - 9

9 _ تکذیب و انکار معاد ، ضلالت و گمراهی ; و ایمان و اعتراف به آن ، هدایت است .

قد خسر الذین کذبوا بلقاء اللّه و ما کانوا مهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 108 - 11

11 _ پذیرش قرآن و عمل به راهنمایی های آن هدایت ، و ردّ و انکار آن گمراهی و ضلالت است .

قد جاءکم الحق من ربکم فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 6 - 16

16- تحمیل بدترین شکنجه ها ، سر بریدن پسران و زنده نگه داشتن زنان از سوی فرعونیان ، آزمایشی بزرگ از جانب خداوند برای بنی اسرائیل

یسومونکم سوء العذاب . .. و فی ذلکم بلاء من ربّکم عظیم

برداشت فوق، مبتنی بر این است که مشارالیه <ذلکم> شکنجه های فرعونیان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 11

11- کفر به ربوبیت خداوند ، گمراهی است و از صراط مستقیم فاصله بسیاری دارد .

الذین کفروا بربّهم . .. ذلک هو الضل_ل البعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 36 - 6

6- شرک و بت پرستی ، مظهر گمراهی و انحراف از مسیر حق و حقیقت است .

و اجنبنی و بنیّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن کثیرًا من الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 6

6- گمان فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، پنداری ظالمانه و ضلالتی آشکار است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. ل_کن الظ_لمون الیوم فی ضل_ل مبین

ص: 355

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 54 - 3

3- بت پرستی و شرک ، ضلالت و گمراهی آشکار است .

ما ه_ذه التماثیل . .. أنتم و ءاباؤکم فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 9 - 7

7 - پیمودن هر راهی به جز راه خدا ، گمراهی است .

لیضلّ عن سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 97 - 4

4 - < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) . . . ان من شبّه ربّنا الجلیل . . . لم یعقد غیب ضمیره علی معرفته و لم یشاهد قلبه الیقین بأنّه لاندّ له و کأنّه لم یسمع بتبرّی التابعین من المتبوعین و هم یقولون < تاللّه إن کنّا لفی ضلال مبین . إذ نسوّیکم بربّ العالمین > فمن ساوی ربّنا بشیء فقد عدل به و العادل به کافر بما تنزّلت به محکمات آیاته ;

از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است: . .. همانا کسی که پروردگار بزرگ ما را به [چیزی] تشبیه کند ... ضمیر باطن خود را بر شناخت او معتقد نساخته و قلب او به این که خدا نظیر ندارد به یقین نرسیده است و گویا نشنیده که پیروی کنندگان، از پیشوایان (معبودهای) خود تبرّی می جویند و می گویند: به خدا سوگند! حقاً ما در گمراهی آشکار بودیم; زیرا شما را با پروردگار عالمیان برابر می دانستیم. پس کسی که خدا را با چیزی مساوی بداند، برای او نظیر قرار داده است و کسی که برای خدا نظیر قرار دهد، به مفاد آیات محکمات خدا، کافر شده است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 98 - 1

1 - غیر خدا را همتای او شمردن ، گمراهیی بس آشکار است .

إن کنّا لفی ضل_ل مبین . إذ نسوّیکم بربّ الع_لمین

خطاب در <نسوّیکم> متوجه معبودهای اهل شرک است. <تسویه> (مصدر <نسوّی>) به معنای برابر کردن و همتا قرار دادن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 11

11 - چشم بستن بر مظاهر یک تایی خدا در هستی ، ظلم و گمراهی آشکار است .

ه_ذا خلق اللّه . .. بل الظ_لمون فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 36 - 6

6 - تمرّد از فرمان خدا و پیامرش ، گمراهی آشکاری را در پی دارد .

ص: 356

و من یعص اللّه و رسوله فقد ضلّ ضل_لاً مبینًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 24 - 1،2

1 - مؤمن انطاکیه به مردم اعلان کرد : شرک و پرستش غیرخدا ، گمراهی آشکاری است .

ءأتّخذ من دونه ءالهه . .. إنّی إذًا لفی ضل_ل مبین

<إذاً> در آیه شریفه برای جواب و جزای مقدر است و تقدیر آن چنین می باشد: <إن اتّخذت من دون اللّه ءالهه أکن فی ضلال مبین>; یعنی، اگر من به جز خدا معبود دیگری برگیرم، در گمراهی آشکاری به سر خواهم برد.

2 - شرک و پرستش غیرخدا ، گمراهی آشکاری است .

إنّی إذًا لفی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 29 - 3

3 - کفر ، ضلالت و گمراهی است .

و قال الذین کفروا . .. الذین أضلاّنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 52 - 7،8

7 - بی اعتنایی به ضرورت ها و احتیاط های عقلی ، کج روی و لجاجت است .

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه ثمّ کفرتم به من أضلّ

از آن جا که بی اعتنایی به احتمال نزول قرآن از سوی خداوند، موجب گمراهی دانسته شده است; استفاده می شود که برای پرهیز از گمراهی به عنوان ضرر، باید به احتمال منتهی به آن اعتنا کرد.

8 - نزول قرآن از جانب خداوند ، احتمالی شایان توجه و بی اعتنایی به آن کج روی از فطرت و منش انسانی است .

قل أرءیتم إن کان من عند اللّه ثمّ کفرتم به من أضلّ ممّن هو فی شقاق بعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 24 - 7،8

7 - پیروی از بشری معمولی و فاقد موقعیت اجتماعی ، گمراهی و جنون در نظر قوم ثمود

إنّا إذًا لفی ضل_ل و سعر

واژه <إذًا> ضلالت و جنون را مترتب بر تبعیت از <بشراً منّا واحداً> ساخته است. گفتنی است در صورتی که <واحداً> اشاره به تنهایی و بی یاوری صالح(ع) داشته باشد، مطلب بالا استفاده می شود.

8 - پذیرش ادعای نبوت از یک انسان ، گمراهی و جنون در نظر قوم ثمود

فقالوا أبشرًا منّا وحدًا نتّبعه إنّا إذًا لفی ضل_ل و سعر

در صورتی که <أبشراً منّا واحداً> در مقام نفی شایستگی بشر برای نبوت باشد، از ارتباط <إذًا لفی. ..> با جمله قبلی مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 357

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 20

20 - داشتن روابط سرّی و دوستانه با دشمنان دین ، رفتن به بیراهه و حرکتی بی فرجام است .

و من یفعله منکم فقد ضلّ سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 26 - 2،3

2 - بی اعتمادی به قرآن ، با وجود مصونیت آن در مراحل نزول ، دریافت و ابلاغ و اعتماد به غیر آن ، انتخاب بیراهه است .

فأین تذهبون

مفاد استفهام (کجا می روید؟) در آیه شریفه این است که جز این راه، راه دیگری وجود ندارد. گفتنی است که در این گونه پرسش ها نوعی <تعجیز> نهفته است. حرف <فاء> این مفاد را بر اوصاف قرآن _ که آیات پیشین بیانگر آن بود _ تفریع کرده است.

3 - تصور وحی نبودن قرآن و تراوش آن از مغزی مجنون و یا شیطانی مطرود و پندار بخلورزی پیامبر ( ص ) در بیان حقایق ، کژاندیشی و گم کردن راه حقیقت است .

فأین تذهبون

ممکن است استفهام در آیه شریفه، ناظر به توهّماتی باشد که مخالفان درباره قرآن و شخص پیامبر(ص) داشتند. در این صورت پرسش آیه این است که: فکر شما به کجا می رود و چه می پندارید؟! قرآن غیر آنچه گفته شد، نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ضحی - 93 - 7 - 4

4 - بی خبری از هدایت های الهی ، گمراهی است .

و وجدک ضالاًّ فهدی

ضلالت و هدایت، دارای مراتب است و عدم آگاهی پیامبر(ص) پیش از بعثت، به معارفی که پس از بعثت بر آن حضرت نازل شد، در آیه شریفه نوعی ضلالت قلمداد شده است که با بعثت، به هدایت تبدیل شد.

473- موانع گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 8

8 _ توجّه به نظارت و آگاهی خداوند بر اعمال انسان ، عامل بازدارنده از کفر به آیات خداوند

و اللّه شهید علی ما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 21

21 _ توجه به دانایی خدا به تمامی اسرار دل ها ، زمینه ساز پرهیز آدمی از انحرافات

یا ایها الذین امنوا . .. ها انتم اولاء ... انّ اللّه علیم بذات الصدور

جمله <ان اللّه . .. > علاوه بر بیان این حقیقت که خداوند به نهان دلها آگاه است، به این هدف ایراد شده که انسانها با توجه

ص: 358

به این حقیقت از انحرافات بپرهیزند; چرا که تمام افکار و اعمالشان در محضر و دید خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 178 - 9

9 _ ارزیابی صحیح و عاقبت اندیشی ، زمینه جلوگیری از انحراف

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 198 - 7

7 _ توجّه به بهشت جاودانه ، موجب گرایش به تقوا و فریفته نشدن در برابر بهره های اندک دنیا

متاع قلیل . .. لکن الّذین اتّقوا ربّهم لهم جنّات ... خالدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 3 - 11

11 _ اکتفا به یک همسر یا بهره گیری از کنیزان ، بهترین و نزدیکترین راه برای منحرف نشدن از عدالت در مورد زنان

فواحده او ما ملکت ایمانکم ذلک ادنی الّا تعولوا

<ذلک>، اشاره به <واحده او ما ملکت ایمانکم> است. و <الّا تعولوا>، از ماده <عول> به معنی کجروی و ستم می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 83 - 15

15 _ فضل و رحمت الهی ، مانع از تأثیر اخبار و شایعات گمراه کننده در میان مسلمانان

لو لا فضل اللّه علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الّا قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 14

14 _ دانایی به حقیقت اعمال و واقعیت گناه ، بازدانده آدمی از خطا و گناه *

و لولا فضل اللّه علیک و رحمته لهمت طائفه . .. و علمک ما لم تکن تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 176 - 17

17 _ خداوند ، بیانگر احکام خویش به منظور جلوگیری از گمراهی مردم

یبین اللّه لکم ان تضلوا

در جمله <ان تضلوا> حرف <لا> مقدر است ; یعنی <لان لاتضلوا>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 16 - 9

9 _ قرآن و پیامبر ( ص ) ، خارج کننده انسان ها از تاریکی و گمراهی به نور و هدایت با اذن خداوند

ص: 359

و یخرجهم من الظلمت إلی النور باذنه

در برداشت فوق <باذنه> متعلق به <یخرجهم> گرفته شده است. بر این مبنا ضمیر در <یخرجهم> باید به <نور> و <کتاب> برگردانده شود، نه به <اللّه>، چون معنا ندارد که خدا با اذن خودش کاری انجام دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 18

18 - لزوم اطاعت و پیروی از اوامر و رهنمود های پیامبران الهی ، جهت مصون ماندن در فتنه ها

إنّما فتنتم به . .. فاتّبعونی و أطیعوا أمری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 16

16 - پیروی از هدایت الهی ، مانع گمراهی و بدبختی است .

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 18

18 - یاد قیامت ، مؤثر در تصحیح رفتار و بازداشتن انسان از انحراف

أفمن یلقی فی النار خیر أم من یأتی ءامنًا یوم القی_مه . .. إنّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 52 - 13

13 - پیروی از دستورات وحی و رهنمود های پیامبر ( ص ) ، هیچگاه به خسران و گمراهی انسان نخواهد انجامید .

و إنّک لتهدی إلی صرط مستقیم

از تأکید خداوند بر نقش هدایت گری پیامبر(ص)، این نکته استفاده می شود که تعالیم وحی هیچ گاه به خسران و گمراهی انسان منتهی نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 54 - 5

5 - تعقل و اندیشه ، مانع از تأثیر تبلیغات سوء و گمراه کننده در انسان

فاستخفّ قومه فأطاعوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 27 - 4

4- توجه به عمر محدود دنیا و گرفتاری های لحظه مرگ ، بازدارنده انسان از گناه و انحراف

فکیف إذا توفّتهم المل_ئکه

تعبیر <فکیف. ..> در مقام بازداشتن منافقان و منحرفان از بی ایمانی و نفاق است بدین منظور اولاً مرگ را به رخ آنان کشیده تا بدانند زندگی دنیا دیری نمی پاید. ثانیاً کیفر و عقاب را به یاد آنان آورده تا بدانند حق ستیزی، فرجامی سخت و دشوار

ص: 360

دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 3 - 8

8 - توجه به نظارت خداوند بر رفتار انسان ، مانع گرایش وی به انحراف

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء . .. و اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 11 - 6

6 - انسان ها ، بدون تعالیم دین و آموزه های قرآن ، گرفتار انواع ظلمت ها و گمراهی هایند .

لیخرج الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت من الظلم_ت إلی النور

تأکید خداوند بر این مطلب که قرآن، رهایی بخش انسان ها از ظلمت ها و هدایت به نور است; می رساند که بدون تمسک به این کتاب، امکان رهایی برای بشر نخواهد بود; زیرا اگر راه دیگری ممکن بود خداوند آن را به بشر ارائه می کرد.

474- موسی(ع) و گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 2

2 _ موسی ( ع ) به هنگان بازگشت به سوی بنی اسرائیل از گمراه شدن قومش خشمگین و بسیار اندوهناک بود .

و لما رجع موسی إلی قومه غضبن أسفاً

<أسِف> به کسی گفته می شود که بسیار اندوهناک باشد. (برگرفته از لسان العرب).

475- نجات از گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 16 - 19

19 _ دستیابی اهل کتاب به راه های سلامت و رهایی آنان از گمراهی ها و قرار گرفتن آنان در صراط مستقیم ، در گرو ایمان به قرآن و پیامبر ( ص )

یاهل الکتب قد جاءکم رسولنا . .. یهدیهم إلی صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 1 - 5،6

5- هدف از نزول قرآن ، خارج ساختن مردم از ظلمت ها و رهنمونی آنان به نور است .

کت_ب أنزلن_ه إلیک لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

6- پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار هدایت مردم به سوی نور و خارج کردن آنان از ظلمت ها ( گمراهی ها ) ، با تعالیم قرآن کریم

أنزلن_ه إلیک لتخرج الناس من الظلم_ت إلی النور

ص: 361

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 5 - 3،8،9

3- موسی ( ع ) ، وظیفه دار هدایت مردم خویش به سوی نور و خارج کردن آنان از ظلمت ها ، با آیات و معجزات الهی .

و لقد أرسلنا موسی بأی_تنا أن أخرج قومک من الظلم_ت إلی النور

8- حضرت موسی ( ع ) ، دارای هدفی مشترک با پیامبراسلام ( ص ) در نجات مردم از ظلمت ها و هدایت آنان به سوی نور

کت_ب أنزلن_ه إلیک لتخرج الناس من الظلم_ت . .. لقد أرسلنا موسی بأی_تنا أن أخرج قو

9- تورات ، حاوی تعالیمی برای نجات مردم از ظلمت ها و رهنمونی آنان به سوی نور بود .

و لقد أرسلنا موسی بأی_تنا أن أخرج قومک من الظلم_ت إلی النور

مصداق بارز <آیاتنا>، که در آیه آمده است، همان تورات است که کتاب آسمانی حضرت موسی(ع) بود. از اینکه خداوند رسالت موسی(ع) را در بیرون بردن مردم از ظلمتها با اعطای تورات به او بیان می کند برداشت می شود که تورات حاوی چنین تعالیمی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 52 - 12

12 - پیامبر ( ص ) نیز ، توانِ بیرون آوردن افراد حق گریز را از گمراهی ، ندارد .

فإنّک لاتسمع الموتی و لاتسمع الصمّ الدعاء

476- نشانه های گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 186 - 3

3 _ انکار قرآن و پیام های آن نشانه گمراه گشتن انسان به دست خداوند است .

فبأی حدیث بعده یؤمنون. من یضلل اللّه فلا هادی له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 56 - 2

2- یأس از رحمت خداوند ، نشانه گمراهی است .

و من یقنط من رحمه ربّه إلاّ الضالّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 8

8- کفرورزی به آیات الهی ، فریفتگی به جاه و مقام و دل بستن به هم فکران در برابر مؤمنان ، از نمود های کامل گمراهی

قل من کان فی الضل_له

جمله <من کان فی الضلاله . ..> پاسخی است به گفته کافران که هنگام شنیدن آیات خدا، به مؤمنان می گفتند: <أیّ الفریقین خیر ...>. در این آیه کافرانِ به آیات الهی، اهل ضلالت معرفی شده اند و در آیه بعد مؤمنان به آیات الهی، اهل

ص: 362

هدایت قلمداد شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 54 - 1

1 - شرک و بت پرستی در کنار کعبه ( خانه توحید ) ، نمونه ای بارز از اقدام انسان ها برای تغییر آیین پیامبران و انحراف از طریقه آنان

فتقطّعوا أمرهم بینهم . .. فذرهم فی غمرتهم

<وَذْر> (مصدر <ذرهم>) به معنای ترک کردن و وا نهادن است. ضمیر <هم> _ به قرینه مقام _ کنایه از مردم مکّه و پیرامون آن است; که سیره یکتاپرستی حضرت ابراهیم(ع) را تغییر دادند و به شرک ورزی روی آوردند و بر آن پافشاری کردند <غمره> به معنای غرقاب است و در این جا استعاره از ورطه جهل و گمراهی می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 75 - 8

8 - ناسپاسی در برابر لطف و رحمت الهی و سوء استفاده از آن ، نمودی از انحراف و گمراهی منکران قیامت

و إنّ الذین لایؤمنون بالأخره . .. و لو رحمن_هم ... فی طغی_نهم یعمهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 55 - 25،26

25 - کفر و ارتداد ، پس از دیدن حاکمیت دین و دین داران و امنیت و آرامش زیر سایه آن ، نشان فسق و تبه کاری و خروج از راه حق و صواب است .

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم . .. لیستخلفنّهم ... و لیمکّننّ لهم دینهم ... یعبدون

در این که مقصود از <کفر> در آیه شریفه چیست؟ میان مفسران دو دیدگاه وجود دارد: 1_ مقصود ارتداد است; یعنی، چنانچه هر کس پس از دیدن حاکمیت و امنیت زیر سایه دین و نیز اتمام حجت الهی، مجدداً راه کفر را بپیماید، او حقیقتاً فاسق و تبه کار است. 2- مراد کفران نعمت است; یعنی، آن کس که نعمت حاکمیت و امنیت تحت لوای دین را مشاهده کند و در عین حال به جای شکرگزاری، راه ناسپاسی را بپیماید، او حقیقتاً فاسق و تبه کار است. برداشت یاد شده، بنابر دیدگاه نخست است.

26 - کفران و ناسپاسی نعمت حاکمیت دین داران و امنیت در پناه دین ، نشان فسق و تبه کاری و خروج از راه حق و صواب است .

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم . .. لیستخلفنّهم ... و لیمکّننّ لهم دینهم ... یعبدون

<فسق> به معنای عصیان و ترک فرمان های الهی و خروج از راه حق است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 12

12 - عجب و خودپسندی ، جلوه گمراهی

أفمن زیّن له سوء عمله فرءاه حسنًا فإنّ اللّه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 363

16 - زمر - 39 - 22 - 17

17 - قساوت قلب و خدا فراموشی ، نشانه گمراهی سخت و آشکار

فویل للق_سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول_ئک فی ضل_ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 8

8 - تشکیک در برپایی قیامت ، نشانگر گمراهی عمیق انسان

ألا إنّ الذین یمارون فی الساعه لفی ضل_ل بعید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 40 - 7

7 - ازدست دادن استعداد هدایت پذیری ، آشکارترین نوع ضلالت و گمراهی است .

أفأنت تسمع الصمّ أو تهدی العمی و من کان فی ضل_ل مبین

جمله <و من کان. ..> گویا به منزله عطف تفسیری برای قسمت قبل است; یعنی، شخصی که حق را نشنود و راه هدایت را نبیند، در گمراهی آشکار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 30 - 9

9 - خداگریزی و دنیامحوری ، بارزترین نمود انحراف و گمراهی

تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . .. هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 47 - 3

3 - مبتلا ساختن خویش به عذاب های سخت قیامت ، نشانه گمراهی و جنون است ، نه پیروی از راه حق پیامبران

فقالوا أبشرًا . .. نتّبعه إنّا إذًا لفی ضل_ل و سعر ... إنّ المجرمین فی ضل_ل و سع

برداشت یاد شده در صورتی است که <سعر> به معنای جنون و آیه <إنّ المجرمین. ..> در مقام پاسخ به سخن کافران باشد که مدعی بودند پیروی از خط پیامبر(ص) و پیام وحی جنون و گمراهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 20 - 6

6 - اعتقاد به وجود نیرویی توانمند و پیروز در برابر اراده و قدرت خداوند در عالم ، نشانه غرور و فریب خوردگی است .

أمّن ه_ذا الذی هو جند لکم ینصرکم من دون الرحم_ن إن الک_فرون إلاّ فی غرور

477- نشانه های گمراهی انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 364

11 - طه - 20 - 124 - 11

11 - زندگانی پر دردسر در دنیا و محشور شدن با چشمانی نابینا در قیامت ، ازجلوه های گمراهی و شقاوت آدمی است .

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی . و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشه ضنکًا و نحشره ی

برداشت یاد شده، لازمه تقابل بین گروه هدایت یافتگان و غافلان است که مجموع دو آیه، بیانگر آن است.

478- نشانه های گمراهی فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 98 - 3

3_ حرکت فرعونیان به سوی دوزخ به رهبری و پیشاهنگی فرعون ، نمود برنامه های ناصواب او در دنیاست .

و ما أمر فرعون برشید. یقدم قومه یوم القی_مه فأوردهم النار

جمله <یقدم قومه . ..> بیانگر فرجام پیروی از فرعون است و به منزله تفسیری برای <و ما أمر فرعون برشید> می باشد.

479- نشانه های گمراهی کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 11

11 - خودپسندی و زیبا دیدن رفتار زشت خویش ، جلوه گمراهی کافران

أفمن زیّن له سوء عمله . .. فإنّ اللّه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <فإنّ اللّه یضلّ. ..> در مقام تعلیل برای <أفمن زیّن...> است; یعنی، از آن جایی که آنان رفتار زشت خود را زیبا می دیدند و به خود پسندی گرفتار آمدند; خداوند هر کسی را که بخواهد _ مانند این دسته _ گمراه خواهد ساخت.

480- نشانه های گمراهی مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 49 - 2

2- تردید و ناباوری مشرکان به معاد ، نمونه بارزی از گمراهی آنان است .

فضلّوا . .. و قالوا أءذا کنّا ... أءنَّا لمبعوثون خلقًا جدیدًا

481- نقش عوامل گمراهی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 85 - 10

ص: 365

10 - عوامل گمراهی ، وسیله های آزمون مردم از سوی خداوند بوده و مقهور قدرت او هستند .

فتنّا . .. و أضلّهم السامریّ

گمراه گری سامری با آن که به شخص او استناد داده شده است; مصداق آزمون الهی قرار گرفته، حاکی از این است که خداوند بر کار او تسلط دارد و وی را به خواست خویش، آزاد گذاشته است.

482- نگرانی از گمراهی آزر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 86 - 2

2 - نگرانی ابراهیم ( ع ) از گمراهی دیرینه پدر خود

و اغفر لأبی إنّه کان من الضالّین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که دعای ابراهیم(ع) در زمان حیات پدرش بوده باشد. بر این اساس به کارگیری <کان> در جمله <إنّه کان من الضالّین> بیانگر گمراهی دیرینه پدرش است.

483- نگرانی از گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 68 - 3

3 - موسی ( ع ) از القای شبهه و احتمال گمراهی مردم به واسطه سِحر ساحران نگران بود .

قلنا لاتخف إنّک أنت الاعلی

جمله <إنّک أنت الاعلی> تعلیل برای <لاتخف> است و دلالت می کند که موسی(ع) از این نگران بود که معجزه او با سحر ساحران مشتبه گردد و مردم به حقانیت او پی نبرند. خداوند با بیان برتری قطعی او، زمینه هراسش را از بین برد.

484- وضوح گمراهی منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 5 - 8

8 - انحراف منافقان ، آشکار برای هر بیننده ای

و رأیتهم یصدّون

خطاب در <رأیتهم> عام است و اختصاص به بیننده ای خاص ندارد.

485- هارون(ع) و گمراهی بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 366

6 - اعراف - 7 - 150 - 9،10،14

9 _ موسی ( ع ) ، برادرش هارون را در انحراف بنی اسرائیل و گرایش آنان به گوساله پرستی مقصر شناخت .

و أخذ برأس أخیه یجره إلیه

10 _ موسی ( ع ) به خاطر مقصر شناختن هارون در انحراف بنی اسرائیل ، با گرفتن مو های سر او و کشیدنش به سوی خود ، در صدد مؤاخذه وی برآمد .

أخذ برأس أخیه یجره إلیه

مفسران در معنای جمله <أخذ برأس أخیه> گفته اند که موسی موهای هارون را گرفت. گویا تفسیر <راس> به موهای سر به دلیل جمله بعد (یجره إلیه، او را به سوی خود می کشید) باشد. زیرا اگر موسی سر هارون را گرفته بود، طبعاً هارون با او فاصله ای نداشت تا او را به سوی خود بکشد.

14 _ هارون با تحریک عواطف موسی ( ع ) در صدد تسکین غضب او و مطمئن ساختنش بر انجام وظایف و مسؤولیت های خویش در برابر منحرفان بنی اسرائیل برآمد .

قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی

به نظر می رسد هارون با انتخاب <ای فرزند مادرم> در خطاب به موسی، در صدد تحریک عواطف وی به سوی خود بوده است.

486- یأس از گمراهی آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 62 - 15

15- شیطان ، ناتوان و ناامید از به دام افکندن آدم ( ع ) و گمراه ساختن او

لأحتنکنّ ذریّته إلاّ قلیلاً

تأکید ابلیس بر گمراه ساختن ذریه آدم(ع) و به میان نیاوردن نامی از خود او، می تواند مشعر به مطلب فوق باشد.

گمشدگان

487- منشأ هدایت گمشدگان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 22 - 6

6 - راهنمایی گمشدگان ، مقتضای ربوبیت و پروردگاری خداوند

قال عسی ربّی أن یهدینی سواء السبیل

ص: 367

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9
آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109