2 - آل عمران - 3 - 77 - 11،12،13،15،21،22،23

11 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، مورد غضب الهی و محروم از سخن گفتن و توجه نمودن خداوند به آنان در آخرت

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

12 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، زمینه بهره مندی از سخن و نظر الهی در قیامت

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

13 - سخن گفتن خداوند با مردم در قیامت

و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

15 - علمای اهل کتاب به لحاظ سوداگری بر سر عهد الهی و پیمان شکنی ، مورد غضب خداوند ، و محروم از سخن و نظر او در قیامت و بی بهره از تزکیه او

و منهم من ان تأمنه بدینار . .. انّ الذین یشترون ... و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر

21 - تجلّی محبّت الهی نسبت به بندگان ، با تکلّم و نظر به آنها در قیامت و تزکیه آنها در دنیا

بلی من اوفی بعهده و اتقی فانّ اللّه یحبّ المتقین. انّ الذین یشترون ... و لا یزکی

از ارتباط آیه قبل با مفهوم این آیه برداشت فوق استفاده شده است و چون جمله <لا یزکیهم> را مقیّد به <یوم القیمه> نکرده بر خلاف فرازهای قبلی، می توان گفت تزکیه مربوط به دنیاست.

22 - دنیاپرستی ، موجب محرومیت از مواهب اخروی و سخن و نظر خدا در قیامت و مانع رشد یافتن و پاک گشتن

انّ الذین یشترون . .. ثمناً قلیلا ... و لا یزکیهم

23 - نظر خداوند به مردم در قیامت ، رحمت او به آنان است .

و لا ینظر الیهم

امیرالمؤمنین (ع) درباره آیه <و لا ینظر الیهم یوم القیمه>، فرمود: فنظره الیهم رحمه منه لهم.

_______________________________

توحید صدوق، ص 265، ح 5 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 293، ح 13.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 114 - 1،4،5،7،8،10

1 - ایمان به خدا و روز قیامت ، امر به معروف ، نهی از منکر و شتاب در کار های خیر ، از ویژگی های برخی اهل کتاب

من اهل الکتب . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنک

4 - ایمان به خدا و روز واپسین ، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب ورزیدن به کار های نیک ، ملاک ارزش و شایستگی ( صالح بودن )

یؤمنون . .. یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین

5 - ایمان به خدا و روز واپسین ، امر به معروف و نهی از منکر ، از اصول مشترک اعتقادی و عملی ادیان الهی

من اهل الکتب . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنک

7 - گروهی از اهل کتاب که مؤمن به خدا و روز واپسین و امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر و شتاب کنندگان به نیکی ها هستند ، از تبار صالحان هستند .

من اهل الکتب امه . .. یؤمنون باللّه ... و اولئک من الصالحین

8 - قیام به امر دین ( اطاعت خدا ) تلاوت آیات خدا ، سجده به درگاه او ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف و نهی از منکر و

ص: 2

شتاب در امور خیر ، ویژگی امّت شایسته و صالح

امه قائمه . .. و اولئک من الصالحین

10 - صالح شدن انسان ها ، در گرو ایمان به خدا ، معاد ، امر به معروف و نهی از منکر ( اصلاح دیگران ) و شتاب در کار های نیک است .

یؤمنون باللّه . .. و اولئک من الصالحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 4،7،9

4 - قیام به طاعت خدا ، تلاوت آیات وی در شب هنگام در حال سجده ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف ، نهی از منکر و شتاب در نیکی ها ، از اعمال خیر

من اهل الکتب امّه قائمه . .. و ما یفعلوا من خیر

7 - قیام به امر خدا ، تلاوت آیات او ، سجده ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در امر خیر ، از ویژگی های تقواپیشگان

امّه قائمه یتلون ءایت اللّه . .. و اللّه علیم بالمتّقین

آیه، در صدد بیان پاداش کسانی است که خصلتهای مذکور را دارند، از آنها تعبیر به متّقین کرده، پس آن خصلتها از آن متقین است.

9 - ایمان به خدا و روز واپسین و عمل صالح ، موجب نیل آدمی به تقواپیشگی *

امّه قائمه . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر ... و اللّه علیم بالمتّقین

تعبیر از مؤمنانِ آمر به معروف و . .. به متّقیان یا به جهت این است که دارندگان صفات یاد شده تقواپیشه هستند، و یا آن صفات موجب نیل آدمی به تقواپیشگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 8

8 - اندیشه های جاهلانه درباره مرگ و حیات ( حاکمیّت عوامل مادّی بر اراده خداوند ) ، موجب حسرت کفرپیشگان ، به هنگام قیامت

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

برخی از مفسّران برآنند که زمان حسرت مطرح شده در آیه، قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 158 - 3

3 - ایمان به حشر و بقای آدمی پس از مرگ ، برانگیزنده وی برای حضور در میدان کارزار علیه دشمنان دین

و لئن مُتّم او قُتلتم لالی اللّه تحشرون

خداوند با بیان این معنا که آدمی با مرگ و یا کشته شدن، چه در راه منافع دنیا و یا راه خدا، به سوی او محشور می شود، او را به جهاد ترغیب و انگیزه پیکار در راه خدا را در او تقویت می کند.

ص: 3

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 161 - 6،8،11،12،14،16

6 - روز رستاخیز ، عرصه حشر خیانتکاران به همراه آنچه ( اموال و . . . ) در آن خیانت کرده اند .

و من یغلل یأت بما غلّ یوم القیمه

در برداشت فوق، <باء> در <بما غلّ>، باء مصاحبت گرفته شده است.

8 - رسوایی و مجازات خیانتکاران در قیامت

و من یغلل یأت بما غلّ یوم القیمه ثمّ توفّی کلّ نفس ما کسبت

11 - خیانتکاران ، دریافت کنندگان کامل ( بدون کم و زیاد ) جزای رفتار ناپسند خویش ، در روز رستاخیز

و من یغلل . .. ثمّ توفّی کلّ نفس ما کسبت و هم لایظلمون

12 - در قیامت به حق هیچ کس ظلمی نخواهد شد .

و هم لا یظلمون

14 - ضرورت برپایی قیامت و معاد برای دریافت تمامی جزا ها و پاداش های اعمال *

و من یغلل یأت بما غلّ یوم القیمه ثمّ توفّی کلّ نفس ما کسبت و هم لا یظلمون

جمله <و هم لا یظلمون> (عدالت الهی)، پس از جمله <توفّی کلّ نفس ما کسبت>، بیانگر این است که ستم نشدن بر انسانها در گرو دریافت کامل جزا و پاداش اعمال آنان می باشد ; و این معنا تنها در قیامت تحقق می یابد.

16 - به مجازات رسیدن خیانتکاران در اموال امام در قیامت

و من یغلل یأت بما غلّ

امام صادق (ع): الغلول کلّ شیء غلّ عن الامام.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 205، ح 148 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 324، ح 2.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 12،13،18

12 - دارایی های بخیلان در قیامت ، به صورت طوقی به گردنشان آویخته خواهد شد .

سیطوّقون ما بخلوا به یوم القیمه

13 - آویخته شدن دارایی های بخیلان در قیامت بر گردن آنان ، تبلور شرّ و زیان بخلورزی ایشان

بل هو شرّ لهم سیطوّقون ما بخلوا به یوم القیمه

جمله <سیطوّقون ما بخلوا . .. >، تفسیر کلمه <شرّ> است: یعنی به دوش کشی تمام داراییها در قیامت شرّی است که دامنگیر بخیلان خواهد شد. برداشت فوق بر این اساس است که معنای ظاهری <سیطوّقون ... > مراد باشد.

18 - بخیلان در قیامت ، بار سنگین گناه بخل خویش را به دوش خواهند کشید .

سیطوّقون ما بخلوا به یوم القیمه

برخی برآنند که معنای ظاهری <سیطوّقون . .. > اراده نشده است، بلکه کلمه ای همانند وبال و گناه، قبل از <ما بخلوا> مقدّر است. یعنی وبال گناهِ بخل خویش را به دوش خواهند کشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 4

3 - آل عمران - 3 - 191 - 29،31

29 - اعتقاد به قیامت و کیفر و پاداش در آن ، پیامد اعتقاد به باطل نبودن و هدفدار بودن آفرینش

ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النّار

کلمه <فا> در <فقنا . .. >، بیانگر این معناست که خردمندان با نفی بطلان در آفرینش و اعتقاد به هدفداری جهان به این نتیجه رسیده اند که باید قیامت و روز جزا و پاداشی باشد.

31 - اعتقاد به معاد و درخواست رهایی از آتش دوزخ ، نشانه خردمندی

لایات لاولی الالباب . .. فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 9

9 - خردمندان ، مؤمن به خداوند ، رسالت تمامی انبیا و برپایی قیامت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 24 - 5

5 - قیامت ، از نام های جهان آخرت

یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 31 - 9

9 - قیامت ، از نام های جهان آخرت

یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 60 - 3

3 - قیامت ، از نام های جهان آخرت

یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 9

9 - قیامت ، از نام های جهان آخرت

یوم القی-مه

ص: 5

4 - دور پنداشتن قیامت ، زمینه ساز روی گردانی از تعالیم پیامبران

أزفت الأزفه

تذکر به نزدیک شدن قیامت، در پی آیات انذار و دور داشتن خلق از ظلم و طغیان، بیانگر مطلب بالا است.

1 - بقره - 2 - 62 - 1،2،9،13

1 - مسلمانان ، یهودیان ، نصرانی ها و صابئان ، در صورت داشتن ایمان راستین به خدا و باور به قیامت و انجام عمل صالح ، از پاداشی گران قدر برخوردار خواهند شد .

إن الذین ءامنوا . .. فلهم أجرهم عند ربهم

مراد از <الذین ءامنوا> مسلمانان هستند. درباره آیین صابئی نظرات مختلفی ایراد شده است. علامه طباطبایی پس از بیان اقوال گوناگون، تأیید می کنند که آیین صابئی، آیینی ممزوج از دین یهود، مجوس و حرانیّه بوده است.

2 - ایمان واقعی به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح ، شرط دور ماندن مسلمانان ، یهودیان ، نصارا و صابئان از هرگونه ترس و اندوه

إن الذین ءامنوا . .. و لا خوف علیهم و لاهم یحزنون

تکرار <ایمان> در <ان الذین آمنوا> و <من آمن> حکایت از آن دارد که: مراد از ایمان در جمله <من آمن> ایمان واقعی و راستین است نه ایمان صوری و اسمی.

9 - رسیدن به پاداش های گران قدر الهی در گرو ایمان به خدا ، باور به قیامت و انجام اعمال صالح است .

من ءامن باللّه . .. فلهم أجرهم عند ربهم

مقید کردن اجر و پاداش به اینکه نزد خداوند است، اشاره به گران سنگی پاداش دارد.

13 - رهایی یافتن یهود از خواری و درماندگی و برطرف شدن غضب الهی از آنان ، در گرو ایمان واقعی ایشان به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح است .

ضربت علیهم الذله و المسکنه . .. من ءامن باللّه و الیوم الأخر و عمل صلحاً فلهم أج

در آیه قبل بیان شد که یهود بر اثر کفر و گناه به خواری، ذلت و غضب گرفتار شدند. آیه مورد بحث خصوصاً با توجه به اینکه از یهودیان نام برده (والذین هادوا) می تواند اشاره به این باشد که: راه نجات یهود از آن سرنوشت شوم ایمان و عمل صالح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 148 - 15

15 - باور به قیامت و حضور انسان ها در آن ، زمینه ساز گرایش آدمی به انجام کار های نیک است .

فاستبقوا الخیرت أین ما تکونوا یأت بکم اللّه جمیعاً

یادآوری قیامت پس از فرمان به انجام کارهای نیک، گویای این معناست که: انسان در صورت باور به قیامت و توجه به آن، در انجام کارهای خیر سستی نخواهد ورزید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 18 - 9

9 - ایمان به خدا و روز رستاخیز ، اقامه نماز و پرداخت زکات و نترسیدن از غیر خدا ، زمینه ساز ره یابی به صراط مستقیم و قرار گرفتن در زمره ره یافتگان

من ءامن باللّه و الیوم الأخر . .. فعسی أولئک أن یکونوا من المهتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 99 - 7

ص: 8

7 - ایمان واقعی به خدا و قیامت ، موجب داشتن اخلاص در عمل و انفاق کردن با میل و رغبت

و من الأعراب من یؤمن باللّه و الیوم الأخر و یتخذ ما ینفق قربت عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 7 - 4

4 - ایمان به روز رستاخیز و امید دیدار با خدا ، مایه پیراستگی از دلخوش بودن به مظاهر فریبنده دنیا و آرامش یافتن به آن

إن الذین لا یرجون لقاءنا و رضوا بالحیوه الدنیا و اطمأنوا بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 2 - 9

9- ایمان راستین به خدا و قیامت ، ضامن پیاده شدن کامل و قاطع حدود و کیفر های الهی در جامعه و مانع تأثیر پذیری از احساسات و عواطف به هنگام اجرای آنها

الزانیه و الزانی فاجلدوا. .. و لاتأخذکم بهما رأفه فی دین اللّه إن کنتم تؤمنون با

پیام و مفهوم جمله <فاجلدوا. .. إن کنتم تؤمنون باللّه و الیوم الآخر; تازیانه بزنید... اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید> این است که: اگر ایمان راستین وجود داشته باشد، حدود الهی اجرا خواهد شد و هرگز احساسات و عواطف و تعلقات شخصی، جلوگیر آنها نخواهد شد. گفتنی است جواب جمله شرطیه <إن کنتم...> جمله ای مقدر مانند: (فلاتأخذکم بهما رأفه) می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 28 - 6

6 - نقش مؤثر ایمان به خدا و روز جزا در تضمین قرارداد ها و سلامت روابط اقتصادی و اجتماعی جامعه

و اللّه علی ما نقول وکیل

مفسران بر این باورند که گواه گرفتن خداوند از سوی موسی(ع) در قرارداد خود با شعیب(ع) برای تأکید بیشتر بر این میثاق و تضمین عمل به آن بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 33 - 17

17 - تقوا و ایمان به قیامت و وعده های خدا ، مانع فریفتگی انسان به زندگی دنیا است .

اتقوا ربّکم و اخشوا یومًا . .. إنّ وعد اللّه حقّ فلاتغرّنّکم الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 13 - 4

4 - ایمان به روز قیامت و ترس از عذاب بزرگ آن روز ، بازدارنده آدمی از هرگونه گناه و قانون شکنی است .

إنّی أخاف إن عصیت ربّی عذاب یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 9

18 - نجم - 53 - 62 - 2

2 - گرایش به عبادت و سجده در برابر خداوند ، نتیجه ضروری ایمان به وحی و قیامت

أزفت الأزفه . .. أفمن ه-ذا الحدیث تعجبون ... فاسجدوا للّه و اعبدوا

<فای تفریع> در آیه شریفه می رساند که سجده و عبادت برای خداوند، در پی باور داشتن قیامت و مفاهیم وحی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 2

2 - ایمان به خدا و روز بازپسین ، ناسازگار با دوستی ورزیدن با دشمنان خدا و رسول او

لاتجد قومًا یؤمنون . .. یوادّون من حادّ اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 6

6 - امیدواری به رحمت خدا و باورمندی به قیامت ، زمینه ساز روآوری انسان به توکل ، انابه و نیایش

ربّنا علیک توکلنا . .. لقد کان لکم فیهم أسوه حسنه لمن کان یرجوا اللّه و الیوم ال

در صورتی که الگو بودن، نظر به محتوای آیات پیشین داشته باشد - که درباره توکل، توبه و نیایش بود - تعبیر <لمن کان. ..> افاده مطلب بالا می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 8

8 - ایمان به قیامت و پاداش و کیفر آن روز ، عامل رهایی انسان از دلبستگی به متاع های مادی و دنیوی و سبب رویکرد او به آرمان های بلند معنوی و اخروی

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه و اللّه عنده أجر عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 2 - 9،11

9 - ایمان به خدا و روز قیامت ، مقتضی پذیرش موعظه های الهی و عمل به آنها است .

ذلکم یوعظ به من کان یؤمن باللّه و الیوم الأخر

توصیف موعظه شدگان، به ایمان آورندگان به خدا و روز قیامت، اشاره به مطلب یاد شده دارد.

11 - نقش سازنده ایمان به خدا و روز قیامت ، در ایجاد رابطه صحیح و شایسته میان همسران و رعایت شدن حقوق متقابل بین آنان

إذا طلّقتم النساء . ..ذلکم یوعظ به من کان یؤمن باللّه و الیوم الأخر

یادآوری ایمان به خدا و روز قیامت - به دنبال موعظه های الهی در مسائل مربوط به همسران - می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

ص: 10

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 33 - 7

7 - آگاهی و ایمان به قیامت و عظمت عذاب و کیفر الهی در آن روز ، بازدارنده آدمی از گناه ( بخل ، محروم ساختن بینوایان از اموال خویش و . . . )

کذلک العذاب . .. لو کانوا یعلمون

خداوند، در پایان نقل ماجرای <اصحاب الجنّه>، مردم کافر را به عذاب و پیامد هلاکت بار دنیوی و اخروی تهدید کرد. از این بیان، می توان مطلب یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 35 - 4

4 - انجام دادن دائم نماز ، ادای حق سائلان و محرومان جامعه ، تصدیق روز جزا و هراس از عذاب الهی ، از موجبات ورود به بهشت

إلاّ المصلّین . .. و الذین فی أمولهم حقّ ... و الذین یصدّقون بیوم الدین ... أُول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 42 - 5

5 - زندگی من های دین و ایمان به خدا و قیامت ، پوچ و بی هدف و سرگرمی صرف است .

فذرهم یخوضوا و یلعبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 5 - 2

2 - ایمان به قیامت ، بازدارنده انسان از فسق و فجور

بل یرید الإنس-ن لیفجر أمامه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 4

4 - ایمان به قیامت و بیم از آن ، زمینه ساز گرایش و عامل انگیزش به نیکوکاری و نیک کرداری ( اخلاص ، ایثار ، انفاق و . . . )

و یطعمون الطعام . .. أسیرًا ... لانرید منکم جزاءً و لاشکورًا . إنّا نخاف من ربّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 11 - 3،4

3 - مصونیت ابرار از شرور و گزند های قیامت و شادابی رخسار و سرور دل آنان ، به دلیل ایمان آنان به قیامت و خوف آنان از آن روز است .

إنّا نخاف من ربّنا یومًا . .. فوقیهم اللّه شرّ ذلک الیوم

<فا> در <فوقاهم> برای تفریع این آیه بر آیه قبل است; یعنی، مصونیت ابرار از شرور قیامت، به این دلیل است که آنان، از احوال آن روز در هراس بودند; روزی که چهره های کافران عبوس و دل های آنان محزون است.

ص: 11

4 - ایمان به قیامت و خوف از احوال آن روز ، موجب مصونیت از شرور روز قیامت و خرّمی رخسار و شادمانی دل

إنّا نخاف من ربّنا یومًا . .. فوقیهم اللّه شرّ ذلک الیوم و لقّیهم نضره و سرورًا

ما أظنّ أن تبید هذه أبدًا . و ما أظنّ الساعه قائمه

تناسب پایان آیه قبل و شروع این آیه را می توان این گونه بیان کرد که مرد ثروت مند، گمان نابودی اموال خود را نداشت. سخن از قطعی نبودن قیامت نیز، پاسخی از جانب او به این سؤال است که: <با قیامت چه خواهی کرد که همه چیز را درهم می ریزد؟> او برای پاسخ به این مشکل می گوید: <و ما أظنّ الساعه قائمه ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 10

10- عذاب الهی در دنیا و یا فرا رسیدن مرگ و قیامت ، پایان مهلت خداوند به گمراهان

حتّی إذا رأوا ما یوعدون إمّا العذاب و إمّا الساعه

<الساعه> در اغلب موارد استعمال در قرآن، به معنای <قیامت> است; ولی در این آیه چون سخن از پایان مهلت است و پایان مهلت نیز همان مرگ است، مراد از <الساعه> قیامت با تمام مقدمات آن خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 18 - 1،2،11

1- توبیخ کافران از سوی خداوند به خاطر عدم گرایش به ایمان ، مگر با فرارسیدن قیامت

فهل ینظرون إلاّ الساعه أن تأتیهم

2- تنها برپایی ناگهانی قیامت ، به هوش آورنده کافران لجوج هواپرست

اتّبعوا أهواءهم . .. فهل ینظرون إلاّ الساعه أن تأتیهم بغته

از مضمون آیه شریفه استفاده می شود که خداوند، همه دلایل لازم را به کافران نمایانده و حتی نشانه های قیامت را نیز برای آنان محقق ساخته است. تنها چیزی که باقی مانده برپایی خود قیامت است. اما آنان با مشاهده همه دلایل، ایمان نیاورده و منتظراند تا آخرین مهلت نیز سپری شود.

11- وقوع رستاخیز ، مایه به خود آمدن کافران ; اما بی ثمر به حال آنان

فأنّی لهم إذا جاءتهم ذکری-هم

تعبیر <ذکری> می رساند که قیامت، مایه هشدار و بیدار شدن کافران است; اما این بیداری پس از پایان مهلت است و سودی به حال آنان ندارد (فأنّی لهم).

رجال لاتلهیهم تج-ره و لابیع عن ذکر اللّه . .. لیجزیهم اللّه أحسن ما عملوا و یزید

<حساب> به معنای شمارش است و <بغیر حساب> (بی شمارش) می تواند کنایه از کثرت و فراوانی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 7 - 19

19 - یاد قیامت و بیم از آن ، دارای نقش مؤثر در اصلاح و خود سازی انسان

و تنذر یوم الجمع

از این که خداوند پیامبر(ص) را مأمور به انذار از قیامت می کند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 7 - 5

5 - وفای به نذر و خوف از قیامت ، از عوامل ورود به بهشت و بهره مندی از موهبت های آن

إنّ الأبرار یشربون من کأس . .. یوفون بالنذر و یخافون یومًا کان شرّه مستطیرًا

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <یوفون بالنذر. ..> جمله ای است بیانیه که علت بهره مندی ابرار از مواهب بهشتی را بیان می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 3،4

3 - بیمناکی از قیامت ، عامل انگیزش ابرار به اطعام و انفاق خالصانه و بی چشمداشت

لانرید منکم جزاءً و لاشکورًا . إنّا نخاف من ربّنا یومًا عبوسًا قمطریرًا

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <إنّا نخاف. ..> تعلیل برای <لانرید منکم...> است; یعنی، به این دلیل از شما انتظار پاداش و سپاس گزاری نداریم که چون از روز قیامت دل نگرانیم.

4 - ایمان به قیامت و بیم از آن ، زمینه ساز گرایش و عامل انگیزش به نیکوکاری و نیک کرداری ( اخلاص ، ایثار ، انفاق و . . . )

و یطعمون الطعام . .. أسیرًا ... لانرید منکم جزاءً و لاشکورًا . إنّا نخاف من ربّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 11 - 3،4،5

3 - مصونیت ابرار از شرور و گزند های قیامت و شادابی رخسار و سرور دل آنان ، به دلیل ایمان آنان به قیامت و خوف آنان از آن روز است .

إنّا نخاف من ربّنا یومًا . .. فوقیهم اللّه شرّ ذلک الیوم

<فا> در <فوقاهم> برای تفریع این آیه بر آیه قبل است; یعنی، مصونیت ابرار از شرور قیامت، به این دلیل است که آنان، از احوال آن روز در هراس بودند; روزی که چهره های کافران عبوس و دل های آنان محزون است.

4 - ایمان به قیامت و خوف از احوال آن روز ، موجب مصونیت از شرور روز قیامت و خرّمی رخسار و شادمانی دل

إنّا نخاف من ربّنا یومًا . .. فوقیهم اللّه شرّ ذلک الیوم و لقّیهم نضره و سرورًا

5 - وفای به نذر ، ایثار و انفاق خالصانه به نیازمندان و بیم از روز قیامت ، موجب مصونیت از سختی های قیامت و شادمانی در

ص: 15

آخرت است .

یوفون بالنذر و یخافون یومًا . .. إنّما نطعمکم لوجه اللّه ... فوقیهم اللّه ... و

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که آیه شریفه ناظر به مجموع آیات مربوط به ابرار و ویژگی های آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 12 - 3

3 - وفای به نذر ، ایثار و انفاق به نیازمندان جامعه بدون چشمداشتی و خوف از قیامت ، از موجبات ورود به بهشت و بهره مندی از موهبت های آن است .

یوفون بالنذر و یخافون یومًا . .. إنّما نطعمکم لوجه اللّه ... و جزیهم بما صبروا ج

از مصادیق مورد نظر صبر در این آیه، موارد یاد شده است که در آیات پیش در وصف ابرار آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 22 - 7

7 - وفای به نذر ، خوف از قیامت و دستگیری خالصانه از بینوایان ، یتیمان و اسیران ، موجب بهره مندی از پاداش های بهشتی و مورد ستایش و قدردانی خداوند

یوفون بالنذر و یخافون یومًا . .. إنّ ه-ذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورًا

6 - اعراف - 7 - 51 - 7

7 - خداوند در روز قیامت کافران منکر قیامت را به فراموشی خواهد سپرد و اعتنایی به آنان نخواهد کرد .

فالیوم ننسیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 147 - 1،3

1 - تکذیب آیات الهی و انکار قیامت ، موجب تباه شدن همه اعمال نیک آدمی است .

و الذین کذبوا بایتنا و لقاء الأخره حبطت أعملهم

<حبط> به معنای تباه شدن و هدر رفتن است و مراد از <اعمال>، کردار و رفتار نیک است. زیرا تباه شدن اعمال ناپسند موجب منفعت آدمی در دنیا و آخرت خواهد شد. چون <اعمال>، به صورت جمع آمده و به کلمه بعد اضافه شده، مفید استغراق و شمول است. بنابراین <اعمالهم> یعنی تمام کارهای نیک آنان

3 - اعمال نیک بنی اسرائیل در صورت تکذیب تورات و باور نداشتن قیامت برای آنان سودبخش نخواهد بود .

و الذین کذبوا . .. حبطت أعملهم

مصداق مورد نظر برای <الذین کذبوا . .. > با توجه به آیات پیشین، بنی اسرائیل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 7 - 3

3 - انکار جهان آخرت ، زمینه ساز دلبستگی به دنیا و فریفته شدن به زخارف و زینت های آن

إن الذین لا یرجون لقاءنا و رضوا بالحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 11 - 10

10 - انکار روز بازپسین ، زمینه ساز طغیان و سرکشی

فنذر الذین لایرجون لقاءنا فی طغینهم یعمهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 5 - 6،10

6- انکار قیامت ، هم طراز و مساوق انکار ربوبیت خداست .

أُول-ئک الذین کفروا بربهم

10- انکار قیامت ، معلول جهل و نادانی و مانع ترقی و تعالی انسان است .

أُول-ئک الأغل-ل فی أعناقهم

<اَغلال> (جمع غل) به معنای بندها و زنجیرهاست. مراد از آن می تواند معنای حقیقی آن باشد که در این صورت جمله <اُول-ئک الأغلال فی أعناقهم> بیانگر کیفر و مجازات منکران ربوبیت خدا و منکران قیامت است و نیز می تواند مراد از آن معنای مجازی (بندها و زنجیرهای جهل و نادانی، خرافات، سنتهای غلط و ...) باشد که بر این مبنا جمله <اُول-ئک ...> بیانگر ریشه و علت اعتقاد نداشتن به معاد و ربوبیت خداست.

ص: 18

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 11 - 1

1 - تکذیب قیامت ، عامل اصلی انکار رسالت پیامبر ( ص ) و قرآن کریم از سوی کافران و مشرکان

و قال الذین کفروا إن ه-ذا إلاّ إفک . .. و قالوا مالِ ه-ذا الرسول ... بل کذّبوا ب

<بل> در <بل کذّبوا> برای اضراب انتقالی است و به قرینه مقام، انتقال از یک امر مهم و بزرگ به امری بزرگ تر و مهم تر است; یعنی، انکار رسالت پیامبراسلام(ص) به خاطر غذا خوردن و داد و ستد آن حضرت در بازار نیست (اینها همه بهانه بود); بلکه به خاطر قبول نداشتن اصل اعتقادی معاد است; اصلی که پس از توحید، محور دعوت هر پیامبری بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 52 - 11

11 - نادرست پنداشتن وعده الهی به برپایی قیامت و دروغگو دانستن پیامبران ، کفر و از نشانه های کافران است .

الذین کفروا . .. قالوا ی-ویلنا ... ه-ذا ما وعد الرحم-ن و صدق المرسلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 64 - 4

4 - انکار برپایی قیامت و دروغ پنداشتن آن ، سبب کفر است .

ه-ذه جهنّم الّتی کنتم توعدون . اصلوها الیوم بما کنتم تکفرون

در این آیه مفعول <تکفرون> ذکر نشده است; ولی به قرینه آیه قبل - که درباره وعده به عذاب دوزخ است - مفعول آن برپایی قیامت و وجود دوزخ خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 77 - 7

7 - کفر و انکار قیامت ، خصومت و ستیزه جویی آشکار و روشن با خداوند است .

أوَلم یر الإنس-ن أنّا خلقن-ه من نطفه فإذا هو خصیم مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 48 - 10

10 - انکار قیامت و مؤاخذه انسان ها در آن روز ، از زمینه های ستم کاری و بدکرداری

الذین لایؤمنون بالأخره . .. للذین ظلموا ... و بدا لهم سیّئات ما کسبوا و حاق بهم

برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند، منکران روز قیامت و کیفر آن را، ستمکار (ظلموا) و بدکردار (سیئات ماکسبوا) معرفی کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 71 - 21

ص: 19

21 - کفر به خدا و انکار روز رستاخیز ، موجب دوزخی شدن انسان ها است .

و ل-کن حقّت کلمه العذاب علی الک-فرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 27 - 10

10 - تکبر در برابر سخن حق و باور نداشتن به روز حساب ، از زمینه های فسادگری و کشتار افراد بی گناه در جامعه

کلّ متکبّر لایؤمن بیوم الحساب

توصیف فرعون فاسد و سفاک به متکبر و منکر روز حساب، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 10 - 3

3 - انکار روز جزا ، زاینده پلیدی ها و تهی کننده زندگی انسان از ارزش حیات

قتل الخرّصون

نفرین الهی در جایی صورت می گیرد که فرد حقیقتاً ارزش حیات را از دست داده و مستحق مرگ شده باشد از این که <خرّاصون> (یاوه سرایان منکر معاد) نفرین شده اند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 60 - 1

1 - نکوهش کافران ، به خاطر باورنداشتن به قیامت و جدی نگرفتن تهدید های الهی

و تضحکون و لاتبکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 9 - 7

7 - ناباوری قوم نوح ، نسبت به معاد و قیامت ، زمینه موضع گیری خصمانه آنان در قبال نوح ( ع )

کذّبت قبلهم قوم نوح فکذّبوا عبدنا

برداشت یاد شده بدین احتمال است که مراد از <کذّبت> - به قرینه آیات پیشین - تکذیب قیامت باشد. که در این صورت <فای تفریع> در <فکذّبوا عبدنا> می رساند که تکذیب پیامبران، ریشه در تکذیب معاد دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 43 - 3،4

3 - پیوستگی تنگاتنگ میان انکار قیامت با اقدام به جرم و گناه

ه-ذه جهنّم الّتی یکذّب بها المجرمون

از این که هر مجرمی به صورت مطلق تکذیب گر جهنم معرفی شده، مطلب بالا استفاده می شود.

4 - تکذیب قیامت و کیفر آن ، از عوامل دوزخی شدن

ه-ذه جهنّم الّتی یکذّب بها المجرمون

ص: 20

از این که دوزخ به تکذیب گران آن معرفی می شود، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 5 - 2،3

2 - تکذیب قیامت ، عامل هلاکت قوم ثمود

کذّبت ثمود . .. فأُهلکوا بالطاغیه

3 - تکذیب قیامت ، از موجبات هلاکت و نابودی

کذّبت ثمود . .. فأُهلکوا بالطاغیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 6 - 2،3

2 - تکذیب قیامت ، عامل هلاکت و نابودی عادیان

کذّبت ثمود و عاد . .. و أمّا عاد فأُهلکوا بریح صرصر عاتیه

3 - تکذیب قیامت ، از موجبات هلاکت و نابودی

کذّبت . .. فأُهلکوا بریح صرصر عاتیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 46 - 1

1 - تکذیب روز جزا ، از عوامل دوزخی شدن

ما سلککم فی سقر . .. و کنّا نکذّب بیوم الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 48 - 1

1 - ترک فریضه نماز ، اطعام مساکین ، گذراندن عمر به بطالت و تکذیب روز جزا ، از عوامل محرومیت انسان از شفاعت در قیامت

قالوا لم نک من المصلّین . .. و کنّا نکذّب بیوم الدین ... فما تنفعهم شفاعه الش-فع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 15 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 19 - 3

ص: 21

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 24 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 28 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 29 - 2

2 - تکذیب روز جزا ، موجب گرفتاری به آتش دوزخ

انطلقوا إلی ما کنتم به تکذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 34 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 37 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

ص: 22

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 40 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 45 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 47 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 49 - 3

3 - تکذیب برپایی قیامت ، موجب عذاب دوزخ و هلاکت ابدی

ویل یومئذ للمکذّبین

از آن جا که آیه شریفه، در میان آیات مربوط به قیامت قرار دارد، استفاده می شود که مقصود از تکذیب در آن، تکذیب روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 11 - 2

2 - تکذیب قیامت و کیفر و پاداش الهی ، مایه گرفتاری به عذاب جهنم است .

ویل یومئذ للمکذّبین . الذین یکذّبون بیوم الدین

ص: 23

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 15 - 7

7 - گناه ، طغیان گری و تکذیب قرآن و قیامت ، مانع ملاقات و قرب خداوند در قیامت است .

ما یکذّب به إلاّکلّ معتد أثیم . .. إنّهم عن ربّهم یومئذ لمحجوبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 7 - 3

3 - تکذیب روز جزا ، انسان را از هر موجودِ پستی ، فرومایه تر می سازد .

ثمّ رددن-ه أسفل س-فلین . .. فما یکذّبک بعد بالدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ماعون - 107 - 6 - 4

4 - تکذیب روز جزا ، زمینه ساز ریاکاری در نماز

أرءیت الذی یکذّب بالدین . .. فویل للمصلّین ... الذین هم یراءون

9 - توجه به دشواری های قیامت ، باعث فراهم آوردن توشه مناسب برای آن روز می شود .

اتّقوا ربّکم و اخشوا یومًا لایجزی والد عن ولده

مطرح کردن این نکته که در قیامت هر کس در قبال اعمالش کیفر می شود، می تواند اشعار به این حقیقت داشته باشد که هر کسی باید برای خود چاره ای بیندیشد و توشه ای فراهم آورد. گفتنی است که دستور <اخشوا یوماً> پس از امر <اتّقوا> می تواند مؤید بر برداشت بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 7 - 19

19 - یاد قیامت و بیم از آن ، دارای نقش مؤثر در اصلاح و خود سازی انسان

و تنذر یوم الجمع

از این که خداوند پیامبر(ص) را مأمور به انذار از قیامت می کند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 17 - 17

17 - توجه به قیامت ، زمینه ساز گرایش انسان به حقانیت قرآن و موازین الهی

اللّه الذی أنزل الکت-ب بالحقّ . .. و ما یدریک لعلّ الساعه قریب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 34 - 5

5 - توجه انسان به روز جزا ، زمینه ساز برخورداری او در قیامت از رحمت خدا

و قیل الیوم ننسیکم کما نسیتم لقاء یومکم ه-ذا

از مفهوم <ننساکم کما نسیتم> استفاده می شود که اگر انسان، قیامت را از یاد نبرد، مورد بی اعتنایی حق در آخرت قرار نخواهد گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 60 - 2

2 - توجه به انذار های الهی و واقعیت قیامت ، مایه نگرانی انسان و پرهیز از سرخوشی ها

أفمن ه-ذا الحدیث تعجبون . و تضحکون و لاتبکون

لحن توبیخی آیه شریفه، می رساند که توجه به حقانیت معاد و مفاهیم وحی، مقتضی این است که آدمی، بر فرجام خویش گریان و اندوهناک باشد; نه سرمست و خندان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 19 - 2

2 - آگاهی از قیامت و سرگذشت انسان ها در آن روز ، زداینده غفلت ها و مایه یادآوری و بیداری

إنّ ه-ذه تذکره

آیات گذشته، درباره قیامت و احوال انسان ها در آن روز بود; ازاین رو ممکن است، <ه-ذه> اشاره به این موضوع باشد.

ص: 28

آیات این سوره می تواند بیانگر حوادث آخرت باشد که از پایان نظام موجود، شروع می شود. تعبیر <یومئذ> - در این احتمال - نشانگر وقوع تمام آن حوادث، در یک زمان گسترده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 6 - 2

2 - زلزله زمین ، از مقدّمات حشر مردم و حسابرسی اعمال آنان در قیامت است .

إذا زلزلت الأرض . .. یومئذ یصدر الناس

یوم یفرّ المرء من أخیه . .. لکلّ امریء منهم یومئذ شأن یغنیه

جمله <لکلّ امریء . ..>، بیانگر علت فرار خویشاوندان از یکدیگر است و نشان می دهد که در آن سرا گرچه عواطف خویشاوندی هم وجود داشته باشد; ولی سودی نخواهد داشت.

ألا یظنّ أُول-ئک أنّهم مبعوثون

و أوفوا بعهد الله . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم ... و لیبیّننّ لکم یوم القی-م

تذکر خداوند به تبیین حقایق در قیامت، پس از طرح مسأله پیمان و سوگندشکنی، می تواند اشعار به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 39 - 5

5- اعتقاد به قیامت و آگاهی از آتش دوزخ ، بازدارنده آدمی از گناه و حق ستیزی

متی ه-ذا الوعد . .. لو یعلم الذین

از این که خداوند فرمود: اگر کافران می دانستند که آتش دوزخ و. .. با آنان چه می کند، در نزول عذاب و برپایی قیامت عجله نمی کردند، به دست می آید که ایمان به قیامت و آگاهی از احوال آن، آدمی را از کفر و حق ستیزی و هرگونه گناه بازمی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 16 - 13

13 - اعتقاد به قیامت و عذاب دوزخ ، سبب ترس از خدا و تقواپیشگی

لهم من فوقهم ظلل من النار . .. ذلک یخوّف اللّه به عباده ی-عباد فاتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 33 - 9

9 - اعتقاد به روز قیامت ، بازدارنده انسان از گناه و بزه کاری ( چون آدم کشی )

إنّی أخاف علیکم یوم التناد . یوم تولّون مدبرین ما لکم من اللّه من عاصم

از این که مؤمن آل فرعون برای بازداشتن فرعونیان از کشتن موسی(ع)، مسأله معاد و حسابرسی اعمال بندگان را مطرح ساخت، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 15 - 4،5

4 - تقوا ، تبلور ایمان و اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از این که برای اهل ایمان تنها وصف تقوا آورده شده است، روشن می شود که تقوا، تبلور ایمان به وحی و اعتقاد به قیامت است.

5 - پایبندی به ارزش ها و پرهیز از زشتی ها و پلیدی ها ، تنها در گرو اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از تقابل میان <متقین> و <منکران معاد> - که در آیات پیشین مطرح شده است - به دست می آید که تقوا در صورتی حاصل می شود که فرد، منکر قیامت نباشد; زیرا با انکار قیامت پایبندی به ارزش ها میسر نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 9

9 - اعتقاد به قیامت و توجه داشتن به کیفر و پاداش الهی در آن ، موجب تقویت روح تقواپیشگی در انسان

ص: 33

و اتّقوا اللّه الذی إلیه تحشرون

یادآوری حشر انسان ها در قیامت - پس از توصیه به تقوا - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 26 - 2

2 - اعتقاد به روز جزا ، تعدیل کننده غرایز و تأثیرگذار در خُلق و خوی بشر ( حرص ، بخل ، ناشکیبایی و . . . )

إنّ الإنس-ن خلق هلوعًا . .. إلاّ المصلّین ... و الذین یصدّقون بیوم الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 5

5 - وجود ارتباط وثیق و ناگسستنی ، میان عقیده به روز جزا و دیگر عقاید دینی و معارف الهی

بل لایخافون الأخره

برداشت یاد شده، به سبب این نکته است که با تکذیب قیامت از سوی کافران، دیگر عقاید دینی نادیده انگاشته می شد.

10 - مریم - 19 - 39 - 13

13- غفلت از قیامت ، زمینه ساز کفرورزی و بی ایمانی است .

و أنذرهم یوم الحسره . .. و هم فی غفله و هم لایؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 2 - 9

9- غفلت از قیامت ، زمینه ساز بی اعتنایی به وحی و بازیچه قراردادن دین است .

و هم فی غفله معرضون . ما یأتیهم ... و هم یلعبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 97 - 8

8- اظهار حسرت کافران در قیامت ، به خاطر غفلت عمیق و پیوسته خویش از روز قیامت

ی-ویلنا قد کنّا فی غفله من ه-ذا

برداشت یاد شده از آمدن <فی> - که برای ظرفیت است - استفاده می شود. بدین صورت که غفلت، ظرف و انسانِ غافل، مظروف قرار گرفته است و این حکایت از غوطهور شدن و فرورفتن در عمق غفلت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 17 - 18

18 - غفلت از قیامت و دور پنداشتن آن ، از موانع مهم بی توجهی انسان به حقایق وحی و قوانین الهی

اللّه الذی أنزل الکت-ب . .. و ما یدریک لعلّ الساعه

از این که در مسأله قیامت، امکان نزدیک بودن آن تخصیص به ذکر یافته، اهمیت آن استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 47 - 5

5 - بی توجهی به روز قیامت و غفلت از پایان یافتن فرصت انجام تکالیف ، عامل اساسی در ترک دستورات الهی است .

استجیبوا لربّکم من قبل أن یأتی یوم لامردّ له

ذکر <من قبل أن یأتی> می تواند اشاره به آن داشته باشد که انسان ها، چنانچه به روز قیامت توجه کنند به اجابت دعوت الهی روی خواهند آورد.

لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب

<باء> در <بما نسوا. ..> برای سببیت است; یعنی، چون انسان ها روز حساب را فراموش کردند، به عذاب شدید محکوم شدند.

خواهند کرد .

و إذا العشار عطّلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 5 - 1

1 - حیوانات غیر اهلی با مشاهده حوادث برپایی قیامت ، پناهگاه های خود را ترک کرده ، گرد هم جمع خواهند شد .

و إذا الوحوش حشرت

<وحوش> جمع <وَحْش> است. به حیواناتی که در خشکی زندگی می کنند و با یکدیگر الفت نمی گیرند، <وَحْش> و <وحشیّ> - که گویا حرف یاء در آن برای تأکید است - گفته می شود (مصباح). <حشر>; یعنی، <جمع> (لسان العرب). راغب می گوید: <حشر>; یعنی، بیرون آوردن گروهی از جایگاهشان و متوجّه ساختن آنان به جنگ و نظایر آن، بنابراین حشر حیوانات; یعنی، بیرون شدن آنها از پناهگاه خود و جمع گشتن آنها گرد یکدیگر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 13 - 4

4 - آماده سازی بهشت و جهنم برای ورود اهل آن ، هم زمان با برپایی قیامت

و إذا الجحیم سعّرت . و إذا الجنّه أُزلفت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 2

2 - مشاهده کردار ها در عرصه قیامت ، در گرو پیدایش حوادثی تحوّل آفرین در نظام جهان و پدیدار شدن رخدادهایی در صحنه قیامت

إذا الشمس . .. و إذا ... و إذا ... علمت نفس ما أحضرت

آیه شریفه، جواب حرف شرط <إذا> است که از آغاز سوره تکرار شده است.

و ل-کنّکم کنتم لاتعلمون . فیومئذ لاینفع الذین ظلموا معذرتهم

<فاء> در <فیومئذ> عاطفه است و می تواند برای سببیت باشد. بنابراین، مفاد آیه چنین می شود: <کسانی که به روز قیامت علم نداشتند، در آن روز معذرت خواهی شان سودی ندارد>. علم نداشتن، ملازم با ناباوری و بی ایمانی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 45 - 13

13 - ناباوری به قیامت ، عامل حق ناپذیری و تأثیر نداشتن عالی ترین پیام های ارزشی در روح انسان

فذکّر بالقرءان من یخاف وعید

با توجه به این که آیات پیشین درباره معاد و رستاخیز بود; <من یخاف وعید> می تواند بیانگر مسأله قیامت و نظام کیفر و پاداش باشد. در این صورت مفهوم آیه چنین خواهد بود: <قرآن در ناباوران به قیامت بی تأثیر است>.

خداوند، در آیه قبل، تقواپیشگان را شایسته بهره مند شدن از نور و هدایت خود دانسته و در این آیه اوصاف آنان را بیان کرده است. از ارتباط میان دو آیه می توان برداشت یاد شده را استفاده کرد.

13- آزاد و بدون مانع بودن سخن گفتن برای برخی از افراد در قیامت

ثمّ یوم القی-مه . .. قال الذین أُوتوا العلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 10 - 1

1 - زمین همچون آسمان ، دست خوش تحولات عظیم در آستانه قیامت

یوم تمور السّماء . .. و تسیر الجبال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 37 - 1،2

1 - شکافته شدن آسمان و از هم پاشیدن آن ، در آستانه قیامت

فإذا انشقّت السّماء

<انشقاق> به معنای شکافته شدن و در مورد آسمان به معنای درهم ریختن نظم کنونی اجرام است.

2 - سرخ شدن آسمان و شباهت پیدا کردن آن به چرمی گلگون ، به هنگام فروپاشی در آستانه قیامت

فإذا انشقّت السّماء فکانت ورده کالدهان

<ورده> به معنای گل سرخ و <دهان> به معنای چرم قرمز است. بنابراین <کانت ورده کالدهان>; یعنی، همانند چرم گلگون سرخ خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 18 - 1

1 - شکافته شدن و از هم گسستن آسمان ، در آستانه برپایی قیامت

یومًا . .. السماء منفطر به

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <با> در <به> ظرفیه و به معنای <فی> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 9 - 1،3

1 - آسمان ، در آستانه برپایی قیامت ، از هم گسیخته شده و اجزای آن می گسلد .

و إذا السماء فرجت

<فرج>، به معنای شکاف است (قاموس المحیط).

3 - متلاشی شدن نظم کنونی آسمان ، در آستانه برپایی قیامت

و إذا السماء فرجت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 19 - 1

1 - آسمان در نخستین مراحل برپایی قیامت ، به فضایی باز و خالی از موانع عبور تبدیل خواهد شد .

و فتحت السماء فکانت أبوبًا

مبالغه موجود در تعبیر <فکانت أبواباً> در تعبیر <فکانت ذات أبواب> نیست; زیرا در تعبیر اول، گویا آسمان - به جهت فراوانی راه

ص: 41

عبور - چیزی جز همان درب ها نیست. جمله <فتحت السماء> عطف بر <ینفخ> و یا حال برای فاعل <تأتون> است. در هر دو صورت، حوادث آغازین قیامت را بیان می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 1 - 1

1 - آسمان در آستانه قیامت ، از هم گسیخته خواهد شد .

إذا السماء انفطرت

<انفطار>; یعنی، انشقاق (تاج العروس). به قرینه <و إذا القبور بعثرت> در آیات بعد، انفصال اجزای آسمان از یکدیگر، پیش از حادثه قیامت و در آستانه آن خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 3 - 2

2 - ساختار زمین نیز مانند آسمان و ستارگان ، در آستانه قیامت به هم خورده و رخنه های فراوانی در پیکره آن پدیدار خواهد شد .

إذا السماء . .. و إذا الکواکب ... و إذا البحار فجّرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 1 - 1

1 - آسمان در آستانه قیامت ، از هم گسیخته شده و اجزای آن می گسلد .

إذا السماء انشقّت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 48 - 13

13- < عن محمد بن مسلم قال : سمعت أباجعفر ( ع ) یقول : . . . لعلّکم ترون إنه إذا کان یوم القیامه . . . إن الله تبارک و تعالی لایعبد فی بلاده و لایخلق خلقاً یعبدونه . . . بلی و الله لیخلقنّ خلقاً من غیر فحوله و لا إناث . . . و یخلق لهم أرضاً تحملهم و سماء تظلّهم ألیس الله یقول : < یوم تبدّل الأرض غیر الأرض و السماوات > . . . ;

محمد بن مسلم گوید: از امام باقر(ع) شنیدم که می فرمود: . .. شاید شما گمان کنید هنگامی که روز قیامت فرا رسد ... خدای تبارک و تعالی در بلاد خود عبادت نمی شود و خلقی را که عبادت او ... کند، نمی آفریند؟ چنین نیست، به خدا سوگند! خدا خلقی را از غیر نر و ماده می آفریند و برای آنها زمینی که آنان را حمل کند و آسمانی که بر سر آنها سایه افکند، خلق می کند. آیا خدا نفرموده است: یوم تبدّل الأرض غیر الأرض و السماوات؟>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 5،12

5 - آسمان ها ، در روز قیامت پیچیده در دست قدرت خداوند است .

و السم-وت مطویّ-ت بیمینه

ص: 42

12 - < عن سلیمان بن مهران ، قال سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ < و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه > فقال یعنی ملکه لایملکها معه أحد . . . < و السماوات مطویّات بیمینه > قال : الیمین الید ، و الید القدره و القوّه یقول عزّوجلّ و السماوات مطویّات بقدرته و قوته سبحانه و تعالی عمّا یشرکون ;

سلیمان بن مهران گوید: از امام صادق(ع) از سخن خداوند عزّوجلّ که می فرماید: <و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه> سؤال نمودم، حضرت فرمود: یعنی زمین ملک او است [در قیامت] و هیچ کس غیر از او مالک زمین نیست. .. و درباره <و السماوات مطویّات بیمینه> فرمود: یمین همان ید است و مراد از آن قدرت و قوت است و خداوند عزّوجلّ فرمود: آسمان ها به قدرت و قوت خداوند به هم پیچیده می شوند و او منزّه و برتر است از هرگونه شرکی که به او نسبت می دهند>.

و نفخ فی الصور فإذا هم من الأجداث إلی ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 8 - 1

1 - آغاز شدن رستاخیز انسان ها ، با دمیده شدن در صور

فإذا نقر فی الناقور

<ناقور> به معنای <صور> است (قاموس المحیط و مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 11 - 1

1 - برپایی قیامت ، در پی تحولات عظیم و دگرگونی نظام هستی

یوم تمور . .. و تسیر الجبال ... فویل

تفریع <فویل> بر حوادث مطرح شده در آیات پیشین، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 8 - 2

2 - دگرگون شدن نظم کنونی منظومه شمسی ، در آستانه برپایی قیامت

فإذا النجوم طمست

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 6 - 4

4 - عوالم هستی ، پس از برپایی قیامت نیز در حال رشد و تکامل خواهند بود . *

یوم یقوم الناس لربّ الع-لمین

توصیف خداوند به <ربّ العالمین> - حتی در قیامت - بیانگر تداوم تدبیر و تربیت جهان هستی، در آن زمان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 2 - 3

3 - جهان در آستانه قیامت ، به گونه ای شگفت آور درهم کوبیده خواهد شد .

ما القارعه

در صورتی می توان گفت چیزی ناگهانی و بی خبر تحقق یافت که انسان زمان تحقق آن را، حتی به صورت احتمال و حدس، در ذهن خویش ترسیم نکرده باشد.

11 - پیامبر ( ص ) بر خلاف تصور مردم ، بر آگاه شدن به زمان تحقق قیامت اصرار نداشت و برای دستیابی به آن تلاش نکرد .

یسئلونک کأنک حفی عنها

<حفی به> یعنی کنجکاوی نمود و درباره آن زیاد پرسش کرد. چون کلمه <حفی> در آیه شریفه با <عن> متعدی شده، معنای کشف کردن نیز در آن مندرج است. یعنی <کانک حفی بها مستکشفا عنها>. گویا تو پرسش کرده ای و در صدد کشف آن برآمده ای.

13 - پیامبر ( ص ) ، بر خلاف تصور مردم ، به زمان برپایی قیامت آگاه نبود .

یسئلونک کأنک حفی عنها

<حفی عنها> که دلالت بر پرسش زیاد و تلاش برای کشف زمان قیامت دارد، به قرینه <یسئلونک>، کنایه از آگاهی نیز می باشد. یعنی آنان گمان می کنند که تو از زمان قیامت پرسش کرده ای و در نتیجه بدان آگاه شده ای.

14 - عموم مردم نمی دانند که آگاهی به زمان قیامت در انحصار خداوند است .

و لکن أکثر الناس لایعلمون

مفعول <لایعلمون> معنایی است که از <انما علمها . .. > به دست می آید.

15 - انحصار دانش قیامت به خدا ، خود علم و معرفتی است که تنها برخی از مردم آن را درخواهند یافت .

إنما علمها عند اللّه و لکن أکثر الناس لایعلمون

إن ربّک . .. لغفور رحیم . یوم تأتی کلّ نفس تج-دل عن نفسها

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که <یوم> ظرف برای <لغفور رحیم> باشد.

علی الأرائک ینظرون

<أریکه> (مفرد <أرائک>) به تختی گفته می شود که تزیین یافته و در خیمه یا خانه ای نهاده شود. هم چنین به جایگاه آرمیدن و لمیدن - اعم از تخت، یا تخت عروس و یا تخت خواب - اطلاق می شود. (قاموس)

أو أتتکم الساعه . .. فیکشف ما تدعون إلیه إن شاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 87 - 2،3

2 - قیامت ، پایان گردآوری انسان ها از سوی خداوند

لیجمعنّکم الی یوم القیمه

3 - قیامت ، روز گردآوری تمامی انسانها

لیجمعنّکم الی یوم القیمه

بر اساس این احتمال که <الی> به معنی <فی> باشد ; چنانچه برخی از مفسران اظهار داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 22 - 1،3

1 - خداوند تمامی آدمیان را در روز قیامت گرد می آورد.

و یوم نحشرهم جمیعا

3 - خداوند گردآورنده تمامی ستمگران (اهل کتاب و مشرکان) در قیامت

إنه لایفلح الظلمون . .. و یوم نحشرهم جمیعا

چون در آیات گذشته سخن از مشرکان و اهل کتاب به میان آمده بود، در برداشت این دو گروه به عنوان مصادیقی بارز از ظالمان مشخص شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 72 - 7

7 - قیامت روز گرد آمدن تمامی آدمیان در پیشگاه خداوند است.

و هو الذی إلیه تحشرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 102 - 7

7 - قیامت ، روز اجتماع و گردآمدن انسان ها است .

نحشر المجرمین

<حشر> به معنای جمع کردن است (لسان العرب) و در آن، معنای سوق دادن نیز لحاظ می شود (مقاییس اللغه).

لیس لوقعتها کاذبه

<کاذبه> می تواند صفت برای موصوف مقدر باشد (نفس کاذبه). در این صورت آیه شریفه نظر به کافران دارد که تا وقت باقی است، دست از انکار قیامت بردارند; زیرا روزی که قیامت واقع شود، آنان جز تسلیم شدن در برابر واقعیت و گرفتار سرافکندگی شدن فرجامی ندارند.

إن کانت إلاّ صیحه وحده فإذا هم جمیع لدینا محضرون

توصیف نفخ صور به این که آن تنها یک صیحه است، می تواند برای بیان مدت زمان زنده شدن و احضار گشتن انسان ها به پیشگاه خداوند رحمان باشد.

4 - احضار انسان ها به پیشگاه خداوند در قیامت ، بسیار سریع و بی هیچ فاصله ای با نفخ صور انجام خواهد پذیرفت .

إن کانت إلاّ صیحه وحده فإذا هم جمیع لدینا محضرون

برداشت یاد شده از آمدن <إذا>ی فجائیه - پس از ذکر نفخ صور - به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 31 - 4

4 - همه انسان ها در قیامت ، به پیشگاه خداوند احضار خواهند شد .

ثمّ إنّکم یوم القی-مه عند ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 5 - 3

3 - احضار انسان ها در صحنه قیامت ، از اهداف محشور ساختن آنان است . *

مبعوثون . لیوم عظیم

لام در <لیوم> ممکن است بر تعلیل دلالت کند; یعنی، حشر انسان ها به جهت روز قیامت و حضور در صحنه های آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 5

5 - خداوند ، در روز قیامت تمامی اعمال کافران را به آنان خبر خواهد داد .

فینبّئهم بما عملوا

5 - زمان قیامت ، نامعلوم است .

ثمّ إذا شاء أنشره

کارهایی که در آیات پیشین به خداوند نسبت داده شد، گرچه مقید به مشیت الهی است; ولی قید <إذا شاء> تنها در مورد محشور شدن انسان ذکر شده است تا این نکته را برساند که هر چند برای آن افعال (خَلَقه، یسّره، أماته و أقبره) می توان زمانی را حدس زد; ولی در مورد قیامت، تنها باید به خواست خداوند نظر داشت.

18 - نجم - 53 - 59 - 4

4 - ناباوری بی جای کافران نسبت به نزدیک شدن لحظه به لحظه قیامت

أزفت الأزفه . .. أفمن ه-ذا الحدیث

در صورتی که <ه-ذا> اشاره باشد به آنچه در آیات پیشین درباره نزدیکی قیامت و وعده ها و عیدهای الهی بیان شده است، برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 6 - 1

1 - کافران ، برپایی قیامت و عذاب آن را ، امری بعید و به دور از حقیقت می دانند .

إنّهم یرونه بعیدًا

با توجّه به این که کافران، منکر معاد بودند، مقصود آنان از <بعید>، بعید زمانی نیست; بلکه مقصود دور بودن از دایره امکان است.

10 - کهف - 18 - 52 - 1،2

1- خداوند ، در قیامت ، به مشرکان فرصت خواهد داد تا از معبود های پنداری خویش استمداد کنند .

نادوا شرکاءی الذین زعمتم

2- مشرکان ، در قیامت ، به پندار توان مندی معبودان شان بر یاری آنان ، عجولانه ، از آنان استمداد خواهند کرد .

و یوم یقول نادوا . .. فدعوهم

<فای تعقیب> در <فدعوهم> بر بی درنگ بودن کار آنان دلالت می کند. کاربرد فعل ماضی، برای کاری که در قیامت انجام می گیرد (دعوهم) نشانه آن است که - به مجرد فرصت یافتن مشرکان - باید استمداد را انجام یافته تلقی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 32 - 4

4 - قیامت ، روز فریاد و استمداد خلایق

یوم التناد

<تناد> اگر مخفف <تنادی> باشد، از ندا، مشتق است; ولی اگر مخفف <تنادّ> باشد به معنای اختلاف و پراکندگی خواهد بود. بنابراین <یوم التناد>; یعنی، روز تفرّق و جدایی. گفتنی است برداشت یاد شده مبتنی بر معنای نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 1

1 - درخواست تمسخرآمیز مشرکان عصر بعثت ، نسبت به برپایی هر چه زودتر قیامت

یستعجل بها الذین لایؤمنون بها

درخواست برپایی قیامت از سوی کسانی که مؤمن به آن نیستند، نشانگر استهزاآمیز بودن خواسته آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 83 - 12

12 - برخورد بازیگرانه و تمسخرآمیز دین ناباوران با مسأله قیامت

فذرهم یخوضوا و یلعبوا حتّی یل-قوا یومهم الذی یوعدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 32 - 10

10 - موضع کافران در برابر پیامبران و وعده آنان به برپایی قیامت ، موضعی مستکبرانه و استهزاآمیز

وإذا قیل . .. و الساعه لاریب فیها قلتم ما ندری ... و ما نحن بمستیقنین

از سیاق آیه، استفاده می شود که سخن کافران در <ما ندری. ..> لحن استهزایی نیز داشته و آیه بعد مؤید این معنا است (کانوا به یستهزءون).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 12 - 1

1 - سؤال تمسخرآمیز کافران درباره زمان برپایی روز جزا

یسئلون أیّان یوم الدّین

از آیات قبل و بعد، تمسخرآمیز بودن سؤال کافران استفاده می شود; زیرا آنان اصولاً در مقام فهم حق نبودند و با این پرسش، می خواستند راهی دیگر برای انکار معاد و وسیله ای برای تمسخر آن پیدا کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 25 - 1

1 - پرسش ناباورانه و تمسخرآمیز کافران ، از زمان برپایی قیامت

و یقولون متی ه-ذا الوعد

استفهام در <متی ه-ذا الوعد> حقیقی نیست; بلکه از باب تهکّم و استهزا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 38 - 2

2 - ادعای استهزاآمیز کافران ، به بهشتی بودن خود بر فرض برپایی قیامت

أیطمع کلّ امریء منهم أن یدخل جنّه نعیم

ص: 64

مفسران اظهار داشته اند: که کافران به هنگام شنیدن سخنان پیامبر(ص)، به استهزا می گفتند: اگر آنچه پیامبر می گوید درست باشد; ما زودتر از آنان به بهشت خواهیم رفت و از آنان سزاوارتریم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 6 - 1

1 - پرسش ناباورانه و تمسخرآمیز کافران ، از زمان برپایی قیامت

یسئل أیّان یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 42 - 3

3 - طغیان گران دنیاطلب ، با پرسش مکرر از زمان قیامت به استهزای آن می پرداختند .

یسئلونک عن الساعه أیّان مرسیها

فاعل <یسئلونک>، در برداشت یاد شده <من طغی. ..> دانسته شده است. این برداشت، ناظر به احتمالی است که به قرینه <إنّما أنت منذر من یخشاها> در آیات بعد استفاده می شود; زیرا کسی که از انذار قیامت هراسی ندارد، پرسش او از زمان وقوع آن استهزایی خواهد بود.

5 - اصحاب اعراف در صحنه قیامت بشارت دهنده راهیان بهشت به زندگانی آکنده از امنیت و به دور از حزن

ادخلوا الجنه لا خوف علیکم و لا أنتم تحزنون

11 - حج - 22 - 1 - 6

6- لرزش و اضطراب بسیار شدید مردم ، در عرصه قیامت

إنّ زلزله الساعه شیء عظیم

<ساعه>به معنای لحظه و هنگام است و <الساعه>; یعنی، آن هنگام. مقصود از <آن هنگام>، می تواند هنگام برپایی قیامت و حضور مردم در عرصه محشر باشد. در این صورت کلمه <زلزله>استعاره از اضطراب شدید مردم است. هم چنین می تواند زمان پایان یافتن عمر جهان کنونی و فرا رسیدن هنگام فروپاشی نظام آن باشد. در این صورت مراد از <زلزله>، لرزش شدیدی است که در آن لحظه، سراسر جهان را فرا می گیرد و باعث فروپاشی آن می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 2 - 11

11- اضطراب مردم در عرصه قیامت ، به درجه ای است که هر زن شیر دهنده ، از شیر دادن غافل خواهد شد و هر زن بارداری از شدت ترس ، سقط جنین خواهد کرد .

یوم ترونها. .. و تضع کلّ ذات حمل حملها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 4

4 - مؤمنان نیک کردار ، مشمول رحمت حق در پی مشاهده نگرانی های همگانی قیامت *

و تری کلّ أمّه جاثیه . .. فأمّا الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فیدخلهم

برداشت بالا بدان احتمال است که <فأمّا الذین. ..> تفریع بر <تری کلّ أمّه جاثیه> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 10 - 4

4 - اهل محشر ، به شدّت دغدغه دار سرنوشت خود و گرفتار پیامد های کردار خویش

و لایسئل حمیم حمیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 7 - 1

1 - در آستانه برپایی قیامت ، چشمان انسان ها از ترس و اضطراب ، به گردش در می آید .

فإذا برق البصر

فعل <بَرَقَ> وقتی به چشم نسبت داده شود، به معنای اضطراب و به گردش آمدن چشم از ترس است (مفردات راغب). گفتنی است آیه شریفه در مقام بیان حوادثی است که در آستانه برپایی قیامت و لحظه های نخستین رستاخیز رخ خواهد داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 8 - 1

1 - هنگام پیدایش دومین لرزش در دوران برپایی قیامت ، قلب های فراوانی را لرزه و اضطرابی شدید فرا خواهد گرفت .

ص: 69

قلوب یومئذ واجفه

<قلب واجف>، به قلبی گفته می شود که اضطراب شدیدی بر آن مستولی باشد (لسان العرب). <قلوب> نکره ای است که بر تکثیر دلالت دارد و به همین سبب - با آن که نکره است - مبتدا قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 4 - 4

4 - ثروت ها ، هر چند گران بها و نفیس باشند ، در برطرف ساختن خطر ها و اضطراب انسان از حوادث آغازین قیامت ، هیچ گونه کارآیی نخواهند داشت .

و إذا العشار عطّلت

و یحسبون أنّهم مهتدون . حتّی إذا جاءنا

(مفردات). برخی آن را با تمییز، مرادف می دانند و بر همین اساس آنچه را بیخته شود، <محصّل> می گویند (کشاف). در این صورت، مراد از آن، متمایز شدن اسرار نیک و بد خواهد بود.

داشت که با وجود آن که اهل دنیا، امتیازات را به مال و منال و دیگر اعتبارات مادّی دنیا می دانستند، ولی در صفی واحد محشور خواهند شد. این نکته، با توجه به آیات مربوط به داستان مرد ثروت مند و هم صحبت او، بیشتر واضح می گردد.

15 - یس - 36 - 75 - 3،4

3 - معبود های ادعایی به روز رستاخیز ، در حالی که همچون سپاهِ آماده به خدمت برای مشرکان اند ، از هرگونه یاری رسانی به آنان ناتوان خواهند بود .

لایستطیعون نصرهم و هم لهم جند محضرون

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که ضمیر <هم> به معبودها و ضمیر <لهم> به مشرکان بازگردد و این جمله حال برای ضمیر غایبی در<لایستطیعون> باشد. بر این اساس، این ترکیب از باب مبالغه آمده است; زیرا متمرکز کردن تمامی نیروها در قالب یک سپاهِ آماده به خدمت و در عین حال ناتوان بودن از یاری رسانی، نشان دهنده اوج ناتوانی معبودها می باشد. گفتنی است بر اساس این نظر، آیه شریفه ناظر به روز قیامت است.

4 - تنها خداوند ، توانا بر یاری رسانی به انسان ها در روز رستاخیز

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون . .. و هم لهم جند محضرون

از تأکید خداوند بر ناتوانی مطلق همه معبودها از یاری رسانی (به جز اللّه)، برداشت یاد شده به دست می آید.

خواهند دید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 1

1 - خداوند در قیامت و در حضور پیامبران از مسیح ( ع ) خواهد پرسید که آیا وی مردمان را به پرستش خویش و مادرش مریم فراخوانده است ؟

و اذ قال اللّه یعیسی ابن مریم ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

با توجه به آیات بعد همانند <قال اللّه هذا یوم . ..> آیه 119 و توجه به این حقیقت که در زمان حضور مسیح(ع) در میان امت خویش کسی معتقد به الوهیت وی و مریم(ع) نبوده است، معلوم می شود این پرسش و پاسخ در قیامت اتفاق خواهد افتاد. گفتنی است که تعبیر از آینده با فعل ماضی (قال) برای رساندن تحقق قطعی آن صحنه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 6 - 3

3 - تبلیغ تعالیم دینی و آسمانی، محور بازجویی از پیامبران خدا در قیامت

فلنسئلن الذین أرسل إلیهم و لنسئلن المرسلین

عنوان <مرسلین> در جمله <و لنسئلن المرسلین> بیانگر این است که سؤال از پیامبران درباره تبلیغ رسالت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 7 - 2

2 - خداوند در قیامت سرگذشت پیامبران را در ابلاغ رسالت به گونه ای دقیق برای آنان بیان خواهد کرد.

و لنسئلن المرسلین. فلنقصن علیهم بعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 34 - 4

4 - تمامی خواسته های پیامبران و پیروان آنان در قیامت ، از پیش آماده شده و به آنان داده خواهد شد .

و الذی جاء بالصدق و صدّق به . .. لهم ما یشاءون عند ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 7

7 - حضور پیامبران در قیامت برای گواهی دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه اعمالشان

و جایء بالنبیّین

مقصود از آوردن پیامبران در قیامت هنگام عرضه نامه اعمال بندگان - به قرینه آیه <فکیف إذا جئنا من کلّ اُمّه بشهید و جئنابک علی ه-ؤلاء شهیداً (نساء(4)، 41) گواهی دادن آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 11 - 1

ص: 79

1 - قیامت ، وقت تعیین شده برای حضور پیامبران جهت گواهی بر امت های خویش

و إذا الرسل أُقّتت

مقصود و مفاد این آیه - برابر نظر بیشتر مفسران - فرارسیدن زمان وعده الهی مبنی بر گواهی پیامبران بر امت های خویش در عرصه قیامت است; مانند <فلنسئلنّ الذین اُرسل إلیهم و لنسئلنّ المرسلین> (اعراف، آیه 6).

7 - تصدیق کنندگان انبیا و تقواپیشگان راستکردار در قیامت ایمن از عقوبتهای الهی و به دور از هر گونه اندوه هستند.

فمن اتقی و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

مراد از نبودن خوف (لا خوف) به دلیل آیه بعد، ایمنی از گرفتار شدن به آتش دوزخ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 12 - 7

7 - بدکارانِ دروغ انگارِ آیات الهی ، در روز قیامت ، ناامید و اندوه ناک اند .

ثمّ کان ع-قبه الذین أس-ئوا السوأی أن کذّبوا بأی-ت اللّه . .. و یوم تقوم الساعه ی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 34 - 3،4

3 - اندوهگین بودن بهشتیان در عرصه قیامت پیش از ورود به بهشت

و قالوا الحمد للّه الذی أذهب عنّا الحزن

برداشت یاد شده، به خاطر این نکته است که لازمه برطرف کردن حزن وجود آن از پیش است.

4 - قیامت ، عرصه حزن آور و اندوهگین حتی برای مؤمنان

و قالوا الحمد للّه الذی أذهب عنّا الحزن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 52 - 2

2 - وضعیت کافران در روز رستاخیز ، بسیار تأسف بار و حسرت آور خواهد بود .

قالوا ی-ویلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 4 - 6

6 - روز قیامت ، روزی بس دشوار و اندوه بار برای خلایق

فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که در زبان عرب، اوقات سخت و خزن آور را، به طولانی بودن آن و زمان های راحتی و شادمانی را به کوتاه بودن آن توصیف می کنند.

لایحزنهم الفزع الأکبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 17 - 1

1 - قیامت ، روزی است بسیار سخت و اندوه بار .

فکیف تتّقون إن کفرتم یومًا یجعل الولدن شیبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 2

2 - قیامت ، روزی است بسیار سخت و اندوه بار .

یومًا عبوسًا قمطریرًا

<عبوس>; یعنی، چهره در هم کشیده و <روز عبوس> کنایه از روز سخت و اندوه بار است. <قمطریر> نیز به معنای شدید است و در این آیه هم می تواند وصف برای <عبوس> باشد (یعنی شدید العبوس) و هم می تواند صفت برای <یوم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 15 - 10

10 - انذار و اخطار مردم درباره قیامت ، از وظایف اصلی پیامبران

یلقی الروح . .. علی من یشاء من عباده لینذر یوم التلاق

در برداشت یاد شده، فاعل <لینذر>، ضمیری دانسته شده که به <من> موصول باز می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 18 - 1

1 - پیامبر ( ص ) مأمور انذار و اخطار به مردم درباره روز قیامت

و أنذرهم یوم الأزفه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 7 - 16

16 - انذار از قیامت ، از اهداف مهم وحی الهی

کذلک أوحینا إلیک . .. و تنذر یوم الجمع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 18 - 3

3- هشدار خداوند ، به سر رسیدن ناگهانی قیامت و غافلگیر شدن بشر

فهل ینظرون إلاّ الساعه أن تأتیهم بغته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 11 - 3

3 - ترسیم رخداد های پراضطراب هستی در آستانه قیامت ، هشداری به تکذیب کنندگان آن است .

یوم تمور . .. و تسیر الجبال ... فویل یومئذ للمکذّبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 57 - 2

2 - توجه دادن خلق به نزدیکی قیامت ، از انذار های مهم پیامبران

ه-ذا نذیر من النذر . .. أزفت الأزفه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 26 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، تنها عهده دار انذار مردمان ، درباره برپایی قیامت بود ، نه مشخص ساختن زمان دقیق آن .

ص: 84

قل إنّما العلم عند اللّه و إنّما أنا نذیر

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که حصر در <إنّما أنا نذیر> حصر اضافی بوده و نسبت به علم به زمان برپایی قیامت سنجیده شده است; یعنی، من تنها انذارگر به وقوع قیامت هستم، نه بیش از آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 45 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، هشدار دهنده و انذار کننده مردم درباره رخداد های قیامت

إنّماأنت منذر من یخشیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - ماعون - 107 - 1 - 4

4 - خداوند ، مردم را به روز جزا هشدار داده است .

أرءیت الذی یکذّب بالدین

تکذیب، نوعی واکنش در برابر پیام یا دعوت است. بنابراین در تعالیم الهی، درباره روز جزا، هشدارهایی داده شده بود که مکذبان را، به تکذیب وادار ساخته است.

فریقا هدی

جمله <فریقا هدی . ..> حال برای فاعل <بدأکم> و بیانگر وجه مشابهت مطرح شده در جمله <کما بدأکم تعودون> است و حاصل معنی چنین می شود: خداوند شما را آفرید در حالی که شایستگان هدایت را هدایت کرد و مستحقان گمراهی را به گمراهی کشاند و به همین صورت (دو جناح بودن) به سوی او باز خواهید گشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 10 - 1

1 - در قیامت ، انسان هیچ قدرتی در برابر خواست خداوند و کیفر های او ندارد .

فما له من قوّه

5 - انعام - 6 - 12 - 10

10 - خداوند، قطعاً و بدون تردید، تمامی انسانها را در صحنه قیامت گرد خواهد آورد.

لیجمعنکم إلی یوم القیمه لا ریب فیه

مرجع ضمیر <فیه> می تواند مضمون جمله <لیجمعنکم> باشد، یعنی جمع کردن شما در قیامت بدون تردید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 36 - 7

7 - خداوند مردگان را در قیامت برخواهد انگیخت.

و الموتی یبعثهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 51 - 3

3 - گرد آمدن آدمیان در پیشگاه خداوند در قیامت، مقتضای ربوبیت اوست.

أن یحشروا إلی ربهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 60 - 14

14 - خداوند در قیامت آدمیان را به کردارهای دنیویشان آگاه می کند.

ثم إلیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 128 - 5

5 - جنیان و انسانها در قیامت مورد بازخواست مشترک قرار خواهند گرفت.

یمعشر الجن . .. و قال أولیاؤهم من الإنس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 132 - 1

1 - هر یک از افراد جن و انس در روز قیامت از مرتبه و درجه ویژه خود برخوردارند.

و لکل درجت مما عملوا

تنوین <و لکل> عوض محذوف است و به قرینه آیه 128 و 130، محذوف <جن و انس> است، یعنی: <لکل من الجن و الإنس . ..> و چون آیات پیشین ترسیم قیامت بوده، ظاهر آن است که درجات مطرح شده در آیه مربوط به آن روز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 172 - 10

10 - هیچ انسانی در روز قیامت نمی تواند مدعی غفلت از ربوبیت خدا در حیات دنیوی خویش باشد .

ص: 87

أشهدهم علی أنفسهم . .. أن تقولوا یوم القیمه إنا کنا هذا غفلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 105 - 3

3- اختیار و انتخاب در روز قیامت ، از انسان ها سلب می شود .

یوم یأت لاتکلم نفس إلاّ بإذنه

قرین بودن هر گونه سخن در قیامت با اذن خداوند، می تواند به این معنا باشد که: صحنه قیامت مانند دنیا نیست که انسانها با اراده خویش سخن بگویند و یا افعال دیگری انجام دهند و احیاناً کاری کنند که مورد رضایت خدا نباشد; بلکه اختیار از آنها سلب می شود و نمی توانند هر چه را می خواهند بگویند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 21 - 1

1- همه انسان ها به صورت دسته جمعی در قیامت در پیشگاه خداوند حضور خواهند یافت .

و برزوا لله جمیعًا

<جمیعاً> حال برای ضمیر <برزوا> است و مرجع ضمیر آن می تواند همه انسانها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 48 - 1،2

1- روز قیامت ، تمامی انسان ها - گرچه خود نخواهند - به پیشگاه پروردگار عرضه خواهند شد .

و عرضوا علی ربّک صفًّا

مجهول بودن <عُرِضوا> نشانگر آن است که انسان ها ناگریز از حاضر شدن نزد خداوند هستند و از خود اختیار ندارد.

2- حضور انسان ها در قیامت ، با صفوفی منظم و سازماندهی شده خواهد بود .

و عرضوا علی ربّک صفًّا

<صفّاً> حال برای نایب فاعل <عرضوا> است (مصفوفین) یعنی، عرضه انسان ها، به صورت صف است که حکایت از نظم و طبقه بندی آدمیان دارد. البته به قرینه آیات دیگر، این صف بندی به شکل مجموعه ای مختلط نیست، بلکه هر گروه و پیروان هر طریقه، در گروهی مجزای از دیگری، در صحنه قیامت حضور می یابند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 40 - 7

7- در قیامت ، رابطه انسان با مالکیت های اعتباری او در دنیا ، به کلی بریده خواهد شد .

و أنذرهم یوم الحسره . .. إنّا نحن نرث الأرض و من علیها و إلینا یرجعون

خداوند، هم زمین را میراث خود دانسته و هم آدمیان را; یعنی هم مالکان اعتباری و هم ملک های اعتباری; بنابراین در قیامت، این دو تنها با مالک حقیقی خود مرتبط خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 88

11 - طه - 20 - 108 - 5

5 - مردم حاضر در صحنه قیامت ، گفتار خود را با صدایی آهسته به زبان خواهند آورد .

یومئذ . .. خشعت الأصوات للرحم-ن

<خشوع صوت> به معنای پایین آمدن صدا است (تاج العروس).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 111 - 1

1 - نشانه های خضوع و تسلیم در برابر خداوند ، بر چهره تمامی انسان ها ( در قیامت ) نقش خواهد بست .

. .. و عنت الوجوه للحیّ القیّوم

<عناء> به معنای خاضع شدن و مطیع گشتن است (لسان العرب). <وجه> به معنای صورت است و از آن جهت که آثار خضوع و ذلت، بیش از همه جا در چهره آشکار می گردد، این واژه استفاده شده است. <ال> در <الوجوه> نیز محتمل است معنای استغراق داشته باشد و یا آن که عوض مضاف الیه بوده و مراد از آن <وجوه المجرمین> باشد. برداشت یاد شده مبتنی بر اولین احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 103 - 7

7- < عن النبی ( ص ) فی معنی < الفزع الأکبر > : ان الناس یصاح بهم صیحه واحده فلایبقی میّت إلاّ نشر و لا حیّ إلاّ مات إلاّ ما شاء اللّه ثمّ یصاح بهم صیحه أخری فینشر من مات و یصفون جمیعاً و تنشقّ السماء و تهدّ الأرض و تخرّ الجبال و تزفر النیران و ترمی بمثل الجبال شرراً فلایبقی ذو روح إلاّ إنخلع قلبه و ذکر ذنبه و شغل بنفسه إلاّ ما شاء اللّه ;

از رسول خدا(ص) روایت شده که در معنای <فزع أکبر> فرمود: به درستی که یک صیحه بر مردم زده می شود که مرده ای نمی ماند، مگر این که زنده می شود وزنده ای نمی ماند، مگر این که می میرد، جز آنچه را که خدا بخواهد. سپس صیحه دیگری بر آنان زده می شود و آنان که مرده اند زنده گشته و همگی به صف کشیده خواهند شد. و آسمان شکافته و زمین در هم کوبیده و کوه ها فرو ریخته و آتش شعله هایی چون کوه برکشد، پس هیچ صاحب روحی نماند، مگر این که [از هراس] دل او کنده شود و گناهان خود را یادآورد و هر کس به فکر خویش باشد، مگر آنچه را خدا بخواهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 89 - 4

4 - قیامت ، عرصه حضور انسان ها در پیشگاه خدا

إلاّ من أتی اللّه بقلب سلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 102 - 6

6 - توجه انسان ها در قیامت ، به عدم امکان بازگشت به دنیا و تدارک گذشته ها

فلو أنّ لنا کرّه فنکون من المؤمنین

ص: 89

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 12،13

12 - روز قیامت ، روز تفکیک شدن کامل انسان های مؤمن از انسان های کافر است .

یومئذ یصّدّعون

احتمال دارد مراد از تفکیک شدن و جدایی در روز قیامت، تفکیک صفوف اهل بهشت از صفوف کسانی که اهل جهنم اند باشد. آیه بعد، مؤید این برداشت است

13 - قیامت ، روز جدایی و پراکندگی کامل انسان ها است .

یومئذ یصّدّعون

<یصّدّعون> از ریشه <صدع> به معنای <جدا شدن و پارگی در اجسام سخت> است. احتمال دارد که مراد از <یصّدّعون> جدایی صف سعادت مندان و شقاوت مندان باشد و احتمال دارد پراکندگی و جدا شدن انسان ها از هم باشد. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 12 - 6

6 - حضور انسان در صحنه قیامت ، حضوری جسمانی است .

و لو تری . .. ناکسوا رءوسهم

از سر به زیر انداختن - که علامت شرمساری است - استفاده می شود که انسان ها در قیامت، با بدن مادی حضور پیدا می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 7 - 6

6 - سخن گفتن پیامبر ( ص ) از بازآفرینی انسان ها در قیامت

رجل ینبّئکم إذا مزّقتم کلّ ممزّق إنّکم لفی خلق جدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 1،2،4

1 - با فرارسیدن زمان برپایی قیامت بر اثر صیحه و فریاد مرگ بار ، انسان ها از هرگونه توصیه و اندک سفارشی ، ناتوان خواهند شد .

صیحه وحده تأخذهم . .. فلایستطیعون توصیه

نکره آمدن <توصیه> می تواند برای تقلیل باشد.

2 - با فرارسیدن زمان برپایی قیامت بر اثر صیحه و فریاد مرگ بار ، انسان ها از مراجعه به کسان خود ناتوان خواهند بود .

صیحه وحده تأخذهم . .. فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

4 - انسان ها به وقت شنیدن صیحه و فریاد سهمگین در آستانه برپایی قیامت ، از هرگونه تحرک و عملی ناتوان خواهند بود .

صیحه وحده . .. فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که ناتوانی انسان ها از توصیه و مراجعه به کسان خود، به عنوان مثال و مصداق آمده و مقصود اصلی بیان ناتوانی کامل بشر در برابر مشیت خداوند به برپایی قیامت باشد.

ص: 90

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 3،9

3 - تابش نور عدل و قسط الهی بر اهل زمین در قیامت

و أشرقت الأرض بنور ربّها

بسیاری از مفسران گفته اند: مقصود از نور در این آیه، به قرینه جمله های بعدی - که درباره نامه اعمال و داوری به حق خداوند سخن گفته است - نور عدل و قسط الهی است; چنان که در فرهنگ عرب، به پادشاهی که عادل باشد گفته می شود (أشرقت الأفاق بعدلک و أضائت الدنیا بقسطک).

9 - احضار شاهدانی چند در عرصه قیامت برای گواهی دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه نامه اعمالشان

و الشهداء

<شهدا> جمع <شاهد> (گواه) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 54 - 3

3 - حضور انسان ها در قیامت ، جلوه ای از ربوبیت الهی است .

ألا إنّهم فی مریه من لقاء ربّهم

اضافه <لقاء> به وصف ربوبیت - و نه دیگر اوصاف و اسمای الهی - معنای بالا را افاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 7 - 22

22 - تقسیم انسان ها در قیامت ، به دو گروه بهشتی و دوزخی

فریق فی الجنّه و فریق فی السعیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 38 - 5

5 - قیامت ، عرصه حضور انسان در پیشگاه الهی است .

حتّی إذا جاءنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 21 - 1،2،3

1- حضور یکایک انسان ها در صحنه قیامت ، همراه با دو مأمور پیش برنده و گواه

و جاءت کلّ نفس معها سائق و شهید

2- حرکت انسان در صحنه قیامت ، با راهنمایی و فرمان ملائکه

معها سائق

بنابراین که <سائق> فرشته ای از فرشتگان باشد - و نه اعمال آدمی - برداشت یاد شده استفاده می شود.

ص: 91

3- هراس انسان در قیامت ، از حضور در دادگاه عدل الهی *

و جاءت کلّ نفس معها سائق

برداشت یاد شده بدان احتمال است که تعبیر <سائق> و مأمور پیش برنده، از آن جهت یاد شده باشد که بی رغبتی و هراس انسان را، از حضور اختیاری در محکمه عدل الهی بنمایاند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 7 - 5

5 - نگرانی و سردرگمی آدمیان ، در لحظه های آغازین رستاخیز و خروج از قبرها

یخرجون من الأجداث کأنّهم جراد منتشر

تشبیه به <جراد منتشر>، بیانگر سردرگمی و حرکت های نامنظم و حیرت زده آدمیان، پس از خروج از قبرها در روز رستاخیز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 7 - 3

3 - برانگیخته شدن انسان ها در قیامت ، امری قطعی است .

قل بلی و ربّی لتبعثنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 24 - 5

5 - حشر و برانگیخته شدن انسان ها به پیشگاه خداوند در قیامت

و إلیه تحشرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 18 - 1

1 - قیامت ، روز عرضه شدن و به نمایش در آمدن انسان ها در پیشگاه خداوند و در محکمه عدل او

یومئذ تعرضون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 20 - 4

4 - تمامی انسان ها در قیامت ، با حساب رسی اعمال خویش روبه رو می شوند .

إنّی ظننت أنّی مل-ق حسابیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 26 - 4

4 - تمامی انسان ها در قیامت ، با حساب رسی اعمال خویش روبه رو خواهند شد .

ص: 92

و لم أدر ما حسابیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 4 - 4

4 - برانگیخته شدن انسان ها در قیامت ، در قالب جسمی همانند جسم دنیایی آنان

ق-درین علی أن نسوّی بنانه

تصریح به درست کردن انگشتان، می تواند اشاره به حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 12 - 1

1 - سرنوشت انسان در قیامت و تعیین جایگاه وی ( بهشت یا دوزخ ) ، تنها در اختیار خداوند است .

إلی ربّک یومئذ المستقرّ

کلمه <مستقرّ> می تواند مصدر میمی باشد; یعنی، <استقرار الإنسان یوم القیامه ینتهی إلی حکم ربّک و مشیئته> و نیز می تواند به معنای مکان استقرار باشد; یعنی، تعیین قرارگاه انسان (بهشت یا جهنم) تنها به حکم و فرمان خدا بازمی گردد. گفتنی است تقدیم <إلی ربّک> (خبر) بر <مستقر> (مبتدا) افاده حصر می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 14 - 1،2،3

1 - بصیرت و بینایی کامل انسان به خویشتن خویش در قیامت

إلی ربّک یومئذ المستقرّ . .. بل الإنس-ن علی نفسه بصیره

2 - هر انسانی در عرصه قیامت ، خود شاهد و گواه بر محکومیت خویش خواهد بود .

بل الإنس-ن علی نفسه بصیره

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <بصیره> صفت برای موصوف محذوفی (مانند <حجّه>) باشد. در این صورت مفاد این آیه مانند آیه 24 از سوره <نور> است (یوم تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم و أرجلهم بما کانوا یعملون).

3 - مجموعه رفتار ها و کردار های هر انسانی در قیامت ، برای او آن چنان روشن است که نیازی به دلیل و گواه دیگران نیست .

بل الإنس-ن علی نفسه بصیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 7 - 1

1 - انسان ها در قیامت ، به دسته های مختلف تقسیم خواهند شد .

و إذا النفوس زوّجت

سیاق آیات، دلالت دارد که آنچه پیش از این آیه آمده بود، <اشراط الساعه> و حوادثی بود که در آستانه قیامت رخ می نمود. از این آیه به بعد حوادثی آمده است که در قیامت رخ خواهد داد. <زوج> در اصل به معنای صنف و نوع از هر چیز است. (لسان العرب)

ص: 93

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 3

3 - حاضران صحنه قیامت ، دارای قدرت درک و شناخت

علمت نفس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 5 - 3

3 - حاضران صحنه قیامت ، دارای قدرت درک و شناخت

علمت نفس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 6 - 2

2 - مردم در صحنه قیامت ، به حال ایستاده در انتظار فرجام نهایی خویش اند .

یوم یقوم الناس لربّ الع-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 2 - 2

2 - صحنه گریزناپذیر قیامت ، برای برخی جز فروتنی و تسلیم ذلّت بار چاره ای باقی نمی گذارد .

حدیث الغ-شیه . وجوه یومئذ خ-شعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 26 - 5

5 - وجود کارگزارانی چند ، برای حسابرسی اعمال مردم در قیامت

ثمّ إنّ علینا حسابهم

برداشت یاد شده، از ضمیر <نا> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 22 - 1،2،6

1 - تجلّی حضور خداوند ، در تمام صحنه های قیامت برای همه مردم

و جاء ربّک

خداوند، همواره و در همه جا، در دنیا و آخرت، حضور دارد. بنابراین معنای <جاء>، ظهور همین حقیقت برای حاضران در صحنه قیامت است; چه آن که آنان حضور خداوند را در همه امور، مشاهده خواهند کرد.

2 - انسان ها در قیامت ، خود را به طور کامل ، مقهور ربوبیت و تدبیر خداوند خواهند دید .

و جاء ربّک

اضافه <ربّ> به ضمیر خطاب - که به مخاطب خاصی نظر ندارد - بیانگر آن است که آنچه برای همگان مشهود خواهد شد، جلوه

ص: 94

های ربوبیت خداوند در هر شخص است.

6 - رسیدگی به کار های انسان ها در قیامت ، دارای قسمت های گوناگون و تفکیک شده است .

صفًّا صفًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 6 - 3

3 - انسان ها در قیامت ، به گروه هایی گوناگون تقسیم خواهند شد .

یومئذ یصدر الناس أشتاتًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 2

2 - کار های ناروا ، هر چند به وزن مورچه ریز و یا ذرّات معلق در هوا باشد ، باقی مانده ، در قیامت بر انسان عرضه خواهد شد .

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 4 - 3

3 - تشبیه وضع انسان ها در قیامت ، به انبوه ملخ های پراکنده *

یوم یکون الناس کالفراش المبثوث

برداشت یاد شده، ناظر به این احتمال است که فَراش - چنان که فرّاء گفته است - به معنای ملخ هایی باشد که بر زمین گسترده شده، درهم می لولند. گفتنی است که این معنا، تنها از فرّاء نقل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 6 - 1

1 - برخی از مردم در قیامت ، دارای کرداری سنگین و ارجمند در پیشگاه خداوند

فأمّا من ثقلت موزینه

به وزنه هایی که با آن متاع را می سنجند و نیز به ابزار سنجش هر چیز، <میزان> گفته می شود (برگرفته از لسان العرب). سنگینی وزنه ها در قیامت، بیانگر سنگینی اعمال است که به تناسب ماهیت آنها، مراد ارج و بهای فراوان آنها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 8 - 1

1 - اعمال برخی از مردم در قیامت ، سبک وزن و بی ارزش است .

و أمّا من خفّت موزینه

<موازین> یا جمع <میزان> و یا جمع <موزون> است. برداشت یاد شده، با هر دو مبنا سازگار است.

ص: 95

انسان ها و حوادث قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 1 - 1

1 - خداوند ، هشداردهنده به انسان ها و تشویق کننده آنان به شنیدن حوادث قیامت

هل أتی-ک حدیث الغ-شیه

استفهام در <هل أتاک>، برای ترغیب به شنیدن پاسخ است و خطاب در آن، گرچه ممکن است به طور مستقیم متوجه پیامبر(ص) باشد; ولی به دلیل سیاق آیات، مراد عموم انسان ها است.

اختیاری بوده است.

19 - مزمل - 73 - 14 - 2

2 - کوه ها ، در آستانه برپایی قیامت به صورت انبوهی از ریگ های روان درخواهد آمد .

و کانت الجبال کثیبًا مهیلاً

<کثیب> به معنای ریگ انباشته شده و <مهیل> (اسم مفعول از ماده <هیل>) به معنای شیء روان است (صحاح اللغه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 5 - 1،2

1 - کوه ها در قیامت ، مانند پشم های رنگارنگی خواهند شد که حلاجی شده و از هم باز شده باشد .

و تکون الجبال کالعهن المنفوش

<عهن>، به معنای پشمی است که با رنگ های گوناگون رنگ آمیزی شده باشد. برخی گفته اند: به هر پشمی <عِهْن> گفته می شود. <نَقْش>; یعنی، بازکردن و کشیدن پشم تا آن جا که اجزای آن از هم بگسلد. (لسان العرب)

2 - کوبندگی حوادث قیامت ، تمام کوه ها را متلاشی کرده ، ذرّات رنگارنگ آنها را درهم خواهد آمیخت .

ما القارعه . یوم ... تکون الجبال کالعهن المنفوش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 6 - 5

5 - مرحله سنجش اعمال ، پس از تخریب کوه ها و گذشت دوران سرگردانی مردم در قیامت است .

یوم یکون الناس کالفراش . .. و تکون الجبال کالعهن المنفوش . فأمّا من ثقلت موزینه

حرف <فاء> در <فأمّا> بیانگر نکته یاد شده است.

زهری گوید: از امام سجاد(ع) شنیدم که با استناد به آیه <إذا وقعت الواقعه> می فرمود: . ..یعنی، هرگاه قیامت واقع شود، که در وقوع آن دروغ راه ندارد. [قیامت] <خافضه> است; به خداوند سوگند! دشمنان خدا را به زیر می کشد و به سوی جهنم [روانه می کند] و <رافعه> است; به خدا سوگند اولیای خدا را بالا می برد و به سوی بهشت [هدایت می کند]...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 40 - 3

3- قیامت ، روز جدایی حق از باطل و تمایز حق مداران از باطل گرایان

إنّ یوم الفصل میق-تهم أجمعین

مراد از <فصل>، ممکن است جدا شدن صفوف حق و حق مداران، از باطل و باطل گرایان باشد.

3 - ایمان به قیامت ، از مهم ترین ارکان عقیدتی آیین موسی ( ع ) است .

نودی ی-موسی . .. إنّ الساعه ءاتیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 8

8 - ایمان به قیامت و جزای اعمال ، دارای اهمیت و جایگاهی ویژه درعقیده دینی است .

الساعه ءاتیه . .. فلایصدّنک عنها

باره قیامت و احوال آن است.

برداشت فوق مبتنی بر این است که <یوم> مفعول به برای فعل مقدر (اذکروا) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 45 - 1

1 - قیامت ، روزی است که مردم باید آن را به خاطر داشته باشند و یکدیگر را به آن یادآوری کنند .

و یوم یحشرهم

<یوم> یا مفعول به است برای <اذکر> یا مفعول دوم است برای <ذکرهم> محذوف و یا ظرف است و متعلق به <قد خسر> می باشد. برداشت فوق مبتنی بر احتمال اول و دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 84 - 2

2- یادآوری از قیامت ، توصیه خداوند به انسانهاست .

یعرفون نعمت الله . .. و أکثرهم الک-فرون

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که ظرف <یوم> متعلق به <اذکر> و یا <اذکروا> در تقدیر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 111 - 6

6- توجه به قیامت و یاد آن ، امری لازم و دارای نقش سازنده و هدایتی

یوم تأتی کلّ نفس تج-دل عن نفسها

برداشت فوق، مبتنی بر این است که نصب <یوم> به تقدیر فعل <اذکر> یا <اذکروا> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 71 - 2

2- قیامت و احضار مردم و پیشوایانشان در آن هنگام ، روزی شایسته یاد و یادآوری و به خاطرسپاری است .

یوم ندعوا کلّ أُناس بإم-مهم

برداشت فوق، مبتنی بر این است که نصب <یوم> به جهت مفعول فعل محذوف <اذکر> باشد و <با> ی در <بإمامهم > مصاحبت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 47 - 1

1- یادآوری مسائل آخرت ، به منظور دل نبستن به زندگی ناپایدار دنیا ، لازم است .

المال و البنون زینه الحیوه الدنیا . .. و یوم نسیّر الجبال

<یوم> مفعول برای فعل مقدر <اُذکر> است; یعنی، <یاد کن روزی را که. ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 104

11 - انبیاء - 21 - 1 - 5

5- یاد قیامت و تفکر و تأمل در حقایق و رخداد های آن ، امری لازم است و بایسته .

اقترب للناس حسابهم و هم فی غفله معرضون

آیه شریفه، در مقامِ سرزنشِ کسانی است که از قیامت و رخدادهای آن غافل اند. این سرزنش، حاکی از ضرورت اندیشه و تأمل در باره قیامت و احوال آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 104 - 2

2- قیامت و در هم پیچیده شدن آسمان در آستانه آن ، از حوادث درس آموز و شایسته یاد و یادآورری

یوم نطوی السماء کطیّ السجلّ للکتب

برداشت یاد شده مبتنی براین است که نصب <یوم> به عامل مقدری چون <أذکر> یا <أذکروا> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 66 - 4

4 - لازم است که روزی را که در آن ، کافران با آتش جهنم ، به سختی عذاب و سوزانده می شوند ، به خاطر داشت .

یوم تقلّب وجوههم فی النار

برداشت بنابراین احتمال است که نصب <یوم> به جهت مفعولٌ به بودن اش باشد. که باید فعل <اُذکر> در تقدیر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 41 - 3

3 - مؤمن ، همواره در اندیشه قیامت و مطمئن به تحقق وعده های الهی

و استمع یوم یناد المناد من مکان قریب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 42 - 1

1 - صحنه قیامت و مسائل مربوط به آن ، شایان ذکر و یادآوری است .

یوم یکشف عن ساق

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که <یوم> متعلق به فعل مقدر <اُذکر> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 18 - 1

1 - لزوم توجّه به معاد و غفلت نداشتن از قیامت

ألا یظنّ أُول-ئک أنّهم مبعوثون . .. کلاّإنّ کت-ب الفجّار ... کلاّ إنّ کت-ب الأبر

حرف <کلاّ> در این آیه، مفاد <کلاّ> در آیه مربوط به فاجران را تأکید می کند. مقابله <أبرار> با <فجّار> بیانگر این ارتباط است.

ص: 105

با این که همه لحظه های عمر بشر و تاریخ، مصداق <ساعه> است; نام نهادن روز قیامت و لحظه برپایی آن به عنوان <الساعه>، می نمایاند که لحظه واقعی، سرنوشت ساز و قابل توجه، لحظه رستاخیز است و دیگر لحظه ها، در حقیقت قابل ذکرنیستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 47 - 1

1 - ضرورت برپایی قیامت و خلقت دوباره آدمیان ، در بینش الهی

و أنّ علیه النشأه الأُخری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 1 - 3

3 - برپایی قیامت ، لحظه ای مهم و مقطعی حساس در نظام جهان

اقتربت الساعه

از این که در اولین پیام سوره مسأله نزدیکی قیامت با تعبیری هشداردهنده و بی مقدمه یاد شده است; استفاده می شود که نزدیکی آن لحظه بس مهم و وقوع قیامت، مقطعی حساس می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 7 - 3

3 - اهمیت و جایگاه ویژه مسأله قیامت ، در سلسله معارف الهی

و المرسل-ت عرفًا . .. إنّما توعدون لوقع

پنچ بار سوگند الهی برای اثبات و قطعیت برپایی قیامت، بیانگر برداشت یاد شده است.

که: وقایه آدمی در روز قیامت، همان ایمان به قرآن و . .. خواهد بود.

4 - برپایی نماز ، پرداخت زکات و شرکت در نماز جماعت از جمله سبب های کارساز برای دور ماندن از عذاب ها و مخاطرات روز قیامت

و أقیموا الصلوه . .. واتقوا یوماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 112 - 7

7 - قیامت ، صحنه ای هراسناک و جایگاه حزن و اندوه است .

ولا خوف علیهم و لا هم یحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 123 - 2،3

2 - قیامت ، روزی پر مخاطره که باید برای مصونیت ازآن ، سببی کارساز تدارک دید .

و اتقوا یوماً

<اتقاء> (مصدر إتقوا); یعنی، برگرفتن و تدارک دیدن وسیله ای برای محافظت از چیزی هولناک و خطرساز. بنابراین <إتقوا یوماً> دلالت می کند که: روز قیامت حاوی مخاطرات هولناک است و آدمی باید برای مصون ماندن از آنها، وقایه (وسیله ای برای محافظت) فراهم آورد.

3 - ایمان به قرآن و پیامبر ( ص ) و پرهیز از کفر ورزی به آنها ، وسیله محافظت در برابر مخاطرات و عذاب های روز قیامت است .

أولئک یؤمنون به و من یکفر به . .. و اتقوا یوماً

فرمان به گرفتن وقایه (وسیله محافظت)، پس از ترغیب به ایمان (أولئک یؤمنون به) و هشدار از کفرورزی (و من یکفر . ..) می رساند که: وقایه انسان در روز قیامت، ایمان به قرآن و پیامبر(ص) و پرهیز از کفرورزی به آن دو است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 3 - 16

16- روز قیامت ، روزی بزرگ و عذاب آن ، عذابی سهمگین است .

فإنی أخاف علیکم عذاب یوم کبیر

کلمه <کبیر> در ظاهر صفت برای <یوم> است و در حقیقت بیانگر بزرگی عذاب آن روز می باشد که از آن در برداشت ، به سهمگینی عذاب تعبیر گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 42 - 10

10- قیامت ، روز خیره شدن چشم ها از شدت ترس و هولناکی آن

لیوم تشخص فیه الأبص-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 109

9 - ابراهیم - 14 - 43 - 1،2،3

1- ستمگران ، در قیامت ، شتابان و با ترس و ذلت سر برافراشته و چشم دوخته ، محشور خواهند شد .

و لاتحسبنّ الله غ-فلاً عمّا یعمل الظ-لمون . .. مهطعین مقنعی رءوسهم

<اهطاع> به معنای حرکت سریع همراه با ترس است و <اقناع> به معنای سر برافراشتن و خیره شدن چشم به چیزی با حالت ذلت و خواری است (لسان العرب).

2- ستمگران بر اثر وحشت روز قیامت ، از حرکت پلک های چشم ناتوان و دلشان تهی از تدبیر و چاره جویی خواهد بود .

یعمل الظ-لمون . .. لایرتدّ إلیهم طرفهم و أفئدتهم هوآء

3- شدت وحشت و اضطراب و بهت زدگی غیر قابل توصیف ستمگران در قیامت

یعمل الظ-لمون . .. مهطعین مقنعی رءوسهم لایرتدّ إلیهم طرفهم و أفئدتهم هوآء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 50 - 4

4- کیفیت حضور مجرمان در قیامت ، منظره ای زشت و هولناک است .

و برزوا . .. و تری المجرمین یومئذ مقرّنین فی الأصفاد . سرابیلهم من قطران و تغشی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 100 - 2

2- عرضه جهنم بر کافران در قیامت ، برای آنان صحنه ای دشوار و دهشت زا است .

و عرضنا جهنّم یومئذ للک-فرین عرضًا

<عرضاً> علاوه بر تأکید سخن - به دلیل نکره بودن - بر عظمت کار نیز دلالت دارد و عظمت عرضه جهنم، به هول انگیز بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 7

7- صحنه های شهادت علیه کافران در قیامت ، منظره هایی دشوار و هلاکت آفرین خواهد بود .

فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم

<مشهد> ممکن است اسم مکان به معنای محل شهادت باشد. حرف <مِنْ> دلالت دارد که همان مکان شهادت منشأ <ویل> برای کافران است، بنابراین باید گفت صحنه های شهادت علیه آنها، مرگ آفرین و عذاب ساز است، به گونه ای که اگر در قیامت مرگ کسی امکان پذیر بود، آنان جز هلاکت و ویل سرنوشتی نداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 104 - 9

9 - دوران برزخ ، در برابر عظمت و سختی های قیامت ، بسیار اندک و ناچیز است .

إذ یقول أمثلهم طریقه إن لبثتم إلاّیومًا

کوتاه جلوه کردن فاصله مرگ تا قیامت، ظاهراً محصول نوعی مقایسه بین قیامت و برزخ است. منشأ این قضاوت ممکن است

ص: 110

مشاهده سختی های قیامت و یا توجه به خلود و جاودانگی آن باشد. توصیف گوینده <إن لبثتم إلاّ یوماً> به این که او به حق نزدیک تر است، گویای تأکید قرآن بر اصل کوتاه بودن زمان برزخ است; زیرا بین فاصله یک روز و فاصله ده روز، اولی را به حقیقت نزدیک تر دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 108 - 8

8 - رحمانیت خداوند ، امید و ملجأ تمامی مردم در صحنه دهشت زا و مخوف قیامت

و خشعت الأصوات للرحم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 103 - 7

7- < عن النبی ( ص ) فی معنی < الفزع الأکبر > : ان الناس یصاح بهم صیحه واحده فلایبقی میّت إلاّ نشر و لا حیّ إلاّ مات إلاّ ما شاء اللّه ثمّ یصاح بهم صیحه أخری فینشر من مات و یصفون جمیعاً و تنشقّ السماء و تهدّ الأرض و تخرّ الجبال و تزفر النیران و ترمی بمثل الجبال شرراً فلایبقی ذو روح إلاّ إنخلع قلبه و ذکر ذنبه و شغل بنفسه إلاّ ما شاء اللّه ;

از رسول خدا(ص) روایت شده که در معنای <فزع أکبر> فرمود: به درستی که یک صیحه بر مردم زده می شود که مرده ای نمی ماند، مگر این که زنده می شود وزنده ای نمی ماند، مگر این که می میرد، جز آنچه را که خدا بخواهد. سپس صیحه دیگری بر آنان زده می شود و آنان که مرده اند زنده گشته و همگی به صف کشیده خواهند شد. و آسمان شکافته و زمین در هم کوبیده و کوه ها فرو ریخته و آتش شعله هایی چون کوه برکشد، پس هیچ صاحب روحی نماند، مگر این که [از هراس] دل او کنده شود و گناهان خود را یادآورد و هر کس به فکر خویش باشد، مگر آنچه را خدا بخواهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 1 - 6

6- لرزش و اضطراب بسیار شدید مردم ، در عرصه قیامت

إنّ زلزله الساعه شیء عظیم

<ساعه>به معنای لحظه و هنگام است و <الساعه>; یعنی، آن هنگام. مقصود از <آن هنگام>، می تواند هنگام برپایی قیامت و حضور مردم در عرصه محشر باشد. در این صورت کلمه <زلزله>استعاره از اضطراب شدید مردم است. هم چنین می تواند زمان پایان یافتن عمر جهان کنونی و فرا رسیدن هنگام فروپاشی نظام آن باشد. در این صورت مراد از <زلزله>، لرزش شدیدی است که در آن لحظه، سراسر جهان را فرا می گیرد و باعث فروپاشی آن می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 2 - 11،12،13

11- اضطراب مردم در عرصه قیامت ، به درجه ای است که هر زن شیر دهنده ، از شیر دادن غافل خواهد شد و هر زن بارداری از شدت ترس ، سقط جنین خواهد کرد .

یوم ترونها. .. و تضع کلّ ذات حمل حملها

12- بیم و هراس مردم در عرصه محشر ، به اندازه ای است که آنان هچون مردم می خورده و مست ، عقل و هوش خود را از کف

ص: 111

خواهند داد .

و تری الناس سک-ری و ما هم بسک-ری

13- هراس سخت و سهمگین مردم در عرصه رستاخیز ، جلوه ای از عذاب قهر خداوند

و ل-کنّ عذاب اللّه شدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 37 - 14

14 - قیامت ، دارای صحنه هایی هراس آور و هولناک

یخافون یومًا تتقلّب فیه القلوب و الأبص-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 87 - 6

6 - رسوایی و شرمساری در روز رستاخیز ، سخت ترین حالات روحی انسان در آن روز

و لاتخزنی یوم یبعثون

از این که حضرت ابراهیم(ع) از میان انواع نگرانی ها و حالات ناخوشایند روحی در قیامت، تنها رسوایی و شرمساری را مطرح ساخت، می توان به مطلب یاد شده دست یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 87 - 5

5 - هراس و وحشت شدید موجودات آسمان ها و زمین ، در لحظه فروپاشی جهان و نیز روز رستاخیز

و یوم ینفخ فی الصور ففزع من فی السم-وت و من فی الأرض

مراد از <ینفخ فی الصور> می تواند مطلق نفخ صور و دربرگیرنده نفخه اوّلی - که فروپاشی جهان و مرگ موجودات را در پی دارد - و نفخه ثانیه - که منجر به برپایی رستاخیز می شود - باشد. گفتنی است که تعبیر <فزع من فی السماوات و من فی الأرض> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 12 - 2

2 - قیامت ، روزی سخت و هولناک است .

و یوم تقوم الساعه یبلس المجرمون

احتمال دارد که اندوه و ناامیدی مجرمان و یا قطع شدن عذرها و حجت های آنان در روز قیامت، به جهت نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 14 - 6

6 - روز برپایی قیامت ، روزی هول ناک و خوف آور است .

و یوم تقوم الساعه . .. و یوم تقوم الساعه

ص: 112

تکرار الفاظ <یوم> در دو آیه ای که بسیار نزدیک هم هستند، اشاره به نکته یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 33 - 6

6 - قیامت ، روزی هول انگیز است و شایسته است که انسان ، از آن نگران باشد .

و اخشوا یومًا لایجزی والد عن ولده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 52 - 3

3 - وضعیت کافران در قیامت ، آن چنان وخیم و تأسف بار خواهد بود که عالم قبر و برزخ را برای خود استراحت گاه خواهند دانست .

قالوا ی-ویلنا من بعثنا من مرقدنا

<مرقد> اسم مکان از <رقاد> (خواب) به معنای خواب گاه است. تعبیر کافران از قبرها به خوابگاه، می تواند به این جهت باشد که آنان، وضعیت خود را در قیامت آن چنان سخت می بینند که عالم برزخ و قبر را در مقایسه با آن، خوابگاه و محل استراحت خویش می خوانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 13 - 8،10

8 - قیامت ، روزی بزرگ و هولناک

عذاب یوم عظیم

10 - قیامت ، عرصه ظهور حقایق و رخداد های بس بزرگ و هولناک

عذاب یوم عظیم

توصیف روز قیامت به عظیم بودن، می تواند به خاطر بزرگی رخدادها و عظمت حقایق آن روز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 16 - 3

3 - قیامت ، روزی سخت ، هولناک و هشدار دهنده برای انسان ها

لینذر . .. یوم هم ب-رزون لایخفی علی اللّه منهم شیء

تأکید خداوند بر این که روز قیامت، روز بروز حقیقت انسان ها است به گونه ای که چیزی از آنان بر خدا پوشیده نمی ماند و نیز انذار به چنین روزی، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 18 - 5،6،7

5 - به گلو رسیدن جان انسان ها ، از شدت غم و اندوه در قیامت

إذ القلوب لدی الحناجر

ص: 113

هرگاه انسان در تنگناهای سخت قرار گیرد، احساس می کند که گویی قلبش از جا کنده می شود. گاهی به این مطلب گفته می شود: <جانش به لب رسید>. در زبان عرب از این حالت به <بلغت القلوب الحناجر> تعبیر می شود.

6 - قیامت ، دارای غم و اندوه کشنده و زجرآور ، به گونه ای که کسی نای سخن گفتن و فریاد زدن ندارد .

إذ القلوب لدی الحناجر ک-ظمین

<کاظم> (مفرد <کاظمین>) اسم فاعل از <کظم> به معنای فردی است که نفسش در گلو حبس شده باشد. <کاظمین>; یعنی، کسانی که ساکت اند و قادر به سخن گفتن نیستند.

7 - وجود شرایط و صحنه های سخت و اندوه بار برای انسان در قیامت

إذ القلوب لدی الحناجر ک-ظمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 18 - 4

4 - قیامت ، صحنه بروز حوادث هول انگیز

و الذین ءامنوا مشفقون منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 68 - 5

5 - قیامت ، صحنه ای پر بیم و هول انگیز

ی-عباد لا خوف علیکم الیوم و لا أنتم تحزنون

از تأکید خداوند بر نفی خوف و اندوه برای تقواپیشگان در قیامت، مطلب بالا قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 28 - 1،10

1 - ناتوانی ، هراس و وحشت همه گروه ها و مجموعه ها ، در روز قیامت

و تری کلّ أمّه جاثیه

<جُثُوّ> (مصدر <جاثیه>) به معنای به زانو نشستن است و در این جا می تواند کنایه از هراس، دلهره و تسلیم باشد.

10 - احضار امت ها برای حسابرسی ، مایه هراس و به زانو درآمدن آنان در صحنه قیامت *

و تری کلّ أمّه جاثیه کلّ أمّه تدعی إلی کت-بها

برداشت بالا بدان احتمال است که جمله <کلّ أمه تدعی إلی کتابها> درصدد بیان علت <کلّ اُمّه جاثیه> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 11 - 3

3 - ترسیم رخداد های پراضطراب هستی در آستانه قیامت ، هشداری به تکذیب کنندگان آن است .

یوم تمور . .. و تسیر الجبال ... فویل یومئذ للمکذّبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 114

18 - نجم - 53 - 58 - 2

2 - صحنه قیامت ، دربردارنده دشواری ها و مشقت ها برای انسان

لیس لها من دون اللّه کاشفه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 62 - 6

6 - اهل عبادت برای خداوند ، برخوردار از حمایت های او در مراحل هولناک قیامت

لیس لها من دون اللّه کاشفه . .. فاسجدوا للّه و اعبدوا

چنانچه <کاشفه> در آیات پیشین، به معنای گشاینده سختی ها باشد، از ارتباط این آیه با <لیس لها. ..> می توان به مطلب بالا پی برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 35 - 4

4 - فضای محشر ، سخت داغ ، دودآلود و نفس گیر

یرسل علیکما شواظ من نار و نحاس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 42 - 2،6

2 - قیامت ، روزی بسیار سخت و هولناک برای اهل محشر

یوم یکشف عن ساق

تعبیر <یکشف عن ساق> (ساق ها برهنه می شود) در زبان عرب، کنایه از شدت هول و هراس و وخامت اوضاع است.

6 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قوله عزّوجلّ : . . . < و یدعون إلی السجود فلایستطیعون > قال : أُفحِم القومُ و دخلتْهم الهیبهُ و شَخَصَتِ الأبصار ، و بلغتِ القلوبِ الحَناجِر ;

از امام صادق(ع) روایت شده که درباره سخن خداوند عزّوجلّ <و یدعون إلی السجود فلایستطیعون> فرمود: مهر سکوت بر دهان آنان زده می شود، ترس تمام وجودشان را فرامی گیرد، چشمانشان خیره می گردد، جان ها به حنجره ها می رسد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 1

1 - ترس از احوال روز قیامت ، از ویژگی های ابرار

إنّا نخاف من ربّنا یومًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 9 - 2

2 - قیامت ، حادثه ای سنگین و با عظمت و صحنه سایه افکندن نگرانی و ترس بر منکران معاد

أبص-رها خ-شعه

ص: 115

فروتنی و ذلّت منکران معاد در صحنه قیامت، حاکی از عظمت و هول آور بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 45 - 4

4 - حوادث قیامت ، هولناک و سزاوار ترس و نگرانی است .

من یخشیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 18 - 2

2 - قیامت روزی بس با عظمت است و بیان سختی حوادث آن ، امکان پذیر نیست .

ثمّ ما أدریک ما یوم الدین

تکرار <ما أدراک> تأکید بر عظمت و نبودن ابزار، برای آگاه سازی دیگران به حقیقت حوادث آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 6 - 9

9 - ایستادن در پیشگاه خداوند برای حسابرسی اعمال ، از صحنه های خوفناک و حوادث بزرگ روز قیامت است .

لیوم عظیم . یوم یقوم الناس لربّ الع-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 10 - 5

5 - صحنه برملا شدن راز ها و نیت های پنهان ، هول انگیز و تهدیدی برای ناسپاسان و مال دوستان

أفلایعلم إذا . .. و حصّل ما فی الصدور

20 - عبس - 80 - 34 - 5

5 - حاضران صحنه قیامت ، از مؤاخذه دیگران و گرفتن حقوق خود - حتی از نزدیک ترین خویشاوندان - چشم پوشی نخواهند داشت . *

یوم یفرّ المرء من أخیه

فرار از برادر و ترس از روبه رو شدن با او، حاکی از واقع شدن در مؤاخذه شدید از سوی او است; به گونه ای که شخص گمان می کند که اگر فرار نکند، گرفتار خواهد شد.

إن الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. من ءامن باللّه و الیوم الأخر

ایمان به خدا و قیامت از <من آمن . ..> به دست می آید و ایمان به رسولان الهی از عنوانهای مذکور در آیه (مسلمانان، یهودیان و ...) معلوم می شود; زیرا این ملتها همه معتقد به رسالت انبیا هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 126 - 6

6 - ایمان به خدا و روز قیامت از ارکان اساسی مکتب انبیا ( ع )

من ءامن منهم باللّه و الیوم الأخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 17

17 - ایمان به خدا ، قیامت ، فرشتگان ، کتاب های آسمانی و پیامبران مشخصه نیکان

و لکن البر من ءامن باللّه . .. و النبیین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 228 - 5،6

5 - ایمان به خدا و روز قیامت ، ضامن انجام تکالیف الهی

و لا یحل لهنّ . .. ان کنّ یؤمنّ باللّه و الیوم الاخر

6 - عمل به تکالیف الهی ، لازمه ایمان به خدا و روز قیامت

و لا یحل لهنّ . .. ان کنّ یؤمنّ باللّه و الیوم الاخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 232 - 9،10

9 - مؤمنان به خدا و قیامت از ازدواج زن مُطلّقه ، ممانعت نمی کنند .

فلا تعضلوهنّ ان ینکحن . .. ذلک یوعظ به من کان منکم یؤمن باللّه و الیوم الاخر

10 - ایمان به خدا و قیامت ، زمینه پذیرش احکام و مواعظ الهی

ذلک یوعظ به من کان منکم یؤمن باللّه و الیوم الاخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 249 - 21،22،23

21 - معتقدان به لقای خداوند ( روز رستاخیز ) در لشکر طالوت ، امیدوارکنندگان دل های نگران

قال الّذین یظنّون انّهم ملاقوا اللّه کم من فئه قلیله غلبت فئه کثیرهً

22 - مؤمنان به روز رستاخیز ، معتقد به پایداری در پیکار با دشمنان خدا ، علی رغم کمبود نیرو

قال الّذین یظنّون . .. غلبت فئه کثیره

23 - گمان به لقاءاللّه ( روز رستاخیز ) موجب پایداری انسان در پیکار با دشمنان

ص: 118

قال الّذین یظنُون . .. غلبت فئه کثیره

بنابراینکه <یظنّون> به معنی گمان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 285 - 20

20 - اعتقاد و یقین مؤمنان به معاد و بازگشت به سوی خداوند .

و الیک المصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 7

7 - اهل کتاب ، معتقد به رستاخیز و کیفر اعمال

لن تمسّنا النار الاّ ایاماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 114 - 1،4،5،7،8،10

1 - ایمان به خدا و روز قیامت ، امر به معروف ، نهی از منکر و شتاب در کار های خیر ، از ویژگی های برخی اهل کتاب

من اهل الکتب . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنک

4 - ایمان به خدا و روز واپسین ، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب ورزیدن به کار های نیک ، ملاک ارزش و شایستگی ( صالح بودن )

یؤمنون . .. یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین

5 - ایمان به خدا و روز واپسین ، امر به معروف و نهی از منکر ، از اصول مشترک اعتقادی و عملی ادیان الهی

من اهل الکتب . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنک

7 - گروهی از اهل کتاب که مؤمن به خدا و روز واپسین و امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر و شتاب کنندگان به نیکی ها هستند ، از تبار صالحان هستند .

من اهل الکتب امه . .. یؤمنون باللّه ... و اولئک من الصالحین

8 - قیام به امر دین ( اطاعت خدا ) تلاوت آیات خدا ، سجده به درگاه او ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در امور خیر ، ویژگی امّت شایسته و صالح

امه قائمه . .. و اولئک من الصالحین

10 - صالح شدن انسان ها ، در گرو ایمان به خدا ، معاد ، امر به معروف و نهی از منکر ( اصلاح دیگران ) و شتاب در کار های نیک است .

یؤمنون باللّه . .. و اولئک من الصالحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 4،7،9

4 - قیام به طاعت خدا ، تلاوت آیات وی در شب هنگام در حال سجده ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف ، نهی از منکر و

ص: 119

شتاب در نیکی ها ، از اعمال خیر

من اهل الکتب امّه قائمه . .. و ما یفعلوا من خیر

7 - قیام به امر خدا ، تلاوت آیات او ، سجده ، ایمان به خدا و معاد ، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در امر خیر ، از ویژگی های تقواپیشگان

امّه قائمه یتلون ءایت اللّه . .. و اللّه علیم بالمتّقین

آیه، در صدد بیان پاداش کسانی است که خصلتهای مذکور را دارند، از آنها تعبیر به متّقین کرده، پس آن خصلتها از آن متقین است.

9 - ایمان به خدا و روز واپسین و عمل صالح ، موجب نیل آدمی به تقواپیشگی *

امّه قائمه . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر ... و اللّه علیم بالمتّقین

تعبیر از مؤمنانِ آمر به معروف و . .. به متّقیان یا به جهت این است که دارندگان صفات یاد شده تقواپیشه هستند، و یا آن صفات موجب نیل آدمی به تقواپیشگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 158 - 3

3 - ایمان به حشر و بقای آدمی پس از مرگ ، برانگیزنده وی برای حضور در میدان کارزار علیه دشمنان دین

و لئن مُتّم او قُتلتم لالی اللّه تحشرون

خداوند با بیان این معنا که آدمی با مرگ و یا کشته شدن، چه در راه منافع دنیا و یا راه خدا، به سوی او محشور می شود، او را به جهاد ترغیب و انگیزه پیکار در راه خدا را در او تقویت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 29،31

29 - اعتقاد به قیامت و کیفر و پاداش در آن ، پیامد اعتقاد به باطل نبودن و هدفدار بودن آفرینش

ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النّار

کلمه <فا> در <فقنا . .. >، بیانگر این معناست که خردمندان با نفی بطلان در آفرینش و اعتقاد به هدفداری جهان به این نتیجه رسیده اند که باید قیامت و روز جزا و پاداشی باشد.

31 - اعتقاد به معاد و درخواست رهایی از آتش دوزخ ، نشانه خردمندی

لایات لاولی الالباب . .. فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 9

9 - خردمندان ، مؤمن به خداوند ، رسالت تمامی انبیا و برپایی قیامت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 38 - 10

ص: 120

10 - ناسازگاری تکبر و فخرفروشی با ایمان به خدا و قیامت

لا یحبّ من کان مختالا فخوراً . .. و الذین ... و لا یؤمنون باللّه و لا بالیوم الا

برداشت فوق بر این مبناست که <الذین . .. لا یؤمنون> عطف بر <الذین یبخلون> و توصیفی برای <مختالا فخوراً> باشد. یعنی فخرفروشان و مُتکبران ایمان واقعی به خدا و قیامت ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 39 - 1،4

1 - ایمان به خدا و قیامت و انفاق ، هیچ خسارتی را برای آدمی در پی نخواهد داشت .

و ماذا علیهم لو امنوا باللّه و الیوم الاخر و انفقوا

4 - ارزشمندی انفاق ، مشروط به ایمان به خدا و قیامت است .

ماذا علیهم لو امنوا باللّه و الیوم الاخر و انفقوا

علی رغم اینکه بحث آیات گذشته درباره انفاق و مسائل مربوط به آن بود، مطرح ساختن ایمان به خدا و قیامت پیش از امر به انفاق می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 59 - 17،20،21،24

17 - ارجاع اختلافات و کشمکش ها به خدا و پیامبر ( ص ) ( قرآن و سنت ) ، از نشانه های@ایمان به خدا و قیامت

فان تنازعتم . .. ان کنتم تؤمنون باللّه و الیوم الاخر

20 - اطاعت از خدا و رسول و اولواالامر ، نشانه ایمان واقعی به خدا و روز قیامت است .

اطیعوا اللّه و اطیعوا الرّسول و اولی الامر . .. ان کنتم تؤمنون باللّه و الیوم ال

بنابر اینکه جمله <ان کنتم>، شرط برای جمله <اطیعوا اللّه> نیز باشد.

21 - ایمان به قیامت ، از اصول مهم اعتقادی اسلام

ان کنتم تؤمنون باللّه و الیوم الاخر

یادکردن ایمان به قیامت در کنار ایمان به خداوند، دلالت بر اهمیّت آن دارد.

24 - ایمان به خدا و قیامت ، پشتوانه اجرایی احکام اسلام و مایه پرهیز از نافرمانی خدا و رسول ( ص )

اطیعوا اللّه . .. ان کنتم تؤمنون باللّه و الیوم الاخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 136 - 7،9

7 - ضرورت ایمان به فرشتگان ، پیامبران الهی و روز قیامت

و من یکفر باللّه و ملئکته و کتبه و رسله و الیوم الأخر

9 - اعتقاد به خدا ، پیامبران ، روز قیامت ، فرشتگان و کتب آسمانی ، ارکان هدایت و شرط تحقق ایمان

یأیها الذین ءامنوا ءامنوا باللّه و رسوله . .. فقد ضل ضللا بعیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 121

4 - نساء - 4 - 162 - 11،12،16

11 - یهودیان مؤمن به خدا و قیامت ، به قرآن و دیگر کتب آسمانی ایمان می آورند .

و لکن الرسخون فی العلم منهم . .. و المؤمنون باللّه و الیوم الاخر

بنابر اینکه <المؤمنون باللّه . ..> عطف باشد بر <الرسخون>.

12 - مؤمنان به خدا ، قیامت و قرآن ، بر پا دارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات ، از پاداش بزرگ الهی ، برخوردار خواهند شد .

أولئک سنؤتیهم أجراً عظیماً

16 - ایمان به خدا و قیامت ، مستلزم ایمان به پیامبر ( ص ) ، قرآن و دیگر کتب آسمانی

یؤمنون بما أنزل إلیک و ما أنزل من قبلک . .. و المؤمنون باللّه و الیوم الاخر

کلمه <المؤمنون باللّه> عطف بر <الراسخون> است و در نتیجه <یؤمنون بما انزل . ..> خبر برای <المؤمنون باللّه> نیز می باشد. گفتنی است که لازمه ایمان به قرآن، ایمان به پیامبر(ص) است و لذا در برداشت فوق ایمان به پیامبر(ص) نیز آورده شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 11،13

11 - علم و ایمان حضرت عیسی ( ع ) و فرشتگان مقرب الهی به قیامت و محشور شدن به پیشگاه خداوند ، مانع استکبار آنان از بندگی خدا

لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه و لاالملئکه . .. فسیحشرهم إلیه جمیعاً

جمله <و من . ..> جمله حالیه و بیان علت از جمله سابق است. یعنی امکان ندارد مسیح و فرشتگان از عبادت خدا امتناع کنند ; چون حشر انسان و ملائکه به سوی خدا حتمی است و مسیح و فرشتگان از آن آگاهند.

13 - علم و ایمان در قیامت و حضور در پیشگاه خداوند ، مانع از استکبار و بازماندن از عبادت خدا

لن یستنکف المسیح . .. و من یستنکف عن عبادته و یستکبر فسیحشرهم إلیه جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 173 - 7

7 - ایمان به وحدانیت خدا و قیامت و انجام اعمال صالح ، نشانه عبودیت و بندگی خدا

و یستکبر فسیحشرهم إلیه جمیعاً. فاما الذین ءامنوا و عملوا الصلحت

خداوند از کسانی که استنکاف نمی کنند و او را عبادت می کنند، به مؤمنان دارای اعمال صالح تعبیر کرد. متعلق ایمان به دلیل آیات گذشته، قیامت (فسیحشرهم) و وحدانیت خدا (انما اللّه اله واحد) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 69 - 1،2،4،8،9،10

1 - ایمان به خدا و قیامت و انجام عمل صالح ، شرط رهایی مسلمانان ، یهودیان ، صائبی ها و نصارا از هرگونه ترس و اندوه

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. و لا هم یحزنون

<صابئی> که مفرد <صابئون> است به کسی گفته می شود که آیین خویش را رها کرده و به آیینی دیگر گرویده باشد ; با توجه به این معنا می توان گفت مصداق مورد نظر از <الصبئون> در این آیه - به قرینه وقوع آن بین <الذین ءامنوا و الذین هادوا> <و النصری>، کسانی هستند که با ترک اسلام و یا یهودیت پذیرای آیین نصارا شده باشند.

ص: 122

2 - مسلمانان ، یهودیان ، مسیحیان و صابئی ها ، سزاوارترین امت ها برای ایمان راستین به خدا و قیامت و انجام عمل صالح

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون و النصری من ءامن

نام بردن از ملتهای مذکور - با اینکه ایمان راستین از هر امتی (من ءامن . ..) موجب رهایی از ترس و اندوه است -، می تواند اشاره به این باشد که پیروان این ادیان از دیگران سزاوارتر و دارای زمینه بیشتری برای پذیرش ایمان حقیقی هستند.

4 - ایمان به خدا و قیامت و رسالت انبیا ، از اصول مشترک ادیان آسمانی

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون . .. من ءامن باللّه و الیوم الاخر

ایمان به رسولان الهی، از عناوین مذکور در آیه (الذین ءامنوا . .. النصری) استفاده شده است.

8 - تنها انتساب به ادیان الهی بدون ایمان واقعی به خدا و قیامت و انجام عمل صالح ، سعادت آفرین نخواهد بود .

إنّ الذین ءامنوا . .. من ءامن باللّه و الیوم الاخر و عمل صلحاً فلاخوف

با توجه به اینکه جمله <من ءامن . ..> خبر برای <الذین ءامنوا> است، تکرار ایمان در این دو فراز و نبود ضمیر در جمله خبری می رساند که سعادت، در گرو ایمان حقیقی به خدا و قیامت و انجام عمل صالح می باشد و در این جهت میان منتسبان به ادیان آسمانی و غیر آنان تفاوتی وجود ندارد.

9 - ایمان به خدا و قیامت و پیشه نمودن عمل صالح ، پایه های سعادت و رستگاری امتها

إنّ الذین ءامنوا . .. و الیوم الاخر و عمل صلحاً فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

10 - آرامش خاطر و ترس نداشتن از آینده ، در گرو ایمان به خدا و قیامت و عمل صالح

من ءامن باللّه و الیوم الاخر . .. فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 70 - 2

2 - ایمان به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح ، پیمان خداوند با بنی اسرائیل

من ءامن باللّه و الیوم الاخر و عمل صلحاً . .. لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل

به مقتضای این آیه با آیه قبل می توان گفت مورد میثاق ایمان به خدا و قیامت و انجام عمل صالح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 94 - 11،12

11 - باور به قیامت و عذاب دردناک آن موجب ترس از خداوند وعمل به احکام او

لیعلم اللّه یخافه بالغیب

<باء> در بالغیب می تواند سببیه باشد بر این مبنا مراد از غیب اموری است که از نظر شخص خائف و حواس وی پنهان می باشد و از مصادیق بارز غیب و نهانی که سبب خوف آدمی از خدا می شود قیامت و عذاب آخرت است.

12 - هدف از آزمایش مؤمنان مشخص شدن صفوف باورداران به غیب ( قیامت و عذاب ) از غیر آنان

لیبلونکم اللّه . .. لیعلم اللّه یخافه بالغیب

قیامت وعذاب آخرت زمانی موجب ترس از خداوند می شود که آدمی به آن باور داشته باشد بنابراین تمایز خداترسان در واقع تمایز باورداران قیامت از غیر آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 123

4 - مائده - 5 - 105 - 19

19 - باور به قیامت و بازگشت به خدا و حسابرسی کردار ها زمینه ساز مراقبت بر ایمان و پرهیز از عوامل گمراهی

علیکم انفسکم . .. فینبئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 154 - 11،12

11 - ایمان به قیامت و ملاقات خدا، از اهداف نزول تورات است.

ثم ءاتینا موسی الکتب . .. لعلهم بلقاء ربهم یؤمنون

12 - توجه بنی اسرائیل به محتوای تورات، زمینه ساز ایمان آنان به قیامت و ملاقات خدا

ثم ءاتینا موسی الکتب . .. لعلهم بلقاء ربهم یؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 147 - 2

2 - تصدیق آیات الهی و ایمان به روز قیامت از شرایط ارزشمندی اعمال نیک در پیشگاه خداوند است .

و الذین کذبوا بایتنا و لقاء الأخره حبطت أعملهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 2 - 19

19- دقّت در موجودات هستی و نظام آنها ، درپی دارنده باور به قیامت است .

الله الذی رفع السموت . .. یفصل الأیت لعلکم بلقاء ربکم توقنون

برداشت فوق ، ناظر به این معناست که مراد از <الأیات> آیات تکوینی از قبیل برافراشته شدن آسمانها و . .. باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 3 - 11

11- تفکر در پدیده های هستی ، زمینه ساز باور به لقای خدا و برپایی قیامت است .

إن فی ذلک لأی-ت لقوم یتفکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 4 - 13

13- تفکر در پدیده های هستی ، زمینه ساز باور به لقای خدا و برپایی قیامت است .

إن فی ذلک لأی-ت لقوم یعقلون

برداشت فوق بر این اساس است که متعلق <آیات> به قرینه جمله <لعلکم بلقاء ربکم توقنون> در آیات قبل ، لقای خدا و برپایی قیامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 124

8 - رعد - 13 - 5 - 8

8- باور به ربوبیّت خدا بر انسان ها ، وادار کننده انسان به پذیرش قیامت و زنده شدن مردگان برای حضور در صحنه آخرت

أُول-ئک الذین کفروا بربهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 74 - 2

2 - ایمان به معاد و روز جزا ، از شاخصه های اندیشه اعتقادی ادیان آسمانی

و إنّ الذین لایؤمنون بالأخره عن الصرط لن-کبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 15 - 13

13 - واجدان روحیه تواضع ، با موعظه و یادآوری به خداوند و قیامت ایمان می آورند .

نسیتم لقاء یومکم ه-ذا . .. إنّما یؤمن بأی-تنا الذین إذا ذکّروا بها خرّوا سجّدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 52 - 4

4 - مشرکان ، با تحقق حشر و بعث و مشاهده آن ، به آن اظهار ایمان می کنند .

و لو تری إذ فزعوا . .. قالوا ءامنّا به

در صورتی که زمان فزع مشرکان، حشر و قیامت باشد; مرجع ضمیر <به> می تواند <بعث> (مستفاد از <إذ فزعوا>) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 52 - 2

2 - تصدیق و باور داشتن قیامت و زنده شدن انسان ها ، از ویژگی های بهشتیان و بندگان مخلَص خدا در دنیا است .

یقول أءنّک لمن المصدّقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 41 - 6

6 - صبر بر ناگواری ها ، عبادت در برابر پروردگار و ایمان به قیامت ، تکلیف تمامی مؤمنان

فاصبر . .. و سب-ّح ... و استمع یوم یناد المناد

هر چند واژه های <اصبر>، <سبّح> و <استمع> ظاهراً خطاب به پیامبر(ص) است; ولی در حقیقت تکلیفی است برای همگان و پیامبر(ص) از آن جهت که الگوی امت است، به تنهایی مخاطب قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 9 - 2

2 - انسان های عاقل و خردمند ، پذیرای حقانیت وعده های خداوند و تحقق روز جزا

ص: 125

یؤفک عنه من أُفک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 1

1 - اعتقاد به خداوند و روز بازپسین ، دو رکن اساسی اسلام و ایمان

لاتجد قومًا یؤمنون باللّه و الیوم الأخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 20 - 1،5

1 - نامه اعمال معتقدان به قیامت و حساب رسی ، به دست راست آنان داده خواهد شد .

فأمّا من أُوتی کت-به بیمینه . .. إنّی ظننت أنّی مل-ق حسابیه

5 - ایمان به قیامت و حساب رسی اعمال ، دلیل شادمانی و رضایت مندی مؤمنان بهشتی ، هنگام مشاهده نامه اعمال خویش است .

فیقول هآؤُم اقرءوا کت-بیه . إنّی ظننت أنّی مل-ق حسابیه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <إنّی ظننت. ..> در مقام تعلیل برای جمله <فیقول هآؤُم ...> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 26 - 1

1 - تصدیق روز جزا و اعتقاد به حساب رسی بندگان ، از ویژگی های مؤمنان و مسلمانان راستین

و الذین یصدّقون بیوم الدین

یکی از کاربردهای واژه <دین>، جزا و حساب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 6

6 - حضرت علی ، فاطمه ، حسن و حسین ( ع ) ، مظهر بیم داری از قیامت و ایمان به روز جزا

إنّا نخاف من ربّنا یومًا عبوسًا قمطریرًا

گفته اند - از این رو <یوم الفصل> نامیده شده که در آن روز، میان خلایق جدایی ایجاد شده و حق از باطل تمیز داده خواهد شد و مورد داوری قرار خواهد گرفت.

2 - جداسازی میان خلایق و داوری میان حق و باطل ، از مهم ترین خصیصه روز قیامت

لیوم الفصل

توصیف روز قیامت به <یوم الفصل>، در سلسله آیات مربوط به حوادث قبل و بعد از برپایی قیامت، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 14 - 1

1 - شناخت ژرفای حقیقت و عظمت روز قیامت ( روز داوری میان اهل حق و باطل ) ، بس دشوار و دست نایافتنی برای بشر

و ما أدریک ما یوم الفصل

از تعبیر <و ما أدراک. ..>(چه چیز آگاه ساخت تو را...) استفاده می شود: قیامت، حقیقتی بس بزرگ و عمیق است که کسی به درستی و شایستگی از آن آگاه نیست و تنها در پرتو وحی الهی، قابل شناخت است.

1 - بقره - 2 - 148 - 13،14

13 - برپا کردن قیامت و آوردن همه انسان ها در آن ، مظهر قدرت همه جانبه خداوند است .

یأت بکم اللّه جمیعاً إن اللّه علی کل شیء قدیر

14 - برپا کردن صحنه قیامت و آوردن انسان ها به آن صحنه ، درخور قادری مطلق است .

یأت بکم اللّه جمیعاً إن اللّه علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 9 - 9

9 - وقوع قیامت ، پرتویی از ربوبیّت الهی است .

ربّنا انّک جامع الناس لیوم لا ریب فیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 12 - 15

15 - برپایی قیامت جلوه ای از رحمت الهی است.

کتب علی نفسه الرحمه لیجمعنکم إلی یوم القیمه لا ریب فیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 31 - 4

4 - برپایی قیامت، ناگهانی و غیر قابل پیش بینی و غافلگیرانه است.

حتی إذا جاءتهم الساعه بغته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 73 - 8

8 - خداوند قیامت را با فرمانی پدیدار خواهد کرد.

و هو الذی خلق السموت . .. و یوم یقول کن فیکون

<یوم>، عطف بر <السماوات> می تواند باشد. لذا معنی جمله چنین می شود: <خلق السماوات و خلق یوم>. البته مراد از <یوم>، به قرینه جملات بعدی آیه، روز قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 164 - 9

9 - برپایی قیامت و بازگشت انسانها به خدا، پرتوی از ربوبیت خدا بر انسانها و برای تدبیر امور آنان است.

ثم إلی ربکم مرجعکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 51 - 14

ص: 131

14 - تحقق روز قیامت از مهمترین آیات خدا *

کما نسوا لقاء یومهم هذا و ما کانوا بایتنا یجحدون

بدیهی است که معاد و برپایی قیامت از آیات الهی است. بنابراین ذکر به خصوص آن می تواند به این جهت باشد که در بین دیگر آیات از اهمیت خاصی برخوردار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 187 - 7،8،9

7 - لحظه برپایی قیامت ، لحظه ای دشوار و سنگین برای آسمان ها و زمین

ثقلت فی السموت و الأرض

متعدی شدن <ثقلت> با حرف <فی>، و نه حرف <علی>، گویای این است که آنچه در لحظه برپایی قیامت در آسمانها و زمین واقع می شود، حوادثی عظیم است که تحمل آن بر آسمانها و زمین دشوار است.

8 - برپایی قیامت از مهمترین رخداد های جهان آفرینش است .

ثقلت فی السموت و الأرض

9 - قیامت ، ناگهانی و در حال بی خبری انسان ها تحقق خواهد یافت .

لا تأتیکم إلا بغته

برداشت فوق با توجه به کلمه <بغته> - که به معنای هجوم ناگهانی و بدون اطلاع قبلی است - استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 26 - 7

7- اعلام برپایی روز قیامت و وجود عذابهایی دردناک در آن روز ، از رسالت های حضرت نوح ( ع )

إنی أخاف علیکم عذاب یوم ألیم

مراد از <یوم> می تواند روز قیامت باشد و می تواند مقصود از آن زمان حادثه طوفان باشد. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است. گفتنی است که توصیف <یوم> به <ألیم> به اعتبار عذاب آن روز اس-ت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 77 - 6،10

6- برپایی قیامت ، از جمله امور غیبی آسمان ها و زمین است$ .

و لله غیب السموت و الأرض و ما أمر الساعه

.

10- برپایی قیامت ، جلوه ای از قدرت مطلقه الهی

و ما أمر الساعه إلاّ کلمح البصر . .. إن الله علی کلّ شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 49 - 20

20- برپایی قیامت و نظام های آن ، جلوه ای از عدالت خداوند است .

ص: 132

و وضع الکت-ب . .. و لایظلم ربّک أحدًا

سخن از مبرّا بودن خداوند از ظلم، پس از ذکر آیات مربوط به قیامت، می تواند این نکته را نیز افاده کند که این نظام و صحنه ها، از آن رو است که خداوند، به هیچ کس، ظلم و ستمی را روا نمی دارد و برای برقراری عدالت، قیامت و صحنه های آن را برپا کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 99 - 6

6- قیامت ، با دمیده شدن دوباره روح ها در اجساد و صورت های پیشین ، برپا می شود . *

و نفخ فی الصور فجمعن-هم جمعًا

برداشت بالا، بدان احتمال است که <صور> جمع <صوره> باشد; یعنی: در <صورت ها (اجساد) روح، دمیده می شود. >.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 10

10- برپایی قیامت و حضور آدمیان نزد خداوند ، لازمه یگانه معبود بودن او است .

أنّما إل-هکم إل-ه وحد فمن کان یرجوا لقاء ربّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 68 - 1

1 - موضع گیری ناباورانه مشرکان در قبال وعده برپایی قیامت

لقد وعدنا ه-ذا . .. إن ه-ذا إلاّ أس-طیر الأوّلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 33 - 13

13 - وعده الهی به برپایی قیامت ، وعده ای حق و تخلف ناپذیر است .

و اخشوا یومًا . .. إنّ وعد اللّه حقّ

بنابراین که متعلق <وعد>، واژه <یوماً> باشد، نکته یاد شده فهمیده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 31 - 1

1 - برپا شدن قیامت پس از مرگ انسان و استمرار حیات بشر و جاودانگی او در عالم هستی

إنّهم میّتون . ثمّ إنّکم یوم القی-مه عند ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 58 - 5

5 - تحقق قیامت و علم به لحظه وقوع آن ، تنها در حیطه قدرت و علم الهی است .

ص: 133

لیس لها من دون اللّه کاشفه

برخی از مفسران بر آنند که مراد از <کاشفه>، پرده برداشتن از لحظه وقوع قیامت و تحقق ساختن و آشکار نمودن صحنه های آن است. برداشت بالا بر پایه این احتمال می باشد.

19 - مزمل - 73 - 17 - 2

2 - قیامت و روز محشر ، روزی بسیار طولانی

یومًا یجعل الولدن شیبًا

پیر شدن کودکان، ممکن است اشاره به طولانی بودن روز قیامت داشته باشد. البته طولانی بودن روز محشر نیز گویای سختی آن روز است.

1 - مردم در قیامت ، مانند پروانه های ریز و پراکنده در هوا ، هراسان و بی سامان به هر طرف روی خواهند آورد .

یوم یکون الناس کالفراش المبثوث

<فَراشَه> (مفرد <فَراش>); یعنی، آنچه بال زده و در حرارت چراغ سقوط کرده و خود را می سوزاند (تاج العروس) <فرّاء> آنها را ملخ هایی می داند که روی زمین گسترده و در هم می لولند (مجمع البیان). تشبیه مردم در قیامت به آن حشرات، نشانگر سردرگمی، ترس و اضطرابی است که انسان ها را به هر سو خواهد کشاند.

تو عارض می شود . ...

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 50 - 20

20 - انکار قیامت ، فاقد دلیل و متکی بر گمان و پندار

و ما أظنّ الساعه قائمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 6 - 2

2 - کافران ، هیچ دلیل قاطعی بر نفی قیامت ندارند ، بلکه تنها به گمانه زنی درباره آن می پردازند .

إنّهم یرونه بعیدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 7 - 2

2 - تکذیب دین و روز جزا ، فاقد هرگونه برهان است .

فما یکذّبک بعد بالدین

<ما> ممکن است برای استفهام از عوامل تکذیب باشد. در این صورت <ما یکذّبک؟>; یعنی، چه چیز تو را کاذب یا تکذیب گر می سازد؟ مخاطب در این فرض، هر انسانی است که مصداق آیه قبل نباشد; یعنی، ای انسان بی ایمان! چه عاملی سبب شده است، درباره دین (اسلام یا کیفرهای اخروی); کاذب شده، سخن نادرست گویی؟ یا چه عاملی تو را تکذیب کننده دین ساخته است؟

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ و إن الساعه لأتیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 3 - 3

3 - منکران قیامت ، فاقد دلیل و برهان یقینی و اطمینان آور بر انکار آن

أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه

مطلب یاد شده با توجه به آمدن فعل <یحسب> (گمان می کند)، استفاده می شود.

نام گذاری قیامت به <واقعه>، بیانگر این حقیقت است که هر واقعه دیگری در جهان، در مقایسه با رخداد قیامت، بسیار ناچیز است و تنها قیامت، شایسته آن است که حقیقتاً آن را <واقعه> نامید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 36 - 3

3 - قیامت ، روز محرومیت از یاری همسران حتی علاقه مندترین آنان به انسان

و ص-حبته

فرار از همسری که مصاحبت و همراهی او در دنیا به ثبوت رسیده بود - تا چه رسد به همسر ناسازگار - نشانه سودمند نبودن آنان در قیامت است.

یوفون بالنذر و یخافون یومًا کان شرّه مستطیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 10 - 6

6 - حضرت علی ، فاطمه ، حسن و حسین ( ع ) ، مظهر بیم داری از قیامت و ایمان به روز جزا

إنّا نخاف من ربّنا یومًا عبوسًا قمطریرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 56 - 8

8 - جهان آخرت ، جهان کیفر و پاداش

الملک یومئذ للّه یحکم بینهم . .. فی جنّ-ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 69 - 4

4 - جهان آخرت ، جهان کیفر و پاداش

اللّه یحکم بینکم یوم القی-مه

جمله <اللّه یحکم بینکم یوم القیامه>، متضمن نوید پاداش به مؤمنان و وعده مجازات و کیفر به مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 82 - 2

2 - قیامت ، روز محاسبه کردار آدمیان و مجازات و پاداش در تعلیمات ابراهیم

و الذی أطمع أن یغفرلی خطیئتی یوم الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 90 - 12

12 - قیامت ، صحنه پاداش و کیفر

من جاء بالحسنه فله خیر منها. .. و من جاء بالسیّئه فکبّت وجوههم فی النّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 45 - 1،2

1 - خداوند پاداش دهنده مؤمنانِ دارای عمل صالح در قیامت

لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

2 - اعمالِ صالحِ مؤمنان فراهم آورنده زمینه ، برای دریافت پاداش از خداوند ، در قیامت است .

فلأنفسهم یمهدون . لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

<لام> در <لیجزی> تعلیل برای <یمهدون> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 45 - 8

8 - قیامت ، عرصه مجازات و کیفر و پاداش

و لو یؤاخذ اللّه الناس . .. و ل-کن یؤخّرهم إلی أجل مسمًّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 149

15 - صافات - 37 - 20 - 3

3 - قیامت ، روز مجازات و کیفر و پاداش

ه-ذا یوم الدین

<دین> در آیه شریفه، به معنای <جزا> و <حساب> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 53 - 4

4 - جزا و کیفر و پاداش ، فلسفه برپا شدن قیامت و رستاخیز انسان ها است .

أءنّا لمدینون

آمدن عبارت <مدینون> (جزا داده شدگان) به جای <مبعثون> (مبعوث شدگان) و <محیون> (زنده شدگان)، می تواند بیانگر این حقیقت باشد که اساس رستاخیز انسان ها، مسأله جزا است; نه صرف زنده شدن دوباره انسان ها.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 15 - 13

13 - قیامت ، روز روبه رو شدن بندگان با کیفر و پاداش الهی

یوم التلاق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 17 - 1،5

1 - نظام پاداش و کیفر الهی در قیامت ، فراگیر همه انسان ها و شامل تمامی حرکات انسان ها است .

الیوم تجزی کلّ نفس بما کسبت

<ما> در <بما کسبت> موصول بوده و افاده کننده معنای جنس است. بنابراین <ما کسبت>; یعنی، هر آنچه که بشر انجام داده و هر حرکتی که از خود نشان دهد.

5 - در نظام کیفر و پاداش الهی در قیامت ، به کسی کمترین ستمی نخواهد شد .

لا ظلم الیوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 56 - 2

2 - < قیامت > روز کیفر و پاداش

یوم الدین

<دین> به معنای جزا است و <جزا> معادل سزا می باشد که هم شامل کیفر می شود و هم پاداش.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 1

1 - قیامت ، روز برانگیخته شدن انسان ها برای محاکمه و کیفر و پاداش

ص: 150