2 - بقره - 2 - 223 - 7

7 - تأثیر نحوه روابط زناشویی ، در سرنوشت نیک یا بد انسان

فاتوا حرثکم انی شئتم و قدّموا لانفسکم

به نظر می رسد جمله <و قدّموا لانفسکم> به منزله تقییدی باشد برای اختیار و آزادی آدمی در آمیزش ; یعنی زندگی زناشویی در سرنوشت آدمی مؤثّر است; پس آن روشی را برگزینید که فرجامی نیک داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 243 - 10

10 - فرار از جنگ ، مانع از مرگِ مقدّر شده الهی ، نیست .

فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احیاهم . .. قاتلوا فی سبیل اللّه

بنابراینکه داستان یادشده در این آیه، مقدمه ای برای آیه بعد باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 258 - 28

28 - پذیرش دلایل روشن و هدایت یافتن آدمی ، منوط به تعلّق اراده خداوندی است .

فبهت الّذی کفر و اللّه لا یهدی القوم الظّالمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 47 - 15

15 - تکوّن ( پیدایش ) موجودات ، در گرو دو مرحله متوالیِ قضای الهی و فرمان الهی

اذا قضی امراً فانّما یقول له کن فیکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 128 - 1

1 - سرنوشت آدمیان تنها به دست خداست ، نه حتّی رسول او .

لیس لک من الامر شیء

بنابر اینکه <ال> در <الامر> برای جنس باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 129 - 10

10 - مالکیّت و حاکمیّت خداوند بر سرنوشت مؤمنان و کافران ( پیروزی یا شکست )

لیقطع طرفاً من الّذین کفروا . .. لیس لک من الامر شیء ... و للّه ما فی السّموات و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 28،29،30،33

ص: 2

28 - مرگ آدمی و کیفیّت آن ، برخاسته از تقدیر خداوند است .

قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم

29 - شهادت در راه خدا ، از مقدّرات الهی است .

قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم

30 - فراز از میدان نبرد و رویارویی با سختی ها ، مانع مرگ مقدّر آدمی نیست .

قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم

33 - مرگ ، امری مقدّر و فراتر از آن است که اندیشه های بشری به زمان آن راه یابد .

یقولون . .. ما قتلنا ههنا قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل الی م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 2،4،7،11،13

2 - پندار کفرپیشگان بر این که خانه نشینی و یا پرهیز از حضور در کارزار ، مانع مرگ و کشته شدن است .

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

7 - حسرت و افسوس فراریان از میدان نبرد ، پس از دانستن این که حیات و مرگ تقدیر الهی است .

لا تکونوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

بنابر اینکه <لیجعل> متعلق به محذوف باشد; یعنی بیان این حقیقت که مرگ و حیات تقدیر الهی است، برای این بود که متخلفان از جنگ بر کرده خویش حسرت برند. زیرا معلوم می شد که اگر در جنگ شرکت می کردند، چون مقدّر نبود، کشته نمی شدند.

11 - مرگ و حیات در هر حال به دست خداست و مسافرت و یا حضور در میدان نبرد ، تغییردهنده مسیر مقدّر آن نیست .

قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

خداوند در جواب کسانی که جهاد و مسافرت را عامل تعیین کننده مرگ می پنداشتند، می فرماید <و اللّه یحیی و یمیت> یعنی عوامل مادّی، تعیین کننده نیستند ; هر چه هست به دست خداوند و به تقدیر اوست.

13 - اعتقاد به مقدّر بودن مرگ ، از میان برنده هراس آدمی برای سفر و حضور در میدان نبرد ( صحنه های دشوار زندگی )

قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

جمله <و اللّه یحیی و یمیت>، می تواند به منظور زدودن هراس از شرکت در پیکار ایراد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 11

11 - ایمان به مقدّر بودن مرگ و حیات ، و شناخت ارزش والای شهادت ، آسان کننده حرکت به سوی نبرد با دشمنان دین

و اللّه یحیی و یمیت . .. و لئن قتلتم فی سبیل الله او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

خداوند با بیان دو نکته مؤمنان را به جهاد ترغیب می کند: 1 - مرگ و حیات به دست خداست و عوامل طبیعی تعیین کننده نیست. 2 - جان باختگان در راه خدا، آمرزیده و مشمول رحمت خاصّ خداوند هستند. بنابراین، مؤمنان با ایمان به این دو معنا،

ص: 3

هرگز تردیدی برای شرکت در جهاد نخواهند داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 9

9 - نقش آدمی در فرجام و سرنوشت خویش

قل هو من عند انفسکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 14،15،17،18

14 - شرکت در جنگ و یا خانه نشینی ، هیچکدام نقش تعیین کننده در مرگ و یا زندگی آدمی ندارد .

قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

15 - انسان ، ناتوان از جلوگیری و دفع مرگ مقدّر خویش

فادرؤا عن انفسکم الموت

17 - اعتقاد به مقدّر بودن مرگ ، از میان برنده هراس و دلهره حضور در میدان نبرد

قالوا . .. لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت

18 - ناتوانی منافقان از جلوگیری مرگ مقدّر نشانگر باطل بودن پندار آنان در تحلیل عوامل به شهادت رسیدن پیکارگران احد

لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 68 - 6

6 - تقدیر و قضای الهی بر پیروزی مسلمانان در جنگ بدر ، مانع شکست مسلمانان ، علی رغم تحقق مقتضی آن ( گرفتن اسیر پیش از سرکوبی کامل دشمن )

لو لا کتب . .. عذاب عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 11 - 9

9 - زمان مرگ همه انسان ها مشخص و تحت حاکمیت قوانین معیّنی است .

و لو یعجل اللّه للناس الشر . .. لقضی إلیهم أجلهم

از این که کیفر دادن خدا، منجر به مرگ کافران می شود و همین، سبب شده که مجازات آنان به تأخیر بیفتد، استفاده می شود که خداوند برای پایان زندگی انسانها زمان خاصی را مقرر فرموده است; یعنی، آن را تحت ضابطه و قانونی قرار داده است که پس و پیش شدن در آن راه ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 41 - 6

6- برخی از رخدادها ، از پیش تعیین شده و غیر قابل تغییر و تحول است .

ص: 4

قضی الأمر الذی فیه تستفتیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 66 - 1

1- خداوند ، پیشاپیش حضرت لوط ( ع ) را از مقدّر شدن عذاب بر قومش آگاه ساخت .

و قضینا إلیه ذلک الأمر

متعدّی شدن <قضینا> به <إلی> متضمن معنای <أوحینا> است. بنابراین معنای جمله <و قضینا إلیه ذلک الأمر> چنین می شود: ما این امر (عذاب) را به او (لوط(ع)) وحی کردیم و آگاهش ساختیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 40 - 4

4- تکوّن و پیدایش موجودات پس از دو مرحله تصمیم ( قضا ) و فرمان خداوند است .

إنما قولنا لشیء إذا أردن-ه أن نقول له کن فیکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 23 - 18

18- < عن إبن عباس قال : لمّا انصرف أمیرالمؤمنین من صفین قام إلیه شیخ . . . فقال : یا أمیرالمؤمنین أخبرنا عن مسیرنا ه-ذا أبقضاء من الله و قدر ؟ . . . قال أمیرالمؤمنین : الأمر من الله و الحکم ثم تلا ه-ذه الأیه : < و قضی ربّک ألاّتعبدوا إلاّ إیّاه و بالوالدین إحساناً > . . . ;

از ابن عباس روایت شده است: هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) از صفین باز می گشت، پیرمردی به سوی او برخواست . .. و گفت: ای امیرمؤمنان! ما را خبر ده از سفری که رفتیم ، آیا به قضا و قدر الهی بود؟ ... امیرمؤمنان فرمود: فرمان و حکم از جانب خداوند بود; سپس آیه <و قضی ربّک ألاّتعبدوا إلاّ إیّاه و بالوالدین إحساناً> را تلاوت کرد...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 68 - 8

8 - اتحاد و هم سانی قضا و تقدیر خداوند ، با قول و فعل او

فإذا قضی أمرًا فإنّما یقول له کن فیکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 3 - 9

9 - خداوند ، برای هر چیزی اندازه ای و برای هر امری در این عالم ، اسباب و عللی قرار داده است .

قد جعل اللّه لکلّ شیء قدرًا

ص: 5

و یقولون ءامنّا باللّه و بالرسول و أطعنا ثمّ یتولّی . .. و ما أُول-ئک بالمؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 52 - 3

3 - تسلیم حکم پیامبر بودن و پذیرش داوری بر مبنای تعالیم دین ، نشانه خدا ترسی ، تقواپیشگی و مطیع خدا و رسول بودن است .

إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم أن یقولوا سمعنا و أطعنا . .. و من یطع الل

برداشت یاد شده، از ارتباط میان دو آیه فوق استفاده گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 17 - 10

10 - داوری پروردگار میان انسان ها و فیصله دادن به همه خصومت های آنان ، جلوه ای از ربوبیت او است .

إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القی-مه فیما کانوا فیه یختلفون

شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 106 - 4

4 - لزوم توجه متصدیان قضاوت به نظارت الهی بر اعمال آنان

لتحکم بین الناس . .. و استغفر اللّه

فرمان خدا به <استغفار>، پس از بیان مبانی قضاوت، گویای این نکته است که در نظام قضایی اسلام توجه به خدا و ناظر دانستن وی از ضروریات و آمیخته با انجام وظیفه خطیر قضاوت است.

14 - ارجاع داوری به غیر خداوند از سوی کسی که حقانیت و اعجاز قرآن را دریافته، کاری بس نکوهیده و نارواست.

أفغیر الله أبتغی حکما . .. فلا تکونن من الممترین

2 - اندیشه سودجویانه منافقان ، مانع از مراجعه آنان به پیامبر ( ص ) برای داوری به حق میان آنان بود .

و إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم إذا فریق منهم معرضون . و إن یکن لهم الح

از این که منافقان داوری پیامبر(ص) را قبول نمی کردند و تنها در صورتی به آن تن می دادند که این داوری به نفع آنان بود، می توان به دست آورد که عدم پذیرش آنان در آغاز و قبول آنان به وقت سودمند دانستن آن برای خویش، ناشی از اندیشه سودجویانه آنان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 47 - 10

10 - رعایت قسط در قضاوت و داوری ، لازم و ضروری است .

قضی بینهم بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 24 - 23

23 - اهمیت حقوق مردم و خطیر بودن مسؤولیت داوری میان آنان

فاستغفر ربّه و خرّ راکعًا و أناب

استغفار، سجده و انابه داوود(ع) به درگاه الهی، پس از گمان به رخ دادن یک خطا در داوری میان دو گروه متخاصم (خطایی که مسلّماً در نتیجه حکم هیچ تأثیری نداشت) می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

برداشت یاد شده، ناظر به ارتباط این آیه با آیه قبل است که در آن، کلمه <دین> آمده بود، راغب در <مفردات> می گوید: کلمه <دین> در مورد <طاعت> و <جزا> گفته می شود و در معنای <شریعت> نیز به صورت استعاره به کار می رود.

8 - داوری بی نظیر خداوند ، پشتوانه اجر بی پایان مؤمنان شایسته کردار

فلهم أجر غیر ممنون . .. ألیس اللّه بأحکم الح-کمین

48 - کناره گیری از داوری بر پایه احکام الهی ، مهمل گذاردن فلسفه نزول آن احکام

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 45 - 21،23

21 - کناره گیری از داوری بر پایه احکام الهی ، مهمل گذاردن فلسفه نزول آن احکام

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

23 - ستم پیشگی برخی از عالمان و سران یهود عصر پیامبر ( ص ) ، به دلیل خودداری آنان از قضاوت بر اساس تورات

فأولئک هم الظلمون

1 - تشویق پیامبر ( ص ) از سوی خداوند ، به مطالعه در ماجرای گروه متخاصم و شاکی در نزد داوود ( ع )

و هل أتی-ک نبؤا الخصم

استفهام در <هل أتاک. ..> برای تحریض و تشویق مخاطب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 29 - 2،3

2- تلاش محکومان دادگاه قیامت برای تغییر حکم الهی ، تلاشی بی فرجام

ما یبدّل القول لدیّ

در آیات پیشین، حکم مجرمان با فرمان <ألقیا فی جهنّم . ..> از سوی خداوند صادر می گردد. مجرمان با جدال و تخاصم، درصدد تبرئه خویش برمی آیند تا مگر حکم الهی را در حق خود تغییر دهند; ولی <ما یبدّل القول...> بی فرجام بودن تلاش آنان را می رساند.

3- حکم خداوند در قیامت علیه مجریان ، حکمی قطعی و به دور از هر گونه بازنگری

ما یبدّل القول لدیّ

تعبیر <لدیّ> مشعر به این معنا است که چون حکم از سوی خداوندی صادر شده - که پیشینه خلق را به خوبی می داند و بر ایشان اتمام حجت کرده است و گواهان به گواهی نشسته اند - مجال خدشه در آن نخواهد بود.

ربّ احکم بالحقّ

برداشت یاد شده بنابراین است که این است که قید <بالحقّ> توضیحی باشد.

4- داوری عادلانه و برحق خداوند ، از شؤون ربوبیت او است .

ربّ احکم بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 78 - 6

6 - قضاوت و داوری خدا درباره کافران و حق ستیزان ، متکی بر موازین حق و عدل و به دور از کمترین سستی و کاستی

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه

با این که واژه <یقضی> معنای حکم و داوری را می رساند، آمدن قید <بحکمه> نشانگر این حقیقت است که قضاوت الهی مخصوص به او است به گونه ای که کمترین خلل در آن راه ندارد و بر موازین عدل و حق استوار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 3،5

3 - داوری خداوند بین پیامبر ( ص ) و مشرکان ، بر اساس حق است .

ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

5 - ملاک و معیار داوری در نزد خداوند ، حق است .

ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 20 - 1

1 - داوری خداوند ، بر اساس حق است .

و اللّه یقضی بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 78 - 11

11 - حکم خداوند به عذاب کافران در دنیا ، مطابق حق است .

فإذا جاء أمر اللّه قضی بالحقّ

برداشت یاد شده بر این احتمال است که مقصود از <أمر اللّه> عذاب دنیوی (استیصال) باشد; چنان که موارد بسیاری در قرآن به همین معنا آمده است; مانند عذاب طوفان نوح که از آن چنین یاد شده است: <قال لاعاصم الیوم من أمر اللّه . ..>، (هود، آیه 43).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 8 - 2

2 - قضاوت های خداوند ، حکیمانه ترین قضاوت ها و موافق ترین آنها با حقیقت است .

ألیس اللّه بأحکم الح-کمین

ص: 21

اسم تفضیل <أحکم>، ممکن است از <حُکم> به معنای قضاوت باشد; یعنی، <أقضی> و نیز می تواند از <حکمه> گرفته شده باشد; یعنی، حکیم تر. در برداشت یاد شده، معنای دوم مورد نظر است; گرچه <حاکمین> بر معنای <قضاوت کنندگان> تطبیق یافته است.

ألا له الحکم و هو أسرع الحسبین

بیان سرعت حسابرسی به عنوان یکی از ویژگیهای مهم در حکم و قضاوت خداوند، گویای رجحان و مزیت قضاوت و حکمی است که سرعت هر چه بیشتر و بدون فوت وقت انجام پذیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 48 - 18،19

18 - لزوم پایبندی به حق در حکم و داوری و پرهیز از تمایلات نفسانی افراد

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق

19 - قضاوت بر اساس احکام الهی در گرو پرهیز از تمایلات و هوا های نفسانی منحرفان

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه و لاتتبع اهواءهم

نهی <لاتتبع> پس از <فاحکم> برای تفهیم این معناست که در صورت تبعیت از خواسته دیگران، قضاوت بر اساس احکام الهی میسر نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 5،6

5 - خداوند ، بر حذر دارنده پیامبر ( ص ) از پیروی تمایلات نفسانی اهل کتاب در قضاوت

و لاتتبع اهواءهم

6 - حرمت پیروی و تأثیرپذیری از تمایلات نفسانی دیگران در حکم و قضاوت

و إن احکم بینهم بما أنزل اللّه و لاتتبع اهواءهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 47 - 10

10 - رعایت قسط در قضاوت و داوری ، لازم و ضروری است .

قضی بینهم بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 70 - 8

8- توقف داوری صحیح و تعیین مراتب و درجات ، بر آگاهی کامل

ثمّ لنحن أعلم بالذین هم أولی بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 5

5- عهده دار شدن منصب قضا ، نیازمند برخورداری از صلاحیت علمی است .

و کلاًّ ءاتینا حکمًا و علمًا

اعطای علم پس از منصب قضاوت، می تواند گویای این حقیقت باشد که قضاوت باید همراه با علم باشد; هر چند <علم> در آیه شریفه دارای معنای عام بوده و منحصر به علم قضا نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 17 - 9

ص: 28

9 - قضاوت و داوری ، نیازمند به آگاهی و اطلاعات کافی است .

إنّ اللّه یفصل بینهم . .. إنّ اللّه علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 78 - 9

9 - قدرت اجرایی و آگاهی عمیق به جوانب امر ، دو پایه اصلی در کار قضاوت و داوری

إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم

از این که خداوند پس از بیان قضاوت گری خویش، دو وصف <عزیز> و <علیم> را برای خود بیان کرده است، می توان مطلب فوق را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 86 - 15

15 - لزوم پرهیز از داوری در مسائل ، در صورت ابهام و فقدان برهان علمی برای انسان ( در جهت رد یا اثبات آن ) *

أکذّبتم ب-ای-تی و لم تحیطوا بها علمًا. .. ألم یروا أنّا جعلنا الّیل لیسکنوا فیه

تذکر خداوند به لزوم ساکن شدن انسان به هنگام تیرگی شب، پس از یادآوری محاکمه کافران به خاطر تکذیب جاهلانه آیات او، می تواند بیانگر ارتباطی باشد میان حرکت نکردن انسان در شب و لزوم توقف و داوری نکردن در مسائلی که دلیل روشنی برای آن ندارد. گفتنی است که نکته یاد شده برگرفته از تفسیر المیزان است.

<دین> در مورد <طاعت> و <جزا> گفته می شود و در معنای <شریعت> نیز به صورت استعاره به کار می رود.

5 - اهمیّت خاص عدل و داد در قضاوت ها و داوریها

انّ اللّه یأمرکم . .. و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا بالعدل

8 - مراعات عدل و داد در قضاوت ، حق تمامی انسانها

و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا بالعدل

9 - لزوم تشکیل حکومت و برقراری نظام قضایی عادلانه در جامعه اسلامی *

انّ اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا ب

لازمه ادای امانت به اهلش و سپردن مسؤولیتها به افراد لایق و قضاوت عادلانه در میان مردم، وجود تشکیلات حکومتی و قضایی میان مردم است.

10 - ادای امانت به صاحبان آن و رعایت عدالت در قضاوت ، از مصادیق اعمال صالح

و الذین امنوا و عملوا الصالحات . .. انّ اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الی اهله

ظاهراً جمله <انّ اللّه> پس از جمله <عملوا الصالحات>، اشاره به برخی از مصادیق اعمال صالح دارد که همان ادای امانت و قضاوت عادلانه می باشد.

11 - فرمان به ادای امانت به اهل آن و قضاوت عادلانه ، از مواعظ بسیار نیکوی الهی به مردم

انّ اللّه یأمرکم . .. انّ اللّه نعمّا یعظکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 105 - 8

8 - برقراری نظام قضایی عادلانه و برحق در جامعه بشری ، از اهداف نزول قرآن

إنّا انزلنا إلیک الکتب بالحق لتحکم بین الناس

توصیف قرآن به حق بودن، بیانگر این است که قضاوت نیز، که از اهداف نزول قرآن است، همواره قرین حق و عادلانه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 152 - 13

13 - انسان باید به هنگام سخن گفتن (شهادت دادن، داوری کردن و . ..) به عدالت سخن گوید.

و إذا قلتم فاعدلوا

جمله <و لو کان ذاقربی> می تواند بیانگر این باشد که مراد از سخن در اینجا سخنی است که زمینه نفع و ضرر را برای خود و یا دیگران در بر داشته باشد; مانند شهادت، داوری و . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 181 - 5

5 - باید گروهی از انسان ها و جنیان عهده دار هدایت همنوعان خویش باشند و به عدالت در میان آنان داوری کنند .

و ممن خلقنا أمه یهدون بالحق و به یعدلون

برداشت فوق بر این اساس است که جمله های <یهدون> و <یعدلون> به صورت انشا ایراد شده باشد. بر این مبنا آیه شریفه حاوی دستوری است به انسانها و جنیان که گروهی از آنان باید عهده دار هدایتگری و عدالت گستری باشند.

ص: 32

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 26 - 9

9- داور ماجرای یوسف ( ع ) و زلیخا ، علی رغم خویشی او با زلیخا ، بی طرفی کامل را رعایت کرد ، و قضاوتی بر حق ارائه نمود .

و شهد شاهد من أهلها إن کان قمیصه قُدّ من قُبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 76 - 6

6- انتقاد از خود و انصاف در قضاوت نسبت به خویشتن و پذیرش مسؤولیت عملکرد خود ، از صفات ارزشمند و شایسته است .

إن سألتک عن شیء بعدها فلاتصحبنی قد بلغت من لدنّی عذرًا

موسی(ع) با وجود آن که در مرحله قبل، عذر نسیان را مطرح کرد، ولی در این مرحله، اولاً، مسؤولیت عمل خود را بر عهده گرفت و ثانیاً، در مورد خود، رأیی منصفانه صادر کرد و خضر(ع) را در جدا شدن از او، محق دانست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 50 - 9

9 - خدا و رسول او ، در داوری و حکمشان به احدی ، حتی منافقان ، ستم روا نمی دارند .

أم یخافون أن یحیف اللّه علیهم و رسوله بل أُول-ئک هم الظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 14

14 - قدرت و علم همه جانبه خداوند ، پشتوانه داوری عادلانه او در میان بندگان

قل اللّهمّ فاطر السم-وت . .. ع-لم الغیب و الشه-ده أنت تحکم

ذکر داوری خداوند، پس از یاد کردن از خالقیت و علم همه جانبه او، می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 75 - 7

7 - داوری میان مردم در قیامت ، بر پایه حق و عادلانه خواهد بود .

و قضی بینهم بالحقّ

و کان اللّه بما یعملون محیطاً . .. فمن یجدل اللّه عنهم یوم القیمه ام من یکون علی

<وکیل> به کسی گفته می شود که کارهای دیگری را بر عهده می گیرد و امور وی را تدبیر می کند و مراد از آن در آیه وکالت در دفاع خواهد بود که از آن به وکیل مدافع تعبیر می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 5

5- عهده دار شدن منصب قضا ، نیازمند برخورداری از صلاحیت علمی است .

و کلاًّ ءاتینا حکمًا و علمًا

اعطای علم پس از منصب قضاوت، می تواند گویای این حقیقت باشد که قضاوت باید همراه با علم باشد; هر چند <علم> در آیه شریفه دارای معنای عام بوده و منحصر به علم قضا نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 17 - 9

9 - قضاوت و داوری ، نیازمند به آگاهی و اطلاعات کافی است .

إنّ اللّه یفصل بینهم . .. إنّ اللّه علی کلّ شیء شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 78 - 9

9 - قدرت اجرایی و آگاهی عمیق به جوانب امر ، دو پایه اصلی در کار قضاوت و داوری

إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم

از این که خداوند پس از بیان قضاوت گری خویش، دو وصف <عزیز> و <علیم> را برای خود بیان کرده است، می توان مطلب فوق را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 86 - 15

15 - لزوم پرهیز از داوری در مسائل ، در صورت ابهام و فقدان برهان علمی برای انسان ( در جهت رد یا اثبات آن ) *

أکذّبتم ب-ای-تی و لم تحیطوا بها علمًا. .. ألم یروا أنّا جعلنا الّیل لیسکنوا فیه

تذکر خداوند به لزوم ساکن شدن انسان به هنگام تیرگی شب، پس از یادآوری محاکمه کافران به خاطر تکذیب جاهلانه آیات او، می تواند بیانگر ارتباطی باشد میان حرکت نکردن انسان در شب و لزوم توقف و داوری نکردن در مسائلی که دلیل روشنی برای آن ندارد. گفتنی است که نکته یاد شده برگرفته از تفسیر المیزان است.

4 - مائده - 5 - 45 - 21

21 - کناره گیری از داوری بر پایه احکام الهی ، مهمل گذاردن فلسفه نزول آن احکام

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

3 - نساء - 4 - 67 - 1

1 - ارجاع داوری به پیامبر ( ص ) و دلتنگ نشدن از حکم و قضاوت وی ، در پی دارنده پاداش بزرگ خداوند

فلا و ربّک . .. اذاً لأَتیناهم من لدنّا اجراً عظیماً

برداشت فوق بر این مبناست که مراد از <ما یوعظون> همان مسائلی باشد که در آیه 65 مطرح شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 68 - 2

2 - ارجاع داوری به پیامبر ( ص ) و رضایت از حکم وی و تسلیم او بودن ، از عوامل هدایت و دستیابی به صراط مستقیم است .

حتی یحکّموک . .. و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به ... و لهدیناهم صراطا مستقیما

بنابر اینکه مراد از <ما یوعظون به . .. >، همان مسائلی باشد که در آیه 65 مطرح شده است; یعنی پذیرش حاکمیت پیامبر (ص) و...

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 115 - 7

7 - پذیرش احکام قضایی پیامبر ( ص ) و همسویی با مؤمنان ، شرط نجات از عذاب دوزخ

و من یشاقق الرسول من بعد ما تبیّن له الهدی و یتبع غیر سبیل المؤمنین

با توجه به آیات قبل، مخالفت و موافقت با احکام قضایی پیامبر(ص)، از مصادیق مورد نظر در آیه شریفه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 18

18 - رهایی از کیفر گناهان ، در گرو پذیرش احکام الهی و قضاوت های پیامبر ( ص )

فان تولوا فاعلم انما یریداللّه ان یصیبهم ببعض ذنوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 51 - 1،3،4،9

1 - < حرف شنوا و مطیع هستیم > ، تنها سخن همیشگی مؤمنان راستین در برابر فرا خوانده شدن آنان به پذیرش حکم خدا و داوری پیامبر ( ص )

إنّما کان قول المؤمنین إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم أن یقولوا سمعنا و

فعل مضارع <یقولوا> همراه با فعل <کان> بر استمرار و کلمه <إنّما> - که اصطلاحاً آن را قصر افرادی می گویند - بر حصر دلالت می کند.

3 - مؤمنان راستین ، پذیرای بی چون و چرای داوری پیامبر ( ص ) هستند .

إنّما کان قول المؤمنین إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم أن یقولوا سمعنا و

4 - لبیک گفتن به دعوت خدا و رسول او و پذیرش بی چون و چرای داوری پیامبر ( ص ) و رهبران الهی ، از نشانه های ایمان واقعی و اوصاف مؤمنان راستین

إنّما کان قول المؤمنین إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم أن یقولوا سمعنا و

ص: 38

9 - مؤمنان راستین در همه حال ، پذیرای داوری پیامبر ( ص ) و رهبران الهی اند ، هر چند نتیجه این داوری بر ضرر آنان باشد .

و إن یکن لهم الحقّ یأتوا إلیه مذعنین . .. ا…نّما کان قول المؤمنین إذا دعوا... أن

آیات پیشین، درباره این مسأله بود که منافقان، تنها آن گاه به حکم خدا و رسول او تن در می دادند که این حکم، به نفع آنان باشد; ولی در آیه شریفه آمده است که: مؤمنان بی چون و چرا به این حکم گردن می نهادند. بنابراین از مقابله میان گروه منافقان و مؤمنان، می توان برداشت فوق را به دست آورد.

<أولئک> اشاره به انبیای مذکور در آیات قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 93 - 13،14،15

13 - خداوند ، در قیامت نسبت به اختلافات بنی اسرائیل ، داوری خواهد کرد .

و لقد بوّأنا بنی إسرءیل . .. إن ربک یقضی بینهم یوم القیمه فیما کانوا فیه یختلفون

14 - قیامت ، روز داوری خداوند است .

إن ربک یقضی بینهم یوم القیمه

15 - ربوبیت الهی ، مقتضی داوری نسبت به اختلافات مردم در قیامت

إن ربک یقضی بینهم یوم القیمه فیما کانوا فیه یختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 111 - 1

1- خداوند در قیامت ، میان مؤمنان به کتاب های آسمانی و انکار کنندگان آن قضاوت خواهد کرد .

و لولا کلمه سبقت . .. و إنّ کلاًّ لما لیوفینّهم ربک أعم-لهم

مراد از <کلاًّ> - به قرینه <فاختلف فیه> در آیه قبل - مؤمنان به کتابهای آسمانی و انکار کنندگان آن است و به قرینه <لولا . .. لقضی بینهم> معلوم می شود که خداوند در صحنه قیامت، پیش از پاداش دهی و به کیفررسانی، میان انسانها داوری خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 92 - 13

13- پیمان شکنان ، مورد مؤاخذه و داوری خداوند در قیامت ، قرار خواهند گرفت .

تتّخذون أیم-نکم دخلاً . .. و لیبیّننّ لکم یوم القی-مه ما کنتم فیه تختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 124 - 65

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 17 - 1،4،8

1 - داوری خداوند میان : مسلمانان ، یهودی ها ، نصارا ، صابئین ، مجوسی ها و مشرکان در قیامت

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الص-بئین و النص-ری و المجوس و الذین أشرکوا إنّ

<فصل> (مصدر <یفصل>) به معنای جدا کردن دو یا چند چیز از یکدیگر است. جدا کردن فرقه های یاد شده از یکدیگر در قیامت، کنایه از داوری میان آنان است. گفتنی است که چون داوری میان دو یا چند گروه متخاصم منجر به جدا شدن آنان از یکدیگر می شود، به آن فصل خصومت و به قاضی فاصل می گویند.

4 - داوری میان مردم در روز بازپسین ، در اختیار خداوند است .

إنّ اللّه یفصل بینهم یوم القی-مه

8 - داوری خدا میان مردم در قیامت ، مبتنی بر نظارت و آگاهی همه جانبه او بر افکار و اعمال آنان است .

ص: 41

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. إنّ اللّه یفصل بینهم یوم القی-مه إنّ اللّه ع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 56 - 3،6

3 - خدا ، حاکم و داور روز قیامت

الملک یومئذ للّه یحکم بینهم

6 - ورود اهل ایمان به بهشت پس از پایان داوری خدا میان آنان و کافران

یحکم بینهم فالذین ءامنوا . .. فی جنّ-ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 69 - 2

2 - خدا ، داور روز قیامت

اللّه یحکم بینکم یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 28 - 4

4 - داوری قطعی خدا در قیامت ، علیه طرف تخلف کننده از قرارداد

و اللّه علی ما نقول وکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 75 - 3

3 - خدای بزرگ ، خود عهده دار محاکمه و بازجویی جوامع شرک پیشه در قیامت

فیقول أین شرکاءی . .. و نزعنا من کلّ أُمّه شهیدًا فقلنا هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 23 - 17

17 - کیفر و داوری خدا ، در روز قیامت ، متکّی به علم خویش به نیات و مقاصد محاکمه شوندگان است .

فننبّئهم بما عملوا إنّ اللّه علیم بذات الصدور

<إنّ اللّه علیم. ..> به منزله تعلیل است برای مفاد <ننبّئهم...> که مجازات است و حکایت از نکته یاد شده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 25 - 1

1 - خداوند ، تنها داوری کننده در قیامت ، در میان مذاهب گوناگون در مسائل مورد اختلاف آنان است .

إنّ ربّک هو یفصل بینهم یوم القی-مه فیما کانوا فیه یختلفون

<فصل> (مصدر فعل <یفصل>) به معنای جدا کردن دو چیز از هم است، به گونه ای که میان آنها فاصله بیفتد (مفردات راغب). و

ص: 42

مراد از آن داوری و حل اختلاف کردن است. لازم به ذکر است که ضمیر جمع <بینهم> و <کانوا فیه یختلفون> بر این دلالت می کند که داوری خداوند میان افراد و گروه های متعدد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 2

2 - ربوبیت خداوند ، مقتضی جمع انسان ها در قیامت و داوری نهایی بین جریان حق و باطل

قل یجمع بیننا ربّنا ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 7

7 - امکان گفت وگوی مجرمان با یکدیگر ، در صحنه دادگاه الهی در قیامت

إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 16

16 - خداوند ، به اختلافات میان مشرکان و مؤمنان در روز رستاخیز ، داوری خواهد کرد .

إنّ اللّه یحکم بینهم فی ما هم فیه یختلفون

بیشتر مفسران بر این دیدگاه اند که مرجع ضمیر <هم>، دو گروه مؤمنان و مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 31 - 5،6

5 - خداوند ، بر جریان نزاع و مجادله مردمان در قیامت ، ناظر بوده و میان آنان به داوری خواهد پرداخت .

ثمّ إنّکم یوم القی-مه عند ربّکم تختصمون

تعبیر <عند ربّکم> می تواند گویای این حقیقت باشد که خداوند، بر جریان نزاع مردم ناظر است و او تصمیم نهایی را خواهدگرفت و میان آنان داوری خواهد کرد.

6 - داوری خداوند در روز رستاخیز میان مردم ، مقتضای ربوبیت او است .

ثمّ إنّکم یوم القی-مه عند ربّکم تختصمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 75 - 10

10 - همه خلایق در قیامت ، به خاطر قضاوت به حق و عادلانه خداوند ، به حمد و ستایش او خواهندپرداخت .

و قضی بینهم بالحقّ و قیل الحمد للّه ربّ الع-لمین

برخی از مفسران بر این عقیده اند که حمد و ستایش خلایق در قیامت، به خاطر داوری به حق خداوند در میان آنان می باشد. ازاین رو این ستایش و حمد پس از قضاوت خداوند انجام خواهد گرفت.

ص: 43

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 12 - 5

5 - همه داوری ها در قیامت ، از آنِ خدا است .

فالحکم للّه

الف و لام در <الحکم> برای جنس و مفید استغراق و شمول می باشد; یعنی، <کلّ حکم للّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 48 - 5

5 - قیامت ، روز داوری و حاکمیت مطلق خداوند در میان بندگان

إنّ اللّه قد حکم بین العباد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 78 - 9

9 - قیامت ، روز داوری خداوند میان خلایق است .

فإذا جاء أمر اللّه قضی بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 42 - 8

8- داوری نافذ الهی در قیامت و ناتوانی همه نیرو ها در قبال آن ، نمود عزت و اقتدار یگانه او است .

إنّ یوم الفصل . .. یوم لایغنی ... إنّه هو العزیز الرحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 17 - 7

7 - داوری حتمی خداوند در قیامت ، نسبت به اختلاف های ناروا و تجاوزگرانه بنی اسرائیل

إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 42 - 3

3 - خداوند ، مرجع نهایی داوری و قضاوت میان انسان ها در قیامت

و أنّ إلی ربّک المنتهی

در صورتی که آیه شریفه، ادامه آیات پیشین باشد - که در مورد جزای اخروی سخن می گفت - برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 10

10 - خداوند ، فرمانروا و داور روز قیامت است .

ص: 44

و اتّقوا اللّه الذی إلیه تحشرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 18 - 2،3

2 - داوری روز قیامت ، در اختیار خداوند است .

یوم یبعثهم اللّه جمیعًا فیحلفون له

ضمیر <له> به خداوند بازمی گردد. این نشان می دهد که محاکمه مردم در قیامت، در پیشگاه خداوند صورت می پذیرد و هم او حاکم و داور آن روز است.

3 - خداوند ، همه منافقان را بدون استثنا در روز رستاخیز ، برای محاکمه برخواهد انگیخت .

یوم یبعثهم اللّه جمیعًا فیحلفون له

کلمه <جمیعاً> می تواند تأکید برای ضمیر <هم> در <یبعثهم> باشد و نیز می تواند حال برای آن باشد. برداشت یاد شده بر پایه احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 3 - 9

9 - علم گسترده خداوند بر اعمال خلق ، ملاک داوری میان آنان در قیامت *

یوم القی-مه یفصل بینکم و اللّه بما تعملون بصیر

از ارتباط <یفصل بینکم> - درصورتی که <یفصل> به معنای <یحکم> (داوری خواهد کرد) باشد - و <واللّه بماتعملون بصیر> مطلب بالا استفاده می شود.

3 - زکریا، یحیی، عیسی، الیاس، اسماعیل، الیسع، یونس و لوط(ع)، بهره مند از تعالیم آسمانی (کتاب) و دارای منصب قضاوت و مقام نبوت بودند.

أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

14 - عنکبوت - 29 - 4 - 11

11 - قضاوت کافران درباره غلبه شان بر دین خدا ، مبتنی بر وهم و خیال وقضاوت ناشایست بود .

أم حسب الذین یعملون السیّئات أن یسبقونا ساء ما یحکمون

ازاین رو این ستایش و حمد پس از قضاوت خداوند انجام خواهد گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 20 - 1،3،4

1 - داوری خداوند ، بر اساس حق است .

و اللّه یقضی بالحقّ

3 - قضاوت به حق ، از شؤون الوهیت حقیقی است .

و اللّه یقضی بالحقّ و الذین یدعون من دونه لایقضون بشیء

مطلب یاد شده، از تصریح شدن اسم جلاله (اللّه) به دست می آید.

4 - آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها ، پشتوانه قضاوت به حق او

یعلم خائنه الأعین . .. و اللّه یقضی بالحقّ

یادآوری قضاوت به حق خداوند - پس از تذکر به علم همه جانبه او - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

15 - سبأ - 34 - 26 - 2

2 - ربوبیت خداوند ، مقتضی جمع انسان ها در قیامت و داوری نهایی بین جریان حق و باطل

قل یجمع بیننا ربّنا ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

ق-ل ربّ احکم بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 1،3

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور ابلاغ کلام خداوند به مشرکان درباره داوری نهایی خداوند بین آنان و آن حضرت

قل یجمع بیننا ربّنا ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

<فتح> به معنای نصرت، پیروزی، حکم و داوری است (مفردات راغب). در این آیه - به قرینه مقام - مراد از آن معنای سوم است.

3 - داوری خداوند بین پیامبر ( ص ) و مشرکان ، بر اساس حق است .

ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

مراد از <کلاًّ> - به قرینه <فاختلف فیه> در آیه قبل - مؤمنان به کتابهای آسمانی و انکار کنندگان آن است و به قرینه <لولا . .. لقضی بینهم> معلوم می شود که خداوند در صحنه قیامت، پیش از پاداش دهی و به کیفررسانی، میان انسانها داوری خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 78 - 2

2 - داوری میان مؤمنان و کافران به قرآن ، وعده حتمی خدا به پیامبر ( ص )

و إنّه لهدًی و رحمه للمؤمنین . إنّ ربّک یقضی بینهم

در صورتی که آیه یاد شده مرتبط با آیه قبل - که درباره قرآن است - باشد عبارت <یقضی بینهم> به معنای <یقضی بین من آمن بالقرآن و بین من کفر به> خواهد بود. برداشت یاد شده بر پایه این احتمال است.

منصب قضاوت و مقام نبوت بوده اند.

و من ءابائهم و ذریتهم و إخونهم . .. أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

4 - نساء - 4 - 141 - 11

11 - داوری خداوند در روز قیامت ، میان مؤمنان و منافقان

الذین یتربّصون بکم . .. فاللّه یحکم بینکم یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 57 - 20

20 - خداوند در زمان مناسب بهترین داوری را در بین پیامبر(ص) و منکران آن حضرت خواهد کرد.

یقص الحق و هو خیر الفصلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 73 - 17

17 - خداوند حاکم و قضاوت کننده ای است که از حوادث و اعمال آگاهی دقیق دارد.

علم الغیب و الشهده و هو الحکیم الخبیر

از معانی ذکر شده برای <حکیم>، حاکم و قاضی است. (لسان العرب به نقل از ابن اثیر).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 114 - 1،2،3،6،7،8

1 - داوری تنها از آن خدا و شایسته اوست.

أفغیر الله أبتغی حکما

2 - خداوندی که قرآن را به تفصیل نازل کرده، شایسته داوری است.

أفغیر الله أبتغی حکما و هو الذی أنزل إلیکم الکتب مفصلا

3 - قرآن، بیانگر داوری خداوند درباره حق و باطل است.

و هو الذی أنزل إلیکم الکتب مفصلا

<مفصَّل> به معنای <مبیَّن> است و به قرینه <حکماً> در صدر آیه موضوع مورد نظر آیه داوری بین حق و باطل در عرصه های مورد نیاز است، یعنی اینکه قرآن بیانی شافی و کافی برای تشخیص حق از باطل در اینگونه موارد است.

6 - خداوند سزاوارترین حاکم و داور در مورد ضرورت و یا عدم ضرورت نزول معجزات و دیگر شرایط و زمینه های آن است.

إنما الأیت عند الله و ما یشعرکم أنها إذا جاءت لا یؤمنون . .. أفغیر الله

7 - نزول معجزه ای روشن چون قرآن از سوی خدا، بهترین نشانه شایستگی او برای داوری است.

أفغیر الله أبتغی حکما و هو الذی أنزل إلیکم الکتب مفصلا

8 - داوری خداوند به اینکه برخی مشرکان ایمان نخواهند آورد سزاوار اعتماد است، نه ادعای مشرکان در مورد نیاز به معجزات دیگر.

ما کانوا لیؤمنوا . .. أفغیر الله أبتغی حکما و هو الذی

آیات قبل درباره ادعای مشرکان بود که <لئن جاءتهم ءایه لیؤمنن بها>، و خدا حکم فرمود که <ما کانوا لیؤمنوا>. لذا با توجه به اینکه ممکن است مخاطب در <و ما یشعرکم> در آیات قبل مسلمانان باشند، این آیه می خواهد مؤمنان را قانع سازد که در برخی از مشرکان هیچ معجزه ای اثر نمی کند.

ص: 54

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 87 - 5،6،8،9،10

5 - خداوند ، برترین حکم کننده و بهترین داور است .

و هو خیر الحکمین

6 - اختلافات دینی پیروان انبیا و مخالفان آنان با داوری خداوند خاتمه خواهد یافت .

حتی یحکم اللّه بیننا

8 - شعیب ( ع ) ، کافران قوم خویش را به داوری خدا و گرفتارسازی آنان به عقوبت های الهی در دنیا تهدید کرد .

و طائفه لم یؤمنوا فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا

با توجه به ذیل آیه 89 (ربنا افتح . .. ) معلوم می شود مقصود شعیب از داوری خداوند، تحقق امری است که نابودی کافران در دنیا و در نتیجه پیروزی اهل ایمان را در پی خواهد داشت. چنانچه مخاطب در <فاصبروا> خصوص کافران باشد، این معنا از وضوح بیشتری برخوردار خواهد بود.

9 - شعیب ( ع ) ، مؤمنان به رسالت خویش را به داوری خداوند و پیروزی بر کافران نوید داد .

فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا

10 - شعیب ( ع ) از مؤمنان و کافران قوم خویش خواست با وانهادن داوری به خداوند از تعرض به یکدیگر پرهیز کنند .

إن کان طائفه منکم ءامنوا . .. و طائفه لم یؤمنوا ... فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا

برداشت فوق بر این اساس است که خطاب در <فاصبروا> علاوه بر مؤمنان متوجه کافران نیز باشد. در این صورت مراد از صبر در <فاصبروا> عدم تعرض به یکدیگر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 27،28،30،32

27 - داوری خداوند میان انسان ها ، جلوه ای از ربوبیت او نسبت به ایشان است .

ربنا افتح

28 - وانهادن داوری نهایی به خداوند برای فیصله دادن به خصومت های طرفداران حق و باطل ، مصداقی از توکل بر اوست .

علی اللّه توکلنا ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق

30 - داوری نهایی میان مؤمنان و کافران ، شایسته خداوند آگاه بر تمامی هستی است .

وسع ربنا کل شیء علماً . .. ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق

32 - خداوند برترین حاکم و فیصله دهنده درگیری ها و کشمکش های طرفداران حق و باطل

و أنت خیر الفتحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 91 - 6،7

6 - هلاکت کافران قوم شعیب و نجات مؤمنان آن قوم ، داوری به حق خداوند در میان آنان

ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه

7 - نزول عذاب بر کفرپیشگان قوم شعیب ، پاسخ خداوند به درخواست او ( داوری میان مؤمنان و کافران )

ص: 55

ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق . .. فأخذتهم الرجفه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 28 - 6

6 - قیامت ، عرصه داوری خدا میان انسانها

و یوم نحشرهم جمیعاً ثم نقول للذین أشرکوا مکانکم أنتم و شرکاؤکم فزیلنا بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 109 - 8،10

8 - خداوند ، حاکم و داور اختلافات و نزاع های میان پیامبر ( ص ) و مردم کفرپیشه بود .

و اصبر حتی یحکم اللّه

10 - خداوند ، بهترین حاکم و داور است .

و هو خیر الحکمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 45 - 7

7- نوح ( ع ) ، پس از طرح استدلال خویش برای لزوم نجات فرزندش ، حکم و قضاوت آن را به خداوند واگذار کرد .

إن ابنی من أهلی و إن وعدک الحق و أنت أحکم الح-کمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 110 - 8

8- مصالح جوامع بشری و تدبیر امور انسان ها ، مایه تقدیر خداوند بر داوری نکردن او میان حق گرایان و باطل اندیشان ، در عرصه حیات دنیاست .

لولا کلمه سبقت من ربک لقضی بینهم

برداشت فوق ، از کلمه <رب> - که به معنای مدبر و مربی است - استفاده می شود; یعنی ، تقدیر یاد شده (لولا کلمه سبقت . ..) در راستای تدبیر امور انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 80 - 12

12- خداوند ، بهترین داور و حکم کننده است .

و هو خیر الح-کمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 78 - 1،3

1 - داوری حتمی خداوند میان بنی اسرائیل به خاطر اختلافات دینی دیرینشان

ص: 56

أکثر الذی هم فیه یختلفون . .. إنّ ربّک یقضی بینهم

ضمیر <بینهم> می تواند به <بنی اسرائیل> بازگردد. بنابراین آیه یاد شده مربوط به قضیه اختلافات عقیدتی و دینی آنان خواهد بود.

3 - داوری میان حق پذیران و حق ناپذیران از شؤون ربوبیت خداوند

إنّ ربّک یقضی بینهم

تکیه بر وصف ربوبیت خداوند - و نه هر اسم یا وصف دیگر - بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 4

4 - خدا ، حاکم و داور دادگاه کیفری کافران

قال أکذّبتم ب-ای-تی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 85 - 9

9 - ارجاع دادن قضاوت و داوری به خداوند ، آخرین راه پیامبر ( ص ) در محاجه کافران و مشرکان بهانه جو

قل ربّی أعلم من جاء بالهدی و من هو فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور ابلاغ کلام خداوند به مشرکان درباره داوری نهایی خداوند بین آنان و آن حضرت

قل یجمع بیننا ربّنا ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

<فتح> به معنای نصرت، پیروزی، حکم و داوری است (مفردات راغب). در این آیه - به قرینه مقام - مراد از آن معنای سوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 11،12،14

11 - تنها خداوند داور نهایی در حل اختلاف های بندگان است .

أنت تحکم بین عبادک فی ما کانوا فیه یختلفون

تقدیم مسندالیه (أنت)، بر خبر فعلی (تحکم) افاده حصر می کند.

12 - پیامبر ( ص ) ، برای حل اختلاف خود با مشرکان حق گریز ، از خداوند کمک خواسته و او را به داوری طلبید .

أنت تحکم بین عبادک فی ما کانوا فیه یختلفون

جمله <أنت تحکم. ..> برای انشای دعا است که در قالب جمله خبری آمده است.

14 - قدرت و علم همه جانبه خداوند ، پشتوانه داوری عادلانه او در میان بندگان

قل اللّهمّ فاطر السم-وت . .. ع-لم الغیب و الشه-ده أنت تحکم

ذکر داوری خداوند، پس از یاد کردن از خالقیت و علم همه جانبه او، می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

ص: 57

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 70 - 9

9 - علم برتر و همه جانبه خداوند ، پشتوانه داوری و جزای عادلانه او است .

و قضی بینهم بالحقّ و هم لایظلمون . .. و هو أعلم بما یفعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 12 - 6

6 - تنها خداوند ، شایسته حکم دادن و داوری است .

الحکم للّه

لام در <للّه> برای اختصاص است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 10 - 8

8 - ولایت منحصر و بی همتا ، قدرت نامحدود و مرجعیت نهایی در تشریع و داوری ، از ویژگی های پروردگار جهان

فاللّه هو الولیّ . .. ذلکم اللّه ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 21 - 7

7 - داوری درباره مشرکان و عذاب آنان ، براساس سنت امهال تا قیامت به تأخیر افتاده است .

و لولا کلمه الفصل لقضی بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 9،10

9- پیامبر ( ص ) در مقام تنزیه خویش از اتهام افترا ، امیدوار و متکی به داوری خداوند

قل إن افتریته . .. کفی به شهیدًا بینی و بینکم

10- خداوند ، شاهدی کافی برای داوری میان حق و باطل

قل . .. کفی به شهیدًا بینی و بینکم

برداشت یاد شده، مبتنی بر الغای خصوصیت از مورد آیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 27

27 - خداوند ، حاکم و داور میان خلق

یحکم بینکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 58

19 - قلم - 68 - 39 - 6

6 - داوری مشرکان درباره مسائل دینی ، مخالف داوری خداوند و تعالیم کتاب های آسمانی است .

أم لکم أیم-ن . .. إنّ لکم لما تحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 8 - 7

7 - حکم نافذ و قضاوت حکیمانه خداوند ، تهدیدی برای تکذیب کنندگان دین و منکران قیامت

فما یکذّبک بعد بالدین . ألیس اللّه بأحکم الح-کمین

و شهد شاهد من أهلها إن کان قمیصه قُدّ من قُبل

صاحب الکرم إلی داود فاستعدی علی صاحب الغنم فقال داود ( ع ) : إذهبا إلی سلیمان ( ع ) لیحکم بینکما فذهبا إلیه فقال : سلیمان إن کانت الغنم أکلت الأصل و الفرع فعلی صاحب الغنم أن یدفع إلی صاحب الکرم الغنم و ما فی بطن ها و إن کانت ذهبت بالفرع و لم تذهب بالأصل فإنّه یدفع ولد ها إلی صاحب الکرم و کان ه-ذا حکم داود . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده: مردی از بنی اسرائیل دارای تاکستانی بود، گوسفندان فردی شبان گاه وارد آن شدند و آن را خوردند و تباه کردند . .. صاحب تاکستان از صاحب گوسفندان نزد داوود شکایت برد، او گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما داوری کند. پس نزد سلیمان رفتند، وی گفت: اگر گوسفند اصل و فرع تاک را خورده، پس بر صاحب گوسفند است که باید گوسفند و بچه در شکم او را به صاحب تاک بدهد و اگر فرع درخت را خورده و اصل درخت باقی است، بچه گوسفند را به صاحب تاکستان بدهد و نظر داوود هم همین بود...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 2

2- امتیاز سلیمان بر داوود ( ع ) ، در تشخیص حکم خسارت کشتزار تلف شده

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث . .. ففهّمن-ها سلیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 20 - 7

7 - خداوند به داوود ( ع ) ، منطقی نیرومند در شناساندن حق و باطل و نیز توانایی بر فیصله دادن به نزاع ها و خصومت ها اعطا کرد .

و ءاتین-ه . .. فصل الخطاب

<فصل> مصدر و به معنای چیزی را از چیز دیگری جدا کردن و نیز فیصله دادن نزاع ها و خصومت ها آمده است. اگر مراد آیه معنای اول باشد، کلمه <خطاب> به معنای سخن بوده و مقصود از <فصل خطاب> سخن جدا کننده حق از باطل و شناساننده صواب از ناصواب خواهد بود. و اگر معنای دوم مراد باشد، واژه <خطاب> به معنای خصومت و نزاع بوده و مقصود از <فصل خطاب> رفع خصومت ها و فیصله دادن به نزاع ها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 24 - 1،16،18،19،25

1 - حکم داوود ( ع ) ، به ظالمانه بودن کار صاحب 99 میش در طمع کردن به تنها میش برادرش

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک إلی نعاجه

16 - داوود ( ع ) ، ماجرای دادخواهی برادران دارای میش و داوری میان آنان را ، یک آزمایش الهی دانست .

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک . .. و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه

18 - استغفار داوود ( ع ) از پروردگار ، در پی گمان به رخ دادن اشتباهی در داوری میان متخاصمان

و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه فاستغفر ربّه

19 - داوود ( ع ) ، شیوه داوری خود درباره برادران متخاصم را خطا دانست .

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک . .. و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه فاستغفر ربّه

در این که استغفار داوود(ع) درباره چه اشتباهی بود، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد; از جمله بهترین و موافق ترین آنها با

ص: 61

آیه شریفه، مسأله نشنیدن دفاع برادر متهم و شتاب در داوری است. گفتنی است برخی از روایات مربوط به آیه، مؤید همین برداشت است (تفسیر برهان، ج 4، ص 45).

25 - < عن الرضا ( ع ) : . . .بعث اللّه عزّوجلّ إلی داود الملکین فتسوّرا المحراب فقالا خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحقّ إنّ ه-ذا أخی له تسع و تسعون نعجه . . . فعجل داود ( ع ) علی المدعی علیه فقال لقد ظلمک . . . و لم یسئل المدعی البیّنه علی ذلک و لم یقبل علی المدعی علیه فیقول له ما تقول فکان ه-ذا خطیئه رسم الحکم ;

از امام رضا(ع) روایت شده که خداوند عزّوجلّ دو فرشته را فرستاد تا از دیوار محراب داوود بالا رفتند و بر او وارد شدند و گفتند: دو نفر هستیم که یکی بر دیگری ستم کرده است; پس بین ما به حق داوری کن. یکی از آنان گفت: این برادر من است که 99 میش دارد و... داوود در حکم عجله کرد و گفت: برادرت به تو ظلم کرده... و از مدعی بیّنه نخواست و به مدعا علیه هم نگفت تو چه می گویی؟ و این یک خطا در شیوه دادرسی بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 25 - 2

2 - خداوند ، از لغزش داوود ( ع ) در امر داوری میان دو گروه متخاصم درگذشت و او را مورد آمرزش قرار داد .

فغفرنا له ذلک

<ذلک> اشاره به لغزش مربوط به داوری میان دو گروه متخاصم دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 5

5 - داوود ( ع ) ، از سوی خدا مأمور حکومت و داوری میان مردم برپایه حق

إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض فاحکم بین الناس بالحقّ

و کیف یحکمونک و عندهم التوریه فیها حکم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 44 - 8،9

8 - تورات ، در بردارنده احکام قضایی و حکومتی

یحکم بها النبیون الذین اسلموا للذین هادوا

9 - تورات ، محور قضاوت های عالمان ربانی و احبار در بین یهود

یحکم بها . .. الربنیون و الاحبار

<وکیل> به کسی گفته می شود که کارهای دیگری را بر عهده می گیرد و امور وی را تدبیر می کند و مراد از آن در آیه وکالت در دفاع خواهد بود که از آن به وکیل مدافع تعبیر می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 141 - 11

11 - داوری خداوند در روز قیامت ، میان مؤمنان و منافقان

الذین یتربّصون بکم . .. فاللّه یحکم بینکم یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 62 - 8

8 - قضاوت و صدور حکم در قیامت، بر اساس محاسبه و سنجش اعمال آدمیان است.

ثم ردوا . .. ألا له الحکم و هو أسرع الحسبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 19 - 9

9 - قیامت ، روز داوری میان موحدان و مشرکان

و لو لا کلمه سبقت من ربک لقضی بینهم فیما فیه یختلفون

از اینکه خداوند فرمود: دنیا جای داوری میان اهل شرک و توحید نیست، معلوم می شود محل داوری میان آنان، جهانی دیگر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 28 - 6

6 - قیامت ، عرصه داوری خدا میان انسانها

و یوم نحشرهم جمیعاً ثم نقول للذین أشرکوا مکانکم أنتم و شرکاؤکم فزیلنا بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 124 - 5،6

5- خداوند در قیامت ، نسبت به اختلافات و انحرافات یهود ، داوری خواهد کرد .

و إن ربّک لیحکم بینهم یوم القی-مه فیما کانوا فیه یختلفون

6- قیامت ، روز داوری خداوند در زمینه اختلافات و انحرافات بشر

و إن ربّک لیحکم بینهم یوم القی-مه فیما کانوا فیه یختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 17 - 4

4 - داوری میان مردم در روز بازپسین ، در اختیار خداوند است .

إنّ اللّه یفصل بینهم یوم القی-مه

ص: 64

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 56 - 2،3،6

2 - قیامت ، روز داوری میان جبهه کفر و ایمان

یحکم بینهم

3 - خدا ، حاکم و داور روز قیامت

الملک یومئذ للّه یحکم بینهم

6 - ورود اهل ایمان به بهشت پس از پایان داوری خدا میان آنان و کافران

یحکم بینهم فالذین ءامنوا . .. فی جنّ-ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 57 - 1

1 - کفر و ایمان ، مبنای داوری خدا میان انسان ها در قیامت

یحکم بینهم فالذین ءامنوا . .. و الذین کفروا ... عذاب مهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 69 - 2،3

2 - خدا ، داور روز قیامت

اللّه یحکم بینکم یوم القی-مه

3 - داوری خدا در قیامت ، بر اساس علم کامل او به کردار آدمیان است .

اللّه أعلم بما تعملون . اللّه یحکم بینکم یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 90 - 13

13 - اعمال آدمی ، تنها معیار ارزش و داوری در قیامت

هل تجزون إلاّ ما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 23 - 20

20 - نیات و انگیزه های پنهان اَعمال ، مدرک و میزان داوری در روز قیامت است .

إلینا مرجعهم فننبّئهم بما عملوا إنّ اللّه علیم بذات الصدور

تعبیر <علیم بذات الصدور> در حقیقت، تأکیدی است بر این نکته که آنچه در اندرون سینه ها می گذرد، دارای نقشی اساسی در ارزش گذاری و بررسی اَعمال آدمی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 65

15 - صافات - 37 - 21 - 1

1 - قیامت ، روز جدایی خوبان و بدان و حق مداران و باطل گرایان و داوری میان آنان است .

ه-ذا یوم الفصل

<فصل> به معنای فاصله و جدایی میان دو شیء است و مقصود از آن در آیه شریفه، جدایی میان خوبان و بدان و حق پویان و باطل گرایان و داوری میان آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 14

14 - داوری خداوند میان بندگان در قیامت ، بر پایه مستندات پرونده اعمال ، گواهی پیامبران و گواهانی چند خواهد بود .

و وضع الکت-ب و جایء بالنبیّین و الشهداء و قضی بینهم بالحقّ و هم لایظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 12 - 5

5 - همه داوری ها در قیامت ، از آنِ خدا است .

فالحکم للّه

الف و لام در <الحکم> برای جنس و مفید استغراق و شمول می باشد; یعنی، <کلّ حکم للّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 42 - 8

8- داوری نافذ الهی در قیامت و ناتوانی همه نیرو ها در قبال آن ، نمود عزت و اقتدار یگانه او است .

إنّ یوم الفصل . .. یوم لایغنی ... إنّه هو العزیز الرحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 17 - 7،9،10

7 - داوری حتمی خداوند در قیامت ، نسبت به اختلاف های ناروا و تجاوزگرانه بنی اسرائیل

إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القی-مه

9 - داوری پروردگار در قیامت میان انسان ها ، پایانی بر همه خصومت ها و اختلاف های آنان خواهد بود .

إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القی-مه

10 - داوری پروردگار میان انسان ها و فیصله دادن به همه خصومت های آنان ، جلوه ای از ربوبیت او است .

إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القی-مه فیما کانوا فیه یختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 10

10 - خداوند ، فرمانروا و داور روز قیامت است .

و اتّقوا اللّه الذی إلیه تحشرون

ص: 66

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 13 - 1،2

1 - قیامت ، روز جداسازی میان خلایق و داوری میان حق و باطل است .

لیوم الفصل

<فصل> به حایل بین دو چیز و نیز به داوری میان حق و باطل گفته می شود(قاموس المحیط). روز قیامت - چنان که مفسران گفته اند - از این رو <یوم الفصل> نامیده شده که در آن روز، میان خلایق جدایی ایجاد شده و حق از باطل تمیز داده خواهد شد و مورد داوری قرار خواهد گرفت.

2 - جداسازی میان خلایق و داوری میان حق و باطل ، از مهم ترین خصیصه روز قیامت

لیوم الفصل

توصیف روز قیامت به <یوم الفصل>، در سلسله آیات مربوط به حوادث قبل و بعد از برپایی قیامت، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 14 - 1

1 - شناخت ژرفای حقیقت و عظمت روز قیامت ( روز داوری میان اهل حق و باطل ) ، بس دشوار و دست نایافتنی برای بشر

و ما أدریک ما یوم الفصل

از تعبیر <و ما أدراک. ..>(چه چیز آگاه ساخت تو را...) استفاده می شود: قیامت، حقیقتی بس بزرگ و عمیق است که کسی به درستی و شایستگی از آن آگاه نیست و تنها در پرتو وحی الهی، قابل شناخت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 38 - 1،2

1 - قیامت ، روز جداسازی میان خلایق و داوری میان حق و باطل است .

ه-ذا یوم الفصل

<فصل>به حایل بین دو چیز و نیز به داوری میان حق و باطل گفته می شود (قاموس المحیط). روز قیامت، از این رو <یوم الفصل> نامیده شده که در آن روز، میان خلایق جدایی خواهد افتاد و حق از باطل تمیز داده شده و مورد داوری قرار خواهد گرفت.

2 - جداسازی میان خلایق و داوری میان حق و باطل ، از مهم ترین خصیصه روز قیامت

ه-ذا یوم الفصل

توصیف روز قیامت به <یوم الفصل> در سلسله آیات مربوط به حوادث قبل و بعد از برپایی قیامت، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 17 - 1،6

1 - قیامت روز داوری بین مردم و رفع اختلافات آنان

یوم الفصل

<فصل>; یعنی، جداسازی دو چیز از یکدیگر به گونه ای که میان آن دو فاصله افتد. اطلاق این کلمه بر روز قیامت، به اعتبار روشن

ص: 67

شدن حق از باطل و یا پایان دادن به اختلاف مردم و قضاوت در میان آنان است. (مفردات راغب)

6 - صحنه داوری در قیامت ، تهدیدی گریزناپذیر برای منکران معاد و شبهه افکنان در حقانیّت آن

عمّ یتساءلون . .. إنّ یوم الفصل کان میق-تًا

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم ش-هدین

نوع مفسران برآنند که <ففهّمناها> می رساند که خداوند نظر سلیمان را تأیید کرد. از سوی دیگر، جمله های <کنّا لحکمهم شاهدین> و <و کلاًّ آتینا حکماً و علماً> می فهماند که نظر هر دو براساس نظارت، حکم و علم الهی بوده است. جمع میان این دو سخن، به این است که بگوییم: اختلاف آن دو در حکم الهی نبود; بلکه در تطبیق و چگونگی پیاده کردن آن بود.

7- داوود و سلیمان ( ع ) ، از مقام قضاوت در میان مردم عصرخویش برخوردار بودند .

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث

8- < عن أبی جعفر ( ع ) فی قول اللّه تبارک و تعالی : < داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث . . . > قال لم یحکما إنّما کانا یتناظران ففهّمها سلیمان . . . ;

از امام باقر(ع) در باره قول خدای - تبارک و تعالی - <و داوود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث. ..> روایت شده که فرمود: داوود و سلیمان(ع) داوری نکردند، تنها مشغول مناظره بودند که خدا حکم واقعه را به سلیمان تفهیم کرد>.

9- < أحمدبن عمرالحلبی قال : سألت أباالحسن ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ : < و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث > قال : کان حکم داوود ( ع ) رقاب الغنم ، و الذی فهّم اللّه عزّوجلّ سلیمان ( ع ) أن احکم لصاحب الحرث باللبن و الصوف ذلک العام کلّه ;

احمدبن عمر حلبی گوید: از امام ابی الحسن(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ <و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث> سؤال کردم، فرمود: حکم داوود(ع) دادن گوسفندان به صاحب زراعت بود و چیزی را که خداوند به سلیمان فهماند، این بود که برای صاحب زراعت حکم کن تا شیر و پشم گوسفندان در کلّ آن سال برای او باشد>.

10- < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : کان فی بنی اسرائیل رجل له کرم و نفشت فیه غنم رجل آخر باللیل و قضمته و أفسدته فجاء صاحب الکرم إلی داود فاستعدی علی صاحب الغنم فقال داود ( ع ) : إذهبا إلی سلیمان ( ع ) لیحکم بینکما فذهبا إلیه فقال : سلیمان إن کانت الغنم أکلت الأصل و الفرع فعلی صاحب الغنم أن یدفع إلی صاحب الکرم الغنم و ما فی بطن ها و إن کانت ذهبت بالفرع و لم تذهب بالأصل فإنّه یدفع ولد ها إلی صاحب الکرم و کان ه-ذا حکم داود . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده: مردی از بنی اسرائیل دارای تاکستانی بود، گوسفندان فردی شبان گاه وارد آن شدند و آن را خوردند و تباه کردند . .. صاحب تاکستان از صاحب گوسفندان نزد داوود شکایت برد، او گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما داوری کند. پس نزد سلیمان رفتند، وی گفت: اگر گوسفند اصل و فرع تاک را خورده، پس بر صاحب گوسفند است که باید گوسفند و بچه در شکم او را به صاحب تاک بدهد و اگر فرع درخت را خورده و اصل درخت باقی است، بچه گوسفند را به صاحب تاکستان بدهد و نظر داوود هم همین بود...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 2

2- امتیاز سلیمان بر داوود ( ع ) ، در تشخیص حکم خسارت کشتزار تلف شده

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث . .. ففهّمن-ها سلیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 27 - 1

1 - حضرت سلیمان ( ع ) ، قضاوت درباره هدهد را به آینده و پس از تحقیق پیرامون ادعا های وی موکول کرد .

فقال أحطت بما لم تحط به . .. قال سننظر أصدقت أم کنت من الک-ذبین

ص: 70

21 - توجه به خشنودی خداوند از عدالت پیشگان ، بر انگیزاننده داوران به رعایت قسط و عدل

فاحکم بینهم بالقسط إنّ اللّه یحب المقسطین

الم تر الی الّذین . .. و یقولون للّذین کفروا هؤلاء اهدی من الّذین امنوا سبیلاً

12 - نکوهش اهل کتاب ( علمای یهود ) ، به جهت قضاوت ظالمانه درباره مؤمنان و سازش با کافران

الم تر الی الّذین اوتوا نصیباً من الکتب یؤمنون

جمله <الم تر . .. > دارای لحن مذمت گونه و اعتراض آمیز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 44 - 9،10،33

9 - تورات ، محور قضاوت های عالمان ربانی و احبار در بین یهود

یحکم بها . .. الربنیون و الاحبار

10 - عالمان ربانی و احبار یهود ، ادامه دهندگان راه انبیا در مسند قضاوت

یحکم بها النبیون . .. و الربنیون و الاحبار

33 - پیامبران ، ربانیون و احبار ، الگو های خداترسی و بی پروایی از مردم برای قضاوت بر اساس احکام الهی

یحکم بها النبیون . .. فلاتخشوا الناس و اخشون

إنّا انزلنا إلیک الکتب بالحق لتحکم بین الناس بما اریک اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 3،6

3 - تلاش گروهی از خائنان برای به اشتباه انداختن پیامبر ( ص ) ، در قضاوت

هانتم هؤلاء جدلتم عنهم فی الحیوه الدنیا . .. لهمت طائفه منهم ان یضلوک

اگر چه ظاهر جمله شرطیه <لولا . .. لهمت>، نفی تلاش است، ولی مراد از آن نفی تأثیر تلاش می باشد. یعنی تلاش آنان برای لغزاندن پیامبر(ص)، هیچگونه اثری نداشت و گویا اصلا تلاشی در این جهت نکردند، این معنا با آیات قبل تأیید می شود.

6 - فضل و رحمت الهی ، مانع تأثیر دسیسه و زمینه سازی های خائنان در قضاوت پیامبر ( ص )

لتحکم بین الناس . .. و لولا فضل اللّه علیک و رحمته لهمت طائفه منهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 23

23 - تثبیت حکم تحریف شده به دست عالمان یهود ، هدف آنان از ارجاع داوری به رسول خدا ( ص )

ان اوتیتم هذا فخذوه و إن لم تؤتوه فاحذروا

ارجاع داوری به رسول خدا(ص) و نپذیرفتن قضاوت آن حضرت در صورت مخالفت حکم وی با اظهارات عالمان یهود، می رساند که هدف آنان از این ارجاع تنها تلاش برای یافتن امضای حکم تحریف شده بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 42 - 11،12،13،14،15

11 - پیامبر ( ص ) ، از جانب خداوند ، اختیار دار داوری در میان یهودیان و یا خودداری از آن

فان جاءوک فاحکم بینهم او اعرض عنهم

12 - یهودیان ، در اندیشه آسیب رسانی به پیامبر ( ص ) ، در صورت اعراض آن حضرت از داوری بین آنان

و إن تعرض عنهم فلن یضروک شیئاً

13 - پیامبر ( ص ) ، نگران آسیب رسانی یهود به اسلام و مسلمانان در صورت اعراض آن حضرت از داوری بین آنان

و إن تعرض عنهم فلن یضروک شیئاً

به نظر می رسد مراد از <یضروک> آسیب رسانی به اسلام و جامعه ایمانی باشد، زیرا رسول خدا(ص) نگران آسیب دیدن شخص خود نبوده است.

14 - نوید خداوند به مصونیت پیامبر ( ص ) از توطئه های یهودیان به خاطر ترک داوری بین آنان

و إن تعرض عنهم فلن یضروک شیئاً

15 - پیامبر ( ص ) ، مأمور به قضاوت عادلانه بین یهودیان در صورت تصمیم بر داوری میان آنان

و إن حکمت فاحکم بینهم بالقسط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 43 - 1،2،3

ص: 77

1 - ارجاع داوری به پیامبر ( ص ) از سوی یهودیان ، علی رغم دسترسی آنان به حکم خدا در تورات ، شگفت آور و سؤال بر انگیز

و کیف یحکمونک و عندهم التوریه فیها حکم اللّه

2 - گریز از احکام تورات ، انگیزه مراجعه گروهی از یهودیان به پیامبر ( ص ) برای قضاوت

و کیف یحکمونک و عندهم التوریه فیها حکم اللّه

3 - پیامبر ( ص ) ، مورد مراجعه مردم ، حتی یهودیان ، برای حکمیت و داوری

و کیف یحکمونک و عندهم التوریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 48 - 10،12،13

10 - پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار قضاوت در بین اهل کتاب بر اساس احکام الهی

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

برداشت فوق بر این مبناست که ضمیر در <بینهم> به اهل کتاب باز گردد.

12 - انتخاب قرآن از میان کتب آسمانی ، برای داوری بین اهل کتاب ، وظیفه پیامبر ( ص )

و انزلنا الیک الکتب . .. مهیمناً علیه فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

<فاء> در <فاحکم> پس از ذکر مهیمن بودن قرآن، بیانگر این است که مراد از <ما انزل اللّه> قرآن است.

13 - قضاوت بین مردم بر اساس احکام الهی از وظایف پیامبر ( ص )

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

بنابر اینکه مراد از ضمیر <بینهم> همه مردم باشند، نه خصوص اهل کتاب.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 1،2،8،13،15،17

1 - پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار قضاوت در بین مردمان ، بر اساس احکام الهی

و إن احکم بینهم بما أنزل اللّه

2 - حکم و داوری در بین مردم ، از شؤون و مناصب پیامبر ( ص )

و إن احکم بینهم بما أنزل اللّه

8 - هشدار خداوند به پیامبر ( ص ) درباره توطئه گروهی از مردم برای بازداشتن وی از داوری بر اساس تعالیم قرآن

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

13 - تلاش موذیانه و فریبکارانه اهل کتاب ( یهود ) ، برای بازداشتن پیامبر ( ص ) از حکم و داوری بر اساس قرآن

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

چون <یفتنوک> به <عن> متعدی شده است علاوه بر بازداشتن و گمراه ساختن، معنای خدعه و نیرنگ نیز در آن اشراب شده است ; یعنی مبادا تو را با نیرنگ از احکام الهی بازدارند و گمراه سازند.

15 - اراده خداوند بر عذاب گنهکاران ، مانع توفیق آنان به پذیرش احکام الهی و داوری های پیامبر ( ص )

فان تولوا فاعلم انما یریداللّه ان یصیبهم ببعض ذنوبهم

17 - برخی گناهان ، مایه محرومیت از پذیرش احکام الهی و داوری های پیامبر ( ص )

فان تولوا فاعلم انما یریداللّه ان یصیبهم ببعض ذنوبهم

ص: 78

برداشت فوق بر این مبناست که مراد از <ان یصیبهم> همان گرفتار ساختن گنهکاران به رویگردانی و نپذیرفتن احکام قرآن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 50 - 1

1 - بسیاری از مردمان عصر بعثت ، خواستار داوری پیامبر ( ص ) بر اساس قوانین جاهلی

افحکم الجهلیه یبغون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 8

8 - حضرت محمّد(ص)، دارای کتاب و مقام حکم و قضاوت و نبوت از جانب خداوند است.

أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه فإن یکفر بها هؤلاء

گر چه در این آیه نام حضرت محمّد(ص) به صراحت نیامده، ولی یاد انبیای گذشته و اشاره به مقامات آنان و همچنین سخن از کفر مردم مکه، با لطافتی تمام، اشاره به این دارد که خداوند همان مقامات را به حضرت محمّد(ص) نیز عطا کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 48 - 5

5 - قضاوت میان مردم ، از مسؤولیت ها و منصب های پیامبر ( ص ) بود .

و إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 50 - 7

7 - گمان ناعادلانه بودن حکم خدا و رسول او ، از نشانه های نفاق و اوصاف منافقان

أم یخافون أن یحیف اللّه علیهم و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 51 - 6،7

6 - قضاوت میان مردم ، از مسؤولیت ها و منصب های پیامبر ( ص ) بود .

إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم

7 - داوری پیامبر ( ص ) ، بر مبنای فرمان ها و دستورات خدا بود .

إذا دعوا إلی اللّه و رسوله لیحکم بینهم

4 - مائده - 5 - 47 - 4،5

4 - احکام صادره از سوی قاضیان مسیحی ، در صورتی که بر اساس انجیل باشد ، نافذ و دارای اعتبار است .

و لیحکم أهل الانجیل بما أنزل اللّه فیه

چون اهل انجیل از امر و نهی قرآن پیروی نمی کنند، می توان گفت مراد از (ولیحکم) تنفیذ احکامی است که عالمان مسیحی بر اساس انجیل صادر می کنند.

5 - احکام قاضیان مسیحی تنها در بین همکیشان آنان دارای اعتبار است . *

و لیحکم أهل الانجیل بما أنزل اللّه فیه

عنوان <اهل الانجیل> می تواند بیانگر محدوده اعتبار و نفوذ داوریهای مستند به انجیل باشد.

برداشت بالا از آن جا استفاده می شود که یکی از موارد اعطایی از سوی خداوند به بنی اسرائیل، <حکم> دانسته شده است; آن هم در کنار <کتاب> و <نبوت> که اعطای آنها تنها از شؤون خداوند است.

إنّا انزلنا إلیک الکتب بالحق . .. بما اریک اللّه و لاتکن للخائنین خصیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 9

9 - مصرف سهم خداوند برای بتها و دیگر شریکان خیالی و مصرف نکردن سهم بتها برای خداوند، از داوریهای ناپسند مشرکان عصر جاهلی بوده است.

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

مراد از فعلهای <یصل> و <لایصل>، آن گونه که مفسران گفته اند، در مقام خبر از انشای مشرکان است. یعنی مشرکان آنچه را سهم خداوند تلقی می نمودند، مصرفش را برای بتها (مانند مخارج بتکده و ...) مجاز می دانستند، ولی عکس آن را روا نمی شمردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 4 - 9

9 - پندار امکان گریز از مجازات الهی ، پنداری ناشایست است .

أم حسب الذین یعملون السیّئات أن یسبقونا ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 154 - 3

3 - داوری درباره خداوند و عقاید دینی ، بدون علم و دلیل و شاهد ، قضاوتی ناشایست و شگفت آور است .

أصطفی البنات علی البنین . ما لکم کیف تحکمون

4 - مائده - 5 - 47 - 6

6 - آنان که حکم و داوری خویش را بر پایه قوانین و مقررات الهی بنا نکنند ، فاسق هستند .

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الفسقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 21 - 11

11 - برابر پنداشتن افراد صلاح پیشه و خطاکار ، حکمی ناروا است .

أم حسب . .. ساء ما یحکمون

5 - انعام - 6 - 71 - 7

7 - برانگیختن داوری وجدان از طریق طرح پرسش، از روشهای تبلیغی قرآن

قل أندعوا من دون الله ما لا ینفعنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 44 - 11

11- برانگیختن عقل و وجدان مردم به داوری ، روش حضرت ابراهیم ( ع ) در ارشاد و تبلیغ

لِمَ تعبد ما لایسمع . .. لاتعبد الشیط-ن إنّ الشیط-ن کان للرحمن عصیًّا

3 - زکریا، یحیی، عیسی، الیاس، اسماعیل، الیسع، یونس و لوط(ع)، بهره مند از تعالیم آسمانی (کتاب) و دارای منصب قضاوت و مقام نبوت بودند.

أولئک الذین ءاتینهم الکتب و الحکم و النبوه

فوق از آنها به سنت پیامبر(ص) تعبیر شده است.

19 - قضاوت و داوری های به دور از معیار های تبیین شده در قرآن و سنت ، تحکیم بخش اغراض و منافع خیانتکاران

إنّا انزلنا إلیک الکتب بالحق . .. بما اریک اللّه و لاتکن للخائنین خصیماً

20 - جانشینان پیامبر ( ص ) ، همانند خود آن حضرت ، موظف به قضاوت در میان مردم بر پایه تعالیم قرآن

إنّا انزلنا إلیک الکتب بالحق لتحکم بین الناس بما اریک اللّه

امام صادق(ع) پس از تلاوت آیه فوق فرمود: و هی جاریه فی الاوصیاء.

_______________________________

کافی، ج 1، ص 268، ح 8; نورالثقلین، ج 1، ص 547، ح 547.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 44 -

3،9،11،14،17،18،21،22،23،28،43،46،48،49،

3 - تورات ، مرجع و پایه قضاوت های پیامبران در بین یهود

یحکم بها النبیون الذین اسلموا للذین هادوا

9 - تورات ، محور قضاوت های عالمان ربانی و احبار در بین یهود

یحکم بها . .. الربنیون و الاحبار

11 - قضاوت و حکومت بر مبنای کتب آسمانی ، جاری ساختن نور و هدایت در جامعه است .

فیها هدی و نور یحکم بها النبیون . .. و الربنیون و الاحبار

یادآوری قضاوت پیامبران بر اساس تورات، پس از توصیف آنان به هدایتگری و نورانیت، بیانگر آن است که پیاده کردن احکام آن در جامعه، موجب هدایت و نورانیت مردمان خواهد شد.

14 - احیای کتب آسمانی و حراست آنها از تبدیل و تحریف ، در گرو حکم و قضاوت بر اساس آنهاست .

یحکم بها النبیون . .. و الربنیون و الاحبار بما استحفظوا من کتب اللّه

<باء> در <بما استحفظوا> سببیه است و بیانگر این است که چون مسؤولیت حراست از کتب آسمانی بر عهده آنهاست، باید بر اساس آن حکم کنند. یعنی حراست از کتب آسمانی در گرو این است که احکام آن در جامعه پیاده شود.

17 - دانشمندان یهود به دلیل شهادتشان بر حقانیت تورات آن را اساس احکام خویش قرار دادند .

یحکم . .. بما استحفظوا من کتب اللّه و کانوا علیه شهداء

چون جمله <کانوا . ..> عطف بر <استحفظوا> است، معلوم می شود که دلیل قضاوت ربانیون و احبار بر اساس تورات، اعتقاد آنان به حقانیت آن کتاب است.

18 - محور قرار دادن کتب آسمانی در قضاوت ها ، شهادت بر حقانیت آنهاست .

یحکم بها النبیون . .. بما استحفظوا من کتب اللّه و کانوا علیه شهداء

21 - حراست از تورات و قضاوت بر اساس آن ، بدون هیچ ترسی از مردم ، فرمان خداوند به عالمان یهود معاصر پیامبر ( ص )

و الربنیون و الاحبار بما استحفظوا من کتب اللّه . .. فلاتخشوا الناس

22 - عالمان یهود در عصر بعثت ، بیمناک از مردم خویش در حکم و قضاوت بر اساس تورات

و الربنیون و الاحبار بما استحفظوا من کتب اللّه . .. فلاتخشوا الناس

23 - ترس از مردم در قضاوت بر اساس کتاب های آسمانی ، ناروا و مورد نهی خداوند

یحکم بها . .. فلاتخشوا الناس

ص: 87

28 - خشیت از خداوند ( ترس برخاسته از عظمت او ) ، وادار کننده عالمان به داوری بر اساس کتاب های آسمانی و خودداری از کتمان احکام الهی

یحکم بها . .. و اخشون

43 - آنان که حکم و داوری خویش را بر پایه مقررات و قوانین الهی بنا نکنند ، کافرند .

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکفرون

با توجه به آیات گذشته که درباره قضاوت بود، معلوم می شود که جمله <و من لم یحکم . ..> ناظر به مسأله قضاوت و داوری است.

46 - ضرورت پذیرش قوانین و داوری های مستند به احکام الهی

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکفرون

لازمه وجوب قضاوت بر اساس احکام الهی، ضرورت پذیرش آنها از سوی طرفین نزاع و مشاجره است.

48 - کناره گیری از داوری بر پایه احکام الهی ، مهمل گذاردن فلسفه نزول آن احکام

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکفرون

49 - خودداری از قضاوت بر اساس احکام الهی ، کفر است .

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکفرون

جمله <و من لم یحکم . ..> دارای دو مصداق است: یکی حکم کردن بر اساس احکام غیر الهی و دوم خودداری از قضاوت بر اساس احکام الهی در عین وجود شرایط آن، برداشت فوق ناظر به مصداق دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 45 - 16،17،18،19،21،23

16 - کسانی که بر مبنای مقررات و قوانین الهی حکم نکنند ، ستمکارند .

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

17 - ضرورت پذیرش قوانین و قضاوت های مستند به احکام الهی

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

لازمه فرمان به حکم و قضاوت بر اساس کتابهای آسمانی، الزام بندگان به پذیرش آن احکام و داوریهاست.

18 - نفوذ و اعتبار قوانین و داوری ها ، در گرو پی ریزی آنها بر پایه مقررات الهی

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

لازمه وجوب داوری و قانونگذاری بر اساس احکام الهی، بی اعتبار دانستن احکامی است که بر پایه احکامی غیر الهی بنا شده باشد.

19 - خودداری از قضاوت بر اساس احکام الهی ، ظلم است . *

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

21 - کناره گیری از داوری بر پایه احکام الهی ، مهمل گذاردن فلسفه نزول آن احکام

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الظلمون

23 - ستم پیشگی برخی از عالمان و سران یهود عصر پیامبر ( ص ) ، به دلیل خودداری آنان از قضاوت بر اساس تورات

فأولئک هم الظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 47 - 1،4،8،9

ص: 88

1 - مسیحیان وظیفه دار حکم و داوری بر اساس انجیل

و لیحکم أهل الانجیل بما أنزل اللّه فیه

4 - احکام صادره از سوی قاضیان مسیحی ، در صورتی که بر اساس انجیل باشد ، نافذ و دارای اعتبار است .

و لیحکم أهل الانجیل بما أنزل اللّه فیه

چون اهل انجیل از امر و نهی قرآن پیروی نمی کنند، می توان گفت مراد از (ولیحکم) تنفیذ احکامی است که عالمان مسیحی بر اساس انجیل صادر می کنند.

8 - قوانین حکومتی و قضاوت ها ، تنها در صورتی نافذ است که بر اساس احکام الهی صادر شود .

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الفسقون

9 - ضرورت پذیرش احکام و قضاوت های مستند به احکام الهی

و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الفسقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 48 - 10،13،14،17

10 - پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار قضاوت در بین اهل کتاب بر اساس احکام الهی

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

برداشت فوق بر این مبناست که ضمیر در <بینهم> به اهل کتاب باز گردد.

13 - قضاوت بین مردم بر اساس احکام الهی از وظایف پیامبر ( ص )

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

بنابر اینکه مراد از ضمیر <بینهم> همه مردم باشند، نه خصوص اهل کتاب.

14 - تنها احکام الهی باید اساس و معیار قضاوت ها قرار گیرد .

فاحکم بینهم بما أنزل اللّه

17 - خداوند بر حذر دارنده پیامبر ( ص ) از پیروی تمایلات اهل کتاب و عدول از حق ( احکام قرآن ) در قضاوت

فاحکم . .. و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق

کلمه <عن> در <عما جاءک> می رساند که معنای عدول در <لاتتبع> تضمین شده است. یعنی لاتعدل عن الحق متبعاً اهواءهم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 1،3،8،9،13،20

1 - پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار قضاوت در بین مردمان ، بر اساس احکام الهی

و إن احکم بینهم بما أنزل اللّه

3 - تنها احکام الهی باید اساس و معیار حکومت و قضاوت قرار گیرد .

و إن احکم بینهم بما أنزل اللّه

8 - هشدار خداوند به پیامبر ( ص ) درباره توطئه گروهی از مردم برای بازداشتن وی از داوری بر اساس تعالیم قرآن

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

9 - ضرورت هشیاری حاکمان و قاضیان نسبت به تزویر دسیسه گران ، برای منحرف ساختن آنان از حکم و داوری بر پایه تعالیم قرآن

ص: 89

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

13 - تلاش موذیانه و فریبکارانه اهل کتاب ( یهود ) ، برای بازداشتن پیامبر ( ص ) از حکم و داوری بر اساس قرآن

و احذرهم ان یفتنوک عن بعض ما أنزل اللّه إلیک

چون <یفتنوک> به <عن> متعدی شده است علاوه بر بازداشتن و گمراه ساختن، معنای خدعه و نیرنگ نیز در آن اشراب شده است ; یعنی مبادا تو را با نیرنگ از احکام الهی بازدارند و گمراه سازند.

20 - لزوم داوری بر اساس احکام الهی ، حتی با احتمال سرپیچی مردمان از پذیرش آن

و إن احکم . .. فان تولوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 50 - 5

5 - نظام سیاسی و قضایی شکل گرفته بر پایه قوانین غیر الهی ، نظامی جاهلی

افحکم الجهلیه یبغون و من احسن من اللّه حکماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 16 - 5

5 - حکومت و داوری میان مردم ، نیازمند مشروعیت دینی و استناد به منبع وحی

و لقد ءاتینا . .. و الحکم و النبوّه

برداشت بالا از آن جا استفاده می شود که یکی از موارد اعطایی از سوی خداوند به بنی اسرائیل، <حکم> دانسته شده است; آن هم در کنار <کتاب> و <نبوت> که اعطای آنها تنها از شؤون خداوند است.

11 - انبیاء - 21 - 79 - 4

4- داوود و سلیمان ( ع ) ، دارای مقام قضاوت و برخوردار از علم خدا دادی

و داود و سلیم-ن . .. و کلاًّ ءاتینا حکمًا و علمًا

7 - داوری میان مردم در قیامت ، بر پایه حق و عادلانه خواهد بود .

و قضی بینهم بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 7

7 - علم عادی و دلایل ظاهری ، کافی در مقام داوری و تشخیص امور

فامتحنوهنّ اللّه أعلم بإیم-نهنّ

بیان <اللّه أعلم بإیمانهنّ. ..> - پس از امر <امتحنوهنّ> - می رساند که شما انسان ها در مقام داوری و حکم، موظف به ملاک های ظاهری و بشری هستید; نه ملاک هایی که چه بسا از دسترس بشر خارج است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 57 - 1

1 - کفر و ایمان ، مبنای داوری خدا میان انسان ها در قیامت

یحکم بینهم فالذین ءامنوا . .. و الذین کفروا ... عذاب مهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 28 - 11

11 - داوری خداوند در قیامت ، درباره هر امت ، براساس کتاب آسمانی آنان است . *

کلّ أمّه تدعی إلی کت-بها

در صورتی که مراد از <کتاب> در <کتابها> کتاب آسمانی ویژه هر امت باشد; از دعوت شدن آنان به سوی کتاب آسمانی شان برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 45 - 2

2 - علم خداوند به گفتار کافران ، ملاک داوری او علیه آنان در قیامت

نحن أعلم بما یقولون

از ارتباط <نحن أعلم. ..> با آیات پیشین - که درباره حشر و معاد است - مطلب بالا استفاده می شود.

با توجه به عبارت پیشین <ما> در <فیما کنتم> به معنای <الذی> است که به مسأله توحید و شرک - که محور اختلاف میان موحدان و مشرکان تاریخ بوده است - اشاره دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 3،5،9

3 - داوری خداوند بین پیامبر ( ص ) و مشرکان ، بر اساس حق است .

ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

5 - ملاک و معیار داوری در نزد خداوند ، حق است .

ثمّ یفتح بیننا بالحقّ

9 - داوری خداوند ، بر اساس علم و آگاهی او است .

و هو الفتّاح العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 14

14 - داوری خداوند میان بندگان در قیامت ، بر پایه مستندات پرونده اعمال ، گواهی پیامبران و گواهانی چند خواهد بود .

و وضع الکت-ب و جایء بالنبیّین و الشهداء و قضی بینهم بالحقّ و هم لایظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 70 - 5

5 - عمل و رفتار انسان ، مبنای داوری خداوند و ملاک جزای او در قیامت است .

و وفّیت کلّ نفس ما عملت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 20 - 4

4 - آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها ، پشتوانه قضاوت به حق او

یعلم خائنه الأعین . .. و اللّه یقضی بالحقّ

یادآوری قضاوت به حق خداوند - پس از تذکر به علم همه جانبه او - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 78 - 10،11

10 - داوری خداوند ، بر اساس حق است .

فإذا جاء أمر اللّه قضی بالحقّ

11 - حکم خداوند به عذاب کافران در دنیا ، مطابق حق است .

فإذا جاء أمر اللّه قضی بالحقّ

برداشت یاد شده بر این احتمال است که مقصود از <أمر اللّه> عذاب دنیوی (استیصال) باشد; چنان که موارد بسیاری در قرآن به

ص: 96

همین معنا آمده است; مانند عذاب طوفان نوح که از آن چنین یاد شده است: <قال لاعاصم الیوم من أمر اللّه . ..>، (هود، آیه 43).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 28 - 14

14 - داوری خداوند درباره امت ها ، براساس نامه عمل شان

تدعی إلی کت-بها الیوم تجزون ما کنتم تعملون

از این که پس از فراخوانی انسان ها به نامه عمل خویش، مسأله جزای آنان مطرح شده است; به دست می آید که نامه عمل شان ملاک داوری حق خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 12

12- شهادت و داوری خداوند میان حق و باطل ، متکی به علم برتر او

هو أعلم . .. کفی به شهیدًا

از ارتباط <هو أعلم> با <کفی به. ..>، مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 5 - 4

4 - ایمان ، معیار داوری خداوند درباره انسان و پاداش به مردان و زنان

لیدخل المؤمنین و المؤمن-ت جنّ-ت

وصف <المؤمنین و المؤمنات>، مُشعر به علیّت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 53 - 4

4 - اعمال خود انسان ، ملاک داوری خداوند درباره او

و کلّ شیء فعلوه فی الزّبر . و کلّ صغیر و کبیر مستطر

تصریح خداوند به مضبوط بودن اعمال کوچک و بزرگ آدمی، می رساند که اعمال خود او نقش اساسی در مسؤولیت و مجازات و محاکمه وی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 7

7 - مبنای داوری و کیفر و پاداش الهی درباره انسان ، عملکرد خود آنان است .

فینبّئهم بما عملوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 3 - 9

ص: 97

9 - علم گسترده خداوند بر اعمال خلق ، ملاک داوری میان آنان در قیامت *

یوم القی-مه یفصل بینکم و اللّه بما تعملون بصیر

از ارتباط <یفصل بینکم> - درصورتی که <یفصل> به معنای <یحکم> (داوری خواهد کرد) باشد - و <واللّه بماتعملون بصیر> مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 29

29 - احکام و داوری های خداوند میان خلق ، متکی به علم و حکمت گسترده او است .

یحکم بینکم و اللّه علیم حکیم

مجموع چند آیه، در آغاز، فقدان بینش را در کافران مطرح ساخت، آنگاه برگزیدن معبودانی جز خدا را به عنوان یکی از دستاوردهای آن مطرح کرد (أفحسب) و در این آیه، آنان را به عنوان (أخسرین) و کسانی که اَعمال پوچ خود را کارهایی نیک می بینند، معرفی کرد. مقتضای ربط بین آیات مورد بحث، برداشت بالا، است.

6 - قضاوت و داوری خدا درباره کافران و حق ستیزان ، متکی بر موازین حق و عدل و به دور از کمترین سستی و کاستی

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه

با این که واژه <یقضی> معنای حکم و داوری را می رساند، آمدن قید <بحکمه> نشانگر این حقیقت است که قضاوت الهی مخصوص به او است به گونه ای که کمترین خلل در آن راه ندارد و بر موازین عدل و حق استوار است.

7 - داوری های خداوند ، دارای پشتوانه قوی اجرایی و علمی

إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم

از ارتباط <عزیز و علیم> با <یقضی بینهم> مطلب فوق استفاده می شود.

8 - عدم دخالت غیرخدا ، در قضاوت ها و داوری های او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه

قید <بحکمه> می تواند از نظر معنا تأکیدی بر عدم دخالت غیرخدا در قضاوت های او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 8 - 1،2

1 - قضاوت خداوند ، از حکم تمامی داوران برتر ، نافذتر و متقن تر است .

ألیس اللّه بأحکم الح-کمین

قاضی، در صورتی از قضاوت کنندگان دیگر حاکم تر خواهد بود که حکم او نافذتر باشد و از آن جا که اشتقاق <أحکم>، ممکن است از ریشه <حَکْم> باشد که قاموس آن را به معنای اتقان می داند، خداوند در این آیه به متقن ترین داوران توصیف شده است.

2 - قضاوت های خداوند ، حکیمانه ترین قضاوت ها و موافق ترین آنها با حقیقت است .

ألیس اللّه بأحکم الح-کمین

اسم تفضیل <أحکم>، ممکن است از <حُکم> به معنای قضاوت باشد; یعنی، <أقضی> و نیز می تواند از <حکمه> گرفته شده باشد; یعنی، حکیم تر. در برداشت یاد شده، معنای دوم مورد نظر است; گرچه <حاکمین> بر معنای <قضاوت کنندگان> تطبیق یافته است.

13 - نمل - 27 - 27 - 4

4 - قضاوت و تصمیم گیری های سلیمان ، براساس تحقیق و اطلاعات متقن بود .

قال سننظر أصدقت أم کنت من الک-ذبین

با این که گزارش های صریح و استدلال های عمیق توحیدی هدهد، نشانگر صداقت و حقانیت او بود، اما سلیمان بدان ها بسنده نکرد و درصدد تحقیق جدی برآمد.

زیرا نفرمود <فزادها اللّه مرضاً>. این اختلافِ تعبیر یا اشاره به این معنا دارد که تمام حقیقت آدمی، دل و اندیشه اوست; و یا حاکی از آن است که بیماری دل به همه وجود سرایت کرده و همه حرکات و سکنات آدمی را متأثر می سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 11 - 7

7 - فسادگری و نصیحت ناپذیری منافقان ، برخاسته از بیمار دلی آنان است .

فی قلوبهم مرض . .. و إذا قیل لهم لاتفسدوا فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 12 - 5

5 - بیماردلی منافقان ، مانع از درک فسادگری خویش

فی قلوبهم مرض . .. ألا إنهم هم المفسدون و لکن لایشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 13 - 4

4 - بیمار دلیِ اهل نفاق ، منشأ متهم ساختن اهل ایمان به بی خردی است .

فی قلوبهم مرض . .. قالوا أنؤمن کما ءامن السفهاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 3،5

3 - بیمار دلی و ضعف ایمان ، زمینه تخلف از فرامین خداوند

لاتتخذوا الیهود و النصری أولیاء . .. فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

5 - بیماری دل و سستی ایمان ، زمینه محرومیت از هدایت الهی

إنّ اللّه لایهدی القوم الظلمین. فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 125 - 7

7 - بیماردلی و پلیدی باطن ، زمینه ساز مردن بر حال کفر است .

و أما الذین فی قلوبهم مرض . .. و ماتوا و هم کفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 53 - 2

2 - یمار دلی و قساوت ، زمینه ای مناسب برای قرار گرفتن در دام فتنه ها و اغواگری های شیطان

لیجعل ما یلقی الشیط-ن فتنه . .. و القاسیه قلوبهم

ص: 108

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 50 - 2

2 - بیمار دلی ، از نشانه های نفاق و اوصاف منافقان

أفی قلوبهم مرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 80 - 2

2 - بی اثر بودن قرآن در برخی از انسان ها ، معلول بیماری خود آنان است ، نه ابهام و نارسایی پیام الهی .

إنّک علی الحقّ المبین . إنّک لاتسمع الموتی ... إذا ولّوا مدبرین

پس از این که خداوند حقانیت پیامبر(ص) و قرآن را بیان فرمود، این سؤال مطرح می شود که پس چرا برخی این سخن حق را نمی پذیرند؟ قرآن پاسخ می دهد: که مشکل از ناحیه حق نیست; بلکه مشکل از ناحیه خود آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 32 - 10

10 - بیمار دلی ، باعث طمع ورزی در زنان نامحرم است .

فلاتخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 14

14 - بیماردلی و نفاق ، از موانع شناخت و حق پذیری

و لیقول الذین فی قلوبهم مرض . .. ماذا أراد اللّه به-ذا مثلاً

39 - پاکی دل ها و جان ها ، زمینه پذیرش هدایت الهی

و من یرد اللّه فتنته . .. أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم

چنانچه <فتنه> به معنای ضلالت باشد، مفهوم جمله <من یرد اللّه فتنته> باضمیمه جمله <أولئک . ..> این خواهد بود که خداوند تنها پاکدلان را هدایت می کند.

1 - خداوند قلب منکران قرآن را از فهمیدن معارف دین و گوش آنان را از شنیدن حقایق دینی ، بازداشته است .

ختم اللّه علی قلوبهم و علی سمعهم

<ختم> به معنای بستن درب چیزی با گل و مانند آن و به اصطلاح لاک و مهر کردن، است. بسته شدن قلب، کنایه از درک نکردن و نفهمیدن است. و <علی سمعهم> می تواند عطف بر <علی قلوبهم> باشد و نیز می تواند خبر برای <غشاوه> باشد. در برداشت فوق، احتمال اول لحاظ شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 25 - 7

7 - افکنده شدن حجاب بر اندیشه و قلب آدمی، زمینه انکار هر گونه معجزه و آیت الهی است.

و جعلنا علی قلوبهم أکنه أن یفقهوه . .. و إن یروا کل ءایه لایؤمنوا بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 101 - 10

10 - خداوند قلب های کفرپیشگان و تکذیب کنندگان انبیا را از دریافت حقایق دین و معارف الهی محروم می سازد .

کذلک یطبع اللّه علی قلوب الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 93 - 9

9 - مهر شدن قلب انسان در نتیجه گناه و تخلف از جهاد ، مایه ناتوان شدن وی از شناخت صحیح حقایق

و طبع اللّه علی قلوبهم فهم لا یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 74 - 6

6 - اقوام تکذیب کننده پیامبران ، به خاطر مهر شدن دلهایشان و با وجود معجزات و براهین روشن ، توانایی پذیرش آنان را نداشتند .

فما کانوا لیؤمنوا بما کذبوا به من قبل کذلک نطبع علی قلوب المعتدین

تعبیر به <فما کانوا لیؤمنوا> به جای <فما آمنوا بما کذبوا به> بیانگر وجود نوعی مانع است که آنان را از ایمان آوردن بازمی داشت. در جمله بعد، از آن مانع تعبیر به <طبعِ قلوب> شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 88 - 15،19

15 - مردمی که خدا بر دل آنان مهر بزند ، توفیق ایمان و گرایش به پیامبران ، از آنان سلب خواهد شد .

و اشدد علی قلوبهم فلایؤمنوا

<فاء> در جمله <فلا یؤمنوا> فای سببیه است و دلالت بر سببیت ماقبل برای مابعدش می کند; یعنی، طبع قلب سبب سلب توفیق ایمان می شود.

ص: 111

19 - سخت شدن دل و مهر شدن آن ، زمینه ساز وقوع عذاب استیصال است .

و اشدد علی قلوبهم فلایؤمنوا حتی یروا العذاب الألیم

برداشت فوق مبتنی بر این است که الف و لام <العذاب> - که برای عهد ذهنی است - اشاره به عذاب دنیوی (استیصال) باشد. در این صورت روشن است که درخواست سخت شدن دل فرعون و اطرافیانش و مهر شدن آن، در واقع درخواست پیدایش زمینه عذاب استیصال بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 8

8- عدم درک کافران نسبت به وحی و سخنان پیامبر ( ص ) ، ناشی از هواپرستی و تیرگی قلب آنان

قالوا . .. ماذا قال ... أول-ئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم و اتّبعوا أهواءهم

بنابر این که تعبیر <طبع اللّه علی قلوبهم> به عنوان علت <یستمع إلیک . .. قالوا ... ماذا قال آنفاً> یاد شده باشد - و نه معلول آن - برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 3 - 8،9

8 - مردمی که دل هایشان مهر شده ، از درک حقایق و معارف دینی و الهی محروم اند .

فطبع علی قلوبهم فهم لایفقهون

9 - منافقان ، بر اثر مُهر شدن دل هایشان از درک معارف دین ناتوان اند .

فطبع علی قلوبهم فهم لایفقهون

<خشوع> در مقابل <قساوت> (سختی و صلابت)، به معنای نرمی [قلب] است.

2 - تلاوت قرآن و شنیدن آیات آن ، اثربخش دل های نرم و خاشع

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم . .. و ما نزل من الحقّ

مقصود از <ما نزل من الحقّ> قرآن کریم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 24 - 7

7- بهرهوری از مفاهیم عالی وحی ، منوط به داشتن قلب سلیم و زمینه ساز تدبر

أفلایتدبّرون . .. أم علی قلوب أقفالها

در صورتی که <أم> به معنای <بل> باشد، مفاد آیه چنین می شود: اگر در قرآن تدبر شود، حقیقت بر انسان آشکار می گردد; ولی حق گریزان در نتیجه اعمال خودشان، قلبی بسته و ناتوان از تدبر دارند. در حالی که تدبر در قرآن، برای قلب سلیم و تأثیرپذیر، میسر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 75 - 4

4 - قساوت و سخت دلی بنی اسرائیل و جامعه یهود ، از میان برنده زمینه های ایمان و گرایش به اسلام در آنان

ثم قست قلوبکم . .. أفتطمعون أن یؤمنوا لکم

حرف <فاء> در <أفتطمعون> قطع امید از ایمان آوردن بنی اسرائیل را نتیجه قساوت قلب ایشان - که در آیه قبل مطرح شد - می شمرد; یعنی، با پیدایش قساوت در قلب بنی اسرائیل، جای امیدی به ایمان آوردن آنان نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 159 - 7

7 - سنگدلی و خشونت رهبران ، موجب پراکندگی مردم از پیرامون آنان

و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک

<انفضّوا> از <فضّ> به معنای تفرّق و پراکندگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 12

12 - سنگدلی بنی اسرائیل ، منشأ تحریف تورات

و جعلنا قلوبهم قسیه یحرفون الکلم عن مواضعه

جمله <یحرفون> جمله مفسره و بیانگر آثار قساوت قلب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 8

8 - استکبار و سخت دلی یهودیان و مشرکان موجب تأثرناپذیری آنان از قرآن

و إذا سمعوا ما أنزل إلی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع

بیان واکنش خاضعانه مسیحیان در برابر قرآن پس از توصیف آنان به فروتنی در آیه پیش گویای این است که دو گروه دیگر (یهودیان و مشرکان) به دلیل گردنفرازی و استکبار در برابر حق، از پذیرش قرآن سرباز زدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 4،5،12

4 - سنگدلی، مانع تضرع به درگاه خداوند، حتی در شداید و سختیها

فلولا . .. و لکن قست قلوبهم

5 - سنگدلی، موجب هدایت ناپذیری و اجابت نکردن دعوت انبیا

و لقد أرسلنا . .. فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا و لکن قست قلوبهم

12 - قساوت دل زمینه ای مناسب برای القای تزیینات شیطان

و لکن قست قلوبهم و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون

جمله <زین لهم> می تواند از قبیل عطف مسبب بر سبب باشد ; یعنی تزیین شیطان پس از قساوت دل حاصل می گردد.

ص: 115

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 53 - 2

2 - یمار دلی و قساوت ، زمینه ای مناسب برای قرار گرفتن در دام فتنه ها و اغواگری های شیطان

لیجعل ما یلقی الشیط-ن فتنه . .. و القاسیه قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 22 - 13،17

13 - قساوت قلب و سنگدلی ، مانع پذیرش حق و تابش نور الهی بر قلب ها

أفمن شرح اللّه صدره للإسل-م . .. فویل للق-سیه قلوبهم من ذکر اللّه

توصیف کافران به قساوت قلب و سنگدلی، در برابر مؤمنان - که از نور هدایت الهی برخورداراند - می تواند بیانگر این نکته باشد که قساوت قلب، مانع تابش نور هدایت الهی در قلب ها است.

17 - قساوت قلب و خدا فراموشی ، نشانه گمراهی سخت و آشکار

فویل للق-سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول-ئک فی ضل-ل مبین

6 - تنها دل های سلیم و حق پذیر ، شایسته بهره مندی از پیام الهی انبیا

إن تسمع إلاّ من یؤمن ب-ای-تنا

مراد از <من یؤمن> کسانی اند که در مقام پذیرش حق می باشند و دل هایشان گرفتار کری و کوری نشده است.

11 - مؤمنان ، آرزومند پاک بودن قلب هایشان از کینه و عداوت نسبت به اهل ایمان

یقولون ربّنا . .. و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ للذین ءامنوا

2 - خداوند ، افزایش دهنده بیماری در دل و جان منافقان

فزادهم اللّه مرضاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 10 - 8

8 - تنها دل های محکم و مطمئن ، قادر بر انجام کار های سخت و مخاطره آمیز

إن کادت لتبدی به لولا أن ربطنا علی قلبها

اقدام مادر موسی به انداختن فرزند خویش در آب نیل، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 260 - 11

11 - قلب ، کانون ایمان و آرامش خاطر

لیطمئنّ قلبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 10

10 - اطمینان قلب مرتبه ای بالاتر از مرحله ایمان

قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین. قالوا نرید ان ... تطمئن قلوبنا

9 - راسخ شدن ایمان مادر موسی ، هدف الهی در محکم ساختن دل وی و اطمینان بخشیدن به وی

لولا أن ربطنا علی قلبها لتکون من المؤمنین

برداشت فوق، مبتنی بر این است که جمله <لایؤمنون به> جمله حالیه برای <المجرمین> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 12 - 1

1- خداوند ، قرآن کریم را در قلب کافران هدایت ناپذیر مکه راه داد و به آنان شناساند .

کذلک نسلکه فی قلوب المجرمین

برداشت فوق، مبتنی بر این است که مرجع ضمیر <نسلکه>، <الذکر> و الف و لام <المجرمین> عهد ذکری باشد که اشاره به <الذین کفروا> در آیات قبل می کند.

کارهایی خلاف اعتدال بکند.

... لهم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 12 - 5

5 - بیماردلی منافقان ، مانع از درک فسادگری خویش

فی قلوبهم مرض . .. ألا إنهم هم المفسدون و لکن لایشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 13 - 4

4 - بیمار دلیِ اهل نفاق ، منشأ متهم ساختن اهل ایمان به بی خردی است .

فی قلوبهم مرض . .. قالوا أنؤمن کما ءامن السفهاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 125 - 2

2 - منافقان ، دارای پلیدی باطن و بیماری دل

و أما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً إلی رجسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 50 - 2

2 - بیمار دلی ، از نشانه های نفاق و اوصاف منافقان

أفی قلوبهم مرض

14 - احزاب - 33 - 12 - 2

2 - منافقان مدینه ، شخصیت هایی با قلب های بیمار بودند .

و إذ یقول المن-فقون و الذین فی قلوبهم مرض

<و الذین فی قلوبهم مرض> می تواند عطف تفسیری از <المنافقون> باشد. در این صورت، معنای یاد شده به دست می آید.

11- < عن الحسن بن هارون قال : قال لی أبوعبدالله ( ع ) : < إن السمع و البصر و الفؤاد کلّ أُول-ئک کان عنه مسئولاً > قال : یسأل السمع عمّا سمع و البصر عمّا نظر إلیه و الفؤاد عمّا عقد علیه ;

حسن بن خارون گوید: امام صادق(ع) به من فرمود:[مراد از آیه]<إن السمع و البصر و الفؤاد کلّ أُول-ئک کان عنه مسئولاً> [این است که] گوش از آنچه شنیده و چشم از آنچه دیده و قلب از آنچه که اعتقاد پیدا کرده است، سؤال می شود>.

4 - مائده - 5 - 52 - 2

2 - شتاب زدگی بیماردلان سست ایمان و محروم از هدایت الهی ، در پذیرش ولایت و دوستی یهود و نصارا

فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

در برداشت فوق <یسرعون فیهم> - به قرینه آیه قبل - به معنای <یسارعون فی تولیهم> گرفته شده است.

ندادن به آیات الهی، و نشان دادن رفتاری شبیه کران، در آن است. ضمیر <یفقهوه> به <آیات> بازمی گردد که چون مراد از <آیات>، واژه <قرآن> است، ضمیر مذکر آمده است. و مراد از <أن یفقهوه>، <لئلایفقهوه> و یا <کراهه أن یفقهوه> است.

حتی تعلموا ما تقولون

ملاک حرمت نماز در حال مستی توجه نداشتن و آگاه نبودن به اذکار نماز است. و این معنا به هنگام غفلت و فقدان حضور قلب نیز وجود دارد.

<طبع> و <ختم> تضمین و اشراب شده است.

از <کلمت>، سنن باشد، همه موارد ذکر شده را می تواند شامل گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 100 - 6

6 - گنهکاران و کفرپیشگان ، در خطر از دست دادن نیروی فهم و درک معارف دینی

أن لو نشاء أصبنهم بذنوبهم و نطبع علی قلوبهم

جمله <نطبع علی قلوبهم> عطف بر جمله <أصبنهم> است و فعل ماضی <اصبنا> به معنای مضارع می باشد. قابل ذکر است که حرف <لو> در این آیه بیانگر وقوع جزا برای شرط در آینده است، نه گذشته.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 101 - 10

10 - خداوند قلب های کفرپیشگان و تکذیب کنندگان انبیا را از دریافت حقایق دین و معارف الهی محروم می سازد .

کذلک یطبع اللّه علی قلوب الکفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 108 - 1

1- خداوند ، قلب و قوای شنوایی و بینایی کافران دنیاگرا ( مرتدان ) را ، مهر کرده و از درک حقایق محرومشان ساخته است .

استحبّوا الحیوه الدنیا . .. الک-فرین . أُول-ئک الذین طبع الله علی قلوبهم ... و أ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 22 - 7

7 - کافران لجوج ، مانند مردگان در قبر ها ، از شنیدن سخن حق ناتوان بوده و هیچ راهی برای هدایتشان نیست .

و ما أنت بمسمع من فی القبور

در این آیه کافران لجوج و حق ناپذیر صدراسلام درمکه، به مردگان در قبرها تشبیه شده اند که هیچ راهی برای هدایتشان نیست و آنان نیز هیچ زمینه ای برای پذیرش ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 8

8- عدم درک کافران نسبت به وحی و سخنان پیامبر ( ص ) ، ناشی از هواپرستی و تیرگی قلب آنان

قالوا . .. ماذا قال ... أول-ئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم و اتّبعوا أهواءهم

بنابر این که تعبیر <طبع اللّه علی قلوبهم> به عنوان علت <یستمع إلیک . .. قالوا ... ماذا قال آنفاً> یاد شده باشد - و نه معلول آن - برداشت بالا استفاده می شود.

ص: 134

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 93 - 7

7 - جهادگریزان ذلت پذیر ، دارای قلب های مهر شده و مسدود

رضوا بأن یکونوا مع الخوالف و طبع اللّه علی قلوبهم

نباشند .

الذین لایؤمنون بالأخره . .. و جعلنا علی قلوبهم أکنّه أن یفقهوه

<غشاوه> به معنای پرده و مانند آن است. در برداشت فوق <علی سمعهم> خبر برای <غشاوه> گرفته شده است.

4 - مؤثر نبودن انذار های پیامبر ( ص ) در کافرانِ منکرِ قرآن ، ناشی از مسدود بودن ابزار درک و فهم ایشان است .

سواء علیهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون. ختم اللّه علی قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 5 - 2

2 - تصریح منکران قرآن ، به نفوذناپذیری قلب و گوش آنان در برابر وحی

و قالوا قلوبنا فی أکنّه . .. و فی ءاذاننا وقر

چنانچه گذشت <بل> نفی معنایی است که از <قلوبنا غلف> استفاده می شود و آن معذور بودن یهود به خاطر نفهمیدن است. کلمه <بل> معذور بودن یهود را نفی می کند و جمله <لعنهم اللّه ...> بیان می دارد حجابِ قلب یهود از کفرورزی آنان به وجود آمده نه اینکه فطرتاً این گونه باشند و این چنین نفهمیدنی - که خود آدمی زمینه ساز آن باشد - نمی تواند عذری قابل قبول تلقی شود.

7 - یهودیان کافر ، علی رغم ناتوانی از ایمان آوردن بر اثر محجوب بودن قلبهایشان ، معذور نیستند .

قلوبنا غلف بل لعنهم اللّه بکفر هم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 155 - 11،12،19،20

11 - کفر یهود ، موجب مهر زدن خداوند بر دل های آنان گشت .

و قولهم قلوبنا غلف بل طبع اللّه علیها بکفرهم

12 - دل های یهود ، دارای حجابی جلوگیر از نفوذ تعالیم انبیا

بل طبع اللّه علیها بکفرهم

19 - کفرورزی یهود ، مایه تقدیر الهی ، بر بازداشتن قلب های آنان از نفوذ تعالیم انبیا

بل طبع اللّه علیها بکفرهم

20 - دل های مهر خورده و در حجاب لجاج فرو رفته یهود ، مانع گرایش آنان به اسلام

بل طبع اللّه علیها بکفرهم فلا یؤمنون إلاّ قلیلا

... لهم>.

أم علی قلوب أقفالها . .. الشیط-ن سوّل لهم و أملی لهم

برداشت بالا بدان احتمال است که <إنّ الذین ارتدّوا. ..> در مقام تبیین و توضیح ذیل آیه قبل باشد (أم علی قلوب أقفالها). در این صورت وسوسه ها و آمال شیطانی منطبق بر <أقفالها> می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 3 - 5

5 - کفر و ارتداد ، زمینه ساز مُهر شدن دل است .

ذلک بأنّهم ءامنوا ثمّ کفروا فطبع علی قلوبهم

مطرح کرده بود.

15 - صافات - 37 - 84 - 7

7 - برخوردار بودن از قلبی سالم و پاک ، نخستین و مهم ترین صفت از اوصاف شیعه و پیرو راستین خط پیامبران

و إنّ من شیعته لإبرهیم . إذ جاء ربّه بقلب سلیم

برداشت یاد شده با توجّه به این نکته است که خداوند، پس از معرفی ابراهیم(ع) به عنوان شیعه و پیرو نوح پیامبر، او را به داشتن قلب سلیم توصیف فرمود.

آخرت است .

بین الذین لایؤمنون بالأخره حجابًا مستورًا

تعبیر <الذین لایؤمنون بالأخره> - به صورت جمله وصفیه - و فعل مضارع به جای <الکافرین> می تواند به این معنا باشد که جعل حجاب از سوی خدا، به خاطر این خصلت و گزینش از سوی کافران بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 59 - 3

3 - خداوند ، بر قلب کسانی که تصمیم به باقی ماندن در نادانی و جهل گرفته اند ، مهر می زند .

کذلک یطبع اللّه علی قلوب الذین لایعلمون

این که مراد از <الذین لایعلمون> چه کسانی اند، دو احتمال وجود دارد: یکی، به قرینه آیه پیش، این است که مراد، کافران اند. دیگر این که آیه، معنای عام دارد و شامل همه کسانی که خود می خواهند در جهل و نادانی باقی بمانند، می شود. لازم به ذکر است که چون، قطعاً سنت خداوند، چنین نیست که بر قلب هر ناآگاه و نادانی مهر بزند، مراد از <الذین لایعلمون> کسانی اند که خود اصرار بر باقی ماندن در جهل و نادانی دارند، چنان که مفسران نیز بر این معنا تصریح کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 7 - 3

3 - دلِ مبتلا به لهو و باطل ، از آیات الهی هیچ تأثیری نمی پذیرد .

من یشتری لهو الحدیث . .. و إذا تتلی علیه ءای-تنا ولّی مستکبرًا کأن لم یسمعها

از این که آیه گفته است برخی از مردم، در پی خرید حدیث لهوند، استفاده می شود که آنان، دل در گرو لهو دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 12

12- قلب آدمی ، در سرشت خود ، پذیرای حق و عملکرد و روحیّات منفی او ، عامل جمود آن

طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

از تعبیر <طبع اللّه علی قلوبهم> استفاده می شود که قلب آدمی در ابتدا، پذیرای سخن حق و قادر به فهم پیام الهی است; ولی در نتیجه عواملی از سوی خود انسان، طبق اراده الهی، قلب کارایی اصلی خود را از دست می دهد و در برابر حق نفوذناپذیر می شود.

از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: هیچ بنده ای نیست جز این که در قلبش نقطه سفیدی است، هرگاه گناهی مرتکب شود، در آن سفیدی نقطه سیاهی پدید می آید، پس اگر توبه کند آن سیاهی از بین می رود و اگر گناهان را ادامه دهد، آن سیاهی افزون می گردد تا تمام سفیدی قلب را فرامی گیرد و هنگامی که سفیدی قلب به سیاهی پوشیده شد، صاحب آن قلب هرگز به سوی نیکی برنمی گردد و این سخن خدای عزّوجلّ است که فرمود: کلاّ بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 16

16- گناه ، مایه تیرگی قلب و رخت بستن صلاح از فکر و اندیشه انسان *

کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم

میان سیّئات و عدم صلاح قلب، می تواند رابطه علّی و سببی باشد. از تقدم سیّئات استفاده می شود که عامل فساد فکر و اندیشه، گناهان است و با زدایش گناهان، اندیشه صلاح می یابد. این احتمال مبتنی است بر این که <بال> به معنای قلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 11

11- هواپرستی ، مانع درک حقایق وحی و عامل مهر شدن قلب انسان به اراده خداوند *

أول-ئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

جمله <واتّبعوا أهوائهم> می تواند بیانگر علت <طبع اللّه . ..> باشد; چه این که <طبع اللّه> می تواند بیانگر علت ناتوانی کافران و منافقان از درک پیام وحی به شمار آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 16 - 16،22

16 - بی تفاوتی در برابر تذکار ها و رهنمود های قرآن در دراز مدت ، باعث قساوت قلب خواهد شد .

و لایکونوا کالذین . .. فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم

خداوند، مسلمانان را از پیش گرفتن شیوه یهود و نصارا در مورد کتاب های آسمانی خود بر حذر داشته و تذکر می دهد که آنان با این کار به مرور زمان گرفتار قساوت قلب شدند; بنابراین مسلمانان نیز در خطر گرفتار شدن به آن خواهند شد.

22 - < عن أبی بصیر عن أبی جعفر ( ع ) قال : لم یزل بنو إسماعیل ولاه البیت [ و ] یقیمون للناس حجّهم و أمر دینهم . . . < فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم > و أفسدوا و أحدثوا فی دینهم . . . ;

ابوبصیر از امام باقر(ع) روایت نموده که فرزندان اسماعیل(ع) - بزرگی بعد از بزرگی دیگر - متولیان خانه خدا بودند و حجّ و امور دینی مردم را برپا می داشتند. .. پس زمانی طولانی بر آنها گذشت و قلب های آنان قساوت پیدا کرد و به فساد آلوده شدند و در دینشان دست بردند...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 21 - 3

3 - قلب های تأثیرناپذیر از آیات قرآن ، سخت تر و بی اساس از سنگ های کوه

لو أنزلنا ه-ذا القرءان . .. متصدّعًا من خشیه اللّه

ص: 152

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه

<خشوع> در مقابل <قساوت> (سختی و صلابت)، به معنای نرمی [قلب] است.

2 - تلاوت قرآن و شنیدن آیات آن ، اثربخش دل های نرم و خاشع

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم . .. و ما نزل من الحقّ

مقصود از <ما نزل من الحقّ> قرآن کریم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 4 - 6

6 - تأثیر رفتار انسان ها در قلب و روح آنان

فقد صغت قلوبکما