تفسیر عیاشی، ج 1، ص 236، ح 102 ; نورالثقلین، ج 1، ص 472، ح 201 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 363، ح 8.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 43 - 3،16،23،24

3 - وضو ، غسل و تیمّم در حال مستی ، باطل است . *

لا تقربوا الصلوه و انتم سکاری

نهی از نزدیک شدن به نماز می تواند اشاره به بطلان وضو و غسل و تیمم نیز باشد، چون نزدیک شدن به نماز با آنها تحقق می یابد.

16 - ضرورت شستن تمامی بدن ، برای تحقق غسل

حتی تغتسلوا

تعیین نکردن اعضایی خاص برای غسل در مقابل تصریح به مواضع تیمم، بیانگر آن است که در غسل باید تمامی بدن شسته شود.

23 - جماع ، از موجبات غسل و یا تیمم

او لمستم النساء . .. فتیمّموا

مؤیّد برداشت فوق فرمایش امام صادق (ع) است که درباره <لمستم النساء> در آیه فوق فرمود: هو الجماع . .. .

_______________________________

کافی، ج 5، ص 555، ح 5 ; نورالثقلین، ج 1، ص 484، ح 270.

24 - محدث پس از یافتن آب باید غسل کند و یا وضو بگیرد ، هر چند پیش از آن به جهت نبود آب تیمم کرده باشد .

یا ایّها الذین امنوا . .. فتیمّموا

مفهوم جمله شرطیه <ان کنتم . .. لمستم ... فلم تجدوا ماءً فتیمّموا>، این است که در صورت یافتن آب، با تیمم نمی توان نماز خواند. بنابراین کسی که به آب دسترسی نداشته و تیمم کرده - در صورت یافتن آب - باید غسل کند یا وضو بگیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 6 - 9،10،11،15،17،43

9 - وجوب شستن تمام بدن در غسل

و إن کنتم جنباً فاطهروا

مراد از <فاطهروا> تحصیل طهارت با شستشوی تمام بدن است و اگر عضوی خاص در نظر بود به آن تصریح می شد. چنانچه در وضو و تیمم به اعضایی خاص تصریح شده است.

10 - با غسل جنابت ، بدون گرفتن وضو ، می توان نماز خواند .

إذا قمتم إلی الصّلوه . .. و إن کنتم جنباً فاطهروا

با توجه به تقدیر آیه (فاغسلوا . .. ان لم تکونوا جنباً و ان کنتم جنباً فاطهروا)، معلوم می شود که ضرورت وضو و تشریع آن در صورتی است که شخص جنب نباشد.

11 - رعایت ترتیبی خاص در شستن بدن برای غسل جنابت ، لازم نیست . *

و إن کنتم جنباً فاطهروا

از اینکه خداوند برای وضو و تیمم به ترتیب خاصی بین اعضا اشاره فرموده است و درباره غسل جنابت ترتیبی خاص ذکر نکرده، معلوم می شود هیچ ترتیبی بین شستن اعضای بدن مورد نظر نبوده است.

ص: 2

15 - لزوم جستجوی برای یافتن آب جهت وضو و غسل

فلم تجدوا ماء

کلمه <نیافتن> در موردی به کار برده می شود که شخص چیزی را جستجو کند و نیابد.

17 - جماع ، موجب غسل و ناقض آن است .

او لمستم النساء فلم تجدوا ماء فتیمموا

<لمستم> از باب مفاعله به این معناست که هر یک از مرد و زن یکدیگر را لمس کنند و این، کنایه از جماع است. برداشت فوق را فرمایش امام صادق(ع) تأیید می کند که در مورد <لامستم النساء> فرمود: هو الجماع ... .

_______________________________

کافی، ج 5، ص 555، ح 5; تفسیر برهان، ج 1، ص 452، ح 9.

43 - لزوم خرید آب برای وضو و غسل ، در حد توان مالی به وقت دسترسی نداشتن به آن

فلم تجدوا الماء

از امام کاظم(ع) روایت شده که درباره میزان مبلغ ضروری برای تهیه آب وضو و غسل در صورت نبود آب فرمود: ذلک علی قدر جدته.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 244، ح 146; تفسیر برهان، ج 1، ص 372، ح 17.

11 - رعایت ترتیبی خاص در شستن بدن برای غسل جنابت ، لازم نیست . *

و إن کنتم جنباً فاطهروا

از اینکه خداوند برای وضو و تیمم به ترتیب خاصی بین اعضا اشاره فرموده است و درباره غسل جنابت ترتیبی خاص ذکر نکرده، معلوم می شود هیچ ترتیبی بین شستن اعضای بدن مورد نظر نبوده است.

3 - وضو ، غسل و تیمّم در حال مستی ، باطل است . *

لا تقربوا الصلوه و انتم سکاری

نهی از نزدیک شدن به نماز می تواند اشاره به بطلان وضو و غسل و تیمم نیز باشد، چون نزدیک شدن به نماز با آنها تحقق می یابد.

مصدر و به معنای تعذیب است - به مفعول خود اضافه شده است و مفاد آیه شریفه این است که عذاب کردن آن فرد، به گونه ای انجام می گیرد که کسی - جز خداوند - آن گونه عذاب نمی کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 26 - 3

3 - کسانی که یتیمان را گرامی نداشته و بر تغذیه مساکین توصیه نمی کنند و به ناحق ارث دیگران را تصرف کرده و به مال دنیا دل بسته اند ، در قیامت به سخت ترین شکل به بند کشیده خواهند شد .

لاتکرمون . .. لاتح-ضّون ... تأکلون ... تحبّون ... و لایوثق وثاقه أحد

ممکن است ضمیر <وثاقه> به <الإنسان> برگردد. در این صورت <وثاق> به مفعول خود اضافه شده است.

و تأکلون التراث أکلاً لمّا

کلمه <باء> در <بالبطل> سببیه است و مراد از <اموال الناس> می تواند ثروتهای متعلق به جامعه همانند معادن، جنگلها و . .. باشد و می تواند مقصود از آن داراییهای شخصی دیگران باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال دوم است گفتنی است مراد از <اکل> خصوص خوردن نیست بلکه هر نوع تصرفی منظور است.

5 - یهودیان با اسباب باطل و غیر مشروع اموال عمومی و متعلق به جامعه را تصاحب می کردند .

و أکلهم أمول الناس بالبطل

بدان احتمال که مراد از <اموال الناس> اموال عمومی که متعلق به همه مردم است، باشد.

10 - کهف - 18 - 79 - 8

8- مقارن با وقوع داستان موسی و خضر ( ع ) ، پادشاهی ، کلّیه کشتی های سالم را در آن منطقه ، مصادره می کرد .

و کان وراءهم ملک یأخذ کلّ سفینه غصبًا

مراد از <کلّ سفینه> - به قرینه <أن أعیبها> <کلّ سفینه صالحه> بوده است.

1 - حرمت تصرف ظالمانه و ناروا در اموال یتیمان

انّ الّذین یاکلون اموال الیتامی ظلماً

2 - خوردن ظالمانه مال یتیم در واقع ، خوردن آتش است .

انّ الّذین یاکلون اموال الیتامی ظلماً انّما یاکلون فی بطونهم ناراً

9 - تصرف سرپرست یتیم در مال وی ، به انگیزه شخصی و با قصد عدم پرداخت آن ، ظلم است .

انّ الّذین یاکلون اموال الیتامی ظلماً

امام کاظم (ع) در پاسخ سؤال از تصرف در مال یتیم فرمود: . .. لا ینبغی له ان یأکل الّا القصد ... فان کان من نیّته ان لا یردّه علیهم فهو بالمنزل الذی قال اللّه عزّ و جل: <انّ الّذین یاکلون اموال الیتامی ظلماً>.

_______________________________

کافی، ج 5، ص 128، ح 3 ; نورالثقلین، ج 1، ص 450، ح 90.

_______________________________

کافی، ج 5، ص 95، ح 2 ; تفسیر عیاشی، ج 1، ص 236، ح 101.

لأُقطّعنّ أیدیکم و أرجلکم من خل-ف . .. قالوا لاضیر

نعمت هایی است که نشان محبوب بودن او نزد خداوند است تا نگرانی های احتمالی آن حضرت از میان برود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 2 - 8

8 - توجّه به عنایت های خداوند در رفع مشکلات رسالت ، مایه اطمینان پیامبر ( ص ) به دوری اش از قهر و خشم خداوند

ما ودّعک ربّک و ما قلی . .. و وضعنا عنک وزرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 4 - 7

7 - توجّه پیامبر ( ص ) ، به خدادادی بودن نعمت خوش نامی ، مایه اطمینان آن حضرت به دوری اش از قهر و خشم خداوند

ما ودّعک ربّک و ما قلی . .. و رفعنا لک ذکرک

بنابر اینکه <ذلک> اشاره به <غضب من الله . ..> باشد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 81 - 17

17 - طغیان گری در استفاده از نعمت ها ( ناسپاسی ، اسراف و . . . ) ، زمینه ساز فرا رسیدن غضب الهی و سیطره یافتن آن بر انسان است .

کلوا . .. و لاتطغوا فیه فیحلّ علیکم غضبی

<یحلّ>; یعنی، <ینزل> و نزول و اقامت غضب، کنایه از استقرار کامل آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 9،13،16

9 - پیروی بنی اسرائیل از سامری و بی توجهی آنان به وعده الهی ، زمینه سازگرفتاری آنان به غضب خداوند بود .

و أضلّهم السامریّ . .. أم أردتم أن یحلّ علیکم غضب من ربّکم

<أم> در این آیه منقطعه است و مفاد عبارت <أم أردتم> این است که دلیل گوساله پرستی شما، تأخیر وعده نبود; بلکه شما به گونه ای عمل کردید که علاقه مندان به غضب الهی عمل می کنند. بنابراین، جمله <أردتم...> استعاره است و نمای کار آنان را نشان می دهد.

13 - عهدشکنی با پیامبران و تخلف از قول و قرار با آنان ، زمینه ساز گرفتار شدن به غضب الهی است .

أم أردتّم أن یحلّ علیکم غضب من ربّکم فأخلفتم موعدی

16 - گمراهی پس از هدایت و شرکورزی پس از توحید ، زمینه ساز گرفتاری به خشم سنگین و پایدار خداوند و عذابی سخت و طولانی از جانب او

أضلّهم السامریّ . .. أم أردتّم أن یحلّ علیکم غضب من ربّکم

<حلول غضب> بر رسوخ و دوام آن و نکره بودن <غضب> بر عظمت آن دلالت دارد. فرود آمدن غضب الهی، کنایه از نزول عذاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 109 - 12

12 - گفتار ها ، دارای نقشی بسیار مؤثر در سرنوشت انسان و کسب رضایت و یا سخط خداوند

لاتنفع الشف-عه . .. و رضی له قولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 45 - 2

2 - ظلم و بی دادگری جوامع پیشین ، سبب گرفتار شدن آنان به خشم خداوند و هلاکت و نابودیشان با عذاب او

و إن یکذّبوک فقد کذّبت قبلهم. .. فکأیّن من قریه أهلکن-ها و هی ظالمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 24

12 - مؤمنون - 23 - 52 - 7

7 - انحراف از خط مشی زندگی تعیین شده از سوی خدا ، برانگیزاننده خشم الهی و درپی دارنده عذاب او

ی-أیّها الرسل . .. کلوا من الطّیّب-ت ... و أنا ربّکم فاتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 121 - 7

7 - اصرار اکثریت افراد جامعه بر کفرورزی و حق ناپذیری ، زمینه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن آنان به خشم و قهر الهی

إنّ فی ذلک لأیه و ما کان أکثرهم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 174 - 6

6 - اصرار اکثریت افراد جامعه بر کفرورزی و حق ناپذیری ، زمینه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن به خشم و قهر الهی

إنّ فی ذلک لأیه و ما کان أکثرهم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 82 - 10

10 - < عن أبی سعید الخدری قال : سئل رسول اللّه ( ص ) عن قول اللّه < إذا وقع القول علیهم أخرجنالهم دابّه من الأرض تکلّمهم > قال إذا ترکوا الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر وجب السخط علیهم ;

از ابی سعید خدری روایت شده که از رسول اکرم(ص) درباره سخن خدا <إذا وقع القول علیهم أخرجنا لهم دابّه من الأرض تکلّمهم> سؤال شد، فرمود: زمانی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند، غضب خدا بر آنان محقق می گردد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 39 - 8

8 - کفر ، موجب خشم شدید خداوند شده و حاصلی جز آن ندارد .

و لایزید الک-فرین کفرهم عند ربّهم إلاّ مقتًا

<مقت> (در مقابل <حبّ>) به معنای بغض و خشم شدید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 55 - 1،2،3

1 - فرعونیان با اطاعت کورکورانه از فرعون ، خشم و عذاب الهی را برای خویش فراهم آوردند .

فلمّا ءاسفونا انتقمنا منهم

2 - پیروی از جباران و ستم پیشگان ، درپی دارنده خشم و عذاب الهی است .

فأطاعوا . .. فلمّا ءاسفونا انتقمنا منهم

3 - خشم و انتقام خداوند از انسان ها ، ناشی از عملکرد خود آنان است .

فأطاعوا . .. فلمّا ءاسفونا انتقمنا منهم

ص: 25

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 23 - 2

2- فسادگری در زمین و گسستن از خویشاوندان ، موجب خشم و نفرین الهی

تفسدوا فی الأرض و تقطّعوا أرحامکم . أول-ئک الذین لعنهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 28 - 3،5،10

3- پیروی از فریب ها و زیبانمایی های شیطان و اطاعت از کافران ، مایه خشم الهی و عذاب

الشیط-ن سوّل لهم . .. سنطیعکم فی بعض الأمر ... ذلک بأنّهم اتّبعواما أسخط اللّه

برداشت بالا بنابراین نکته است که <اتّبعوا ما أسخط اللّه> به آنچه در آیات پیشین تحت عنوان <الشیطان سوّل لهم> و <قالوا . .. سنطیعکم فی بعض الأمر> آمده است، نظر داشته باشد.

5- حرکت در مسیر خشم الهی و بیزاری از رضای او ، مایه حبط اعمال

اتّبعوا ما أسخط اللّه و کرهوا رضونه فأحبط أعم-لهم

10- رضا و رحمت حق ، اصلی ازلی و جاری در نظام آفرینش ، و خشم الهی زاییده اعمال آدمیان *

اتّبعوا ما أسخط اللّه و کرهوا رضونه

<أسخط> (از باب افعال) بیانگر ایجاد است; ولی <رضوان> (به صورت اسم) می نمایاند که رضا و رحمت حق، همواره گسترده بوده و خواهد بود و تنها کافی است که انسان بدان تمایل داشته و از آن بهره گیرد، برخلاف خشم و کیفر الهی که با نفس عمل انسان، پدید آمده و ایجاد می شود.

بی جا و بی مورد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 51 - 2

2 - تلاوت آیات قرآن از سوی پیامبر ( ص ) ، خشم و کینه کافران را به شدت برمی انگیخت .

و إن یکاد الذین کفروا لیزلقونک بأبص-رهم لمّا سمعوا الذکر

مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه فنادی فی الظلمات. ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 41 - 7

7 - ظلم و بیدادگری ، مایه دور شدن از رحمت خدا و گرفتار شدن به خشم و غضب او

فبعدًا للقوم الظ-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 108 - 3

3 - خداوند ، بیزار و خشمگین از سخن گفتن دوزخیان با او

ربّنا أخرجنا منها . .. قال اخسئوا فیها و لاتکلّمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 7 - 6

6 - نسبت دادن دروغین زنا به زنان پاکدامن ، در پی دارنده لعنت خدا ( محروم شدن از رحمت خدا و گرفتار شدن به خشم و غضب او )

والخ-مسه أنّ لعنت اللّه علیه إن کان من الک-ذبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 23 - 2

2 - قذف زنان پاکدامن ، نجیب و مؤمن ( نسبت دادن زنا به آنان ) ، در پی دارنده خشم الهی و محرومیت از رحمت او

إنّ الذین یرمون المحصن-ت الغ-فل-ت المؤمن-ت لعنوا فی الدنیا و الأخره

<لعن> (مصدر <لعنوا>)، به معنای طرد کردن و دور ساختن فرد از خیر و نیکی است (لسان العرب). و هم چنین طرد برخاسته از خشم و غضب می باشد (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 45 - 8

8 - تکذیب پیامبران الهی ، غضب و عذاب الهی را در پی دارد .

فکذّبوا رسلی فکیف کان نکیر

<نکیر> به معنای منکر و مکروه و کنایه از غضب الهی است. گفتنی است که نکیر به <ی> محذوف اضافه شده و به منزله <نکیری لهم> می باشد. بنابراین، معنا چنین می شود: آنان پیامبران مرا تکذیب کردند; به هنگام آمدن عذاب من، چه وضع و حالی خواهند داشت؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 13

13 - تلاش در جهت ایجاد تردید در باور های دینی مسلمانان ، موجب خشم و عذاب الهی است .

ص: 29

و الذین یحاجّون فی اللّه . .. علیهم غضب و لهم عذاب شدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 28 - 1

1- عذاب منافقان به هنگام مرگ ، معلول پیرویِ آنان از آنچه مورد خشم الهی است .

یضربون وجوههم و أدب-رهم . ذلک بأنّهم اتّبعوا ما أسخط اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 3 - 5

5 - < عن هِشام بن سالم قال : سمعت أباعبداللّه ( ع ) یقول : عِدهُ المؤمن أخاه نذرٌ لا کفّارهَ له فمن أخلف فَبِخُلْفِ اللّه بَدأ و لمَقْته تعرّض و ذلک قوله : < یا أیّها الذین آمنوا لِمَ تقولون ما لاتفعلون . کبر مقتاً عنداللّه أن تقولوا ما لاتفعلون > ;

هشام بن سالم گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: وعده مؤمن به برادر مؤمنش، نذری است که کفّاره ندارد. [ولی ]کسی که خلف وعده کند، نخست با خدا خلف وعده کرده و خود را در معرض خشم او قرار داده است و این، سخن خداوند است که فرمود: یا أیّها الذین آمنوا لِمَ تقولون ما لاتفعلون . کبر مقتاً عنداللّه أن تقولوا ما لاتفعلون>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 18 - 7

7 - برانگیخته شدن خشم موسی ( ع ) با مشاهده مرد اسرائیلی در حال درگیری مجدد با یکی دیگر از قبطیان

قال له موسی إنّک لغویّ مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 113 - 4

4 - برخی از اهل کتاب به خاطر گرایش های ایمانی و رفتار پسندیده ، مصون از ذلّت و درماندگی و غضب الهی

ضربت علیهم الذّلّه . .. لیسوا سوآءً من اهل الکتب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 114 - 14

14 - صالحان از اهل کتاب ، آسوده از ذلّت و مسکنت و ایمن از غضب الهی

ضربت علیهم الذّلّه . .. لیسوا سواءً من اهل الکتب امّه قائمه ... و اولئک من الصال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 116 - 2

2 - اموال و اولاد ، تنها تکیه گاه به هنگام ذلت و ابتلای به غضب الهی ، از دیدگاه اهل کفر

ضربت علیهم الذّلّه . .. و باءُو بغضب من اللّه ... انّ الذین کفروا لن تغنی

ظاهراً منظور از <الذین کفروا>، همان جناح اهل کتاب هستند که در آیات سابق وضعیت آنان بیان شد.

22 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله : < و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً > یقول : من أعمال قومه < فظنّ أن لن نقدر علیه > یقول : ظنّ أن لن یعاقب بما صنع ;

از امام باقر(ع) در باره قول خدا <و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً> روایت شده که: غضب یونس(ع) از اعمال قومش بود [و در معنای] <فظنّ أن لن نقدر علیه> فرمود: یونس(ع) گمان کرد که او در برابر آن چه انجام داده مجازات نمی شود>.

2 - بقره - 2 - 205 - 10،11،16

10 - مُفسد ، مبغوض خداوند است .

و اللّه لا یحب الفساد

11 - نابود کردن کشاورزی و نسل کشی ، مبغوض خداوند

و اذا تولی . .. و یهلک الحرث و النسل و اللّه لا یحب الفساد

16 - حاکمان فاسد و فسادانگیز ، مبغوض خداوند هستند .

اذا تولی . .. و اللّه لا یحب الفساد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 21 - 13

13 - شدت غضب خداوند ، از کشتن انبیا و عدالتخواهان *

و یقتلون النّبیّن بغیر حق و یقتلون الذین یأمرون بالقسط

بنظر می رسد تکرار کلمه <یقتلون> برای بیان مبغوضیّت قتل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 28 - 20

20 - اعتقاد به بازگشت انسان به سوی خداوند ، مقتضی پرهیز از قهر او

و یحذّرکم اللّه نفسه و الی اللّه المصیر

<الی اللّه المصیر>، بیانگر احاطه قدرت خداوند بر انسان است; پس باید از قهر خداوند پرهیز کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 29 - 4

4 - توجه به علم و قدرت مطلق الهی ، مقتضی پرهیز از قهر او *

و یحذرکم اللّه نفسه . .. قل ان تخفوا ما فی صدورکم ... یعلمه اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 30 - 3،12

3 - قیامت ، روز تحقق عقاب و قهر الهی و یافتن اعمال خیر و شر

و یحذّرکم اللّه نفسه . .. یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر ... من سوء

12 - اعتقاد به حضور اعمال نیک و بد آدمی در قیامت ، عامل پرهیز از قهر خداوند

یوم تجد کلّ نفس . .. و یحذرکم اللّه نفسه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 77 - 11،15،25

11 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، مورد غضب الهی و محروم از سخن گفتن و توجه نمودن خداوند به آنان در آخرت

ص: 40

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

15 - علمای اهل کتاب به لحاظ سوداگری بر سر عهد الهی و پیمان شکنی ، مورد غضب خداوند ، و محروم از سخن و نظر او در قیامت و بی بهره از تزکیه او

و منهم من ان تأمنه بدینار . .. انّ الذین یشترون ... و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر

25 - کسی که با سوگند دروغ مال مسلمانی را به چنگ آورد ، مورد غضب الهی است .

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. لهم عذاب الیم

رسول اللّه (ص): من حلف یمیناً یقتطع بها مال اخیه، لقی اللّه عز و جل و هو علیه غضبان فانزل اللّه تصدیق ذلک فی کتابه <ان الذین یشترون . .. >.

_______________________________

امالی شیخ طوسی، ج 1، ص 368، جزء 12 ; نورالثقلین، ج 1، ص 355، ح 193.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 162 - 1،2،11

1 - دسته ای از مردم جوینده رضا و خشنودی خدا و گروهی زمینه ساز خشم و غضب الهی بر خود

افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط من اللّه

2 - یکسان نبودن سرنوشت مؤمنان جوینده خشنودی خداوند ، با هموارکنندگان غضب و خشم الهی بر خویش

افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط من اللّه

11 - دوزخ ، جایگاه و فرجام شوم آنانکه خشم و غضب الهی را بر خویش هموار ساخته اند .

کمن بآء بسخط من اللّه و مأویه جهنّم و بئس المصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 163 - 2،3،8

2 - جویندگان خشنودی و غضب الهی ، هر کدام دارای درجه و جایگاه متفاوت در پیشگاه خداوند هستند .

افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط . .. هم درجات عند اللّه

در برداشت فوق ضمیر <هم> به دو گروه مذکور در آیه قبل برگردانده شده و کاربرد درجه در مورد غضب شدگان از جهت تغلیب است.

3 - هموارکنندگان غضب الهی بر خویشتن ، دارای جایگاه های شومِ متفاوت در پیشگاه خداوند *

کمن بآء بسخط من اللّه . .. هم درجات عند اللّه

در برداشت فوق، <هم> به خصوص <کمن بآء بسخط> برگردانده شده است و مؤیّد این احتمال، نزدیک بودن ضمیر <هم> به مرجعش (کمن بآء) است.

8 - توجه به بینایی گسترده خداوند بر اعمال و رفتار آدمی ، برانگیزنده وی به جلب رضایت خداوند و پرهیز از موجبات خشم او

افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط من اللّه . .. و اللّه بصیر بما یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 22 - 7

ص: 41

7 - ازدواج با همسر پدر ( و یا زنی که پدر با او آمیزش کرده ) ، زشت و مورد خشم خدا و روشی ناپسند است .

و لا تنکحوا ما نکح اباءُوکم . .. انّه کان فاحشهً و مقتاً و ساء سبیلاً

<مقت>، به معنای خشم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 93 - 1

1 - خلود در جهنّم ، غضب و لعنت الهی ، کیفر کشتن مؤمن از روی عمد

و من یقتل مؤمنا متعمّداً فجزاؤه جهنّم خالداً فیها و غضب اللّه علیه و لعنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 154 - 3

3 - نقض میثاق از سوی یهود ، سبب شد تا خداوند بر آنان خشم گیرد و کوه طور را بر سر آنان بالا برد .

و رفعنا فوقهم الطور بمیثقهم

برداشت فوق بر این اساس است که نقض میثاق و تصمیم بر ادامه نقض میثاق علت برافراشتن کوه طور باشد ; بنابراین جمله <و رفعنا . ..> یعنی بدان سبب که پیمان الهی را شکستند و تصمیم بر ادامه پیمان شکنی داشتند، به عنوان تهدید، کوه طور را بر سر آنان بالا برده و مسلط ساختیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 60 - 13،16،17،18،19

13 - گرفتاران به لعنت و غضب خدا ، مسخ شدگان و طاغوت پرستان اهل کتاب خود سزاوار استهزا و نه مؤمنان به خدا و کتب آسمانی

الذین اتخذوا دینکم هزواً . .. منهم القرده و الخنازیر و عبد الطغوت

16 - گرفتاران به لعنت الهی و غضب الهی ، مسخ شدگان و طاغوت پرستان ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل که روی سخن را با اهل کتاب قرار داده بود.

17 - بدترین جایگاه دوزخ از آن مسخ شدگان ، پرستندگان طاغوت ، گرفتاران به لعنت و غضب الهی است .

من لعنه اللّه و غضب علیه و جعل منهم . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

برخی از مفسران <مکاناً> را جایگاه دوزخی توصیف شدگان دانسته اند.

18 - طاغوت پرستان ، مسخ شدگان و گرفتاران به لعنت و غضب الهی ، گمراهترین مردمان از راه راست

من لعنه اللّه . .. و عبد الطغوت أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

19 - پیشینیان اهل کتاب - بر اثر گرفتاری به لعنت و غضب خدا و در آمدن به شکل میمون و خوک و پرستش طاغوت - ، دارای بدترین جایگاه و منزلت در پیشگاه خداوند

من لعنه اللّه . .. أولئک شر مکاناً و اضل عن سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 42

4 - مائده - 5 - 80 - 19

19 - گرفتار شدن آدمی به لعنت پیامبران ، نشاندهنده خشم و غضب الهی بر وی

لعن الذین کفروا من بنی اسرءیل علی لسان داود . .. ان سخط اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 147 - 8

8 - رحمت خدا بر غضب وی پیشی دارد.

فإن کذبوک فقل ربکم ذو رحمه وسعه و لا یرد بأسه عن القوم المجرمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 1،2

1 - خداوند ، قوم عاد را به سبب شرکورزی و انکار رسالت هود به پلیدی گرفتار ساخت و بر آنان غضب کرد .

قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

2 - هود ( ع ) در پاسخ ناباوری قوم عاد به اخطار های عذاب ، فراهم آمدن زمینه های عذاب ( پلید گشتن و گرفتاری به غضب خدا ) را به آنان ابلاغ کرد .

فأتنا بما تعدنا . .. قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 152 - 1،3

1 - خداوند ، گوساله پرستان بنی اسرائیل را به غضبی شدید و قریب الوقوع تهید کرد .

إن الذین اتخذوا العجل سینالهم غضب من ربهم و ذله فی الحیوه الدنیا

<فی الحیوه الدنیا> علاوه بر اینکه قید برای <ذله> است، می تواند <قید> برای غضب نیز باشد. در این صورت مراد از غضب الهی گرفتار ساختن به عذابهای دنیوی است. نکرده آوردن <غضب> دلالت بر شدت غضب و عظمت آن دارد.

3 - عقوبت ها و کیفر های خداوند پرتویی از غضب اوست .

سینالهم غضب من ربهم

مراد از غضب به دلیل <سینالهم> (به آنان اصابت می کند) کیفر و عقوبت است. زیرا غضب یک حالت و صفت است و از کسی به دیگری منتقل نمی شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 156 - 12

12 - سبقت رحمت خدا بر غضب او

عذابی أصیب به من أشاء و رحمتی وسعت کل شیء

خداوند در بیان رحمت، فعل ماضی (وسعت) آورده و همگان را مشمول آن قرار داده است، ولی در بیان غضب، فعل مضارع (أصیب) به کار برده و با مترتب ساختن آن بر مشیت خویش، <من أشاء>، آن را امری مقدر و قطعی قلمداد نکرده است. از مقایسه این دو بیان به دست می آید که رحمت خدا اصل و غضب او عارضی و محدود است.

ص: 43

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 74 - 27

27 - سبقت رحمت الهی بر کیفر و غضبش

فإن یتوبوا یک خیراً لهم و إن یتولوا یعذبهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 115 - 13

13 - عبد الأعلی گوید : قلت لأبی عبداللّه ( ع ) : < . . . و سئلته عن قوله تعالی < و ما کان اللّه لیضل قوماً بعد إذ هدیهم حتی یبین لهم ما یتقون > قال : حتی یعرفهم ما یرضیه و ما یسخطه ;

به امام صادق (ع) گفتم: . .. و درباره قول خدای تعالی: < ... حتی یبین لهم ما یتقون> سؤال کردم، فرمود: مراد این است تا اینکه به آنها بشناساند آنچه که او را خشنود می کند و آنچه او را به غضب در می آورد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 50 - 4

4- تقدم و سبقت لطف و رحمت خداوند بر غضب و عذاب او

نبّیء عبادی أنی أنا الغفور الرحیم . و أن عذابی هو العذاب الألیم

از اینکه خداوند در توصیه به پیامبراسلام(ص) ابتدا غفران و رحمت خود و سپس عذاب خویش را ذکر کرده است می تواند بیانگر این باشد که: غفران و رحمت خداوند همواره بر غضب و عذاب او مقدم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 58 - 5

5- لطف و رحمت الهی بر آدمیان ، همواره ، مقدّم بر غضب او است .

و ربّک الغفور ذوالرحمه لو یؤاخذهم بما کسبوا لعجّل لهم العذاب

جمله <و ربّک الغفور. ..> به منزله تعلیلی برای امتناع در <لو یؤاخذهم> است; یعنی، اگر تعجیلی در مؤاخذه و عذاب برخی از کافران صورت نمی گیرد، به دلیل غفران و رحمت گسترده پروردگار است. بر این اساس، شمول غفران و رحمت خداوند، سابق بر شمول غضب و عقوبت او است; یعنی، اصل اوّلی، شمول رحمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 18 - 13

13 - محبت و قهر خدا ، از ملاک های ارزشگذاری اَعمال و رفتار است .

لاتصعّر . .. و لاتمش ... إنّ اللّه لایحبّ کلّ مختال فخور

از این که لقمان، برای تبیین ضد ارزش بودن تکبر، به این ملاک تمسک جسته است، استفاده می شود که محبت خداوند و متقابلاً قهر وی در شایسته بودن اَعمال و یا عدم آن نقش اساسی دارد.

ص: 44

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 24 - 8

8 - کافران ، هیچ گریزی از حیطه قهر و قدرت خداوند ، ندارند .

نضطرّهم إلی عذاب غلیظ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 3 - 7

7 - سبقت رحمت و فضل خداوند ، بر غضب و عقوبت او

غافر الذنب و قابل التوب شدید العقاب ذی الطول

از تقدم دو صفت <غافرالذنب> و <قابل التوب>، بر <شدیدالعقاب> و <ذی الطول>، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

15 - صافات - 37 - 94 - 2

2 - شدت خشم و نگرانی قوم ابراهیم ، از شکسته شدن بت های شان

فأقبلوا إلیه یزفّون

حرکت شتابان قوم ابراهیم به جانب آن حضرت پس از شکسته شدن بت ها، می تواند گویای برداشت بالا باشد.

قال له موسی إنّک لغویّ مبین

إذ ذهب مغ-ضبًا

آن چه از نظر مفسران و مورخان استفاده می شود، این است که یونس(ع) از میان قومش، به خاطر ایمان نیاوردنشان، خشمگینانه بیرون رفت و به جای دیگری هجرت کرد و آیه شریفه ناظر به این داستان است.

5- گمان یونس ( ع ) در سخت نگرفتن خداوند بر وی ، نسبت به ترک قوم خویش

إذ ذهب مغ-ضبًا فظنّ أن لن نقدر علیه

یکی از معناهای <قدر>، سخت گرفتن و تنگ گرفتن(ضیق) است (مفردات راغب). برداشت یاد شده مبتنی بر این معنا است.

7- یونس ( ع ) در بیرون آمدن از میان قوم کافر خود و هجرت به سرزمین دیگر ، دچار خشم بی جا و گمان نادرست شد . *

إذ ذهب مغ-ضبًا فظنّ أن لن نقدر علیه

21- < قال المأمون للرضا ( ع ) فأخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ : < و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه > فقال الرضا ( ع ) : ذاک یونس بن متی ( ع ) ذهب مغاضباً لقومه < فظنّ > بمعنی إستیقن < أن لن نقدر علیه > أی لن نضیق علیه رزقه . . . < فنادی فی الظلمات > أی ظلمه اللیل و ظلمه البحر و ظلمه بطن الحوت : < أن لا إل-ه إلاّ أنت سبحانک إنّی کنت من الظالمین > بترکی مثل ه-ذه العباده التی قد فرغتنی ل ها فی بطن الحوت ;

در روایت آمده است که] مأمون به امام رضا(ع) گفت: مرا خبر ده از سخن خدای عزّوجلّ <و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه> امام فرمود: او یونس بن متی بود، که در حالی که بر قوم خود غضبناک بود، از میان آنان برفت. <ظنّ> در کلام خدا به معنای <إستیقن> و <لن نقدر علیه> به معنای <لن نضیق علیه رزقه> ... می باشد. <فنادی فی الظلمات>; یعنی، در میان سه تاریکی (تاریکی شب، تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی) ندا کرد: <...سبحانک إنّی کنت من الظالمین>; یعنی، ... من از ستم کارانم; زیرا مثل چنین عبادتی را - که اکنون مرا برای آن در شکم ماهی فارغ گردانیده ای - در گذشته ترک کرده بودم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 154 - 1،2

1 - موسی ( ع ) پس از دریافت وعده الهی ( آمرزش گوساله پرستان تائب و به کیفر رساندن غیر تائبان ) خشمش فرو نشست .

و لما سکت عن موسی الغضب

وقوع جمله <و لما سکت . .. >، پس از دو آیه گذشته، بیانگر این است که فرو نشستن غضب موسی(ع) به خاطر پذیرش توبه تائبان از سوی خدا و تهدید اصرارکنندگان بر گوساله پرستی به کیفری زودرس بوده است.

2 - موسی ( ع ) پس از فرونشستن خشمش ، لوحه های تورات را که بر اثر غضب ر ها ساخته بود ، از زمین برگرفت .

و لما سکت عن موسی الغضب أخذ الألواح

14 - آرامش و بردباری ، سلاحی کارآمد و سازنده در رویارویی با خشم و تعصب جاهلانه

فی قلوبهم الحمیّه . .. فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

از این که خداوند، در قبال لجاجت و خشم جاهلانه مشرکان، پیامبر(ص) و مؤمنان را به سلاح آرامش و طمأنینه مجهز ساخته است; مطلب بالا استفاده می شود.

11 - طه - 20 - 81 - 20

20 - < عن بعض أصحابنا قال : کنت فی مجلس أبی جعفر ( ع ) إذ دخل علیه عمروبن عبید فقال له : جعلت فداک قول اللّه تبارک و تعالی : < و من یحلل علیه غضبی فقد هوی > ما ذلک الغضب ؟ فقال أبوجعفر ( ع ) : هو العقاب ، یاعمرو انّه من زعم انّ اللّه قد زال من شیء إلی شیء فقد وصفه صفه مخلوق و أنّ اللّه تعالی لایستفزه شیء فیغیّره ;

راوی گوید: در مجلس امام باقر(ع) بودم که عمروبن عبید وارد شد، پس به آن حضرت گفت: فدایت شوم سخن خداوند - تبارک و تعالی - <و من یحلل علیه غضبی فقد هوی> مراد از این غضب چیست؟ فرمود: آن عقاب است ای عمرو! همانا کسی که گمان کند خداوند از حالی به حالی دیگر می شود، پس او را به صفت مخلوق توصیف کرده است و خدای تعالی را چیزی تحریک نمی کند تا در او تغییر ایجاد کند>.

35 - کشتن رهبران الهی ، موجب ذلت و فقر و در پی دارنده غضب خداوند است .

ضربت علیهم الذله . .. ذلک بأنهم ... یقتلون النبیین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 140 - 18

18 - حرمت گوش سپردن به سخنان حرام و شنودن آنچه موجب غضب خداوند است .

و قد نزل علیکم فی الکتب أن إذا سمعتم ءایت اللّه یکفر بها

امام صادق(ع): . .. و فرض علی السمع ان یتنزه عن الاستماع الی ما حرم اللّه ... و الاصغاء الی ما اسخط اللّه عز و جل فقال فی ذلک: و قد نزل علیکم فی الکتب ان اذا سمعتم ءایت اللّه یکفر بها و یستهزأ بها فلاتقعدوا معهم ... .

_______________________________

کافی، ج 2، ص 35، ح 1; نورالثقلین، ج 1، ص 564، ح 625.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 157 - 4

4 - ادعای کشتن حضرت مسیح ( ع ) - علی رغم اعتراف به پیامبری وی - مایه گرفتاری یهود به لعنت و غضب خداوند

و قولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه

بدان احتمال که <قولهم> عطف بر <نقضهم> در آیه 155 باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 80 - 13،14،15،17،18،20

13 - گرفتاری به غضب الهی سرنوشت شوم بنی اسرائیل

لبئس ما قدمت لهم انفسهم ان سخط اللّه علیهم

<ان سخط اللّه علیهم> به اصطلاح اهل ادب، مخصوص به ذم است یعنی گرفتاری بنی اسرائیل به غضب و سخط الهی، دستاورد شومی است که برای آخرت خویش فرستاده اند.

14 - پذیرش ولایت کافران و دوستی با آنان ، موجب غضب خداوند بر بنی اسرائیل

تری کثیراً منهم یتولون . .. لبئس ما قدمت لهم انفسهم ان سخط اللّه علیهم

15 - عصیان ، تجاوزگری و ترک نهی از منکر ، موجب سخط و غضب خداوند

ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون . .. کانوا لایتناهون عن منکر ... سخط اللّه علیهم

<ماقدمت لهم انفسهم> می تواند اشاره به تمامی رفتارهای ناروایی باشد که در این آیه و آیات قبل بیان شد. قابل ذکر است که در این صورت <ان سخط اللّه> مضافی همانند موجبات در تقدیر دارد یعنی <موجبات سخط اللّه>.

17 - غضب الهی و عذاب همیشگی ، دستاور پذیرش ولایت کافران و دوستی با آنان

یتولون الذین کفروا لبئس . .. ان سخط اللّه علیهم و فی العذاب هم خلدون

18 - خلود در عذاب مظهر خشم و غضب خداوند

ان سخط اللّه علیهم و فی العذاب هم خلدون

جمله <و فی العذاب . ..> بیان نمودی از خشم الهی (ان سخط اللّه) بر گنهکاران است.

ص: 53

20 - غضب خدا و عذاب همیشگی ، پیامد دوستی بسیاری از بنی اسرائیل با پادشاهان ستمگر و زیبا جلوه دادن هوا های نفسانی آنان ، به امید دستیابی به بهره های دنیایی آنان

تری کثیراً منهم یتولون الذین کفروا . .. و فی العذاب هم خلدون

از امام باقر(ع) در توضیح آیه فوق روایت شده: یتولون الملوک الجبارین و یزیّنون لهم اهوائهم لیصیبوا من دنیاهم.

_______________________________

تفسیر تبیان، ج 3، ص 611; نورالثقلین، ج 1، ص 661، ح 315.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 3،6

3 - شرکورزی و انکار رسالت انبیا ، موجب پلیدی انسان و روایی غضب خداوند بر اوست .

قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

6 - پلیدی و نکبت قوم عاد ، موجب غضب الهی بر آنان شد .

قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

تقدیم ذکری <رجس> بر <غضب> می تواند حاکی از تقدم رتبی آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 152 - 5،6

5 - گرفتار شدن به غضب الهی و عجین شدن زندگانی دنیا به ذلت و خواری ، فرجام پرستشگران غیر خدا

إن الذین اتخذوا العجل سینالهم غضب من ربهم و ذله فی الحیوه الدنیا

6 - ابتلای افترازنندگان بر خدا ، به خشم او و آمیخته شدن زندگانی آنان به ذلت و خواری ، از سنت های خداوند در جوامع انسانی است .

و کذلک نجزی المفترین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 14

14- افترا بستن به خداوند ، مورد غضب و سخط شدید خداوند

و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-هم تالله لتسئلنّ عمّا کنتم تفترون

التفات از غیبت به خطاب، می تواند حاکی از نکته فوق باشد. قسم به لفظ جلاله و لام و نون تأکید در فعل مجهول <تُسئلنّ> نیز می تواند مؤید برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 106 - 1

1- میل و گرایش به کفر پس از پذیرش ایمان ( ارتداد ) ، موجب خشم شدید الهی است

من کفر بالله من بعد إیم-نه . .. فعلیهم غضب من الله

ص: 54

ارتباط <قل عسی. ..> با <اذکر...> ارتباط مقدمه و نتیجه است و پیام آیه این است که: <اگر پس از فراموشی، یاد خدا کردی، می توانی به هدایت ویژه الهی امیدوار باشی و بگویی: <عسی،...> >.

4 - مائده - 5 - 91 - 15

15 - دشمنی و کینه توزی در بین جامعه ایمانی و غفلت از یاد خدا مانع رسیدن آن جامعه به فلاح و رستگاری

لعلکم تفلحون. انما یرید الشیطن ... و یصدکم عن ذکراللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 131 - 4،9

4 - خداوند مردم جامعه ای را که از روی غفلت و ناآگاهی ستم کنند، به عذاب دنیوی نابود نمی کند.

ذلک أن لم یکن ربک مهلک القری بظلم و أهلها غفلون

برای جار و مجرور <بظلم> متعلقهای مختلفی می توان در نظر گرفت، از آن جمله اینکه متعلق به <مهلک> باشد. یعنی: <مهلک القری بسبب ظلم>. برداشت فوق بر این اساس است.

9 - خداوند، ستم و گناهی را که از سر غفلت و ناآگاهی باشد، کیفر نمی دهد.

أن لم یکن ربک مهلک القری بظلم و أهلها غفلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 172 - 11

11 - غفلت ، عذری قابل پذیرش در پیشگاه خداوند

أن تقولوا یوم القیمه إنا کنا هذا غفلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 21

21 - شرک و بت پرستی ، برخاسته از غفلت و بی توجهی انسان نسبت به ربوبیت مطلق و بی همتای خدا بر کران تا کران هستی است .

الذی خلق السموت و الأرض . .. ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه أفلا تذکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 7 - 5

5 - شرک و انکار ربوبیت خدا ، اعتقادی است برخاسته از جهل و غفلت .

و الذین هم عن ءایتنا غفلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 24 - 11

11 - غفلت از حقیقت و هویت باطنی دنیا ، زمینه ای است برای فریفته شدن به زیبایی های صوری و افتادن در دام جلوه های ظاهری آن .

إنما مثل الحیوه الدنیا کماء . .. إذا أخذت زخرفها و ازینت ... کذلک نفصل الأیت لقو

ص: 60

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 72 - 9

9- سرمستی و غفلت ، مانع پذیرفتن نصیحت و خیراندیشی ناصحان

لعمرک إنهم لفی سکرتهم یعمهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 73 - 5

5- سرمستی و غفلت ، از عوامل گرفتار شدن اقوام به عذاب الهی

إنهم لفی سکرتهم یعمهون . فأخذتهم الصیحه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 108 - 9

9- ارتباط مستقیم مهر شدن راه های ادراکی ، با غفلت کامل انسان

طبع الله علی قلوبهم و سمعهم و أبص-رهم و أُول-ئک هم الغ-فلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 109 - 2

2- ورشکستگی و زیان اخروی انسان ، نتیجه قهری و اجتناب ناپذیر دنیاگرایی و غفلت زدگی اوست .

استحبّوا الحیوه الدنیا . .. القوم الک-فرین ... و أُول-ئک هم الغ-فلون . لاجرم أنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 37 - 8

8- غفلت انسان از گذشته حقیر و بی مقدار خویش ، پیش از شکل گرفتن در رحم مادر ، مایه غرور و خودبزرگ بینی او است .

. .. أکفرت بالذی خلقک من تراب ثمّ من نطفه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 7 - 3

3 - انسان ، دارای ضمیری ناخود آگاه و دانسته هایی می باشد که غفلت آن را پوشانده است .

فإنّه یعلم السرّ و أخفی

<أخفی> اسم تفضیل است و مخفی تر از <سر> به چیزی تطبیق می کند که نه تنها انسان آن را از دیگران مکتوم داشته بلکه خود نیز به آن التفات ندارد، ولی در ذهن او ثبت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 44 - 6

6 - غافل بودن از حقیقت و بیم نداشتن از فرجام کردار ناروا ، طغیان گری است .

ص: 61

إنّه طغی . .. لعلّه یتذکّر أو یخشی

خداوند، برای بازداشتن فرعون از طغیان، به موسی و هارون(ع) راه ایجاد تذکر و خشیت را می آموزد. بنابراین نبود این دو خصلت، مایه طغیان گری فرعون بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 97 - 10

10- ظلم و غفلت در دنیا ، موجب حسرت و ندامت انسان در قیامت

ی-ویلنا قد کنّا فی غفله من ه-ذا بل کنّا ظ-لمین

برداشت یاد شده، مبتنی بر این است که <بل> در <بل کنّا. ..> برای اضراب انتقالی باشد; یعنی، سخنان کافران در قیامت دو چیز است: 1- اعتراف به غافل بودن خود; 2- اعتراف به ستمگربودن خویش.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 84 - 3

3 - شرک ورزی ، پدیده ای برخاسته از غفلت و جهل انسان ، نسبت به تعلق و وابستگی همه جانبه او و پدیده های پیرامونش به خداوند

قل لمن الأرض . .. إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 129 - 5

5 - غفلت از مرگ و پندار جاودانگی در دنیا ، عامل روی آوری عادیان به کاخ سازی ، تجمل گرایی و بیهودگی

أتبنون . .. تعبثون . و تتّخذون مصانع لعلّکم تخلدون

تعبیر <لعلّکم تخلدون> بیانگر این معنا است که: کار شما طوری است که گویا از مرگ و ناپایداری زندگی دنیوی، غافل شده اید و می پندارید که همیشه در این دنیا خواهید ماند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 22 - 17

17 - قساوت قلب و خدا فراموشی ، نشانه گمراهی سخت و آشکار

فویل للق-سیه قلوبهم من ذکر اللّه أُول-ئک فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 17

17 - برخورداری از آسودگی ها و نعمت ها به همراه غفلت از یاد خدا و ناشکری ، محنت زا و بلاآفرین است .

ثمّ إذا خوّلن-ه نعمه منّا قال إنّما أُوتیته علی علم بل هی فتنه

یکی از موارد کاربرد <فتنه>، محنت و بلا است و برداشت بالا مبتنی بر این معنا است. بر این اساس می توان گفت: برخورداری از آسودگی و نعمت ها، به همراه این تصور که آنها ناشی از دانش بشری است نه لطف الهی، نه تنها برای بشر نعمت نیست; بلکه در

ص: 62

دنیا و آخرت نقمت و بلا خواهد بود. گفتنی است آیه بعد - که از روبه رو شدن مرفهان بی خبر از خدا با عذاب و بدبختی و کارساز نبودن برخورداری های آنان، سخن می گوید - مؤید همین برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 51 - 2

2 - رفاه مندی و برخورداری از نعمت ها در سایه تلاش و دانش اقتصادی ، در صورت همراه بودن آن با ناسپاسی و غفلت از منشأ خدایی آنها ، هلاکت و بدبختی در دنیا را در پی خواهد داشت .

فما أغنی عنهم ما کانوا یکسبون فأصابهم سیّئات ما کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 22 - 2

2 - غفلت انسان از شهادت اعضا و جوارح ، عامل جرأت وی بر گناه و معصیت

و ما کنتم تستترون أن یشهد علیکم سمعکم و لا أبص-رکم و لا جلودکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 2 - 13

13 - مترتب شدن کیفر بر بعضی از اعمال ناروا ، حتی با عدم توجه و علم انسان *

أن تحبط أعم-لکم و أنتم لاتشعرون

برداشت بالا بدان احتمال است که مراد از <أنتم لاتشعرون> این باشد که هر چند شما از روی غفلت مرتکب بی احترامی به پیامبر(ص) می شوید; اما غفلت، آثار شوم این عمل را نمی زداید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 8 - 3

3- غرور و غفلت ، مانع درس آموزی انسان از پیام های توحیدی نظام شگفت طبیعت *

تبصره و ذکری لکلّ عبد منیب

واژه <عبد> اشاره به روحیه تواضع و <منیب> اشاره به روحیه حق جویی دارد. بنابراین می توان گفت: مفهوم آیه چنین می شود: انسان با داشتن غرور و غفلت، نمی تواند درس های بصیرت و بیدارگر آیات تکوینی خداوند را دریابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 12 - 2

2 - باطل گرایی و سرگرم شدن به پوچی ها ، عامل اصلی تکذیب وحی و قیامت

الذین هم فی خوض یلعبون

از این که <الذین هم. ..> به عنوان تنها وصف <المکذّبین> آمده است; نقش اصلی آن در تکذیب حق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 63

18 - نجم - 53 - 32 - 19

19 - خودستایی ، زاییده غفلت انسان از علم احاطه دار خداوند

هو أعلم بکم . .. فلاتزکّوا أنفسکم

تفریع <فلاتزکّوا أنفسکم> بر <هو أعلم. ..>، نشانگر آن است که تزکیه نفس و ستایش های دروغین انسان از خویش، نتیجه غفلت او از علم نامحدود خداوندی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 51 - 7

7 - غفلت از پیام های عبرت آموز پیامبران و تاریخ ، دور نمایه گرایش به کفر

فهل من مدّکر

از این که خداوند، کفرپیشگان را به هشیاری و بیداری فراخواهنده است; استفاده می شود که مشکل اصلی کافران در غفلت ایشان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 28 - 4

4 - غفلت از زوال پذیری زندگی دنیایی ، زمینه ساز گرایش انسان به کفر و ناسپاسی

کلّ من علیها فان . و یبقی وجه ربّک ... فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

خداوند متعال، نخست فناپذیری زندگی دنیایی را به انسان تذکر داده و در پی آن از آنان خواسته است تا دست از تکذیب نعمت های حق بردارند. از این دو استفاده می شود که یکی از عوامل تکذیب حق، دلبستگی به دنیا و غفلت از ناپایداری آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 19 - 4

4 - غفلت از محاسبه اعمال ، زمینه ساز فراموشی از یاد خداوند *

ی-أیّها الذین ءامنوا . .. و لتنظر إنّ اللّه خبیر بما تعملون. و لاتکونوا کالذین ن

برداشت یاد شده، بدان احتمال است که تقدم <و لتنظر. ..> بر <و لاتکونوا کالذین...> نظر به تقدم رتبی داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 11

11 - بی توجهی به عمق عداوت کافران با اسلام و مسلمانان ، زمینه ساز برقراری روابط دوستانه با آنان

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء . .. یخرجون ... أن تؤمنوا باللّه ربّکم

بیان ابعاد مختلف عداوت کافران با مسلمانان، به عنوان دلیل ممنوعیت ارتباط دوستانه با آنان، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 6

6 - کسانی که خداوند را ناظر بر نیت ها نمی دانند و گشاده دستی های خود را به رخ دیگران می کشند ، گرفتار پنداری موهوم و

ص: 64

ناروایند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

در برداشت یاد شده، گوینده <أهلکت مالاً لبداً> کسی فرض شده که بذل و بخشش های فراوانی داشته ولی در آنها نیت خالصانه نداشته است. این آیه بخششهای او را فاقد ارزش معرفی کرده است.

أعرضتم . .. فیغرقکم بما کفرتم

از اینکه خدا از اعراض یاد خود به کفر (کفرتم) یاد کرده است، استفاده می شود که اعراض از خدا، کفر به اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 24 - 20

20- فراموشی یاد خدا ، مانع هدایت یابی سریع انسان است .

واذکّر ربّک إذا نسیت و قل عسی أن یهدین ربّی لأقرب من ه-ذا رشدًا

<ه-ذا> اشاره به <ذکر ربّ پس از نسیان> - که از <اذکر ربّک إذا نسیت> استفاده می شود - است. مفاد <أقرب من ه-ذا رشداً> این است که: <تدارک یاد خدا، گرچه مایه رشد و هدایت است، اما مداومت بر آن، بدون فراموشی، راهی است که به هدایت، نزدیک تر است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 37 - 3

3- دل بستگیِ شدید به دنیا و غفلت از نقش خداوند در آفرینش و اعطای نعمت ها ، نشانه کفر است .

و کان له ثمر فقال . .. أنا أکثر منک مالاً ... ما أظنّ أن تبید هذه ... قال له صاح

در پی گفته های مرد ثروت مند و فخرفروشی های او و انکار فناپذیری نعمت ها، مرد مؤمن، با سؤال <أکفرت> با وی به گفتوگو پرداخت و این نشان دهنده کفرورزی مرد ثروت مند در اندیشه ها و گفته هایش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 38 - 6

6- زوال ناپذیر شمردن نعمت های دنیا و نادیده گرفتن نقش خدا در پیدایش و زوال آنها ، مستلزم شرک در ربوبیّت است .

ل-کنّاْ هو اللّه ربّی ولاأشرک بربّی أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 124 - 1

1 - روی گردانی از هدایت های الهی و یاد او ، موجب گرفتاری انسان به زندگی سخت و پر از تنگناها

من اتبع هدای . .. و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشه ضنکًا

<معیشه> یا مصدر میمی است و یا به معنای <ما یعاش به> است; یعنی، آنچه که گذران زندگی با آن صورت می گیرد. <ضنک> به معنای تنگی و سختی است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 125 - 14

14 - ژرف اندیشی های همراه با غفلت از یاد خدا ، در حقیقت کوری وبی بصیرتی است .

لم حشرتنی أعمی و قد کنت بصیرًا

کوری در قیامت، نمای واقعیت شخص در دنیا است; یعنی، هر چند او خود را دارای بصیرت می داند، اما در حقیقت فاقد بصیرت

ص: 68

است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 126 - 2،7

2 - به فراموشی سپردن آیات و هدایت های الهی و غفلت از آن ، موجب کور محشور شدن در قیامت است .

لم حشرتنی أعمی . .. قال کذلک أتتک ءای-تنا فنسیتها

7 - غفلت از آیات و هدایت های خداوند و به فراموشی سپردن آنها ، از عوامل محرومیت انسان از توجه و عنایت او ، در قیامت

أتتک ءای-تنا فنسیتها و کذلک الیوم تنسی

مراد از نسیان در <نسیتها> به قرینه <من أعرض عن ذکری> (در آیات پیشین) بی توجهی و روی گردانی از آیات الهی است. و تقابل آن با <تنسی>، گویای این نکته است که نسیان در آن کلمه نیز، به معنای اعراض و ترک می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 11 - 3

3 - غفلت از یاد خدا و احساس ایمنی از کیفر او ، عامل رواج یافتن ظلم و ستم بر مردم در خاندان فرعون

أن ائت القوم الظ-لمین . قوم فرعون ألایتّقون

از مجموع دو آیه استفاده می شود که تقوا (بیم داشتن از خشم خدا و کیفر کردار) مانع ظلم و تباهی است و خاندان فرعون به دلیل بی بهره بودن از عنصر تقوا، گرفتار ظلم و تباهی گشته بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 15 - 9

9 - خودبینی و خدافراموشی ، عامل استکبار آدمی در برابر دین

قالوا من أشدّ منّا قوّه أَوَلم یروا أنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 4،5

4 - دنیاگرایی ، بازتاب اعراض از یاد خدا *

تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

برداشت یاد شده بدین احتمال است که تقدیم عبارت <عن من تولّی عن ذکرنا>، اشاره به نقش روی گردانی از یاد خدا در فریفتگی انسان به دنیا داشته باشد.

5 - محرومیت انسان از هدایت و معارف وحی ، نتیجه روی گردانی از یاد خدا و دنیازدگی

فأعرض عن من تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

ذکر <عن من تولّی. ..> به جای <عنهم>، نشانگر آن است که اوصاف یاد شده، عامل محرمیت مشرکان از قبول دعوت و تبلیغ پیامبر(ص) بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 69

18 - نجم - 53 - 30 - 9

9 - خداگریزی و دنیامحوری ، بارزترین نمود انحراف و گمراهی

تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . .. هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 31 - 5

5 - خداگریزی و دنیامداری ، سرچشمه اصلی بدکرداری در انسان

تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . .. لیجزی الذین أس--وا بما عملوا

از ارتباط آیات شریفه، استفاده می شود که منشأ عملکرد ناشایست، گرایش های خداگریزانه و دنیامحورانه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 34 - 5

5 - خداگریزی ، زمینه ساز ترک مداومت بر اعمال نیک *

تولّی . و أعطی قلیلاً و أکدی

مراد از <تولّی> می تواند اعراض از یاد خدا باشد. بر این اساس از ارتباط دو آیه می توان مطلب بالا را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 19 - 8

8 - غفلت از یاد خدا و بیگانگی با آن در زندگی ، از عوامل خسران انسان ها

فأنس-هم ذکر اللّه . .. إنّ حزب الشیط-ن هم الخ-سرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 19 - 7،8

7 - غافلان از خدا و خویش ، همان فاسقان واقعی و پرده دران حریم ارزش هایند .

و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه فأنسیهم أنفسهم أُول-ئک هم الف-سقون

8 - فسق و گناه پیشگی ، دارای پیوندی عمیق با غفلت از خدا و خویش

و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه فأنسیهم أنفسهم أُول-ئک هم الف-سقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 20 - 2

2 - دوزخ ، فرجام نهایی فاسقان و غافلان از یاد خدا و خویش

و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه . .. أُول-ئک هم الف-سقون. لایستوی أصح-ب النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 7،8

ص: 70

7 - دلبستگی به مال و اولاد و غفلت از یاد خدا ، موجب خسران برای انسان

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

8 - دلبستگان به مال و اولاد ، غافل از یاد خدا و دارای فرجامی خسارت بار

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

بدون پدر امری ساده می باشد.

17 - جاثیه - 45 - 13 - 6

6 - لزوم توجه انسان به مالکیت مطلق خداوند بر جهان هستی و پرهیز از غفلت و غرور به هنگام بهرهوری از طبیعت و مظاهر آن

جمیعًا منه

تذکّر خداوند به این که همه هستی از او است - پس از این که جهان را مسخّر انسان یاد کرده است - می رساند که انسان با حاکمیت بر جهان، زمینه غرور و غفلت از خداوند را دارد. و تأکید <جمیعاً منه> درصدد از میان بردن این غفلت است.

1 - بقره - 2 - 144 - 21

21 - اعمال انسان ها هرگز مورد غفلت خداوند نخواهد بود .

و ما اللّه بغفل عما یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 149 - 6

6 - اعمال انسان ها هرگز مورد غفلت خداوند نیست .

و ما اللّه بغفل عما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 255 - 11

11 - ناسازگاریِ غفلت از تدبیرِ عالم با قیّومیت خداوند .

الحیّ القیوم لا تأخذه سنه و لا نوم

جمله <لا تأخذه . .. > به منزله بیانی است برای صفت <قیوم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 132 - 4

4 - پروردگار هیچگاه از اعمال و رفتار جنیان و انسانها غافل نیست.

و ما ربک بغفل عما یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 123 - 10

10- خداوند ، هرگز از اعمال انسان ها غافل نبوده و رفتارشان بر او مخفی نمی ماند .

و ما ربک بغ-فل عما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 42 - 2

2- غافل پنداشتن خداوند از عملکرد ستمگران ، پنداری باطل است .

و لاتحسبنّ الله غ-فلاً عمّا یعمل الظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 17 - 6

6 - راه نداشتن کمترین غفلت در خداوند نسبت به خلقش

و ما کنّا عن الخلق غ-فلین

ص: 81

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 93 - 10،15

10 - عدم غفلت خداوند از عملکرد خلق و موضع گیری آنان در برابر آیات الهی

سیریکم ءای-ته. .. و ما ربّک بغ-فل عمّا تعملون

15 - تأخیر کیفر حق ستیزان ، براساس مصالح و نه معلول غفلت خداوند از کردار آنان

سیریکم ءای-ته . .. و ما ربّک بغ-فل عمّا تعملون

با توجه به این که بیشتر آیات این سوره، متوجه منکران رسالت پیامبر(ص) و توحید ربوبی خداوند است، خاتمه یافتن سوره با تعبیر <سیریکم آیاته> و <ما ربّک بغافل. ..> می رساند که خداوند، از نشان دادن آیات انکار ناپذیر خود، عاجز نیست و از کردار بندگان نیز غافل نمی باشد و به موقع جزای آنان را خواهد داد.

19 - مزمل - 73 - 19 - 1،2

1 - قرآن ، زداینده غفلت ها و مایه یادآوری و بیداری انسان ها

إنّ ه-ذه تذکره

2 - آگاهی از قیامت و سرگذشت انسان ها در آن روز ، زداینده غفلت ها و مایه یادآوری و بیداری

إنّ ه-ذه تذکره

آیات گذشته، درباره قیامت و احوال انسان ها در آن روز بود; ازاین رو ممکن است، <ه-ذه> اشاره به این موضوع باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 4 - 1

1 - وعظ و ارشاد دینی ، زمینه ساز از میان رفتن غفلت ها است .

أو یذّکّر

ذکر و حفظ به یک معنا است; با این تفاوت که به اصل ذخیره سازی اطلاعات <حفظ> و به حاضر ساختن آن در قلب یا زبان - چه پس از فراموشی و چه بدون آن - <ذکر> می گویند (مفردات راغب). <ذکری> اسم مصدر <تذکیر> (تذکر دادن) است و به معنای <ذکر> و <تذکّر> و نقیض نسیان نیز آمده است (لسان العرب). این کلمه در آیه - به قرینه <یذکّر> - به معنای اثرپذیری از ذکر و برطرف شدن غفلت است که در مورد آیه شریفه، حضور ابن ام مکتوم در مجلس وعظ و ارشاد پیامبر(ص)، می توانست آن را به دنبال داشته باشد.

4 - مائده - 5 - 91 - 8

8 - روی آوری به مظاهر شرک زمینه ساز غفلت از یاد خدا و ترک نماز

انما الخمر و المیسر و الانصاب . .. و یصدکم عن ذکراللّه و عن الصلوه

نیاوردن قید <فی الخمر و المیسر> در جمله <و یصدکم . ..> - به خلاف جمله <ان یوقع ..> -، می تواند اشاره به این باشد که منشأ ترک یاد خدا و برپایی نماز مخصوص شراب و قمار نیست بلکه برخاسته از گرایش به انصاب و ازلام (مظاهر شرک) نیز هست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 40 - 3

3- دارایی ها و توان مندی ها ، از عمده ترین زمینه های غفلت و کفرورزی است .

و هم فی غفله و هم لایؤمنون . إنّا نحن نرث الأرض

از جمله وجوه ارتباطی این آیه با آیه قبل، بیان اسباب غفلت و سعی در ریشه کن کردن آن است. دراین آیه خداوند برای متنبّه ساختن آدمیان و از بین بردن عوامل غفلت آنان، بر فناپذیری ثروت های دنیا و ساکنان زمین تأکید کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 8

8 - مظاهر طبیعت و متاع های دنیایی ، از زمینه های غفلت انسان از یاد خدا

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 87 - 6

6 - انسان ، بدون بهره مند شدن از تعالیم قرآن ، در معرض انواع غفلت ها و نسیان ها است .

إن هو إلاّ ذکر للع-لمین

با توجه به ذکر بودن و مایه یاد و بیداری بودن قرآن برای انسان ها، برداشت یاد شده قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 75 - 3

3 - افراط در شادمانی و زندگی سرمستانه ، زمینه ساز غفلت از حقایق و معارف الهی و انکار و تکذیب آنها

الذین کذّبوا بالکت-ب . .. ذلکم بما کنتم تفرحون فی الأرض بغیر الحقّ و بما کنتم تم

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که مشار الیه <ذلکم> تکذیب کافران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 13 - 3

3 - تسلط بر موهبت های طبیعی و صنعتی ، نباید به غرور و غفلت انسان بینجامد .

و جعل لکم من الفلک و الأنع-م . .. لتستوا علی ظهوره ثمّ تذکروا نعمه ربّکم إذا است

ص: 85

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 32 - 4

4 - انسان ، همواره در معرض لغزش و غفلت از خدا و فرونهادن مسؤولیت ها *

لکلّ أوّاب حفیظ

واژه <أوّاب> در جایی صادق است که فرد، گرفتار نوعی غفلت و لغزش شود و یا در معرض چنین مشکلی قرار داشته باشد و نیازمند به آن باشد که خویش را در مسیر توجه به خدا، حفظ کرده یا بدان مسیر متوجه سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 5 - 3

3 - ثروت و امکانات مادی ، زمینه ساز بازماندن از تلاش برای درک معارف الهی و غافل سازنده انسان از عاقبت خویش *

أمّا من استغنی

مراد از <استغناء> ممکن است داشتن مال و ثروت باشد. در این صورت - به قرینه <جاءک یسعی و هو یخشی> در توصیف جبهه مقابل - می توان گفت ثروتمندان در معرض ترک حضور در مجالس دینی و خودداری از تلاش برای آموختن دین و دچار محرومیت از خشیت هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 9 - 5

5 - احساس بی نیازی از تعالیم دین ، زمینه ساز غفلت از خداوند و بی باکی از آلودگی به پلیدی ها است .

أمّا من استغنی . .. ألاّ یزّکّی ... و هو یخشی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 1 - 1

1 - تلاش برای برتری یافتن بر دیگران در ثروت و منزلت ، مردم را به خود مشغول ساخته ، از اهداف مهم تر باز داشته است .

ألهیکم التکاثر

<الهاه کذا>; یعنی، او را مشغول ساخته و از امر مهم تر باز داشت (مفردات). تکاثر، به معنای <مکاثره> است; یعنی، افزون تر بودن را ابزار غلبه بر دیگران قرار دادن (تاج العروس) و یا رقابت با یکدیگر در فراوانی مال و عزت. (مفردات)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 104 - 5،6

5- هشدار خداوند به بنی اسرائیل ، در غافل نشدن از آخرت پس از دستیابی به آرامش و حاکمیت

اسکنوا الأرض فإذا جاء وعد الأخره جئنا بکم لفیفًا

6- دستیابی به آرامش و قدرت اجتماعی ، زمینه غفلت انسان از جهان آخرت

اسکنوا الأرض فإذا جاء وعد الأخره جئنا بکم لفیفًا

برداشت فوق بر این اساس است که خداوند پس از <اسکنوا الأرض> - که کنایه حاکمیت و قدرت است - مسأله قیامت و احضار انسانها را مطرح کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 77 - 6

6 - برخورداری از امکانات و دارایی های زیاد ، زمینه ساز دلبسته شدن انسان به دنیا و غافل شدن وی از سرای آخرت

و ابتغ فیما ءاتیک اللّه الدار الأخره

8 - احساس بی نیازی از خداوند، زمینه غفلت از یاد او و گرایش به شرک است.

تدعونه تضرعاً و خفیه . .. قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم أنتم تشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 95 - 9

9 - رفاه و آسایش فراوان ، زمینه ساز غفلت از یاد خدا و پیدایش بینش های غیر الهی است .

ثم بدلنا . .. حتی عفوا و قالوا قد مس ءاباءنا الضراء و السراء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 12 - 12

12 - رفاه و آسایش بسیار و بر کنار بودن از گرفتاری ها و مصایب روزگار ، زمینه ساز غفلت از یاد خداست .

فلما کشفنا عنه ضرّه مرّ کأن لم یدعنا إلی ضرّ مسّه کذلک زین للمسرفین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 22 - 11

11 - اقبال دنیا به مردم ، زمینه ساز غفلت از خدا و ادبار آن ، عامل توجه به خداست .

و جرین بهم بریح طیبه و فرحوا بها جاءتها ریح عاصف . .. و ظنوا أنهم أحیط بهم دعوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 67 - 6،10

6- انسان ها پس از رهایی از خطر های مرگ آفرین ، خدا را فراموش می کنند و از حق روی گردان می شوند .

فلمّا نج-ّکم إلی البرّ أعرضتم

10- غفلت از یاد خدا در پی نجات از خطرات ، برخاسته از خصلت حق ناشناسی شدید انسان است .

فلمّا نج-ّکم إلی البرّ أعرضتم و کان الإنس-ن کفورًا

جمله <و کان الإنسان کفوراً> - که بیانگر یک خصلت عام همه انسانهاست - به منزله تعلیل برای مطالب قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 38 - 8

8- شرک و غفلت از ربوبیّت خدا ، مهم ترین خطر رفاه زدگی و سرمستی به امکانات دنیوی است .

ل-کنّاْ هو اللّه ربّی و لاأشرک بربّی أحدًا

مرد مؤمن، برای جدا کردن صف خویش از ثروت مند مغرور، به دو نکته اشاره کرده است: ربوبیّت خدا و عدم شرک و با این تعبیر، ثروت مند مغرور را به غفلت از خدا و گرفتاری به شرک، هشدار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 110 - 3

ص: 88

3 - استهزا کردن مؤمنان ، زمینه ساز غفلت کامل از یاد خدا

فاتّخذتموهم سخریًّا حتّی أنسوکم ذکری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 37 - 7

7 - تجارت و داد و ستد اقتصادی ، زمینه ای بس خطرناک برای غفلت از یاد خدا و انجام تکالیف الهی

رجال لاتلهیهم تج-ره و لابیع عن ذکر اللّه و إقام الصلوه و إیتاء الزکوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 8

8 - رفاه بسیار ، زمینه ساز از یاد بردن خدا و غفلت از تعالیم قرآن

و ل-کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

مقصود از <الذکر> در آیه شریفه، هم می تواند یاد خدا باشد و هم قرآن; زیرا <ذکر> یکی از نام های قرآن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 12

12 - رفاه و آسایش بسیار و برکنار بودن از گرفتاری ها و مصیبت های روزگار ، زمینه غفلت از یاد خداوند است .

ثمّ إذا خوّله نعمه منه نسی ما کان یدعوا إلیه من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 12

12 - آسودگی از گرفتاری ها به همراه برخورداری از نعمت ها ، زمینه غرور انسان و غفلت وی از نقش خداوند در عرصه تحولات زندگی

ثمّ إذا خوّلن-ه نعمه منّا قال إنّما أُوتیته علی علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 50 - 2

2 - آسودگی و برخورداری از نعمت ها ، همواره در طول تاریخ موجب غرور انسان و غفلت وی از نقش خداوند در عرصه تحولات زندگی بوده است .

قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 50 - 8

8 - رفاه و سرخوشی ، زمینه خودبینی و غفلت از یاد خدا

و لئن أذقن-ه رحمه . .. لیقولنّ ه-ذا لی

ص: 89

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 9 - 10

10 - جهل و ناآگاهی ، مایه دلخوش شدن انسان به مظاهر زندگی دنیایی و بی توجهی به ذکر خدا و عبادت او و مصالح نهفته در آن

ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 10 - 6

6 - وجود خطر غافل شدن از یاد خدا ، در کسب و کار و خرید و فروش

و ابتغوا من فضل اللّه و اذکروا اللّه کثیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 17 - 5

5 - رفاه و وفور نعمت ، زمینه ساز غفلت از یاد خداوند

لأسقین-هم ماء غدقًا . .. و من یعرض عن ذکر ربّه

مطرح شدن اعراض و غفلت از یاد خدا - پس از یادآوری رفاه و وفور نعمت در سایه ایمان و دینداری - نشانگر حقیقت یاد شده است.

إنّ ه-ؤلاء یحبّون العاجله و یذرون وراءهم یومًا ثقیلاً

برداشت یاد شده با توجّه به این نکته است که آیه شریفه درصدد نکوهش و محکوم کردن کسانی است که تنها به دنیا دلبسته و آخرت را رها کرده اند.

ألم نجعل له . .. و لسانًا و شفتین

استفهام در <ألم نجعل . ..>، برای تعجب و گرفتن اقرار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 10 - 6

6 - شناخت راه های نیک و بد ، نعمتی الهی و غفلت از آن ، شگفت آور و ملامت بار است .

ألم نجعل . .. و هدین-ه النجدین

3- نقش بلا ها ، در بیرون آمدن انسان ، از غفلت و بازگشت به سوی خداوند

ربّنا اکشف عنّا العذاب إنّا مؤمنون

تبدیل کرد .

أخذنا أهلها بالبأساء . .. ثم بدلنا مکان السیئه الحسنه حتی عفوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 108 - 8

8- دنیاگرایی ، عامل غفلت انسان از حقایق بایسته و دانستنی

ذلک بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا علی الأخره . .. و أُول-ئک هم الغ-فلون

در آیه شریفه، مفعول و متعلق <غافلون> ذکر نشده است; یعنی، بیان نشده که کافران دنیاگرا نسبت به چه چیز غفلت دارند. بنابراین عدم ذکر، دلیل این است که دنیاگرایی، عامل غفلت انسان از هر نوع حقایق دانستنی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 202 - 2

2 - غوطهوری مجرمان در گناه و تباهی ، مایه غفلت آنان از عذاب الهی

فیأتیهم بغته و هم لایشعرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 6 - 9

9 - مردمِ بی بهره از تعالیم پیامبران و ادیان الهی ، مردمی غافل و بی خبراند .

لتنذر قومًا ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 27 - 7

7 - انسان ، بدون وحی و الهام الهی ، غرق در انواع غفلت ها و بی خبری ها است .

و لقد ضربنا للناس فی ه-ذا القرءان من کلّ مثل لعلّهم یتذکّرون

برداشت یاد شده از تعبیر <یتذکّرون> به دست می آید; زیرا تذکر و بیدارباش در جایی به کار می رود که در مقابل آن، غفلت و بی خبری وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 52 - 2

2 - ناآگاهی از مشیت و تقدیر خداوند در رزق و روزی انسان ها ، سبب انتساب نعمت ها و برخورداری ها به دانش بشری است .

قال إنّما أُوتیته علی علم . .. أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر

آیه شریفه در مقام بیان نقش خداوند در برخورداری ها و نعمت های انسان ها است. این مسأله می تواند از چرایی منتسب کردن نعمت ها به دانش بشری از سوی انسان ها حکایت کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 100

18 - ذاریات - 51 - 11 - 3

3 - غفلت از ارزش ها ، معلول غرق شدن در گرداب پندار ها و تمنیات نفسانی است . *

الخرّصون . الذین هم فی غمره ساهون

از ارتباط <فی غمره> با <ساهون> ممکن است چنین استفاده شود که انسان، زمانی گرفتار غفلت و حق ستیزی می شود که دل مشغولی های دنیا و حفره های جاه و مال و شهوت، او را در خود فرو برده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 18 - 12

12 - احساس اقتدار و ایمنی از آسیب دشمن ، زمینه ساز غفلت و کم تقوایی است . *

ی-أی-ّها الذین ءامنوا اتّقوا اللّه و لتنظر . .. و اتّقوا اللّه

در آیات پیشین خداوند به مؤمنان اطمینان داد که کافران یهود از این پس، تاب رویارویی مستقیم نخواهند داشت و منافقان هم کاری از پیش نخواهند برد; ولی پس از آن اطمینان بخشی، اکنون توصیه به تقوا کرده است. گویی که احساس ایمنی، زمینه غفلت را فراهم می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 19 - 6

6 - خدافراموشی انسان ، عامل غفلت او از سعادت و حقایق وجودی خویش

و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه فأنسیهم أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 2 - 4

4 - زیارت اهل قبور برای تفاخر بر دیگران ، ناپسند و مایه غفلت از اهداف اصلی نعمت ها است .

ألهیکم . .. حتّی زرتم المقابر

یعلمون ظ-هرًا من الحیوه الدنیا و هم عن الأخره هم غ-فلون

مرجع ضمیر <هم> واژه <الناس> با وصف سطحی نگری درباره دنیا است. آوردن وصفی دیگر (غفلت از آخرت) پس از صفت سطحی نگری، با تکرار ضمیر <هم> می تواند اشعاری به حقیقت یاد شده باشد.

خواهد بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 14 - 18

18 - شیطان ، همواره درصدد فریب دادن انسان و غافل کردن او از خداوند است .

و غرّکم باللّه الغرور

توصیف شیطان به <غرور>، نشان دهنده آن است که فریب کاری، با ذات شیطان درهم آمیخته و عجین شده است و او همواره در پی آن است که انسان را، از یاد خداوند غافل گرداند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 19 - 2،4

2 - شیطان ، در صورت چیره شدن بر انسان ، خدا را از یاد او می برد .

فأنس-هم ذکر اللّه

4 - فراموش شدن خدا در زندگی منافقان ، نتیجه استیلای شیطان بر آنان

استحوذ علیهم الشیط-ن فأنس-هم ذکر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 4

4 - غفلت و باز ماندن از یاد خداوند ، طبیعت دلبسته شدن به مال و اولاد

لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

<إلهاء> (مصدر <تلهکم>) به معنای مشغول و سرگرم کردن است. نسبت دادن <إلهاء> به <اموال و اولاد> گویای مطلب یاد شده است. گفتنی است که لازمه مشغول کردن به خود، ایجاد غفلت از یاد خدا می باشد.

3- غفلت از معاد و تردید در آن ، معلول دل بستگی شدید به دنیا است .

أنا أکثر منک مالاً . .. قال ما أظنّ أن تبید هذه أبدًا . و ما أظنّ الساعه قائمه

بل هم عن ذکر ربّهم معرضون . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که <ه-ؤلاء> اشاره به حاضرین در اذهان مخاطبان (مردم مکه) باشد; همان طور که مشارالیه در بسیاری از آیات نازل شده در مکه، مردم آن سرزمین هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 46 - 9

9 - بی بهره بودن مردم سرزمین مکه از تعلیمات آسمانی ، عامل عقب ماندگی آنان و فراگیر شدن غفلت و بی خبری در میان آنها

لتنذر قومًا ما أتیهم من نذیر من قبلک لعلّهم یتذکّرون

18 - مجادله - 58 - 19 - 4

4 - فراموش شدن خدا در زندگی منافقان ، نتیجه استیلای شیطان بر آنان

استحوذ علیهم الشیط-ن فأنس-هم ذکر اللّه

فرحوا بالحیوه الدنیا و ما الحیوه الدنیا فی الأخره إلاّ مت-ع

بیان ناچیزی دنیا در قیاس با آخرت ، پس از مذمّت گروهی که به دنیا دل خوش کرده اند (فرحوا بالحیوه الدنیا) ، می رساند که مراد از آن گروه ، مردمی هستند که آخرت را نپذیرفته و یا از آن غفلت کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 7 - 2

2 - اکثریت انسان ها ، به جهان واپسین ، بی توجّه و از آن غافل اند .

و ل-کنّ أکثر الناس . .. و هم عن الأخره هم غ-فلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 22 - 1

1- انسان در دنیا ، گرفتار غفلت و بی خبری نسبت به حقایق اخروی

لقد کنت فی غفله من ه-ذا

17 - فتح - 48 - 12 - 5

5 - تحلیل متخلفان درباره سفر حدیبیه و بی فرجام بودن آن ، متّکی بر محاسبات بشری و نادیده گرفتن اراده الهی

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

از قرائن و زمینه های تاریخی، دشواری این سفر قابل پیش بینی بود و متخلفان براساس همین معیارها، این سفر را بی فرجام می دیدند; غافل از این که دعوت پیامبر(ص) به بن بست نخواهد رسید و حمایت الهی از آن حضرت دریغ نخواهد شد.

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر <عنها> به <نقمت> (برگرفته شده از <انتقمنا>) برگردد و جمله <و کانوا . .. > حال برای ضمیر <کذبوا> باشد. گفتنی است در این صورت غفلت به معنای حقیقی آن (بی خبر بودن و توجه نداشتن) خواهد بود.

در قیامت و کیفر و پاداش الهی در آن

سنفرغ لکم أیّه الثقلان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

استفهام در <فبأیّ ءالآء> توبیخی است و تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان> به خاطر توجه خطاب به جن و انس است.

7 - یونس - 10 - 3 - 21

21 - شرک و بت پرستی ، برخاسته از غفلت و بی توجهی انسان نسبت به ربوبیت مطلق و بی همتای خدا بر کران تا کران هستی است .

الذی خلق السموت و الأرض . .. ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه أفلا تذکرون

10 - مریم - 19 - 39 - 9

9- باور نداشتن قیامت و غفلت از حسرت باربودن آن ستم گری است .

ل-کن الظ-لمون . .. هم فی غفله و هم لایؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 6

6 - معبود های مشرکان در پاسخ به سؤال خداوند در قیامت ، عامل انحراف و گمراهی مشرکان را ، برخورداری آنان و پدرانشان از رفاه بسیار و از یاد بردن خدا خواهند دانست .

و ل-کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

<ل-کن> - که در استدراک به کار می رود - در آیه شریفه برای رد این اتهام است که معبودها در گمراهی مشرکان مؤثر بودند و نیز برای بیان علت های واقعی این انحراف است که در این آیه، به دو عامل اشاره شده است: 1- رفاه (که موجب فراموشی خدا است) (متّعتهم. ..الذکر). 2- رفتار هلاکت بار آنان ( و کانوا قوماً بوراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 5

5 - سان دیدن سلیمان ( ع ) از اسب ها و علاقه شدید او به آنها ، موجب غفلت او از یاد خدا گشت .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <عن> در <عن ذکر ربّی> به معنای <علی> و <أحببت> به معنای <آثرت> (ترجیح دادم) باشد; یعنی، من آن چنان به دوستی با اسب ها سرگرم شدم که آن را بر یاد خدا ترجیح دادم و از او غافل ماندم; تا آن که آفتاب غروب کرد و یا این که اسب ها از نظرم پنهان شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 17،19

17 - برخورداری از آسودگی ها و نعمت ها به همراه غفلت از یاد خدا و ناشکری ، محنت زا و بلاآفرین است .

ثمّ إذا خوّلن-ه نعمه منّا قال إنّما أُوتیته علی علم بل هی فتنه

یکی از موارد کاربرد <فتنه>، محنت و بلا است و برداشت بالا مبتنی بر این معنا است. بر این اساس می توان گفت: برخورداری از آسودگی و نعمت ها، به همراه این تصور که آنها ناشی از دانش بشری است نه لطف الهی، نه تنها برای بشر نعمت نیست; بلکه در دنیا و آخرت نقمت و بلا خواهد بود. گفتنی است آیه بعد - که از روبه رو شدن مرفهان بی خبر از خدا با عذاب و بدبختی و کارساز نبودن برخورداری های آنان، سخن می گوید - مؤید همین برداشت است.

19 - بیشتر انسان ها از منشأ اصلی نعمت ها و آسودگی ها ( خدایی بودن آنها ) و مقدار تأثیر دانش بشری در پدید آمدن آنها ، بی خبر و ناآگاه اند .

قال إنّما أُوتیته علی علم بل هی فتنه و ل-کنّ أکثرهم لایعلمون

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که متعلق علم در <لایعلمون>، مطلبی باشد که از جمله <قال إنّما أُوتیته. ..> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 50 - 1

1 - دادن نقش اصلی به دانش و تلاش بشری در برخورداری از آسودگی ها و نعمت ها و نادیده گرفتن نقش خداوند در عرصه

ص: 114

زندگی ، تفکر همه مرفهان و برخورداران در طول تاریخ

قال إنّما أُوتیته علی علم . .. قد قالها الذین من قبلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 13 - 6

6 - رفاهمندان و برخورداران از نعمت ، در خطر غفلت از یاد خدا

ثمّ تذکروا نعمه ربّکم إذا استویتم علیه

قید <إذا استویتم علیه>، می تواند ناظر به نکته یادشده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 29 - 4

4- منافق ، گرفتار خوش خیالی و غافل از کمین خداوند

أم حسب الذین فی قلوبهم مرض أن لن یخرج اللّه أضغ-نهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 32 - 4

4 - انسان ، همواره در معرض لغزش و غفلت از خدا و فرونهادن مسؤولیت ها *

لکلّ أوّاب حفیظ

واژه <أوّاب> در جایی صادق است که فرد، گرفتار نوعی غفلت و لغزش شود و یا در معرض چنین مشکلی قرار داشته باشد و نیازمند به آن باشد که خویش را در مسیر توجه به خدا، حفظ کرده یا بدان مسیر متوجه سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 3

3 - اعراض از یاد خدا و دنیامداری ، دو پدیده به هم پیوسته و تفکیک ناپذیر

تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 14 - 14،19

14 - منافقان ، فریفته دنیا و غافل از خداوند

و غرّکم باللّه الغرور

در صورتی که مراد از <الغرور> دنیا باشد، مقصود این خواهد بود که مظاهر دنیا (مال، جاه، مقام و. ..) شما را فریب داده و از خدا غافلتان کرده است.

19 - آرزوی ناکامی برای جامعه ایمانی ، تردید در باور های دینی ، فریفتگی به آرزو های باطل و مظاهر دنیا و غفلت از خداوند ، از اوصاف منافقان و از نشانه های نفاق

و غرّکم باللّه الغرور

ص: 115

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 19 - 3

3 - منافقان ، غافل از یاد خدا و بیگانه با آن

فأنس-هم ذکر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 28 - 6

6 - سرزنش شدن باغداران یمنی از سوی برادر خردمند و معتدل خود ، به سبب فراموش کردن یاد خدا و محروم ساختن مستمندان از محصولات باغ

قال أوسطهم ألم أقل لکم لولا تسبّحون

مطلب یاد شده، با توجه به این نکته است که همزه در <ألم> برای استفهام توبیخی است.

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 11

11 - بی توجهی به عمق عداوت کافران با اسلام و مسلمانان ، زمینه ساز برقراری روابط دوستانه با آنان

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء . .. یخرجون ... أن تؤمنوا باللّه ربّکم

بیان ابعاد مختلف عداوت کافران با مسلمانان، به عنوان دلیل ممنوعیت ارتباط دوستانه با آنان، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 28 - 5

5 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 36 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 49 - 3

3 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 51 - 3

3 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خدا ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فیهما عینان تجریان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 65 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 67 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت الهی

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 69 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیبگران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

ص: 119

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 71 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 73 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 75 - 3

3 - توبیخ شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت پروردگار خویش

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 77 - 3

3 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

7 - خدافراموشان، شادمان از فراوانی نعمت و رفاه و آسایش خویش و غافل از سنت استدراج

فلما نسوا ما ذکروا به فتحنا علیهم أبوب کل شیء حتی إذا فرحوا بما أوتوا

فأذاقهم اللّه الخزی . .. لو کانوا یعلمون

18 - رحمن - 55 - 34 - 1

1 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، بر بی توجهی آنان نسبت به قدرت مطلق الهی و عجز و ناتوانی خویش

إن استطعتم . .. لاتنفذون إلاّ بسلط-ن . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل، از استفهام توبیخی در <فبأیّ. ..> مطلب بالا استفاده می شود. گفتنی است که تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان> به خاطر توجه خطاب به جن و انس است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 38 - 2

2 - توبیخ شدن کافران و تکذیب گران جن و انس ، به خاطر بی اعتنایی به نعمت های الهی و غفلت از قدرت قاهر او بر نظام جهان

فإذا انشقّت السّماء . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

عبارت <انشقّت السّماء. ..> نشانگر قدرت قاهر خداوند بر جهان است و از این که پس از تذکر قدرت، تکذیب گران را به محاکمه نشانده، مطلب بالا استفاده می شود. گفتنی است که تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان> به خاطر توجه خطاب به جن و انس می باشد.

إنّک میّت و إنّهم میّتون

ضمیر <إنّهم> به مشرکان و کافران باز می گردد. طرح مسأله رحلت آنان - که با تأکید همراه است (إنّک و إنّهم)- و غیر قابل انکاربودن این حقیقت، می تواند گویای غفلت شدید مشرکان و کافران از مسأله مرگ باشد; گو این که آنان منکر حقیقت یاد شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 47 - 6

6 - انسان ها ، در معرض غفلت نسبت به روز قیامت

من قبل أن یأتی یوم لامردّ له من اللّه

تأکید خداوند، درباره حقیقت روز قیامت، می تواند از آن جهت باشد که بسیاری از مردم نسبت به این امر مهم غافل اند.

خلق الإنس-ن من صلص-ل . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 18 - 3

3 - توبیخ کافران و تکذیب گران جن و انس ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های الهی ، متجلی در طلوع و غروب خورشید

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ظاهراً به خاطر توجه خطاب به جن و انس است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 21 - 4

4 - سرزنش تکذیب گران و کافران جن و انس از سوی خدا ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

استفهام در <فبأیّ ءالآء> توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 23 - 4

4 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خدا ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت فراگیر الهی

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

استفهام در<فبأیّ ءالآء> توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 25 - 5

5 - سرزنش تکذیب گران و کافران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

تثنیه آمدن <کما> و<تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 28 - 5

5 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان>، ممکن است به خاطر توجه خطاب به جن و انس باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 36 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

ص: 132

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 38 - 2

2 - توبیخ شدن کافران و تکذیب گران جن و انس ، به خاطر بی اعتنایی به نعمت های الهی و غفلت از قدرت قاهر او بر نظام جهان

فإذا انشقّت السّماء . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

عبارت <انشقّت السّماء. ..> نشانگر قدرت قاهر خداوند بر جهان است و از این که پس از تذکر قدرت، تکذیب گران را به محاکمه نشانده، مطلب بالا استفاده می شود. گفتنی است که تثنیه آمدن <کما> و <تکذّبان> به خاطر توجه خطاب به جن و انس می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 45 - 2

2 - توبیخ کافران و تکذیب گران جن و انس ، به خاطر بی توجهی و نادیده انگاشتن نعمت های خداوند

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 49 - 3

3 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 51 - 3

3 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خدا ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت حق

فیهما عینان تجریان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 53 - 4

4 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های الهی

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 55 - 4

4 - سرزنش کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های الهی

متّک-ین علی . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 57 - 3

ص: 133

3 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 59 - 3

3 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 61 - 3

3 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های الهی

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 63 - 3

3 - توبیخ کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت های الهی و محروم ساختن خویش از آن

و من دونهما جنّتان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 65 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 67 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت الهی

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 69 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیبگران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 134

18 - رحمن - 55 - 71 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 73 - 4

4 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 75 - 3

3 - توبیخ شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت پروردگار خویش

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 77 - 3

3 - سرزنش شدن کافران و تکذیب گران جن و انس از سوی خداوند ، به خاطر نادیده انگاشتن نعمت ها و جلوه های ربوبیت او

فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

20 - ماعون - 107 - 7 - 4

4 - خواندن نماز ، بدون تصمیم بر امدادرسانی به نیازمندان ، غفلت از < حقیقت نماز > است .

الذین هم عن صلاتهم ساهون . .. و یمنعون الماعون

3 - غفلت و غرور باغداران یمنی ، بر اثر قدرت اقتصادی و توانایی خود

و غدوا علی حرد ق-درین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 28 - 6

6 - سرزنش شدن باغداران یمنی از سوی برادر خردمند و معتدل خود ، به سبب فراموش کردن یاد خدا و محروم ساختن مستمندان از محصولات باغ

قال أوسطهم ألم أقل لکم لولا تسبّحون

مطلب یاد شده، با توجه به این نکته است که همزه در <ألم> برای استفهام توبیخی است.

در صورتی که <عذاباً دون ذلک> نظر به کیفر دنیوی داشته باشد، احتمال می رود که <أکثرهم لایعلمون> به این معنا باشد که کافران به رغم ابتلا به این کیفرهای الهی، معمولاً توجه ندارند که علت آن، کفر ایشان است.

16 - غافر - 40 - 57 - 6

6 - بیشتر کافران و مشرکان ستیزه جو و مجادله گر در صدر اسلام ، مردمی غافل و بی خبر از معارف الهی ( چون توحید و معاد ) بودند .

و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

ممکن است مقصود از <الناس> در آیه شریفه، مردم عصر نزول قرآن (چون اهل مکه) باشد. برداشت یادشده بر این احتمال مبتنی است.

خداوند، فهم حقایق قرآن را با زبان پیامبر(ص) سهولت بخشیده است. در عین حال با تعبیر <لعلّهم...> به پیامبر(ص) تذکر می دهد که با وجود آسانی فهم قرآن، انتظار نداشته باش که بی چون و چرا همه بیدار شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 22 - 1،4

1- انسان در دنیا ، گرفتار غفلت و بی خبری نسبت به حقایق اخروی

لقد کنت فی غفله من ه-ذا

4- حقیقت ، قابل شهود در دنیا ; اما آدمی گرفتار غفلت و سطحی نگری

لقد کنت فی غفله من ه-ذا

<غفلت> در جایی صادق است که حقیقت قابل شهود باشد; ولی آدمی به دلایلی از مشاهده آن محروم بماند. تعبیر <کشفنا...> می رساند که آدمی در دنیا، گرفتار سطحی نگری است و چشمانش در حجاب دنیاگرایی قرار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 35 - 4

4 - غفلت انسان ، از کردار خویش و فراموش کردن آن پیش از برپایی قیامت

یوم یتذکّر الإنس-ن ما سعی

فلاموت ثمّ قرأ رسول اللّه ( ص ) : < و أنذرهم یوم الحسره إذ قضی الأمر و هم فی غفله > و أشار بیده و قال : أهل الدنیا فی غفله ;

از رسول خدا(ص) روایت شده: آن گاه که بهشتیان به بهشت و جهنمیان به جهنم درآیند . .. گفته می شود: ای اهل بهشت! (این جا) جاودانگی است و مرگ نیست و ای اهل آتش! (این جا) جاودانگی است و مرگ نیست، سپس رسول خدا(ص) این آیه را خواند <و أنذرهم یوم الحسره إذ قضی الأمر و هم فی غفله> (آن گاه حضرت) با دست خود اشاره کرد و فرمود: اهل دنیا در غفلت اند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 1 - 1

1- انسان ها از حسابرسی قیامت - در عین نزدیک بودن آن - در غفلت شدید به سر می برند .

اقترب للناس حسابهم و هم فی غفله معرضون

کلمه <فی> در <فی غفله> برای ظرفیت مجازی است و دلالت بر شدتِ وصف می کند; یعنی، غفلت مردم از حسابرسی قیامت بسیار شدید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 62 - 9

9 - انسان ها در بیشتر عمر خود ، غافل از الطاف الهی در حق خویش

قلیلاً ما تذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 49 - 3

3 - انقراض نسل بشر در دنیا و آغاز قیامت ، غافل گیرانه و در حالی خواهد بود که همگان سرگرم جدال و کشمکش روزانه اند .

ما ینظرون إلاّ صیحه وحده تأخذهم و هم یخصّمون

<یخصّمون> (از ماده <خصومت> و <خصام>) به معنای جدال و کشمکش است و جمله <و هم یخصمون>، حال برای ضمیر مفعولی در <تأخذهم> است; یعنی، در حالی که آنان سرگرم جدال و کشمکش بر سر زندگی مادی اند، ناگهان صیحه سهمگین آنان را فراخواهد گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 8 - 13

13 - انسان ها هنگام رهایی از مشکلات و دستیابی به آسودگی ، موقعیت گذشته خود را فراموش کرده و ناسپاس می شوند .

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ . .. ثمّ إذا خوّله نعمه منه نسی ما کان یدعوا إلیه من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 47 - 6

6 - انسان ها ، در معرض غفلت نسبت به روز قیامت

من قبل أن یأتی یوم لامردّ له من اللّه

تأکید خداوند، درباره حقیقت روز قیامت، می تواند از آن جهت باشد که بسیاری از مردم نسبت به این امر مهم غافل اند.

ص: 141

5- خداوند ، توطئه گران علیه دین را به گونه ای غافلگیرانه گرفتار عذاب کرد که هیچ گاه به آن گمان نمی بردند .

قد مکر الذین من قبلهم . .. و أت-هم العذاب من حیث لایشعرون

9- توطئه گران علیه دین ، هیچ گاه گمان نمی کردند که مکرشان علیه دین ، دامنگیر خود آنان خواهد شد .

قد مکر الذین من قبلهم فأتی الله بنی-نهم من القواعد . .. و أت-هم العذاب من حیث لا

2 - آیات قرآن ، راهنما و مایه غفلت زدایی و زمینه پندگیری و عبرت

کلاّ إنّها تذکره

مراد از ضمیر در <إنّها>، آیات قرآن است که با توجّه به بیان اوصاف آنها در آیات بعد، تصریح به مرجع ضمیر لزومی نداشته است. <تذکره> اعم از <دلالت> (راهنمایی) و <اماره> (نشانه) است و به هر چیزی که با آن تذکّر حاصل شود، اطلاق می گردد (مفردات راغب). <تذکیر> (مرادف تذکره) به معنای موعظه کردن و <ذکری> (اسم مصدر آن) به معنای عبرت است (قاموس); بنابراین مراد از <تذکره> بودن قرآن، راهنمایی، موعظه کردن و مایه عبرت بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 16 - 4

4 - ارجمندی ، عظمت و پیراستگی صفحات قرآن و مقام والای نویسندگان آن ، تضمین کننده شایستگی آن برای غفلت زدایی و بیان حقایق

إنّها تذکره . .. فی صحف مکرّمه . مرفوعه مطهّره . بأیدی سفره . کرام برره

أن ائت القوم الظ-لمین . قوم فرعون ألایتّقون

از مجموع دو آیه استفاده می شود که تقوا (بیم داشتن از خشم خدا و کیفر کردار) مانع ظلم و تباهی است و خاندان فرعون به دلیل بی بهره بودن از عنصر تقوا، گرفتار ظلم و تباهی گشته بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 44 - 2

2 - فرعونیان ، سخن حکیمانه و خیرخواهانه مؤمن آل فرعون را ، به خوبی درک نکرده و در غفلت شدید به سر می بردند .

فستذکرون ما أقول لکم

می پندارید که همیشه در این دنیا خواهید ماند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 24 - 6

6- نزول عذاب بر قوم عاد ، به هنگام ناباوری و غفلت آنان

فلمّا رأوه . .. قالوا ه-ذا عارض ممطرنا

آنان به قدری از خدا و وعده های هود(ع) غافل بودند که هرگز احتمال نمی دادند توده هایی را که می بینند، طوفان بلا باشد.

برداشت یاد شده از آمدن <فی> - که برای ظرفیت است - استفاده می شود. بدین صورت که غفلت، ظرف و انسانِ غافل، مظروف قرار گرفته است و این حکایت از غوطهور شدن و فرورفتن در عمق غفلت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 63 - 3

3 - قلب های کافران ، پوشیده در حجاب غفلت و ناآگاهی

بل قلوبهم فی غمره من ه-ذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 7 - 3

3 - سطحی نگری کافران در مظاهر شگفت انگیز طبیعت و نادیده گرفتن قدرت الهی در آن ، مورد سرزنش خداوند

فقد کذّبوا . .. أَوَلم یرواإلی الأرض کم أنبتنا فیها

استفهام در <أَوَلم یروا. ..> برای توبیخ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 26 - 8

8 - هلاکت امت های کافر پیشین ، در حال غفلت و سرگرمی آنان به دنیا ، بوده است .

أهلکنا . .. یمشون فی مس-کنهم

احتمال دارد که جمله <یمشون. ..> حال برای مفعول <أهلکنا> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 9 - 8

8 - مؤمنان ، برخلاف کافران ، تنها در گرفتاری به یاد خدا نیستند ; بلکه در همه حال ( خوشی و ناخوشی ) رو به خدا می آورند .

و إذا مسّ الإنس-ن ضرّ دعا ربّه . .. أمّن هو ق-نت ءاناء الّیل ساجدًا ... و یرجوا

برداشت بالا از ارتباط میان آیه شریفه با آیه پیش به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 30 - 3

3 - غفلت شدید کافران و مشرکان ، از مرگ و حیات پس از آن ( قیامت )

إنّک میّت و إنّهم میّتون

ضمیر <إنّهم> به مشرکان و کافران باز می گردد. طرح مسأله رحلت آنان - که با تأکید همراه است (إنّک و إنّهم)- و غیر قابل انکاربودن این حقیقت، می تواند گویای غفلت شدید مشرکان و کافران از مسأله مرگ باشد; گو این که آنان منکر حقیقت یاد شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 149

16 - غافر - 40 - 58 - 5

5 - مؤمنان نیک کردار ، گروهی روشن بین و اهل بصیرت و کافران بدکردار ، گروهی کوردل و غافل اند .

و ما یستوی الأعمی و البصیر و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت و لا المسیء

<الأعمی> و <البصیر> تمثیلی برای مؤمنان نیک کردار و کافران بد کرداراست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 22 - 1

1 - کفرپیشگان و گنه کاران ، غافل از آگاهی و نظارت اعضا و جوارح بر اعمالشان

و ما کنتم تستترون أن یشهد علیکم سمعکم و لا أبص-رکم و لا جلودکم

<أن یشهد> به تقدیر <مخافه> (برای ترس) است. بنابراین مفاد <ما کنتم...> این است که شما برای ترس از شهادت گوش، چشم و پوستتان خود را مخفی نمی کردید; زیرا غافل بودید و نمی دانستید که آنها شاهد بر اعمال شما هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 2 - 5

5- چشم پوشی کافران ، از عظمت خدشه ناپذیر قرآن و تمسک آنان به بشر بودن پیامبر ( ص ) ، برای انکار رسالت آن حضرت

و القرءان المجید . بل عجبوا أن جاءهم منذر منهم فقال الک-فرون ه-ذا شیء عجیب

از ارتباط این آیه با آیه قبل - که سوگند به ارجمندی قرآن بود - می توان استفاده کرد که خداوند قبل از هر چیز، عظمت خدشه ناپذیر آیات قرآن را به کافران یادآور شده و ایشان را به سبب تمسک به مسائل بی ارزش، ملامت کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 61 - 1

1 - کافران ، گرفتار غفلت ، تکبر و سرمستی

و أنتم س-مدون

<سُمود> در معانی <سهو> (غافل سازنده انسان از کارهای مهم و سرنوشت ساز) و بالا گرفتن سر از روی خودبزرگ بینی و غرور به کار می رود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 23 - 2

2 - کافران ، بی اعتنا به مرگ ، قبر و قیامت خود و بی توجّه به نشانه های خدا در خلقت خویش

کلاّ

<کلاّ> می تواند برای ردع و باز داشتن از توهّمی باشد که آیات پیشین، زمینه ساز پیدایش آن بود و آن این که با وجود زمینه های توجّه به خداوند در آفرینش انسان از نطفه تا زمان مرگ و دفن او، ممکن نیست کسی در کفر بماند. <کلاّ> دلالت دارد که نباید چنین پنداشت، زیرا افرادی با وجود تمام این نشانه ها، بر کفر خود اصرار ورزیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 150

20 - بروج - 85 - 20 - 3

3 - کافران ، از سیطره خداوند بر آنها غافل اند .

و اللّه من ورائهم محیط

<من وراء> (از پشت سر)، کنایه از غافلگیرانه بودن است; همان گونه که دشمن برای هجوم غافلگیرانه، از پشت سر حمله می کند.

از قرائن و زمینه های تاریخی، دشواری این سفر قابل پیش بینی بود و متخلفان براساس همین معیارها، این سفر را بی فرجام می دیدند; غافل از این که دعوت پیامبر(ص) به بن بست نخواهد رسید و حمایت الهی از آن حضرت دریغ نخواهد شد.

6 - مردم در آغاز بعثت و اجداد آنان در عصر جاهلیت ، در غفلت و بی خبری بسر می بردند .

ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون

برداشت یاد شده مبتنی بر این نکته است که ضمیر <هم> به مجموع <قوم> و <آباء> بازگردد.

7 - غفلت و بی خبری مردم در آغاز بعثت و اجداد آنان در جاهلیت ، ناشی از نبودن پیامبر و منذر الهی در میان آنها بوده است .

ما أُنذر ءاباؤهم فهم غ-فلون

برداشت یاد شده بر این اساس مبتنی است که <ما> در <ما اُنذر> نافیه و جمله <فهم غافلون> متفرع بر نفی انذار باشد; یعنی، انذار نشدنشان موجب غفلت آنان گردید.

1 - سرزنش شدن مشرکان ، به سبب بیدار نشدن و پند نگرفتن آنان در برابر حقایق الهی

أفلاتذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 30 - 3

3 - غفلت شدید کافران و مشرکان ، از مرگ و حیات پس از آن ( قیامت )

إنّک میّت و إنّهم میّتون

ضمیر <إنّهم> به مشرکان و کافران باز می گردد. طرح مسأله رحلت آنان - که با تأکید همراه است (إنّک و إنّهم)- و غیر قابل انکاربودن این حقیقت، می تواند گویای غفلت شدید مشرکان و کافران از مسأله مرگ باشد; گو این که آنان منکر حقیقت یاد شده اند.

الذین هم فی غمره ساهون

<غمره> به معنای فرو رفتن در جهل و نادانی و <ساهی> به معنای غافل و بی خبر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 12 - 1

1 - تکذیب کنندگان قیامت ، عناصری فرو رفته در باطل و سرگرم هوسرانی

للمکذّبین . الذین هم فی خوض یلعبون

<خوض> به معنای وارد شدن در کارهای بیهوده و باطل و <لعب> (مصدر <یلعبون>) به معنای سرگرمی و هوسرانی است.