فاذکرونی أذکرکم

فعل <أذکر> در جواب امر قرار گرفته و لذا با حرف شرطی مقدر، مجزوم شده است. در نتیجه جمله با تقدیر آن چنین می شود: <فاذکرونی ان تذکرونی أذکرکم; به یاد من باشید، اگر به یاد من باشید به یاد شما خواهم بود.> یاد کردن خدا از بندگان، به معنای عنایت و توجه خاص به آنهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 25 - 4

4- پیامبر ( ص ) ، مورد توجه و عنایت خاص خداوند

و إن ربّک هو یحشرهم

از اینکه برای بیان حشر اخروی انسانها، صفت <رب> به کاف خطاب - که پیامبر(ص) است - اضافه شده است، می تواند به خاطر نکته فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 10

10- هدایت شدگان ، از عنایت خداوند و از مددکار و یاورانی برخوردار خواهند بود .

فمنهم من هدی الله و منهم من حقّت علیه الضل-له . .. فإن الله لایهدی من یضلّ و ما

از آن جایی که خداوند مردم را دو گروه هدایت پذیر و گمراه معرفی کرده و گمراهان را محروم از هدایت خدا و یار و یاور دانسته است، به قرینه مقابله می توان نکته یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 96 - 5

5- صابران ، برخوردار از عنایت و فضل ویژه الهی

و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 110 - 2،9

2- خداوند ، نسبت به مهاجرانی که با هجرت ، جهاد و صبر ، دین خود را حفظ کردند ، بسیار بخشنده و مهربان است .

ثمّ إن ربّک للذین هاجروا من بعد ما فتنوا ثمّ ج-هدوا و صبروا

خبر <إن ربّک للذین . ..> محذوف است که <لغفور رحیم> بر آن دلالت دارد.

9- هجرت کنندگان رنج دیده ، جهادگر و مقاوم ، مورد عنایت خاص خداوند و برخوردار از نصرت او *

ثمّ إن ربّک للذین هاجروا من بعد ما فتنوا ثمّ ج-هدوا و صبروا

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که <ربّک> اسم <إن> بوده و لام حرف جر و <الذین> متعلق به خبر محذوفی مانند <هو ناصر لهم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 74 - 3

3- حضرت لوط ( ع ) از عنایت ویژه الهی برخوردار بود .

و لوطًا ءاتین-ه حکمًا و علمًا

جمله <و لوطاً آتیناه. ..> عطف بر جمله <لقد آتینا إبراهیم...> است و تقدم <لوطاً> که مفعول فعل <آتیناه>است - بیانگر این نکته است که لوط(ع) مورد عنایت ویژه خداوند بود; زیرا در آیه قبل، خداوند از لوط(ع) به تبع داستان ابراهیم(ع) یاد کرد; ولی

ص: 5

دراین آیه به طور جداگانه از آن حضرت یاد نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 26 - 6

6 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، خود را مورد توجه ویژه پروردگار می دانست .

إنّی مهاجر إلی ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 5 - 6

6 - محسنان ، برپادارنده نماز و پرداخت کننده زکات و اهل یقین به عالم آخرت و برخوردار از عنایت خاص خداوندند .

للمحسنین . .. أُول-ئک علی هدًی من ربّهم

اضافه <ربّ> به ضمیر <هم> - که مرجع آن، محسنان است - اشاره به نکته یاد شده می کند.

عنایتهای خدا

لم حشرتنی أعمی . .. کذلک الیوم تنسی

عذاب و مهلت به کافران اشاره داشته باشد; چنان که در سوره ای دیگر فرموده است: <و ما کان اللّه لیعذّبهم و أنت فیهم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 131 - 20

20 - رزق ویژه خداوند به پیامبر ( ص ) ، پرتویی از ربوبیت و عنایت او به آن حضرت است .

و رزق ربّک

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتًا

2 - انتخاب کنندگان ولیّ و کارسازی غیر از خدا ، همانند عنکبوت اند که برای خود خانه ای بی بنیاد ، بنا کرده است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتًا

6 - خانه عنکبوت ، بی بنیاد و سست ترین خانه ها است .

و إنّ أوهن البیوت لبیت العنکبوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 42 - 3

3 - تشریح بی بنیادی شرک - همانند بی بنیادی خانه عنکبوت - برخاسته از علم خداوند است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتًا . .. إنّ اللّه

ص: 10

و إمّا تعرضنّ . .. فقل لهم قولاً میسورًا

و وصّینا الإنس-ن بولدیه إحس-نًا

سفارش خداوند نسبت به ارج و مقام والدین، بیانگر این حقیقت است که اسلام دینی محدود به ابعاد عبادی و فردی نیست; بلکه به تمامی ابعاد حیات انسان توجه دارد; از جمله تقویت عواطف انسانی که نهایتاً به تحکیم بنیاد خانواده و جامعه منتهی می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 3 - 5

5 - ارزش های دینی ، مقدّم بر روابط خویشاوندی و عواطف خانوادگی

لاتتّخذوا عدوّی . .. لن تنفعکم أرحامکم و لا أول-دکم یوم القی-مه

14 - هارون با تحریک عواطف موسی ( ع ) در صدد تسکین غضب او و مطمئن ساختنش بر انجام وظایف و مسؤولیت های خویش در برابر منحرفان بنی اسرائیل برآمد .

قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی

به نظر می رسد هارون با انتخاب <ای فرزند مادرم> در خطاب به موسی، در صدد تحریک عواطف وی به سوی خود بوده است.

5 - هارون ( ع ) با مشاهده غضب موسی ( ع ) ، سعی در فرونشاندن خشم آن حضرت و جلب محبت و تحریک عواطف او داشت .

قال ی-بنؤُمّ

مخاطب قرار دادن موسی(ع) با ندای <یابن أمِّ> گویای این نکته است که هارون(ع) سعی داشت با برانگیختن احساسات موسی، غضب او را فرونشانده و سپس توضیحات خود را بیان کند. در باره مفتوح بودن کلمه <أُمّ> توجیهاتی بیان شده است; از جمله این که اصل آن <یابن أمّاه> بوده و برای تخفیف چنین شده است.

یخرجاکم من أرضکم . .. بطریقتکم المثلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 198 - 4

4 - لزوم توجه به احساسات ملی جوامع ، در تبلیغ و هدایت

و لو نزّلن-ه علی بعض الأعجمین

به کارگیری واژه <لو> - که برای امتناع است - نشان می دهد که اگر خداوند قرآن را بر شخصیتی غیر عرب زبان نازل می کرد، بی تردید مردم عرب از ایمان آوردن به غیر آن سر باز می زدند و این نبود مگر به خاطر احساسات قومی وملی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 36 - 6

6 - حضرت شعیب ( ع ) در ابلاغ پیام های خود به مردم مدین ، از احساسات و تعلّقات خویشاوندی بهره می گرفت .

ی-قوم اعبدوا اللّه

خطاب به قوم و نسبت دادن آنها به خود، می تواند به منظور امر یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 16 - 3

3 - لازم است که تبلیغ معارف دین ، به محبّت و تحریک احساس و عاطفه مخاطب آمیخته گردد .

ی-بنیّ إنّها إن تک

فقال یقوم اعبدوا اللّه

نوح با نسبت دادن مردمان به خویشتن با اضافه کلمه <قوم> به <یا> متکلم (یا قوم، یعنی ای مردم من)، در صدد برانگیختن عواطف آنان به سوی خود

5 - تحریک عواطف انسانی از روش های قرآن برای جلوگیری از ظلم و گناه

اثماً مبیناً. و کیف تأخذونه و قد افضی بعضکم الی بعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 38 - 7

7 - فرمان های دین در رسیدگی مالی به دیگران ، با عواطف طبیعی انسان ، هماهنگ است .

فأَت ذا القربی حقّه و المسکین و ابن السبیل

تقدم ادای حقوق خویشان بر دیگران، می تواند با توجه به این نکته باشد که انسان، به صورت فطری و طبیعی، رسیدگی به خویشان را در اولویت قرار می دهد.

لاتدخلوا من باب وحد . .. ما أُغنی عنکم من الله من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 8،10

8- توصیه یعقوب ( ع ) به فرزندانش ( لزوم اختیار کردن دروازه های متعدد برای ورود به مصر ) جز تلاش برای سلامتی فرزندانش ، اثر دیگری نداشت .

ما کان یغنی عنهم من الله من شیء إلاّ حاجه فی نفس یعقوب قضی-ها

استثنا در عبارت <إلاّ حاجه . ..> استثنای منقطع است. ظاهر آن است که ضمیر فاعلی در <قضاها> به یعقوب(ع) باز گردد. بر این اساس معنای <ما کان یغنی ... إلاّ حاجه فی نفس یعقوب قضاها> چنین می شود: تدبیر یعقوب(ع) هرگز بازدارنده آنچه از ناحیه خداوند مقدر شده بود نشد ; لکن یعقوب(ع) خواسته ای داشت که با دستور خویش (ادخلوا من أبواب متفرقه) عملی ساخت. بر اساس این معنا مراد از خواسته او (حاجه) انجام وظیفه است و آن راهنمایی فرزندان به اسباب رهایی از خطرات احتمالی است.

10- یعقوب ( ع ) آنچه وظیفه او برای تأمین سلامت فرزندانش بوده ، به کار بست .

إلاّ حاجه فی نفس یعقوب قضی-ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 1

1- یعقوب ( ع ) پس از شنیدن خبر بازداشت بنیامین و مقصر دانستن فرزندانش ، بر آنان خشم گرفت و از ایشان روی برتافت .

و تولی عنهم

<تولی> به معنای روی گردانی است. روی گردانی یعقوب(ع) از فرزندانش به قرینه <فهو کظیم> از سر خشم و غضب بر آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 24 - 8

8- توجه انسان به ضعف ها و نیاز های دوران کودکی و خدمات و زحمات پدر و مادر ، برانگیزنده عواطف وی نسبت به آنان است .

و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 21 - 9

9 - وجود عواطف دوستانه میان اعضای خانواده و نیز مهرورزی آنها به هم از آیات الهی است .

و جعل بینکم مودّه و رحمه

احتمال دارد عبارت <و جعل بینکم. ..> ادامه عبارت پیشین و ناظر به شفقت و مهر و ترحمی باشد که از ناحیه والدین به فرزندان، و بر عکس اعمال می گردد.

3 - نساء - 4 - 34 - 33

33 - استفاده از عواطف زن ، زمینه ای مناسب برای اصلاح رفتار های ناهنجار وی

و اهجروهنّ فی المضاجع

ترک همخوابگی، یک مسأله عاطفی است که در مورد اصلاح زنان سفارش شده است.

و أصبح فؤاد أُمّ موسی فرغا إن کادت لتبدی به لولا أن ربطنا علی قلبها

6 - احساس خطر مرگ برای فرزند ، ضربه ای سهمگین بر مادر و مایه پریشانی خاطر وی

إن کادت لتبدی به لولا أن ربطنا علی قلبها

مراد از برداشت یاد شده این است که اگر خداوند دل مادر موسی را محکم نکرده بود، وی به خاطر احساس خطری که برای موسی(ع) داشت، ممکن بود از خود بی خود شده و ناله سر دهد و راز موسی(ع) را فاش سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 13 - 8

8 - حضور کودک در کنار مادر ، مایه سرور و روشنی دیدگان و فراق او ، موجب اندوه و نگرانی مادر

فرددن-ه إلی أُمّه کی تقرّ عینها و لاتحزن

برداشت بالا بنابراین است که عبارت <و جعل بینکم . ..> ارائه کلام سابق باشد. در این صورت <و جعل بینکم...> درصدد بیان این مهم است که زن و مرد ناآشنا، چگونه پس از ازدواج، الفت و انس و زندگی محبت آمیزی پیدا می کنند.

8 - وجود مهر و عواطف دوستانه میان زن و شوهر ، عنایت خدادادی و از آیات الهی است .

و من ءای-ته . .. و جعل بینکم مودّه و رحمه

33 - احساسات دینی نباید بهانه تعدی و ظلم شود .

و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم عن المسجدالحرام ان تعتدوا

بنابر اینکه <ان صدوکم> به تقدیر <لام>، بیانگر علت کینه مسلمانان نسبت به مشرکان باشد. یعنی جلوگیری از ورود به مسجدالحرام، که یک مسأله دینی است و موجب دشمنی شده، نباید بهانه تعدی و تجاوز قرار گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 8 - 13

13 - احساسات باید تحت الشعاع عدالت باشد .

و لایجر منکم شنئان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا

3 - عواطف انسانی ، از زمینه های ایجاد انگیزه برای رعایت حقوق یتیمان جامعه

ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم

4 - تحریک عواطف ، از روش های قرآن برای ترغیب به رعایت حقوق دیگران

ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 34 - 33

33 - استفاده از عواطف زن ، زمینه ای مناسب برای اصلاح رفتار های ناهنجار وی

و اهجروهنّ فی المضاجع

ترک همخوابگی، یک مسأله عاطفی است که در مورد اصلاح زنان سفارش شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 75 - 7

7 - بهره گیری قرآن از عواطف انسانی برای بسیج نیروها

و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل اللّه و المستضعفین من الرّجال و النّساء و الولدان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 5

5 - تمامی قدرت ها و عوامل ، مقهور اراده و خواست خداست .

و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 153 - 14

14 - عوامل طبیعی ، تحت سیطره خداوند و رام فرمان اوست .

فأخذتهم الصعقه بظلمهم

ی-أرض ابلعی ماءک و ی-سماء أقلعی و غیض الماء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 65 - 7

7 - عوامل طبیعی ، تحت امر خدا و مجاری تحقق اراده او است .

ألم تر أنّ اللّه سخّر لکم ما فی الأرض . .. و یمسک السماء أن تقع علی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 12 - 6

6 - عملکرد عوامل طبیعی ، در پرتو فرمان و اراده الهی

اللّه الذی سخّر لکم . .. بأمره

انتساب جریان کشتی ها به امر الهی - با این که حرکت کشتی بر آب طبق قوانین طبیعی و خواص فیزیکی صورت می گیرد - بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 69 - 2

2- خاصیت و لوازم طبیعی اشیا و فعل و انفعالات آنها ، در قلمرو اراده خداوند و قابل تغییر به قدرت او است .

قلنا ی-نار کونی بردًا و سل-مًا علی إبرهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 11 - 2

2 - تأثیر و کارسازی عوامل و اسباب طبیعی ، در چارچوب اراده و رخصت خداوند است .

ما أصاب من مصیبه إلاّ بإذن اللّه

عوامل، از جمله آتش را از تأثیر انداخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 33 - 4

4 - عوامل طبیعت ، مقهور اراده الهی است .

لنرسل علیهم حجاره من طین

با این که سنگ و خاک بر زمین نشسته و معمولاً آنچه از آسمان می بارد باران است - و نه تکه های سنگ - اما خداوند با این آیات فهمانده که برای او ریختن سنگ از آسمان، همانند ریختن قطره های باران، آسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 11 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مسخر فرمان و اراده الهی

ففتحنا أبوب السّماء بماء منهمر

12- حاکمیت خدا بر هستی ، لزوم اتکا به خداوند و تنافی نداشتن توکل با تدارک اسباب و علتها ، از تعالیم یعقوب ( ع ) به فرزندان خویش

وادخلوا من أبوب متفرقه و ما أُغنی عنکم من الله من شیء

15- توکل بر خدا و اعتقاد به حاکمت مطلق الهی نباید موجب نادیده انگاشتن اسباب و علل طبیعی شود .

ادخلوا من أبوب متفرقه . .. إن الحکم إلاّ لله علیه توکلت

توکل کردن یعقوب(ع) بر خداوند (علیه توکلت) او را از چاره اندیشی و جست و جوی اسباب (لاتدخلوا من باب واحد . ..) باز نداشت. و این درسی برای همگان است که نه تنها تدارک اسباب با توکل تنافی ندارد ; بلکه باید اسباب و علّتها را فراهم آورد و بر خداوند نیز توکل داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 18

18- توصیه های یعقوب ( ع ) به فرزندان خویش ( لزوم توکل بر خدا و به کارگیری اسباب و علل ) جلوه ای از علم ویژه او بود .

ادخلوا من أبوب متفرقه . .. و علیه فلیتوکل المتوکلون ... إنه لذو علم لما علّمن-ه

إن ربی لطیف لما یشاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 12 - 5

5- عوامل طبیعی در اختیار خداوند است و تنها او حاکم بر آنهاست .

هو الذی یریکم البرق . .. و ینشیء السحاب الثقال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 11 - 6

6- اراده الهی ، حاکم بر روابط و عوامل طبیعی و مادّی حیات است .

فضربنا علی ءاذانهم فی الکهف سنین عددًا

یخرج لنا مما تنبت الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 6 - 14

14 - عوامل طبیعی، مسخر اراده الهی و در قلمرو قدرت اوست.

کم أهلکنا . .. مکنهم ... و أرسلنا السماء ... و جعلنا الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 80 - 13،14،18

13 - ابراهیم(ع) ترس مفروض از پدیده های جهان را به خواست و مشیت خداوند دانست، نه تأثیر مستقل پدیده ها و ربوبیت آنها

و لا أخاف ما تشرکون به إلا أن یشاء ربی شیئا

14 - خوف انگیز بودن برخی پدیده ها و رخدادهای جهان به مشیت خداوند است، نه ربوبیت پدیده ها و تأثیر آنها.

و لا أخاف ما تشرکون به إلا أن یشاء ربی

18 - تأثیر و نقش هر پدیده ای در جهان هستی مرهون مشیت و اذن پروردگار است.

إلا أن یشاء ربی شیئا و سع ربی کل شیء علما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 99 - 5

5 - خداوند در اداره امور عالم طبیعت و چرخش حیات آن از طریق اسباب عمل می کند.

أنزل من السماء ماء فأخرجنا به نبات کل شیء

حرف جرّ در <به> معنای وسیله و ابزار دارد، یعنی ما به وسیله آب روییدنیها را از دانه و هسته بیرون می آوریم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 26 - 6

6 - تأثیر عوامل طبیعی و افعال آدمیان با مشیت و اراده الهی است.

قد أنزلنا

بدیهی است تهیه لباس علاوه بر مواد اصلی، که به وسیله عوامل طبیعی به دست می آید، به عملکرد انسانها نیز وابسته است. قرآن همه این اعمال را به خدا نسبت داده (أنزلنا ... ) تا به این حقیقت اشاره کند که عوامل طبیعی و افعال آدمیان، همه و همه، در اختیار خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 57 - 8

8 - هماهنگی و پیوستگی عوامل طبیعی و عملکرد آنها در پرتو اراده خداوند است .

و هو الذی یرسل الریح بشراً . .. فاخرجنا به من کل الثمرت

ص: 41

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 86 - 10

10 - عملکرد عوامل طبیعی به اراده خداوند و در اختیار اوست .

فکثرکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 133 - 5

5 - موجودات هستی و عوامل طبیعی در اختیار خدا و افعال آنها بسته به اراده اوست .

فأرسلنا علیهم الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 25 - 5

5- عمل عوامل طبیعی در گرو اذن و فرمان خداوند است .

تؤتی أکلها کلّ حین بإذن ربّها

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که <تؤتی أکلها کلّ حین> ادامه مشبه به باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 22 - 7

7- عمل عوامل طبیعی ، تحت اراده و قدرت خداوند است .

و أرسلنا الری-ح لوقح فأنزلنا من السّماء ماء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 32 - 5

5- عملکرد عوامل طبیعی و روند عادی امور هستی ، فعل خداوند است .

جعلنا لأحدهما جنّتین . .. و حففن-هما بنخل

دو فعل متکلّم <جعلنا> و <حففنا> به این نکته اشاره دارد که علل و اسباب طبیعی، در تأثیر، مستقل نبوده و جملگی، مرهون مشیّت و خواست خداوندند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 53 - 15

15 - عملکرد عوامل طبیعی ، فعل خدا است .

فأخرجنا به أزوجًا من نبات شتّی

ضمیرهای غایب (جعل، سلک و أنزل)، در ادامه آیه به ضمیر متکلم (أخرجنا) تغییر یافته است تا تأکیدی بر این نکته باشد که گرچه کشاورزی شما، بعضی از گیاهان را پدید آورده است; ولی همان نیز بسته به تدبیر و قدرت خداوند است و غیر او نقشی در پدیدآوردن آنها ندارد.

ص: 42

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 5 - 7

7 - خواست و مشیّت خداوند ، مقدَّم بر عوامل مادّی است .

ینصر من یشاء و هو العزیز الرحیم

با آن که رومیان شکست خورده بودند و انتظار پیروزی سریع آنان با عوامل مادی نمی رفت، وعده پیروزی قریب الوقوع آنان به امداد الهی، حاکی از این است که خواست خداوند بر سایر عوامل حاکم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 24 - 9

9 - استفاده از کارکرد عوامل طبیعی در طبیعت برای اثبات وجود خداوند ، از شیوه های تبلیغی قرآن کریم است .

و من ءای-ته یریکم البرق خوفًا و طمعًا و ینزّل من السماء ماء فیحیی به الأرض بعد م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 10 - 16

16 - عوامل طبیعی ، تحت تدبیر خداوند است .

و أنزلنا من السماء ماء فأنبتنا فیها

<فاء> در <فأنبتنا> تفریع است و حکایت از آن دارد که نزول باران، در رویش گیاهان نقش دارد. چنین نقشی را، خداوند به خود نسبت داده است و این، نشان می دهد که عوامل طبیعی با تدبیر خداوند عمل می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 29 - 15

15 - عمل عوامل طبیعی ، عمل خدا است .

أنّ اللّه یولج الّیل فی النهار . .. کلّ یجری إلی أجل مسمًّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اعلی - 87 - 5 - 5

5 - عملکرد عوامل طبیعی ، فعل خداوند است .

و الذی أخرج المرعی . فجعله غثاء أحوی

5 - تأثیر اسباب و عوامل مادی ، در گروِ اذن و اراده خداوند است .

اذ تحسّونهم باذنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 4

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 160 - 3

3 - خداوند ، تنها قدرت غالب بر جهان هستی و همه عوامل و نیرو ها در حیطه قدرت اوست .

ان ینصرکم اللّه . .. و ان یخذلکم فمن ذا الّذی ینصرکم من بعده

در آیه شریفه، یاری و نصرت را تنها از آن خدا می داند و چون به طور قطع، دیگر عوامل طبیعی و غیرطبیعی نیز در پیروزیها دخیل هستند، به این نتیجه می رسیم که قدرت و یاری دیگر عوامل، در احاطه خدا و به خواست اوست.

ادخلوا من أبوب متفرقه و ما أُغنی عنکم من الله من شیء إن الحکم إلاّ لله

یعقوب(ع) پس از تدبیرش در جهت جلوگیری از حادثه ناگوار برای فرزندانش، بیان می دارد که: با این همه نمی توانم از مقدرات الهی جلوگیری کنم ; زیرا حکم و فرمان تنها از آنِ خداوند است ; یعنی، باید توجه داشت که اسباب و علّتها در دایره حکومت و خواست الهی عمل می کنند.

2 - اراده الهی ، محرک اصلی عوامل طبیعی در انهدام جوامع حق ستیز

إنّا أرسلنا علیهم حاصبًا

تأکید بر انتساب یافتن عذاب و کیفر به مبدأ الهی (إنّا أرسلنا)، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 22 - 3

3 - عوامل طبیعی ، مجاری فعل خدایند .

هو الذی یسیرکم فی البر و البحر حتی إذا کنتم فی الفلک و جرین بهم بریح طیبه

اسناد فعل <یسیر> به <خدا>، با وجود اینکه می دانیم پیمودن بیابانها و درنوردیدن دریاها مستقیماً توسط مرکبها و وزش باد انجام می گیرد، بیانگر برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 37 - 7

7- جریان مشیت الهی ، از طریق اسباب و علل طبیعی

واصنع الفلک بأعیننا و وحینا

روشن است که خداوند بدون سببی همانند کشتی نیز توانا بر نجات نوح و همراهانش بود. بنابراین فرمان او مبنی بر ساخت کشتی، اشاره به دو نکته دارد: یکی اینکه خداوند امور جهان را معمولاً از طریق اسباب و علل اداره می کند و دوم آنکه درسی باشد برای مؤمنان که برای پیشبرد اهداف ایمانی خویش، اسباب و علل را به کار گیرند و همواره منتظر امور غیبی نباشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 17

17- عوامل طبیعی و فعل و انفعالات در هستی ، به دست خدا و در اختیار اوست .

یرسل السماء علیکم مدرارًا و یزدکم قوّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 56 - 6

6- جریان اسباب و علّتها ، به دست خدا و در اختیار اوست .

و کذلک مکّنّا لیوسف فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 68 - 21

21- بیشتر مردم به اسباب و علل چشم می دوزند و از حاکمیت اراده خدا و لزوم توکل بر او ، ناآگاهند .

و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 76 - 18،19

18- اسباب و عوامل طبیعی ، تحت تدبیر و مشیّت الهی است .

ما کان لیأخذ أخاه فی دین الملک إلاّ أن یشاء الله

19- جریان مشیّت الهی با اسباب و علل طبیعی

ص: 47

ما کان لیأخذ أخاه فی دین الملک إلاّ أن یشاء الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 32 - 10

10- عوامل طبیعی ، مجرای فعل خداوند است .

و أنزل من السّماء ماء فأخرج به من الثمرت

با آنکه همه پدیده های عالم تحت فرمان خداوند و به اراده او پدید می آیند، خداوند آب را منشأ به ثمر نشستن درختان دانسته است. ذکر این حقیقت، بیانگر برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 14

14- نقش مؤثر دعا در کنار دیگر عوامل طبیعی ، برای تأمین نیاز ها و خواسته های انسان

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم-عیل و إسح-ق إن ربّی لسمیع الدعاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 20 - 7

7- عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند است .

و الأرض مددنها . .. و جعلنا لکم فیها مع-یش و من لستم له برزقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 22 - 6

6- عامل های طبیعی ، مجرای اراده و افعال خداوند

و أرسلنا الری-ح لوقح فأنزلنا من السّماء ماء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 26 - 3

3- خداوند ، اراده خود را در عالم طبیعت ، از راه عامل های طبیعی محقق و عملی می سازد .

و لقد خلقنا الإنس-ن من صلص-ل من حمإ مسنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 27 - 4

4- خداوند ، اراده خود را در عالم طبیعت از طریق عامل های طبیعی محقق و عملی می سازد .

و الجانّ خلقن-ه من قبل من نار السموم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 48

9 - حجر - 15 - 28 - 7

7- خداوند ، خواسته خود را در عالم طبیعت ، از طریق عامل های طبیعی محقق و عملی می سازد .

إنی خ-لق بشرًا من صلص-ل من حمإ مسنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 33 - 8

8- خداوند ، مشیت و خواسته خود را در عالم طبیعت ، از طریق عامل های طبیعی محقق و عملی می سازد .

لبشر خلقته من صلص-ل من حمإ مسنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 73 - 2

2- عوامل طبیعی ( چون باد ، غرش و . . . ) ، مجرای اراده خداوند

فأخذتهم الصیحه مشرقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 4 - 3

3- عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند است .

خلق الإنس-ن من نطفه

با آنکه خداوند ماده اصلی پیدایش انسان را نطفه معرفی می کند، در عین حال خلقت او را به خود نسبت می دهد و این، می تواند بیانگر این حقیقت باشد که عوامل طبیعی، مجراهای تحقق اراده خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 11 - 4

4- اسباب و عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند است .

هو الذی أنزل من السّماء ماء . .. ینبت لکم به الزرع

آیه شریفه تصریح می کند که فاعل فعل <ینبت> خداوند است و دیگر عوامل مانند <آب> به عنوان اسبابی در جهت جریان یافتن فعل خدا، مطرح شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 14 - 14

14- عوامل طبیعی مجاری تحقق اراده خداوند در تأمین نیاز های انسان

و هو الذی سخ-ّر البحر لتأکلوا منه لحمًا طریًّا و تستخرجوا منه حلیه تلبسونها و تر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 18 - 7

ص: 49

7- انسان ، دارای موقعیتی ویژه در جهان و همه عوامل طبیعی در خدمت وی

و الأنع-م خلقها لکم . .. ما ذرأ لکم ... سخ-ّر لکم ... و إن تعدّوا نعمه الله لاتح

با توجه به اینکه از آیه 5 تا 16 نعمتهای ارزانی شده به انسان ذکر گردیده و سرانجام غیر قابل شمارش بودن نعمتهای الهی بیان شده است، مطلب فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 54 - 8

8- رفع گرفتاری از انسان های گرفتار به وسیله خداوند ، از طریق اسباب و علل ظاهری است . *

ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم إذا فریق منکم بربّهم یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 2،16

2- مشرکان ، برای اسباب و علل ظاهری در انجام امور ، نقش مستقل قائل بودند .

بربّهم یشرکون . لیکفروا بما ءاتین-هم ... و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-

برداشت فوق مبتنی بر این نکته است که <ما>ی موصول اسباب و عواملی باشد که مشرکان آنها را در نجات خود از ناگواریها دخیل می دانستند، در حالی که خبر از وضعیت آنها هم نداشتند و از اینکه خداوند مشرکان را به خاطر چنین تفکری مورد سرزنش قرار داده است، استفاده می شود که آنان برای چنین اسبابی نقش مستقل قائل بوده اند و گرنه جای سرزنش و توبیخ نداشت.

16- نقش استقلالی قائل شدن به ابزار و عوامل ، افترایی است که مؤاخذه در پی دارد .

و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا . .. تالله لتسئلنّ عمّا کنتم تفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 65 - 6

6- عوامل طبیعی ، مجرای اراده و خواست خداوند است .

و الله أنزل من السّماء ماء فأحیا به الأرض بعد موتها

اینکه خداوند زمین را به وسیله آب احیا کرد (فأحیا به الأرض) می تواند گویای برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 66 - 6

6- عوامل طبیعی ، مجرای تحقق اراده و خواست خداوند

نسقیکم ممّا فی بطونه . .. لبنًا خالصًا سائغًا

اینکه خداوند از میان خون، سرگین شتر و . .. شیری خالص برای انسان مقرر کرد، می تواند گویای نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 69 - 16

ص: 50

16- خداوند ، شفای امراض انسان را از راه علل و اسباب طبیعی ، مقدر کرده است .

شراب مختلف ألونه فیه شفاء للناس

برداشت فوق، به خاطر این است که خداوند بهبودی بیماری انسان را به وسیله عسل - که از راههای طبیعی به دست می آید و خود از عوامل طبیعت است - قرار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 79 - 5

5- عوامل طبیعی ، مجرای اراده و قدرت خداست .

ألم یروا إلی الطیر . .. ما یمسکهنّ إلاّ الله

با آنکه پرواز پرندگان به خاطر توانایی خاصی است که در وجود آنها نهفته است، اما خداوند این توانایی را به خود نسبت می دهد; پس معلوم می شود که همه عوامل طبیعی به اراده خدا در کارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 5 - 2

2 - خداوند ، از عوامل طبیعی و بندگان خویش برای سرکوبی سرکشان زمین ، استفاده می کند .

بعثنا علیکم عبادًا لنا أُولی بأس شدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 6 - 11

11- خداوند ، خواست و اراده خویش را در تحولات اجتماعی ، از طریق اسباب طبیعی انجام می دهد .

و أمددن-کم بأمول و بنین و جعلن-کم أکثر نفیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 16 - 5

5- اراده الهی ، از طریق اسباب و مسببات تحقق می پذیرد .

و إذا أردنا . .. ففسقوا فیها فحقّ علیها القول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 68 - 5

5- زمین و سایر مظاهر طبیعت ، مجرای اراده خداوند

أفأمنتم أن یخسف بکم جانب البرّ أو یرسل علیکم حاصبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 103 - 6

6- عوامل طبیعت ، مجرای تحقق اراده الهی

ص: 51

فأغرقن-ه و من معه جمیعًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 18 - 18

18- خداوند ، امور این جهان را از طریق اسباب و علل به انجام می رساند .

و تحسبهم أیقاظًا و هم رقود و نقلّبهم . .. و لملئت منهم رعبًا

خداوند، برای حفاظت از اصحاب کهف، جسم آنان را پهلو به پهلو می کرد و منظره آنان را منظره افرادی بیدار و با هیبت قرار داد. به کاراندازی این اسباب طبیعی، بدون نیاز به آن، نشان دهنده سنت خداوند بر نقش دادن به اسباب و علل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 82 - 19

19- خداوند در فعلیت دادن به اراده خود و عملی ساختن آن ، اسباب و علل را به کار می گیرد .

فأردنا أن یبدلهما . .. فأراد ربّک ... رحمه من ربّک و ما فعلته عن أمری

خداوند، ربوبیّت خویش را نسبت به مؤمنان و فرزندان ایشان و نیز محرومان، از طریق مأمور ساختن خضر(ع) به شکافتن کشتی و. .. عملی ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 84 - 6،8

6- نظام طبیعت ، مبتنی بر ایجاد اشیا و تحقّق امور از طریق سلسله علل و اسباب است .

و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

موفقیت <ذوالقرنین> در تصرّفات خویش، مرهون استفاده او از اسباب و وسائل بوده است. بیان این موضوع در آیه، اشاره به حاکمیت علل و اسباب بر امور جهان است.

8- خداوند ، بر همه علل و اسباب طبیعی حاکم است .

و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 5 - 9،13

9- زکریا ، طبق عوامل عادی و طبیعی ، از فرزنددار شدن خود ، ناامید بود .

و کانت امرأتی عاقرًا فهب لی من لدنک ولیًّا

13- اراده الهی ، در بینش موحدان راستین ، بر عوامل طبیعی ، حاکم است .

و کانت امرأتی عاقرًا فهب لی من لدنک ولیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 9 - 3،4،5،12،13

3- قوانین طبیعی و علل عادی ، محدود کننده قدرت و اراده خداوند نیست .

ص: 52

قال کذلک قال ربّک هو علیَّ هیّن

4- علل طبیعی در حوادث عالم ، علت منحصر نیست .

قال کذلک قال ربّک هو علیَّ هیّن

5- نظر دوختن به اسباب و علل طبیعی ، حجابی برای توجه به اراده خداوند و خواست او

أنّی یکون لی غل-م . .. هو علیَّ هیّن

12- تفکر در چگونگی آفرینش انسان زداینده هرگونه تردید در حاکمیت اراده و قدرت خدا بر اسباب و علل طبیعت

هو علیَّ هیّن و قد خلقتک من قبل و لم تک شیئًا

13- قدرت خداوند بر اعطای وجود به معدوم مطلق ، نشانگر محدود نبودن آن در دائره علل و اسباب طبیعی است .

هو علیَّ هیّن و قد خلقتک من قبل و لم تک شیئًا

مراد از <لم تک شیئاً>، نیستی مطلق است و تطبیق آن بر زکریا که پیدایش او به پیدایش حضرت آدم از خاک منتهی می شود، به اعتبار زمانی است که اولین مخلوق از کتم عدم به وجود آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 10 - 13

13- اراده الهی ، حاکم بر عوامل طبیعت است .

قال ربّ اجعل . .. ءایتک ألاّ تکلّم الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 21 - 5،6،8

5- علل و اسباب عادی و مجاری طبیعی امور ، محدودکننده اراده و قدرت خداوند نیست .

قال ربّک هو علیَّ هیّن

مشکلی که برای تولد فرزندی بدون پدر متصور است، از ناحیه فقدان برخی اسباب طبیعی است، ولی خداوند حرکت بر خلاف این مسیر مأنوس را امری ساده و آسان می شمارد. پیام این قضیه همان حاکمیت خداوند بر علل و اسباب طبیعی است.

6- علل و اسباب حوادث عالم ، منحصر به علل طبیعی و عادی نیست .

قال ربّک هو علیَّ هیّن

8- نظر دوختن به اسباب و علل طبیعی ، حجابی برای توجه به اراده خداوند و خواست او است .

أنّی یکون لی غل-م . .. هو علیَّ هیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 24 - 9

9- عملکرد عوامل طبیعی ، عمل خداوند است .

قد جعل ربّک تحتک سریًّا

اِسناد فراهم آوردن نهر آب به خداوند، می تواند ناظر به این نکته باشد که چون عوامل طبیعی، مجرای ظهور افعال خداوند هستند، پس کار آنها در حقیقت کار خدا است.

ص: 53

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 10 - 9

9 - امور طبیعی ، مجرای عملی شدن اراده خداوند در باره اعطای رسالت به پیامبران است .

إذ رءا نارًا . .. لعلّی ءاتیکم منها بقبس

کشاندن موسی(ع) به کوه طور - که از آیات بعد استفاده می شود - با فراهم آوردن مقدماتی طبیعی (از قبیل گم کردن راه، احساس نیاز به آتش و. ..)، گویای نکته مذکور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 21 - 6

6 - امکان ارتباط و وابستگی تحقق معجزه ، به امور عادی و طبیعی

ألقها . .. فإذا هی حیّه ... خذها... سنعیدها سیرتها الأولی

مار شدن عصا، برافکندن آن تفریع گردید و عصا شدن مار برگرفتن آن از سوی موسی(ع); این مرحله بندی، گویای برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 39 - 7

7 - عوامل طبیعی ، تحت حاکمیت خدا و مجری فرامین اویند .

فلیلقه الیمّ بالساحل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 77 - 7

7- عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوند

الذین کذّبوا ب-ایتنا . .. فأغرقن-هم أجمعین

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند خواست خود مبنی بر هلاکت قوم نوح را، با فرستادن طوفان تحقق بخشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 5 - 34

34 - عوامل طبیعی ، مجاری فعل و اراده خداوند

فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزّت و ربت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 14

14 - عوامل طبیعی و انسانی ، در خدمت اجرای اراده الهی

و لولا دفع اللّه الناس بعضهم ببعض

ص: 54

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 63 - 4

4 - عملکرد علل طبیعی و مادی ، مجرای تحقق اراده الهی

ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء فتصبح الأرض مخضرّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 65 - 7

7 - عوامل طبیعی ، تحت امر خدا و مجاری تحقق اراده او است .

ألم تر أنّ اللّه سخّر لکم ما فی الأرض . .. و یمسک السماء أن تقع علی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 19 - 3

3 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوند

فأنشأنا لکم به جنّت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 80 - 9

9 - علت ها و عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوند

و هو الذی یحی . .. و النهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 43 - 12

12 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند است .

ألم تر انّ اللّه یزجی سحابًا . .. فتری الودق یخرج من خل-له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 45 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده الهی است .

و اللّه خلق کلّ دابّه من ماء

آیه شریفه، خداوند را خالق هر موجود جانداری معرفی کرده است; ولی در عین حال آب (یا جسم مایع) را منشأ و عنصر نخستین آنها شناسانده است. حقیقت یاد شده می تواند بیانگر این نکته باشد که: اراده الهی در هر امری (مانند آفرینش طبیعت) از مجرای عوامل طبیعی چون آب و... تحقق می پذیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 46 - 3

ص: 55

3 - تحولات و فعل و انفعالات موجود در جهان طبیعت ، تحت قدرت خدا و مجرای اراده و مشیت او است .

ألم تر إلی ربّک کیف مدّ الظلّ . .. ثمّ قبضن-ه إلینا قبضًا یسیرًا

تردیدی نیست که حرکت سایه ها و بلند و کوتاه شدن آنها، ناشی از تابش خورشید است و این حقیقت را خود قرآن به صراحت بیان فرموده است: <جعلنا الشمس علیه دلیلاً>; ولی در عین حال خداوند آن را به خود نسبت می دهد و امتداد سایه ها و قبض و بسط آن را کارِ خود قلمداد می کند، این حاکی از آن است که همه تحولات جهان طبیعت، تحت قلمرو قدرت خدا و مجرای اراده و مشیت او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 49 - 8

8 - علل و اسباب طبیعی ، مجرای اراده خداوند در عالم طبیعت

و هو الذی أرسل . .. و أنزلنا من السماء ماء طهورًا . لنحیی به بلده میتًا و نسقیه

برداشت فوق، با توجه به این نکته به دست می آید که خداوند، حرکت بادهای باران زا، نزول باران برای احیای زمین و سیراب شدن انسان و چهارپایان را، به خود نسبت داده و کار خویش دانسته است (و هو الذی أرسل الریاح . .. و أنزلنا من السماء ماء طهوراً . لنحیی...).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 7 - 5

5 - عوامل طبیعی ، مجاری فعل خدا

کم أنبتنا فیها من کلّ زوج کریم

گفتنی است آب، آفتاب و خاک مستقیماً در رویش گیاهان دخالت دارد بنابراین اسناد <انبات> به خداوند بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 80 - 2

2 - تأثیر عوامل طبیعت در سلامتی انسان ، به تدبیر و هدایت تکوینی خداوند

و إذا مرضت فهو یشفین

انسان برای درمان بیماری خود، نیازمند مصرف دارو است. بنابراین نسبت داده شدن شفای مریض به خداوند، بیانگر آن است که نقش دارو در درمان انسان، به اراده و تدبیر خدا بستگی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 189 - 6

6 - عوامل طبیعی ، در خدمت تحقق اراده الهی

فأخذهم عذاب یوم الظلّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 56

13 - نمل - 27 - 60 - 4،7

4 - ارتباط و هماهنگی مظاهر و پدیده های هستی ، نشان دهنده یگانگی مدبر آن

خلق السم-وت و الأرض و أنزل لکم من السماء. .. ذات بهجه

ذکر آفرینش آسمان ها و زمین و اشاره به ارتباط، هماهنگی و پیوستگی عناصر آن (بدین صورت که باران از آسمان ببارد، گیاهان از زمین بروید، طراوت و زیبایی از آن پدید آید و انسان با دیدن آن شادمان گردد) نشانه ای از یگانگی خالق و مدبر آن است.

7 - نقش وسایط در تحقق اراده الهی

فأنبتنا به حدائق

با این که فعل <إنبات> به خداوند نسبت داده شده است، به نقش عوامل نیز اشاره شده و با تعبیر <به> وساطت باران را در رویش گیاهان هم مطرح گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 62 - 4

4 - همه علل و عوامل طبیعی ، مقهور خواست و اراده خداوند

أمّن یجیب المضط-ّر إذا دعاه

<اضطرار> به معنای کوتاه شدن دست انسان از همه عوامل عادی و مادی است. بنابراین اجابت دعای مضطر از سوی خدا به این معنا است که خدا با اراده خویش همه علل و عوامل مادی را در جهتی قرار می دهد که انسان بتواند با تسلط بر آنها و بهره گیری از آنها، به حل مشکلات و رفع گرفتاری های خود بپردازد. جمله <و یجعلکم خلفاء الأرض> در بیان همین نکته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 24 - 11

11 - خواست خداوند ، حاکم و مقدم بر تصمیم ها و کارکرد عوامل طبیعی است .

قالوا اقتلوه أو حرّقوه فأنج-یه اللّه من النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 37 - 8

8 - گاهی ، فرجام انسان ها را عوامل ویران گر طبیعی ، رقم می زند .

فأخذتهم الرجفه فأصبحوا فی دارهم ج-ثمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 40 - 12،13

12 - گاهی عوامل ویران گر طبیعی ، فرجام انسان ها را رقم می زنند .

فکلاًّ أخذنا بذنبه فمنهم من أرسلنا علیه حاصبًا و منهم من أخذته الصیحه و منهم من

13 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقّق اراده خداوندند .

فکلاًّ أخذنا بذنبه فمنهم من أرسلنا علیه حاصبًا و منهم من أخذته الصیحه و منهم من

ص: 57

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 5

5 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوندند .

من نزّل من السماء ماء فأحیا به الأرض من بعد موتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 24 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجاری مشیّت و اراده الهی اند .

و ینزّل من السماء ماء فیحیی به الأرض بعد موتها

از این که خداوند، با آب باران، زمین را حیات می بخشد و بدون واسطه، چنین کاری را به انجام نمی رساند، معلوم می شود که عوامل طبیعی، مجرایی برای تحقّق مشیّت خداوندند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 40 - 2

2 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوندند .

اللّه الذی خلقکم ثمّ رزقکم

بی شک، انسان ها، از طریق طبیعی خلق می شوند و همین طور، از طریق عوامل طبیعی، تأمین روزی می شوند. اسناد خلقت و رزق، به صورت مستقیم به خداوند، حکایت از این حقیقت می کند که عوامل طبیعی، مجاری تحقق اراده خداوندند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 46 - 13

13 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده الهی است .

یرسل الریاح . .. و لتجری الفلک بأمره و لتبتغوا من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 48 - 8

8 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده خداوند است .

اللّه الذی یرسل الریاح . .. کیف یشاء و یجعله کسفًا

از این که بادها، در تشکیل پراکندگی و جابه جایی ابرها نقش دارند و خداوند، آنها را به خود نسبت می دهد، نکته یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 50 - 9

9 - عوامل طبیعی ، مجاری تحقق اراده و خواست خداوند است .

فتری الودق یخرج من خل-له . .. فانظر إلی ءاث-ر رحمت اللّه کیف یحی الأرض

ص: 58

در این آیه، فاعل احیا، خداوند، معرفی شده است، در حالی که به حسب ظاهر، نزول باران چنین نقشی را ایفا می کند. چنین اسنادی، اشاره به نکته یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 27 - 5

5 - عوامل طبیعی مجرای اراده خداوندند .

أنّا نسوق الماء . .. فنخرج به زرعًا

نسبت دادن جریان آب ها و نیز رویش کشت زارها به خداوند، با این که در عالم واقع آب ها باعث رویش گیاهان می شوند، دلالت بر این می کند که این عوامل، در جهت اجرای اراده الهی عمل می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 24 - 5

5 - عوامل طبیعی ، مجاری فعل خداوند است .

قل من یرزقکم من السم-وت و الأرض قل اللّه

<من> در <من السماوات> نشویه است. ذکر آسمان ها و زمین به عنوان منبع روزی و سپس ذکر خداوند به عنوان منشأ آن، نشان دهنده این حقیقت است که خداوند روزی دهی خود را از مجاری طبیعی انجام می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 9 - 6

6 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند در طبیعت است .

و اللّه الذی أرسل الری-ح فتثیر سحابًا . .. فأحیینا به الأرض بعد موتها

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند، احیای زمین را از راه فرستادن بادها، تشکیل ابرها و نزول باران تقدیر کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 11 - 5،13

5 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند

و اللّه خلقکم من تراب ثمّ من نطفه

13 - وجود عواملی چند ( بیرون از عوامل طبیعی ) ، برای کم و زیاد شدن عمر انسان ها

و ما یعمّر من معمّر و لاینقص من عمره إلاّ فی کت-ب

بیشتر مفسران بر این عقیده اند که این آیه، به عوامل غیر طبیعی اشاره دارد که در کم و زیاد شده عمر آدمی مؤثر می باشد; مانند: صله رحم که در ازدیاد عمر طبیعی انسان ها و گناه زنا که در کاسته شدن آن و یا مرگ ناگهانی تأثیر می گذارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 27 - 8

ص: 59

8 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده و فعل خداوند

أنّ اللّه أنزل من السماء ماء فأخرجنا به ثمرت مختلفًا ألونها

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، برای بهره مند ساختن انسان ها از انواع میوه ها، باران را سبب پدید آمدن آنها قرار داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 15

15 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند در آفرینش

یخلقکم فی بطون أُمّه-تکم . .. فی ظلم-ت ثل-ث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 21 - 10

10 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند

أنّ اللّه أنزل من السماء ماء . .. ثمّ یخرج به زرعًا

تردیدی نیست که نزول باران، چوشیدن چشمه ها و رویش کشت ها، در اثر عوامل طبیعی انجام می پذیرد; چنان که خداوند در همین آیه، عامل رویش کشت ها را، آب دانسته است (ثمّ یخرج به زرعاً). در عین حال خداوند تمامی این کارها را به خود نسبت داده است (<أنزل>، <فسلکه>، <یخرج به> و <یجعله>). مطلب یاد شده بیانگر این حقیقت است که همه عوامل طبیعی، در طول اراده خدا و مجرای آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 39 - 5

5 - عوامل طبیعی جهان ، در اختیار خداوند و مجاری تحقق اراده او است .

فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزّت و ربت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 12 - 10

10 - عوامل طبیعی جهان هستی ، مجرای روزی رسانی خداوند به انسان ها

له مقالید السم-وت و الأرض یبسط الرزق لمن یشاء

از این که گفته شده کلید آسمان ها و زمین در اختیار خداوند است، می توان استفاده کرد که گشایش و تنگنایی روزی به وسیله خداوند، از طریق عوامل طبیعی صورت می پذیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 28 - 5

5 - عوامل طبیعی جهان هستی ، تحقق بخش مقدرات و مشیت الهی است .

ینزّل بقدر ما یشاء . .. و ینشر رحمته

ص: 60

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 33 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده الهی

إن یشأ یسکن الریح فیظللن رواکد علی ظهره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 11 - 3،5

3 - قوانین طبیعی مربوط به نزول باران ، نمودی از عزت و دانایی مطلق خداوند

خلقهنّ العزیز العلیم . .. و الذی نزّل من السماء ماء بقدر

5 - عوامل طبیعی ، در خدمت اجرای مشیت و اراده الهی است .

و الذی نزّل . .. فأنشرنا به بلده میتًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 33 - 8

8 - دستیابی انسان به مال و ثروت ، تنها در پرتو استفاده وی از قوانین طبیعی و اجتماعی است .

و لولا أن یکون الناس أمّه وحده

چنانچه مراد از <امت واحده> تساوی انسان ها در برابر بهره گیری از اسباب و وسایل در تأمین معیشت باشد، مفاد آیه این خواهد شد که اگر نه این بود که همه مردم امت واحده هستند و در برابر قوانین طبیعت یکسانند، ما برای کافران استثنا قائل شده و آنها را از ثروت چشمگیری بهره مند می ساختیم; ولی همه با هم یکسانند و هر شخصی چه مؤمن باشد و چه کافر، تنها از ابزار مادی باید بهره بگیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 55 - 7

7 - عوامل طبیعی در خدمت تحقق اراده الهی

و ه-ذه الأنه-ر تجری من تحتی . .. فأغرقن-هم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 23 - 6

6- عوامل و اسباب طبیعی ، مورد توجه ، در تدبیر و برنامه های الهی

فأسر بعبادی لیلاً

خداوند در هر شرایطی، قادر به عملی ساختن برنامه هایش می باشد. با این حال در رهاسازی بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان، نقش عوامل طبیعی (لیلاً) را نادیده نگرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 61

17 - دخان - 44 - 24 - 9

9- عوامل طبیعی ، در خدمت تحقق اراده الهی

و اترک البحر رهوًا إنّهم جند مغرقون

خداوند، دریا را برای بنی اسرائیل گذرگاهی آرام قرار داد و همان دریا را غرق گاه فرعونیان ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 25 - 3

3- عوامل طبیعی ، در خدمت تحقق اراده الهی

ریح . .. تدمّر کلّ شیء بأمر ربّها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 4 - 17

17 - اسباب و امکانات طبیعی ، عوامل اجرای اراده الهی

أنزل السکینه . .. و للّه جنود السم-وت و الأرض

تعبیر <جنود> می نمایاند که خداوند، برای محقق ساختن اراده خود (أنزل السکینه)، قوایی را که خود در نظام هستی به وجود آورده، به کار می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 7 - 2

2 - تحقق اراده الهی بر انجام دادن امور جهان ، از طریق علل و وسایط

و للّه جنود السم-وت و الأرض

تعبیر <للّه جنود> می رساند که قوانین و قوای نهفته در طبیعت مسخّر خدا بوده و در جهت اراده الهی به کار گرفته می شوند. اصولاً طرح جنود از آن جهت است که در تحقق اراده الهی نقش دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 25 - 29

29- مشیّت الهی بر جریان امور ، از طریق علل و اسباب عادی و طبیعی

لیدخل اللّه فی رحمته من یشاء لو تزیّلوا لعذّبنا

خداوند، براساس قدرت مطلقه خود، می توانست به شکلی غیرعادی، تنها کافران جامعه را مجازات کند; اما از شیوه های غیرطبیعی استفاده نکرد. بر این اساس آمیختگی مؤمنان و کافران را، مانع تعلق عذاب به کافران دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 9 - 5

5- عوامل طبیعی ، در خدمت تحقق اراده خداوند

فأنبتنا به جنّ-ت و حبّ الحصید

ص: 62

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 11 - 9

9- کارایی و تأثیر وسایط طبیعی ، در تحقق معاد و حیات مجدد انسان ها *

و أحیینا به بلده میتًا کذلک الخروج

از این که در <مشبّه به> تعبیر <به> آمده است - که واسطه بودن باران در حیات زمین را می رساند - این احتمال جان می گیرد که در <مشبّه> نیز وسایط مؤثّر باشند; یعنی، معاد انسان ها نیز، در نتیجه تحولاتی طبیعی به تدبیر و اراده خداوند صورت می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 17 - 5

5- تحقق اراده خداوند در نظام تکوین ، از طریق وسایط همراه با تقسیم کارها

إذ یتلقّی المتلقّیان عن الیمین و عن الشمال قعید

به کار گرفته شدن عناصر دریافت گر و تعدد آنها و نظارت بر دو سوی مختلف یا دوگونه عمل، حکایت از مطلب یاد شده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 43 - 2

2 - عوامل و وسایط الهی ، دارای نقش در شکل گیری مرگ و حیات موجودات *

إنّا نحن نحیی و نمیت

برداشت بالا بدان احتمال است که ضمیر جمع در <إنّا>، از جهت تعظیم نباشد; بلکه از آن جهت باشد که نقش عوامل و اسباب را در تحقق اراده الهی بنمایاند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 32 - 5

5 - تحقق اراده الهی در نظام جهان ، از طریق عوامل و وسایط

إنّا أُرسلنا إلی قوم مجرمین

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند در تحقق اراده خویش بی نیاز از فرشتگان است; اما برای مجازات قوم لوط، فرشتگان را گسیل داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 41 - 3،4

3 - عوامل حیات آفرین طبیعت ، مایه نابودی ملت ها در نتیجه کفر و گناه

أرسلنا علیهم الریح العقیم

تعبیر <الریح العقیم> (باد نازا) می رساند که باد، آثار مختلفی دارد و اصولاً در نظام طبیعت، یکی از عوامل گسترش حیات به شمار می آید. اما همین نیروی طبیعی به اراده الهی و در نتیجه کفر مردم، نه تنها زاینده حیات نخواهد بود; بلکه زداینده آن خواهد شد.

ص: 63

4 - عوامل نظام طبیعت ، در خدمت تحقق اراده خداوند

أرسلنا علیهم الریح العقیم

برداشت بالا، با توجه به این نکته است که خداوند برای مجازات قوم عاد، نیروی طبیعی باد را به کار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 44 - 4

4 - تأثیر غیر خدا در روند مرگ و حیات ، در طول اراده و قدرت خداوند است ; نه مستقل از او .

و أنّه هو أمات و أحیا

با توجه به این که اسباب و عوامل طبیعی - و حتی خود انسان ها - در شکل گیری مرگ و حیات به نوعی مؤثراند، انحصار یافتن میراندن و زنده کردن به خداوند، از آن جهت است که اراده الهی، حاکم بر نظام مرگ و حیات است و دیگران - هر نقشی که دارند - در پرتو اراده الهی و به افاضه و تدبیر او دارای آن نقش هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 12 - 5

5 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده الهی

ففتحنا أبوب السّماء بماء منهمر . و فجّرنا الأرض ... علی أمر قد قدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 13 - 2

2 - نقش عوامل و اسباب طبیعی ، در تحقق اراده الهی برای نجات نوح ( ع )

و حملن-ه علی ذات ألوح و دسر

تعبیر <و حملناه علی ذات ألواح . ..> بیانگر این معنا است که: <خداوند برای تحقق اراده خویش، عوامل طبیعی (کشتی) را به کار می گیرد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 19 - 2

2 - عوامل طبیعی ، در خدمت اراده الهی ، برای کیفر اقوام حق ستیز

فکیف کان عذابی . .. إنّا أرسلنا علیهم ریحًا صرصرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 31 - 7

7 - عوامل طبیعی ، تحقق بخش اراده الهی در کیفر حق ستیزان

إنّا أرسلنا علیهم صیحه وحده فکانوا کهشیم المحتظر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 64

18 - رحمن - 55 - 35 - 5

5 - تحقق اراده الهی در قیامت ، از طریق اسباب و علل

یرسل علیکما شواظ من نار و نحاس فلاتنتصران

برداشت یاد شده با توجه به دو مطلب زیر به دست می آید: الف) آیه شریفه مربوط به قیامت باشد. ب) خداوند <شواظ> و <نحاس> را وسیله منع نفوذ و گریز خلق قرار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 16 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند

ءأمنتم من فی السماء أن یخسف بکم الارض فإذا هی تمور

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که خداوند، عذاب کافران را با لرزش زمین تقدیر فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 17 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند

أم أمنتم من فی السماء أن یرسل علیکم حاصبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 5 - 4

4 - عوامل طبیعی ، مجرای تحقق اراده خداوند

فأُهلکوا بالطاغیه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که اراده خداوند بر هلاکت قوم ثمود از راه فرود صاعقه - که یک عامل طبیعی است - تحقق یافته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 7 - 3

3 - عوامل طبیعی ، مجرای تحقق اراده خداوند

فأُهلکوا بریح صرصر عاتیه . سخّرها علیهم... کأنّهم أعجاز نخل خاویه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 31 - 21

21 - مشیت الهی ، از راه علل و عوامل موجود در جهان تحقق می پذیرد .

و ما یعلم جنود ربّک إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 65

19 - مرسلات - 77 - 20 - 3

3 - عوامل طبیعی ، مجرای اراده خداوند

ألم نخلقکم من ماء مهین

برداشت یاد شده، با توجه به این مطلب است که خداوند در بیان چگونگی آفرینش انسان ها، نقش عامل نطفه را یادآور شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 14 - 4

4 - عملکرد عوامل طبیعی ، مستند به خداوند است .

و أنزلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 15 - 5

5 - عوامل طبیعی ، اسباب و مجاری افعال خداوند است .

لنخرج به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 29 - 4

4 - عملکرد عوامل طبیعی ، عمل خداوند است .

و أغطش . .. و أخرج

با آن که پیدایش شب و روز عوامل طبیعی خاص خود را دارد; ولی به خداوند نسبت داده شده تا بیانگر این نکته باشد که همه کارها، منتسب به او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 10

10 - کار طبیعت و عوامل مؤثر در آن ، در حقیقت کار خداوند است .

ثمّ أماته فأقبره

نسبت یافتن میراندن و دفن انسان به خداوند - با آن که دخالت عوامل طبیعی در آن بدیهی است - می رساند که طبیعت مجرای افعال خداوند است. فعل های <أمات> و <أقبر> گرچه ماضی است; ولی به قرینه ارتباط آن به <جنس انسان>، هر سه زمان را شامل می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 26 - 5

5 - کار طبیعت و عوامل مؤثر در آن ، در حقیقت کار خداوند است .

ثمّ شققنا الأرض شقًّا

ص: 66

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 14 - 6

6 - پیدایش ناقه صالح ، معجزه و باقی ماندن آن ، براساس علل و عوامل طبیعی بود .

ناقه اللّه و سقی-ها . .. فعقروها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 2 - 5

5 - علل و عوامل طبیعی ، مجرای فعل خداوند

خلق الإنس-ن من علق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 4 - 9

9 - علل و عوامل طبیعی ، تجلّی گاه افعال خداوند و مجرای انجام یافتن آنها است .

علّم بالقلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فیل - 105 - 3 - 3

3 - عوامل طبیعی ، در اختیار خداوند و مجرای اراده او در کیفر های دنیوی مخالفان

و أرسل علیهم طیرًا أبابیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فیل - 105 - 4 - 3

3 - خداوند ، به کارگیرنده عوامل طبیعی در عذاب مخالفان

ترمیهم بحجاره من سجّیل

4 - تأثیر غیر خدا در روند مرگ و حیات ، در طول اراده و قدرت خداوند است ; نه مستقل از او .

و أنّه هو أمات و أحیا

با توجه به این که اسباب و عوامل طبیعی - و حتی خود انسان ها - در شکل گیری مرگ و حیات به نوعی مؤثراند، انحصار یافتن میراندن و زنده کردن به خداوند، از آن جهت است که اراده الهی، حاکم بر نظام مرگ و حیات است و دیگران - هر نقشی که دارند - در پرتو اراده الهی و به افاضه و تدبیر او دارای آن نقش هستند.

5 - پوشاندن عورت و شرمگاه خویش از دید دیگران ، بر مردان واجب و کشف آن حرام است .

قل للمؤمنین . .. یحفظوا فروجهم

<فرج> و <فرجه> در اصل به معنای شکاف میان دو شیء است; ولی در اصطلاح متعارف به معنای عورت و شرمگاه می باشد (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 31 - 5

5 - پوشاندن عورت و شرمگاه خویش از دید دیگران ، بر زنان واجب و کشف آن ، حرام است .

و قل للمؤمن-ت یغضضن من أبص-رهنّ

12 - نور - 24 - 30 - 4

4 - حرمت خیره شدن و چشم دوختن به عورت و شرمگاه دیگران

قل للمؤمنین یغضّوا من أبص-رهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 31 - 4

4 - حرمت خیره شدن و چشم دوختن به عورت و شرمگاه دیگران

و قل للمؤمن-ت یغضضن من أبص-رهنّ

12 - آدم و حوا درپی مکشوف شدن عورت هایشان ، سعی در پوشاندن آن با برگ درختان داشتند .

فبدت لهما سوءتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنّه

<طفقا>; یعنی، آغاز کردند و <خصف> هرگاه با <علی> متعدی شود، به معنای به هم دوختن چیزهایی و نهادن آن بر جایی خواهد بود; یعنی، آدم و حوا، برگ ها را به یکدیگر متصل کرده و آن را بر خود گرفتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 4

4 - شرمگاه آدم و حوا به مجرد چشیدن از شجره نهی شده برای آنان آشکار شد.

فلما ذاقا الشجره بدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 9

9 - نشان دادن شرمگاه آدم و حوا به آنان از اهداف شیطان در فریفتن و برهنه کردن ایشان

ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 12،24

12 - آدم و حوا درپی مکشوف شدن عورت هایشان ، سعی در پوشاندن آن با برگ درختان داشتند .

فبدت لهما سوءتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنّه

<طفقا>; یعنی، آغاز کردند و <خصف> هرگاه با <علی> متعدی شود، به معنای به هم دوختن چیزهایی و نهادن آن بر جایی خواهد بود; یعنی، آدم و حوا، برگ ها را به یکدیگر متصل کرده و آن را بر خود گرفتند.

24 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) ( فی حدیث ) : فلمّا أسکن اللّه عزّوجلّ آدم و زوجته الجنّه قال لهما : . . . و لاتقربا ه-ذه الشجره . . . فلمّا أکلا من الشجره طار الحلیّ و الحلل عن أجسادهما و بقیا عریانین ;

از امام صادق(ع) [ضمن حدیثی]روایت شده که فرمود: چون خداوند - عزّوجلّ - آدم و همسرش را در بهشت جای داد، به آنان گفت: . .. نزدیک این درخت نشوید ... و آنان چون از آن درخت خوردند، زیور و جامه ها از اندام آنان پرید و آنها عریان ماندند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 9

9 - نشان دادن شرمگاه آدم و حوا به آنان از اهداف شیطان در فریفتن و برهنه کردن ایشان

ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 12،24

12 - آدم و حوا درپی مکشوف شدن عورت هایشان ، سعی در پوشاندن آن با برگ درختان داشتند .

فبدت لهما سوءتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنّه

<طفقا>; یعنی، آغاز کردند و <خصف> هرگاه با <علی> متعدی شود، به معنای به هم دوختن چیزهایی و نهادن آن بر جایی خواهد بود; یعنی، آدم و حوا، برگ ها را به یکدیگر متصل کرده و آن را بر خود گرفتند.

24 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) ( فی حدیث ) : فلمّا أسکن اللّه عزّوجلّ آدم و زوجته الجنّه قال لهما : . . . و لاتقربا ه-ذه الشجره . . . فلمّا أکلا من الشجره طار الحلیّ و الحلل عن أجسادهما و بقیا عریانین ;

از امام صادق(ع) [ضمن حدیثی]روایت شده که فرمود: چون خداوند - عزّوجلّ - آدم و همسرش را در بهشت جای داد، به آنان گفت: . .. نزدیک این درخت نشوید ... و آنان چون از آن درخت خوردند، زیور و جامه ها از اندام آنان پرید و آنها عریان ماندند>.

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

11- سوگند و پیمان انسان با دیگران ، زمینه آزمایش الهی برای وی

تتّخذون أیم-نکم . .. إنما یبلوکم الله به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 155 - 9

9 - یهود ، مورد نفرین و غضب خداوند به سبب پیمان شکنی ، انکار آیات الهی و کشتن پیامبران

فبما نقضهم میثقهم . .. و قتلهم الأنبیاء

برداشت فوق بر این اساس است که <بما نقضهم . ..> به قرینه آیات مشابه، متعلق به فعلی محذوف همانند <لعناهم> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 56 - 4

4 - یهودیان مدینه در عصر بعثت نمونه پست ترین جنبندگان به سبب اصرارشان بر کفر و از میان بردن زمینه های ایمان در خویش و شکستن پیمانها

إن شر الدواب عنداللّه الذین کفروا . .. الذین عهدت منهم ثم ینقضون عهدهم

19- وفاداران به عهد های الهی و برقرار کنندگان پیوندهایی که خدا به آنها فرمان داده ، از فرجامی نیک بهره مند خواهند شد .

الذین یوفون بعهد الله . .. والذین یصلون ما أمرالله به أن یوصل ... أُول-ئک لهم عق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 96 - 6

6- پایبندی به تعهدات و پیمان ها ، موجب برخورداری از پاداش های برتر الهی است .

و لاتشتروا بعهد الله ثمنًا قلیلاً . .. و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 55 - 9

9- وفای به وعده و امر به معروف ، زمینه ساز رضایت خداوند است .

إنّه کان صادق الوعد . .. و کان یأمر أهله بالصلوه والزکوه و کان عند ربّه مرضیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 8 - 1

1 - دستیابی به رستگاری اخروی ، در گرو داشتن خصلت امانت داری و پایبندی به عهد و پیمان

قدأفلح المؤمنون. ..والذین هم لأم-ن-تهموعهدهم رعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 10 - 3

3 - خشوع در نماز ، اجتناب از لغو ( گفتاربیهوده و کردار عبث ) ، پرداخت زکات ، عفت و پاک دامنی ، امانت داری ، پایبندی به عهد و پیمان و اهمیت دادن به نماز و انجام به موقع آن ، تضمین کننده رستگاری اخروی و دستیابی مؤمنان به بهشت

قد أفلح المؤمنون . الذین هم ... أُول-ئک هم الورثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 10 - 12

12 - صلح حدیبیه و فتح مکه ، پاداش بزرگ الهی به ثابت قدمان بر پیمان با پیامبر ( ص ) *

و من أوفی . .. فسیؤتیه أجرًا عظیمًا

با توجّه به این که پیمان یاد شده، قبل از انعقاد صلح حدیبیه صورت گرفته است; احتمال می رود که نوید <فسیؤتیه. ..> بر صلح حدیبیه و فتح مکه منطبق شود که پس از این پیمان رخ داده است; زیرا اگر آن بیعت و پایداری نبود، نوبت به چنان پیروزی هایی نمی رسید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 19 - 7

7 - صلح حدیبیه و فتح خیبر ، در پی وفاداری مؤمنان ، نمودی از عزت و حکمت خداوند

ص: 81

و أث-بهم فتحًا قریبًا . و مغانم کثیره ... و کان اللّه عزیزًا حکیمًا

از ارتباط <کان اللّه. ..> با آیه قبل، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 35 - 5

5 - پاکدامنی ، رعایت امانت ، وفای به عهد ، ادای شهادت و مراقبت از نماز ، از موجبات ورود به بهشت

و الذین هم لفروجهم ح-فظون . .. و الذین هم لأم-ن-تهم و عهدهم رعون . و الذین هم بش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 114 - 5

5 - وفای به عهد ، واجب است .

إلا عن موعده وعدها إیاه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 66 - 7،8،9،12

7- هنگام سوگند یاد$ کردن و پیمان بستن با خدا ، شایسته است صورت ناتوانی از پایبند بودن به پیمان و سوگند استثنا شود .

لتأتنّنی به إلاّ أن یحاط بکم

کردن و پیمان بستن با خدا، شایسته است صورت ناتوانی از پایبند بودن به پیمان و سوگند استثنا شود.

8- وفا نکردن به عهد و قسم در صورت استثنای موارد عذر و ناتوانی ، پیامدی ( عقوبت ، کفاره و . . . ) نخواهد داشت .

لتأتنّنی به إلاّ أن یحاط بکم . .. قال الله علی ما نقول وکیل

9- استطاعت شرط لزوم وفا به عهد ، قسم و تکالیف الهی است .

إلاّ أن یحاط بکم

12- لزوم پایبندی به عهد و قسم و عمل به مقتضای آن

حتی تؤتون موثقًا من الله لتأتنّنی به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 20 - 4

4- حرمت شکستن پیمان ها و عهد ها ( پیمانهایی که خدا با انسان دارد ، پیمانهایی که آدمی با خدا دارد و پیمانهایی که انسان ها با یکدیگر دارند )

و لاینقضون المیث-ق

<میثاق> به معنای عهد و پیمان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 91 - 1،2

1- وجوب پایبندی انسان ، به عهد ها و میثاق های خود با خداوند

و أوفوا بعهد الله إذا ع-هدتّم

2- عهد بستن انسان با خدا ، امری مشروع و مورد پذیرش دین

و أوفوا بعهد الله إذا ع-هدتّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 92 - 6،7

6- نقض عهد و پیمان با دیگران ، هر چند سود فراوان داشته باشد ، حرام است .

و لاتکونوا . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم أن تکون أُمّه هی أربی من أُمّه

ص: 83

7- شکستن پیمان با گروهی به خاطر پیمان بستن با گروهی نیرومندتر ، حرام و به دور از خرد است .

و لاتکونوا . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم أن تکون أُمّه هی أربی من أُمّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 34 - 15

15- وفای به عهد و پیمان ، لازم و واجب است .

و أوفوا بالعهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 54 - 6

6- صداقت در وعده ، خصلتی نیکو و بسیار ارزشمند است .

واذکر فی الکت-ب . .. إنّه کان صادق الوعد

ستودن اسماعیل به <صادق الوعد> بودن علاوه بر تمجید از موصوف، تمجید از وصف نیز به شمار می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 37 - 6

6 - وفای به عهد الهی ، ملاک ارزش و تعالی بخش انسان

و إبرهیم الذی وفّی

7- فرزند بزرگ یعقوب ، بازگشت کاروان بدون همراه داشتن بنیامین را تخلف از عهد و سوگند پیشین خود و برادرانش خواند .

قال کبیرهم ألم تعلموا أن أباکم قد أخذ علیکم موثقًا من الله

لاوی با تفریع جمله <فلن أبرح . ..> بر <ألم تعلموا أن أباکم قد أخذ علیکم موثقًا> بیان داشت که: با توجه به عهد و پیمانمان با یعقوب(ع)، سزاوار نیست بدون همراه داشتن بنیامین باز گردیم [اگر شما تصمیم به بازگشت دارید خود می دانید]، ولی من باز نخواهم گشت.

8- فرزند ارشد یعقوب نسبت به دیگر برادرانش ، متعهدتر و به عهد و پیمان خویش پایبندتر بود .

قال کبیرهم ألم تعلموا أن أباکم قد أخذ علیکم موثقًا من الله . .. فلن أبرح الأرض

1 - بقره - 2 - 40 - 13

13 - ضرورت پایبندی به عهدهایی که خداوند با آدمیان دارد .

أوفوا بعهدی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 64 - 3

3 - ضرورت پایبندی به پیمانهایی که خداوند با انسان ها دارد .

ثم تولیتم من بعد ذلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 100 - 4

4 - ضرورت پایبندی به عهد ها و پیمان های الهی

أو کلما عهدوا عهداً نبذه فریق منهم

سرزنش و توبیخ خداوند از عهد شکنان، دلالت بر ضرورت و وجوب پایبندی به عهدها و پیمانها می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 21 - 10

10 - برانگیختن وجدان انسانی از روش های قرآن برای ایجاد تعهد نسبت به رعایت پیمان های زناشویی

و کیف تأخذونه . .. و اخذن منکم میثاقاً غلیظاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 90 - 3

3 - لزوم وفاداری جامعه اسلامی به همپیمان ها و معاهده های بین المللی خود

الّا الّذین یصلون الی قوم بینکم و بینهم میثاق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 92 - 17

17 - اهتمام اسلام به رعایت عهد و پیمان و لزوم پیشگیری از زمینه های نقض آن *

و ان کان من قوم بینکم و بینهم میثاق فدیه مسلّمه الی اهله و تحریر رقبه مؤمنه

از تقدیم حکم دیه بر آزادسازی برده در مورد کافران همپیمان (با آنکه در مورد مسلمانان آن را در رتبه دوّم قرار داد)، احتمالا چنین برمی آید که پرداخت دیه در رعایت و حفظ پیمان مؤثر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 1 - 4

4 - ارزش و اهمیت تعهد ها و پیمان ها ، و وفای به آن

ص: 87

یایها الذین ءامنوا اوفوا بالعقود

خطاب مستقیم خداوند به مؤمنان و سپس فرمان به پایبندی به تعهدها و قراردادها، حاکی از اهمیت و ارزش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 11

11 - امداد های خاص خداوند به بندگان ، مشروط به وفاداری آنان نسبت به پیمان های اوست . *

لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و قال اللّه انی معکم

عطف جمله <قال اللّه> بر <لقد اخذ اللّه>، می رساند که امداد خاص خداوند در صورت تعهد به پیمان اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 135 - 6

6 - خداوند با برطرف سازی عذاب از فرعونیان برای وفای آنان به عهد های خویش مهلتی را تعیین کرد .

فلما کشفنا عنهم الرجز إلی أجل

<إلی أجل> متعلق به <کشفنا> است ; یعنی ما عذاب را برطرف کردیم، ولی نه برای همیشه، بلکه برای مدتی محدود. گفتنی است که متعلق شدن <إلی أجل> به <کشفنا> به اعتبار استمرار کشف است نه تحقق آن ; زیرا تحقق کشف عذاب دارای مهلت نبوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 72 - 15،17

15 - مسلمانان نباید حتی به خاطر دفاع از مؤمنانی که مورد هجوم کافران قرار گرفتند پیمان خویش را با آن کافران نادیده انگارند و آن را نقض کنند .

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

17 - اهمیت ویژه پایبندی به پیمان ، حتی در صورت کافر بودن طرف مقابل

فعلیکم النصر إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

هر چند مراد از <میثق> در آیه شریفه پیمان متارکه جنگ است، ولی روشن است که پیمان متارکه جنگ خصوصیتی ندارد. بنابراین می توان آیه شریفه را در همه پیمانهای مجاز، ساری و جاری دانست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 66 - 12،17

12- لزوم پایبندی به عهد و قسم و عمل به مقتضای آن

حتی تؤتون موثقًا من الله لتأتنّنی به

17- یعقوب ( ع ) برای واداشتن فرزندانش به پایبندی به سوگند و پیمانشان ، آنان را متوجه نظارت و شهادت خدا کرد .

الله علی ما نقول وکیل

از جمله <الله . ..> در صورتی که آن را جمله ای خبری بدانیم ، برداشت فوق استفاده می شود.

ص: 88

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 20 - 2،3

2- ضرورت پایبندی به عهد ها و پیمانهایی که خداوند بر عهده انسان ها قرار داده است .

الذین یوفون بعهد الله

از آن جایی که در مقابل وفا کنندگان به عهدهای الهی ، نقض کنندگان قرار داده شده است و آنان به لعنت خدا و فرجام ناگوار تهدید شده اند (آیه 25) معلوم می شود وفای به عهد لازم و ضروری است.

3- ضرورت وفا کردن به پیمانهایی که آدمی با خدا دارد .

الذین یوفون بعهد الله

برداشت فوق ، مبتنی بر این است که مقصود از <عهد الله> تعهّداتی باشد که انسانها با سوگند و مانند آن رعایت آنها را بر خود لازم کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 25 - 7

7- کسانی که به پیمان های الهی پایبند نباشند ، به لعنت خدا و دوری از رحمت او گرفتار خواهند شد .

والذین ینقضون عهد الله . .. أُول-ئک لهم اللعنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 92 - 5،8،14

5- عمل به مفاد سوگند و پیمان ، امری لازم و از اصول مهم در روابط اجتماعی است .

و لاتکونوا کالتی نقضت غزلها . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم

8- اهل پیمان ، با مشاهده ضعف در طرف مقابل ، نباید به پیمان شکنی روی آورند .

تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم أن تکون أُمّه هی أربی من أُمّه

14- هشدار خداوند به نقض کنندگان عهد و سوگندشکنان ، مبنی بر مؤاخذه شدن آنان در قیامت

و أوفوا بعهد الله . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً ... و لیبیّننّ لکم یوم القی-مه ما ک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 95 - 2

2- متاع دنیا ، هر چند به ظاهر بزرگ و بسیار باشد ، در قبال ضرر و زیان نقض عهد و پیمان الهی ، ناچیز و بی ارزش است .

و لاتشتروا بعهد الله ثمنًا قلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 34 - 16

16- انسان ، در قبال عهد و پیمان خویش مسؤول است .

إن العهد کان مسئولاً

ص: 89

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 8 - 3

3 - امانت داری و پایبندی به پیمان ، توصیه خدا به اهل ایمان

قد أفلح المؤمنون . .. و الذین هم لأم-ن-تهم و عهدهم رعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 23 - 12

12 - وفادار ماندن بر پیمان با خدا و تغییر ندادن آن ، امری بس شایسته و سزاوار تمجید است .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و

4 - مائده - 5 - 12 - 28

28 - عمل کنندگان به میثاق و فرمان های الهی ; هر یک بهره مند از بهشتی خاص هستند .

لقد اخذ اللّه میثق . .. لئن اقمتم الصلوه ... لادخلنکم جنت

بهره گیری عمل کنندگان به فرمانهای الهی از بهشتهای متعدد (جنت)، می تواند به این صورت باشد که هر کس به بهشت مخصوص خویش راه می یابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 23 - 2

2- بهشت عدن ، پاداش وفا کردن به پیمان های الهی ، نشکستن عهد ها و برقرار کردن پیوندهایی که خدا به برقراری آن امر کرده است .

الذین یوفون بعهد الله . .. أُول-ئک لهم عقبی الدار. جن-ّت عدن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 10 - 10

10 - پاداش عظیم الهی ، به وفاکنندگان به پیمان خویش با خداوند و پیامبر ( ص )

و من أوفی . .. فسیؤتیه أجرًا عظیمًا

9 - داستان پیمان گرفتن خداوند از بنی اسرائیل ، داستانی شایسته و بایسته به یادداشتن

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل

<إذ> مفعول برای فعل <أذکر> (یاد کن) است. فرمان خداوند به یادآوری، نشانه اهمیت خاص موضوعی است که باید متذکر آن بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 7 - 11

11 - یادآوری نعمت ها و پیمان های الهی ، زمینه تقواپیشگی است . *

و اذکروا نعمه اللّه . .. و اتقوا اللّه

فرمان به یادآوری نعمتها و پیمانهای الهی و سپس امر به تقوا، بیانگر آن است که یاد نعمتها و پیمانهای الهی، نقش مؤثری در نیل به تقوا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 7 - 1،9

1 - به یادآوردن پیمان گرفتن های سخت خداوند از پیامبران پیشین و از خود پیامبراسلام ( ص ) ، از جمله فرمان های خداوند به پیامبراکرم ( ص )

و إذا أخذنا من النبیّن میث-قهم و منک

<إذ> مفعول فعل مقدر <اُذکر> است. بنابراین، استفاده می شود که پیامبر(ص) باید یادآور نکات و یا نکته ای که در آیه آمده، باشد.

9 - پیمان گرفتن سخت خداوند از انبیای خود ، امری شایسته یاد و یادآوری است .

و إذا أخذنا من النبیّن . .. و أخذنا منهم میث-قًا غلیظًا

7 - روی آوردن انسان به درگاه خدا و بستن عهد با او ، به هنگام احساس نیاز

و منهم من عهد اللّه لئن ءاتینا من فضله

8- وفا نکردن به عهد و قسم در صورت استثنای موارد عذر و ناتوانی ، پیامدی ( عقوبت ، کفاره و . . . ) نخواهد داشت .

لتأتنّنی به إلاّ أن یحاط بکم . .. قال الله علی ما نقول وکیل

با توجه به آنچه درباره مضاف إلیه کلمه <قبل> در آیه پیشین گذشت، می توان گفت مراد از <عهد> وعده ایمان و تصدیق بوده است. یعنی امتها تعهد می کردند که با دیدن معجزه ایمان خواهند آورد، ولی اکثر آنان به عهد خویش وفا نکردند.

3 - امت های گذشته با پیامبران خویش عهد بستند که با مشاهده معجزه ، آنان را تصدیق کرده و به حقایق و معارف الهی ایمان آورند .

و ما وجدنا لأکثرهم من عهد

با توجه به آنچه درباره مضاف إلیه کلمه <قبل> در آیه پیشین گذشت، می توان گفت مراد از <عهد> وعده ایمان و تصدیق بوده است. یعنی امتها تعهد می کردند که با دیدن معجزه ایمان خواهند آورد، ولی اکثر آنان به عهد خویش وفا نکردند.

3 - آل عمران - 3 - 187 - 1،17

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور توجّه دادن عالمان اهل کتاب به میثاقشان با خداوند

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب

17 - ناآگاهی عالمان اهل کتاب ( دین فروشان ) از ارزش والای دین و تعهّد به پیمان های الهی

فنبذوه . .. و اشتروا به ثمناً قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 63 - 10

10 - جواز پیمان بستن با خداوند

لئن أنجنا . .. لنکونن

نقل پیمان بستن مشرکان با خداوند و مردود ندانستن آن، دلیل جواز آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 152 - 18

18 - وجوب پایبندی به پیمانهایی که آدمی با خدا دارد.

و بعهدالله أوفوا

برداشت فوق بر این اساس است که کلمه <عهد> اضافه به مفعولش شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 153 - 2

2 - نیکی به پدر و مادر، عدالت در داد و ستد، پایبند بودن به پیمانهای الهی و به عدل سخن گفتن، راهی است راست برای حرکت به سوی خدا.

و بالولدین إحسناً . .. و أن هذا صرطی مستقیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 87 - 11

11- < عن أبی عبداللّه : . . . قیل : یارسول اللّه ( ص ) و کیف یوصی المیت عند الموت قال إذا حضرته الوفاه قال : . . . اللّهم إنّی أعهد إلیک فی دارالدنیا أنّی أشهد أن لا إل-ه إلاّ أنت وحدک لاشریک لک و أشهد أنّ محمداً عبدک و رسولک و أنّ الجنّه حق و أنّ النار حقّ و أنّ البعث حقّ . . . و أنّ الدین کما وصفت . . . و أنّ القرآن کما أنزلت . . . واجعل لی عهداً یوم ألقاک منشوراً . . . و تصدیق ه-ذه الوصیه فی القرآن فی السوره التی یذکر فی ها مریم ( س ) فی قوله - عزّوجلّ - < لایملکون الشفاعه إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهداً > فه-ذا عهد المیت ;

از امام صادق(ع) روایت شده است:. .. به رسول خدا(ص) گفته شد: انسان هنگام مرگ چگونه وصیت کند؟ فرمود: آن گاه که مرگش می رسد، بگوید:... خدایا من با تو در دنیا این را عهد می کنم که شهادت می دهم معبودی جز تو نیست تو یگانه ای و شریکی برای تو نیست و شهادت می دهم که محمد(ص) بنده و رسول تو است و این که بهشت حق است و آتش حق است و برانگیخته شدن حق است ... و این که دین همان گونه است که تو وصف کرده ای... و این که قرآن همان گونه است که تو نازل کرده ای... [این اقرار

ص: 100

را] برای من در روزی که تو را ملاقات می کنم عهدی سرگشاده قرار بده ... و گواه [بر لزوم] این وصیت در قرآن در سوره ای است که نام مریم(س) در آن ذکرمی شود در کلام خدای عزّوجلّ: <لایملکون الشفاعه إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهداً> این عهد همان عهد میت است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 155 - 2

2 - لزوم پایبندی به پیمان های الهی

فبما نقضهم میثقهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 7 - 6،8

6 - تعهد فطری انسان با خداوند ، بر اطاعت کامل از او

و میثقه الذی و اثقکم به اذ قلتم سمعنا و اطعنا

چون مخاطبان آیه، همه مسلمانان، بلکه همه انسانها تا روز قیامت هستند، مقصود از میثاق، پیمانی است که همه انسانها با خدا دارند و آن لزوم اطاعت از اوست که فطرت و عقل هر انسانی بدان حکم می کند.

8 - میثاق با پیامبر ( ص ) ، میثاق با خداست .

میثقه الذی و اثقکم به

بنابر اینکه مراد از <میثاق>، پیمانهای رسول خدا با مسلمانان باشد و قرآن، این پیمانها را پیمان الهی نامیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 3

3 - ادعای الوهیت برای مسیح ( ع ) ، مصداقی روشن از نقض پیمان مسیحیان با خدا

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 75 - 1

1 - پیمان بستن برخی از منافقان صدر اسلام با خدا مبنی بر پرداخت زکات و صدقه و قرار گرفتن در صف صالحان ، در صورت برخورداری از مال و فضل الهی

و منهم من عهد اللّه . .. و لنکوننّ من الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 76 - 1،4

1 - بخل ورزی منافقان از پرداخت صدقات به هنگام برخوردار شدن از مال و فضل الهی ، علی رغم تهعدشان با خدا

و منهم من عهد اللّه . .. فلما ءاتیهم من فضله بخلوا به

4 - پیمان شکنی منافقان ، علی رغم تعهد های مؤکدشان با خداوند

ص: 101

و منهم من عهد اللّه . ... فلما ءاتیهم من فضله بخلوا به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 66 - 7،11،13

7- هنگام سوگند یاد$ کردن و پیمان بستن با خدا ، شایسته است صورت ناتوانی از پایبند بودن به پیمان و سوگند استثنا شود .

لتأتنّنی به إلاّ أن یحاط بکم

کردن و پیمان بستن با خدا، شایسته است صورت ناتوانی از پایبند بودن به پیمان و سوگند استثنا شود.

11- مشروعیت سوگند به خدا و پیمان بستن با او در ادیان گذشته و لزوم پایبندی به آنها

حتی تؤتون موثقًا

13- فرزندان یعقوب سوگند یاد کردند و با خدا پیمان بستند که در حد استطاعت ، از بنیامین مراقبت کنند و او را به نزد پدر باز گردانند .

حتی تؤتون موثقًا . .. فلما ءاتوه موثقهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 20 - 3

3- ضرورت وفا کردن به پیمانهایی که آدمی با خدا دارد .

الذین یوفون بعهد الله

برداشت فوق ، مبتنی بر این است که مقصود از <عهد الله> تعهّداتی باشد که انسانها با سوگند و مانند آن رعایت آنها را بر خود لازم کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 23 - 2

2- بهشت عدن ، پاداش وفا کردن به پیمان های الهی ، نشکستن عهد ها و برقرار کردن پیوندهایی که خدا به برقراری آن امر کرده است .

الذین یوفون بعهد الله . .. أُول-ئک لهم عقبی الدار. جن-ّت عدن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 91 - 1

1- وجوب پایبندی انسان ، به عهد ها و میثاق های خود با خداوند

و أوفوا بعهد الله إذا ع-هدتّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 15 - 6

6 - همه عهد ها با خداوند ، قطعاً مورد حساب کشی خواهد بود .

و کان عهد اللّه مسئولاً

ص: 102

آوردن فعل ماضی برای بیان تحقق امری که در آینده خواهد بود، حکایت از وقوع قطعی آن می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 23 - 1،2،4،5،6،9،11،12

1 - برخی از مسلمانان مدینه ، بر سر پیمان خود با خدای خویش ، وفادار ماندند و از جهاد نگریختند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه

به قرینه آیه پانزده - که درباره عهد منافقان مبنی بر فرار نکردن از صحنه جنگ است - مراد از <ما عاهدوا> می تواند عهد بستن بر فرار نکردن از جهاد باشد.

2 - مسلمانان مدینه ، با خدا ، عهد بسته بودند که از جهاد و رویارویی با دشمن نگریزند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه

4 - برخی از مؤمنان ، به عهد خویش با خدای خود ، وفادار مانده و بر آن پا می فشارند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه

5 - برای تصمیم به انجام دادن عمل خوب و یا ترک امری ناپسند ، خوب است که آن تصمیم ، به صورت عهدی با خداوند در میان گذاشته شود .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه فمنهم من قضی نحبه

تعبیر از تکلیفی که مؤمنان انجام دادند به <ما عاهدوا اللّه علیه> و نیز آوردن واژه <نحب> - که به معنای <نذر> است - دلالت می کند که مؤمنان، برای انجام دادن تکلیف شان، آن را به صورت عهدی با خدا در میان گذاشتند و خداوند نیز از چنین کاری ستایش کرده است. این، نشان می دهد که انجام دادن تکلیف به صورت عهد بستن با خدا، امری سزاوار و شایسته است.

6 - برخی از مسلمانان مدینه ، در عمل به عهد خود با خدا ، تا پای جان پیش رفتند .

فمنهم من قضی نحبه

<نحب> در لغت، به معنای <نذر واجب> است (مفردات راغب). <قضی نحبه> کنایه از مرگ و یا کشته شدن است.

9 - بعضی از مؤمنانِ صاحب عهد با خدا ، در انتظار فرا رسیدن موقعیتی مناسب ، برای عمل کردن به آن عهدند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و منهم من ینتظر

11 - صاحبان عهد با خداوند ، از مسلمانان مدینه ، بر خلاف منافقانِ آن دیار ، هیچ گاه از زیر بار عهد خود شانه خالی نکردند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و ما بدّلوا تبدیلاً

12 - وفادار ماندن بر پیمان با خدا و تغییر ندادن آن ، امری بس شایسته و سزاوار تمجید است .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 10 - 10،11

10 - پاداش عظیم الهی ، به وفاکنندگان به پیمان خویش با خداوند و پیامبر ( ص )

و من أوفی . .. فسیؤتیه أجرًا عظیمًا

11 - مؤمنان ، مورد تشویق خداوند ، برای پایداری بر پیمان های الهی و دینی خویش

و من أوفی بما ع-هد علیه اللّه فسیؤتیه أجرًا عظیمًا

ص: 103

4 - مائده - 5 - 14 - 1

1 - میثاق الهی با مدعیان نصرانیت ( مسیحیان )

و من الذین قالوا إنّا نصری اخذنا میثقهم

أن أباکم قد أخذ علیکم موثقًا من الله

6 - اعراف - 7 - 189 - 13

13 - آدم ( ع ) و حوا در پیشگاه خداوند ملتزم شدند که در صورت دارا شدن فرزندی سالم و شایسته همواره از سپاسگزاران وی باشند .

دعوا اللّه ربهما لئن ءاتیتنا صلحاً لنکونن من الشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 190 - 5

5 - آدم ( ع ) و حوا به عهد خویش با خدا ( سپاسگزاری از او در صورت اعطای فرزند صالح ) وفا نکردند .

لنکونن من الشکرین. فلما ءاتیهما صلحاً جعلا له شرکاء

<عهدی>; یعنی، پیمان و التزامی که خداوند بر عهده مردمان نهاده است و مراد از <عهدکم> وعده هایی است که خداوند به بندگان خویش داده و خود را به انجام آنها ملتزم دانسته است.

7 - بنی اسرائیل زمان پیامبر ( ص ) آگاه به عهد و پیمانی که خداوند با آنان داشت .

أوفوا بعهدی أوف بعهدکم

8 - وفای خدا به عهد خویش با بنی اسرائیل ، مشروط به پایبندی آنان به عهد های الهی است .

أوفوا بعهدی أوف بعهدکم

13 - ضرورت پایبندی به عهدهایی که خداوند با آدمیان دارد .

أوفوا بعهدی

14 - وفای خداوند به عهدی که انسان ها در نزد خدا دارند ، مشروط به پایبندی آنان به عهد های الهی است .

و أوفوا بعهدی أوف بعهدکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 41 - 3

3 - ایمان به قرآن و کافر نشدن به آن ، از عهد های خدا با بنی اسرائیل

أوفوا بعهدی . .. و ءامنوا بما أنزلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 42 - 1

1 - خداوند از بنی اسرائیل خواست تا حق و باطل را به هم نیامیخته و با ارائه باطل ها ، حق را بر مردم مشتبه نکنند .

و لاتلبسوا الحق بالبطل

<لبس> (مصدر لاتلبسوا) به معنای: آمیختن و نیز مشتبه کردن است. بر اساس معنای اول <باء> در <بالباطل> برای تعدیه و بر اساس معنای دوم <با>ی استعانت خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 45 - 4

4 - صبر و نماز وسایلی کارساز برای موفقیت در انجام دستور های خدا ( ایمان به قرآن ، وفا به عهد های الهی و . . . )

أوفوا بعهدی . .. و استعینوا بالصبر و الصلوه

با توجه به آیه های قبل می توان گفت: متعلق <استعینوا> فرامینی است که در آن آیه ها بیان شد; یعنی: واستعینوا علی ما امرتکم به و نهیتکم عنه بالصبر و الصلاه.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 63 - 1

1 - خداوند ، برای فراگیری تورات و عمل به دستورات آن از بنی اسرائیل پیمان گرفت .

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم

<میثاق> به معنای پیمان مؤکد است و جمله <خذوا . ..> بیانگر مورد پیمان می باشد. گرفتن کتابهای آسمانی (خذوا ما آتیناکم)

ص: 109

به این معناست که: پذیرفته شوند و به احکام آنها عمل گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 1،3،8،11

1 - خداوند ، برای پذیرش تورات و عمل به دستورات آن از بنی اسرائیل پیمان گرفت .

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم بقوه

میثاق به معنای پیمان مؤکد است و جمله <خذوا . ..> بیانگر مورد میثاق می باشد. گرفتن کتابهای آسمانی (خذوا ...) به این است که پذیرفته شود و به احکام آن عمل گردد.

3 - پذیرش میثاق الهی ، هدف از بر افراشتن کوه طور بر سر بنی اسرائیل بود .

و إذ أخذنا میثقکم و رفعنا فوقکم الطور

وقوع جمله <رفعنا . ..> در میان جمله های <أخذنا میثاقکم> و <خذوا ما اتیناکم> و بیان نکردن هدف و غایتی برای برافراشتن کوه می نمایاند که: همان پذیرش میثاق و اطاعت از فرمان الهی (خذوا ...) هدف و غایت بر افراشتن کوه باشد. (اقتباس از المیزان)

8 - پذیرش تعالیم و برنامه های کتاب های آسمانی و عمل به آنها ، از پیمان های خداوند با بندگان است .

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم بقوه

11 - فهمیدن فرمان های خدا و موسی ( ع ) و به کار بستن آن فرمان ها ، از پیمان های خدا با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثقکم . .. واسمعوا

چون جمله <سمعنا و عصینا> (گوش سپردیم و سرپیچی کردیم) در جواب <اسمعوا> (گوش بسپارید) قرار گرفته است، معلوم می شود مراد از گوش سپاری (اسمعوا) فهمیدن و اطاعت کردن است. متعلق <اسمعوا> به قرینه مقام، فرمانهای خدا و دستورات موسی(ع) می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 124 - 11

11 - امامت ، عهد و منصبی است والا و الهی و عطا کننده آن خداوند است .

إنی جاعلک للناس إماماً . .. لاینال عهدی الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 125 - 15

15 - فرمان های خدا به انسان ها ، عهد او با آنان است .

عهدنا إلی إبرهیم و إسمعیل أن طهرا بیتی

تعبیر کردن از دستور و فرمان با فعل <عهدنا> گویای برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 77 -

3،4،5،6،7،8،9،11،12،14،15،16،17،18،20

3 - امانتداری و حقوق اجتماعی ، عهد الهی است . *

و منهم من ان تأمنه بدینار لا یؤدّه الیک . .. انّ الّذین یشترون بعهد اللّه

ص: 110

4 - عالمان یهود ، دارای اهداف دنیوی در کتمان و تحریف عهد خدا ( حقایق مربوط به پیامبر ( ص ) )

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم

با توجّه به شأن نزول، مقصود از <عهد اللّه>، حقایق مربوط به پیامبر اکرم (ص) در تورات است که به دست عالمان یهود تحریف گشته.

5 - دنیاپرستی ، ریشه سوداگری بر سر عهد الهی و مسؤولیّت های ناشی از آن

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. ثمناً قلیلا

6 - کم ارزش بودن عهد الهی و مسؤولیت های آن ، در نزد علمای اهل کتاب

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. ثمناً قلیلا

فروختن پیمانهای الهی به بهای کم، نشانگر کم ارزش دانستن آن است.

7 - دریافت بهای دنیوی در قبال سوداگری بر سر عهد الهی ، هر چند زیاد باشد ، اندک است .

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم ثمناً قلیلا

ظاهراً ثمنی (ریاستها و ثروتها) که سوداگران آیات الهی می گرفتند، اندک نبود; ولی خداوند آن را اندک معرفی کرده است.

8 - محرومیّت عالمان یهود ، سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، از بهره های اخروی

انّ الّذین یشترون . .. اولئک لا خلاق لهم فی الاخره

9 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، عامل بهره مندی از مواهب اُخروی

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم . .. لا خلاق لهم فی الاخره

11 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، مورد غضب الهی و محروم از سخن گفتن و توجه نمودن خداوند به آنان در آخرت

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

12 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، زمینه بهره مندی از سخن و نظر الهی در قیامت

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

14 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، محروم از پاک شدن و رشد یافتن به دست خداوند .

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. و لا یزکّیهم

تزکیه از ماده <زکَوَ> و یا <زکَیَ>، به معنای پاک شدن و نیز به معنای رشد یافتن می باشد.

15 - علمای اهل کتاب به لحاظ سوداگری بر سر عهد الهی و پیمان شکنی ، مورد غضب خداوند ، و محروم از سخن و نظر او در قیامت و بی بهره از تزکیه او

و منهم من ان تأمنه بدینار . .. انّ الذین یشترون ... و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر

16 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، زمینه بهره مندی از تزکیه خداوند

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم . .. و لا یزکّیهم

از مفهوم آیه استفاده شده است.

17 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، مستحق عذاب دردناک خداوند در قیامت

انّ الّذین یشترون . .. و لهم عذاب الیم

18 - علمای اهل کتاب به خاطر سوداگری بر سر عهد الهی و پیمان شکنی ، مستحق عذاب دردناک خداوند در قیامت

و من اهل الکتاب . .. انّ الذین یشترون ... و لهم عذاب الیم

20 - سوداگران با شکستن عهد الهی و سوگند های خویش از گناهان بزرگ

انّ الذین یشترون . .. و لهم عذاب الیم

ص: 111

کیفر سخت، نشانه بزرگی گناه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 78 - 3

3 - کتب الهی ، عهد خداوند در میان مردم

انّ الذین یشترون بعهد اللّه . .. و انّ منهم لفریقاً یلون السنتهم بالکتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 81 -

1،2،4،6،8،9،17،18،19،22

1 - پیمان الهی از پیامبران و پیروان آنان برای ایمان به پیامبر بعدی و یاری وی

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. ثم جاءکم رسول ... لتؤمننّ به و لتنصرنّه

<میثاق النبیّن>، می تواند میثاقی باشد که خدا از پیامبران گرفته و یا از مردم برای پیامبران گرفته است.

2 - احتجاج خداوند علیه اهل کتاب ، با یادآوری میثاق الهی از انبیای گذشته درباره رسالت پیامبر ( ص )

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن

بنابر این که <اذ> متعلّق به <اذکروا> باشد و اهل کتاب - به قرینه آیات گذشته - مخاطب آن باشند.

4 - پیامبر اکرم ( ص ) ، مأمور یادآوری میثاق الهی از انبیای پیشین ، مبنی بر لزوم ایمان به پیامبران بعدی

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. لتؤمننّ به

بنابراینکه <اذ>، متعلق به <اذکر> باشد.

6 - وحدت امّت ها در پرتو پیروی از پیامبر واحد ، میثاق الهی از انبیا

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. لتؤمننّ به و لتنصرنّه

لزوم ایمان و تبعیّت از پیامبر بعدی، بیانگر آن است که در هر زمان، یک پیامبر محور بوده که بر اساس پیروی از او، امّتها، متّحد خواهند شد.

8 - میثاق الهی از انبیا ، قبل از دادن کتاب و حکمت به آنها

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن لما اتیتکم من کتاب و حکمه

بنابراینکه <لما>، شرطیه باشد.

9 - ایمان به پیامبر اسلام ( ص ) و یاری کردن او ، میثاقی الهی از انبیای گذشته و پیروان آنان

ثم جاءکم رسول مصدق لما معکم

بنابراین که آیه، خطاب به اهل کتاب و مراد از <رسول>، پیامبر اکرم (ص) باشد.

17 - دستور خداوند به پیامبران و امت های آنان ، به تحمل و ادای شهادت بر میثاق گرفته شده از آنان

قالوا اقررنا قال فاشهدوا و انا معکم من الشاهدین

جمله <فاشهدوا . .. > می تواند هم دلالت بر تحمل شهادت کند و هم بر ادای شهادت.

18 - عظمت و بزرگی پیمان الهی ، در مورد ایمان آوردن به انبیا و یاری کردن آنان

و اذ اخذ اللّه . .. قال فاشهدوا

گرفتن پیمان و سپس دستور به تحمل و ادای شهادت بر آن، گواه عظمت آن است.

19 - خداوند و انبیا ، گواهان بر میثاق الهی در مورد ایمان آوردن به انبیا و یاری کردن آنان

ص: 112

و انا معکم من الشاهدین

22 - پیامبران موظّفند مردم را در جریان میثاق اکید الهی از آنان ، در مورد ایمان به انبیا و نصرت آنان ، بگذارند .

و اخذتم علی ذلکم اصری . .. فاشهدوا و انا معکم من الشّاهدین

بنابراینکه <فاشهدوا>، یعنی شهادت دهید در برابر امّتهای خود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 2

2 - عمل نمودن به میثاق الهی ( ایمان به پیامبران و یاری کردن آنان ) ، دین خداوند است .

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. افغیر دین اللّه یبغون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 84 - 5

5 - ایمان به همه پیامبران و کتب آسمانی ، عمل به میثاق الهی است .

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. قل امنا باللّه و ما انزل ... و النّبیّون من ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 85 - 1

1 - پذیرش دین اسلام ، میثاق خداوند از پیامبران و مردم

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. و من یبتغ غیر الاسلام دیناً

بنابر اینکه مراد از <الاسلام>، شریعت پیامبر (ص) باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 183 - 4،23

4 - یهود ، مدعی وفاداری خویش به پیمان های الهی

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول

23 - تکذیب عهد خداوند با یهود در مورد ایمان نیاوردن به پیامبر ( ص ) ، جز با ارائه قربانی که آتشی از غیب آن را بسوزاند .

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن . .. فلم قتلتموهم ان کنتم صادقین

اگر ادعای یهود صحیح بود، باید پیامبر (ص) خواسته آنان را عملی می کرد، و نیز نباید از عهد، به <الّذی قلتم> (آنچه را گفتید) تعبیر می کرد ; بلکه می فرمود: بالعهد الّذی عهد اللّه علیکم. چون اگر ادعای آنان حقیقت داشت، عهدی بود الهی ; نه گفتار آنان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 2،20

2 - تبیین محتوای کتب آسمانی و کتمان نکردن آن ، میثاق سنگین خداوند از علمای اهل کتاب

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه للنّاس و لا تکتمونه

ضمیر مفعولی در <لتبیّننّه>، به کتاب برمی گردد.

ص: 113

20 - بیان و اظهار نبوّت پیامبر اسلام ( ص ) توسط اهل کتاب پس از بعثت ایشان ، پیمان خداوند از آنان

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه للنّاس و لا تکتمونه

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: انّ اللّه اخذ میثاق الّذین اوتوا الکتاب فی محمّد (ص) <لتبیّننّه للناس> اذا خرج و لا یکتمونه . .. .

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 128 ; بحارالانوار، ج 9، ص 192، ح 35.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 154 - 5

5 - پیمان های الهی و پایبندی به آن ، دارای اهمیتی خاص در پیشگاه خداست .

و رفعنا فوقهم الطور بمیثقهم

تهدید بنی اسرائیل به خاطر تصمیم آنان بر پیمان شکنی و یا گرفتن میثاق، حکایت از اهمیت خاص آن میثاق و وفای به پیمانهای الهی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 1 - 1

1 - وجوب وفا به تمامی عقد ها و پیمان ها ( فردی ، اجتماعی ، بین المللی و پیمان های الهی )

یایها الذین ءامنوا اوفوا بالعقود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 7 - 1،4،5،10

1 - مؤمنان ، موظف به یادآوری نعمت ها و پیمان های الهی

و اذکروا نعمه اللّه علیکم و میثقه

4 - اطاعت مطلق از خداوند ، پیمان الهی از مؤمنان

و اذکروا . .. میثقه الذی و اثقکم به اذ قلتم سمعنا و اطعنا

5 - مؤمنان در صدر اسلام ، پذیرای پیمان خداوند با اظهار اطاعت از او

میثقه الذی و اثقکم به اذ قلتم سمعنا و اطعنا

10 - رعایت تقوا ، ضامن اجرای پیمان های الهی

و میثقه الذی . .. و اتقوا اللّه

امر به تقوا پس از فرمان به یادآوری پیمانهای الهی، می تواند اشاره به این حقیقت باشد که داشتن تقوا و ترس از خدا، ضامن اجرای آن تعهدات و پیمانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 1،8،11،13،29

1 - میثاق خداوند از بنی اسرائیل بر اطاعت کامل از فرامین او

ص: 114

و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل

به مقتضای ارتباط این آیه با آیه هفتم، معلوم می شود که خداوند از بنی اسرائیل نیز بر اطاعت کامل پیمان گرفته بود.

8 - پیمان الهی از بنی اسرائیل بر اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و انفاق در راه خدا

و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

به نظر می رسد از جمله موارد میثاق و پیمان الهی با بنی اسرائیل، مسائلی است که جمله <لئن اقمتم . ..> آن را بیان می کند.

11 - امداد های خاص خداوند به بندگان ، مشروط به وفاداری آنان نسبت به پیمان های اوست . *

لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و قال اللّه انی معکم

عطف جمله <قال اللّه> بر <لقد اخذ اللّه>، می رساند که امداد خاص خداوند در صورت تعهد به پیمان اوست.

13 - ایمان به پیامبرانی که بعد از موسی ( ع ) مبعوث خواهند شد ، از مواد پیمان نامه خداوند با بنی اسرائیل

لئن اقمتم الصلوه و ءاتیتم الزکوه و ءامنتم برسلی

تأخیر ذکری ایمان به پیامبران و یاری آنان از الزام به اقامه نماز و زکات، بیانگر این معناست که مراد از رسل، پیامبرانی هستند که پس از موسی(ع) مبعوث می شوند. زیرا در واقع، ایمان به آنها و یاری ایشان پس از این است که وجوب نماز و زکات به وسیله موسی(ع) به آنها ابلاغ شده است.

29 - کفر ، پس از میثاق خداوند و بیان احکام از جانب او ، انحراف از راه میانه است .

و لقد اخذ اللّه میثق . .. فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل سواء السبیل

در برداشت فوق <ذلک> اشاره به جمله <لقد اخذ اللّه> و <قال اللّه . .. لئن اقمتم الصلوه ...>، گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 1

1 - شکستن میثاق الهی از سوی بنی اسرائیل پس از مدتی کوتاه

و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. فبما نقضهم میثقهم

کلمه <فاء> در <فبما نقضهم> دلالت می کند به اینکه بین گرفتن پیمان و شکستن آن، زمانی زیادی فاصله نشده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 14 - 1

1 - میثاق الهی با مدعیان نصرانیت ( مسیحیان )

و من الذین قالوا إنّا نصری اخذنا میثقهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 70 - 12

12 - مخالفت و رویارویی با انبیا و شکستن میثاق الهی ، برخاسته از هواپرستی انسانها

کلما جاءهم رسول . .. فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 152 - 17

ص: 115

17 - وجوب پایبند بودن به پیمانهایی که خدا بر عهده آدمی نهاده است.

و بعهدالله أوفوا

کلمه <عهد> هم می تواند اضافه به فاعل شده باشد، که در این صورت از <عهدالله> پیمانی است که خدا با انسانها دارد، و هم می تواند اضافه به مفعول شده باشد، که در این صورت مراد از <عهدالله> پیمان است که انسانها به خداوند می سپارند. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 115 - 1

1 - قرآن حاوی عهد ها و توصیه های خداوند

و کذلک أنزلن-ه . .. لعلّهم ... و لقد عهدنا إلی ءادم من قبل

<عهد>; یعنی، وصیت و سفارش (قاموس)، <واو> در <و لقد عهدنا> داستان آدم را به مطالب قبل (و کذلک أنزلناه)، عطف کرده است، ارتباط عهد خداوند با آدم به نازل کردن قرآن، گویای آن است که قرآن در پی آموختن عهدها و توصه های خداوند، به مردم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 7 - 10

10 - رعایت تقوای الهی و اطاعت نکردن از کافران و منافقان ، از جمله پیمان هایی است که خداوند از انبیای خویش گرفته است .

ی-أیّها النبیّ اتّق اللّه و لاتطع . .. و إذا أخذنا من النبیّن میث-قهم

احتمال دارد که <و إذ أخذنا. ..> عطف جمله به جمله باشد. در این صورت، معنای آیه چنین است: <آنچه به تو - ای پیامبراسلام! - فرمان داده شده، پیمانی است که از سَلَف تو نیز گرفته شده است و آن، همانا تقوا و اطاعت نکردن از کافران و منافقان است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 39 - 1،2،4

1 - هیچ انسانی برای آزادی مطلق و عنان گسیخته خویش در برابر گزینش راه درست یا نادرست ، از خداوند تضمین و تعهد نگرفته است .

أم لکم أیم-ن علینا ب-لغه إلی یوم القی-مه إنّ لکم لما تحکمون

2 - خداوند ، برای آزادی مطلق و عنان گسیخته هیچ انسانی ، تعهد نسپرده و تضمین نکرده است .

أم لکم أیم-ن . .. إنّ لکم لما تحکمون

4 - عهد و پیمان الهی ، از مبانی و ملاک های داوری درباره معارف و مسائل دینی

أم لکم أیم-ن . .. إنّ لکم لما تحکمون

از این که خداوند به مشرکان تعهدی بر عقایدشان نسپرده است، می توان مطلب یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 14 - 4

4 - تعهّد خداوند به هدایت انسان ها ، دلیل هشدار های او به آنان درباره خطر گرفتاری به آتش جهنم است .

ص: 116

إنّ علینا للهدی . .. فأنذرتکم نارًا تلظّی

حرف <فاء> در <فأنذرتکم>، آن را بر <إنّ علینا للهدی> تفریع کرده است; یعنی، حال که هدایت بر عهده ما است، پس انذار کرده و بیم می دهیم.

امام صادق(ع) فرمود: . ..نخستین پیمانی که خداوند، از انبیا برای خود گرفت، در مورد ربوبیت خود بود. و آن این سخن خداوند است <و إذ أخذنا من النبیّین میثاقهم> که تمام انبیا را ذکر کرد، سپس برترین ها را نام برد و فرمود: <و منک یا محمد!> و بدین گونه رسول خدا را مقدم داشته; زیرا او افضل آنان بوده است. (و سپس فرمود:) <و من نوح و...> پس این پنج نفر، افضل انبیا هستند و رسول خدا(ص) افضل آنان است>.

12 - < إنّ أعرابیّاً قال : یا رسول ! ما أوّل نبوّتک ؟ قال : أخذ اللّه منّی المیثاق کما أخذ من النبیّین میثاقهم . ثمّ تلا : < و إذ أخذنا من النبیّین میثاقهم و منک و من نوح . . . > ;

بادیه نشینی، از رسول خدا(ص) پرسید: آغاز نبوت تو، چه بوده است؟ فرمود: آغاز نبوت من، پیمان گرفتن خدا از من بود. همان طوری که از دیگر پیامبران نیز پیمان گرفت سپس این آیه را تلاوت فرمود: و إذ أخذنا من النبیّین میثاقهم...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 8 - 3

3 - مفاد پیمان گرفته شده از پیامبران ، ابلاغ پیام الهی به مردم است .

و إذا أخذنا من النبیّن میث-قهم . .. لیسئل الص-دقین عن صدقهم و أعدّ للک-فرین عذاب

از تعلیل، به دست می آید که مفاد پیمان، چیزی بوده است که با آن، جمعی به مؤمنان می پیوندند و پاداش می گیرند و جمعی نیز به آن پشت می کنند و عذاب می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 49 - 11

11 - مجازات حق ناپذیران ، پیمان خداوند با پیامبران خویش

ادع لنا ربّک بما عهد عندک إنّنا لمهتدون

با توجه به سیاق آیات - که راجع به عذاب است - استفاده می شود که عهد الهی همان عذاب هدایت ناپذیران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 40 - 13،14

13 - ضرورت پایبندی به عهدهایی که خداوند با آدمیان دارد .

أوفوا بعهدی

14 - وفای خداوند به عهدی که انسان ها در نزد خدا دارند ، مشروط به پایبندی آنان به عهد های الهی است .

و أوفوا بعهدی أوف بعهدکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 64 - 3

3 - ضرورت پایبندی به پیمانهایی که خداوند با انسان ها دارد .

ثم تولیتم من بعد ذلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 83 - 19

19 - تکالیف دینی ، پیمان های خدا با مردم است .

و إذ خذنا میثق بنی إسرءیل . .. و ءاتوا الزکوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 8

8 - پذیرش تعالیم و برنامه های کتاب های آسمانی و عمل به آنها ، از پیمان های خداوند با بندگان است .

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم بقوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 125 - 15

15 - فرمان های خدا به انسان ها ، عهد او با آنان است .

عهدنا إلی إبرهیم و إسمعیل أن طهرا بیتی

تعبیر کردن از دستور و فرمان با فعل <عهدنا> گویای برداشت فوق است.

از آن جایی که در مقابل وفا کنندگان به عهدهای الهی ، نقض کنندگان قرار داده شده است و آنان به لعنت خدا و فرجام ناگوار تهدید شده اند (آیه 25) معلوم می شود وفای به عهد لازم و ضروری است.

5- اعتقاد به یگانگی خدا و پذیرش آنچه از ناحیه خداوند به پیامبر ( ص ) نازل شده ، عهد ها و پیمان های خداوند با آدمیان است .

الذین یوفون بعهد الله و لاینقضون المیث-ق

آیه قبل - که سخن از حقانیّت قرآن و تعالیم آن داشت- و آیات پیش از آن - که درباره توحید و نفی شرک بود- بیانگر مصادیقی بارز از عهد و پیمان خداوند با بندگان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 25 - 2

2- حرمت شکستن عهد ها و پیمانهایی که خداوند برعهده انسان ها قرار داده است .

والذین ینقضون عهد الله . .. أُول-ئک لهم اللعنه و لهم سوء الدار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 7

7 - توحید ربوبی ، میثاق تمامی انسان ها با خدا *

و الذین یحاجّون فی اللّه من بعد ما استجیب له

<ما> در <ما استجیب له> موصول حرفی است که با مابعد خود به تأویل مصدر می رود. ضمیر <له> به <اللّه> باز می گردد; یعنی، <من بعد استجابتهم اللّه>. این قید می تواند به میثاق بنی آدم با خدا در عالم ذر اشاره داشته باشد; یعنی، مشرکان پس از آن که خود در پیشگاه خدا به ربوبیت بی همتای او اعتراف کرده اند، هر دلیلی بر رد ربوبیت او بیاورند، در پیشگاه او پوچ و بی اعتبار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 8 - 7،9

7 - ایمان آوردن به خدا و سرنهادن در پیشگاه ربوبیت یگانه او ، میثاق فطری انسان ها با خداوند

لتؤمنوا بربّکم و قد أخذ میث-قکم

ضمیر فاعل در <أخذ> به خدا بازمی گردد و مراد از میثاق، ظاهراً همان میثاق فطرت است که در روایات از آن به <عالم ذر> تعبیر شده است. برای اطلاع بیشتر به آیه 172 سوره <اعراف> مراجعه شود.

9 - باور کردن موضوع میثاق فطرت ( پیمانی که خداوند از همه انسان ها در عالم ذر گرفته ، ) برای کافران امری دشوار است .

و قد أخذ میث-قکم إن کنتم مؤمنین

1 - بقره - 2 - 101 - 11

11 - ایمان به پیامبر اسلام از عهد های خداوند با اهل کتاب

أو کلما عهدوا عهداً . .. و لما جاءهم رسول ... نبذ فریق

بیان انکار رسالت پیامبر(ص) و نادیده گرفتن حقایق ذکر شده در تورات - پس از یاد کردن از عهدهای یهود با خدا و نقض آنها - اشاره به برداشت فوق دارد.

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم

<میثاق> به معنای پیمان مؤکد است و جمله <خذوا . ..> بیانگر مورد پیمان می باشد. گرفتن کتابهای آسمانی (خذوا ما آتیناکم) به این معناست که: پذیرفته شوند و به احکام آنها عمل گردد.

3 - هدف از برافراشتن کوه طور بر سر بنی اسرائیل ، پذیرش میثاق الهی بود .

و إذ أخذنا میثقکم و رفعنا فوقکم الطور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 64 - 6

6 - بنی اسرائیل بر اثر شکستن پیمان الهی ، در آستانه زیانکاری و تباه کردن هستی خویش ، قرار گرفتند .

فلولا فضل اللّه علیکم و رحمته لکنتم من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 83 - 1،2،3،4،5،6،7،8،9،21

1 - بنی اسرائیل ، از ناحیه خداوند عهد ها و پیمانهایی را بر عهده داشتند .

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل

2 - پرستش خدای یگانه و پرهیز از پرستش غیر او ، از عهد ها و پیمان های خداوند با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل لاتعبدون إلا اللّه

3 - احسان به پدر و مادر ، خویشان ، یتیمان و درماندگان ، از جمله پیمان های خداوند با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل لاتعبدون إلا اللّه و بالولدین إحساناً و ذی القربی و ا

<إحساناً> مفعول مطلق برای فعل محذوف <تحسنون> یا <احسنوا> می باشد. کلمات <ذی القربی و ...> عطف بر <الوالدین> است.

4 - با مردمان به نیکی سخن گفتن و معاشرت نیکو داشتن ، از عهد ها و پیمان های خداوند با بنی اسرائیل

و قولوا للناس حسناً

<حسناً> مصدر است به معنای وصف (حَسَناً = نیکو) این کلمه می تواند صفت برای مفعول مطلق و جانشین آن باشد; یعنی: <قولوا للناس قولا حسناً; با مردم سخن نیکو بگویید>. در المیزان آمده که جمله مذکور کنایه از معاشرت نیک است.

5 - بیان کار های نیک برای مردم ( امر به معروف ، ارشاد به نیکی ها و . . . ) از عهد های خداوند با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل . .. و قولوا للناس حسناً

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که <حسناً> مفعولٌ به برای قولوا باشد. بنابراین <قولوا ...>; یعنی، نیکیها را برای مردم بگویید و بیان کنید.

6 - گفتار نیک و معاشرت نیکو با سایر اقوام و ملت ها ، میثاق خدا با بنی اسرائیل

و قولوا للناس حسناً

مراد از <الناس> می تواند همان اسرائیلیان باشد و می تواند اقوام و ملتهای دیگر هم باشد. برداشت فوق مبتنی بر دومین احتمال است.

7 - بر پا داشتن نماز و پرداختن زکات ، از عهد ها و پیمان های خدا با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل . .. و أقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه

ص: 122

8 - آیین بنی اسرائیل ، دارای ابعاد اعتقادی ، اجتماعی ، عبادی و اقتصادی

لاتعبدون إلا اللّه و بالولدین إحساناً . .. و ءاتوا الزکوه

9 - داستان پیمان گرفتن خداوند از بنی اسرائیل ، داستانی شایسته و بایسته به یادداشتن

و إذ أخذنا میثق بنی إسرءیل

<إذ> مفعول برای فعل <أذکر> (یاد کن) است. فرمان خداوند به یادآوری، نشانه اهمیت خاص موضوعی است که باید متذکر آن بود.

21 - تنها اندکی از بنی اسرائیل به پیمان های الهی وفادار ماندند و به تکالیف دینی عمل کردند .

ثم تولیتم إلا قلیلا منکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 84 - 1،2،3،5

1 - بنی اسرائیل ، از ناحیه خداوند عهد ها و پیمانهایی را بر عهده داشتند .

و إذ أخذنا میثقکم

2 - پرهیز از کشتن و ریختن خون یکدیگر ، از عهد ها و پیمان های خداوند با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثقکم لاتسفکون دماءکم

جمله <لاتسفکون دماءکم> (خون ]همکیشان[ خود را نریزید) جمله ای خبری است و مراد از آن انشا می باشد; یعنی، خونریزی نکنید.

3 - آواره نساختن و بیرون نکردن دیگران از دیار و کاشانه ، از پیمان های خدا با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثقکم . .. لاتخرجون أنفسکم من دیرکم

<دار> به معنای خانه است. به شهر و محله نیز <دار> گفته می شود. بنابراین دیار (جمع دار) به معنای خانه ها، شهرها و محله هاست.

5 - بنی اسرائیل به عهدهایی که خداوند با آنان داشت معترف بوده ، بر آن گواهی می دهند .

و إذ أخذنا میثقکم . .. ثم أقررتم و أنتم تشهدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 85 - 1

1 - بنی اسرائیل عصر بعثت ، علی رغم اعترافشان به پیمان الهی ( پرهیز از خونریزی ) ، همدیگر را می کشتند .

ثم اقررتم . .. ثم أنتم هؤلاء تقتلون أنفسکم

کلمه <هؤلاء> در جمله <ثم أنتم هؤلاء> (شما همانانی هستید) اشاره به این معنا دارد که: آنچه را آیه مورد بحث می خواهد بیان کند مربوط به بنی اسرائیل عصر بعثت است و خطابهای آیه نظیر خطابهای گذشته نیست که صفت گذشتگان را با عنایتی به موجودین نسبت می داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 1،3،11

1 - خداوند ، برای پذیرش تورات و عمل به دستورات آن از بنی اسرائیل پیمان گرفت .

ص: 123

و إذ أخذنا میثقکم . .. خذوا ما ءاتینکم بقوه

میثاق به معنای پیمان مؤکد است و جمله <خذوا . ..> بیانگر مورد میثاق می باشد. گرفتن کتابهای آسمانی (خذوا ...) به این است که پذیرفته شود و به احکام آن عمل گردد.

3 - پذیرش میثاق الهی ، هدف از بر افراشتن کوه طور بر سر بنی اسرائیل بود .

و إذ أخذنا میثقکم و رفعنا فوقکم الطور

وقوع جمله <رفعنا . ..> در میان جمله های <أخذنا میثاقکم> و <خذوا ما اتیناکم> و بیان نکردن هدف و غایتی برای برافراشتن کوه می نمایاند که: همان پذیرش میثاق و اطاعت از فرمان الهی (خذوا ...) هدف و غایت بر افراشتن کوه باشد. (اقتباس از المیزان)

11 - فهمیدن فرمان های خدا و موسی ( ع ) و به کار بستن آن فرمان ها ، از پیمان های خدا با بنی اسرائیل

و إذ أخذنا میثقکم . .. واسمعوا

چون جمله <سمعنا و عصینا> (گوش سپردیم و سرپیچی کردیم) در جواب <اسمعوا> (گوش بسپارید) قرار گرفته است، معلوم می شود مراد از گوش سپاری (اسمعوا) فهمیدن و اطاعت کردن است. متعلق <اسمعوا> به قرینه مقام، فرمانهای خدا و دستورات موسی(ع) می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 70 - 1،2

1 - تصدیق رسولان الهی و پیروی از آنان ، میثاق خداوند از بنی اسرائیل

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل و ارسلنا الیهم رسلا

جمله <و ارسلنا الیهم رسلا> می رساند که مورد میثاق تصدیق رسولان الهی است.

2 - ایمان به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح ، پیمان خداوند با بنی اسرائیل

من ءامن باللّه و الیوم الاخر و عمل صلحاً . .. لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل

به مقتضای این آیه با آیه قبل می توان گفت مورد میثاق ایمان به خدا و قیامت و انجام عمل صالح است.

1 - به یادآوردن پیمان گرفتن های سخت خداوند از پیامبران پیشین و از خود پیامبراسلام ( ص ) ، از جمله فرمان های خداوند به پیامبراکرم ( ص )

و إذا أخذنا من النبیّن میث-قهم و منک

<إذ> مفعول فعل مقدر <اُذکر> است. بنابراین، استفاده می شود که پیامبر(ص) باید یادآور نکات و یا نکته ای که در آیه آمده، باشد.

3 - خداوند ، از پیامبراسلام ( ص ) و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی ( ع ) پیمان و تعهّدی شدید ، گرفته است .

و إذا أخذنا . .. و منک و من نوح و إبرهیم و موسی و عیسی ابن مریم و أخذنا منهم میث

8 - پیامبران ، وظیفه دار عمل به تعهّدات الهی خویش و مسؤول در مقابل آن تعهّدات هستند .

و إذا أخذنا من النبیّن . .. و أخذنا منهم میث-قًا غلیظًا

تکرار <أخذنا منهم میثاقاً> با تأکید <غلیظاً> نشان دهنده این نکته است که پیمان خداوند، بسیار سخت است و آنان، در برابر آن پیمان، مسؤولیت دارند.

12 - < إنّ أعرابیّاً قال : یا رسول ! ما أوّل نبوّتک ؟ قال : أخذ اللّه منّی المیثاق کما أخذ من النبیّین میثاقهم . ثمّ تلا : < و إذ أخذنا من النبیّین میثاقهم و منک و من نوح . . . > ;

بادیه نشینی، از رسول خدا(ص) پرسید: آغاز نبوت تو، چه بوده است؟ فرمود: آغاز نبوت من، پیمان گرفتن خدا از من بود. همان طوری که از دیگر پیامبران نیز پیمان گرفت سپس این آیه را تلاوت فرمود: و إذ أخذنا من النبیّین میثاقهم...>.

18 - حشر - 59 - 12 - 1

1 - خبر دادن خداوند ، به همگام نشدن منافقان با یهود بنی نضیر در مسیر تبعید آنان

لئن أُخرجوا لایخرجون معهم

أخذنا میثقکم . .. ثم تولیتم من بعد ذلک

<تولی> (مصدر تولیتم) به معنای اعراض کردن است و متعلق آن - به قرینه آیه قبل - پیمان بنی اسرائیل بر پذیرش تورات و عمل به احکام آن می باشد.

2 - پیمان شکنی بنی اسرائیل ، علی رغم مشاهده معجزه ای چون برافراشته شدن کوه ، امری سنگین ، شگفت و نامتوقع بود .

أخذنا میثقکم و رفعنا فوقکم الطور . .. ثم تولیتم من بعد ذلک

<ثم> در جمله <ثم تولیتم> حاکی از ترتیب رتبی است; زیرا <من بعد ذلک> رساننده ترتیب زمانی می باشد و آن گاه که <ثم> برای ترتیب رتبی به کار رود حکایت از عظمت، شگفتی و . .. مضمون جمله بعد دارد.

4 - خداوند ، گناه پیمان شکنی بنی اسرائیل را بخشود .

فلولا فضل اللّه علیکم و رحمته

شمول فضل و رحمت الهی پس از بیان خطا و گناه، کنایه از عفو و گذشت است.

5 - خداوند ، بنی اسرائیل را - علی رغم پیمان شکنی و اعراضشان از فرامین تورات - مورد تفضل و رحمت خویش قرار داد .

فلولا فضل اللّه علیکم و رحمته لکنتم من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 83 - 20،24

20 - اکثریت بنی اسرائیل با اعراض از تکالیف دینی ، عهد ها و پیمان های الهی را شکستند .

ثم تولیتم إلا قلیلا منکم و أنتم معرضون

<تولی> و <اعراض> به معنای رویگردانی و مراد از آن سرپیچی و تمرد است. جمله <و أنتم معرضون> چنانچه حال برای فاعل <تولیتم> باشد - به دلیل هم معنا بودن <اعراض> و <تولی> - حال مؤکده است و حکایت از شدت تمرد و سرپیچی بنی اسرائیل دارد.

24 - شکستن پیمان های الهی و تمرد از فرمان های خدا ، عادت روزمره بنی اسرائیل است .

و أنتم معرضون

برخی از مفسران برآنند که جمله <و أنتم معرضون> (شما ]از عهدها و پیمانها [رویگردان هستید) جمله معترضه است و اشاره به این معنا دارد که: بنی اسرائیل نه تنها پیمانهای یاد شده را شکستند بلکه رویه و عادت آنها چنین است که به عهدها و پیمانها پایبند نیستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 85 - 1،2

1 - بنی اسرائیل عصر بعثت ، علی رغم اعترافشان به پیمان الهی ( پرهیز از خونریزی ) ، همدیگر را می کشتند .

ثم اقررتم . .. ثم أنتم هؤلاء تقتلون أنفسکم

کلمه <هؤلاء> در جمله <ثم أنتم هؤلاء> (شما همانانی هستید) اشاره به این معنا دارد که: آنچه را آیه مورد بحث می خواهد بیان کند مربوط به بنی اسرائیل عصر بعثت است و خطابهای آیه نظیر خطابهای گذشته نیست که صفت گذشتگان را با عنایتی به موجودین نسبت می داد.

2 - بنی اسرائیل با بیرون راندن گروهی از همکیشان خود از خانه و دیارشان ، پیمان الهی را نقض کردند .

ثم أنتم هؤلاء . .. تخرجون فریقاً منکم من دیرهم

ص: 129

آیه مورد بحث اشاره به جنگها و خونریزیهایی دارد که پیش از هجرت پیامبر(ص) به مدینه بین طوایف یهود واقع می شد. یهودیان بنی النضیر با بنی قریظه درگیر می شدند; هر کدام غالب می شد دیگری را از خانه و کاشانه اش اخراج می کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 12

12 - قوم موسی ، علی رغم اظهار پذیرش تورات و پیشمانشان بر گوش سپاری به فرمان های خدا و موسی ( ع ) ، تمرد کرده و عصیانگر شدند .

قالوا سمعنا و عصینا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 246 - 10،20

10 - پایبندی بنی اسرائیل زمان طالوت به پیکار در راه خدا ، مورد تردید پیامبرشان ( اشموئیل ) بود .

قال هل عسیتم ان کتب علیکم القتال الاّ تقاتلوا

20 - نافرمانی اکثر بنی اسرائیل زمان طالوت از دستور خداوند به پیکار در راه او ، علی رغم پیشنهاد و درخواست آنان برای پیکار

اذ قالوا لنبی . .. فلما کُتب علیهم القتال تولّوا

ظاهراً فاعل محذوف از جمله <کتب علیهم>، اللّه است که به جهت تعظیم حذف شده.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 6

6 - تهدید خداوند به بنی اسرائیل در مورد شکستن پیمان الهی و ترغیب آنان به وفاداری و تعهد

لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و قال اللّه انی معکم

بنابر اینکه معیت در آیه مورد بحث، کنایه از علم و قدرت باشد. یعنی خداوند به شما و اعمالتان کاملا آگاه است ; اگر به میثاق پایبند بودید به شما پاداش می دهد واگر تخلف کردید مجازات می شوید و در هر حال مقهور خداوند هستید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 1،4،16

1 - شکستن میثاق الهی از سوی بنی اسرائیل پس از مدتی کوتاه

و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. فبما نقضهم میثقهم

کلمه <فاء> در <فبما نقضهم> دلالت می کند به اینکه بین گرفتن پیمان و شکستن آن، زمانی زیادی فاصله نشده است.

4 - گرفتاری بنی اسرائیل به لعن الهی و قساوت قلب ، کیفر پیمان شکنی آنان

فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیه

16 - شکستن پیمان الهی از سوی بنی اسرائیل ، زمینه تحریفگری و فراموشی بخشی از تذکار های خداوند

فبما نقضهم . .. نسوا حظاً مما ذکروا به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 130

4 - مائده - 5 - 70 - 7،8

7 - بنی اسرائیل ، مردمی پیمان شکن و هواپرست

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. کلما جاءهم رسول بما لاتهوی انفسهم

8 - بنی اسرائیل با نقض پیمان های الهی و پیروی از هوا های نفسانی ، فاقد پایگاه مطمئن برای اقامه تورات ، انجیل و دیگر معارف الهی

لستم علی شیء . .. لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل

بنابر اینکه جمله <لستم علی شیء . ..> به این معنا باشد که شما پایگاهی ندارید تا بتوانید تورات و انجیل را اقامه کنید، می توان گفت آیه مورد بحث آن پایگاه را تفسیر می کند ; یعنی آن پایگاه عبارت است از تعهد به میثاق الهی و پرهیز از هواپرستی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 6،24

6 - بی پروایی بنی اسرائیل در شکستن پیمان الهی ، تکذیب انبیا و کشتن آنان ، برخاسته از باور آنان به مصونیت از عذاب

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون. و حسبوا الا تکون فتنه

24 - هشدار خداوند به بنی اسرائیلِ زمان پیامبر ( ص ) ، نسبت به تکرار رفتار پیشینیان خویش ( نقض میثاق - تکذیب و قتل انبیا )

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. و اللّه بصیر بماتعملون

فعل مضارع <یعملون> - علی رغم ماضی آوردن فعل های گذشته <حسبوا>، <عموا و صموا> -، می رساند که جمله <و اللّه بصیر . ..> ناظر بر بنی اسرائیل زمان پیامبر(ص) نیز می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 86 - 14

14 - موسی ( ع ) ، گوساله پرستان بنی اسرائیل را مردمی عهدشکن توصیف کرده و آنها را به عذاب سخت الهی هشدار داد .

أم أردتّم أن یحلّ علیکم غضب من ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 87 - 2،3

2 - بنی اسرائیل ، به پیمان شکنی و تخلف از قول و قرار خود با موسی ( ع ) معترف بودند .

ما أخلفنا موعدک بملکنا

3 - بی اختیار قلمداد کردن خود ، از بهانه های بنی اسرائیل برای توجیه پیمان شکنی با موسی ( ع ) و پذیرش گوساله پرستی در میان خود

ما أخلفنا موعدک بملکنا

<موعد> مصدر و به معنای <وعد> است. <ملک> نیز مصدر است و مراد بنی اسرائیل، نفی مالک بودن امور خویش است. از همین رو معنای <ما أخلفنا...> چنین می شود: ما از پیمان و وعده تو، به اختیار خود تخلف نکردیم.

ص: 131

10 - فرعونیان با موسی ( ع ) پیمان بستند و سوگند یاد کردند که در صورت برطرف ساختن عذاب شدید از آنان ، به وی ایمان آورند و بنی اسرائیل را آزاد سازند .

لئن کشفت عنا الرجز لنؤمنن لک و لنرسلن معک بنی إسراءیل

11 - فرعونیان پس از وقوع هر یک از عذاب های پنجگانه ( طوفان . . . ) با موسی پیمان بستند که در صورت برطرف ساختن آن ، به وی ایمان آورند و بنی اسرائیل را آزاد کنند .

لئن کشفت عنا الرجز لنؤمنن لک و لنرسلن معک بنی إسراءیل

برداشت فوق بر این اساس است که <ال> در <الرجز> عهد ذکری باشد. در این صورت <الرجز> اشاره به عذابهای پنجگانه در آیه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 135 - 8،9

8 - فرعونیان ، علی رغم پیمان مؤکدشان با موسی ( ع ) ( تصدیق رسالت او و آزادسازی بنی اسرائیل پس از برطرف شدن عذاب ) ، حتی لحظه ای به وی ایمان نیاوردند و بنی اسرائیل را آزاد نکردند .

فلما کشفنا عنهم الرجز . .. إذا هم ینکثون

9 - پیمان شکنی فرعونیان و پایبند نبودن آنان به عهد های خویش با موسی ( ع )

إذا هم ینکثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 136 - 3

3 - فرعونیان به دلیل شکستن پیمانشان با موسی ( ع ) ( ایمان به وی و آزادسازی بنی اسرائیل ) سزاوار انتقام الهی و غرق شدن در دریا گشتند .

إذا هم ینکثون. فانتقمنا منهم

تفریع جمله <فانتقمنا> بر جمله <إذا هم ینکثون> به وسیله حرف <فاء> می رساند که پیمان شکنی فرعونیان در انتقام الهی از آنان دخیل بوده است.

فأخلفتم موعدی

<موعد> در این آیه مصدر و به معنای <وعده> است. از این رو <فأخلفتم موعدی>; یعنی، شما از وعده و عهد خود با من تخلف کردید. از این جمله برمی آید که موسی(ع) قبل از رفتن به میقات، پیش بینی های لازم را کرده بود و از این نظر حجت را بر بنی اسرائیل تمام نموده بود.

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه . .. و منهم من ینتظر

14 - احزاب - 33 - 23 - 3

3 - وفادارانِ به عهد خود ، از مسلمانان مدینه ، مردانی مورد ستایش خداوندند .

من المؤمنین رجال صدقوا ما ع-هدوا اللّه علیه

آوردن <رجال> - به صورت نکره - برای زیادت در تعریف و تمجید است.

2 - آل عمران - 3 - 82 - 4

4 - نقض میثاق های الهی ، فسق است و نقض کنندگان ، فاسق هستند .

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. فمن تولّی بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 25 - 1

1- خداوند انسان ها را به عهد ها و پیمانهایی ملزم ساخته است .

والذین ینقضون عهد الله

مراد از <عهد الله> - چنان چه در آیه 20 گذشت - عهدها و پیمانهایی است که خداوند با انسانها دارد و یا عهدها و پیمانهایی است که آدمیان با خداوند می بندد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 91 - 1

1- وجوب پایبندی انسان ، به عهد ها و میثاق های خود با خداوند

و أوفوا بعهد الله إذا ع-هدتّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 34 - 15

15- وفای به عهد و پیمان ، لازم و واجب است .

و أوفوا بالعهد

بلی من اوفی بعهده و اتّقی فان اللّه یحب المتّقین

بنابراینکه ضمیر <بعهده>، به قرینه آیه بعد، به <اللّه> در آیه قبل برگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 77 - 9،12،16

9 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، عامل بهره مندی از مواهب اُخروی

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم . .. لا خلاق لهم فی الاخره

12 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، زمینه بهره مندی از سخن و نظر الهی در قیامت

انّ الّذین یشترون . .. و لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر الیهم یوم القیمه

16 - پایبندی به عهد الهی و پیمان های خود ، زمینه بهره مندی از تزکیه خداوند

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه و ایمانهم . .. و لا یزکّیهم

از مفهوم آیه استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 183 - 4

4 - یهود ، مدعی وفاداری خویش به پیمان های الهی

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 4

4 - وفای خداوند به وعده های خویش ، جلوه ای از ربوبیّت او

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 33 - 10

10 - وارث باید حقوقی را که به واسطه عقد و پیمان بر مال میّت است ، پرداخت کند .

و الذین عقدت ایمانکم فاتوهم نصیبهم

چنانچه جمله <و الذین . .. > مستأنفه باشد، مراد از <الذین>، وارثان نخواهند بود ; بلکه کسانی هستند که با میت پیمان مالی بسته اند. البتّه مخاطبان به پرداخت حقوق آنان، همان ورثه می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 131 - 3

3 - مالکیت خداوند بر هستی ، پشتوانه وفای او به وعده های خویش

یغن اللّه کلا . .. و للّه ما فی السموت و ما فی الأرض

جمله <و لله ما فی السموت . ..>، تعلیل جمله <یغن اللّه کلا من سعته> است.

ص: 145

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 154 - 5

5 - پیمان های الهی و پایبندی به آن ، دارای اهمیتی خاص در پیشگاه خداست .

و رفعنا فوقهم الطور بمیثقهم

تهدید بنی اسرائیل به خاطر تصمیم آنان بر پیمان شکنی و یا گرفتن میثاق، حکایت از اهمیت خاص آن میثاق و وفای به پیمانهای الهی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 155 - 2

2 - لزوم پایبندی به پیمان های الهی

فبما نقضهم میثقهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 - 6،33

6 - تهدید خداوند به بنی اسرائیل در مورد شکستن پیمان الهی و ترغیب آنان به وفاداری و تعهد

لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و قال اللّه انی معکم

بنابر اینکه معیت در آیه مورد بحث، کنایه از علم و قدرت باشد. یعنی خداوند به شما و اعمالتان کاملا آگاه است ; اگر به میثاق پایبند بودید به شما پاداش می دهد واگر تخلف کردید مجازات می شوید و در هر حال مقهور خداوند هستید.

33 - اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و نصرت آنان ، انفاق در راه خدا و وفاداری به پیمان های او ، راه میانه است .

لئن اقمتم الصلوه . .. سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 13 - 24

24 - تنها گروهی اندک از بنی اسرائیل ، وفادار به پیمان های الهی ، وارسته از تحریفگری و خیانت و پایبند به دستورات خداوند

فبما نقضهم میثقهم . .. و لاتزال تطلع علی خائنه منهم إلاّ قلیلا

<الا قلیلا> استثناء از تمامی صفاتی است که درباره بنی اسرائیل بیان شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 152 - 20

20 - ضایع نساختن اموال یتیمان، عدالت در داد و ستد، پرهیز از سخنان نابحق و پایبند بودن به پیمانهای الهی، از توصیه های خداوند به انسانها

و لاتقربوا مال الیتیم . .. ذلکم وصیکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 146

5 - انعام - 6 - 153 - 2

2 - نیکی به پدر و مادر، عدالت در داد و ستد، پایبند بودن به پیمانهای الهی و به عدل سخن گفتن، راهی است راست برای حرکت به سوی خدا.

و بالولدین إحسناً . .. و أن هذا صرطی مستقیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 102 - 2

2 - برخی از امت های گذشته با مشاهده معجزات پیامبران ایمان آوردند و به عهد خویش ( تصدیق پیامبران در صورت ارائه معجزه ) وفا کردند .

و ما وجدنا لأکثرهم من عهد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 21 - 2

2 - لزوم پایبندی انسان به اقرار و تعهدات خویش

و لاتکونوا کالذین قالوا سمعنا و هم لایسمعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 56 - 6

6 - پایبندی به پیمان از ملاک های انسانیت انسان

إن شر الدواب . .. ثم ینقضون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 72 - 16

16 - مسلمانان عصر بعثت با گروههایی از کافران پیمان عدم تعرض داشته و به آن وفادار بودند .

إلا علی قوم بینکم و بینهم میثق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 20 - 6

6- پایبندی به عهد ها و پیمان ها از نشانه های خردمندان است .

إنما یتذکّر أُولُوا الألب-ب. الذین یوفون بعهد الله و لاینقضون المیث-ق

در وجه ترکیبی <الذین . ..> دو احتمال گفته شده است: 1- صفت برای <اُولُوا الألباب> است. 2-مبتداست و خبر آن <اُول-ئک لهم عقبی الدار>. احتمال نخست صریح در برداشت فوق است.

ص: 147

<فاء> در جمله فوق، به اصطلاح <فاء> فصیحه است و حکایت از شرطی مقدر دارد; یعنی: <إن أتخذتم عند اللّه عهداً فلن یخلف اللّه عهده>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 85 - 26

26 - پایبندی گروهی از یهودیان عصر بعثت به تورات با عمل کردن به پیمان های الهی و پرهیز از کشتن و بیرون راندن همکیشان خود

فما جزاء من یفعل ذلک منکم

سیاق خطابهای گذشته اقتضا می کرد که جمله <فما جزاء . ..> بدین گونه ایراد شود: <فما جزاءکم بما تفعلون إلا خزی>. این تغییر سیاق اشاره به این دارد که همه یهودیان مرتکب اعمال ناروای مذکور نشدند. من تبعیضیه در <منکم> مؤید این معناست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 7

7 - پایبندی به میثاق های خدا ، از وظایف ضروری بندگان است .

و إذ أخذنا میثقکم و رفعنا فوقکم الطور خذوا ما ءاتینکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 111 - 22

22 - خداوند ، وفادارترین وفاکنندگان به عهد

و من أوفی بعهده من اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 83 - 20

20 - اکثریت بنی اسرائیل با اعراض از تکالیف دینی ، عهد ها و پیمان های الهی را شکستند .

ثم تولیتم إلا قلیلا منکم و أنتم معرضون

<تولی> و <اعراض> به معنای رویگردانی و مراد از آن سرپیچی و تمرد است. جمله <و أنتم معرضون> چنانچه حال برای فاعل <تولیتم> باشد - به دلیل هم معنا بودن <اعراض> و <تولی> - حال مؤکده است و حکایت از شدت تمرد و سرپیچی بنی اسرائیل دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 70 - 7

7 - بنی اسرائیل ، مردمی پیمان شکن و هواپرست

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. کلما جاءهم رسول بما لاتهوی انفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 102 - 1،7

1 - اکثر امت های پیشین ، کافر و بر عهد های خویش با خدا و پیامبران او ناپایدار بودند .

و ما وجدنا لأکثرهم من عهد

7 - کفرپیشگان ، مردمی فاسق و بی اعتنا به عهد های الهی

و ما وجدنا لأکثرهم من عهد و إن وجدنا أکثرهم لفسقین

مراد از <خیانه> به قرینه سیاق پیمان شکنی است و ترس از پیمان شکنی به معنای آشکار شدن شواهد و اماراتی است بر اینکه طرف مقابل نقض پیمان را در سر می پروراند. <نبذ> به معنای انداختن و مفعول <فانبذ> <عهدهم> است که به خاطر وضوحش در کلام نیامده است.