2 - آل عمران - 3 - 53 - 3

3 _ توجه به ربوبیت خدا ، برانگیزنده انسان به دعا

ربّنا امنا بما انزلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 70 - 6

6 _ نکوهش دوگانگی میان علم و عمل

لم تکفرون بایات اللّه و انتم تشهدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 13

13 _ توجّه به رجوع قهری تمامی موجودات به سوی خداوند ، زمینه ای برای پذیرش دین خداوند

افغیر دین اللّه . .. و الیه یرجعون

جمله <و الیه . .. > به منزله دلیلی است برای لزوم پذیرش دین خداوند، که از جمله <افغیر دین ... > به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 8

8 _ توجّه به نظارت و آگاهی خداوند بر اعمال انسان ، عامل بازدارنده از کفر به آیات خداوند

و اللّه شهید علی ما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 99 - 12

12 _ نظارت دقیق خداوند بر اعمال انسانها

و ما اللّه بغافل عمّا تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 104 - 12

12 _ بیان فرجام و آثار مثبت اعمال خیر ، از شیوه های قرآن برای سوق دادن انسان ها به آن اعمال

و لتکن منکم امه . .. و اولئک هم المفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 108 - 1

1 _ بیان آثار و نتایج رفتار انسان ها _ مؤمن و کافر _ در قیامت ، از آیات حق الهی

یوم تسودّ . .. تلک ایات اللّه نتلوها علیک بالحق

ص: 2

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 10

10 _ توجه به دانایی گسترده و همواره خداوند ، برانگیزنده آدمی به سوی اعمال خیر و رعایت تقوای الهی

و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه و اللّه علیم بالمتّقین

به نظر می رسد هدف از تذکر به دانایی خدا و اعمال نیک و پاداش دهی به آن، برای تشویق و ترغیب به آن اعمال نیک باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 117 - 1،2،5،7،10

1 _ آنچه اهل کفر در این دنیا انفاق می کنند ، همچون باد سرد سُوزانی است که بر زراعت قوم ستمکارِ بر خویش بوزد و آن را نابود سازد .

مثل ما ینفقون فی هذه الحیوه الدنیا . .. فاهلکته

2 _ کفر ، موجب محرومیّت آدمی از ثمره انفاقات ( اعمال خیر ) خویش

انّ الّذین کفروا . .. مثل ما ینفقون فی هذه الحیوه الدنیا ... فاهلکته

5 _ بی ثمر بودن انفاق های اهل کفر ، نمونه ای از کارا نبودن امکانات مادّی ، در بی نیاز ساختن آنان از خدا

انّ الذین کفروا لن تغنی عنهم اموالهم . .. من اللّه ... مثل ما ینفقون ... کمثل ری

7 _ انگیزه کافران در انفاق های خویش ، رسیدن به زندگی پَست دنیاست . *

مثل ما ینفقون فی هذه الحیوه الدنیا

تقیید انفاق به حیات دنیا، می تواند گویای انگیزه کافران به انفاق در محدوده حیات دنیا باشد.

10 _ بی ثمری انفاق ( اعمال خیر ) و دستاورد های اهل کفر ، ناشی از عملکرد آنان است و نه از جانب خداوند .

مثل ما ینفقون فی هذه الحیوه الدنیا کمثل ریح فیها صرّ اصابت حرث قوم . .. و ما ظلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 120 - 14،15

14 _ توجّه به احاطه خداوند بر تمامی اعمال و رفتار دشمنان دین ، از عوامل تقویت روحیه مسلمانان در برخورد با آنان

تمسسکم . .. انّ اللّه بما یعملون محیط

جمله <انّ اللّه . .. >، علاوه بر بیان احاطه علمی خداوند، برای این هدف نیز بیان شده است که مبادا مسلمانان پس از اینکه کینه توزی کافران برای آنان افشا شد، مضطرب شوند و روحیه خود را ببازند.

15 _ انسان و اعمال و رفتارش ، در محضر خداوند

انّ اللّه بما یعملون محیط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 11

11 _ پذیرش ولایت خداوند ، از بین برنده هر نوع سستی در انجام وظایف دینی

اذ همّت . .. و اللّه ولیّهما

<و اللّه ولیّهما>، با لحن اعتراض گونه اش (در حالی که خداوند سرپرست و حمایت کننده شماست، سستی چرا؟) به این نکته

ص: 3

اشاره دارد که پذیرش ولایت الهی و اعتقاد به آن، مانع از هر گونه سستی در راه انجام وظایف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 133 - 6،7،19

6 _ نیل به آمرزش الهی و بهشت تقواپیشگان ، برانگیزنده اهل ایمان به اطاعت از خدا و رسول ( ص )

یا ایّها الّذین امنوا . .. و اطیعوا اللّه و الرّسول ... سارعوا الی مغفره من ربّک

جمله <سارعوا الی . .. >، بعد از امر به اطاعت از خدا و رسول(ص)، برای ایجاد انگیزه و نیز تشویق مؤمنان به پیروی از خدا و پیامبرش است.

7 _ امید نیل به آمرزش الهی و بهشت ، برانگیزنده اهل ایمان برای شرکت در نبرد با دشمنان

یا ایّها الّذین امنوا . .. و اطیعوا اللّه و الرّسول ... سارعوا الی مغفره من ربّک

چون آیات پیشین درباره نبرد و رویارویی با کافران بود، گویا آیات مورد بحث به منظور دستورالعملی است برای اینکه جامعه ایمانی را به گونه ای تربیت کند که دیگر همچون نبرد اُحُد، دلبسته به دنیا نباشد و دچار دلهره و ترس نگردد تا همیشه بر دشمنان دین غالب شود.

19 _ انجام فرایض دینی ، وسیله آمرزش گناهان

سارعوا الی مغفره من ربّکم

امیرالمؤمنین علی (ع) درباره <سارعوا الی مغفره من ربّکم> فرمود: الی اداء الفرائض.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 836 ; نورالثقلین، ج 1، ص 389،

354.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 139 - 5

5 _ توجّه به سنّت های الهی در فرجام شوم تکذیب کنندگان دین خداوند ، از میان برنده هر گونه حزن و اندوه و سستی از جامعه ایمانی

فسیروا . .. فانظروا کیف کان عاقبه المکذّبین ... و لاتهنوا و لاتحزنوا

اگر جمله <و لا تهنوا . .. >، عطف بر جمله <فانظروا کیف ...> باشد، معنای این دو آیه چنین می شود: شما محزون نباشید، عاقبت تکذیب کنندگانِ آیات الهی (دشمن شما مسلمانان)، نابودی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 143 - 9

9 _ اشتیاق مؤمنان به حضور در میدان جهاد و شهادت ، پس از آگاهی از درجات شهدای بدر

و لقد کنتم تمنّون الموت من قبل

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: فانّ المؤمنین لمّا اخبرهم اللّه بالّذی فعل بشهدائهم یوم بدر و منازلهم من الجنّه رغبوا فی ذلک فقالوا اللهمّ ارنا القتال نستشهد فیه.

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 119 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 319، ح 1.

ص: 4

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 15

15 _ سپاسگزاری نعمت های الهی ، برانگیزنده آدمی به جهاد و انجام تکالیف دینی

و من یرد ثواب الدّنیا . .. و من یرد ثواب الاخره ... و سنجزی الشّاکرین

به نظر می رسد خداوند مجاهدان را به سه دسته تقسیم کرده است و جمله <سنجزی الشّاکرین>، بیانگر دسته سوم می باشد. یعنی آنان که نه ثواب دنیا انگیزه جهاد آنهاست و نه ثواب آخرت، بلکه انگیزه آنان از جهاد تنها سپاسگزاری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 147 - 10

10 _ توجّه به < ربوبیّت > خداوند ، برانگیزنده انسان به دعا و درخواست از او

ربّنا اغفرلنا ذنوبنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 153 - 25،26

25 _ آگاهی خداوند به جزئیترین حرکت ها و رفتار آدمی

و اللّه خبیر بما تعملون

<خبیر> به کسی گفته می شود که عالم به زوایای مخفی و باطنی باشد.

26 _ توجّه به دانایی خداوند به جزئیترین اعمال ، زمینه ساز پرهیز از رفتار های ناپسند ( فرار از جنگ و . . . )

اذ تصعدون و لا تلون . .. و اللّه خبیر بما تعملون

جمله <و اللّه . .. >، برای ترغیب مخاطبان به پرهیز از اعمال ناپسند و تشویق به اعمال نیکو و خداپسند است که با توجّه به مورد آیه، مراد فرار از جنگ و نافرمانی از دستورات نظامی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 14

14 _ بینایی خداوند به رفتار و کردار بندگان

و اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 11

11 _ ایمان به مقدّر بودن مرگ و حیات ، و شناخت ارزش والای شهادت ، آسان کننده حرکت به سوی نبرد با دشمنان دین

و اللّه یحیی و یمیت . .. و لئن قتلتم فی سبیل الله او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

خداوند با بیان دو نکته مؤمنان را به جهاد ترغیب می کند: 1 _ مرگ و حیات به دست خداست و عوامل طبیعی تعیین کننده نیست. 2 _ جان باختگان در راه خدا، آمرزیده و مشمول رحمت خاصّ خداوند هستند. بنابراین، مؤمنان با ایمان به این دو معنا، هرگز تردیدی برای شرکت در جهاد نخواهند داشت.

ص: 5

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 163 - 5،7،8

5 _ بینایی کامل خداوند بر رفتار و کردار انسانها

و اللّه بصیر بما یعملون

7 _ هشدار خداوند به مردم نسبت به اعمال و رفتارشان

و اللّه بصیر بما یعملون

8 _ توجه به بینایی گسترده خداوند بر اعمال و رفتار آدمی ، برانگیزنده وی به جلب رضایت خداوند و پرهیز از موجبات خشم او

افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط من اللّه . .. و اللّه بصیر بما یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 4

4 _ جریان افعال ارادی بندگان به اذن خداوند

قل هو من عند انفسکم . .. و ما اصابکم ... فباذن اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 172 - 9

9 _ تفاوت مؤمنان مجاهد ، از نظر عملکرد و پاداش

لا یضیع اجر المؤمنین. الّذین استجابوا للّه ... للّذین احسنوا منهم و اتّقوا اجر ع

اگر <الّذین> صفت برای <المؤمنین> باشد، مؤمنان به دو گروه تقسیم شده اند: آنان که دعوت پیامبر (ص) را برای جهاد پذیرفتند، ولی از تقوا و احسان لازم برخوردار نبودند; و آنان که دعوت را پذیرفتند و دارای احسان و تقوا نیز بوده اند. <اجر عظیم>، مخصوص گروه دوّم است و به دلیل <انّ اللّه لا یضیع اجر المؤمنین>، گروه اول نیز دارای پاداش هستند; امّا نه پاداش عظیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 177 - 5

5 _ قدرت مطلق خداوند و آسیب ناپذیری وی از عملکرد کافران

انّ الّذین اشتروا الکفر بالایمان لن یضرّوا اللّه شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 26

26 _ آگاهی کامل و دقیق خداوند به تمامی اعمال و رفتار انسان

و اللّه بما تعملون خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 182 - 11

ص: 6

11 _ اختیار آدمی ، در اعمال و رفتار خویش

ذلک بما قدّمت ایدیکم و انّ اللّه لیس بظلاّم للعبید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 15

15 _ دنیاپرستی از موانع انجام تکالیف و عمل به میثاق خداوند

لتبیّننّه . .. فنبذوه ... و اشتروا به ثمناً قلیلا

ظاهراً جمله <و اشتروا به . .. >، بیانگر علّت رهاسازی کتب آسمانی و وفادار نبودن به پیمان الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 188 - 1،2

1 _ ناپسندی عجب و شادمانی انسان از اعمال خویش

لا تحسبنّ الّذین یفرحون بمآ اتوا . .. فلا تحسبنّهم بمفازه من العذاب

2 _ شادمانی عالمان اهل کتاب از کتمان حقایق کتب آسمانی برای مردم

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. و لا تکتمونه ... لا تحسبنّ الّذین یفرحون بمآ اتوا

برخی برآنند که مراد از <الّذین>، اهل کتاب هستند ; چنانچه در آیه قبل از آنان سخن رفت. و مراد از <ما اتوا> (آنچه را انجام دادند)، همان کتمان حقایق و پشت سر انداختن کتابهای آسمانی و میثاق الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 15

15 _ ناروایی تبعیض بین مرد و زن ، در اجرت کاری یکسان *

انّی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی بعضکم من بعض

انبعث أشقیها . .. فعقروها

در آیات پیشین، از حرکت شقی ترین فرد قوم ثمود، سخن به میان آمد و این آیه پی کردن را به تمام ثمودیان نسبت داده است. از آن جا که فعل <انبعث>، بیانگر نقش تشویقی دیگران است، باید گفت: استناد <عقروها> به تمام ثمودیان، به جهت رضایت و تحریک آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 51 - 4

4 _ اعمال انسان ، اندوخته ها و پیش فرستاده هایی است که دارای آثاری مثبت یا منفی در لحظه مرگ و پس از آن است .

ذوقوا عذاب الحریق. ذلک بما قدمت أیدیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 105 - 10

10 _ باخبر شدن انسان ها در قیامت از حقیقت و بازتاب اعمال دنیوی خویش

فینبئکم بما کنتم تعملون

مراد از <ما کنتم تعملون> می تواند ظاهر اعمال نباشد ; چه اینکه انسانها از ظاهر اعمال خویش باخبرند و آنچه را نمی دانند، حقیقت اعمالشان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 8 - 4

4 _ سرنوشت انسان ( سعادت و شقاوت اخروی ) در گرو اعمال و کردار اوست .

أولئک مأویهم النار بما کانوا یکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 27 - 10

10 _ سرنوشت خوب و بد انسان در آخرت ، بستگی به عملکرد او دارد .

و الذین کسبوا السیئات . .. أولئک أصحب النار هم فیها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 3

3 _ دنیا ، جایگاه عمل برای جهان آخرت است .

هنالک تبلوا کل نفس ما أسلفت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 49 - 15

15- کیفر های الهی ، در آخرت ، بازتاب اَعمال انسان است .

و وجدوا ما عملوا حاضرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 39 - 2

ص: 10

2- قیامت ، روز حسرت و افسوس آدمیان بر عملکرد خویش در دنیا است .

و أنذرهم یوم الحسره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 68 - 4

4-نزدیکی ها و جدایی ها در صحنه قیامت ، بر اساسا سنخیت های فکری و عملی خواهد بود .

لنحشرنّهم والشی_طین ثمّ لنحضرنّهم

پیوستن منکران معاد به صف شیاطین در قیامت، به جهت سنخیتی است که در این از نظر فکری و عملی، در بین این دو طائفه به وجود آمده است. ذکر شیاطین در این آیه، برای بیان همین سنخیت و نتیجه ای است که از آن در صحنه قیامت بروز می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 69 - 6

6- سرکشان و عصیان گران در قیامت ، هر یک برای چشیدن عذاب ، گرفتار مرحله ای مناسب با کردار خویش خواهند بود .

ثمّ لننزعنّ من کلّ شیعه أیّهم أشدّ

جمله <لننزعنّ. ..> دلالت دارد که بیرون کشیدن فردی که از دیگران گنه کارتر است، تا آنجا ادامه خواهد یافت که هر یک از عصیان گران در جایگاه مناسب خویش قرار گیرند و کیفر ببینند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 69 - 3

3 - داوری خدا در قیامت ، بر اساس علم کامل او به کردار آدمیان است .

اللّه أعلم بما تعملون . اللّه یحکم بینکم یوم القی_مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 102 - 1،4

1 - سنگینی کفه ترازوی اعمال خود انسان ، تنها عامل مؤثر در سرنوشت وی در قیامت

فمن ثقلت موزینه فأُول_ئک هم المفلحون

4 - هر نوع عمل انسان ، دارای معیار و میزانی مخصوص در قیامت

فمن ثقلت موزینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 3،5

3 - نقش اساسی ایمان و عملکرد انسان ، در رقم خوردن سرنوشت ابدی اش

فمن ثقلت موزینه فأُول_ئک هم المفلحون . و من خفّت موزینه فأُول_ئک الذین خسروا أنف

5 - بازتاب عادلانه عملکرد دنیوی انسان ها در آخرت

فمن ثقلت موزینه فأُول_ئک هم المفلحون . و من خفّت موزینه ... فی جهنّم خ_لدون

ص: 11

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 13

13 _ رفتار و کردار خود انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت آنان در قیامت

ءأنتم أضللتم . .. أم هم ضلّوا السبیل ... و ل_کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 23 - 3

3 _ سرنوشت هر کسی به روز رستاخیز ، درگرو اعمال او خواهد بود .

و قدمنا إلی ما عملوا من عمل فجعلن_ه هباء منثورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 27 - 8

8 _ رستگاری اخروی مردمان ، وامدار چگونگی سیر و سلوک آنها در دنیا

ی_لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 90 - 13

13 - اعمال آدمی ، تنها معیار ارزش و داوری در قیامت

هل تجزون إلاّ ما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 23 - 15

15 - آگاهی یافتن بر اَعمال دنیوی و دیدن نتایج آن ، از اهداف معاد است .

إلینا مرجعهم فننبّئهم بما عملوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 10

10 - عمل ، در کسب مدارج اخروی ، دارای نقشی برتر و اساسی است .

فلهم جنّت المأوی . .. بما کانوا یعملون

با این که آیه، ایمان و عمل صالح را با هم آورده است اما در پایان، عمل را با ذکر <باء> سببی عامل ورود به بهشت معرفی می کند. از این مطلب استفاده می شود که عمل، عمل دارای نقش بیشتری در سعادت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 37 - 5

ص: 12

5 - رفتار انسان ها در دنیا ، تعیین کننده سرنوشت آنان در آخرت است .

ربّنا أخرجنا نعمل ص_لحًا غیر الذی کنّا نعمل أوَلم نعمّرکم ما یتذکّر فیه من تذکّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 12 - 7،11

7 - رفتار و کردار خوب و بد انسان ، در عالم ، موجود بوده و پیشاپیش به جهان آخرت فرستاده می شود .

و نکتب ما قدّموا و ءاث_رهم

برداشت یاد شده از تعبیر <ما قدّموا> (آنچه پیش فرستاده اند) _ که درباره اعمال انسان ها است _ استفاده شده است. در این تعبیر، اعمال انسان به اشیایی که به جهان آخرت پیش فرستاده می شود، تشبیه شده است; همان گونه که مسافر، بارهای خود را از پیش به مقصد می فرستد.

11 - رفتار و آثار برجای مانده از انسان در دنیا ، تعیین کننده سرنوشت اخروی او است .

إنّا نحن نحی الموتی و نکتب ما قدّموا . .. أحصین_ه فی إمام مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 54 - 3،5

3 - مقدار مجازات الهی در قیامت ، بسته به میزان اعمال انسان ها و متناسب با کم و کیف آنها است .

و لاتجزون إلاّ ما کنتم تعملون

در برداشت یاد شده <ما> در <ما کنتم> مجرور به مضاف محذوف دانسته شده و تقدیر آن می تواند چنین باشد: <و لاتجزون إلاّ علی وفاق ما کنتم تعملون و علی مقداره>.

5 - تجسم اعمال آدمیان ، به صورت کیفر و پاداش در آخرت

فالیوم لاتظلم نفس شیئًا و لاتجزون إلاّ ما کنتم تعملون

آمدن تعبیر <لاتجزون إلاّ ما> به جای <لاتجزون إلاّ بما کنتم تعملون> (با ذکر <باء> مقابله)، می تواند بیانگر این حقیقت باشد که خودِ اعمال آدمی در روز رستاخیز، به صورت کیفر و پاداش به او برگردانده خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 55 - 3،4

3 - بهشت و نعمت ها و خوشی های آن ، نتیجه و پاداش کردار انسان ها در دنیا است .

و لاتجزون إلاّ ما کنتم تعملون . إنّ أصح_ب الجنّه الیوم فی شغل ف_کهون

از ارتباط میان این آیه _ که سخن از بهشت و نعمت های آن است _ و آیه پیش _ که درباره پاداش مطابق رفتار و کردار بود _ برداشت یاد شده به دست می آید.

4 - رفتار و کردار انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت اخروی آنان است .

و لاتجزون إلاّ ما کنتم تعملون . إنّ أصح_ب الجنّه الیوم فی شغل ف_کهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 48 - 6

ص: 13

6 - سرنوشت انسان در قیامت ، در گرو نوع تلاش و چگونگی رفتار او در دنیا است .

و بدا لهم سیّئات ما کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 74 - 13

13 - عمل ، رقم زننده سرنوشت اخروی انسان

نتبوّأ من الجنّه حیث نشاء فنعم أجر الع_ملین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 17 - 2،3

2 - کیفر و پاداش الهی در قیامت ، معلول چگونگی رفتار خوب و بد انسان ها است .

الیوم تجزی کلّ نفس بما کسبت

<باء> در <بما کسبت> برای سببیت است; یعنی، <تجزی بسبب ما کسبت و جزاء مناسباً لما کسبت>.

3 - رفتار انسان و استحقاق وی برای کیفر و پاداش ، اساس و مبنای جزای الهی در آخرت

الیوم تجزی کلّ نفس بما کسبت

از این که خداوند در پاداش و کیفر، مسأله کسب و تلاش انسان را مطرح ساخته است (بما کسبت) استفاده می شود که همین اساس پاداش و کیفر آدمیان است; نه چیز دیگر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 40 - 2

2 - عمل و نوع رفتار آدمی ، معیار کیفر و جزای اخروی او است .

من عمل سیّئه فلایجزی إلاّ مثلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 22 - 5

5 - بیم و هراس انسان ها در قیامت ، از عملکرد و دستاورد خود آنان است .

تری الظ_لمین مشفقین ممّا کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 41 - 2

2- سرنوشت انسان در قیامت ، تنها در گرو عملکرد خود او است .

یوم لایغنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 28 - 13

ص: 14

13 - جزای انسان ها در قیامت ، براساس عملکرد دنیوی آنان است .

الیوم تجزون ما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 19 - 3،4،14

3- مراتب انسان ها در آخرت ، متناسب با عمل و کارکرد آنان ; بر خلاف مراتب دنیوی ایشان

و لکلّ درج_ت ممّا عملوا

با توجه به این که آیه شریفه، در مقام توصیف حالات انسان در آخرت است; انگشت نهادن بر <ممّا عملوا> ممکن است درصدد مقایسه میان دنیا و آخرت و بیان تفاوت های این دو زندگی باشد.

4- عمل هر فرد ، منشأ و ملاک اصلی تعیین مراتب و جایگاه اخروی او

و لکلّ درج_ت ممّا عملوا

<من> در <ممّا عملوا> می تواند نشویه باشد.

14- جنیان نیز همانند انسان ها ، دارای درجات اخروی و دریافت کننده نتایج اعمالشان در قیامت

أُمم قد خلت من قبلهم من الجنّ و الإنس . .. و لکلّ درج_ت ممّا عملوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 29 - 5

5_ کیفر های اخروی نتیجه قهری عملکرد خود کافران ، و نه ظلمی از سوی خدا بر ایشان

قدّمت إلیکم بالوعید . .. و ما أنا بظلّ_م للعبید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 19 - 6

6 - عملکرد دنیوی آدمیان ، ملاک اصلی سعادت و شقاوت اخروی ایشان

إنّما تجزون ما کنتم تعملون . .. هنی_ًا بما کنتم تعملون

واژه <کنتم> (با فعل ماضی) اشاره به جهان گذشته (دنیا) دارد و تصریح به اعمال دنیوی، می رساند که تأثیر اصلی در سعادت و شقاوت عمل آدمی، در دنیا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 26 - 6

6 - تأکید بهشتیان ، به نقش عملکرد دنیوی آنان در سعادت اخروی ایشان

قالوا إنّا کنّا قبل فی أهلنا مشفقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 18 - 4،7،8

4 - اعمال آدمی ، پیش فرستاده های او به جهان آخرت

ص: 15

و لتنظر نفس ما قدّمت لغد

7 - قیامت ، روز دریافت نتایج اعمال دنیوی است .

و لتنظر نفس ما قدّمت لغد

واژه <غد>، اشاره به قیامت دارد.

8 - روز برخورداری انسان از نتایج اعمال خویش ( قیامت ) ، چون فردا نزدیک است .

و لتنظر نفس ما قدّمت لغد

کاربرد واژه <غد> برای <قیامت>، بیان کننده معنای یاد شده است; چرا که نزدیک ترین روز به انسان <فردا> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 43 - 5،6

5 - برخورداری تقواپیشگان از موهبت های بهشت ، نتیجه عملکرد خود آنان است .

کلوا و اشربوا هنیئًا بما کنتم تعملون

6 - سرنوشت اخروی بشر ، در گرو رفتار و کردار دنیوی او است .

إنّ المتّقین فی ظل_ل . .. هنیئًا بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 26 - 3

3 - سرنوشت انسان در آخرت ، براساس کردار او در دنیا است .

جزاء وفاقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 29 - 4

4 - مجازات هر کس در جهان آخرت ، براساس کردار ها و عقاید او است .

و کلّ شیء أحصین_ه کت_بًا

بیان ثبت همه چیز _ که مصداق یقینی آن به قرینه آیات پیشین، کردار و عقیده جهنمیان است _ در واقع تهدیدی برای خطاکاران و هشدار به همه انسان ها است که افکار و رفتارشان، روزی بر آنان عرضه خواهد شد و ایشان کیفر آن را خواهند دید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 40 - 7،9،14

7 - کردار انسان _ نیک یا بد _ اندوخته ها و پیش فرستاده هایی است که در قیامت اثر می بخشد .

ما قدّمت یداه

مراد از کلمه <یداه> (دو دست او) _ به نحو مجاز _ تمام اعضا و ابزاری است که انسان اعمال خود را با آن انجام می دهد.

9 - قیامت ، روز تجسم اعمال و ظهور دست مایه ها و تلاش های انسان

یوم ینظر المرء ما قدّمت یداه

14 - کیفر های کافران در آخرت ، بر پایه کردار آنان در دنیا است .

ص: 16

ما قدّمت یداه و یقول الکافر ی_لیتنی کنت تربًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 5

5 - کردار های دنیایی انسان ، تعیین کننده فرجام اخروی او است .

علمت نفس ما أحضرت

خبردادن از علم انسان به کردار خود در قیامت، هشدار به بازتاب اخروی آن کردار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 5 - 5،6،7

5 - انسان در دنیا ، پیش فرستنده دستاورد خویش و ذخیره سازنده آن برای صحنه حسابرسی اعمال

علمت نفس ما قدّمت

6 - انسان در برابر کردار خویش و بازتاب آن ، حتی آنچه پس از مرگ او پدیدار می گردد ، مسؤول است .

علمت نفس ما . .. أخّرت

7 - کردار های دنیایی انسان ، در قیامت کارساز و تعیین کننده فرجام اخروی او است .

علمت نفس ما قدّمت و أخّرت

خبر از علم انسان به کردار خود در قیامت، هشدار به بازتاب اخروی آن کردارها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 6 - 5

5 - در قیامت ، هر انسانی با کردار خویش ، مواجه شده و سزای آن را خواهد دید . *

کدحًا فمل_قیه

ضمیر مفعولی در <فملاقیه> ممکن است به <کدحاً> برگردد; در این صورت احتمال می رود مراد ملاقات جزای عمل بوده و از باب مبالغه، به ملاقاتِ خود عمل، تعبیر شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 9 - 5

5 - احساس رضایت و خشنود بودن از عاقبت کار و تلاش خویش ، از زمره نعمت های الهی در آخرت است .

ناعمه . لسعیها راضیه

جمله <لسعیها راضیه> و جمله های پس از آن، توضیح وصف <ناعمه> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 24 - 5،6،7

5 - انجام دادن کار های سودمند برای آخرت ، تنها در دنیا امکان پذیر است .

ی_لیتنی قدّمت لحیاتی

ص: 17

6 - پی بردن اهل محشر ، به نتیجه بخش بودن کار های دنیا در آخرت

یومئذ یتذکّر الإنس_ن . .. یقول ی_لیتنی قدّمت لحیاتی

جمله <یقول. ..> یا حال برای <الإنسان> و یا بدل اشتمال برای <یتذکّر> است. در هر دو صورت، برداشت یاد شده استفاده می شود.

7 - کردار انسان در دنیا ، ذخیره هایی ماندگار و تعیین کننده فرجام او در آخرت

قدّمت لحیاتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 19 - 3

3 - جایگاه استقرار مردم در آخرت ، براساس کردارشان ، به آنان اختصاص خواهد یافت .

أُول_ئک أصح_ب المیمنه . .. هم أصح_ب المشئمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 6 - 6

6 - پاداش ها و کیفر های آخرت ، چیزی جز کردار انسان نیست .

یصدر الناس أشتاتًا لیروا أعم_لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 7 - 3

3 - سرنوشت هر کس در آخرت ، وابسته به کردار او در دنیا است .

فمن یعمل مثقال ذرّه خیرًا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 3

3 - سرنوشت هر کس در آخرت ، وابسته به کردار او در دنیا است .

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

نیک بیاید و <و من جاء بالسیّئه>; یعنی، کسی که با کردار بد حاضر شود.

1 - کار های شایسته انسان ، در دنیا دارای ثمره ای برتر برای خود وی در آخرت

من جاء بالحسنه فله خیر منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 67 - 2

2 - رستگاری و سعادت اخروی ، در گرو توبه ، ایمان و عمل صالح

فأمّا من تاب و ءامن و عمل ص_لحًا فعسی أن یکون من المفلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 37 - 6

6 - انجام اعمال صالح ، شرط نجات از دوزخ و آسودگی در آخرت است .

ربّنا أخرجنا نعمل ص_لحًا غیر الذی کنّا نعمل أوَلم نعمّرکم ما یتذکّر فیه من تذکّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 22 - 11

11 - امنیت و آرامش در عرصه قیامت ، ره آورد ایمان و عمل صالح است .

تری الظ_لمین مشفقین . .. و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فی روضات الجنّات

از مقابله دو گروه ستمکاران و مؤمنان و این که آیه شریفه هراس را به ستمکاران نسبت داده است، می توان استفاده کرد که مؤمنان در عرصه قیامت ترسی نداشته و در امنیت به سر خواهند برد.

برداشت فوق بر این اساس است که: <یری> از رؤیت قلبی باشد. در این صورت <حسرات> مفعول سوم برای <یری> خواهد بود و معنای جمله چنین می شود: خداوند اعمال مشرکان را به صورت حسرتهایی، بر آنان جلوه گر خواهد ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 90 - 3،5

3 - کردار نیک و بد آدمی ، همراه و ملازم وی در صحنه قیامت

من جاء بالحسنه . .. و من جاء بالسیّئه

<با> در <بالحسنه> و <بالسیّئه> می تواند برای مصاحبت باشد، نه تعدیه. بنابراین <من جاء بالحسنه...>; یعنی، کسی که با کار نیک بیاید و <و من جاء بالسیّئه>; یعنی، کسی که با کردار بد حاضر شود.

5 - کیفر های اخروی و آتش دوزخ ، ظهور و بروز کردار بد خود آدمی

هل تجزون إلاّ ما کنتم تعملون

جزا دیدن انسان با نفس عمل خود (ما کنتم تعملون) بیانگر این معنا است که ماهیت عمل زشت، خود آتش است که در قیامت برای انسان آشکار می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 84 - 4

4 - وارد شدن به جهان آخرت همراه با اعمال بد ، مایه گرفتار شدن به کیفر الهی است .

و من جاء بالسیّئه فلایجزی . .. إلاّ ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 24 - 8

8 - کیفر و عذاب الهی در قیامت ، نتیجه و بازتاب رفتار و کردار زشت خود انسان ها است .

و قیل للظ_لمین ذوقوا ما کنتم تکسبون

خداوند متعال در این جا چشیدن عذاب را به خود رفتار و کردار نسبت داده است. این مطلب گویای این حقیقت است که عذاب، نتیجه و حاصل خود رفتار آدمی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 26 - 9

9 - نتیجه و پیامد اصلی عقاید باطل و رفتار زشت انسان ، در قیامت ظهور و بروز پیدا خواهد کرد .

و لعذاب الأخره أکبر لو کانوا یعلمون

<عذاب> نتیجه طبیعی عقاید باطل و کردار ناپسند انسان است. بر این اساس بزرگ تر بودن عذاب اخروی در مقایسه با عذاب دنیایی، بیانگر این حقیقت است که نتیجه اصلی عقاید و رفتار زشت، در آخرت ظاهر خواهد شد و آنچه در دنیا مشاهده می شود تنها ظهور بخشی از آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 21

16 - زمر - 39 - 48 - 1،2

1 - ظهور و بروز تمامی اعمال و دستاورد های بد و زشت ستمگران در قیامت

و بدا لهم سیّئات ما کسبوا

2 - عذاب سخت و فوق تصور ستمگران در قیامت ، بازتاب کردار و رفتار خود آنان است .

و بدا لهم سیّئات ما کسبوا

آمدن ماده <کسب> به جای ماده <فعل>، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

الأخسرین أعم_لاً . الذین ضلّ سعیهم فی الحیوه الدنیا

<أخسر> افعل تفضیل به معنای <زیان کارترین و خسارت زده ترین> است. <ضلّ>به معنای <ضاع> و <هلک> آمده است. لذا <ضلّ سعیهم> یعنی: <تلاش آن ها ضایع و تباه شده است>.

6 - برخورداری همسران پیامبر از پاداش مضاعف الهی ، منوط به تداوم اطاعت و انجام دادن عمل صالح از سوی آنها است .

و من یقنت منکنّ . .. و تعمل ص_لحًا نؤتها أجرها مرّتین

فعل مضارع <یقنت> و <تعمل> استمرار را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 72 - 2

2 - پایداری و مداومت در اعمال نیک ، مایه راه یابی به بهشت

و تلک الجنّه . .. بما کنتم تعملون

با توجه به واژه <کنتم> _ که دلالت بر استمرار دارد _ استفاده می شود برای دستیابی به نعمت بهشتی، باید در انجام اعمال نیک مداومت داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 24 - 3

3 - تداوم بر انجام عمل صالح و پایدار ماندن بر آن تا آخر عمر _ و نه انجام دادن مقطعی آن _ شرط لازم برای دستیابی به مقام قرب الهی در آخرت و بهشت سرشار از نعمت

أُول_ئک المقرّبون . فی جنّ_ت النعیم ... جزاء بما کانوا یعملون

از تعبیر <کانوا یعملون> (ماضی استمراری) برداشت بالا استفاده می شود.

17 - ق - 50 - 45 - 12

12 - بیم از فرجام عمل ، نقطه آغازین حرکت انسان به سوی تعهّد و حق پذیری

فذکّر . .. من یخاف وعید

از این که خداوند، پیامبر(ص) را موظّف کرده تا <من یخاف وعید> با قرآن تذکر دهد; استفاده می شود که اعتقاد به قیامت و بیم از فرجام عمل، نخستین مرحله ای است که فرد را مستعد پذیرش حق می سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 4

4 - بی ایمانی و ترک عمل صالح ، مایه گرفتار آمدن انسان در پست ترین جایگاه جهان آخرت

ثمّ رددن_ه أسفل س_فلین . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

در آیه قبل گرچه فعل <رددنا> به خداوند استناد یافته بود; ولی این آیه بیانگر آن است که بی ایمانی و ترک عمل صالح، دلیل تنزّل یافتن افراد به <أسفل سافلین> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عصر - 103 - 3 - 4

4 - کفرورزی ، ترک عمل صالح و بی اعتنایی به ترویج حق و صبر ، زیان کاری است .

لفی خسر . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر

10 - زیبا جلوه دادن اعمال گمراهان در نظرشان ، از شیوه های اغواگری شیطان

و زیّن لهم الشیط_ن أعم_لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 37 - 13

13 - زیبا جلوه گر شدن رفتار زشت فرعون در دیدگان خود او ، سبب انحراف وی از راه اصلی هدایت و سعادت ( ارائه شده از سوی موسی ( ع ) ) گشت .

کذلک زیّن لفرعون سوء عمله و صدّ عن السبیل

جمله <و صُدّ عن السبیل> به منزله نتیجه برای جمله پیش است; یعنی، رفتار زشت فرعون در دیدگان او زیبا جلوه کرد و همین سبب شد که او راه اصلی هدایت را پیدا نکند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 25 - 8

8- وسوسه ، تزیین و القای آرمان های دروغین ، ابزار شیطان در منحرف ساختن انسان ها

إنّ الذین ارتدّوا . .. الشیط_ن سوّل لهم و أملی لهم

مفهوم <أملی> ممکن است به معنای ایجاد آمال و آرزو باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 11

11 - خودپسندی و زیبا دیدن رفتار زشت خویش ، جلوه گمراهی کافران

أفمن زیّن له سوء عمله . .. فإنّ اللّه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <فإنّ اللّه یضلّ. ..> در مقام تعلیل برای <أفمن زیّن...> است; یعنی، از آن جایی که آنان رفتار زشت خود را زیبا می دیدند و به خود پسندی گرفتار آمدند; خداوند هر کسی را که بخواهد _ مانند این دسته _ گمراه خواهد ساخت.

هل تجزون إلا بما کنتم تکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 7 - 6

6- برخورداری انسان ها از دستاورد های خود ، محدود به آخرت نیست .

ثمّ رددنا لکم الکرّه . .. إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

مضمون آیه با توجه به آیات قبل که درباره بازتابهای دنیوی اعمال بنی اسرائیل است، تنها مربوط به آخرت نیست; بلکه مطلق است و شامل بازتابهای دنیوی و اخروی اعمال انسان نیز می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 7 - 2

2 - هر انسانی در قیامت ، براساس کردار دنیوی خود ، هم نشینی مناسب خواهد یافت .

و إذا النفوس زوّجت

از جمله معانی <زوج> فردی است که دارای قرین باشد (لسان العرب). تناسب حکم و موضوع در این مورد، گویای آن است که انسان مؤمن، هم نشینی نظیر حورالعین خواهد یافت و غیر مؤمن، با شیطان های هم ردیف خود همراه خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 5 - 1

1 - قیامت روز آگاهی هر انسان ، به کردار دنیایی و آثار به جای مانده از خویش

علمت نفس ما قدّمت و أخّرت

<ماقدّمت> _ در یک احتمال _ ناظر به کرداری است که انسان خود، آن را انجام داده است. در مقابل مراد از <ماأخّرت> سنت های روا و ناروایی است که انسان پس از خود، به جای گذاشته و آثار و تبعات آن برای او ثبت شده است و در روز قیامت با آن مواجه خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 9 - 1

1 - بهره مندان از ناز و نعمت آخرت ، از تلاش های خویش در دنیا ، به وجد آمده و نسبت به آن احساس رضایت خواهند کرد .

لسعیها راضیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 10 - 4

4 - بهشت برین ، از نعمت های الهی برای انسان های کوشا و آخرت طلب

ناعمه . .. فی جنّه عالیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 31

20 - قارعه - 101 - 7 - 2

2 - خشنودی کامل انسان در قیامت ، در گرو ارزشمندی کردار او در دنیا است .

فأمّا من ثقلت موزینه . فهو فی عیشه راضیه

10 - اسراء - 17 - 29 - 10

10- توجه دادن آدمی به فرجام ناگوار عمل ناپسند ، از عوامل بازدارنده وی از ارتکاب آن است .

و لاتجعل یدک مغلوله إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملومًا محسورًا

از اینکه خداوند در پی نهی از افراط و تفریط در انفاق، پیامد ناگوار آن را یادآوری می کند، نکته یاد شده قابل استفاده است.

7 - یونس - 10 - 41 - 6

6 _ خرسندی و رضا به اعمال و کردار نیک دیگران ، انسان را در منافع آن سهیم می کند .

لی عملی و لکم عملکم أنتم بریئون مما أعمل و أنا بریء ممّا تعملون

جمله <أنتم بریئون مما أعمل . .. > می تواند تعلیل برای حصر در جمله های <لی عملی> و <لکم عملکم> باشد ; یعنی، چون شما مشرکان از اعمال من بیزارید، منافع اعمال من ویژه خود من و چون من از کردار شما بیزارم، ضررهای اعمال شما ویژه خود شما خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 139 - 5

5 - قرب و بعد انسان ها به خداوند ، در گرو اعمال و رفتار ایشان است و نه بسته به طایفه و نژادشان

لنا أعملنا و لکم أعملکم

از آن جا که جمله <و لنا أعمالنا . ..> تعلیل برای نابجا بودن محاجه اهل کتاب با مسلمانان درباره خداوند از جهت انتخاب پیامبران می باشد، به نظر می رسد مراد از <لنا أعمالنا ...> این است که: از نژاد و طایفه ای خاص بودن مایه تقرب به خداوند نیست تا اینکه موجب شود خداوند همواره پیامبران را از میان آن نژاد برانگیزد; بلکه اعمال انسانها زمینه ساز تقرب به خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 10

10 - خویشاوندی با پیامبران و از نسل ایشان بودن ، در قیامت کارساز نبوده و موجب رهایی از پیامد های اعمال نخواهد شد .

تلک أمه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

بیان این معنا - که پاداش عمل پیامبران برای دیگران سودمند نخواهد بود - در خطاب به کسانی که از نسل پیامبرانی چون: ابراهیم، اسحاق و یعقوب هستند، گویای برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 189 - 16

16 - اعمال و رفتار آدمی سازنده حقیقت و ماهیت اوست .

و لکن البر من اتقی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 205 - 0

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 221 - 18،23

18 _ ثمره و نتیجه عمل ، از ملاک های ارزشگذاری

و لامه مؤمنه خیر من مشرکه . .. اولئک یدعون الی النار

23 _ عمل به تکالیف الهی ، وسیله رسیدن به بهشت و آمرزش است .

و لا تنکحوا المشرکات . .. و اللّه یدعوا الی الجنّه و المغفره باذنه

بنابراینکه مراد از دعوت الهی به بهشت و مغفرت، بیان احکام شرعی باشد (مانند حرمت ازدواج با مشرکان و . ..) که عمل به آن احکام، موجب آمرزش و درآمدن به بهشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 232 - 14

14 _ منافع عمل به احکام الهی ، متوجه انسان می شود .

ص: 37

فلا تعضلوهنّ . .. ذلکم ازکی لکم و اطهر

<لکم>، اشاره به برداشت فوق دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 246 - 21

21 _ میدان عمل ، عرصه شناخت صداقت ادّعای آدمیان

فلما کتب علیهم القتال تولّوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 251 - 3،26

3 _ حرکت و اقدام عملی ، مقدمه ای برای دعا و استجابت آن

و لمّا برزوا . .. قالوا ربّنا ... فهزموهم

مؤمنانِ به طالوت صرفاً دعا نکردند; بلکه پس از آنکه دست به عمل زدند و خود را مهیّای جنگ نمودند، دعا کردند و آنگاه دعایشان مستجاب شد.

26 _ کشته شدن جالوت ( سرکرده کفر و طغیان ) به دست داود ، از عوامل اعطای مُلک و سلطنت الهی به وی

و قتل داوُد جالوت و اتیه اللّه الملک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 266 - 9

9 _ نشان دادن عاقبت و فرجام اعمال نیک و بد ، از روش های قرآن برای تربیت آدمی و ترغیب وی به رعایت احکام و مقرّرات دینی

ایودّ احدکم . .. فاحترقت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 272 - 19

19 _ بازگشت نتایج اعمال خیر ، به خودِ عمل کننده

و ما تنفقوا من خیر فلانفسکم . .. یوفّ الیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 284 - 12

12 _ کیفر انسان ها ، بازتاب و نتیجه اعمال آنهاست .

و ان تبدوا ما فی انفسکم . .. یحاسبکم به اللّه ... و یعذّب من یشاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 286 - 6

ص: 38

6 _ قانونمندی نظام اعمال و بازتاب های آن

لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 22 - 5،6،7

5 _ اعمال نیک انسان ، دارای ارزش و نتایجی دنیوی و اخروی است .

حبطت اعمالهم فی الدنیا و الاخره

6 _ عمل نیک ، سرمایه و مددکار دنیوی و اُخروی انسان

حبطت اعمالهم فی الدّنیا و الاخره و ما لهم من ناصرین

7 _ برخی از اعمال ناشایست ، نابودکننده سوابق نیک

حبطت اعمالهم . .. و ما لهم من ناصرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 31 - 7

7 _ بهره گیری قرآن از عواطف و محبّت ها ، برای وادار نمودن به عمل

قل ان کنتم تحبون اللّه فاتبعونی یحببکم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 54 - 8،9

8 _ بازتاب کردار آدمی مشابه و همسان با عملکرد وی

و مکروا و مکر اللّه

9 _ مکر خداوند به انسان ، بازتاب عملِ مکرآمیز خود انسان است .

و مکروا و مکر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 86 - 9

9 _ برخورداری از هدایت خداوند و محرومیّت از آن ، نتیجه عمل خود انسان

کیف یهدی اللّه قوماً کفروا بعد ایمانهم و شهدوا ان الرسول حق . .. و اللّه لا یهدی

عدم هدایت از جانب خدا (کیف یهدی اللّه)، پس از تحقق کفر و ارتداد و ظلمِ انسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 87 - 5

5 _ واکنش ملائکه در برابر اعمال زشت انسان

اولئک جزاؤهم انّ علیهم . .. و الملئکه و النّاس اجمعین

ص: 39

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 108 - 1،8

1 _ بیان آثار و نتایج رفتار انسان ها _ مؤمن و کافر _ در قیامت ، از آیات حق الهی

یوم تسودّ . .. تلک ایات اللّه نتلوها علیک بالحق

8 _ عذاب سیه رویان ( کافران ) ، ناشی از اعمال ناپسند ( تفرقه و پراکندگی و کفر ) خود آنان است و نه از ناحیه خداوند

فاما الذین اسودّت وجوههم . .. و ما اللّه یرید ظلماً للعالمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 112 - 13

13 _ تأثیر گرایش های اعتقادی و رفتاری انسان ها ، در سرنوشت آنان

ضربت علیهم الذّلّه . .. ذلک بانّهم کانوا یکفرون ... ذلک بما عصوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 5

5 _ پاداش الهی به اعمال نیک در گرو انجام آن از سوی افراد صالح است .

و اولئک من الصّالحین. و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه

فاعل در <ما یفعلوا>، ضمیری است که به <الصالحین> برمی گردد; یعنی اگر صالحان عمل خیر انجام دهند پاداش می گیرند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 116 - 12

12 _ بیان فرجام اعمال و وعد و وعید ، از شیوه های قرآن برای اصلاح انسان ها و برحذر داشتن آنها از کفر

و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه . .. و اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 117 - 10

10 _ بی ثمری انفاق ( اعمال خیر ) و دستاورد های اهل کفر ، ناشی از عملکرد آنان است و نه از جانب خداوند .

مثل ما ینفقون فی هذه الحیوه الدنیا کمثل ریح فیها صرّ اصابت حرث قوم . .. و ما ظلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 128 - 16

16 _ عذاب خداوند به بندگان ، نتیجه عمل خود آنان

او یعذّبهم فانّهم ظالمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 131 - 10

ص: 40

10 _ بیان فرجام عملکرد اشخاص ، از روش های قرآن برای تربیت انسانها

و اتّقوا اللّه لعلّکم تفلحون. و اتّقوا النّار الّتی اعدّت للکافرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 163 - 6،9

6 _ درجات و جایگاه های متفاوت انسان ها در آخرت ، نتیجه عملکرد آنان در دنیا

هم درجات عند اللّه و اللّه بصیر بما یعملون

9 _ اعطای درجات و جایگاه های متفاوت از سوی خداوند ، متّکی به بینایی و آگاهی کامل او به عملکرد انسانهاست .

هم درجات عند اللّه و اللّه بصیر بما یعملون

جمله <و اللّه بصیر بما یعملون> به این معنا اشاره دارد که در محاسبه اعمال و اعطای درجه و مقام بر مبنای آن، اشتباهی رخ نخواهد داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 18

18 _ عملکرد های آدمی ، مؤثر در گرایش های درونی ( ایمان و کفر ) اوست .

لو نعلم قتالا لاتّبعناکم هم للکفر یومئذ اقرب منهم للایمان

با توجّه به اینکه نفاق یک نوع گرایش است و عملکرد منافقان (ترک پیکار و جهاد)، آنان را به کفر نزدیکتر کرده و از ایمان دور ساخته (هم للکفر یومئذ . .. )، معلوم می شود عملکردها در گرایشها مؤثر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 176 - 10

10 _ محرومیّت و یا برخورداری از بهره های اخروی ، نتیجه عملکرد انسان

و لا یحزنک الّذین یسارعون الکفر . .. یرید اللّه الّا یجعل لهم حظّا فی الاخره

گر چه خداوند محروم کردن کفرپیشگان را از بهره اخروی به خود نسبت داده است: یرید اللّه . .. ولی این محرومیّت به دلیل <یسارعون ... >، نتیجه عملکرد خود آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 185 - 7

7 _ برخورداری از بهره های اخروی ، نتیجه اعمال دنیوی انسان

و انّما توفّون اجورکم یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 9،1،34

9 _ نقش اعمال انسان در استجابت دعا از سوی خداوند

فاستجاب لهم ربّهم انّی لا اضیع عمل عامل منکم

ص: 41

جمله <انّی لا اضیع>، بیان سبب اجابت دعای خردمندان است. یعنی اجابت دعای خردمندان به سبب اعمال نیک آنان بوده است.

1 _ اجابت سریع دعای خردمندان مؤمن از سوی پروردگارشان

لاولی الالباب . .. ربّنا ... فاستجاب لهم ربّهم

برداشت فوق بر این مبناست که مفعول <استجاب> در تقدیر باشد ; یعنی <فاستجاب دعائهم> ; و حرف <فاء> در <فاستجاب>، دلالت بر نبودن فاصله بین دعای خردمندان و استجابت آن از سوی خداوند دارد.

34 _ ضایع نشدن اعمال مؤمنان و ثمردهی آن ، به بهره مندی از پاداش های الهی ( مغفرت و بهشت ) است .

انّی لا اضیع عمل عامل . .. ثواباً من عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 199 - 27

27 _ پاداش مؤمنان از سوی خداوند ، بر اساس درجه ایمان و عملکرد آنان است .

اولئک لهم اجرهم . .. انّ اللّه سریع الحساب

اگر پاداش بر اساس عملکردها نبود، حسابرسی معنا نداشت ; و با توجّه به مشارالیه <اولئک> معلوم می شود که هم ایمان و هم عملکرد مؤمنان، موجب استحقاق پاداش برای آنان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 9 - 6

6 _ قانون عمل و عکس العمل در رفتار ها و کردارها

ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم

چون مضمون آیه این است که اگر حقوق ایتام دیگران را رعایت نکردید، حقوق ایتام شما رعایت نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 40 - 4

4 _ کیفر بخیلان و ریاکاران ( عذاب ، محرومیت از محبت خداوند ، همراهی با شیطان ) ، بازتاب عمل خود آنان است ، نه ستمی از جانب خداوند .

انّ اللّه لا یحبّ . .. الذین یبخلون ... و الذین ینفقون اموالهم رئاء النّاس ... و

جمله <انّ اللّه . .. > می تواند پاسخی باشد برای این سؤال که چرا خداوند مردم را به عذاب و ... مبتلا می کند. خداوند می فرماید این عذابها ناشی از ستم او نیست، بلکه دستاورد خود بخیلان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 14

14 _ عمل دارای تأثیر در نفس انسان

و لو انّهم فعلوا . .. اشدّ تثبیتاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 42

3 - نساء - 4 - 79 - 2

2 _ مصایب و مشکلات ، از جانب خدا و به سبب اعمال خود انسان است .

قل کلّ من عند اللّه . .. و ما اصابک من سیّئه فمن نفسک

از اینکه در آیه قبل رسیدن خوبیها و ناگواریها از ناحیه خداوند دانسته شده و در این آیه عامل سیئات را خود انسان شمرده است، معلوم می شود که اعمال انسان باعث می شود که خداوند حادثه ای ناگوار را برای او ایجاد کند ; بنابراین این حوادث ناگوار از یکسو به خدا و از سوی دیگر به خود انسان منتسب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 9

9 _ نقش تعیین کننده عمل انسان در سرنوشت او

و اللّه ارکسهم بما کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 95 - 8

8 _ تفاوت درجات در پیشگاه خداوند ، وابسته به عملکرد انسان

فضّل اللّه المجاهدون باموالهم و انفسهم علی القاعدین درجه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 122 - 8

8 _ توجه انسان ها به فرجام اعمال خود ، بازدارنده ایشان از بدی ها و ترغیب کننده آنان به نیکیهاست .

و من یتخذ الشیطن ولیاً من دون اللّه فقد خسر . .. و الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 5

5 _ عملکرد مردم ، تعیین کننده کیفر و جزای الهی است ، نه صرف انتساب به مکتب و یا دینی خاص !

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً یجز به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 143 - 9

9 _ ضلالت و گمراهی هر انسان ، نتیجه عمل خود وی و نیز بر اساس و برنامه و سنت خداوند است .

مذبذبین بین ذلک . .. و من یضلل اللّه فلن تجد له سبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 147 - 5

5 _ عذاب الهی ، بازتاب و نتیجه عقیده و عمل انسانهاست .

ص: 43

ما یفعل اللّه بعذابکم إن شکرتم و ءامنتم

جمله <ما یفعل>، دلالت می کند که خداوند خواهان عذاب بندگان نیست. و جمله <ان شکرتم ...>، می رساند که ناسپاسی و بی ایمانی خود انسان عامل عذاب اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 160 - 12

12 _ محرومیت آدمی از نعمت های الهی و مواهب طبیعی ، نتیجه اعمال خود وی

فبظلم من الذین . .. حرّمنا علیهم طیبت أحلت لهم و بصدّهم عن سبیل اللّه کثیراً

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <تحریم> تحریم تکوینی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 173 - 18

18 _ سرنوشت اخروی انسان در گرو موضعگیری فکری و عملی وی در دنیا

فاما الذین ءامنوا . .. و اما الذین استنکفوا و استکبروا فیعذبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 26 - 8،9

8 _ وابستگی برخی مقدرات الهی به عملکرد آدمیان ( تقدیر معلق )

کتب اللّه لکم . .. فانها محرمه علیهم اربعین سنه

9 _ عملکرد انسان ها ، می تواند زمینه ساز تغییر مقدرات از جانب خداوند باشد .

کتب اللّه لکم . .. فانها محرمه علیهم اربعین سنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 35 - 16

16 _ مؤمنان ، باید همواره نسبت به ثمردهی ایمان و عمل خویش در مرز بیم و امید باشند .

یأیها الذین ءامنوا اتقوا اللّه . .. جهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون

کلمه <لعل> رسای به این حقیقت است که مؤمنان، هر چند مراحل تقوا و تقرب به خدا و جهاد را گذرانده باشند، نباید رستگاری و فلاح را برای خویش حتمی بشمارند و در نتیجه به عمل خویش مغرور شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 20

20 _ خداوند ، ایجاد کننده دشمنی و کینه در بین یهود

و القینا بینهم العدوه و البغضاء إلی یوم القیمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 44

4 - مائده - 5 - 71 - 10

10 _ تأثیر متقابل عملکرد و اندیشه در یکدیگر

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون . .. و حسبوا الا تکون فتنه فعموا و صموا

باور بنی اسرائیل بر اینکه مجازات نخواهند شد، موجب بی پروایی آنان در تکذیب و کشتن انبیا گردید. (تأثیر اندیشه در رفتار) و این کردار ناروا مایه کوری و کری آنان شد. (تأثیر رفتار در اندیشه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 87 - 21

21 _ عملکرد آدمی زمینه ساز جلب محبت خداوند و یا محرومیت از آن

إنّ اللّه لایحب المعتدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 17

17 _ رفتار و کردار انسان در دنیا ، تعیین کننده فرجام او در قیامت

فینبئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 25 - 4

4 _ محرومیت مشرکان حق ناپذیر از فهم حقایق و معارف الهی نتیجه عملکرد خود آنهاست.

و جعلنا علی قلوبهم أکنه أن یفقهوه و فی ءاذانهم وقرا

توصیف مشرکان به <فی ءاذانهم وقرا و إن یروا . .. یجادلونک ... > گویای نقش و تأثیر این عوامل در مهر خوردن به دلهای آنان است. چنانکه موصول <یقول الذین کفروا> به جای ضمیر برای اشاره به همین جهت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 60 - 15

15 _ آگاهی خداوند بر کردارهای آدمی، هشداری به او در مورد عملکردش و پیامدهای آن

ثم ینبئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 70 - 13،14

13 _ آدمی با اعمال، خویش خود را محروم از خیر و ثواب می سازد و به ورطه هلاکت و تباهی می اندازد.

أن تبسل نفس بما کسبت

<بسل> به معنی منع و حبس است و نتیجه آن هلاکت و تباهی است. در لسان العرب آمده است: <أبسلت فلانا إذا أسلمته للهلکه>.

14 _ یادآوری آثار زیانبار اعمال انسانها، روشی مؤثر در تربیت و تبلیغ است.

ص: 45

و ذکر به أن تبسل نفس بما کسبت

جمله <أن تبسل> مفعول له برای <ذکر> می تواند باشد، در این صورت چنین معنی می شود: <ذکر لأن لاتبسل نفس بما کسبت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 120 - 5

5 _ مجازات گناهکاران نتیجه عمل خود ایشان است.

إن الذین یکسبون الإثم سیجزون بما کانوا یقترفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 127 - 9

9 _ بهای بهشت و برخورداری از ولایت الهی، عمل در پرتو ایمان است.

لهم دارالسلم . .. بما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 129 - 9

9 _ قرار گرفتن در پرتوی ولایت خداوند و یا ولایت ظالمان، در ارتباط با عملکرد انسان است.

و هو ولیهم بما کانوا یعملون . .. نولی بعض الظلمین بعضا بما کانوا یکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 132 - 6

6 _ لزوم مراقبت بر اعمال و توجه به نقش تعیین کننده آن در تعیین درجات و درکات آخرت

و لکل درجت مما عملوا و ما ربک بغفل عما یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 135 - 5

5 _ سعادتمندی و یا تیره بختی اخروی انسان در گرو کردار دنیوی اوست.

اعملوا علی مکانتکم إنی عامل فسوف تعلمون من تکون له عقبه الدار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 9 - 5

5 _ نقش اعمال خود انسان در زیانکاری و سعادتمندی اخروی وی

الذین خسروا أنفسهم بما کانوا بأیتنا یظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 46

5 - اعراف - 7 - 39 - 8

8 _ عذاب آخرت، بازتاب عمل انسان، حتی در باور دوزخیان

قالت . .. فذوقوا العذاب بما کنتم تکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 4 - 5

5 _ ایمان و عمل در رساندن آدمی به پاداش های والای الهی مکمل یکدیگرند .

لهم درجت عند ربهم و مغفره و رزق کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 29 - 4

4 _ تأثیر عملکرد انسان در بینش او

إن تتقوا اللّه یجعل لکم فرقانا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 51 - 1

1 _ شکنجه و عذاب کافران به هنگام مرگ و پس از آن نتیجه اعمال خود آنان است ، نه ظلمی از جانب خداوند بر ایشان .

ذوقوا عذاب الحریق. ذلک بما قدمت أیدیکم و أن اللّه لیس بظلّم

<ذلک> می تواند اشاره به خصوص <عذاب الحریق> باشد و می تواند اشاره به مجموع عذابی باشد که در آیه قبل بیان شد. قابل ذکر است که در برداشت فوق <أن اللّه ... > ناظر به این حقیقت گرفته شده که عذاب کافران بیش از استحقاق آنان نیست، نه تعلیلی برای ضرورت گرفتارسازی ایشان به عذابهای الهی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 53 - 8

8 _ نقش اصلی عمل خود انسان در جلب نقمت یا نعمت

ذلک بأن اللّه لم یک مغیرا نعمه أنعمها علی قوم حتی یغیروا ما بأنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 39 - 9

9 _ سنت خداوند بر تعیین سرنوشت انسان ها در پرتو عملکرد خودشان ، با وجود قدرت او بر تعیین قطعی همه امور

إلا تنفروا یعذبکم . .. و لا تضروه شیئاً و اللّه علی کل شیء قدیر

خداوند، از یک سو مؤمنان را به جهاد بر می انگیزد و از سوی دیگر بی نیازی خود را از عملکرد آنان اظهار می کند و این نشان دهنده سنت او بر نقش دادن به انسان در تعیین سرنوشت خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 47

7 - توبه - 9 - 63 - 7

7 _ کیفر های سخت اخروی ، بازتاب عملکرد و موضع گیری های خودِ انسان

من یحادد اللّه و رسوله فان له نار جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 67 - 15

15 _ نقش اصلی عملکرد انسان ، در محرومیتش از لطف و عنایت الهی

نسوا اللّه فنسیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 70 - 16

16 _ هلاکت اقوام کافر ، بازتاب عملکرد خود آنان است نه ظلمی از ناحیه خداوند بر آنها .

فما کان اللّه لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 82 - 2

2 _ شادی اندک و رنج طولانی منافقان در دنیا ، بازتاب عملکرد آنان و کیفر الهی برای ایشان

فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً جزاء بما کانوا یکسبون

برداشت فوق بدین احتمال است که خنده و گریه در <فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیراً> هر دو مربوط به دنیا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 83 - 11

11 _ نقش اساسی برخی مواضع و عملکرد های نخستین انسان ، در عملکرد و مواضع آینده وی

لن تخرجوا معی . .. إنکم رضیتم بالقعود أول مرّه

تصریح به <أول مرّه> نقش داشتن عملکرد نخستین را در حرکتهای آینده انسان می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 90 - 7

7 _ عملکرد انسان ، نشانه ایمان یا عدم ایمان وی به خدا و رسول او

و قعد الذین کذبوا اللّه و رسوله

با توجه به اینکه خداوند عمل متخلفان از جنگ را، بازتاب دروغین بودن ایمان آنان شمرده است، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 94 - 8

8 _ عملکرد انسان ، نمایانگر باطن وی و ماهیت ایمان اوست .

ص: 48

سیری اللّه عملکم و رسوله

از این آیه شریفه چنین استفاده می شود که اظهارات زبانی افراد ثمری ندارد و آنچه ملاک داوری قرار خواهد گرفت، عملکرد آینده آنهاست که خدا و رسولش بر آن نظارت دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 115 - 9

9 _ نقش عمل خود انسان ، در محرومیت از فیض و هدایت الهی

ما کان اللّه لیضل قوماً . .. حتی یبین لهم ما یتقون

از اینکه خداوند هیچ کس را قبل از بیان حکم، در گمراهی رها نمی سازد، استفاده می شود که اگر حکمی بیان شد و انسان، علی رغم معرفت و شناخت، از گناه پرهیز نکرد، خداوند وی را در گمراهی رها خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 13 - 7

7 _ تحولات تاریخ به دست خدا و نتیجه عملکرد انسانهاست .

و لقد أهلکنا القرون من قبلکم . .. کذلک نجزی القوم المجرمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 14 - 5

5 _ بقا و زوال امت ها ، در گرو اعمال آنان است .

و لقد أهلکنا القرون . .. ثم جعلنکم خلئف ... لننظر کیف تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 2

2 _ فرجام نیک و بد هر کس در عرصه محشر ، در گرو اعمال اوست .

و یوم نحشر هم جمیعاً . .. هنالک تبلوا کل نفس ما أسلفت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 41 - 3

3 _ سود و زیان اعمال و کردار هر شخص تنها عاید و گریبانگیر خود آن شخص خواهد شد .

لی عملی و لکم عملکم

حصر در برداشت فوق از تقدیم خبر (<لی> و <لکم>) بر مبتدا، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 15 - 1،3،6،7

1_ تلاش برای رسیدن به موهبت های دنیا و زینت های آن ، در همین دنیا نتیجه بخش بوده و ثمره آن بدون هیچ کاستی ، نصیب

ص: 49

انسان می شود .

من کان یرید الحی_وه الدنیا و زینتها نوفّ إلیهم أعم_لهم فیها و هم فیها لایبخسون

توفیه (مصدر نوفّ) به معنای به تمام و کمال پرداختن و ادا کردن است. مراد از <اعمال> نتیجه و ثمره اعمال می باشد. <بخس> به معنای نقص است و <لایبخسون>; یعنی ، در ادای حقشان ، کمی و کاستی رخ نخواهد داد.

3_ رسیدن آدمی به بهره های دنیوی ، به میزان تلاش اوست نه آرزو ها و خواسته های وی

من کان یرید . .. نوفّ إلیهم أعم_لهم

از اینکه قرآن نفرمود: <هر کس دنیا را بخواهد به او می دهیم>; بلکه با تصریح به کلمه <اعمالهم> بیان کرد که: خداوند به طالبان دنیا [نتیجه] اعمالشان را اعطا می کند، از این نکته معلوم می شود که: آنچه در رسیدن به دنیا کارساز است، تلاش آدمی است نه آرزوها و خواسته های او.

6_ نتیجه و ثمره اعمال ، صورت و پرتوی از همان اعمال است .

نوفّ إلیهم أعم_لهم

گفتن کلمه <اعمال> و اراده کردن نتیجه و ثمره آن ، گویای این نکته است که: نتیجه عمل بازتاب آن و به گونه ای ، خود همان عمل است.

7_ بازدهی تلاش انسانها ، سنتی الهی است .

نوفّ إلیهم أعم_لهم فیها و هم فیها لایبخسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 35 - 5

5_ هر کس مسؤول عملکرد خویش است و تنها خودش به خاطر گناهش مؤاخذه می شود .

إن افتریته فعلیّ إجرامی

<إجرام> به معنای ارتکاب و کسب گناه است. تقدیم <علیّ> بر <إجرامی> حکایت از حصر دارد; یعنی ، گناه افترا (اگر افترایی باشد) تنها متوجه من است نه دیگری.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 19

19_ اعمال و عقاید جامعه های مؤثر در رویداد های طبیعی است .

و ی_قوم استغفروا ربکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 119 - 11

11_ < عن أبی بصیر عن أبی عبدالله ( ع ) قال : سألته عن قول الله عزوجل : . . . < إلاّ من رحم ربک و لذلک خلقهم > قال : خلقهم لیفعلوا ما یستوجبوا به رحمته فیرحمهم ;

ابوبصیر گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند <إلاّ من رحم ربک و لذلک خلقهم> سؤال کردم، فرمود: آنان را آفرید تا کارهایی را انجام دهند که مستحق رحمت الهی شوند و در نتیجه خداوند ایشان را مورد رحمت قرار دهد>.

ص: 50

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 122 - 2،4

2_ اعمال و عقاید کفرپیشگان ، موجب گرفتار شدن آنان به عذاب های الهی است .

و قل . .. اعملوا علی مکانتکم ... وانتظروا

4_ اعمال و عقاید مؤمنان ، موجب دستیابی آنان به فرجامی نیک خواهد شد .

إنا ع_ملون . .. إنا منتظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 8 - 5

5- فایده شکر نعمت و ضرر و زیان کفران آن به خود انسان باز می گردد .

لئن شکرتم لأزیدنّکم و . .. إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعًا فإن الله لغنی حمی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 22 - 3

3- پس از اتمام حسابرسی اعمال اهل جهنّم ، شیطان آنان را سرزنش می کند و گمراهی آنان را معلول اندیشه و عمل خود آنان معرفی خواهد کرد .

و قال الشیط_ن لمّا قضی الأمر إنّ الله وعدکم وعد الحق و وعدتکم

مفسّران، از جمله احتمالاتی که برای <قضی الأمر> برشمرده اند این است که وقتی به حسابهای اهل قیامت رسیدگی شد، شیطان به اهل جهنّم چنین خطابی خواهد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 51 - 5،6،9،10

5- سرنوشت انسان و سعادت و شقاوت وی در روز قیامت بسته به چگونگی رفتار او در دنیاست .

لیجزی الله کلّ نفس ما کسبت

6- رفتار انسان و استحقاق وی برای کیفر و پاداش ، اساس و مبنای جزای الهی در آخرت است .

لیجزی الله کلّ نفس ما کسبت

از اینکه خداوند در پاداش و کیفر مسأله کسب و تلاش انسان را مطرح ساخت (ما کسبت)، استفاده می شود که همین اساس پاداش و کیفر آدمیان است نه چیز دیگر.

9- انتقام خداوند به مقتضای رفتار خود انسان است ، نه برخاسته از خوی انتقام جویی

إن الله عزیز ذو انتقام . .. لیجزی الله کلّ نفس ما کسبت

تصریح به اینکه پاداش و کیفر دادن خداوند در برابر کسب و تلاش خود انسان است، گویای این حقیقت است که انتقام خداوند، که در آیه قبل مطرح گردید، بر اساس خوی انتقام جویی نیست، بلکه مطابق رفتار خود آدمی است.

10- کیفر و پاداش الهی تنها در برابر مکتسبات و اعمال ارادی انسان است ، نه در مقابل امور ذاتی و فطری

لیجزی الله کلّ نفس ما کسبت

تصریح به اینکه کیفر و پاداش الهی در برابر کسب و تلاش خود انسان است (ما کسبت)، می تواند بیانگر مطلب فوق باشد.

ص: 51

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 44 - 7

7- عقیده و عمل انسان ، نقشی تعیین کننده در سرنوشت او دارد .

إلاّ من اتبعک من الغاوین . و إن جهنّم لموعدهم أجمعین . لها سبعه أبوب لکلّ باب من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 83 - 3

3- گرفتار شدن انسان به عذاب الهی ، نتیجه فکر ، عقیده و اعمال خود اوست .

و لقد کذّب أصح_ب الحجر . .. فأخذتهم الصیحه

برداشت فوق با توجه به این نکته است که <فا> در <فأخذتهم> برای تعقیب و سببیت است و بیانگر این است که عذاب <صیحه> بر اصحاب حجر، به دنبال تکذیب آنان بوده و این تکذیب سبب عذابشان گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 93 - 5

5- اعمال و رفتار انسان ، معیار بازپرسی و محاسبه و تعیین کننده سرنوشت او در قیامت

لنسئلنّهم . .. عمّا کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 25 - 9

9- اعمال انسان ها و پیامد آنها ، کاملاً ثبت و ضبط می شود .

لیحملوا أوزارهم کامله یوم القی_مه و من أوزار الذین یضلّونهم

اگرچه در این آیه سخن از گناه به میان آمده است و اینکه گناه کاران گناه خودشان را بر دوش خواهند کشید، اما گناه خصوصیتی ندارد و نمونه است برای اینکه اثبات کند: همه اعمال ثبت می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 13

13- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در سعادت دنیوی و اخروی او

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا للذین أحسنوا فی ه_ذه الدنیا حسنه

<اتقوا> دلالت بر عمل خوب و پسندیده می کند و <اذعان به خیر محض بودن قرآن> مشعر به عقیده خوب دارد که مجموعاً موجب دریافت حسنه دنیوی و اخروی می شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 15،16

15- اعمال تقواپیشگان ، عامل ورود آنان به بهشت

ص: 52

المتّقین . .. ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملون

16- بهشت ، پاداش کردار و اعمال متقین

ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 33 - 12

12- عقیده و عمل ، دارای نقشی تعیین کننده در سرنوشت انسان

هل ینظرون إلاّ أن تأتیهم المل_ئکه أو یأتی أمر ربّک کذلک فعل الذین من قبلهم و ما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 34 - 2،11

2- اعمال انسان ، دارای بازتاب است .

فأصابهم سیئات ما عملوا

11- عمل انسان ها ، دارای نقش تعیین کننده در سرنوشت آنان

فأصابهم سیئات ما عملوا و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون

از آن جایی که آیه، گرفتار شدن به عذاب را معلول عمل سوء و نیز استهزای انبیا معرفی کرده است، به دست می آید که عملکرد خود انسانها در رقم زدن سرنوشت آنها مؤثر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 15

15- عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در سرنوشت اوست .

فانظروا کیف کان ع_قبه المکذّبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 61 - 2

2- مورد عقوبت قرار گرفتن انسان های ظالم ، نتیجه عمل خود آنان است .

و لو یؤاخذ الله الناس بظلمهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 96 - 10

10- عمل مستمر خود انسان ، منشأ برخورداری وی از فضل الهی و نیل به مقام معنوی و سعادت اخروی

و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 100 - 3

ص: 53

3- موضع گیری و عملکرد خود آدمیان ، زمینه تسلط یافتن شیطان را فراهم می آورد .

إنما سلط_نه علی الذین یتولّونه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 108 - 2

2- عملکرد خود آدمیان ( کفر و دنیاگرایی ) ، عامل محرومیت آنان از درک حقایق معنوی است .

من کفر بالله . .. بأنهم استحبّوا الحیوه الدنیا ... أُول_ئک الذین طبع الله علی قل

الذین طبع الله . ..> در مقام بیان مجازات کسانی است که با اختیار خود به کفر گرویدند و دنیا را بر آخرت ترجیح دادند که در آیه قبل از آن سخن به میان آمده است. بنابراین همین گزینش و انتخاب _ که عملی است اختیاری _ موجب مجازات <طبع قلب> می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 110 - 13

13- برخورداری از مغفرت و رحمت الهی ، نیازمند تلاش و مجاهدت خود انسانهاست .

للذین هاجروا . .. و صبروا إن ربّک من بعدها لغفور رحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 111 - 8

8- عمل انسان ، تعیین کننده سرنوشت وی در قیامت است .

یوم . .. تج_دل عن نفسها و توفّی کلّ نفس ما عملت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 113 - 9

9- عملکرد خود انسان ها ، عامل ابتلای آنان به عذاب فراگیر الهی است .

فکذّبوه فأخذهم العذاب و هم ظ_لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 119 - 8

8- عمل انسان ، نشانگر باور ها ، نیت ها و حالات درونی اوست .

ثمّ تابوا من بعد ذلک و أصلحوا

در آیه شریفه اقدام به اصلاح و صلاح عملی، به عنوان شرط توبه و نشانگر واقعی بودن آن ذکر شده است و این نشان می دهد که تحول درونی انسانها به سوی خدا،نمی تواند جدای از عمل صالح باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 121 - 8

ص: 54

8- کسب فضایل معنوی و کوشش خودِ انسان ، مؤثر در توفیق یافتن او بر بودن در < صراط مستقیم >

إن إبرهیم کان أُمّه قانتًا لله حنیفًا . .. هده إلی صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 122 - 5

5- کسب فضایل معنوی و کوشش خود انسان ، مؤثر در برخورداری او از مواهب و نیکی ها در دنیا و مقامات عالی در آخرت

إن إبرهیم کان أُمّه قانتًا لله . .. و إنه فی الأخره لمن الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 7 - 5

5- برخورداری حتمی انسان از عمل و آثار عمل خویش ، سنت تغییرناپذیر الهی است .

إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 8 - 8

8- رحمت الهی ، امری اصیل و مستمر ، و محرومیت از آن نتیجه عملکرد خود انسان است .

عسی ربّکم أن یرحمکم و إن عدتم عدنا

در این آیه خداوند همه انسانها حتی گنهکاران را به رحمت خود امیدوار ساخته است: <اگر شما به گناه و فساد باز گردید، کیفر و عذاب ما هم مجدداً به سراغ شما خواهد آمد>. از این سخن، نتیجه گرفته می شود که گرفتار شدن به عذاب خداوند و محرومیت از رحمت او، حاصل عملکرد خود انسان است و رحمت خداوند همواره، اصیل و مستمر می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 12 - 8

8- انسان تنها در پرتو حرکت و تلاش می تواند به روزی های خدادادی و نیاز های خویش دست یابد .

لتبتغوا فضلاً من ربّکم

<إبتغاء> (از باب افتعال) به معنای تلاش و کوشش بسیار برای دستیازی به خواسته هاست (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 13 - 2،3

2- بازتاب و نتیجه اعمال انسان ، همواره دامنگیر خود او بوده و از وی جدایی ناپذیر است .

و کلّ إنس_ن ألزمن_ه ط_ئره فی عنقه

اینکه خداوند فرمود: <طائر و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم [و نه به دست او داده ایم]> می تواند کنایه از ملازمت و تعلق همیشگی اعمال با انسان باشد.

3- سعادت و شقاوت انسان نتیجه مستقیم اعمال خود او بوده و تحت تأثیر عوامل اتفاقی چون شانس و اقبال نیست .

و کلّ إنس_ن ألزمن_ه ط_ئره فی عنقه

ص: 55

استعمال واژه <طائر> برای عمل، ممکن است از آن جهت باشد که بینش غلط جاهلی درباره نقش طیره، شانس و اقبال در سرنوشت انسان نفی شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 16 - 9

9- عملکرد انسان ها در نابودی و هلاکت آنان ، نقش تعیین کننده دارد .

و إذا أردنا أن نهلک قریه . .. ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمّرن_ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 69 - 10

10- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در کشیده شدن او به کام خطرات و مهلکه ها

فیغرقکم بما کفرتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 4

4- فرجام نیک و بد انسان ها در آخرت ، تابع عملکرد و بینش دنیوی آنان است .

و من کان فی ه_ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 79 - 15

15- پیامبر ( ص ) نیز در مسیر کسب کمالات معنوی برتر ، نیازمند انجام اعمالی مناسب با آن بود .

فتهجّد به نافله لک عسی أن یبعثک ربّک مقامًا محمودًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 7 - 8

8- عمل انسان در دنیا ، تعیین کننده موفّقیت یا شکست وی در آزمون الهی است .

لنبلوهم أیّهم أحسن عملاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 57 - 13

13- محروم شدن حقْ ناپذیران از گوش سپاری به آیات الهی و توجه به آن ، بازتاب عملکرد خود آنها است .

فأعرض عنها . .. إنّا جعلنا ... فی ءاذانهم وقرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 58 - 8

ص: 56

8- اَعمال انسان ، دستاورد های خودِ وی و بازتاب آن نیز متوجه خودِ او است .

لو یؤاخذهم بما کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 103 - 5

5- اَعمال آدمی ، در سرای دنیا ، دست مایه و سرمایه اصلی او است .

الأخسرین أعم_لاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 5

5- سعی و تلاش آدمی در دنیا ، سرمایه اصلی او است .

الأخسرین أعم_لاً . الذین ضلّ سعیهم فی الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 105 - 13

13- ارزش هر انسان ، به اَعمال او است .

فحبطت أعم_لهم فلانقیم لهم یوم القی_مه وزنًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 63 - 7

7- کردار انسان ، تعیین کننده سرنوشت اخروی او است .

تلک الجنّه . .. من کان تقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 15 - 12

12 - پاداش دیدن و به کیفر رسیدن انسان ها ، محصول کردار و تلاش خود آنها است .

لتجزی کلّ نفس بما تسعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 52 - 4

4 - سرنوشت هر ملتی با عقاید و کردار خود آنان رقم می خورد ; نه با افکار و اعمال نیاکانشان .

قال فما بال القرون الأُولی . قال علمها عند ربّی

پاسخ موسی و هارون(ع) این بود که اقوام پیشین، آنچه انجام داده اند، نزد خداوند محفوظ است و خود می داند با آنان چه کند، فرجام آنها هر چه باشد، تأثیری در سرنوشت تو ندارد.

ص: 57

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 126 - 9،10

9 - کیفیت برانگیختن انسان و جزای اعمال او در قیامت ، متناسب با عملکرد دنیایی او است .

فنسیتها . .. تنسی

10 - پاداش و کیفر انسان در قیامت ، برخاسته از کردار دنیوی او است .

فنسیتها . .. الیوم تنسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 11 - 6

6- افول و نابودی بسیاری از تمدن ها ، معلول عملکرد مردم آن جوامع بوده است .

و کم قصمنا من قریه کانت ظلمه

کلمه <کَمْ> در <کم قصمنا> خبریه و به معنای <کثیر> است. توصیف قریه ها و امت ها به ظالم بودن، بیانگر سبب هلاکت و نابودی آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 41 - 10

10_ کیفر و عذاب الهی برای انسان ها ، بازتاب و نتیجه عمل خود آنان است .

و لقد استهزئَ . .. فحاق بالذین سخروا منهم ما کانوا به یستهزءون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 86 - 9

9- بهره مندی از عنایات خاص الهی ، نیازمند به تلاش و عمل خود انسان است .

کلّ من الص_برین . و أدخلن_هم فی رحمتنا إنّهم من الص_لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 10 - 1

1 - دوزخ و عذاب سخت آن ، دستاورد خود انسان ها است .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 27 - 18

18 - عذاب و کیفر الهی ، ره آورد عملکرد خود انسان ها

و لاتخ_طبنی فی الذین ظلموا إنّهم مغرقون

تعبیر <الذین ظلموا> اشعار به علیت دارد; یعنی، آنان (قوم نوح) به جهت ستمشان محکوم به عذاب طوفان شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 58

12 - مؤمنون - 23 - 106 - 7

7 - < عن أبی عبداللّه ( ص ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا > قال : بأعمالهم شقوا ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که درباره سخن خداوند <قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا> فرمود: اعمال آنان (جهنمیان) موجب شقاوت آنها شد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 39 - 17

17 - فرجام نیک و بد انسان ها ، در گرو عقیده و عمل آنان است .

رجال لاتلهیهم تج_ره و لابیع عن ذکر اللّه و إقام الصلوه . .. لیجزیهم اللّه أحسن م

تصریح خداوند بر اعمال مؤمنان (أحسن ما عملوا) و نیز اعمال کافران (أعمالهم کسراب)، حکایت از این دارد که علاوه بر عقیده انسان ها(ایمان و کفر)، اعمال آنان نیز در سرنوشت شان مؤثر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 54 - 5

5 - هر فردی ، مسؤول رفتار خویش است و پیامد آن ، دامنگیر خود او خواهد بود .

قل أطیعوا اللّه . .. فإن تولّوا فإنّما علیه ما حمّل و علیکم ما حملتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 58 - 3

3 - خداوند ، پدیدآورنده زمینه زوال و نابودی ظالمان به وسیله افکار و تصمیم گیری های خود آنان

فأخرجن_هم من جنّ_ت . .. و کنوز و مقام کریم

تصمیم فرعونیان مبنی بر تعقیب بنی اسرائیل، در ظاهر طرح و برنامه خود آنان بود; اما از آن جا که خداوند زمینه های چنین تصمیم هلاکت باری را پدید آورده بود، خروج فرعونیان را فعل خود قلمداد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 189 - 4

4 - کیفر های الهی ، بازتاب عملکرد خود انسان ها است .

فکذّبوه فأخذهم عذاب یوم الظلّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 40 - 20

20 - بازتاب سپاسگزاری و کفران انسان در برابر نعمت های خدا ، تنها متوجه خود او است .

و من شکر فإنّما یشکر لنفسه و من کفر فإنّ ربّی غنیّ کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 59

13 - نمل - 27 - 84 - 9

9 - محاکمه شدن کافران به خاطر کردارشان علاوه بر محاکمه آنان به خاطر عقایدشان

أکذّبتم ب_ای_تی . .. أمّاذا کنتم تعملون

عبارت <أکذّبتم بآیاتی> دلالت بر محاکمه عقیدتی و تعبیر <أمّاذا کنتم تعملون> دلالت بر محاکمه آنان به خاطر کردارشان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 9 - 27

27 - تصمیم و عمل انسان ها ، نقش تعیین کننده ای در سرنوشت آنان دارد .

أَوَلم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان ع_قبه الذین من قبلهم . .. و ل_کن کانوا أن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 4،10،12

4 - دشواری ها و ناملایمات زندگی ، پیامد عمل خود انسان ، و برخورداری از رحمت ، از ناحیه خداوند است .

أذقنا الناس رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

10 - دچار شدن مشرکان به ناگواری ، محصول دستاورد خود آنان است .

و إذا أذقنا الناس رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

12 - اعمال انسان ها ، در برخی رخداد های تکوینی عالم ، دارای نقش و تأثیر است .

تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 41 - 5،6

5 - عمل آدمی ، در پیدایش مصائب و بلایا ، دارای تأثیر است .

ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس

مراد از فساد در دریا و خشکی، به تناسب موقعیت، ممکن است بلایای طبیعی و آسیب دیدن روند طبیعت باشد.

6 - عمل انسان ها ، در تحولات عالَم طبیعت ، مؤثر است .

ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 42 - 11

11 - عقیده و عمل انسان ، دارای نقش تعیین کننده در سرنوشت او است .

سیروا . .. فانظروا

از دعوت به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان، به دست می آید که انسان، با سیر و مطالعه، می تواند آینده خود را رقم بزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 44 - 5،9

ص: 60

5 - عقیده و عمل آدمی ، در سعادت و شقاوت وی نقش اساسی دارد .

یومئذ یصّدّعون . من کفر فعلیه کفره و من عمل ص_لحًا فلأنفسهم یمهدون

9 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : < . . .إنّ عمل المؤمن یذهب فیمهد له فی الجنّه کما یرسل الرجل غلامه فیفرش له > . ثمّ تلا < و من عمل صالحاً فلأنفسهم یمهدون > ;

از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: <. ..همانا، عمل مؤمن می رود و جایگاه او را در بهشت آماده می سازد، آن گونه که انسان، غلام اش را می فرستد و برای او منزلگاه اش را فرش می کند.>. سپس امام، این آیه را تلاوت فرمود: و من عمل صالحاً فلأنفسهم یمهدون>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 59 - 5

5 - موضع گیری و عمل خود آدمی ، زمینه نابود شدن استعداد هدایت در وی است .

و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا إن أنتم إلاّ مبطلون . کذلک یطبع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 4 - 10

10 - اعمال و عقاید انسان ، در تشکیل ساختار روحی وی ، نقش اساسی دارد .

للمحسنین . .. یقیمون ... یوقنون

از این که خداوند، در وصف محسنان به دو صفت عمده _ که یکی عملی (نماز و انفاق) و دیگری عقیدتی است _ پرداخته، نشان می دهد که عمل و عقیده، در ایجاد روحیه ای خاص نقش دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 21

21 - اَعمال دنیوی انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت اخروی آنها است .

ثمّ إلیّ مرجعکم فأُنبّئکم بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 14 - 8،13

8 - عقیده و عمل ، سازنده آخرت انسان است .

فذوقوا بما نسیتم لقاء یومکم ه_ذا . .. و ذوقوا ... بما کنتم تعملون

13 - ابتلای انسان به کیفر های اخروی ، نتیجه موضع گیری ها و عملکرد خود وی است .

فذوقوا بما نسیتم . .. بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 17 - 8

8 - خود انسان در سعادت اخروی اش دارای نقشی تعیین کننده است .

ص: 61

فلاتعلم نفس ما أُخفی لهم من قرّه أعین جزاء بما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 45 - 5

5 - انسان ، موجودی مختار بوده و رفتار او تعیین کننده سرنوشت او است .

و لو یؤاخذ اللّه الناس بما کسبوا

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که <با> در <بماکسبوا> برای سببیت است; یعنی، اگر خدا آنان را به سبب رفتارشان مؤاخده کند. .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 19 - 1

1 - پیامبران مردم انطاکیه ، بدبختی و زندگی شوم آنان را ناشی از عمل کرد خود مردم دانستند ، نه ناشی از تذکرات شان به آنان

قالوا ط_ئرکم معکم أئن ذکّرتم

همزه در جمله <أئن ذکّرتم> برای استفهام است و فعل مجزوم <ذُکِّر> فعل شرطی است که خبر آن مقدر می باشد و تقدیر آن، یا <أتشأمون بالتذکر إن ذکرتم> و یا <أتتوعدون إن ذکرتم> است. برداشت یاد شده براساس تقدیر نخست می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 65 - 3

3 - دست ها و پا های کافران ، در قیامت علیه آنان به سخن آمده و بر دستاوردهایشان ، گواهی خواهند داد .

تکلّمنا أیدیهم و تشهد أرجلهم بما کانوا یکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 61 - 3،4

3 - سعادت و رستگاری بزرگ ( بهشت جاودانه ) ، در سایه عمل و کوشش میسر است .

إنّ ه_ذا لهو الفوز العظیم . لمثل ه_ذا فلیعمل الع_ملون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند برای نیل به فوز عظیم، تنها بر عمل انسان تکیه کرده و به آن توصیه فرموده است.

4 - منافات نداشتن عمل برای نیل به بهشت جاودانه ، با اخلاص و رسیدن به مقام شامخ عبودیت

إلاّ عباد اللّه المخلصین . .. و ما نحن بمعذّبین . إنّ ه_ذا لهو الفوز العظیم . لم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 135 - 6

6 - مجموعه عقاید و رفتار خود انسان ، تعیین کننده سرنوشت او است .

إذ نجّین_ه و أهله أجمعین . إلاّ عجوزًا فی الغ_برین

از این که همسر لوط از عذاب الهی نجات نیافت، می توان حقیقت یادشده را به دست آورد.

ص: 62

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 28 - 10

10 - عمل ( نیک کرداری و تبه کاری ) ، عنصر تعیین کننده سرنوشت بشر

و عملوا الص_لح_ت کالمفسدین . .. المتّقین کالفجّار

تصریح به عمل صالح و نیز عنوان <مفسدین>، <متقین> و <فجّار>، گویای این حقیقت است که آنچه سرنوشت بشر را رقم می زند، عمل صالح، فسادگری، تقواپیشگی و تبه کاری است; که همگی از سنخ عمل می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 39 - 6

6 - سعادتمندی و یا تیره بختی انسان ها در دنیا و آخرت ، در گرو اعمال و کردار خود آنان است .

اعملوا علی مکانتکم إنّی ع_مل فسوف تعلمون

با توجه به ارتباط این آیه با آیه بعد _ که درباره سرنوشت هلاکت بار کافران در دنیا و آخرت سخن گفته است _ برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 51 - 2،4

2 - رفاه مندی و برخورداری از نعمت ها در سایه تلاش و دانش اقتصادی ، در صورت همراه بودن آن با ناسپاسی و غفلت از منشأ خدایی آنها ، هلاکت و بدبختی در دنیا را در پی خواهد داشت .

فما أغنی عنهم ما کانوا یکسبون فأصابهم سیّئات ما کسبوا

4 - سرنوشت انسان ، در گرو چگونگی رفتار خود او است .

فأصابهم سیّئات ماکسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 70 - 5

5 - عمل و رفتار انسان ، مبنای داوری خداوند و ملاک جزای او در قیامت است .

و وفّیت کلّ نفس ما عملت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 75 - 8

8 - تمامی رفتار و کردار آدمی در دنیا ، باید بر پایه حق و مطابق با عدل باشد .

و قضی بینهم بالحقّ

تذکر خداوند بر این که داوری میان مردم در قیامت بر پایه حق و عدل خواهد بود; در واقع توصیه ای است به بندگان که رفتار خود را مطابق عدل و بر پایه حق بنا نهند; زیرا در قیامت رفتار آنان بر همین اساس سنجیده و جزا داده خواهد شد.

ص: 63

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 21 - 13

13 - سرنوشت انسان ، در گرو رفتار و کردار خود او است .

فأخذهم اللّه بذنوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 16

16 - گمراه شدن انسان از سوی خداوند ، نتیجه و پیامد کردار خود او است .

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب

از این که خداوند از میان انسان ها، کسانی را گمراه می سازد که دست به اسراف می زنند و پیوسته در حق تردید روا می دارند، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 13،15

13 - زندگی دنیوی ، مجال عمل و انتخاب است ; اما همراه با مسؤولیت و دریافت نتایج .

اعملوا ما شئتم

از تقابل <یلقی فی النار> و <اعملوا ما شئتم> استفاده می شود که تحریف گران آیات الهی، تنها در مجال دنیا حق انتخاب دارند و در آخرت مجبور به ورود در آتش اند.

15 - عملکرد انسان ، مبنای کیفر و پاداش الهی است .

اعملوا ما شئتم إنّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 30

30 - تأثیر عملکرد آدمی در دستیابی وی به هدایت الهی

و یهدی إلیه من ینیب

از آن جا که انابه و بازگشت به خدا در قالب اعمال و رفتار انسان شکل می گیرد، مطلب بالا قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 20 - 8

8 - تلاش و اعمال انسان ، بدون نتیجه و بازتاب نخواهد بود .

من کان یرید حرث الأخره نزد له . .. حرث الدنیا نؤته منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 22 - 6

6 - عملکرد انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت آنان در آخرت

ص: 64

تری الظ_لمین مشفقین ممّا کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 34 - 4

4 - نقش و تأثیر عملکرد انسان در بروز حوادث طبیعی

أو یوبقهنّ بما کسبوا

از این که انسان هابه واسطه گناهان خود گرفتار طوفان گشته و غرق می شوند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 44 - 3

3 - هدایت و ضلالت الهی نسبت به انسان ، نتیجه اعمال خود او است .

إنّما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الأرض . .. و من یضلل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 46 - 7،8

7 - هدایت و اضلال الهی نسبت به انسان ، محصول عملکرد خود او است .

إنّ الظ_لمین فی عذاب مقیم . .. و من یضلل اللّه

8 - راه هدایت ، برای کسانی که خداوند ایشان را در اثر عملکردشان گمراه نموده بسته است .

و من یضلل اللّه فما له من سبیل

برداشت یاد شده بر این پایه است که آیه شریفه مربوط به وضعیت گمراه شدگان در دنیا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 14

14 - < نعمت ها > برخاسته از لطف و رحمت الهی و < مصائب و سختی ها > نتیجه عملکرد خود آدمی است .

و إنّا إذا أذقنا الإنس_ن منّا رحمه . .. و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 28 - 10

10 - تأثیر عملکرد پدران ، در سرنوشت نسل های آینده آنان

و إذ قال إبرهیم . .. و جعلها کلمه باقیه فی عقبه

ذکر باقی ماندن توحید در نسل ابراهیم(ع) _ پس از بیان اعلام شجاعانه برائت از شرک و روی آوردن آن حضرت به توحید _ می تواند اشاره به نقش پدران در سرنوشت نسل های بعد داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 36 - 8

ص: 65

8 - گمراهی انسان و تسلط شیطان بر وی ، نتیجه عملکرد تباه کننده خود او است .

و من یعش . .. نقیّض له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 55 - 3

3 - خشم و انتقام خداوند از انسان ها ، ناشی از عملکرد خود آنان است .

فأطاعوا . .. فلمّا ءاسفونا انتقمنا منهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 69 - 5

5 - ارزش ایمان ، به همراهی آن با عمل است .

الذین ءامنوا ب_ای_تنا و کانوا مسلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 37 - 6

6- هلاکت و نابودی جوامع ، ناشی از عملکرد خود آنان است .

أهلکن_هم إنّهم کانوا مجرمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 15 - 7،11

7 - اعمال نیک و بد آدمی ، دارای بازتاب در دنیا و درپی دارنده کیفر و پاداش در حیات اخروی

من عمل ص_لحًا . .. ثمّ إلی ربّکم ترجعون

تعبیر <ثمّ إلی ربّکم> _ در پی <من عمل صالحاً. ..> _ می رساند که آنچه در صدر آیه شریفه نسبت به بازتاب عمل گفته شده، مربوط به دنیا است و اعمال آدمی پس از آن نیز کیفر و پاداشی در نزد پروردگار خواهد داشت.

11 - فلسفه معاد ، تحقق عدالت الهی و رسیدن انسان به نتیجه عملکرد خود

ثمّ إلی ربّکم ترجعون

مسأله قیامت _ که از<إلی ربّکم ترجعون> استفاده می شود _ پس از اصل بازیابی نتایج اعمال، یاد شده است. از این مطلب فهمیده می شود که برپایی قیامت نیز در راستای اجرای عدالت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 21 - 4

4 - چگونگی مرگ و زندگی انسان ، در گرو چگونگی اعمال او است .

اجترحوا السیّئات أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت سواء محیاهم و مماتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 66

17 - جاثیه - 45 - 31 - 7

7 - روحیه استکباری کافران در برابر آیات الهی ، معلول عملکرد و جرایم گذشته خود آنان *

فاستکبرتم و کنتم قومًا مجرمین

براساس این احتمال که تعبیر <و کنتم. ..> در مقام تعلیل گرایش کافران به استکبار باشد، برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 15

15- برخورداری از هدایت الهی و یا محروم ماندن از آن ، معلول تلاش و عملکرد خود انسان

کفرتم به . .. و استکبرتم إنّ اللّه لایهدی القوم الظ_لمین

گرچه در این آیه، فعل <لایهدی> به خداوند نسبت داده شده است; اما از آن جا که عدم هدایت، بر کفر و استکبار _ که عمل اختیاری انسان است _ مترتب شده، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 19 - 1،8

1- هر یک از مؤمنان و کافران ، دارای درجات و مراتب مختلف ، متناسب با عملکرد خود

و لکلّ درج_ت ممّا عملوا

<لکلّ> ممکن است نظر به دو دسته داشته باشد: 1_ مؤمنان نیک کردار، 2_ کافران منکر معاد و ممکن است ناظر به هر مؤمن در مقایسه با دیگر مؤمنان و هر کافر در مقایسه با دیگر کافران باشد. براشت یاد شده بر اساس احتمال نخست است.

8- مجال زندگی دنیا ، ناکافی برای برخورداری انسان از نتایج کامل همه اعمال خویش و نفی هرگونه ظلم

و لیوفّیهم أعم_لهم و هم لایظلمون

از این که خداوند، استیفای همه اعمال و نفی هرگونه ظلم را به مجال آخرت محوّل ساخته است; مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 20 - 16

16- کیفر الهی در حق کافران ، معلول عملکرد منفی خود آنان و به دور از شائبه ظلم

و هم لایظلمون . .. تجزون عذاب الهون بما کنتم تستکبرون ... و بما کنتم تفسقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 25 - 11

11- بلا ها ، بازتاب عملکرد خود انسان

کذلک نجزی القوم المجرمین

وصف <مجرمین>، مشعر به علیت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 34 - 11

ص: 67

11- کیفر کافران در قیامت ، نتیجه عملکرد خود آنان

قال فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 15 - 26

26- تفاوت فرجام اخروی مؤمنان و کافران ، بازتاب تمایز عملکرد دنیوی آن دو

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت . .. و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون ... الجنّه ال

در این جا خداوند نخست به تمایزهای دنیوی اهل ایمان با کافران پرداخته و سپس تفاوت فرجام اخروی آنان را بیان داشته است. از این ارتباط موجود در آیات، پیوند تنگاتنگ میان عملکرد دنیوی هر گروه با فرجامشان استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 23 - 9

9- ابتلای انسان به لعن الهی و حق نشنوی ، معلول عملکرد خود او است .

فلو صدقوا اللّه لکان خیرًا لهم . .. أول_ئک الذین لعنهم اللّه فأصمّهم و أعمی أبص_

هر چند فعل های <أصمّ> و <أعمی> به خداوند نسبت داده شده، امااین مستلزم جبر نیست; زیرا انسان در ابتدا کر و کور نمی شود; بلکه در پی یک سلسله اعمال منافقانه، محکوم به لعن و نفرین الهی می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 28 - 8

8- عذاب به هنگام مرگ و حبط اعمال ، نتیجه عملکرد خود انسان است .

یضربون وجوههم و أدب_رهم . ذلک بأنّهم اتّبعوا... و کرهوا ... فأحبط أعم_لهم

از تعلیل موجود در آیه شریفه، استفاده می شود که منافق، خود با عملکرد خویش زمینه عذاب و حبط اعمالش را فراهم می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 31 - 4،11

4- اراده خداوند به تعیین مراتب مؤمنان ، براساس عمل ایشان و نه علم ازلی خود

و اللّه یعلم أعم_لکم . و لنبلونّکم حتّی نعلم المج_هدین

روشن است که خداوند، عالم به تمامی غیب است و اعمال آدمیان را قبل از وقوع آن می داند و چه بسا تعبیر <واللّه یعلم أعمالکم> نظر به علم قبل از عمل نیز داشته باشد. از این رو <حتّی نعلم ...> را بدان معناگرفت که خداوند، حقیقتاً نمی داند و پس از فعل انسان علم پیدا می کند. بنابر این جمع بین <واللّه یعلم> و <لنبلونّکم حتّی نعلم...> می تواند این باشد که خداوند، مراتب مؤمنان را براساس علم ازلی معین نمی سازد; بلکه پس از آزمایش داوری می کند.

11- اعمال ، بازگو گننده سرّ درون و باور های راسخ انسان *

و نبلوا أخبارکم

کلمه <أخبار> می تواند به معنای اعمال باشد; از آن جهت که عمل، خبر از اسرار نهفته باطن انسان می دهد. از اطلاق خبر بر عمل به این عنوان، مطلب بالا استفاده می شود.

ص: 68

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 32 - 14

14- برخی اعمال انسان ، ازبین برنده و نابودکننده ارزش و اثر سایر اعمال وی

و سیحبط أعم_لهم

بنابراین که حبط اعمال به معنای پوچ شدن و بی بها گشتن اعمال به ظاهر نیک باشد، از ارتباط <کفروا>، <صدّوا> و <شاقّوا> با <سیحبط أعمالهم> مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 33 - 8

8- امکان نابود شدن اعمال گذشته انسان ، به وسیله برخی اعمال و موضع گیری های بعدی وی

و لا تبطلوا أعم_لکم

از <لا تبطلوا أعمالکم> استفاده می شود که صدور اعمال نیک از انسان، به معنای بقای همیشگی آن نیست; بلکه ممکن است اعمال و موضع گیری های بعدی انسان، اعمال نیک گذشته وی را مضمحل کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 34 - 6

6- نقش اعمال خود انسان ، در محرومیت او از رحمت و غفران بی کران الهی

إنّ الذین کفروا و صدّوا . .. فلن یغفر اللّه لهم

<فا> در <فلن یغفر اللّه> می رساند که عدم غفران، نتیجه فعل خود کافران است (کفروا و صدّوا)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 8

8- آمیختگی عقیده و عمل ( ایمان و تقوا ) ، شرط برخورداری از پاداش الهی

و إن تؤمنوا و تتّقوا یؤتکم أجورکم

خداوند، ایمان و تقوا را در کنار هم زمینه دریافت پاداش قرار داده است; از آن جا که <ایمان>، بیشتر بر عقیده اطلاق می شود و <تقوا> در عمل تجلی می یابد، می توان به مطلب یاد شده پی برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 16 - 4

4 - آشکار شدن صداقت توبه کنندگان واقعی ، در میدان عمل و تکالیف دشوار

قل للمخلّفین من الأعراب ستدعون إلی قوم أولی بأس شدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 26 - 6

ص: 69

6 - رذیلت های اخلاقی ، دارای ریشه در نوع رفتار و انتخاب های پیشین انسان

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّه حمیّه الج_هلیّه

با توجه به این که فاعل <جعل>، <الذین کفروا> است و با الغای خصوصیت، مطلب بالا قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 21

21- دستیابی به فضل و خشنودی خداوند ، نیازمند تلاش و عمل

أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا یبتغون فضلاً من اللّه و رضونً

در واژه <إبتغاء>، تلاش و کوشش نهفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 14 - 21

21 - < عن حمران بن أعین عن أبی جعفر ( ع ) قال سمعته یقول : الایمان مااستقرّ فی القلب و افضی به إلی اللّه عزّوجلّ و صدّقه العمل بالطاعه للّه و التسلیم لأمره و الإسلام ما ظهر من قول او فعل . . . قال اللّه عزّوجلّ < قالت الأعراب ءامنّا قل لم تؤمنوا و ل_کن قولوا أسلمنا و لمّا یدخل الإیمان فی قلوبکم . . . ;

حمران بن اعین می گوید: از امام باقر(ع) شنیدم که می فرمود: ایمان عقیده ای است که در قلب قرار دارد و انسان بهوسیله آن به قرب خدای عزّوجلّ می رسد و عمل به طاعت خدا و تسلیم امر او، آن را تصدیق می کند. اسلام عقیده ای است که در گفتار و کردار انسان ظاهر می شود [اگرچه در قلب نباشد] خدای عزّوجلّ فرمود: <قالت الأعراب آمنّا قل لم تؤمنوا و ل_کن قولوا أسلمنا...>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 18 - 3

3 _ اعمال آدمیان ، نشانگر میزان صداقت آنان در ادّعای ایمان

یمنّون علیک أن أسلموا . .. و اللّه بصیر بما تعملون

با توجه به این که سیاق آیات، در زمینه کسانی است که به گزاف مدعی ایمان اند; تعبیر <و اللّه بصیر بما تعملون> می تواند نظر به مطلب بالا داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 18 - 2

2_ سخنان آدمی ، همانند سایر اعمال او ، مسؤولیت آفرین و مورد محاسبه

ما یلفظ من قول إلاّ لدیه رقیب عتید

در آیه قبل، مسأله محاسبه و ضبط اعمال به صورت مطلق مطرح گردیده است و اکنون دراین آیه، ضبط و محاسبه گفتار، به انسان یادآوری شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 70

18 - طور - 52 - 21 - 11

11 - عمل انسان ، تنها محور سعادت و شقاوت وی

کلّ امری بما کسب رهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 31 - 4

4 - پاداش و کیفر الهی ، بر محور عملکرد نیک و بد آدمی قرار دارد .

لیجزی الذین أس__وا بما عملوا و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 41 - 2،7

2 - مجازات و پاداش اخروی ، بر محور عملکرد خود انسان است .

و أنّ سعیه سوف یری . ثمّ یجزیه الجزاء الأوفی

ضمیر <ه> در <یجزاه> به <سعی> بازمی گردد.

7 - مبتنی بودن جزای الهی بر عملکرد خود انسان ، پیام مشترک تمامی پیامبران

أم لم ینبّأ بما فی صحف موسی . و إبرهیم ... و أن لیس للإنس_ن إلاّ ما سعی ... ثمّ

از ارتباط آیات شریفه، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 53 - 4

4 - اعمال خود انسان ، ملاک داوری خداوند درباره او

و کلّ شیء فعلوه فی الزّبر . و کلّ صغیر و کبیر مستطر

تصریح خداوند به مضبوط بودن اعمال کوچک و بزرگ آدمی، می رساند که اعمال خود او نقش اساسی در مسؤولیت و مجازات و محاکمه وی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 24 - 1

1 - اعمال و رفتار انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت آنان است .

جزاء بما کانوا یعملون

تصریح به این که مقام بلند پیشتازان، پاداش اعمال خود آنان است، حاکی از مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 6 - 7

7 - مبنای داوری و کیفر و پاداش الهی درباره انسان ، عملکرد خود آنان است .

فینبّئهم بما عملوا

ص: 71

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 4 - 5

5 - حکم الهی و تعیین سرنوشت ملت ها ، براساس عملکرد خود آنان

هو الذی أخرج الذین کفروا . .. ذلک بأنّهم شاقّوا اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 20 - 6

6 - انتظار بهشتی بودن با داشتن عملی چون دوزخیان ، پنداری ناروا است .

و لاتکونوا کالذین نسوا اللّه . .. لایستوی أصح_ب النار و أصح_ب الجنّه

با توجه به این که مخاطب <لاتکونوا> در آیه قبل، مؤمنان می باشند. روی سخن این آیه با مؤمنان است که نپندارند، در صورت همگون بودن با غافلان از خدا و دوزخیان، می توانند در زمره بهشتیان باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 5 - 13

13 - عمل آدمی ، موجب بروز تغییرات در قلب و فطرت او است .

فلمّا زاغوا أزاغ اللّه قلوبهم

جمله <أزاغ اللّه قلوبهم> جواب <لمّا زاغوا> است; یعنی، تا کسانی خود منحرف نشوند، خداوند دل های آنان را منحرف نمی کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 2 - 9،10

9 - رفتار و کردار آدمی ، نشانگر کفر و ایمان و نیز اندیشه و باور او است .

فمنکم کافر و منکم مؤمن و اللّه بما تعملون بصیر

10 - هشدار خداوند به انسان ها ، درباره رفتار و کردار های خویش

و اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 5 - 7

7 - سرنوشت شوم و عذاب الهی ، ثمره و پیامد رفتار خود انسان است .

فذاقوا و بال أمرهم و لهم عذاب ألیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 7 - 6

6 - رفتار انسان ها ، تعیین کننده سرنوشت اخروی آنان است .

ثمّ لتنبّؤنّ بما عملتم

ص: 72

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 4 - 6

6 - تأثیر رفتار انسان ها در قلب و روح آنان

فقد صغت قلوبکما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 24 - 5

5 - بهشت برین و نعمت های آن ، محصول تلاش ها و دستاورد های انسان ها در دنیا است .

بما أسلفتم فی الأیّام الخالیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 11 - 4

4 - تأثیر استغفار و ایمان ، در تحولات طبیعت و واکنش جهان مادی در برابر عقاید و رفتار انسان ها

استغفروا ربّکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 16 - 7

7 - تأثیر عقاید و رفتار انسان ها ، در تحولات طبیعت

و ألّوِاستق_موا علی الطریقه لأسقین_هم ماء غدقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 38 - 1،2،3،4

1 - سرنوشت خوب و بد و سعادت و نگون بختی انسان ها ، در گرو چگونگی رفتار و کردار خود آنان است .

کلّ نفس بما کسبت رهینه

2 - رفتار و کردار انسان ، سازنده شخصیت او است .

کلّ نفس بما کسبت رهینه

3 - انسان ، در برابر تمامی رفتار ها و کردار های خویش ، مسؤول و در قیامت مورد بازخواست است .

کلّ نفس بما کسبت رهینه

4 - دوزخ ، نتیجه و پیامد رفتار و کردار خود دوزخیان است .

سأصلیه سقر . .. کلّ نفس بما کسبت رهینه

با توجه به ارتباط میان این آیه و آیات قبل و بعد _ که درباره دوزخ است _ مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 13 - 5

ص: 73

5 - سرنوشت انسان در قیامت ، در گرو رفتار و کردار دنیایی او است .

ینبّؤا الإنس_ن یومئذ بما قدّم و أخّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 35 - 2

2 - فرجام اخروی هر انسان ، وابسته به کرداری است که در آن تلاش جدی داشته است .

یوم یتذکّر الإنس_ن ما سعی

به کار بردن ماده <سعی> _ به جای <عمل> _ ممکن است در بدی ها، ناظر به نادیده گرفتن لغزش های خالی از اصرار و در اعمال نیک، توصیه به دریغ نورزیدن از کوشش مداوم باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 40 - 6

6 - سرنوشت انسان در آخرت ، وابسته به کردار و خصلت های او در دنیا است .

و ءاثر الحیوه الدنیا . .. خاف مقام ربّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 7 - 3

3 - < عن نعمان بن بشیر سمعت رسول اللّه ( ص ) یقول : < و إذا النفوس زوّجت > قال : هما الرجلان یعملان العمل ، یدخلان الجنّه و النار ;

از نعمان بن بشیر روایت شده که گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم که این آیه را قرائت می فرمود: <و إذا النفوس زوّجت> و فرمود: آنان دو مردی هستند که هر دو یک عمل را انجام می دهند و همراه هم داخل بهشت یا جهنم می شوند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 6

6 - ورود هر انسان به بهشت یا جهنم ، سزای کردار او است .

و إذا الجحیم سعّرت . و إذا الجنّه أُزلفت . علمت نفس ما أحضرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 12 - 3

3 - رفتار انسان ، باور های او را تحت تأثیر قرار می دهد .

و ما یکذّب به إلاّکلّ معتد أثیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 14 - 7

7 - شناخت ها و کردار انسان ، سرمایه و دستاورد او و مؤثر در گرایش ها و ضعف و قوّت فهم او است .

ص: 74

ما کانوا یکسبون

تعبیر <یکسبون> _ که ناظر به تکذیب اعتدا و گناه کافران است _ بیانگر این است که اندیشه ها و کردار، سرمایه ای است که آن را به دست آورده اند; گرچه برای آنان چیزی جز زیان دربرندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 7 - 7

7 - دستیابی انسان به فرجام آسوده و راحت ، در گرو کردار او است .

فأمّا من أعطی . .. فسنیسّره للیسری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 10 - 5

5 - فرجام هر کسی ، وابسته به کردار او است .

فأمّا من أعطی . .. فسنیسّره للیسری . و أمّا من بخل ... فسنیسّره للعسری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 5

5 - کیفر های الهی و سقوط انسان به اعماقِ پستی ها ، دستاورد عقیده و کردار خود او است .

ثمّ رددن_ه أسفل س_فلین . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 9

9 - ایمان و عمل ، مکمل یکدیگر در رساندن انسان به بهشت جاویدان

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت . .. جزاؤهم عند ربّهم جنّ_ت عدن ... خ_لدین فیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 6 - 3،4

3 - هر یک از رفتار های انسان ، دارای مقیاسی مخصوص برای ارزیابی در قیامت

فأمّا من ثقلت موزینه

<موازین> یا جمع <میزان> است و یا جمع <موزون> (کشّاف). در صورت اول، ناظر به تفاوتِ میزان هر عمل با میزان دیگر اعمال و عقاید است. برخی آن را ناظر به افرادی دانسته اند که مورد محاسبه قرار خواهند گرفت. (مفردات راغب)

4 - فرجام انسان در قیامت ، وابسته به رفتار او است .

فأمّا من ثقلت موزینه

این آیه از <ثقل موازین> در کردار نیک و آیات بعد از <خفّت> آن در کردار بد، سخن گفته است. بنابراین خوبی و بدی کردار، در فرجام اخروی دخیل است.

ص: 75

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 8 - 4

4 - فرجام اخروی هر کس ، وابسته به اعمال او است .

فأمّا من ثقلت موزینه . .. و أمّا من خفّت موزینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 9 - 6

6 - فرجام اخروی انسان ، وابسته به کردار او است .

فأمّا من ثقلت موزینه . فهو فی عیشه راضیه . و أمّا من خفّت موزینه . فأُمّه هاویه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 86 - 8

8 - کشتن و آواره کردن اهل ایمان و تبعیض در دین ، موجب از دست دادن سرای آخرت و گرفتار شدن به عذاب شدید قیامت است .

أولئک الذین اشتروا . .. فلا یخفف عنهم العذاب

<ال> در <العذاب> عهد ذکری و اشاره به <أشد العذاب> در آیه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 20

20 - اکتفا به انجام برخی از تعالیم شریعت ، خطری برای کلیت دین

أقیموا الدین و لا تتفرّقوا فیه

برداشت یاد شده باتوجّه به دو مطلب زیر است: الف) مراد از <لاتتفرّقوا> عمل به برخی از دستورات و ترک بعضی دیگر باشد. ب) فعل <لاتتفرّقوا> تفسیر و تأکید برای <أقیموا الدین> باشد.

2 - بقره - 2 - 232 - 12

12 _ پذیرش احکام الهی و عمل به آن ، باعث رشد و طهارت انسان

و اذا طلّقتم النّساء . .. ذلکم ازکی لکم و اطهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 133 - 19

19 _ انجام فرایض دینی ، وسیله آمرزش گناهان

سارعوا الی مغفره من ربّکم

امیرالمؤمنین علی (ع) درباره <سارعوا الی مغفره من ربّکم> فرمود: الی اداء الفرائض.

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 836 ; نورالثقلین، ج 1، ص 389،

354.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 27 - 2،3

2 _ حفظ حریم احکام الهی در ازدواج و مسائل جنسی ، زمینه روی آوردن خداوند به بندگان

حرّمت . .. و المحصنات ... و اللّه یرید ان یتوب علیکم

به نظر می رسد جمله <یرید اللّه ل_ِ . .. یتوب> در آیه قبل اشاره به انشاء و جعل احکام باشد. و جمله <و اللّه یرید ان یتوب>، ناظر به مرحله عمل به آن احکام است. یعنی در صورت عمل به این احکام، خداوند عنایتش را نسبت به انسانها تمام خواهد کرد و به ثمر خواهد نشاند.

3 _ عمل به احکام و مقررات الهی ، زمینه بازگشت خداوند به بندگان

و لا تنکحوا . .. حرّمت ... و المحصنات ... و اللّه یرید ان یتوب علیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 28 - 2

2 _ پایبندی به مقررات الهی در ازدواج و روابط جنسی ، زمینه سبکباری و دور ماندن جوامع از مشقت ها و رنجهاست .

یرید اللّه ان یخفّف عنکم

بیان خواست الهی به سبکباری انسانها پس از تبیین احکام و مقررات ازدواج، اشاره به این است که دوری جوامع بشری از رنجها و مشقتها در گرو پیروی از آن احکام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 36 - 3

3 _ تحقق احکام و مقررات الهی در خانواده و پرهیز زن و شوهر از ناسازگاری ، زمینه ساز عبادت خداوند *

الرجال قوّامون . .. و ان خفتم ... و اعبدوا اللّه

امر به عبادت و پرستش خداوند پس از بیان احکام خانواده، اشاره به این دارد که عبادت خالصانه خداوند در پرتو تنظیم صحیح روابط خانوادگی امکان پذیر است.

ص: 78

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 9،11

9 _ خیر و سعادت انسان در گرو عمل به احکام الهی

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم

11 _ ثبات و پایداری در ایمان از نتایج عمل به احکام و مواعظ الهی

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم و اشدّ تثبیتاً

متعلق <تثبیتاً> به قرینه آیات قبل، ایمان گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 68 - 1

1 _ هدایت به صراط مستقیم ، نتیجه عمل به احکام و مواعظ الهی

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به . .. و لهدیناهم صراطا مستقیما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 6 - 35

35 _ انجام تکالیف الهی ، زمینه ساز سپاسگزاری خداوند

لعلکم تشکرون

در برداشت فوق <لعلکم تشکرون>، علت و غایت برای <فاغسلوا . .. فاطهروا ... فتیمموا>، که از احکام الهی هستند، گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 26 - 7

7 _ فرجام ملت ها در گرو کیفیت موضعگیری ایشان در برابر فرمان های خداوند

إنّا لن ندخلها ابداً . .. فانها محرمه علیهم اربعین سنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 32 - 4

4 _ آخرت، سرایی خوب برای کسانی که معاد را تکذیب نکرده و در انجام تکالیف کوتاهی نمی کنند.

و للدار الأخره خیر للذین یتقون

بنابراین که <خیر> صفت مشبهه باشد. یتقون> در این آیه، به قرینه تقابلی که با آیه قبل دارد و در آن آیه بحث از تکذیب لقاء اللّه و تفریط در دین و تکالیف الهی بود، به معنای تکذیب نکردن معاد و انجام تکالیف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 118 - 8

ص: 79

8 _ التزام عملی به احکام خداوند، نشانه ایمان به آیات اوست.

فکلوا . .. إن کنتم بأیته مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 153 - 15

15 _ نیل به تقوا در گرو عمل به احکام دین و پرهیز از قوانین غیر الهی است.

ذلکم وصیکم به لعلکم تتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 86 - 5

5_ خیر و سعادت امتها ، در ایمان و باور به معارف الهی و عمل به احکام دین است .

بقیّت الله خیر لکم

برخی از مفسران مراد از <بقیّت الله> را اطاعت از خدا و برخی مقصود از آن را احکام و معارف دانسته اند. برداشت فوق، براساس این نظریه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 30 - 4

4 - احکام و مقررات الهی ، در راستای خیر و سعادت انسان

و من یعظّم حرم_ت اللّه فهو خیر له عند ربّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 71 - 4

4 - سلامت جامعه بشری و مصون ماندن آن از فساد و تباهی ، در گرو اجرای قوانین الهی و ایستادگی در برابر تمایلات حق ستیزان

و لو اتبع الحقّ أهواءهم لفسدت السم_وت و الأرض و من فیهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 45 - 9

9 - خداوند ، خواهان برچیدن گناه و منکر ، از طریق عمل به تکالیف شرعی است .

أقم الصلوه إنّ الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 32 - 7

7- ایمان و کفر و طاعت و معصیتِ خلق ، بی تأثیر در ساحت خداوندی *

إنّ الذین کفروا و . .. لن یضرّوا اللّه شیئًا

ص: 80

جمله <لن یضرّوا اللّه شیئاً> می رساند که کفر و عصیان خلق در برابر خدا و رسول او، زیانی به خداوند نمی رساند. به قرینه مقابله می توان استفاده کرد که ایمان و طاعت آنان نیز، نفعی برای خداوند ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 12 - 6

6 - حرکت در مسیر تکلیف الهی ، درپی دارنده امداد های خداوند و غیرقابل تحلیل با محاسبات بشری *

إنّا فتحنا لک فتحًامبینًا . .. بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم

خداوند، صلح حدیبیه را <فتح مبین> نام داده و در این آیه تحلیل اعراب متخلف را، تحلیلی نادرست معرفی کرده است; از این نکته استفاده می شود که سفر حدیبیه، طبق محاسبات ظاهری می توانسته خطرآفرین باشد; ولی اراده الهی به حمایت از دین و پیامبر(ص) از این سفر پرخطر، فتحی مبین را پدید آورده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 7 - 10،11

10 - نوید خداوند به امکان رفع مشکل زنان مطلّقه و همسرانشان ، در صورت رعایت تعالیم و رهنمود های الهی

لینفق ذو سعه من سعته . .. سیجعل اللّه بعد عسر یسرًا

11 - زنان مطلّقه و شوهران تنگ دست آنان _ در صورت رعایت آموزه ها و رهنمود های الهی _ مورد عنایت و حمایت خدا قرار می گیرند .

سیجعل اللّه بعد عسر یسرًا

6 - عزم و تصمیم جدی برای عمل به توصیه های خداوند ، موجب ارزش مندی انسان در پیشگاه خداوند است .

و لم نجد له عزمًا

ضمیر فاعلی در <لم نجد>، دلالت دارد که وجود عزم در آدم(ع) مطلوب خداوند بود و نبود آن، امری خلاف انتظار بوده است.

3 _ فلاح و رستگاری آدمی در قیامت در گرو داشتن اعمال و عقاید وزین و دارای ثقل است.

فمن ثقلت موزینه فأولئک هم المفلحون

کلمه <موازین> در برداشت فوق جمع موزون گرفته شده است. بنابراین مراد از <موازین> اعمال و عقایدی است که در قیامت مورد توزین و سنجش قرار می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 15 - 11

11_ نتیجه بخش بودن اعمال نیک و پسندیده در دنیا ، سنتی الهی است .

نوفّ إلیهم أعم_لهم و هم فیها لایبخسون

مقصود از <اعمال> در جمله <نوف إلیهم أعمالهم> می تواند اعمال نیک، نظیر دستگیری از مستمندان، یاری مظلومان و . .. باشد و می تواند مراد از آن، تلاشهای روزمرّه برای کسب معاش همانند تجارت صنعت و ... باشد و می تواند منظور از آن مطلق اعمال _ چه اعمال نیک و چه اعمال متعارف _ باشد. قابل ذکر است که ذیل آیه بعد (حبط ما صنعوا فیها و باطل ما کانوا یعملون) احتمال سوم را تأیید می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 114 - 5،6،12،15،16،17،18

5_ انجام کار های نیک ، مایه ترک کردن کار های ناپسند است .

إن الحسن_ت یذهبن السیئات

زدوده شدن ناپسندها _ که <یذهبن السیئات> دلالت بر آن دارد _ محتمل است به این معنا باشد که: کارهای ناپسند تحقق نمی یابد. بر این اساس جمله <إن الحسنات ...> حاکی از این است که: انجام کارهای نیک روحیه ای در آدمی ایجاد می کند که به سراغ کارهای ناشایست نمی رود.

6_ انجام کار های نیک ، موجب آمرزش گناهان است .

إن الحسن_ت یذهبن السیئات

برداشت فوق ، بر این اساس است که مراد از زدوده شدن <سیئات> از میان رفتن گناهان باشد. بر این مبنا جمله <إن الحسنات ...>; یعنی ، کارهای نیک باعث می شود که گناهان از میان برود و آدمی آمرزیده شود.

12_ محو شدن گناهان با انجام کار های نیک ، حقیقتی شایسته و بایسته به خاطر سپردن و همواره به یاد داشتن است .

إن الحسن_ت یذهبن السیئات ذلک ذکری للذکرین

15_ < عن أبی عبدالله ( ع ) فی قول الله عزوجل : < إن الحسنات یذهبن السیئات > قال : صلاه المؤمن باللیل تذهب بما عمل من ذنب بالنهار ;

از امام صادق(ع) در باره سخن خدا که فرموده: <إن الحسنات یذهبن السیئات> روایت شده است که فرمود: نماز مؤمن در شب هر گناهی را که در روز انجام داده از بین می برد>.

16_ < عن علی ( ع ) انه قال : الصلوات الخمس کفّاره لما بینهنّ ما اجتنبت الکبائر و هی التی قال الله عزوجل : < إن الحسنات یذهبن السیئات > ;

از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمود: نمازهای پنجگانه کفاره گناهانی است که در فاصله بین آنها انجام گرفته مادامی که از گناهان کبیره اجتناب شود و این است معنای سخن خداوند عز و جل: إن الحسنات یذهبن السیئات>.

ص: 83

17_ < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : . . . ان الله تعالی یکفّر بکل حسنه سیئه قال الله عزوجل : < إن الحسنات یذهبن السیئات > ;

از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده: . .. خداوند متعال به وسیله هر عمل نیکی گناهی را از بین می برد ، خداوند عزوجل فرمود: إن الحسنات یذهبن السیئات>.

18_ < عن رسول الله ( ص ) : . . . یهمّ العبد . . . بالسیئه أن یعملها . . . و إن هو عملها اُجّل سبع ساعات و قال صاحب الحسنات لصاحب السیئات . . . لاتعجل عسی أن یتبع ها بحسنه تمحوها فإن الله عزوجل یقول : < إن الحسنات یذهبن السیئات > ;

از رسول خدا(ص) روایت شده است: . .. [هنگامی که ]بنده خدا تصمیم به انجام کاری ناشایست می گیرد ... اگر آن گناه را انجام داد، هفت ساعت به او مهلت داده می شود و فرشته مأمور ثبت کارهای نیک به فرشته مأمور ثبت گناهان می گوید: شتاب نکن شاید او در پی این گناه کار نیکی انجام دهد که آن گناه را از بین ببرد. خداوند عزوجل می فرماید: إن الحسنات یذهبن السیئات>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 22 - 13

13_ کار های شایسته از میان برنده گناهان و جبران کننده بدیهاست .

والذین . .. یدرءون بالحسنه السیئه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 7 - 1،3

1- اعلام خداوند به بنی اسرائیل پس از بازیابی توان و قدرتشان بر اینکه بازگشت نیکی و بدی کردارشان به خود آنان است .

إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

3- بازتاب عمل نیک یا بد انسان ، تنها متوجه خود اوست .

إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 79 - 12

12- امید به دستیابی به مقامات رفیع معنوی ، آن گاه امکان پذیر است که رفتار و عملی مناسب خود را از پیش داشته باشد .

و من الّیل فتهجّد به . .. عسی أن یبعثک ربّک مقامًا محمودًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 4

4- زیانکار نبودن انسان ، منوط به انجام اَعمالی ماندگار و ثمربخش تا ابدیت هستی است .

الأخسرین أعم_لاً الذین ضلّ سعیهم فی الحیوه الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 32 - 11

11 - احسان و علمکرد نیک آدمی ، کفّاره خطا های کوچک او *

و یجزی الذین أحسنوا . .. الذین یجتنبون ... إلاّ اللّمم

ص: 84

برداشت یاد شده بدین احتمال است که بخشودگی لغزش ها و خطاهای کوچک محسنان، در اثر عملکرد نیک آنان صورت گرفته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 8

8 - اعمال نیک و بد خلق ، بی تأثیر در ذات بی نیاز و ستوده خداوند

و من یتولّ فإنّ اللّه هو الغنیّ الحمید

یوم تسودّ . .. تلک ایات اللّه نتلوها علیک بالحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 57 - 2

2 _ ایمان و اعمال صالح ، دو شرط لازم برای ورود به بهشت

و الّذین امنوا و عملوا الصّالحات سندخلهم جنّات تجری من تحتها الانهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 114 - 5

5 _ بهره مندی از پاداش بزرگ الهی در گرو انجام اعمال نیک به انگیزه جلب رضایت خداست .

و من یفعل ذلک ابتغاء مرضات اللّه فسوف نؤتیه أجراً عظیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 124 - 1

1 _ ایمان و عمل صالح ، تضمین کننده ورود به بهشت

و من یعمل من الصلحت . .. و هو مؤمن فأولئک یدخلون الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 69 - 1،6،9،10

1 _ ایمان به خدا و قیامت و انجام عمل صالح ، شرط رهایی مسلمانان ، یهودیان ، صائبی ها و نصارا از هرگونه ترس و اندوه

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون و النصری . .. و لا هم یحزنون

<صابئی> که مفرد <صابئون> است به کسی گفته می شود که آیین خویش را رها کرده و به آیینی دیگر گرویده باشد ; با توجه به این معنا می توان گفت مصداق مورد نظر از <الصبئون> در این آیه _ به قرینه وقوع آن بین <الذین ءامنوا و الذین هادوا> <و النصری>، کسانی هستند که با ترک اسلام و یا یهودیت پذیرای آیین نصارا شده باشند.

6 _ لزوم همراهی ایمان با عمل صالح برای نیل به سعادت و آرامش

من ءامن . .. و عمل صلحاً فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

9 _ ایمان به خدا و قیامت و پیشه نمودن عمل صالح ، پایه های سعادت و رستگاری امتها

إنّ الذین ءامنوا . .. و الیوم الاخر و عمل صلحاً فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

10 _ آرامش خاطر و ترس نداشتن از آینده ، در گرو ایمان به خدا و قیامت و عمل صالح

من ءامن باللّه و الیوم الاخر . .. فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 2،5،10،14،19،22

2 _ استفاده مؤمنان نیک کردار از شراب و قمار پیش از حکم خداوند به حرمت آنها ، خالی از سرزنش و گناه

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت جناح فیما طعموا

مراد از <ما> در <ما طعموا> شراب و درآمدهای حاصل از قمار بازی است بنابراین اراده شراب خواری و مصرف آن درآمدهای قمار از <طعام> _ که تنها در مورد خوراکیها به کار برده می شود _ میتواند از باب تغلیب باشد.

ص: 87

5 _ مؤمنان دارای عمل صالح که شراب نوشیدند و از درآمد های قمار بهره جستند و زمان تحریم آن را درک نکردند _ بر خلاف توهم گروهی از مسلمانان _ اهل نجات و رستگاری هستند .

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت جناح فیما طعموا

در برخی از شأن نزولهای آمده که آیه <لیس علی الذین . ..> رد پندار آن گروه از مسلمانان است که پس از تصریح به حرمت قمار و شراب و پلید شمردن آنها، نسبت به فرجام مؤمنان صالح حتی شهیدان راه خدا که شرابی نوشیدند و از عوائد قمار بهره جسستند، تشکیک می کردند و آنان را از زمره رستگاران نمی شمردند.

10 _ ایمان ، عمل صالح ، تقوا و ایمان عامل رهایی از مؤاخذه بر کردار های ناروای گذشته

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت . .. و ءامنوا ثم اتقوا و احسنوا

14 _ ایمان ، عمل صالح ، تقوا و انجام کار های نیک به وجه احسن معیار ارزشگذاری بر انسان ها و نقد منزلت و شخصیت آنان

لیس علی الذین ءامنوا . .. ثم اتقوا و احسنوا

19 _ محبوبیت آدمی در پیشگاه خداوند در گرو رعایت تقوا ، ایمان ، انجام اعمال صالح به وجه احسن آن

إذا ما اتقوا و ءامنوا و عملوا الصلحت . .. و احسنوا و اللّه یحب المحسنین

22 _ رشد و فلاح آدمی در پرتو ایمان ، عمل صالح ، تقوا و احسان

لیس علی الذین ءامنوا . .. و احسنوا و اللّه یحب المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 25 - 9

9 - روزی اهل بهشت ، نتیجه و تجسم عقاید صحیح و اعمال صالحشان است .

کلما رزقوا منها من ثمره رزقاً قالوا هذا الذی رزقنا من قبل

برداشت فوق بر این اساس است که: مراد از <من قبل> دنیا باشد. بر این مبنا، جمله <هذا الذی ...> دلالت می کند که روزیهای بهشت همان است که در دنیا به اهل ایمان داده شده بود. در توجیه این معنا (عینیت روزی بهشت با روزی دنیا) می توان گفت، مقصود آن است که: نعمتهای بهشت تجسم همان اعمال و عقاید اهل ایمان در دنیاست. روشن است که بر این مبنا، مراد از <الذی رزقنا> ایمان و عمل صالح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 62 - 1،2،9،13

1 - مسلمانان ، یهودیان ، نصرانی ها و صابئان ، در صورت داشتن ایمان راستین به خدا و باور به قیامت و انجام عمل صالح ، از پاداشی گران قدر برخوردار خواهند شد .

إن الذین ءامنوا . .. فلهم أجرهم عند ربهم

مراد از <الذین ءامنوا> مسلمانان هستند. درباره آیین صابئی نظرات مختلفی ایراد شده است. علامه طباطبایی پس از بیان اقوال گوناگون، تأیید می کنند که آیین صابئی، آیینی ممزوج از دین یهود، مجوس و حرانیّه بوده است.

2 - ایمان واقعی به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح ، شرط دور ماندن مسلمانان ، یهودیان ، نصارا و صابئان از هرگونه ترس و اندوه

إن الذین ءامنوا . .. و لا خوف علیهم و لاهم یحزنون

تکرار <ایمان> در <ان الذین آمنوا> و <من آمن> حکایت از آن دارد که: مراد از ایمان در جمله <من آمن> ایمان واقعی و

ص: 88

راستین است نه ایمان صوری و اسمی.

9 - رسیدن به پاداش های گران قدر الهی در گرو ایمان به خدا ، باور به قیامت و انجام اعمال صالح است .

من ءامن باللّه . .. فلهم أجرهم عند ربهم

مقید کردن اجر و پاداش به اینکه نزد خداوند است، اشاره به گران سنگی پاداش دارد.

13 - رهایی یافتن یهود از خواری و درماندگی و برطرف شدن غضب الهی از آنان ، در گرو ایمان واقعی ایشان به خدا و قیامت و انجام اعمال صالح است .

ضربت علیهم الذله و المسکنه . .. من ءامن باللّه و الیوم الأخر و عمل صلحاً فلهم أج

در آیه قبل بیان شد که یهود بر اثر کفر و گناه به خواری، ذلت و غضب گرفتار شدند. آیه مورد بحث خصوصاً با توجه به اینکه از یهودیان نام برده (والذین هادوا) می تواند اشاره به این باشد که: راه نجات یهود از آن سرنوشت شوم ایمان و عمل صالح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 82 - 1

1 - مؤمنان به پیامبر ( ص ) ، که دارای اعمال صالح باشند ، اهل بهشت بوده و در آن جاودان خواهند بود .

و الذین ءامنوا و عملوا الصلحت أولئک أصحب الجنه هم فیها خلدون

مراد از ایمان در آیه مورد بحث - به قرینه آیه 75 (أفتطمعون أن یؤمنوا لکم) - ایمان به پیامبر(ص) و اسلام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 104 - 12

12 _ بیان فرجام و آثار مثبت اعمال خیر ، از شیوه های قرآن برای سوق دادن انسان ها به آن اعمال

و لتکن منکم امه . .. و اولئک هم المفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 9

9 _ ایمان به خدا و روز واپسین و عمل صالح ، موجب نیل آدمی به تقواپیشگی *

امّه قائمه . .. یؤمنون باللّه و الیوم الاخر ... و اللّه علیم بالمتّقین

تعبیر از مؤمنانِ آمر به معروف و . .. به متّقیان یا به جهت این است که دارندگان صفات یاد شده تقواپیشه هستند، و یا آن صفات موجب نیل آدمی به تقواپیشگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 134 - 11

11 _ جلب محبّت الهی ، در گرو انجام اعمال نیک ، به شیوه ای شایسته

و اللّه یحبّ المحسنین

کلمه <المحسنین>، همان گونه که گذشت، می تواند اشاره به این معنا باشد که صفات ذکر شده در آیه از مصادیق احسان و نیکوکاری است. و نیز می تواند بیان صفتی دیگر برای اهل تقوا باشد; یعنی پرهیزگاران کسانی هستند که همواره، اعمال را به وجه نیکوی آن انجام می دهند; اگر انفاق می کنند به شیوه نیک آن، و ... .

ص: 89

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 48 - 7

7 _ ایمان به انبیا، همراه با شایسته ساختن عمل، زمینه سلامت، تعادل و بهداشت روانی

فمن ءامن و أصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون

اندوه و ترس از ویژگیهای افرادی است که از سلامت و بهداشت روانی برخوردار نیستند. چون خداوند زمینه دور ماندن از اندوه را در این آیات بیان فرموده است، مطلب فوق را می توان برداشت کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 42 - 2

2 _ پیوستگی ایمان و عمل صالح ، شرط باروری و ثمردهی هر یک

و الذین ءامنوا و عملوا الصلحت . .. اولئک اصحب الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 16

16 _ بهشت تفضلی است از جانب خداوند به مؤمنان نیک کردار ، نه پاداشی همپایه عملکرد آنان

تلکم الجنه اورثتموها بما کنتم تعملون

خداوند از یک سو بهشت را پاداش عملکرد اهل ایمان دانسته (بما کنتم تعملون) و از سوی دیگر آن را میراث (دستیابی به چیزی بدون عوض) خوانده است تا به این حقیقت اشاره کند که اعطای بهشت همپایه اعمال مؤمنان نیست، بلکه تفضلی است از جانب خداوند به ایشان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 11

11 _ ایمان همراه با عمل نیک ، شرط دستیابی انسان به نعمت های جاودان بهشت و رستگاری عظیم

وعد اللّه المؤمنین و المؤمنت . .. الفوز العظیم

مراد از <المؤمنین و المؤمنت>، با توجه به آیه پیش، زنان و مردان مؤمنی هستند که اهل عمل صالحند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 102 - 3

3 _ وجود عمل صالح در میان اعمال انسان ، زمینه ساز توبه وی از خطاها *

اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صلحاً

ممکن است بیان <خلطوا عملا صالحاً . ..> بدین منظور باشد که وجود عمل صالح در روی آوردن آنان به توبه تأثیر داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 4 - 11

ص: 90

11 _ عمل صالح ، شرط بهره مندی اهل ایمان از پاداش های اخروی

لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 9 - 2

2 _ عمل صالح ، شرط بهره مندی اهل ایمان از پاداش های اخروی است .

إن الذین ءامنوا و عملوا الصلحت . .. فی جنت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 3 - 11

11_ هر کس دارای اعمال صالح بیشتری باشد ، از ناحیه خداوند پاداش افزون تری دریافت خواهد کرد .

و یؤت کل ذی فضل فضله

مقصود از <فضل> عمل خیر افزون بر دیگران است و ضمیر در <فضله> به <کل> باز می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 11 - 6،7،8

6_ انجام کار های شایسته و پیشه ساختن صبر ، آدمی را از روحیه ای مقاوم بهره مند خواهد ساخت و از تزلزل روحی و روانی نجات خواهد داد .

إنّه لیئوس کفور . .. إنّه لفرح فخور. إلاّ الذین صبروا و عملوا الص_لح_ت

آیه نهم و دهم ، بیانگر این بود که: انسانها تحت تأثیر کمترین رفاه و محنت متزلزل شده و خود باخته می شوند و آیه مورد بحث ، صابرانی را که اعمال شایسته انجام می دهند ، از این خصلت استثنا کرده است.

7_ موفقیت در آزمون های الهی ، در گرو صبرپیشگی و انجام کار های شایسته است .

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً . .. ل_ئن أذقنا الإنس_ن ... إلاّ الذین صبروا و عملوا ال

8_ کارآیی صبر ، در گرو انجام اعمال صالح است .

إلاّ الذین صبروا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 23 - 1

1_ بهشت از آنِ مؤمنانی است که اعمال صالح انجام دهند و در برابر خدا خاضع و فروتن باشند .

إن الذین ءامنوا . .. أُول_ئک أصح_ب الجنه

إخبات (مصدر أخبتوا) به معنای خضوع و خشوع و نیز به معنای اطمینان است. برداشت فوق ، براساس معنای اول می باشد. گفتنی است که در این صورت <إلی> به معنای لام است; یعنی: <أخبتوا لربهم; در برابر خدا خاضع هستند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 46 - 12،13

ص: 91

12_ ایمان و اعمال صالح ، محور اساسی پیوند و ارتباط پیامبران با انسانهاست .

إنه لیس من أهلک إنه عمل غیر ص_لح

13_ اعمال صالح خانواده نوح ( پرستش خدا و . . . ) مایه نجات آنان از حادثه طوفان بود نه انتسابشان به حضرت نوح ( ع ) .

إنه لیس من أهلک إنه عمل غیر ص_لح

تصریح خداوند به این که <هلاکت فرزند نوح به خاطر اعمال ناصالحش بوده است> ، اشاره به این معنا دارد که: نجات دیگر اعضای خانواده نوح ، به خاطر انتسابشان به آن حضرت نبوده; بلکه منزه بودنشان از اعمال ناشایست ، مایه نجاتشان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 29 - 1،4

1_ مؤمنان به خدای یکتا ، پیامبر ( ص ) و قرآن که دارای عمل صالح باشند ، از بهترین و پاک ترین زندگی های دنیوی بهره مندند .

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت طوبی لهم

متعلق <ءامنوا> به قرینه آیات گذشته توحید ، پیامبر(ص) و قرآن است. <طوبی> اسم تفضیل مؤنث اطیب و به معنای بهترین و پاک ترین می باشد و مراد از آن به قرینه مقابله آن با <مئاب> حیات و زندگانی برتر و پاک تر دنیوی است.

4_ اعمال صالح بدون ایمان ، تضمین کننده سعادت دنیا و آخرت نیست .

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت طوبی لهم و حسن مئاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 17

17- عقیده صحیح و عمل صالح انسان ها ، عامل تعیین کننده سعادت آنان

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 97 - 3،4،5،8

3- دستیابی انسان به زندگی پاکیزه و خوشایند ، در گرو عمل صالح ناشی از ایمان است .

من عمل ص_لحًا . .. و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیّبه

4- ایمان و عمل صالح ، دو عامل برای دستیابی انسان به کمال و حیات برتر

من عمل ص_لحًا . .. و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیّبه

مراد از جمله <نحیینّه حیاه طیّبه> حیات معنوی است; چه اینکه روشن است کسانی که عمل صالح انجام می دهند، دارای حیات مادی اند و مراد از حیات معنوی، کمال وجودی و رشد و تعالی است.

5- تأثیر ایمان و عمل ، در سلامت و دلپذیری زندگی دنیوی انسان

من عمل ص_لحًا . .. و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیّبه

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که مراد از <حیاه طیّبه> همین زندگی دنیوی باشد.

8- نقش اساسی و محوری عمل صالح ، در دستیابی به سعادت و پاداش اخروی

من عمل ص_لحًا . .. و هو مؤمن ... و لنجزینّهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

ص: 92

برداشت فوق، به خاطر این است که در آغاز آیه اثربخشی عمل، مشروط به ایمان شده است (من عمل صالحاً . .. و هو مؤمن) در عین حال در پایان آیه پاداش اخروی تنها منوط به عمل دانسته شده و از ایمان سخن به میان نیامده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 98 - 9

9- انسان در هر عمل صالح ، مورد هجوم و وسوسه شیطان و نیازمند استعاذه و پناه بردن به خداوند است . *

من عمل ص_لحًا . .. فإذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشیط_ن الرجیم

برداشت فوق، بدان احتمال است که قراءت قرآن به عنوان نمونه ای از عمل صالح ذکر شده باشد که در آیه قبل از آن سخن به میان آمده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 9 - 6

6- داشتن عمل صالح ، شرط بهره مندی مؤمنان از پاداش بزرگ الهی

و یبشّر المؤمنین الذین یعملون الص_لح_ت أن لهم أجرًا کبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 2 - 11

11- قرین بودن ایمان با عمل نیک ، شرط ثمربخشی آن است .

المؤمنین الذین یعملون الص_لح_ت أنّ لهم أجرًا حسنًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 30 - 2

2- همراه بودن ایمان و عمل صالح ، شرط ثمربخشی آنها است .

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت إنّا لانضیع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 82 - 7،8

7- صلاح و نیکی پدر یتیمان ، مایه اراده خداوند بر دستیابی آنان به گنج نهفته خویش ، هنگام توان مندی بر بهره گیری از آن شد .

و کان أبوهما ص_لحًا فأراد ربّک أن یبلغا أشدّهما و یستخرجا کنزهما

اهل لغت، در این که کلمه <أشدّ> مفردی است که وزنی مانند وزن جمع دارد، یا جمعی است که از لفظ خود مفردی ندارد، اختلاف نظر دارند. برخی، آن را جمع <شده> دانسته اند (لسان العرب). در هر صورت، مراد، حدّ توان مندی جسمی و عقلی است.

8- برخورد شایسته با فرزندانِ افرادِ صالح ، به پاس نیکی پدران آنان ، لازم است .

و کان أبوهما ص_لحًا فأراد ربّک

ص: 93

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 88 - 5

5- همراهی ایمان و عمل صالح ، شرط برخورداری از پاداش نیک است .

من ءامن و عمل ص_لحًا فله جزاءً الحسنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 107 - 4

4- ثمربخشی ایمان و عمل صالح ، در پرتو پیوستگی آن دو با هم است .

ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 60 - 1،2

1- توبه ، ایمان واقعی و عمل صالح ، تنها راه رهایی ضایع کنندگان نماز و پیروان شهو ها از عذاب الهی است .

فسوف یلقون غیًّا . إلاّ من تاب و ءامن و عمل صلحًا

استثنا در <إلاّ من تاب. ..> متصل است و مراد از توبه، پشیمانی از ضایع کردن نماز و پیروی از تمایلات نفسانی است. در مورد ایمان بدان جهت قید <واقعی> ذکر شده است که بر حسب ظاهر افراد یاد شده در آیه قبل، در زمره مؤمنان بودند; ولی نماز را ضایع می کردند; یعنی، ایمان ظاهری و اسمی را دارا بودند، ولی ایمان واقعی را نداشتند.

2- توبه کنندگان مؤمن و دارای عمل صالح ، به بهشت وارد می شوند .

إلاّ من تاب و ءامن و عمل صلحًا فأُولئک یدخلون الجنّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 76 - 8،12

8- روی آوردن به انجام عمل صالح ، نشانگر برخورداری از هدایت های ویژه الهی است .

و یزید اللّه الذین اهتدوا هدًی والبقی_ت الص_لح_ت

12- انجام عمل صالح ، درپی دارنده بهترین بازدهی

والبقی_ت الص_لح_ت . .. خیر مردًّا

<مردّ> مصدر میمی و به معنای بازگرداندن است. < ...خیر مردّاً>; یعنی، اعمال نیک از نظر بازدهی و آنچه از ناحیه عمل به انسان بازمی گردد، بهتر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 96 - 6

6- پیوستگی ایمان و عمل صالح ، شرط باروری و ثمردهی کامل آنها

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت سیجعل . .. ودًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 94

11 - طه - 20 - 76 - 7

7 - ایمان و عمل صالح ، راه تزکیه نفس و رشد آدمی است .

و من یأته مؤمن ا قد عمل الص_لح_ت . .. و ذلک جزاء من تزکّی

<تزکیه> به معنای <تطهیر> است. به نظر می رسد مراد از آن در این آیه، به قرینه آیات پیشین (که سخن از ایمان و عمل صالح و دوری از کفر و شرک سخن گفته بود) تحصیل ایمان و عمل صالح برای طهارت از کفر و گناه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 82 - 2،3،11

2 - توبه کنندگان از شرک ، کفر و عصیان ، با ایمان و عمل صالح و پی گیری هدایت ، قطعاً مشمول مغفرت خداوند قرار خواهند گرفت .

و إنّی لغفّار لمن تاب و ءامن . .. ثمّ اهتدی

مراد از توبه به قرینه آیه قبل، توبه از گناه تعدی در مأکولات است و چون پس از <تاب>، سخن از ایمان به میان آمده است، شامل توبه از شرک و کفر نیز می شود.

3 - توبه ، ایمان ، عمل صالح ، و پی گیری هدایت ، زمینه های جلب غفران خداوند

و إنّی لغفّار . .. ثمّ اهتدی

با توجه به این که توبه، ایمان و عمل صالح، خود حکایت از هدایت یافتگی دارد، <ثمّ اهتدی> برای بیان استمرار بر هدایت و پی گیربودن در مورد آن است.

11 - هدایت افزون تر و رو به رشد ، ره آورد توبه ، ایمان و عمل صالح

لمن تاب و ءامن و عمل ص_لحًا ثمّ اهتدی

ممکن است <ثمّ اهتدی> به مرتبه های بالای هدایت و درجات عالی آن نظر داشته باشد که در پی توبه، ایمان و عمل صالح، به دست می آید. این نکته با توجه به معنای باب افتعال _ که مطاوعه است _ بیشتر آشکار می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 86 - 6

6- عمل صالح ، وسیله جلب رحمت خاص الهی است .

و أدخلن_هم فی رحمتنا إنّهم من الص_لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 94 - 2

2- باروری و ثمربخشی عمل صالح ، در پرتو همراه بودن آن با ایمان است .

فمن یعمل من الص_لح_ت و هو مؤمن

جمله <و هو مؤمن> حال برای فاعل <یعمل> است و این جمله در واقع شرط برای انجام کارهای نیک است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 105 - 9

ص: 95

9- نقش عبودیت خداوند و صلاح و درست کاری در دستیابی به حاکمیت زمین

یرثها عبادی الص_لحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 2

2 - همراهی ایمان و عمل صالح ، شرط ورود به بهشت

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت جنّ_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 50 - 2،4،5

2 - همراهی ایمان با عمل صالح ، شرط بهره مندی از پاداش های الهی

فالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت . .. و رزق کریم

4 - ایمان همراه با عمل صالح ، موجب مغفرت و زداینده آثار گناه شرک و کفر

فالذین ءامنوا . .. لهم مغفره

5 - ایمان به خدای یگانه ( توحید و نفی شرک ) ، مایه برخورداری از غفران الهی و عمل صالح ، مایه بهره مندی از نعمت های بهشت

فالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم مغفره و رزق کریم

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که <مغفرت> مربوط به ایمان و <رزق کریم> مرتبط با عمل صالح باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 56 - 5

5 - دستیابی به نعمت های بهشتی در گرو همراهی ایمان و عمل صالح

فالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فی جنّ_ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 2

2 - کافران در هنگام مرگ ، آرزومند یافتن فرصتی دو باره ، برای تدارک فرصت های از دست رفته و جبران بدی های گذشته خود ، با انجام اعمال نیک

قال ربّ ارجعون . لعلّی أعمل ص_لحًا فیما ترکت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 102 - 5

5 - رستگاری و سعادت جاودانی ، تنها از آنِ دارندگان اعمال صالح و گران وزن

فمن ثقلت موزینه فأُول_ئک هم المفلحون

ص: 96

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 26 - 14

14 - نیک کرداری ، پاک دامنی و دوری از فحشا ، باعث جلب مغفرت الهی و بهره مندی از روزیِ نفیس و ارزشمند او است .

و الطیّبون للطّیب_ت أُول_ئک مبرّءون ممّا یقولون لهم مغفره و رزق کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 55 - 5،8،13،18

5 - ایمان و انجام اعمال صالح ، موجب شایستگی انسان برای خلافت در زمین و اداره زندگی بشر

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الص_لح_ت لیستخلفنّهم فی الأرض

8 - ایمان و عمل صالح ، رمز پیروزی فراگیر و عامل جلب امداد های الهی برای بشر در طول تاریخ

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الص_لح_ت لیستخلفنّهم فی الأرض کما استخلف الذ

13 - ایمان و عمل صالح ، موجب تثبیت و تحکیم دین در میان جامعه بشری

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الص_لح_ت . .. و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتض

18 - ایمان توأم با اعمال صالح ، رمز پیروزی فراگیر دین داران و موجب جلب کمک ها و امداد های الهی

وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الص_لح_ت لیستخلفنّهم فی الأرض و لیمکّننّ لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 70 - 1،2،4،5،6،7

1 _ کسانی که مرتکب گناه شرک ، آدم کشی و زنا شده اند ، در صورتی که به توبه ، ایمان و عمل صالح روی آورند ، از عذاب و کیفر دوچندان و خوار کننده آن گناهان در امان خواهند بود .

و من یفعل ذلک . .. یض_عف له العذاب ... إلاّ من تاب و ءامن و عمل عملاًص_لحًا

جمله <إلاّ من تاب. ..> استثنا از عموم مستفاد از <من> در <من یفعل...> است.

2 _ توبه ، ایمان و عمل صالح ، موجب مصونیت انسان گناه کار از عذاب و کیفر الهی است .

یض_عف له العذاب . .. إلاّ من تاب و ءامن و عمل عملاًص_لحًا

4 _ کسانی که مرتکب گناه شرک ، آدم کشی و زنا شده اند ، در صورتی که به توبه ، ایمان و عمل صالح روی آورند ، خداوند کردار بد آنان را از نامه عملشان محو کرده و به جای آنها کردار نیک قرار می دهد .

و من یفعل ذلک . .. یض_عف له العذاب ... إلاّ من تاب ... فأُول_ئک یبدّل اللّه سیّئ

در این که مقصود از تبدیل <سیئات> به <حسنات> چیست؟ میان مفسران دو دیدگاه عمده وجود دارد: 1_ تبدیل خود اعمال بد به اعمال نیک; به گونه ای که در پرونده اعمال مؤمنان به جای <سیئه>، <حسنه> نوشته شود. 2- تبدیل آثار و پیامدهای <سیئات> _ که عقاب است _ به آثار و پیامدهای <حسنات> _ که ثواب است _ . گفتنی است برداشت فوق مبتنی بر دیدگاه نخست است.

5 _ کسانی که مرتکب گناه شرک ، آدم کشی و زنا شده اند ، در صورتی که به توبه ، ایمان و عمل صالح روی آورند ، خداوند آثار بدی های آنان ( عقاب ) را محو و به جای آنها ، آثار خوبی ها ( ثواب ) قرار می دهد .

و من یفعل ذلک . .. یض_عف له العذاب ... إلاّ من تاب ... فأُول_ئک یبدّل اللّه سیّئ

6 _ توبه ، ایمان و عمل صالح ، موجب محو شدن گناهان و آثار آنها ( عقاب ) و جایگزین شدن نیکی ها و آثار آنها ( ثواب ) به جای

ص: 97

آن گناهان

إلاّ من تاب و ءامن و عمل عملاًص_لحًا فأُول_ئک یبدّل اللّه سیّئاتهم حسن_ت

7 _ توبه ، ایمان و عمل صالح ، موجب غفران رحمت و فضل خداوند است .

إلاّ من تاب و ءامن و عمل عملاًص_لحًا فأُول_ئک یبدّل اللّه سیّئاتهم حسن_ت و کان ا

تبدیل <حسنات> افرادی که دارای سه خصوصیت توبه، ایمان و عمل صالح باشند، حاکی از تفضل و رحمت خدا به چنین افرادی است و نیز گویای این حقیقت است که آنچه موجب این تفضل و رحمت شده است، سه خصوصیت یاد شده می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 71 - 1،2،3

1 _ هرکس که توبه کند و کار نیک انجام دهد ، در حقیقت رو به خدا کرده و به سوی او بازگشته است .

و من تاب و عمل ص_لحًا فإنّه یتوب إلی اللّه متابًا

<متاباً> (مصدر میمی) به معنای توبه و بازگشت و مفعول مطلق برای <یتوب> است; که در آیه شریفه، برای تأکید آمده است; یعنی، توبه و بازگشت کامل و حقیقی.

2 _ توبه و انجام عمل صالح ، وسیله تقرب به خدا و نشان روی کرد حقیقی به او است .

و من تاب و عمل ص_لحًا فإنّه یتوب إلی اللّه متابًا

3 _ عمل صالح ، مظهر توبه راستین و رکن اصلی آن

و من تاب و عمل ص_لحًا فإنّه یتوب إلی اللّه متابًا

یادآوری عمل صالح پس از توبه _ که به معنای بازگشت از گناه و روی آوردن به خدا است _ می تواند گویای این نکته باشد که عمل صالح در معنای توبه نهفته و رکن اصلی آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 1،2

1 - ارزش شعر ، در پرتو ایمان ، عمل صالح و یاد خداوند

و الشعراء یتّبعهم الغاون . .. إلاّ الذین ءامنوا... و ذکروا اللّه کثیرًا

2 - ارجمندی شاعران مؤمن و نیک کردارِ پیوند خورده با یاد خدا ، در پیشگاه پروردگار

و الشعراء یتّبعهم الغاون . .. إلاّ الذین ءامنوا... و ذکروا اللّه کثیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 11 - 2،7

2 - توبه و انجام عمل صالح ، از میان برنده آثار سوء ظلم و گناه

إلاّمن ظلم ثمّ بدّل حسنَا بعد سوء

<تبدیل> (مصدر <بدّل>) به معنای جایگزین کردن است. جایگزینی وقتی تحقق می یابد که یکی برود و دیگری جای آن را بگیرد. گفتنی است که مراد از <ظلم> در آیه شریفه، مطلق معصیت است و مراد از <حُسن> هم می تواند توبه باشد و هم عمل صالح; یعنی، <لکن آنان که با ارتکاب گناه مرتکب ظلم شدند ولی بعداً توبه [یا عمل صالح] را جایگزین آن نمودند بدانند که من غفور و رحیم هستم و آنان را می بخشم و مورد رحمت خویش قرار می دهم. بنابراین آنان نیز بعد از این از چیزی نترسند.

ص: 98

7 - توبه و نیکی پس از گناه و ظلم ، موجب بهره مندی از رحمت و غفران الهی

إلاّمن ظلم ثمّ بدّل حسنا بعد سوء فإنّی غفور رحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 19 - 17،20

17 - عمل صالح و جلب رضای الهی ، نمود بارز شکر نعمت های او

أن أشکر نعمتک . .. و أن أعمل ص_لحًا ترض_ه

عبارت <و أن أعمل. ..> می تواند عطف تفسیری برای <أن أشکر نعمتک> باشد; یعنی، پروردگارا به من شکر نعمتت (انجام عمل صالح) را الهام فرما.

20 - قرار گرفتن در زمره صالحان ، منوط به عمل نیک و رحمت ویژه الهی

و أن أعمل ص_لحًا ترض_ه وأدخلنی برحمتک فی عبادک الص_لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 89 - 8

8 - عمل نیک ، دارای ماهیتی بالنده و زاینده ارزش ها

من جاء بالحسنه فله خیر منها

در صورتی که <من> در <فله خیر منها> نشویه و <منها> صفت <خیر> باشد، استفاده می شود که خود عمل نیک، چون چشمه ای جوشان است که زلال ارزش ها از آن می جوشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 80 - 9

9 - همراهی ایمان و عمل صالح ، از شرایط بهرهوری از ثواب اخروی است .

ثواب اللّه خیر لمن ءامن و عمل ص_لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 84 - 3

3 - دستیابی به پاداش برتر الهی در جهان آخرت ، در گرو داشتن اعمال نیک است .

من جاء بالحسنه فله خیر منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 7 - 2

2 - اثربخشی ایمان و عمل صالح ، به توأم بودن آن دو است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لنکفّرنّ عنهم سیّئاتهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 99

14 - عنکبوت - 29 - 9 - 1،3،6

1 - ایمان آورندگانِ دارای عمل صالح ، از سوی خداوند ، در زمره صالحان قرارخواهندگرفت .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لندخلنّهم فی الص_لحین

3 - اثربخشی ایمان و عمل صالح ، در توأم بودن آن دو است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لندخلنّهم فی الص_لحین

6 - خداوند ، مؤمنانِ دارای عمل صالح را ، در جایگاه صالحان ، وارد خواهد کرد .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لندخلنّهم فی الص_لحین

<لندخلنّهم فی مدخل الصالحین>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 58 - 2

2 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، شرط دستیابی به غرفه های بهشت است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لنبوّئنّهم من الجنّه غرفًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 15 - 3

3 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، از عوامل دستیابی به سعادت اخروی است .

فأمّا الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فهم فی روضه یحبرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 44 - 3،4،7

3 - عمل صالح ، زمینه تأمین سعادت اخروی است .

و من عمل ص_لحًا فلأنفسهم یمهدون

4 - بازتاب خسارت کفر ، از آنِ کافر ، و پیامد فواید ایمان و عمل صالح ، فراگیر است . *

من کفر فعلیه کفره و من عمل ص_لحًا فلأنفسهم یمهدون

احتمال دارد این که در جواب شرط جمله نخست، ضمیر مفرد آورده شده و در جواب شرط جمله دوم، به رغم مفرد بودن اسم شرط، ضمیر جمع آورده شده است، اشاره به نکته یاد شده باشد.

7 - برای سعادت اخروی ، ایمانِ همراه با عمل صالح ، لازم است .

و من عمل ص_لحًا فلأنفسهم یمهدون

از مقابله <من کفر> با <و من عمل صالحاً> استفاده می شود که <من آمن> در آن تضمین شده است. و ذکر نشدن <من آمن> به خاطر تلازم قطعی آن با <عمل صالح> است و بدون آن، عمل صالح، اثری نخواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 45 - 8

8 - ایمان و عمل صالح ، از عوامل جلب محبت خداوند است .

ص: 100

لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت من فضله إنّه لایحبّ الک_فرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 8 - 3

3 - ایمان توأم با عمل صالح ، شرط ثمربخشی آن دو ، در سعادت اخروی انسان است .

ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم جن_ّ_ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 17 - 9

9 - خداوند ، انسان ها را به روی آوردن به انجام دادن عمل شایسته ، جهت نیل به سعادت اخروی تشویق کرده است .

فلاتعلم نفس ما أُخفی لهم . .. جزاء بما کانوا یعملون

اعلام مخفی بودن پاداش مؤمنان و وصف ناپذیر بودنش برانگیزاننده انسان ها، جهت دستیابی به آن پاداش است و یادآوری جزای عمل، مزید بر تشویق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 9

9 - عقیده و عمل صالح ، در کسب سعادت اخروی نقشی تعیین کننده دارد .

أمّا الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فلهم جنّت المأوی . ..بما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 31 - 1،2،5

1 - خداوند ، به همسران پیامبر ، در صورت اطاعت خاضعانه آنان از خدا و پیامبر ( ص ) و انجام عمل صالح ، وعده پاداش دوچندان داده است .

و من یقنت منکنّ للّه و رسوله و تعمل ص_لحًا نؤتها أجرها مرّتین

<قنوت> (مصدر <یقنت>) به معنای <اطاعت خاضعانه> است (مفردات راغب).

2 - مهیّا شدن روزی کریمانه از جانب خداوند برای همسران پیامبر در صورت اطاعت خاضعانه آنان از خدا و پیامبر ( ص ) و انجام دادن عمل صالح است .

و من یقنت منکنّ للّه و رسوله و تعمل ص_لحًا . .. و أعتدنا لها رزقًا کریمًا

5 - امتیاز همسران پیامبر ، به اطاعت خاضعانه از خدا و پیامبر ( ص ) و انجام دادن عمل صالح است .

و من یقنت منکنّ للّه و رسوله و تعمل ص_لحًا نؤتها أجرها مرّتین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 4 - 2

2 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، درپی دارنده پاداش در قیامت

لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

ص: 101

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 13 - 10،15

10 - آل داوود ، موظف به انجام عمل صالح به منظور ادای شکر به درگاه خداوند

اعملوا ءال داود شکرًا

<اعملوا> مقول قول محذوف است و مفعول <اعملوا> چیزی همانند <عملاًصالحاً> محذوف بوده و <شکراً> مفعولٌ له آن می باشد.

15 - سلیمان ( ع ) ، موظف به انجام عمل صالح به منظور شکرگزاری به درگاه خداوند

و لسلیم_ن الریح . .. اعملوا ءال داود شکرًا

این که پس از طرح قصه سلیمان(ع) و ذکر فضایلی که خداوند به او داده بود، خطاب <آل داود> آورده شده احتمال دارد به این منظور باشد که سلیمان(ع) را به عنوان عضوی از خاندان داوود(ع)، موظف به انجام عمل صالح کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 4،10،11

4 - آنچه موجب قرب و منزلت در پیشگاه خداوند است ، ایمان و عمل صالح می باشد .

و ما أمولکم و لا أول_دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلفی إلاّ من ءامن و عمل ص_لحًا

10 - ثمربخشی هر یک از ایمان و عمل صالح ، منوط به توأم بودن آن دو است .

إلاّ من ءامن و عمل ص_لحًا فأُول_ئک لهم جزاء الضعف

11 - مال و فرزند در صورتی می توانند نقش معنوی داشته باشند ، که با ایمان و عمل صالح همراه باشند .

و ما أمولکم و لا أول_دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلفی إلاّ من ءامن و عمل ص_لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 7 - 4،6

4 - سعادت و برخورداری از غفران و اجر بزرگ الهی ، در گرو توأم بودن ایمان و عمل صالح است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم مغفره و أجر کبیر

6 - ایمان همراه با عمل صالح ، از موجبات آمرزش الهی و بهره مند شدن از اجر بزرگ خداوند

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم مغفره و أجر کبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 10،12،13

10 - عمل صالح ، موجب ارزشمندی ایمان ، عقاید و اندیشه های درست و سبب باروری آنها است .

إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص_لح یرفعه

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که ضمیر فاعلی (در <یرفع>) به <عمل صالح > و ضمیر مفعولی (یرفعه) به <الکلم الطیّب> بازگردد. گفتنی است <رفع> (مانند <صعود>) در این آیه، کنایه از ارزشمندی و باروری می باشد.

12 - ایمان ، اندیشه و عقیده درست همراه با عمل صالح ، موجب تقرب به خداوند است .

ص: 102

إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص_لح یرفعه

برداشت یاد شده از آن جا است که صعود کلام طیب به پیشگاه رفیع خداوند و پذیرفته شدن عمل صالح در سایه این کلام، به معنای صعود معنوی صاحبان این کلام و تقرب آنان به درگاه الهی است.

13 - ایمان و عقیده درست همراه با عمل صالح ، وسیله تحصیل عزت و سربلندی است .

من کان یرید العزّه فللّه العزّه جمیعًا إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص_لح یرف

برداشت یاد شده، با توجه به ارتباط میان جمله مورد بحث با صدر آیه شریفه (مسأله عزت و صعود کلام و عمل صالح) می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 24 - 7،8

7 - تنها تعداد اندکی از شریکان و معاشرین ، به خاطر ایمان و نیک کرداری ، در حق یکدیگر ستم نمی کنند .

إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و قلیل ما هم

8 - ایمان و عمل صالح ، مانع از تجاوز به حقوق دیگران و ستم در حق شریکان

و إنّ کثیرًا من الخلطاء لیبغی . .. إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 40 - 7

7 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، موجب ورود به بهشت می شود ( نه یکی از آنها به تنهایی )

و من عمل ص_لحًا من ذکر أو أُنثی و هو مؤمن فأُول_ئک یدخلون الجنّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 8 - 3،4

3 - ایمان و عمل صالح ، موجب استحقاق ثواب الهی

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم أجر غیر ممنون

واژه <أجر> به معنای مزدعمل و مفید برداشت یاد شده است.

4 - همراه بودن ایمان و عمل صالح ، شرط بهرهوری از اجر بی حساب و بی منت الهی

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم أجر غیر ممنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 20 - 18

18 - < خطب أمیرالمؤمنین ( ع ) فحمد اللّه و اثنی علیه و قال : أمّا بعد . . .انّ المال و البنین حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الآخره . . . ;

امیرالمؤمنین در خطبه، بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: . ..مال و فرزند کشت و بهره دنیا است و عمل شایسته کشت و بهره آخرت است...>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 103

16 - شوری - 42 - 22 - 12

12 - باروری ایمان و عمل صالح ، در گرو همراهی آن دو با یکدیگر است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 23 - 4

4 - ایمان و عمل صالح ، تجلی عبودیت و بندگی انسان به درگاه خداوند است .

عباده الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

توصیف بندگان خداوند به مؤمنان دارای عمل صالح، حکایت از آن دارد که ایمان و عمل صالح، تبلوری از عبودیت و بندگی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 26 - 2،6

2 - ایمان و عمل صالح ، شرط پذیرش دعا از سوی خداوند است .

و یستجیب الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

6 - همراه بودن ایمان و عمل صالح ، دارای ارزش و تأثیر در نزد خداوند

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و یزیدهم من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 15 - 2،3

2 - نظام کیفر و پاداش الهی ، نظامی عادلانه و براساس عملکرد نیک و بد خود انسان

لیجزی قومًا بما کانوا یکسبون . من عمل ص_لحًا فلنفسه و من أساء فعلیها

3 - کوچک ترین و کم ترین عمل نیک آدمی ، ثمربخش به حال او

من عمل ص_لحًا فلنفسه

از تنوین تقلیل در<صالحاً> می توان به مطلب بالا را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 21 - 3،5،10

3 - ارزش و مرتبت انسان در پیشگاه خداوند ، در گرو ایمان و عمل صالح است .

أم حسب الذین . .. أن نجعلهم کالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

5 - ثمربخشی ایمان و عمل صالح ، در پرتو پیوستگی آن دو باهم

کالذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

10 - بازتاب ایمان و عمل صالح ، در زندگی و مرگ انسان

أن نجعلهم کالذین ءامنوا . .. محیاهم و مماتهم

ص: 104

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 6

6 - همراهی ایمان با عمل صالح ، مایه برخورداری از رحمت خداوند ، در آخرت

فأم_ّا الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فیدخلهم ربّهم فی رحمته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 14 - 5

5- آمیخته ساختن ایمان با عمل صالح ، شرط بهرهوری مؤمنان از بهشت جاودان

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه . .. أُول_ئک أصح_ب الجنّه ... جزاء بما کانوا یعملون

در آیه قبل، دو عنصر ایمان و استقامت، زمینه ورود به بهشت جاودان معرفی شده است و در این آیه عمل، به عنوان اساس و ملاک ره یافتن به بهشت جاودان مطرح گشته است. از این نکته می توان استفاده کرد که تجلی عقیده در عمل، برای یکتاپرستان کارساز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 25

25- جلب رضایت و خشنودی خدا ، آرمانی والا و قابل دستیابی با عمل صالح

قال ربّ أوزعنی أن أشکر . .. و أن أعمل ص_لحًا ترض_یه

جمله <ترضاه> قید توضیحی برای <صالحاً> می باشد و خداوند این صلاح جویی را به عنوان آرمان انسان کامل یاد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 16 - 9

9- عفو الهی نسبت به لغزش های انسان ها ، منوط به برخورداری وی از اعمالی نیک و مورد قبول خداوند

أُول_ئک الذین نتقبّل عنهم . .. و نتجاوز عن سیّئاتهم

موضوع قبول اعمال نیک، قبل از <نتجاوز عن سیّئاتهم> مطرح شده است. از این نکته استفاده می شود که اعمال نیک و مورد قبول خداوند، زمینه عفو لغزش ها را فراهم آورده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 4،18،19

4- عمل نیک ، نمود و مظهر ایمان

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

در صورتی که عطف در <و عملوا الصالحات>، تفسیری باشد; از آیه شریفه استفاده می شود که ایمان و عمل صالح، حقیقتی است واحد، گرچه به لحاظ لفظ و اعتبار متغایر می نمایند. بنابر این، ایمان واقعی را در قامت عمل باید جست.

18- گرایش به ایمان و عمل صالح ، زمینه ساز بخشایش و غفران خطا های گذشته انسان

و الذین ءامنوا . .. کفّر عنهم سیّئاتهم

<کفّر عنهم سیّئاتهم> می تواند صرفاً نظر به گناهان قبل از ایمان و اسلام داشته باشد.

ص: 105

19- بخشش لغزش ها از سوی خدا ، منوط به پایبندی انسان به اصول عقیدتی و اعمال ارزشی است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت . .. کفّر عنهم سیّئاتهم

از ترتّب <کفّر عنهم سیّئاتهم> بر <آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بمانزّل>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 12 - 3

3- پیوستگی ایمان و عمل صالح در زندگی مؤمنان ، شرط بهره مندی آنان از نعمت بهشت

یدخل الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت جنّ_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 44،49

44- آمیختگی ایمان و عمل صالح ، شرط برخورداری مؤمنان از مغفرت و پاداش عظیم الهی

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

49- ایمان و عمل صالحِ خود انسان ، ملاک اصلی رستگاری و نه صرف مصاحبت با پیامبر ( ص )

و الذین معه . .. وعد اللّه الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت منهم مغفره و أجرًا عظیم

چنانچه ضمیر <منهم> به <الذین معه> بازگردد; از آیه شریفه استفاده می شود که همراهان و مصاحبان پیامبر(ص)، نه براساس مصاحبت; بلکه بر ملاک ایمان و عمل، از مغفرت و پاداش بهره خواهند برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 21 - 5

5 - پیوند نسبی _ علاوه بر عمل نیک خود انسان _ دارای تأثیر در تعالی جایگاه اخروی وی

ألحقنا بهم ذرّیّتهم

نسل مؤمنان، به جایگاه عالی نیاکان خویش ملحق می شوند و ارتقای درجه می یابند; در حالی که اگر مقام نیکانشان در درجه آنان تأثیر نمی گذاشت، آنها با ایمان و عمل خویش جز به مرتبه ای پایین تر، دست نمی یافتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 27 - 3

3 - بهره مندی از لطف و رحمت خداوند ، منوط به شایستگی اعمال خود انسان

إنّا کنّا قبل فی أهلنا مشفقین . فمنّ اللّه علینا

از ارتباط <فمنّ اللّه. ..> با <کنّا قبل...>، استفاده می شود که عمل خود انسان زمینه ساز بهرهوری او از رحمت الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 35 - 4

4 - اعتقاد به فلاح و سعادت خویش به اتکال انجام بخش اندک از اعمال نیک ، باوری واهی *

و أعطی قلیلاً و أکدی . أعنده علم الغیب فهو یری

ص: 106

از ارتباط <أعنده. ..> با آیات پیشین می توان چنین بیان نمود که: دنیامداران با اعطای مالی اندک، خویش را فلاح یافته می انگاشتند و خداوند با نفی علم غیب از آنان، این اندیشه را تخطئه می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 11 - 9

9 - نیک بختی یا بدبختی انسان پس از مرگ ، در گرو اعمال خوب یا بد او است .

و لن یؤخّر اللّه . .. و اللّه خبیر بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 9 - 8،9،13،14

8 - ایمان و عمل صالح ، موجب زدایش بدی ها و آمرزش گناهان

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یکفّر عنه سیّئاته

9 - ایمان و عمل صالح ، موجب ورود انسان به بهشت

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا . .. یدخله جنّ_ت

13 - سعادت و کامیابی انسان ، در گرو ایمان و عمل صالح است .

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یکفّر عنه سیّئاته . .. ذلک الفوز العظیم

14 - ضرورت توأم بودن ایمان و عمل صالح ، در به دست آوردن کامیابی اخروی و بهشت جاویدان

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یکفّر عنه سیّئاته . .. ذلک الفوز العظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 11 - 12،14،17،19

12 - ایمان و عمل صالح ، نشانه رهایی از ظلمت ها و هدایت به نور است .

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یدخله جنّ_ت

ذکر پاداش بهشت برای مؤمنان نیکوکار _ پس از طرح مسأله ظلمت کفر و نور ایمان _ می تواند بیانگر برداشت یاد شده باشد.

14 - ایمان و عمل صالح ، عامل ورود به بهشت

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یدخله جنّ_ت

17 - ضرورت توأم بودن ایمان و عمل صالح ، در به دست آوردن سعادت اخروی و بهشت جاودانه

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یدخله جنّ_ت. .. خ_لدین فیها أبدًا

19 - ایمان و عمل صالح ، موجب بهره مندی از روزی نیکوی الهی در قیامت

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا . .. قد أحسن اللّه له رزقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 22 - 3

3 - اعمال نیک انسان ، در پی دارنده پاداش الهی در قیامت

إنّ ه_ذا کان لکم جزاء

ص: 107

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 3 - 1

1 - تلاش برای تزکیه نفس و درست کاری ، مایه ارجمندی انسان و شایستگی او برای احترام افزون تر

و مایدریک لعلّه یزّکّی

<زکاه> در معانی <صلاح>، <پاکیزگی>، <نمو>، <برکت> و <مدح> استعمال شده است (لسان العرب). در این آیه _ به قرینه مقام _ مراد صلاح (درست کاری) و پاکسازی درون است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 25 - 1،2،3،5

1 - مؤمنانی که عمل صالح دارند ، از عذاب الهی در امان اند .

فبشّرهم بعذاب ألیم . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

<إلاّ> برای استثنای منقطع به کار رفته است و معنای <لکن> را افاده می کند.

2 - کافران و مکذبان ، در صورت ایمان آوردن و انجام دادن عمل صالح ، گرفتار عذاب نخواهند شد .

فبشّرهم . .. إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

این احتمال که فعل های <آمنوا> و <عملوا>، شامل ایمان و عمل در زمان آینده نیز باشد، چندان بعید نیست; زیرا از طرفی برای آینده قطعی ماضی آورده می شود و از طرف دیگر در قضیه حقیقی، زمان خاصی مورد نظر نیست.

3 - باور داشتن معاد و معارف قرآن و انجام دادن کار های صالح ، نجات بخش انسان از عذاب دردناک است .

فبشّرهم بعذاب ألیم . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

متعلق <آمنوا> _ به قرینه آیات پیشین _ معاد و قرآن است و <الصالحات> _ که جمع با حرف <ال> است _ دلالت بر عموم می کند. در این موارد، مراد عموم عرفی است; یعنی، تمام صالحاتی که امکان پذیر است.

5 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، شرط تأثیربخشی آنها است .

ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 5،7

5 - توبه سوزانندگان مردان و زنان مؤمن ، به ایمان آوردن و انجام دادن اعمال صالح است .

ثمّ لم یتوبوا . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم جنّ_ت

تقابل <اصحاب اخدود>، با <الذین آمنوا و عملوا الصالحات>، بیانگر این است که مراد از <لم یتوبوا> (در آیه قبل)، ترک توبه از کفر است.

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم جنّ_ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد.

ص: 108

(مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 2

2 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، شرط تأثیر آنها است .

ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 7 - 1،2،3

1 - افراد مؤمن و دارای عمل صالح ، بهترین مردم و برترین موجودات اند .

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت أُول_ئک هم خیر البریّه

2 - توأم بودن ایمان و عمل صالح ، شرط ثمربخشی آنها است .

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت أُول_ئک هم خیر البریّه

3 - مؤمنان نیک کردار ، گرفتار عذاب ابدی جهنم نخواهند شد .

إنّ الذین کفروا . .. فی نار جهنّم ... إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت أُول_ئک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قارعه - 101 - 7 - 2

2 - خشنودی کامل انسان در قیامت ، در گرو ارزشمندی کردار او در دنیا است .

فأمّا من ثقلت موزینه . فهو فی عیشه راضیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عصر - 103 - 3 - 1،2

1 - تنها مؤمنانی که کار های شایسته انجام داده و یکدیگر را به پذیرش حق و شکیبایی توصیه می کنند ، گرفتار خسارت نخواهند شد .

إنّ الإنس_ن لفی خسر . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و تواصوا بالحقّ و تواصو

2 - ایمان و عمل صالح و پذیرش حق و شکیبایی ، بهره گیری درست از سرمایه های وجودی خویش است .

لفی خسر . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر

و إسم_عیل . .. کلّ من الص_برین . و أدخلن_هم فی رحمتنا إنّهم من الص_لحین

19 - طلاق - 65 - 11 - 13،16

13 - خداوند ، مؤمنان دارای عمل صالح را به بهشت وارد می سازد .

و من یؤمن باللّه و یعمل ص_لحًا یدخله جنّ_ت

16 - مؤمنان دارای عمل صالح ، به صورت جاودانه در بهشت خواهند ماند .

خ_لدین فیها أبدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 1

1 - مؤمنانی که کار های شایسته انجام می دهند ، کمال های برتر خویش را از دست نداده ، از پستی ها دور مانده اند .

أحسن تقویم . .. أسفل س_فلین . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

4 - آمیختن زندگی به لغو و بیهودگی ، نشانه ضعف ایمان و مایه محرومیت از رستگاری است .

قد أفلح المؤمنون . .. و الذین هم عن اللغو معرضون

1 - بقره - 2 - 167 - 9

9 - اعمال ناشایست آدمی در دنیا ، مایه حسرت و اندوه او در قیامت خواهد شد .

کذلک یریهم اللّه أعملهم حسرت علیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 225 - 7

7 _ تغییر شخصیّت معنوی انسان ، در اثر کار های لغو و بیهوده *

لا یؤاخذکم الله باللغو فی ایمانکم و لکن یؤاخذکم بما کسبت قلوبکم

آیه مزبور احتمالا در صدد تقسیم سوگند به لغو و جِدّ و کفّاره داشتن یکی و نداشتن دیگری نیست; بلکه در صدد بیان این است که اگر چه خداوند در سوگندهای لغو کیفری قرار نداده است; ولی این عمل حکایت از قلبی بیمار دارد و یا اینکه به تدریج به بیماری قلب و دل می انجامد و خداوند بر این بیماری مؤاخذه می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 277 - 12

12 _ کفر ، اعمال ناشایست ، ترک نماز و نداشتن ارتباط با خدا ، امتناع از پرداخت زکات و حقوق مالی ، موجب اضطراب و سلب آرامش درونی

انّ الّذین امنوا . .. و لا هم یحزنون

از مفهوم آیه برداشت شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 9 - 7

7 _ بی تقوایی آدمی نسبت به حقوق ایتام دیگران ، زمینه ساز پایمال شدن حقوق یتیمان وی از سوی جامعه

ولیخش الّذین لو ترکوا من خلفهم ذریّه ضعافاً خافوا علیهم فلیتّقوا اللّه

برداشت فوق را فرمایش امام صادق (ع) تأیید می کند که فرمود: یعنی لیخش ان اخلفه فی ذریّته کما صنع بهؤلاء الیتامی.

_______________________________

کافی، ج 5، ص 128، ح 1 ; تفسیر عیاشی، ج 1، ص 238، ح 38.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 88 - 6،7،10

6 _ اعمال ناروای منافقان ، عامل واژگونه شدن فهم و درک آنان

و اللّه ارکسهم بما کسبوا

<ارکاس> به معنای برگرداندن و وارونه کردن است که به قرینه <اتریدون . .. >، مراد از آن وارونه شدن درک آنان برای هدایت یافتن است.

7 _ اعمال ناروای منافقان ، عامل برگشت آنان به کفر و ضلالت

و اللّه ارکسهم بما کسبوا

ص: 114

با توجه به جمله <بما کفروا> در آیه بعد، از مصادیق <ارکاس> (وارونه شدن)، گرایش آنان به کفر است.

10 _ اضلال آدمیان از سوی خداوند ، پیامد و کیفر اعمال ناروای خود آنان است .

و اللّه ارکسهم بما کسبوا اتریدون ان تهدوا من اضلّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 70 - 15

15 _ کردار ناروای بنی اسرائیل علی رغم انتساب آنان به دین یهود ، دلیل کارساز نبودن انتساب ظاهری به ادیان الهی در سعادت انسان

إنّ الذین ءامنو و الذین هادوا . .. فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون

در آیه قبل بیان شد که <ان الذین . ..> اشاره دارد به این که مجرد انتساب به ادیان الهی در سعادت آدمی کارساز نمی باشد و این آیه به منزله برهانی بر آن حقیقت است، یعنی انتساب یهود و نصارا به یهودیت و نصرانیت چگونه می تواند مایه سعادت آنان باشد با اینکه پیامبران راتکذیب کردند و گروهی از آنان را کشتند؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 70 - 18

18 _ کسانی که با اعمال ناروای خود، خویشتن را تباه و محروم از خیر نموده اند، هیچ دوست و یاور و شفیعی در بین مخلوقات نخواهند داشت.

أن تبسل نفس بما کسبت لیس لها من دون الله ولی و لا شفیع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 73 - 5

5 _ عملکرد غلط مسلمانان ، منشأ فتنه ها و مشکلات اجتماعی آنان

إلا تفعلوه تکن فتنه فی الأرض و فساد کبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 82 - 9

9 _ کیفر های الهی در قیامت بازتاب کردار ناشایست خود انسانهاست .

و لیبکوا کثیراً جزاء بما کانوا یکسبون

با توجه به اینکه خداوند، گریه و رنج طولانی را کیفر گناهان طولانی و مستمر کافران و منافقان قرار داده است، برداشت فوق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 87 - 5

5 _ عملکرد نادرست و تخلف از فرمان های الهی ، زمینه ساز مهر شدن قلب انسان و دست نیافتن وی به درک عمیق حقایق

رضوا بأن یکونوا مع الخوالف و طبع علی قلوبهم

ص: 115

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 8 - 3

3 _ بزهکاری و زشت کرداری ، عامل گرفتار شدن به آتش دوزخ

أولئک مأویهم النار بما کانوا یکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 46 - 11

11_ سلب پیوند ها و روابط خویشاوندی ، براثر اعمال ناشایست ، در مکاتب الهی

إنه لیس من أهلک إنه عمل غیر ص_لح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 11 - 13

13_ زوال نعمت ها از ناحیه خداوند است و کردار ناپسند انسان ها زمینه ساز آن

إن الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم و إذا أراد الله بقوم سوءًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 34 - 12

12- ارتکاب اعمال زشت و به استهزا گرفتن وعده عذاب الهی ، ظلم به نفس است .

و ما ظلمهم الله و ل_کن کانوا أنفسهم یظلمون . فأصابهم سیئات ما عملوا و حاق بهم ما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 7 - 1،3

1- اعلام خداوند به بنی اسرائیل پس از بازیابی توان و قدرتشان بر اینکه بازگشت نیکی و بدی کردارشان به خود آنان است .

إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

3- بازتاب عمل نیک یا بد انسان ، تنها متوجه خود اوست .

إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 77 - 4،6

4- سابقه زشت کاری قوم نوح ، زمینه ساز تکذیب آیات الهی از سوی آنان بود .

الذین کذّبوا ب_ایتنا إنّهم کانوا قوم سوء

برداشت یاد شده مبتنی براین است که جمله <إنّهم کانوا. ..> در مقام تعلیل برای جمله پیشین باشد. گفتنی است فعل <کانوا> _ که مفید استقرار وصف است _ بیانگر دوام وصف سوء در میان قوم نوح است و از آن جایی که فعل ماضی است، از آن به سوء سابقه تعبیر شده است.

ص: 116

6- تکذیب آیات الهی ، زشت کاری و سوء پیشینه ، زمینه های نزول عذاب الهی و هلاکت

الذین کذّبوا ب_ایتنا إنّهم کانوا قوم سوء فأغرقن_هم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 41 - 9

9 - کیفر های الهی ، برخاسته از عملکرد ظالمانه خود انسان ها است .

فأخذتهم الصیحه بالحقّ . .. فبعدًا للقوم الظ_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 52 - 8

8 - رهبانیت و زهدورزی های بی جا ، ارتکاب اعمال ناشایست و شرک ورزی در عبادت ، انحراف از طریقه پیامبران

ی_أیّها الرسل کلوا من الطّیّب_ت . .. و إنّ ه_ذه أُمّتکم أُمّه وحده و أنا ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 2

2 - عقاید باطل و کردار های بد ، مایه وارد شدن زیان به سرمایه های وجودی انسان

و من خفّت موزینه فأُول_ئک الذین خسروا أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 16 - 3

3 - ارتکاب هر عمل خطا و ناپسند ، ظلم به خویشتن است .

قال ربّ إنّی ظلمت نفسی فاغفرلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 41 - 1

1 - عمل ناشایست انسان ها ، عامل رواج فساد و تباهی در پهنه گیتی است .

ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس

<بَرّ> (خشکی) و <بحر> (دریا)، کنایه از کره زمین است. لازم به ذکر است که <باء> در <بما> سببی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 51 - 3

3 - بدکرداری و زشت کاری ، دارای نتایج و پیامد های هلاکت بار دنیایی

فأصابهم سیّئات ماکسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 117

16 - فصلت - 41 - 25 - 11

11 - فریفتگی انسان به دنیا و اعمال ناشایست ، موجب گرفتار شدن به عذاب الهی

فزیّنوا لهم ما بین أیدیهم و ما خلفهم و حقّ علیهم القول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 34 - 9

9 - برخورد های نامناسب ، عامل تنش و اصطکاک در جامعه

ادفع بالتی هی أحسن . .. کأنّه ولیّ حمیم

از مفهوم آیه شریفه استفاده می شود که اگر محبت و مهرورزی، این قدرت را دارد که دشمن را به دوست واقعی تبدیل کند; پس معلوم می شود ریشه بسیاری از دشمنی ها، برخوردهای نامناسب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 46 - 2

2 - بدکاران ، گرفتار پیامد اعمال ناشایست خویش اند .

من أساء فعلیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 34 - 1،3

1 - غرق شدن کشتی ها در اثر عملکرد ناشایست انسان ها ، ناشی از اراده و مشیت خداوند است .

إن یشأ یسکن الریح . .. أو یوبقهنّ بما کسبوا

<إیباق> (مصدر <یوبق>) به معنای اهلاک و کنایه از غرق کردن است.

3 - انسان های گنه کار ، مستحق کیفر الهی و در معرض هلاکت و نابودی به واسطه اعمال ناشایست خویش

أو یوبقهنّ بما کسبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 37 - 5

5 - ارتکاب گناهان بزرگ و انجام اعمال زشت ، مانع بهره مندی انسان از نعمت های جاویدان اخروی

و ما عند اللّه خیر . .. الذین یجتنبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 39 - 5

5- جهان بینی غلط و نگرش جاهلانه به هستی ، ریشه عملکرد نادرست و مجرمانه انسان در صحنه حیات

إنّهم کانوا مجرمین . .. و ل_کنّ أکثرهم لایعلمون

از ارتباط این آیه با عبارت <إنّهم کانوا مجرمین>، استفاده می شود که ناآگاهی نسبت به حقانیت آفرینش، عامل گرایش امت های نابود شده به جرم پیشگی بوده است.

ص: 118

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 15 - 2

2 - نظام کیفر و پاداش الهی ، نظامی عادلانه و براساس عملکرد نیک و بد خود انسان

لیجزی قومًا بما کانوا یکسبون . من عمل ص_لحًا فلنفسه و من أساء فعلیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 18 - 9

9- کردار زیانبار و عصیانگرانه خود انسان ، عامل قطعی شدن عذاب بر او

و الذی قال لولدیه أُفّ . .. فیقول ما ه_ذا إلاّ أس_طیر الأوّلین . أُول_ئک ... کان

<إنّهم کانوا. ..>، بیانگر تعلیل است; یعنی، استمرار بر گناه و زیانکاری، موجب حتمیت عذاب الهی شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 12

12- قلب آدمی ، در سرشت خود ، پذیرای حق و عملکرد و روحیّات منفی او ، عامل جمود آن

طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

از تعبیر <طبع اللّه علی قلوبهم> استفاده می شود که قلب آدمی در ابتدا، پذیرای سخن حق و قادر به فهم پیام الهی است; ولی در نتیجه عواملی از سوی خود انسان، طبق اراده الهی، قلب کارایی اصلی خود را از دست می دهد و در برابر حق نفوذناپذیر می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 2 - 12،13

12 _ اعمال نیک انسان ، در معرض حبط و نابودی به وسیله بعضی از اعمال ناشایست

أن تحبط أعم_لکم و أنتم لاتشعرون

13 _ مترتب شدن کیفر بر بعضی از اعمال ناروا ، حتی با عدم توجه و علم انسان *

أن تحبط أعم_لکم و أنتم لاتشعرون

برداشت بالا بدان احتمال است که مراد از <أنتم لاتشعرون> این باشد که هر چند شما از روی غفلت مرتکب بی احترامی به پیامبر(ص) می شوید; اما غفلت، آثار شوم این عمل را نمی زداید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 28 - 5

5_ انحراف و کفر انسان های دوزخی ، ناشی از سوء اختیار خود آنان است ; نه معلول عوامل جبری .

و قد قدّمت إلیکم بالوعید

تعبیر <قد قدّمت إلیکم بالوعید> بدان معنا است که بر گمراهان، قبلاً اتمام حجت شده است و دیگر مجالی برای جدال و تخاصم نیست. لازمه اتمام حجت و مجرم بودن فرد، این است که او مجبور نبوده و به سوء اختیار خود، علیه حجت الهی اقدام کرده است.

ص: 119

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 15 - 8

8 - عذاب الهی و شدت آن ، پیامد و نتیجه رفتار زشت خود انسان ها است .

إنّهم ساء ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 8

8 - اعمال نیک و بد خلق ، بی تأثیر در ذات بی نیاز و ستوده خداوند

و من یتولّ فإنّ اللّه هو الغنیّ الحمید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 11 - 9

9 - نیک بختی یا بدبختی انسان پس از مرگ ، در گرو اعمال خوب یا بد او است .

و لن یؤخّر اللّه . .. و اللّه خبیر بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 18 - 3

3 - طغیان گری ، بازتاب نبود تزکیه و درست کاری در زندگی انسان

إنّه طغی . فقل هل لک إلی أن تزکّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 10 - 3

3 - گرفتاری به فرجام سخت ، پیامد کردار ناروا است .

و أمّا من بخل و استغنی . و کذّب بالحسنی . فسنیسّره للعسری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 51 - 1

1 - گرفتار شدن قشر مرفه و ناسپاس ملت های گذشته به عذاب و پیامد های ناگوار رفتار بد خود

إذا خوّلن_ه نعمه منّا . .. فأصابهم سیّئات ماکسبوا

فرزندان همراهان نوح(ع) در کشتی بودند، این افتخار را یافته اند که از هدایتهای کتاب آسمانی (تورات) بهره مند شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 52 - 4

4 - سرنوشت هر ملتی با عقاید و کردار خود آنان رقم می خورد ; نه با افکار و اعمال نیاکانشان .

قال فما بال القرون الأُولی . قال علمها عند ربّی

پاسخ موسی و هارون(ع) این بود که اقوام پیشین، آنچه انجام داده اند، نزد خداوند محفوظ است و خود می داند با آنان چه کند، فرجام آنها هر چه باشد، تأثیری در سرنوشت تو ندارد.

1 - تمامی گرفتاری ها و مشکلات زندگی آدمیان ، نتیجه عملکرد و دستاورد خود آنان است .

و ما أص_بکم من مصیبه فبما کسبت أیدیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 15 - 1

1 - بازتاب نتایج اعمال نیک و بد آدمی ، تنها متوجه خود او است .

من عمل ص_لحًا فلنفسه و من أساء فعلیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 19 - 5

5- هر فرد ، دریافت کننده تمامی اعمال خویش و پاداش و کیفر آن به شکلی کامل ، در جهان آخرت

و لیوفّیهم أعم_لهم و هم لایظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 32 - 13

13- بازتاب نهایی اعمال آدمیان ، تنها متوجه خود آنان است .

إنّ الذین کفروا و . .. و سیحبط أعم_لهم

از ارتباط <إنّ الذین کفروا. ..> با <سیحبط أعمالهم> و تأکید بر <لن یضرّوا اللّه شیئاً> _ با توجه به الغای خصوصیت _ استفاده می شود که اعمال انسان ها، در نهایت به خودشان باز خواهد گشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 21 - 10

10 - هر انسانی ، تنها در گرو اعمال خویش و ملازم با آن

کلّ امری بما کسب رهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 48 - 9

9 - پیامبر ( ص ) ، مأمور تسبیح و حمد پروردگار ، هم زمان با آغاز هر تلاش

و سبّح بحمد ربّک حین تقوم

درباره <حین تقوم> چندین احتمال از سوی مفسران مطرح شده است. به نظر می رسد ارتباط <و سبح> با <و اصبر لحکم ربّک> می تواند قرینه باشد بر این که مراد، هنگام برخاستن پیامبر(ص) برای انجام تبلیغ و رسالت است.

و یوم یرجعون إلیه فینبّئهم بما عملوا

10 - قیامت ، روز آگاه شدن انسان از حقیقت و نتیجه اعمال خویش

و یوم یرجعون إلیه فینبّئهم بما عملوا

19 - مدثر - 74 - 6 - 6

6 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : . . . قال رسول اللّه ( ص ) . . . فی قوله تعالی : < و لاتمنن تستکثر > قال : لاتستکثر ما عملتَ من خیر للّه ;

از امام صادق(ع) روایت شده است: رسول خدا(ص) در توضیح سخن خدای تعالی: <و لاتمنن تستکثر> فرمود: عمل خیری را که برای خداوند انجام می دهی، زیاد به حساب نیاور>.

یایها الذین ءامنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلم . .. و احذروا

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که متعلق <واحذروا> _ به قرینه آیه قبل _، پیروی از شیطان و انجام کارهای شیطانی باشد.

7 _ تحصیل تقوا و دوری از اعمال ناروا ، هدف دعوت خداوند از بنی اسرائیل به پذیرش تورات

خذوا ما ءاتینکم بقوه . .. لعلکم تتقون

9 _ رسیدن انسان ها به تقوا و پرهیزشان از عقاید ناصواب و اعمال ناروا ، از اهداف نزول کتاب های آسمانی بر ایشان است .

خذوا ما ءاتینکم بقوه و اذکروا ما فیه لعلکم تتقون

10 _ صلابت و جدیت انسان در دینداری ، رساننده وی به تقوا و دورسازنده وی از کردار های نارواست .

خذوا ما ءاتینکم بقوه . .. لعلکم تتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 46 - 15

15_ پرهیز از عمل جاهلانه ، پند و موعظه خداوند به حضرت نوح ( ع )

إنی أعظک أن تکون من الج_هلین

<موعظه> به معنای پنددادن و نصیحت کردن است. چنان چه متعلق آن رفتار و اخلاق پسندیده باشد ، مفاد آن ترغیب به انجام دادن است و اگر متعلق آن رفتار و اخلاق ناپسند باشد ، مفاد آن توصیه به انجام ندادن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 29 - 8

8- انسان نباید مرتکب عملی شود که مورد سرزنش قرار گیرد و از کرده خود پشیمان گشته و بر آن حسرت بخورد .

و لاتجعل یدک . .. فتقعد ملومًا محسورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 10 - 6

6 - پرهیز از بدکرداری و خطاپیشگی ، از مهم ترین فرمان های پیامبران به فرعون و اقوام پس از آنان و قوم لوط

و جاء فرعون . .. بالخاطئه . فعصوا رسول ربّهم

مطرح کردن سرپیچی اقوام یاد شده از فرمان های پیامبران _ پس از توصیف آنان به خطاپیشگی _ می تواند گویای این حقیقت باشد که دستورات پیامبران بر محور پرهیز این اقوام از خطاپیشگی بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 4 - 4

4 - ترک تلاش های نادرست و بسنده کردن به کوشش های سودمند ، توصیه خداوند به تمام انسان ها است .

إنّ سعیکم لشتّی

جواب قسم _ که در حقیقت مجموع شیوه ها و آثاری است که برای تلاش های گوناگون بشر، در آیات بعد آمده است _ در ضمن خود، دعوت کننده مردم به ترک تشتت در تلاش ها و ایجاد وحدت رویّه در کوشش های خویش و برگزیدن راهی است که به <یُسْری> منتهی شود.

ص: 133

11- همه انسان ها ، حتی پیامبر ( ص ) برای داشتن اخلاص و صداقت در عمل ، به امداد ویژه الهی نیازمندند .

و قل ربّ أدخلنی مدخل صدق و أخرجنی مخرج صدق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 46 - 2،3،4،5

2 - اخلاص در هر کاری ، شایسته و لازم است .

أن تقوموا للّه

3 - مردم ، موظف اند هر کاری را _ چه جمعی باشد و چه فردی _ فقط برای رضای خدا انجام دهند .

أن تقوموا للّه مثنی و فردی

<مثنی و فرادی> حال برای ضمیر فاعلی <تقوموا> است و کلمه <مثنی> کنایه از تعدد می باشد.

4 - مردم ، موظف اند همدیگر را در انجام هر کار خالصانه ، یاری دهند .

أن تقوموا للّه مثنی و فردی

احتمال دارد <مثنی> اشاره به این نکته باشد که مردم دو نفری به همدیگر کمک کنند.

5 - مردم ، موظف اند کار های خود را برای رضای خدا ، یک و یا دو نفره و به دور از غوغا سالاری و هیاهو انجام دهند .

أن تقوموا للّه مثنی و فردی

احتمال دارد سفارش به قیام برای خدا به صورت دو نفری (اقل جمع) و یا یک نفری، به خاطر پرهیز از هیاهو و هرچه خالصانه تر شدن آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 9 - 4

4- اعمال کافران ، به دلیل نداشتن انگیزه الهی ، فاقد پاداش در نزد خداوند

کرهوا ما أنزل اللّه فأحبط أعم_لهم

از مجموع آیه استفاده می شود که خداوند، در مقام بیان فلسفه حبط اعمال نیک کافران است; فلسفه ای که برای بشر معقول و قابل فهم است و آن این که وقتی کافران به انگیزه های نفسانی و غیر الهی کاری را انجام داده اند، چگونه ممکن است که در قبال آن از خداوند پاداش دریافت کنند.

فأمّا من أُوتی کت_به

6 - انسان ها هنگام حضور در پیشگاه خداوند نامه های اعمال خود را در اختیار داشته و به کردار خویش آگاهی یافته اند .

فمل_قیه . فأمّا من أُوتی کت_به بیمینه

<فاء> در <فأمّا> بیانگر ارتباط مفاد این آیه با ملاقات خداوند است که در آیه قبل مطرح شده بود.

ذلک هدی الله یهدی . .. و لو أشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون

فاعل <أشرکوا> انبیای الهی(ع) و هدایت شدگان به صراط مستقیم هستند. عنایت به این نکته و همچنین مفاد <کانوا یعملون>، که ماضی استمراری است، بر دو نکته یاد شده در برداشت فوق، یعنی <ارجمندی> و <تداوم>، گواه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 217 - 29

29 _ پایداری و ثبات در ایمان ، ملاکی برای ارزش اعمال نزد خداوند

و من یرتددکم منکم عن دینه فیمت و هو کافر فاولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا و الاخره

اعمال آنان که در ایمانشان راسخ نبودند و سرانجام مرتدّ شوند، حبط می شود و فاقد ارزش می گردد. بنابراین از ملاکهای ارزش اعمال، ثبات در ایمان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 22 - 4

4 _ اعمال کافران ، قاتلان انبیا و قاتلان عدالتخواهان ، فاقد اعتبار و ارزش اجتماعی *

انّ الذین یکفرون . .. حبطت اعمالهم

به نظر می رسد حبط عمل در دنیا، به معنای عدم اعتبار آن اعمال و نتایجش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 2،3

2 _ الهی بودن هدف و مسیر حرکت ، ملاک ارزش اعمال آدمی

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

مسلّماً انسانها یا می میرند و یا کشته می شوند، بنابراین آنچه دارای ارزش است و سعادت آدمی را در پی دارد، معنایی است که از <فی سبیل اللّه> به دست می آید که از آن تعبیر به الهی بودن هدف و مسیر حرکت شده است.

3 _ نفس هدف در تعیین رفتار و کردار انسانها

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 172 - 20

20 _ دشواری عمل ، موجب ازدیاد ارزش و پاداش آن در پیشگاه خداوند

الّذین استجابوا للّه و الرسول من بعد ما اصابهم القرح

چنانچه <الذین استجابوا> مبتدا باشد، جمله <من بعد ما اصابهم القرح>، _ که مستلزم دشواری حرکت برای جهاد است _ ، از شرایط وعده به اجر عظیم خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 4

4 _ منزلت و جایگاه اخروی انسان ها ، در گرو اعمال ایشان است ، نه ادّعا ها و آرزو های خیالی آنان !

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً یجز به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 140

6 - انفال - 8 - 74 - 5

5 _ در راه خدا بودن ، ملاک ارزش اعمال انسان ها در پیشگاه اوست .

جهدوا فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 20 - 3

3 _ ایمان توأم با عمل ، دارای ارزش در بینش الهی

الذین ءامنوا و هاجروا و جهدوا . .. أعظم درجه عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 54 - 4

4 _ ارزش اعمال در پیشگاه خدا ، مشروط به ایمان به او و رسالت پیامبر ( ص )

و ما منعهم أن تقبل منهم نفقتهم إلا أنهم کفروا باللّه و برسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 96 - 8

8- عمل همراه با سختی ، مرارت ، صبر و مقاومت ، دارای ارزش برتر

و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 105 - 7

7- عقیده و بینش انسان ، در ارجمندی یا پوچی اَعمال وی تأثیر مستقیم دارد .

کفروا . .. فحبطت أعم_لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 11

11 - ارزش اعمال انسان ، در گرو عقاید و باور های وی

أکذّبتم ب_ای_تی . ..أمّاذا کنتم تعملون

در این آیه، نخست سطحی نگری کافران مورد مذمت قرار گرفته و سپس با لحنی تحقیرآمیز، کردار آنان بی ارزش و حقیر شمرده شده است. این تقدم، نشانگر آن است که وقتی اندیشه غلط باشد، برای عمل ارجی نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 38 - 12

12 - ارزش اعمال ، در گرو اخلاص است .

ذلک خیر للذین یریدون وجه اللّه

ص: 141

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 39 - 6

6 - ارزش اَعمال ، در گرو اخلاص است .

و ما ءاتیتم من زکوه تریدون وجه اللّه

4 - نساء - 4 - 124 - 4،6

4 _ ایمان و عمل صالح ، معیار ارزش انسانهاست ; نه جنسیت ایشان .

و من یعمل من الصلحت من ذکر او انثی و هو مؤمن

6 _ ایمان ، شرط باروری اعمال صالح آدمی و ورود وی به بهشت

و من یعمل من الصلحت . .. و هو مؤمن فأولئک یدخلون الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 19 - 5

5 _ اعمال صالح انسان ها ، تنها در سایه ایمان به خدا و روز بازپسین ، ارزش می یابد .

أجعلتم سقایه الحاجّ و عماره المسجدالحرام کمن ءامن باللّه و الیوم الأخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 46 - 4،5

4- کار های ماندگارِ شایسته ، نزد خدا ، دارای ارزشی برترند .

و الب_قی_ت الص_لح_ت خیر عند ربّک

5- ارزش مال و فرزند و زندگی ناپایدار دنیا ، در قبال عملِ صالحِ جاودان ارزشی فرومایه و محدود است .

المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الب_قی_ت الص_لح_ت خیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 76 - 5

5- کار های شایسته ، نزد خداوند دارای ارزش برتر است .

والبقی_ت الص_لح_ت خیر عند ربّک ثوابًا

قید <عند ربّک> رساننده یکی از دو معانی زیر است: 1_ ثواب اعمال صالح نزد خداوند است و اعطای آن تضمین شده است. 2_ در پیشگاه خداوند و در تعالیم او، بهتربودن ثواب اعمال صالح قطعی و پذیرفته شده است; گرچه نزد دیگران و در دیدگاه آنان چنین نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 6

6 - ایمان آمیخته به عمل صالح ، دارای ارزش در بینش الهی

إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 67 - 3

3 - ایمان ، بدون عمل صالح و عمل صالح بدون ایمان ، در بینش الهی فاقد ارزش است .

ءامن و عمل ص_لحًا

ص: 144

با هم آمدن ایمان و عمل صالح، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 2

2 - توأم بودن ایمان با اعمال صالح ، دارای ارزش و پاداش است .

ءامنوا و عملوا الص_لح_ت فلهم جنّت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 28 - 6

6 - ایمان همراه با عمل صالح ، از ملاک های برتری و ارزشمند آدمی

أم نجعل الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت کالمفسدین فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 58 - 4

4 - ایمان و نیکوکاری ، از فضایل و ارزش های انسانی و الهی

و ما یستوی . .. الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و لا المسیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 33 - 6

6 - ارزش انسان ها ، در پرتو توحید ، عمل صالح و روحیه تسلیم در برابر خداوند است .

و من أحسن قولاً ممّن دعا إلی اللّه و عمل ص_لحًا و قال إنّنی من المسلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 26 - 6

6 - همراه بودن ایمان و عمل صالح ، دارای ارزش و تأثیر در نزد خداوند

الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت و یزیدهم من فضله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 3

3- صلاح پیشگی و حضور در همه میدان های ارزشی ، دارای ارج و ثمربخشی

و الذین . .. عملوا الص_لح_ت ... کفّر عنهم سیّئاتهم

تعبیر <الصالحات> با واژه جمع دارای الف و لام _ که می تواند فراگیری و استغراق راافاده کند _ می رساند که آنچه مایه تکفیر سیّئات و ثمربخشی است، حضور در همه میدان های صلاح و ارزشی است و نه روی آوری مقطعی و کوتاه مدت به بعضی از اعمال نیک.

ص: 145