و من یبتغ . .. و هو فی الاخره من الخاسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 10

10 - توجّه آدمی به آگاهی خداوند به انفاق و ایثار ، زمینه ساز انجام آن

لن تنالوا . .. فانّ اللّه به علیم

جلمه <اِن اللّه . .. >، به منظور تشویق ایثارگران و انفاق کنندگان، ایراد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 8

8 - توجّه به نظارت و آگاهی خداوند بر اعمال انسان ، عامل بازدارنده از کفر به آیات خداوند

و اللّه شهید علی ما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 99 - 14

14 - توجه به آگاهی خداوند نسبت به اعمال ، بازدارنده انسان از کردار زشت

و ما اللّه بغافل عمّا تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 104 - 12

12 - بیان فرجام و آثار مثبت اعمال خیر ، از شیوه های قرآن برای سوق دادن انسان ها به آن اعمال

و لتکن منکم امه . .. و اولئک هم المفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 115 - 6،10

6 - دانایی گسترده و همواره خداوند به تقواپیشگان

و اللّه علیم بالمتّقین

10 - توجه به دانایی گسترده و همواره خداوند ، برانگیزنده آدمی به سوی اعمال خیر و رعایت تقوای الهی

و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه و اللّه علیم بالمتّقین

به نظر می رسد هدف از تذکر به دانایی خدا و اعمال نیک و پاداش دهی به آن، برای تشویق و ترغیب به آن اعمال نیک باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 18،21

18 - دانایی همه جانبه خداوند ، به آنچه آدمیان در دل خویش پنهان دارند .

انّ اللّه علیم بذات الصدور

21 - توجه به دانایی خدا به تمامی اسرار دل ها ، زمینه ساز پرهیز آدمی از انحرافات

یا ایها الذین امنوا . .. ها انتم اولاء ... انّ اللّه علیم بذات الصدور

ص: 2

جمله <ان اللّه . .. > علاوه بر بیان این حقیقت که خداوند به نهان دلها آگاه است، به این هدف ایراد شده که انسانها با توجه به این حقیقت از انحرافات بپرهیزند; چرا که تمام افکار و اعمالشان در محضر و دید خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 120 - 14

14 - توجّه به احاطه خداوند بر تمامی اعمال و رفتار دشمنان دین ، از عوامل تقویت روحیه مسلمانان در برخورد با آنان

تمسسکم . .. انّ اللّه بما یعملون محیط

جمله <انّ اللّه . .. >، علاوه بر بیان احاطه علمی خداوند، برای این هدف نیز بیان شده است که مبادا مسلمانان پس از اینکه کینه توزی کافران برای آنان افشا شد، مضطرب شوند و روحیه خود را ببازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 6

6 - آگاهی خداوند ، از راز دل و اسرار افراد

و اللّه سمیع علیم. اذ همّت طائفتان

کلمه <همّت> از ماده <همّ> به معنای تصمیم و قصدی است که در دل، برای انجام کاری گرفته شود. و بنابر اینکه <اذ همّت> متعلّق به <سمیع> و <علیم> باشد، بیانگر علم خداوند به قصد و نیت انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 138 - 5

5 - توجّه به سنت های الهی در جوامع بشری و سرنوشت شوم تکذیب کنندگان ، هدایتگر تقواپیشگان و پندی برای آنان

قد خلت من قبلکم سنن . .. هدیً و موعظه للمتّقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 139 - 5،13

5 - توجّه به سنّت های الهی در فرجام شوم تکذیب کنندگان دین خداوند ، از میان برنده هر گونه حزن و اندوه و سستی از جامعه ایمانی

فسیروا . .. فانظروا کیف کان عاقبه المکذّبین ... و لاتهنوا و لاتحزنوا

اگر جمله <و لا تهنوا . .. >، عطف بر جمله <فانظروا کیف ...> باشد، معنای این دو آیه چنین می شود: شما محزون نباشید، عاقبت تکذیب کنندگانِ آیات الهی (دشمن شما مسلمانان)، نابودی است.

13 - آگاهی مؤمنان به ارزش ایمان ، مانع خودکم بینی

یا ایّها الّذین امنوا . .. و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین

چون فرض شده که مخاطبین آیه مؤمن هستند و مؤمن برتر است و نباید در مقابل کافران احساس ضعف کند (و لا تهنوا . .. ) ; بنابراین ضعف و اندوه مؤمنان، ناشی از غفلت آنان به ارزش ایمان خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 143 - 9

9 - اشتیاق مؤمنان به حضور در میدان جهاد و شهادت ، پس از آگاهی از درجات شهدای بدر

ص: 3

و لقد کنتم تمنّون الموت من قبل

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: فانّ المؤمنین لمّا اخبرهم اللّه بالّذی فعل بشهدائهم یوم بدر و منازلهم من الجنّه رغبوا فی ذلک فقالوا اللهمّ ارنا القتال نستشهد فیه.

_______________________________

تفسیر قمی، ج 1، ص 119 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 319، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 153 - 26

26 - توجّه به دانایی خداوند به جزئیترین اعمال ، زمینه ساز پرهیز از رفتار های ناپسند ( فرار از جنگ و . . . )

اذ تصعدون و لا تلون . .. و اللّه خبیر بما تعملون

جمله <و اللّه . .. >، برای ترغیب مخاطبان به پرهیز از اعمال ناپسند و تشویق به اعمال نیکو و خداپسند است که با توجّه به مورد آیه، مراد فرار از جنگ و نافرمانی از دستورات نظامی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 12

12 - حیات شهیدان و چگونگی آن فراتر از درک مردمان عادی و تنها در خور فهم کسانی همچون پیامبر ( ص ) *

و لا تحسبنّ . .. عند ربّهم یرزقون

از اینکه خداوند در آیات قبل همه مؤمنان را مخاطب قرار می دهد ولی در این آیه تنها خطابش را متوجّه پیامبر (ص) (و لا تحسبن به صیغه مفرد) کرده، می تواند اشاره به این معنا باشد که مضمون این آیه یعنی حیات شهیدان پس از شهادت، تنها در خور فهم پیامبر (ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 10

10 - درک صحیح انسان از خیر و شرّ خویش ، زمینه بخشش و انفاق از دارایی های خدادادی و پرهیز از بخل

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون بما اتیهم اللّه من فضله هو خیراً لهم بل هو شرّ لهم

15 - فاطر - 35 - 8 - 17

17 - توجه و ایمان به آگاهی همه جانبه خداوند بر احوال و رفتار کافران و گمراهان ، بازدارنده آدمی از حسرت و اندوه شدید نسبت به آنان

فلاتذهب نفسک علیهم حسرت إنّ اللّه علیم بما یصنعون

جمله <إنّ اللّه علیم. ..> تعلیل برای جمله <فلاتذهب نفسک علیهم حسرات> است; یعنی، از آن جایی که خداوند بر احوال کافران آگاه است، پس به حال آنان حسرت مخور. این معنا گویای دو مطلب است: 1- چون خدا بر احوال کافران آگاه است و آنان تحت نظر او قرار دارند، پس باید آنهارا به خدا واگذاشت و بیش از این بر آنان اندوه نخورد. 2- این سخن نوعی دلداری به پیامبر(ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 40 - 11،20

11 - ترس از خداوند ، بازدارنده انسان از سرکشی در برابر او است .

فأمّا من طغی . .. و أمّا من خاف مقام ربّه

تقابل طغیان گران و خداترسان در فرجام خویش، گویای ناسازگاری خداترسی با طغیان گری است.

20 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) . . . قال : من علم أنّ اللّه یراه و یسمع مایقول و یعلم ما یعمله من خیر أو شرّ فیحجزه ذلک عن القبیح من الأعمال فذلک الذی < خاف مقام ربّه و نهی النفس عن الهوی > ;

از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: . .. کسی که بداند خدا او را می بیند و آنچه را می گوید، می شنود و از آنچه عمل می کند - خوب یا بد - آگاه است و این دانستن مانع کارهای زشت او گردد; این شخص کسی است که از مقام پروردگارش ترسیده و نفس را از هوا بازداشته است>.

می تواند حاکی از مطلب یاد شده باشد.

7 - یونس - 10 - 65 - 7

7 - توجه به انحصار عزت برای خداوند و شنوایی و دانایی مطلق او ، برطرف کننده اندوه ایجاد شده از جنجال های تبلیغاتی دشمنان است .

و لا یحزنک قولهم إن العزه للّه جمیعاً هو السمیع العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 3

3- یوسف ( ع ) با یادآوری نعمت های الهی و توجه به ربوبیّت و علم و حکمت فراگیر خداوند ، خویشتن را در محضر او احساس کرد .

إن ربی لطیف لما یشاء إنه هو العلیم الحکیم. رب قد ءاتیتنی

تغییر سیاق ; یعنی، التفات از غیبت (إن ربی . .. إنه هو العلیم) به خطاب (رب قد ءاتیتنی) حاوی نکاتی است از جمله اینکه یوسف(ع) با یاد کردن از نعمتهای خدادادی و توجه به ربوبیّت و علم و حکمت مطلق الهی، به این حقیقت توجه پیدا کرد که خداوند حاضر و ناظر است. از این رو خود را در محضر او احساس کرد و او را مخاطب قرار داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 91 - 10،11

10- توجه انسان به احاطه علمی خداوند بر رفتارش ، مانع شکستن عهد و سوگند است .

و أوفوا . .. و لاتنقضوا ... إن الله یعلم ما تفعلون

11- اعتقاد و توجه به علم خداوند به همه اعمال آدمیان ، پشتوانه اجرای فرمان های اوست .

و أوفوا بعهد الله . .. إن الله یعلم ما تفعلون

برداشت فوق، از تعلیل <إن الله یعلم ما تفعلون> به دست می آید; یعنی، به عهد و پیمان خود با خدا وفادار باشید; چون که خدا از اعمال شما آگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 28 - 3

3- توجه انسان به علم مطلق خداوند ، عامل بازدارنده وی از معصیت و گناه

لایسبقونه . .. بأمره یعملون . یعلم ما بین أیدیهم و ما خلفهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 70 - 2

2 - توجه به علم و آگاهی خدا نسبت به همه موجودات آسمان و زمین و رخداد های آن ، زمینه ساز باور به احاطه علمی او نسبت به تمامی اعمال مردمان

فقل اللّه أعلم بما تعملون . .. ألم تعلم أنّ اللّه یعلم ما فی السماء و الأرض

استفهام در <ألم تعلم. ..> استفهام تقریری است; یعنی، مگر نمی دانی که خدا به هر آنچه که در آسمان و زمین است، آگاهی دارد. مقصود این که: خدایی که سراسر هستی در احاطه علمی او قرار دارد، به اعمال آدمیان - که جزئی از جهان اند - آگاهی دارد و هیچ گفته و کرده ای از آنان بر او پنهان نمی ماند.

ص: 7

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 21 - 21

21 - توجه و اعتقاد به شنوا و دانا بودن خداوند به تمامی گفته ها و رفتار های نهان و آشکار آدمی ، بازدارنده وی از ارتکاب فحشا و منکرات و پیروی از شیطان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتّبعوا خطوت الشیط-ن . .. فإنّه یأمر بالفحشاء و المنکر ..

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه است و در مقام تعلیل برای جملات پیشین می باشد. بنابراین هشدار خداوند به شنوا و دانا بودن خویش، پس از نهی از پیروی شیطان، می تواند به منظور بازداشتن انسان از گناه و فحشا و تضمین این بازدارندگی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 28 - 13

13 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به اعمال انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات الهی و پرهیز از نافرمانی او است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم و اللّه بما تعملون علیم

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (و اللّه بما تعملون علیم)، می تواند به منظور مطلب فوق ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 30 - 16

16 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به حرکات و رفتار انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات خدا و پرهیز از نافرمانی او است .

قل للمؤمنین یغضّوا . .. إنّ اللّه خبیر بما یصنعون

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (إنّ اللّه خبیر بما یصنعون)، می تواند به منظور این مطلب، ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 41 - 17

17 - توجه و اعتقاد انسان ها به آگاهی همه جانبه خداوند از اعمال و رفتار تمامی موجودات ، بر انگیزنده آنان به اطاعت و فرمانبری از او

ألم تر أنّ اللّه یسبّح له من فی السم-وت . .. و اللّه علیم بما یفعلون

یادآوری علم همه جانبه خداوند برای انسان ها در پایان آیه شریفه، می تواند حاکی از برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 53 - 14

14 - توجه و اعتقاد به با خبر بودن خداوند از تمامی رفتار و کردار آدمیان ، باز دارنده آنان از هر گونه نافرمانی و گناه است .

و أقسموا باللّه جهد أیم-نهم . .. إنّ اللّه خبیر بما تعملون

جمله <إنّ اللّه خبیر. ..> تذکری تهدیدآمیز به منافقان بود که به دروغ اظهار اطاعت می کردند; ولی در عمل به نافرمانی و گناه مشغول بودند. بنابراین هشدار به آگاهی خداوند از اعمال انسان ها، می تواند به منظور بازداشتن آنان از نافرمانی و گناه باشد.

ص: 8

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 64 - 12

12 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند ، بازدارنده آدمی از هر گونه نافرمانی از او

فلیحذر الذین یخالفون عن أمره . .. قد یعلم ما أنتم علیه ... و اللّه بکلّ شیء علیم

تذکر خداوند به علم همه جانبه خویش - در پایان سوره و پس از بیان یک سلسله دستورها و آموزش ها از آغاز سوره تا پایان آن (به ویژه جمله <فلیحذر الذین یخالفون عن أمره. ..>) - می تواند بیانگر نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 34 - 10

10 - توجه به علم مطلق الهی ، برانگیزاننده انسان به تهیه توشه ای مناسب برای قیامت است .

و اخشوا یومًا لایجزی والد عن ولده . .. إنّ اللّه عنده علم الساعه ... و ما تدری ن

یادآوری علم مطلق خداوند به امور، پس از سفارش به ترس از قیامت، می تواند اشاره به این نکته داشته باشد که حال که خداوند، از همه چیزها آگاه است و طبعاً، براساس علم خود، حساب رسی خواهد کرد، پس انسان ها، باید برای قیامت خود - که در آن، کسی فریادرس دیگری نیست - توشه ای فراهم کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 17

17 - توجه و ایمان به آگاهی همه جانبه خداوند بر احوال و رفتار کافران و گمراهان ، بازدارنده آدمی از حسرت و اندوه شدید نسبت به آنان

فلاتذهب نفسک علیهم حسرت إنّ اللّه علیم بما یصنعون

جمله <إنّ اللّه علیم. ..> تعلیل برای جمله <فلاتذهب نفسک علیهم حسرات> است; یعنی، از آن جایی که خداوند بر احوال کافران آگاه است، پس به حال آنان حسرت مخور. این معنا گویای دو مطلب است: 1- چون خدا بر احوال کافران آگاه است و آنان تحت نظر او قرار دارند، پس باید آنهارا به خدا واگذاشت و بیش از این بر آنان اندوه نخورد. 2- این سخن نوعی دلداری به پیامبر(ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 8

8 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به تمامی رفتار ها و حرکت های پنهانی و آشکار انسان ها ، بازدارنده آدمی از گناه و حق

ص: 9

ناپذیری است .

إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت بالا از این رو است که آیه شریفه در مقام تهدید به کافران و مشرکان حق ناپذیر است. بنابراین یادآوری آگاهی مطلق خداوند به رفتار نهان و آشکار انسان ها در شرایط تهدید، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 22 - 5

5 - توجه و باور آدمیان به آگاهی خداوند از تمامی اعمال آنان ، بازدارنده آنها از گناه و معصیت

و لکن ظننتم أنّ اللّه لایعلم کثیرًا ممّا تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 40 - 17

17 - توجه به آگاهی مطلق خداوند ، بازدارنده آدمی از اعمال ناشایست

لایخفون علینا . .. إنّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 25 - 10

10 - توجه به آگاهی خدا از افعال بندگان ، زمینه ساز توبه و روی آوری ایشان به درگاه او

هو الذی یقبل التوبه عن عباده . .. و یعلم ما تفعلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 84 - 7

7 - توجه به حکمت و علم گسترده خدا ، مستلزم بی نیاز شمردن او از شریک و مشاور

و هو الذی فی السماء إل-ه و فی الأرض إل-ه و هو الحکیم العلیم

تذکر به حکمت و علم گسترده خدا، در پایان جمله ای که نفی کننده شرک و اثبات کننده توحید است، می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 26 - 14

14- توجه به علم و نظارت الهی ، مانع تلاش های پنهانی انسان علیه دین

و اللّه یعلم إسرارهم

علم الهی، از آن جهت به منافقان تذکر داده شده تا آنان، با توجّه به این حقیقت، دست از خلاف کاری بردارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 4 - 20

20 - توجّه به قدرت ، علم و حکمت گسترده خداوند ، مایه اطمینان قلب مؤمنان در طریق ایمان .

أنزل السکینه . .. و للّه جنود السم-وت و الأرض و کان اللّه علیمًا حکیمًا

ص: 10

<للّه جنود. ..> دال بر حاکمیت و قدرت خداوند است و این که خداوند در پایان آیه به قدرت مطلقه و علم و حکمت گسترده خود اشاره کرده است; می تواند از آن جهت باشد که نفس توجّه مؤمنان به این حقیقت، خود وسیله ازدیاد ایمان و آرامش قلب آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 21 - 8

8 - توجّه به علم و قدرت الهی ، زمینه امیدواری مؤمنان به پیروزی راه ایمان

قد أحاط اللّه بها و کان اللّه علی کلّ شیء قدیرًا

از این که خداوند، پس از نوید دادن به قدرت و پیروزی مؤمنان در آینده، علم و قدرت خویش را به ایشان یادآور شده است; مطلب بالا را می توان نتیجه گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 1 - 10

10 - توجه به شنوایی و آگاهی خداوند ، مستلزم رعایت تقوا و سبقت نگرفتن بر حکم خدا و رسول

لاتقدّموا . .. و اتّقوا اللّه إنّ اللّه سمیع علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 16 - 7

7 - توجه به علم الهی ، بازدارنده انسان از گزافه گویی و بی صداقتی در دین

قل أتعلّمون اللّه بدینکم . .. و اللّه بکلّ شیء علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 18 - 6

6 - توجّه به علم و بصیرت الهی ، بازدارنده انسان از بی صداقتی در عقیده و ناخالصی در عمل

یمنّون علیک أن أسلموا . .. إنّ اللّه یعلم غیب ... و اللّه بصیر بما تعملون

تذکر به علم و بصیرت الهی، در پایان آیاتی که مدعیان ایمان را به سبب بی صداقتی ملامت کرده است، می تواند پیامدار معنای یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 4 - 4

4- توجّه به علم گسترده الهی ، زداینده شبهات انسان در امکان معاد

ذلک رجع بعید . قد علمنا ما تنقص الأرض منهم

از این که خداوند، در قبال شبهه کافران نسبت به معاد، علم ازلی خود را یاد آور شده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 11 - 11

11- توجّه به علم و قدرت الهی و نمود های رستاخیز در طبیعت ، زداینده هر شک در امکان معاد

ص: 11

قد علمنا ما تنقص الأرض منهم . .. أفلم ینظروا إلی السماء فوقهم کیف بنین-ها ... و

خداوند در پاسخ به شبهات منکران معاد، در این آیات به سه نکته اشاره کرده است: 1- علم، 2- قدرت، 3-نمودهای رستاخیز در طبیعت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 3 - 9

9 - توجه به آگاهی کامل خداوند به اعمال بندگان ، بازدارنده آنان از گناه و نافرمانی

و اللّه بما تعملون خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 13 - 14

14 - توجه به آگاهی کامل الهی به اعمال بندگان ، بازدارنده آنان از تخلف و نافرمانی در برابر دستورات خدا و پیامبر ( ص )

و أطیعوا اللّه و رسوله و اللّه خبیر بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 18 - 16

16 - توجه به آگاهی همه جانبه خداوند به اعمال ، زمینه ساز گرایش آدمی به تقوا

و اتّقوا اللّه إنّ اللّه خبیر بما تعملون

<إنّ اللّه خبیر. ..> در مقام تعلیل و بیانگر علت لزوم تقوا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 19

19 - توجه به آگاهی خدا از آشکار و نهان ، بازدارنده مؤمنان از ارتباط سرّی با کافران

تسرّون . .. و أنا أعلم بما أخفیتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 11 - 10

10 - توجه و اذعان به آگاهی همه جانبه خداوند به اعمال مردمان ، برانگیزاننده انسان به کار های نیک و پرهیز از کار های ناپسند

و اللّه خبیر بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 24 - 2

2 - توجّه به دانایی خداوند به افکار و کردار ، امکان گریز از عذاب الهی را منتفی می سازد .

و اللّه أعلم بما یوعون . فبشّرهم بعذاب ألیم

حرف <فاء>، بیانگر برداشت یاد شده است.

ص: 12

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 14 - 2

2 - توجّه به آگاهی و نظارت خداوند بر گفتار و کردار انسان ها ، دور سازنده آنان از تکذیب دین و روی گردانی از آن

أرءیت إن کذّب و تولّی . ألم یعلم بأنّ اللّه یری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 4

4 - توجّه به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی انسان ، بازدارنده او از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به مال

لکنود . .. لحبّ الخیر لشدید . أفلایعلم ... إنّ ربّهم بهم یومئذ لخبیر

و اعملوا ص-لحًا إنّی بما تعملون بصیر

یادآوری خداوند به آگاه بودنش از تمامی رفتارهای انسان ها - پس از توصیه آنان به انجام عمل صالح - می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه است و در مقام تعلیل برای جملات پیشین می باشد. بنابراین هشدار خداوند به شنوا و دانا بودن خویش، پس از نهی از پیروی شیطان، می تواند به منظور بازداشتن انسان از گناه و فحشا و تضمین این بازدارندگی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 28 - 13

13 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به اعمال انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات الهی و پرهیز از نافرمانی او است .

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم و اللّه بما تعملون علیم

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (و اللّه بما تعملون علیم)، می تواند به منظور مطلب فوق ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 29 - 6

6 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند به نهان و آشکار انسان ها ، بازدارنده آنان از گناه و نافرمانی است .

لیس علیکم جناح أن تدخلوا بیوتًا غیر مسکونه . .. و اللّه یعلم ما تبدون و ما تکتمو

تذکر به علم همه جانبه الهی در پایان آیه می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 30 - 16

16 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به حرکات و رفتار انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات خدا و پرهیز از نافرمانی او است .

قل للمؤمنین یغضّوا . .. إنّ اللّه خبیر بما یصنعون

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (إنّ اللّه خبیر بما یصنعون)، می تواند به منظور این مطلب، ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 41 - 17

17 - توجه و اعتقاد انسان ها به آگاهی همه جانبه خداوند از اعمال و رفتار تمامی موجودات ، بر انگیزنده آنان به اطاعت و فرمانبری از او

ألم تر أنّ اللّه یسبّح له من فی السم-وت . .. و اللّه علیم بما یفعلون

یادآوری علم همه جانبه خداوند برای انسان ها در پایان آیه شریفه، می تواند حاکی از برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می

ص: 15

تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 64 - 12

12 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند ، بازدارنده آدمی از هر گونه نافرمانی از او

فلیحذر الذین یخالفون عن أمره . .. قد یعلم ما أنتم علیه ... و اللّه بکلّ شیء علیم

تذکر خداوند به علم همه جانبه خویش - در پایان سوره و پس از بیان یک سلسله دستورها و آموزش ها از آغاز سوره تا پایان آن (به ویژه جمله <فلیحذر الذین یخالفون عن أمره. ..>) - می تواند بیانگر نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 7،8

7 - عقیده به آگاهی خداوند از تمامی رفتار ها و حرکت های توطئه آمیز کافران ، موجب دل گرمی و تسلی خاطر مبلغان اسلام و مدافعان عقیده توحیدی است .

فلایحزنک قولهم إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّا نعلم. ..> تعلیل برای نهی در <فلایحزنک> است; یعنی، چون خداوند بر تمامی رفتارهای آدمیان - از جمله کافران - آگاه است، پس نباید در برابر توطئه های آنان محزون بود; بلکه باید با دل گرمی و پشتکار به تبلیغ دین پرداخت.

8 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به تمامی رفتار ها و حرکت های پنهانی و آشکار انسان ها ، بازدارنده آدمی از گناه و حق ناپذیری است .

إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت بالا از این رو است که آیه شریفه در مقام تهدید به کافران و مشرکان حق ناپذیر است. بنابراین یادآوری آگاهی مطلق خداوند به رفتار نهان و آشکار انسان ها در شرایط تهدید، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 19 - 5

5 - آگاهی و اعتقاد به احاطه علمی خداوند بر وجود انسان ها ، بازدارنده آنان از هرگونه گناه و ستم

و ما للظ-لمین من حمیم . .. یعلم خائنه الأعین و ما تخفی الصدور

ذکر شدن آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها - پس از یادکردن از ستمکاران - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 4 - 6

ص: 16

6 - آگاهی و عقیده به علم همه جانبه خداوند به جهان و انسان ، بازدارنده انسان ها از نافرمانی و گناه

یعلم ما فی السم-وت . .. و ما تعلنون واللّه علیم بذات الصدور

1 - بقره - 2 - 184 - 22

22 - آگاهی به ارزش والای روزه ، زمینه ساز انجام آن است .

و أن تصوموا خیر لکم إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 215 - 13

13 - توجّه انسان به علم خداوند نسبت به اعمال خیر ، مُشوّق او برای انجام آن

و ما تفعلوا من خیر فانّ اللّه به علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 17

17 - نقش علم ، در کمال قانون

کتب علیکم . .. و اللّه یعلم و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 235 - 15،20

15 - توجّه ، به مغفرت و بردباری خداوند ، منشأ ایجاد امید به پاک شدن از گناهان

لا جناح . .. ان اللّه غفور حلیم

20 - توجه به دانایی خداوند به اسرار درون ، منشأ پرهیز از نیّات ناشایسته درونی

و اعلموا انّ اللّه یعلم ما فی انفسکم فاحذروه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 237 - 17

17 - توجّه به نظارت خداوند ، زمینه ساز عمل به احکام الهی و کسب تقوا

و ان طلّقتموهنّ . .. ان اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 244 - 7

7 - توجّه و ایمان به علم مطلق خداوند ، برانگیزاننده آدمی برای اقدام به پیکار در راه او

و قاتلو فی سبیل اللّه و اعلموا انّ اللّه سمیع علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 268 - 6

6 - توجّه به فحشاخواهی شیطان ، عامل بازدارنده انسان از پذیرش وسوسه های او

الشیطان یعدکم الفقر و یأمرکم بالفحشاء

بنابراینکه جمله <یأمرکم بالفحشاء>، تعلیلی برای جمله <یعدکم الفقر> باشد. یعنی به وعده ها و وسوسه های او گوش فرا ندهید; چه اینکه شما را به فحشا فرامی خواند.

ص: 18

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 270 - 9

9 - توجّه به علم خداوند به انفاق ها و نذر ها ، برانگیزنده آدمی به انفاق و وفای به نذر

و ما انفقتم من نفقه او نذرتم من نذر فانّ اللّه یعلمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 271 - 9

9 - توجّه به دانایی گسترده خداوند بر اعمال ، برانگیزنده آدمی به انفاق

ان تبدوا الصّدقات . .. و اللّه بما تعملون خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 274 - 4

4 - وعده الهی بر پاداش اهل انفاق ، بر انگیزنده آدمی به آن

فلهم اجرهم عند ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 280 - 12

12 - آگاهی به فرجام اعمال نیک ( صدقه ، گذشت از وامداران تنگدست و . . . ) برانگیزنده آدمی برای انجام آن اعمال

و ان تصدّقوا خیر لکم ان کنتم تعلمون

مفعول <تعلمون> در برداشت فوق خیر بودن صدقه گرفته شده است; و جواب شرط (ان کنتم تعلمون) محذوف می باشد یعنی: اگر به نیکی صدقه آگاه باشید صدقه خواهید داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 281 - 8

8 - توجه به قیامت و خوف از آن ، بازدارنده آدمی از اعمال ناشایست ( ربا و . . . ) و ترغیب کننده او به اعمال شایسته ( انفاق ، صدقه و . . . )

یا ایّها الّذین امنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما بقی من الرّبوا . .. و ان تصدقوا خیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 282 - 10

10 - مسؤولیّت دانشمندان و صاحبان هر فن ، در برابر شناخت ها و آگاهیهایشان

و لا یأب . .. کما علّمه اللّه

جمله <کما علّمه اللّه> می تواند بیان علّت لزوم کتابت بر توانای به نویسندگی باشد و همواره علّت، نشانگر یک قاعده کلی است. بنابراین هر علمی مسؤولیّت آفرین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 19

2 - بقره - 2 - 284 - 2

2 - توجّه به مالکیّت مطلقه الهی ، زمینه اجرای عدل و قسط و اجرای احکام او در روابط مالی و اقتصادی

اذا تداینتم بدین . .. و ان کنتم علی سفر ... للّه ما فی السّموات و ما فی الارض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 60 - 8

8 - توجه به این که تمامی حق از ناحیه پروردگار است ، برطرف کننده زمینه های تردید نسبت به معارف و تعالیم الهی

الحق من ربّک فلا تکن من الممترین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 141 - 4

4 - بروز نقطه های ضعف در جنگ و آگاهی از آن ، زمینه مناسبی برای خالص شدن مؤمنان از عیب ها و نقصها

ان یمسسکم قرح . .. نداولها بین النّاس ... و لیمحّص اللّه الّذین امنوا

چون <تمحیص> به معنای خالص سازی از عیب و نقص است و این خالص سازی نتیجه شکست مؤمنان فرض شده، می توان گفت که شکست مسلمانان باعث می شود که آنها عیبها و نقصهای خود را بشناسند و در رفع آن بکوشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 13،42

13 - بینش ها و شناخت های آدمی ، مؤثّر در شکل گیری خواسته های وی

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

42 - توجّه انسان به دانایی خداوند به انگیزه ها و کنش های درونی برحذردارنده وی از موضعگیری های ناروا

یظنّون باللّه . .. یخفون فی انفسهم ... و اللّه علیم بذات الصّدور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 7،16

7 - حسرت و افسوس فراریان از میدان نبرد ، پس از دانستن این که حیات و مرگ تقدیر الهی است .

لا تکونوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

بنابر اینکه <لیجعل> متعلق به محذوف باشد; یعنی بیان این حقیقت که مرگ و حیات تقدیر الهی است، برای این بود که متخلفان از جنگ بر کرده خویش حسرت برند. زیرا معلوم می شد که اگر در جنگ شرکت می کردند، چون مقدّر نبود، کشته نمی شدند.

16 - توجّه به نظارت و بینایی خداوند به کردار آدمیان ، برانگیزنده آدمی به نبرد و پیکار در راه خدا ( اعمال پسندیده )

انّ الّذین تولّوا منکم . .. و اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 21

21 - توجّه به دانایی خداوند بر راز دل ها و عملکرد های آدمی ، زمینه ساز پرهیز از نفاق و ارتکاب اعمال ناپسند

و اللّه اعلم بما یکتمون

ص: 20

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 176 - 12

12 - شناخت سنن الهی و توجّه به تدبیر وی درباره مخالفان اسلام ، موجب رفع اندوه از عملکرد آنان

و لا یحزنک . .. یرید اللّه الّا یجعل لهم حظّا فی الاخره

جمله <یرید اللّه . .. >، دالّ بر سنّت الهی در محروم کردن کافران از بهره های اخروی است و خداوند با شناساندن این سنّت خویش، پیامبر (ص) را از غم و اندوه بازداشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 5،27

5 - توجّه به از جانب خدا بودن دارایی ها ، آسان کننده انفاق و بخشش و بیانگر زشتی و شناعت بخلورزی

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون بما اتیهم اللّه من فضله

تذکّر خداوند به اینکه داراییهای شما، فضلی از جانب اوست (بما آتیهم اللّه من فضله)، برای این هدف است که انفاق را بر آدمی آسان کند و زشتی بخل را بر او آشکار سازد.

27 - توجّه به مالکیّت مطلق خداوند و توجّه به آگاهی او از اعمال آدمی ، آسان کننده انفاق و زمینه ساز پرهیز از بخلورزی

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون . .. و للّه میراث السّموات و الارض و اللّه بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 189 - 3

3 - توجّه به مالکیّت و فرمانروایی مطلق خداوند ، زمینه پرهیز از شکستن میثاق ، کتمان حقایق ، دین فروشی و خودپسندی

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه . .. و لا تکتمونه ... و اشتروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 12

12 - توجّه به ربوبیّت خداوند ، زمینه درخواست و انتظار آمرزش گناهان از او

ربّنا فاغفرلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 198 - 4

4 - توجّه به ربوبیّت الهی ، زمینه گرایش به تقوا

لکن الّذین اتّقوا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 47 - 3

3 - آشنایی اهل کتاب با وحی و کتب آسمانی ، مقتضی ایمان آنان به قرآن

یا ایها الذین اوتوا الکتب امنوا بما نزّلنا

مخاطب قراردادن یهود و نصارا با عنوان اهل کتاب و تصریح به اینکه قرآن از جانب خداوند است، استدلالی بر لزوم ایمان

ص: 21

آوردن اهل کتاب به قرآن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 14

14 - دانایی به حقیقت اعمال و واقعیت گناه ، بازدانده آدمی از خطا و گناه *

و لولا فضل اللّه علیک و رحمته لهمت طائفه . .. و علمک ما لم تکن تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 137 - 10

10 - ارتکاب گناهانی همچون شرابخواری ، زنا و نپرداختن زکات ، با اعتقاد به گناه بودن آنها ، کفر است .

إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا

ابو بصیر از معصوم(ع) روایت کرده است که پس از تلاوت <ان الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا ثم ازدادوا کفراً> امام فرمود: من زعم ان الخمر حرام ثم شربها، و من زعم ان الزنا حرام ثم زنی، و من زعم ان الزکوه حق و لم یؤدها.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 281، ح 288; نورالثقلین، ج 1، ص 563، ح 623.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 167 - 5

5 - رفتار های آدمی برخاسته از نگرش ها و باور های وی *

إنّ الذین کفروا و صدوا عن سبیل اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که عطف <صدوا> بر <کفروا> از باب عطف سبب بر مسبب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 13

13 - علم و ایمان در قیامت و حضور در پیشگاه خداوند ، مانع از استکبار و بازماندن از عبادت خدا

لن یستنکف المسیح . .. و من یستنکف عن عبادته و یستکبر فسیحشرهم إلیه جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 2 - 48

48 - توجه به کیفر سخت الهی ، زمینه ساز تقواپیشگی و پرهیز از همکاری در گناه

و لاتعاونوا علی الاثم و العدون واتقوا اللّه إنّ اللّه شدید العقاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 49 - 30

30 - توجه رهبران دینی به پلیدی و ناپاکی گروه بسیاری از مردم ، مانع حزن و اندوه آنان بر سرپیچی برخی از مردم از دین و احکام آن

فان تولوا . .. و إن کثیراً من الناس لفسقون

ص: 22

چنانچه هدف از جمله <فاعلم . ..>، بازداری زاید پیامبر(ص) از حزن و اندوه باشد، می توان جمله <ان کثیراً> را بیانگر علت آن دانست ; یعنی ای پیامبر(ص) بسیاری از مردم فاسقند و خداوند هدایت آنان را اراده نکرده است. بنابراین بر رویگردانی آنان از دین و احکام آن محزون مباش.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 83 - 6

6 - گرایش مسیحیان عصر بعثت به اسلام ، برخاسته از آگاهی آنان بر حقانیت قرآن

تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <الحق> قرآن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 95 - 23

23 - توجه به عزت و انتقامگیری خداوند زمینه ترک محرمات

و اللّه عزیز ذو انتقام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 97 - 11

11 - آگاهی انسان ها به علم گسترده خداوند ، از اهداف بیان نقش کعبه و ماه های حرام و قربانی در قوام جامعه

جعل اللّه . .. ذلک لتعلموا إنّ اللّه یعلم ما فی السموت و ما فی الارض

<ذلک> می تواند اشاره به بیان مطالب یاد شده باشد، یعنی خداوند فلسفه ایجاد کعبه و نیز احکام مربوط به آن را بیان کرد تا انسانها بدانند افعال خداوند و احکام او عالمانه و دارای اهدافی والاست و این را نشان و علامتی از علم گسترده خداوند بشمارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 108 - 2

2 - توجه به احکام و قوانین شهادت بر وصیت ( نقض شهادت های دروغین و بازگشت حق سوگند به دیگران ) ، مایه هراس از ادای شهادت دروغ و زمینه ساز ادای شهادت به راستی و درستی

او یخافون ان ترد أیمن بعد أیمنهم

ضمیر در <یخافوا> و <ایمنهم> به شاهدان نخست بر می گردد و مراد از رد یمین <ترد أیمن) بازگشت حق سوگند به دیگران است. بنابراین <او یخافوا ان ترد...> یعنی تا شاهدان نخست بترسند که سوگند آنان نادیده انگاشته شده و حق سوگند به دیگران بازگردانده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 10

10 - توجه به آفرینش مجموعه جهان هستی به دست خداوند، زمینه ساز اعتقاد به توحید ربوبی است.

الحمد للّه الذی خلق السموت و الأرض . .. ثم الذین کفروا بربهم یعدلون

ص: 23

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 2 - 10،11

10 - توجه انسان به آفرینش و مرگ خویش، زمینه شناخت ربوبیت یگانه خداوند

بربهم یعدلون. هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا ... ثم أنتم تمترون

11 - مطالعه در آفرینش انسان و مرگ و حیات وی، زداینده تردید در یگانگی خداوند

هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا . .. ثم أنتم تمترون

از جمله <ثم أنتم تمترون>، که بیان استبعاد هر گونه تردید در یگانگی خداوند پس از توجه به مضامین صدر آیه است، چنین برمی آید که بعد از این توجه، علی القاعده نباید تردیدی در توحید و اعتقاد بدان وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 3،25

3 - درستی اعتقادات بنیادی هر فرد در ارتباطی عمیق با سطح بینش و معرفت او به خداوند است.

و ما قدروا الله حق قدره إذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شیء

چون انکار رسالت را در آیه شریفه معلول نقص معرفت درباره خداوند دانسته است، و تفاوتی نیز بین این عقیده و دیگر عقاید اصولی نیست، بنابراین کلیه عقاید دارای چنین ارتباطی است.

25 - کسانی که آگاهانه و از سر عناد و لجاجت حقایق را منکر شوند، فاقد ارزش هستند.

ما أنزل الله علی بشر . .. قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون

کاربرد واژه <ذر> درمواردی است که چیزی را به جهت حقارت و بی ارزشی آن رها کرده و از آن بگذرند. آیه شریفه نیز در مقام فرمان به ترک مخاصمه با یهودیانی که به جهت عناد با پیامبر(ص) اصل نزول وحی بر بشر را منکر شده اند، این واژه را به کار برده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 97 - 6

6 - دانش شرط راهیابی انسان به شناخت خداوند و یگانگی او از طریق سیر در طبیعت است.

فالق الإصباح . .. قد فصلنا الأیت لقوم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 102 - 8

8 - توجه به انحصار ربوبیت و خالقیت خداوند برانگیزنده آدمی به پرستش اوست.

ذلکم الله ربکم لا إله إلا هو خلق کل شیء فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 104 - 4

4 - نقش اساسی ارائه آگاهی و بینش در تربیت و پرورش

قد جاءکم بصائر من ربکم

ذکر نام مقدس <رب>، با ضمیر خطاب <کم> پس از بیان ارائه بینشها، بیانگر این است که این کار از جمله شؤون ربوبیت، و بالطبع در تربیت و پرورش مؤثر است.

ص: 24

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 105 - 8

8 - علم و آگاهی، زمینه درک و پذیرش آیات الهی است.

لنبینه لقوم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 156 - 2

2 - هدایت نایافتگان در صورت آگاهی از وجود قرآن، هیچ عذری در پیشگاه خدا نخواهند داشت.

هذا کتب أنزل نه . .. أن تقولوا إنما أنزل الکتب علی طائفتین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 11

11 - نهایت تذلل و تضرع آدم و حوا در پیشگاه خدا، پس از توجه به خطای خویش

ربنا ظلمنا . .. لنکونن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 23

23 - توجه به ربوبیت خدا و علم همه جانبه او ، مستلزم توکل کردن بر وی و پایداری در برابر تهدید دشمنان

وسع ربنا کل شیء علماً علی اللّه توکلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 98 - 4

4 - بیان فرجام کفرپیشگان بی تقوا ، از روش های قرآن در هدایت مردم به ایمان و تقواست .

و لکن کذبوا فأخذنهم . .. أو أمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 175 - 12

12 - شیطان ناتوان از گمراه کردن کسانی که معارف و آیات الهی را بخوبی بشناسند و به آنها پایبند باشند .

فانسلخ منها فأتبعه الشیطن

از اینکه شیطان پس از فاصله گرفتن بلعم باعورا به تعقیب او می پرازد، معلوم می شود پیش از آن به وی دسترسی نداشته و از گمراه کردن او ناتوان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 188 - 11

11 - علم ، زمینه ساز رفاه و آسایش و دور ماندن از ضرر ها و سختیها

لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر و ما مسنی السوء

ص: 25

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 20 - 7

7 - آگاهی به تکالیف الهی از شرایط مسؤولیت انسان در برابر آن

و لاتولوا عنه و أنتم تسمعون

در برداشت فوق جمله حالیه <و أنتم تسمعون> قید برای <أطیعوا> و <لاتولوا> گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 24 - 13،15

13 - توجه به علم کامل خداوند بر اندیشه ها ، زمینه ساز اجابت دعوت خدا و رسول و پرهیز از نفاق و دورویی

لاتکونوا کالذین قالوا سمعنا و هم لایسمعون . .. و اعلموا أن اللّه یحول

15 - توجه انسان ها به حشر قهری ایشان به پیشگاه الهی ، زمینه ساز گرایش آنان به اجابت دعوت خدا و رسول

یأیها الذین ءامنوا استجیبوا . .. و أنه إلیه تحشرون

هدف از بیان حشر آدمیان به سوی خداوند پس از <استجیبوا . .. >، ایجاد زمینه برای اجابت دعوت خدا و رسول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 25 - 6

6 - توجه به شدت عقاب الهی ، زمینه ساز پرهیز از گناهان و ستمگریها

و اتقوا فتنه . .. و اعلموا أن اللّه شدید العقاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 11 - 7

7 - علم و دانش ، زمینه و ابزار فهم معارف قرآن

و نفصل الأیت لقوم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 41 - 11

11 - کسب ارزش های واقعی ، در پرتو علم و شناخت میسّر است .

ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 44 - 6

6 - توجه تقواپیشگان به آگاهی خداوند به احوالشان ، مایه دلگرمی آنان در جهاد

أن یجهدوا . .. و اللّه علیم بالمتقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 70 - 10

ص: 26

10 - مسؤولیت آور بودن علم و آگاهی

ألم یأتهم نبأ الذین من قبلهم قوم نوح . .. و المؤتفکت

برداشت فوق با توجه به این است که توبیخ منافقان و کافران از آن رو صورت گرفته که آنان پس از آگاهی به فرجام شوم کفر، بازهم راه خطا را پیموده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 97 - 10

10 - دانش و فرهنگ بالای اجتماعی ، زمینه ساز درک عمیق تر حدود و احکام الهی ، و نیز پذیرش آن

الأعراب . .. أجدر ألّا یعلموا حدود ما أنزل اللّه

بیان اینکه <بدویان> از درک حدود خدا دورند، إشعار به این معنا دارد که: متمدن بودن و برخورداری از دانش، زمینه ای بهتر برای شناخت حدود خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 20

20- مردم ، در صورت آگاهی از براهین توحید ، به یکتاپرستی گرایش خواهند یافت .

و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 76 - 29

29- علم و آگاهی مایه برتری است .

نرفع درج-ت من نشاء و فوق کل ذی علم علیم

برداشت فوق، از ارتباط در دو جمله <نرفع. ..> و <فوق کل ذی علم علیم> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 41 - 16

16- علم و آگاهی ، وسیله تشخیص ارزش های برتر است .

و لأجر الأخره أکبر لو کانوا یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 43 - 13

13- علم ، عامل هوشیاری انسان و آگاه شدن وی به حقایق

فسئلوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون

<ذکر> در لغت بودن چیزی (صورت علمی) در قلب است و طبق این معنا <ذکر> ضد غفلت و نسیان خواهد بود. مراد از <أهل الذکر>» به قرینه <لاتعلمون» اهل علم است. با توجه به اینکه از علم به <ذکر» تعبیر شده است، می توان نکته یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 27

9 - نحل - 16 - 89 - 19

19- علم ، مقدمه هدایت و هدایت ، زمینه ساز جلب رحمت الهی و رحمت ، موجب بشارت و سرور مسلمانان حقیقی است .

و نزّلنا علیک الکت-ب تبی-نًا لکلّ شیء و هدًی و رحمه و بشری للمسلمین

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که ترتیب در آیه، ترتیب رتبی باشد; یعنی، هر یک از آنها مقدمه دیگری باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 107 - 7،9،11،14

7- علم و آگاهی ، دارای نقشی مؤثر در پیدایش ایمان و جهل از موانع آن

إن الذین أُوتوا العلم من قبله یخرّون للأذقان سجّدًا

9- علم ، وسیله ای بس ارزشمند برای راه یافتن به حقیقت و قبول تعالیم دین

إن الذین أُوتوا العلم من قبله یخرّون للأذقان

11- ایمان برخاسته از علم و آگاهی ، ایمانی ارزشمند و ستودنی است .

ءامنوا به أو لاتؤمنوا إن الذین أُوتوا العلم . .. یخرّون للأذقان

14- تأثیر سطح دانش مردم ، در مقدار بهرهوری آنان از معارف قرآنی

إن الذین أُوتوا العلم . .. یخرّون للأذقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 51 - 2

2- داشتن اطلاع و آگاهی همه جانبه به ابعاد امور ، شرط ضروری ولایت و سرپرستی است .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی . .. ما أشهدتّهم خلق السم-وت والأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 66 - 5

5- موسی ( ع ) برای رسیدن به رشد و تکامل َ برتر از راه تحصیل دانش ، در تلاش بود .

هل أتّبعک علی أن تعلّمن ممّا علّمت رشدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 68 - 5

5- آگاهی و شناخت ، زمینه ساز صبر و شکیبایی است .

و کیف تصبر علی ما لم تحط به خبرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 11

11- علم مسؤولیت آور و عالمان و آگاهان ، وظیفه دار هدایت کردن دیگران

قد جاءنی من العلم . .. فاتّبعنی

حضرت ابراهیم(ع)، مسؤولیت هدایت گری خود را ناشی از علم و آگاهی خود دانسته است. بیان این نکته از زبان ابراهیم(ع) در قرآن، گویای نقش دانش و مسؤولیت آفرینی آن است.

ص: 28

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 70 - 8

8- توقف داوری صحیح و تعیین مراتب و درجات ، بر آگاهی کامل

ثمّ لنحن أعلم بالذین هم أولی بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 54 - 6

6 - علم ، مایه سلامت قلب و جان و جهل ، موجب قساوت و بیماردلی

لیجعل . .. فتنه للذین فی قلوبهم مرض ...و لیعلم الذین أُوتوا العلم أنّه الحقّ من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 9

9 - ایمان متکی به شناخت ، ایمانی استوار و تزلزل ناپذیر

فأُلقی السحره س-جدین . .. قالوا لاضیر

چون ساحران خود اهل شناخت بودند و به آسانی معجزه موسی را از افسون تمایز دادند و به حقانیت وی پی بردند، به درجه ای از ایمانی رسیدند که نمی شد با هیچ شکنجه ای آن را از آنان گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 40 - 4،15

4 - علم ، منشأ قدرت

قال الذی عنده علم من الکت-ب أنا ءاتیک به قبل أن یرتدّ إلیک طرفک

وصف <عنده علم. ..> اشعار به علیت دارد; یعنی، چون به دانش آن کتاب آگاهی داشت، توانست به خواسته سلیمان جامه عمل بپوشاند.

15 - برخورداری از علم و قدرت ، زمینه توجه مردان الهی به مسؤولیت و وظایف برتر خود

فلمّا رءاه مستقرًّا عنده قال ه-ذا من فضل ربّی لیبلونی

برداشت یاد شده از آن جا است که سلیمان(ع) با مشاهده قدرت دربار خویش، متذکر گشت که هدف از این تفضلات و امکانات، امتحان و آزمون او است و باید به هوش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 42 - 6

6 - علم و معرفت ، زمینه ساز خضوع و تسلیم انسان در برابر حق

و أُوتینا العلم من قبلها و کنّا مسلمین

تقدیم <علم> بر <اسلام> می تواند بیانگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 52 - 5

ص: 29

5 - علم و دانش ، زمینه ساز درک آیات و نشانه های خدا و موجب پندآموزی از درس های نهفته در سرگذشت اقوام هلاک شده پیشین

إنّ فی ذلک لأیه لقوم یعلمون

قید <لقوم یعلمون> نشانگر آن است که جهل و نادانی، مانع از شناخت درس ها و آیات الهی است و تنها با داشتن درک و پیش فرض های معرفتی، می توان از آیات الهی پند گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 54 - 8

8 - ارتکاب فحشا از روی آگاهی ، دارای زشتی و جرم بیشتر

أتأتون الف-حشه و أنتم تبصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 78 - 2

2 - اعتقاد قارون به نقش تعیین کننده دانش و ابتکار در دستیابی انسان به مال و ثروت و نه لطف و احسان خداوند

إذ قال له قومه . .. أحسن کما أحسن اللّه إلیک ... قال إنّما أُوتیته علی علم عندی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 3 - 5

5 - آگاهی یافتن از جریان سنت آزمایش الهی در میان مؤمنان گذشته ، آسان کننده پذیرش آن برای مدعیان ایمان است .

أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا ءامنّا و هم لایفتنون. و لقد فتنّاالذین من قبلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 43 - 8

8 - تمثیلِ بی بنیادیِ شرک به خانه عنکبوت ناشی از علم و برهان است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتًا . .. و تلک الأم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 47 - 6

6 - برخورداران از علم و آگاهی به معارف آسمانی ، برای پذیرش قرآن ، از دیگران آماده ترند .

أنزلنا إلیک الکت-ب فالذین ءاتین-هم الکت-ب یؤمنون به

<آتیناهم الکتاب> مشعر به این حقیقت است که اهل کتاب، از آن جهت که با داشتن کتاب، آگاهی هایی در زمینه معارف آسمانی به دست آورده اند، زمینه مناسب تری برای پذیرش حقانیّت قرآن دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 64 - 8

8 - انسان ها ، در صورت آگاهی و اطلاع از سرگرمی و بازی بودن دنیا و حیات واقعی بودن عالم آخرت ، از دنیا دست می کشیدند و به آخرت روی می آوردند .

ص: 30

و ما ه-ذه الحیوه الدنیا إلاّ لهو . .. و إنّ الدار الأخره لهی الحیوان لو کانوا یع

برداشت بالا بنابر محذوف بودن جواب <لو> است و آن، چیزی مانند این فراز است: <لرغبوا فی الأخره و زهدوا فی الدنیا>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 22 - 6

6 - علم و آگاهی ، دارای نقشی اساسی در شناخت و تشخیص آیات الهی است .

إنّ فی ذلک لأی-ت للع-لمین

موارد یاد شده، برای همه، آیه است. این که از بین همه انسان ها، عالمان را ذکر کرده، گویای حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 6 - 7

7 - لازمه علم و آگاهی ، قضاوت صحیح و واقع بینانه درباره تعالیم نازل شده از جانب خداوند است .

و یری الذین أُوتوا العلم الذی أُنزل إلیک من ربّک هو الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 29 - 18

18 - تنها در سایه علم و آگاهی ، می توان به عمق مثل های قرآن پی برد و از آن درس آموخت .

ضرب اللّه مثلاً رجلاً . .. بل أکثرهم لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 49 - 14،19

14 - علم و آگاهی ، زمینه توسعه اقتصادی و برخورداری از رفاه و آسایش

ثمّ إذا خوّلن-ه نعمه منّا قال إنّما أُوتیته علی علم

از آهنگ این آیه استفاده می شود که آنچه محکوم و مردود است، نادیده گرفتن نقش خدا به عنوان منشأ اصلی نعمت ها و تکیه کردن بر تلاش و دانش خود است; نه این که آیه شریفه درصدد نفی نقش دانش و تلاش بشر در توسعه اقتصادی و رفاه است.

19 - بیشتر انسان ها از منشأ اصلی نعمت ها و آسودگی ها ( خدایی بودن آنها ) و مقدار تأثیر دانش بشری در پدید آمدن آنها ، بی خبر و ناآگاه اند .

قال إنّما أُوتیته علی علم بل هی فتنه و ل-کنّ أکثرهم لایعلمون

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که متعلق علم در <لایعلمون>، مطلبی باشد که از جمله <قال إنّما أُوتیته. ..> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 51 - 2

2 - رفاه مندی و برخورداری از نعمت ها در سایه تلاش و دانش اقتصادی ، در صورت همراه بودن آن با ناسپاسی و غفلت از منشأ خدایی آنها ، هلاکت و بدبختی در دنیا را در پی خواهد داشت .

فما أغنی عنهم ما کانوا یکسبون فأصابهم سیّئات ما کسبوا

ص: 31

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 12 - 4

4 - گرایش به شرک ، پس از آگاهی از یگانگی خداوند ، موجب عذاب گریزناپذیر در قیامت است .

فهل إلی خروج من سبیل . ذلکم بأنّه إذا دعی اللّه وحده کفرتم و إن یشرک به تؤمنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 83 - 3،5

3 - برخورداری از دانش و تجربه بشری در اداره زندگی ، موجب غرور و احساس بی نیازی برخی از اقوام قدرتمند پیشین ، از تعالیم آسمانی و پیامبران الهی گردید .

فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا بما عندهم من العلم

درباره این که مقصود از علم در این آیه چیست؟ چند احتمال از سوی مفسران ابراز شده است; بهترین آنها دو احتمال می باشد: 1- مقصود علوم بشری است که موجب به وجود آمدن تمدن و قدرت بسیار گردید و در نتیجه اقوام گذشته احساس می کردند که نیازی به تعالیم آسمانی برای تأمین زندگی خود ندارند. 2- مراد آگاهی هایی است که آن اقوام درباره عقاید خویش داشتند; آن چنان که موجب غرور آنان شده و خود را از تعالیم آسمانی بی نیاز می دانستند. گفتنی است برداشت یاد شده مبتنی بر احتمال نخست است.

5 - علوم و تجربه های بشری ، نمی تواند جایگزین تعالیم الهی و تجربه های پیامبران شود و انسان را از آنها بی نیاز سازد .

فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت فرحوا بما عندهم من العلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 12 - 15

15 - قدرت و آگاهی ، پشتوانه مدیریت و تدبیر شایسته

خلق الأرض . .. ذلک تقدیر العزیز العلیم

آمدن صفت <عزیز> و <علیم> پس از بیان آسمان، زمین و. .. اشاره به این واقعیت دارد که آفرینش زیبا و مستحکم، تکیه بر قدرت و علم دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 53 - 5

5 - دانش بشر و دریافت های علمی او ، در پهنه طبیعت و وجود انسان ، هموارکننده راه درک حقانیت پیام وحی

سنریهم ءای-تنا فی الأفاق و فی أنفسهم حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ

خداوند حقایقی را در قرآن در مورد انسان مطرح نموده است. از انطباق آن با واقعیت وجودی انسان، حقانیت قرآن آشکار می گردد.این برداشت در صورتی است که ضمیر در <أنّه>، به قرآن باز گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 14 - 9

9 - حفظ وحدت دینی و پرهیز از دسته بندی های مذهبی ، ره آورد رشد تربیتی و اخلاقی جامعه و نه صرف آگاهی فکری

و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغیًا بینهم

ص: 32

از این که جوامع پیشین، با وجود علم و آگاهی، به واسطه کمبود خصایل شایسته اخلاقی (خوی تجاوزگری و فزون طلبی) به تفرقه روی آوردند، استفاده می شود که صرف آگاهی فکری در حفظ و ایجاد وحدت دینی کافی نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 7 - 6

6 - شناخت تاریخ و آگاهی از موضع گیری های همگون کافران در برابر پیامبران ، مانع نگرانی و دلسردی رهبران دینی است .

و کم أرسلنا . .. إلاّ کانوا به یستهزءون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 86 - 5،7

5 - شفاعت اخروی ، متکی بر علم و آگاهی است ; نه بیهوده و بدون ملاک .

إلاّ من شهد بالحقّ و هم یعلمون

7 - ایمان متکی بر علم و آگاهی ، دارای ارزش و اهمیت

من شهد بالحقّ و هم یعلمون

تعبیر <و هم یعلمون> بیانگر متکی بودن شهادت بر علم و آگاهی و مصداق مورد نظر از <الحقّ>، ایمان به خدا و دیگر حقایق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 25 - 7

7-آگاهی و درک حقیقت ، مسؤولیت آور و ملاک نکوهش و مؤاخذه حق ناپذیران

إنّ الذین . .. من بعد ما تبیّن لهم الهدی

آیه شریفه، مرتدان و حق ناپذیران را سرزنش می کند و این توبیخ و سرزنش را بر یک اصل استوار کرده و آن عبارت است از <تبین حق و راه هدایت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 37 - 3

3 - دریافت پیام های نهفته در متن تاریخ ، نیازمند قلبی آگاه یا گوشی شنوا و حق پذیر

إنّ فی ذلک لذکری لمن کان له قلب أو ألقی السمع و هو شهید

عبارت <لمن کان له قلب أو ألقی. ..> می رساند که برای فهم صحیح تاریخ، یکی از دو شرط لازم است: یا خردمندی و تیزهوشی در درک و تحلیل و یا حق شنوی از اهل خرد و اندیشه.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 7

7 - علم عادی و دلایل ظاهری ، کافی در مقام داوری و تشخیص امور

فامتحنوهنّ اللّه أعلم بإیم-نهنّ

بیان <اللّه أعلم بإیمانهنّ. ..> - پس از امر <امتحنوهنّ> - می رساند که شما انسان ها در مقام داوری و حکم، موظف به

ص: 33

ملاک های ظاهری و بشری هستید; نه ملاک هایی که چه بسا از دسترس بشر خارج است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 5 - 6

6 - علم و آگاهی ، مسؤولیت آور است .

لم تؤذوننی و قد تعلمون أنّی رسول اللّه إلیکم

برداشت یاد شده، با توجه به این است که موسی(ع) در نکوهش قوم خویش، به علم و آگاهی آنان استناد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 11 - 15

15 - کسب ارزش های واقعی ، در پرتو علم و شناخت میسّر است .

ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 9 - 11

11 - کسب ارزش های واقعی ، در پرتو دانش و آگاهی میسّر است .

ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 4 - 11

11 - بهره مندی از دانش و معرفت ، زمینه ساز بهره مندی از معارف و حقایق الهی

لو کنتم تعلمون

در برداشت یاد شده، فعل <تعلمون> گرفته شده است; یعنی، <لو کنتم أهل العلم لاستجبتم دعوتی و آمنتم>.

کردنشان از تعالیم آسمانی و پیامبران الهی

فرحوا بما عندهم من العلم

به منظور هموارسازی سختی های پیش آمده برای مؤمنان بعدی باشد.

سیروا . .. فانظروا ... ثمّ اللّه ینشئ النشأه الأخره إنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر

لاتسئلوا عن اشیاء ان تبدلکم تسؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 42 - 8

8- آگاهی خداوند به عملکرد و دستاورد انسانها ، زمینه ساز اقتدار او بر خنثی کردن مکر ها و توطئه های ایشان علیه پیامبران و برنامه های الهی

فلله المکر جمیعًا یعلم ما تکسب کل نفس

جمله <یعلم . ..> به منزله تعلیلی است برای <فلله المکر جمیعاً> و اشاره به ریشه و خاستگاه این حقیقت دارد که مکرها و توطئه های کافران علیه برنامه های الهی بی اثر است و همه برنامه ها در اختیار خداوند است ; یعنی، چون خداوند از اعمال و رفتار انسانها آگاه است، مکر و نقشه های ایشان بر او مخفی نمی ماند و لذا به خوبی می تواند آنها را خنثی سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 29 - 2

2- آگاهی خداوند از اعمال زشت کافران ، عامل فرمان او به آنها برای ورود به جهنّم

الک-فرین . .. إن الله علیم بما کنتم تعملون. فادخلوا أبوب جهنّم

<فا> در <فادخلوا> عاطفه است و مسبب را بر سبب (علم خدا) عطف کرده است. بنابراین معنای آیه چنین می شود: حال که خداوند چنین آگاهی از کردار شما دارد، پس وارد جهنم شوید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 71 - 3

3- اراده خداوند به تفاوت روزی انسان ها ، نشأت یافته از علم او به نیاز ها و مصالح واقعی آنهاست . *

إن الله علیم قدیر . و الله فضّل بعضکم علی بعض فی الرزق

تصریح به اینکه خدا باعث برتری یافتن برخی بر برخی دیگر در روزی است - پس از تذکر به اینکه خدا عالم و قادر است - می تواند گویای این حقیقت باشد که این برتری دادنها عالمانه و نشأت یافته از آگاهی خداوند به مصالح و نیازهای واقعی انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 55 - 7

7- اعطای فضیلت بیشتر به برخی از انبیا از جانب خداوند ، بر اساس علم او به شایستگی و لیاقت آنان است .

و ربّک أعلم بمن . .. و لقد فضّلنا بعض النبیّن علی بعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 19 - 13

13- برتری آگاهی خداوند ، لازمه ربوبیّت او بر همه آگاهان است .

ربّکم أعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 27 - 11

ص: 39

11- علم مطلق خداوند ، اساس ثبات و تغییرناپذیری کلمات او است .

له غیب السم-وت و الأرض . .. لامبدّل لکلم-ته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 70 - 6

6- علم خداوند ، ضامن و پشتوانه تعیین دقیق میزان و مرتبه استحقاق هر کس برای دوزخ

لنحن أعلم بالذین هم أولی بها

بیان داناتربودن خداوند نسبت به اولویت ها، صرفاً به منظور نشان دادن برتری آگاهی خداوند نیست; بلکه به نظر می رسد مقصود، بیان اجرا و سازمان یافتن عذاب ها، براساسِ اولویت ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 7 - 6

6 - قرآن و پند های آن ، نشأت یافته از علم مطلق خداوند است .

تذکره . .. فإنّه یعلم السرّ و أخفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 46 - 7

7 - وعده یاری خداوند و آگاهی گسترده او بر جزئیات ماجرای ارشاد فرعون ، مایه امیدواری و آرامش بخش دل های نگران موسی و هارون ( ع ) بود .

إنّنا نخاف . .. لاتخافا إنّنی معکما أسمع و أری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 81 - 8

8- مسخر گشتن تندباد و به فرمان درآمدن آن برای سلیمان ( ع ) ، در پرتو اراده و علم گسترده الهی بود .

و لسلیم-ن الریح . .. و کنّا بکلّ شیء ع-لمین

عبارت <بکلّ شیء عالمین> می رساند که این کار، براساس قوانین علمی صورت گرفته و خداوند با علم گسترده خویش به آن قوانین، اراده کرده بود که تندباد تحت فرمان سلیمان قرار گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 112 - 5

5- قضاوت و داوری برحق خداوند ، برخاسته از علم و آگاهی همه جانبه او است .

إنّه یعلم الجهر من القول و یعلم ماتکتمون . .. ق-ل ربّ احکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 69 - 3

3 - داوری خدا در قیامت ، بر اساس علم کامل او به کردار آدمیان است .

اللّه أعلم بما تعملون . اللّه یحکم بینکم یوم القی-مه

ص: 40

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 10 - 6

6 - قوانین اسلامی ، احکامی سنجیده ، بی عیب و نقص و برخاسته از علم و حکمت الهی

و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته و أنّ اللّه توّاب حکیم

برداشت فوق از وصف <حکیم> برای خداوند، پس از بیان یک سلسله از احکام و قوانین در آیات گذشته، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 32 - 16،17،18

16 - رحمت وسیع و علم گسترده خداوند ، تضمین کننده تحقق وعده او ، مبنی بر تأمین نیازمندی های فقیرانی که در صدد ازدواج اند .

إن یکونوا فقراء یغنهم اللّه من فضله و اللّه وسع علیم

جمله <و اللّه واسع علیم> استینافیه تعلیلیه است و بیانگر علت و چگونگی بی نیاز کردن فقیران و تهی دستان به وسیله خدا است; یعنی، چون خداوند گشایش گر و دانای مطلق به همه حقایق و نیازمندی های انسان است، پس بر انجام وعده خود نیز، توانا خواهد بود.

17 - توصیه خداوند به ازدواج غیر متأهلان ، نشأت گرفته از علم و آگاهی او به واقعیت ها و نیاز های آدمیان است .

و أنکحوا الأی-می منکم . .. واللّه ... علیم

18 - گشایش در کار مؤمنان و تفضل به آنان از جانب خداوند ، بر پایه علم گسترده او به مصالح و نیاز های آنان است .

یغنهم اللّه من فضله و اللّه وسع علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 35 - 24،25

24 - مشیت خداوند بر هدایت مردمان به نور خویش ، برخاسته از علم فراگیر او است .

یهدی اللّه لنوره من یشاء . .. و اللّه بکلّ شیء علیم

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که جمله <و اللّه بکلّ شیء علیم>، عطف بر جمله <یهدی اللّه. ..> باشد. یاد کرد علم همه جانبه خداوند پس از مشیت مطلقه او; می رساند که مشیت خدا، مرتبط با علم او و برخاسته از آن است.

25 - تمثیل های خداوند برای فهم معارف بلند الهی ، به امری محسوس و قابل درک همگان ، برخاسته از علم فراگیر او به ویژگی ها و استعداد های انسان ها است .

و یضرب اللّه الأمث-ل للناس و اللّه بکلّ شیء علیم

برداشت یاد شده مبتنی بر دو نکته است: 1- جمله <و اللّه بکلّ شیء علیم> عطف بر جمله <و یضرب اللّه الأمثال للناس> باشد. 2- تذکر به آگاهی همه جانبه خداوند، پس از بیان تمثیل برای مردم، می رساند که این آگاهی مرتبط باانسان ها و ویژگی ها و استعدادهای او برای بهره گیری از چنین تمثیل هایی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 220 - 3

3 - شنوایی و علم گسترده و بی همتای الهی ، مقتضی توکل کردن بر او در تنگناها

و توکّل علی العزیز الرحیم . .. إنّه هو السمیع العلیم

ص: 41

<إنّه هو السمیع. ..> می تواند تعلیل برای امر به توکل باشد; یعنی، بر او توکل کن; زیرا او شنوای راز و نیازهای شما و دانا به چگونگی برداشتن تنگناها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 26 - 5

5 - علم و قدرت بی کران خدا ، اساس ربوبیت و تدبیر او بر نظام هستی

الذی یخرج الخبء . .. و یعلم ماتخفون و ما تعلنون... ربّ العرش العظیم

<یخرج الخبء> - در آیه پیش- بیانگر قدرت بی کران و <یعلم ما تخفون. ..> بیانگر علم همه جانبه خداوند است. ارتباط این آیه با آیه قبل می رساند که ربوبیت و تدبیر خدا، بر پایه قدرت و علم همه جانبه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 74 - 4،8

4 - علم خدا به مواضع فکری و عملی مردم در قبال پیامبر ( ص ) ، تضمینی بر تحقق وعده ها و وعید های او

و یقولون متی ه-ذا الوعد . .. و إنّ ربّک لیعلم

مطرح ساختن علم الهی به نهان و آشکار خلق (پس از آیات مربوط به وعده عذاب) می رساند که خداوند به اتکای علم خویش، موضع گیری مردم را در قبال پیامبر(ص) جزا خواهد داد.

8 - علم خداوند به توطئه های کافران ، مایه ناکامی آنان در دستیابی به اهدافشان

و لاتکن فی ضیق ممّا یمکرون . .. و إنّ ربّک لیعلم ما تکنّ صدورهم و ما یعلنون

طرح علم خدا به اسرار نهانی و کارهای آشکار توطئه گران علیه دین و رسالت پیامبر(ص)، اشاره به این نکته دارد که آنان در هر حال در منظر خدا هستند و نمی توانند چیزی را از او مخفی کرده و به اهداف شان برسند. این بیان، می تواند تعلیلی باشد بر آنچه که قبلاً در ضمن <و لاتکن فی ضیق ممّا یمکرون> آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 89 - 3

3 - آگاهی عمیق خداوند به اعمال بندگان ، پشتوانه پاداش او به نیک کرداران

إنّه خبیر بما تفعلون . من جاء بالحسنه فله خیر منها

از ارتباط <من جاء. ..> با بخش پایانی آیه قبل (إنّه خبیر بما تفعلون) می توان مطلب یاد شده را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 90 - 10

10 - محاسبه و جزای اعمال انسان ، براساس علم دقیق و همه جانبه الهی

إنّه خبیر بما تفعلون . .. فکبّت وجوههم فی النّار هل تجزون إلاّ ما کنتم تعملون

مطلب یاد شده با توجه به ارتباط این آیه با ذیل آیه 88 (إنّه خبیر بما تفعلون) استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 70 - 5

5 - انحصار خالقیت ، اختیار و آگاهی مطلق و یکتایی به خداوند ، دلیل انحصار شایستگی ستایش ها به او

ص: 42

ربّک یخلق ما یشاء و یختار . .. یعلم ... و هو اللّه لا إل-ه إلاّ هو له الحمد فی ا

از ارتباط میان آیات گذشته - که بیانگر اوصاف خداوند بود - و این آیه برداشت یاد شده به دست می آید; زیرا ذکر انحصار ستایش ها به خداوند، نتیجه اوصاف یاد شده برای او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 42 - 3

3 - تشریح بی بنیادی شرک - همانند بی بنیادی خانه عنکبوت - برخاسته از علم خداوند است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتًا . .. إنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 60 - 9

9 - آگاهی همه جانبه خداوند ، باعث تأمین روزی موجودات نیازمند است .

اللّه یرزقها و إیّاکم و هو السمیع العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 62 - 6

6 - فراخی و ضیق روزی بندگان ، ناشی از علم خدا به همه چیز است .

اللّه یبسط الرزق . .. و یقدر له إنّ اللّه بکلّ شیء علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 54 - 13

13 - آفرینش انسان و مراحل حیات وی ، امری عالمانه و از روی آگاهی است .

اللّه الذی خلقکم . .. و هو العلیم القدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 6 - 7

7 - اداره و تدبیر امور جهان ، برخاسته از علم و عزت و رحمت الهی است .

یدبّر الأمر . .. ذلک ع-لم الغیب و الشه-ده العزیز الرحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 1 - 10

10 - فرمان به پیامبر ( ص ) برای رعایت تقوا ، برخاسته از علم و حکمت الهی است .

ی-أیّها النبیّ اتّق اللّه . .. إنّ اللّه کان علیمًا حکیمًا

جمله <إنّ اللّه. ..> می تواند تعلیل برای فرمان به رعایت تقوا باشد; یعنی، چون خداوند، دارای آگاهی فراوان و صاحب حکمت است، چنین فرمانی را صادر کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 43

14 - احزاب - 33 - 34 - 11،12

11 - لطف و آگاهی همه جانبه خداوند ، منشأ صدور احکامی خاص برای همسران پیامبر

قل لأزوجک . .. ی-نساء النبیّ ... و اذکرن ... إنّ اللّه کان لطیفًا خبیرًا

12 - علم و لطف خداوند ، منشأ اعطای عصمت به اهل بیت پیامبر ( ص )

إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت . .. إنّ اللّه کان لطیفًا خبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 26 - 9

9 - داوری خداوند ، بر اساس علم و آگاهی او است .

و هو الفتّاح العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 40 - 7

7 - مؤاخذه در روز قیامت ، صرفاً بر اساس آگاهی های پیشین خداوند نخواهد بود ; بلکه ممکن است با حضور طرف های ماجرا باشد .

و یوم یحشرهم . .. ثمّ یقول للمل-ئکه أه-ؤلاء إیّاکم کانوا یعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 8 - 16

16 - نظام کیفر و پاداش خداوند ، بر اساس علم همه جانبه او به احوال و کردار بندگان است .

الذین کفروا لهم عذاب شدید . .. إنّ اللّه علیم بما یصنعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 44 - 13

13 - علم و توانایی خداوند ، دلیل بر ناتوانی قدرت ها از بازداشتن تحقق اراده الهی است .

و ما کان اللّه لیعجزه من شیء . .. إنّه کان علیمًا قدیرًا

جمله <إنّه کان علیماً قدیراً> در مقام تعلیل برای جمله پیشین است; یعنی، از آن جایی که خداوند دانا و توانا است، هیچ نیرویی توانایی بازداشتن تحقق اراده الهی را ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 45 - 11

11 - مهلت دادن به کافران و گنه کاران و به تأخیر انداختن مجازات آنان ، کاری عالمانه و برخاسته از آگاهی دقیق خداوند به احوال و مصالح بندگان

و ل-کن یؤخّرهم إلی أجل مسمًّی فإذا جاء أجلهم فإنّ اللّه کان بعباده بصیرًا

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که <فإنّ اللّه کان. ..> در مقام تعلیل برای جمله پیش (و ل-کن یؤخّرهم...) می باشد; یعنی، چون خداوند به احوال بندگانش آگاه است; از این رو مجازات آنان را تا زمان معین به تأخیر انداخته است.

ص: 44

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 79 - 7

7 - آگاهی خداوند بر آفرینش و پدید آوردن هر چیزی ، دلیل و نشانه امکان برپایی قیامت و توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها

و هو بکلّ خلق علیم

جمله <و هو بکلّ خلق علیم> ادامه استدلال برای امکان معاد و رد شبهه منکران قیامت است; یعنی، بعید شمردن برپایی قیامت، ممکن است ناشی از این شبهه باشد که چگونه اجزای پوسیده و پراکنده بشر، شناسایی و جمع خواهد شد. خداوند در پاسخ آن، مسأله علم مطلق خویش بر آفرینش جهان هستی را یادآور شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 10

10 - آفرینش انبوه پدیده های جهان و آگاهی همه جانبه از احوال آنها ، دلیل و شاهد توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها در روز قیامت

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم بلی و هو الخلّ-ق العلیم

یادآوری آفرینش و علم گسترده خداوند، در پایان آیه و در شرایطی که آیه شریفه در مقام بیان توانایی خداوند بر احیای مجدد انسان ها است; می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 7 - 19

19 - حسابرسی اعمال بندگان از سوی خداوند در قیامت ، متکی به علم همه جانبه او است .

فینبّئکم بما کنتم تعملون إنّه علیم بذات الصدور

برداشت بالا از آن جا است که جمله <إن-ّه علیم بذات الصدور> تعلیل برای جمله <فینب-ّئکم بما کنتم تعملون> است; یعنی، چون خداوند به باطن افراد آگاه است، پس می تواند آنان را به کردارشان آگاه سازد و به حسابرسی آنان بپردازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 7 - 14

14 - رحمت و علم همه جانبه و گسترده خداوند ، مقتضیِ طلب آمرزش از او و امید بستن به اجابت او است .

و یستغفرون للذین ءامنوا ربّنا وسعت کلّ شیء رحمه و علمًا فاغفر للذین تابوا

برداشت یاد شده از تفریع <فاغفر للذین تابوا. ..> بر <ربّنا وسعت...> استفاده می شود; یعنی، ای پروردگار ما! چون رحمت و علم تو گسترده و جهان شمول است، پس بیامرز مؤمنان توبه کننده را... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 19 - 6

6 - علم همه جانبه خداوند به احوال ظاهر و باطن انسان ها ، دلیل توانایی او بر حسابرسی سریع بندگان

إنّ اللّه سریع الحساب . .. یعلم خائنه الأعین و ما تخفی الصدور

برداشت یاد شده بر این اساس است که جمله <یعلم خائنه الأعین. ..> تعلیل برای جمله <إنّ اللّه سریع الحساب> باشد; یعنی، چون خداوند از تمامی حالات انسان ها آگاهی کامل دارد، اعمال بندگانش را با سرعت رسیدگی خواهد کرد و نیازی به

ص: 45

ارائه دلیل و شهود ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 20 - 4

4 - آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها ، پشتوانه قضاوت به حق او

یعلم خائنه الأعین . .. و اللّه یقضی بالحقّ

یادآوری قضاوت به حق خداوند - پس از تذکر به علم همه جانبه او - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 8،9

8 - تحولات پیچیده شکوفه ها و جنین ، بنا به مقتضای علم و حکمت خداوندی است .

و ما تخرج من ثمرت من أکمامها . .. إلاّ بعلمه

چنانچه <باء> در <بعلمه> برای سببیت باشد، مفاد آیه شریفه، این خواهد بود که همه این رخدادها براساس علم الهی است.

9 - تدبیر و اداره جهان هستی ، بر اساس علم و آگاهی صورت می گیرد .

و ما ربّک . .. و ما تخرج من ثمرت ... إلاّ بعلمه

با توجه به این که شکفتن شکوفه ها و انعقاد نطفه و تولد موجودات، نمونه هایی از تدبیر جهان هستی است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 12 - 14

14 - اطلاع دقیق خداوند از راه های تأمین نیازمندی های آدمیان ، تضمین کننده روزی رسانی وی به آنان

له مقالید السم-وت و الأرض یبسط الرزق . .. إنّه بکلّ شیء علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 50 - 4

4 - خداوند ، براساس علم و آگاهی خویش ، به گروهی پسر و به گروهی دیگر دختر و یا به جمعی پسر و دختر می دهد و برخی را عقیم و نازا می گرداند .

یهب لمن یشاء . .. أو یزوّجهم ... إنّه علیم قدیر

<تزویج> در <أو یزوّجهم> به معنای توأم با یکدیگر قرار دادن است; یعنی، خداوند به برخی تنها دختر می دهد و به بعضی تنها پسر عطا می کند و برخی را هم پسر و هم دختر می بخشد و برخی دیگر را نازا کرده; نه پسر می دهد و نه دختر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 10 - 4

4 - قدرت و دانایی آفریدگار هستی ، پشتوانه پیدایش شرایط زیست در کره زمین

العزیز العلیم . الذی جعل لکم الأرض مهدًا و جعل لکم فیها سبلاً لعلّکم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 46

17 - زخرف - 43 - 85 - 3

3 - حکمت و علم گسترده خداوند ، پشتوانه فرمانروایی زوال ناپذیر او بر نظام هستی

و هو الحکیم العلیم . و تبارک الذی له ملک السم-وت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 6 - 9

9- نزول قرآن و تقدیر و تدبیر امور خلق ، متکی بر آگاهی عمیق خداوند از نیاز آنان است .

إنّا أنزلن-ه . .. فیها یفرق کلّ أمر ... إنّه هو السمیع العلیم

جمله <إنّه هو السمیع العلیم> می تواند تعلیل برای <إنّا أنزلناه. ..> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 7 - 4

4- تدبیر بایسته نظام هستی از سوی خداوند ، گواه علم و آگاهی ژرف و مطلق او است .

إنّه هو السمیع العلیم . ربّ السموت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 32 - 4

4- قرار گرفتن بنی اسرائیل ، تحت حمایت ویژه خداوند در عصر موسی ، براساس ملاک هایی متکی به علم الهی

و لقد اخترن-هم علی علم

برگزیدن بنی اسرائیل ممکن است به رهایی یافتن آنان از ستم فرعونیان و وراثت آنان نظر داشته باشد; یعنی، ملت های زیادی تحت ستم بوده اند، ولی از آن میان، بنی اسرائیل از این حمایت الهی برخوردار شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 12

12- شهادت و داوری خداوند میان حق و باطل ، متکی به علم برتر او

هو أعلم . .. کفی به شهیدًا

از ارتباط <هو أعلم> با <کفی به. ..>، مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 23 - 2

2- نزول عذاب ، تنها متکی به علم و صلاحدید خداوند و خارج از حیطه تصمیم گیری پیامبران

فأتنا بما تعدنا . .. قال إنّما العلم عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 4 - 19

19 - علم و حکمت ازلی خداوند ، پشتوانه آفرینش قوای هستی و به کارگیری بهینه آن

و للّه جنود السم-وت و الأرض و کان اللّه علیمًا حکیمًا

ص: 47

تعبیر <و کان اللّه علیماً حکیماً> در پایان آیه شریفه، می رساند که فتح مؤمنان و انزال سکینه بر آنان و بهره گیری از جنود آسمان ها و زمین، در پرتو علم و حکمت ازلی صورت می گیرد; زیرا نفس تکوّن جنود و نیز بهره گیری از آنها در موارد مختلف، نیازمند علم و حکمت گسترده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 5 - 3

3 - علم و حکمت الهی ، پشتوانه پاداش او به اهل ایمان *

و کان اللّه علیمًا حکیمًا . لیدخل المؤمنین و المؤمن-ت جنّ-ت

در صورتی که میان ذیل آیه قبل (کان اللّه. ..) با <لیدخل...> ارتباطی لحاظ شود، مطلب بالا را می توان نتیجه گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 21 - 7

7 - علم و قدرت گسترده ، دو پشتوانه مهم تحقّق وعده های الهی

وعدکم اللّه . .. و أخری لم تقدروا علیها و قد أحاط اللّه بها و کان اللّه علی کلّ

از این که خداوند، پس از بشارت های مختلف به مؤمنان، به دو صفت مهم خویش (علم و قدرت فراگیر) اشاره کرده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 26 - 21،22

21- ایجاد روح آرامش و تقوا در پیامبر ( ص ) و مؤمنان ، به هنگام نیاز آنان ، متکی به علم فراگیر خداوند بر هستی

فأنزل اللّه . .. و ألزمهم کلمه التقوی ... و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

از ارتباط <و کان اللّه. ..> با عبارت قبل آیه (فأنزل اللّه...)، مطلب بالا استفاده می شود.

22 - علم فراگیر خداوند ، مبنای اعطای فیض از سوی او به بندگان ، براساس استحقاقشان

و ألزمهم کلمه التقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

برداشت بالا مبتنی بر این نکته است که <و کان اللّه. ..> در رابطه با <و کانوا أحقّ...> مطرح شده باشد; یعنی، تشخیص این شایستگی و اهلیّت به وسیله علم فراگیر الهی، صورت گرفته و می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 27 - 6،15

6- اعجاز قرآن ، در پیشگویی ورود حتمی مسلمانان به مسجدالحرام همراه با آرامش و امنیت

لتدخلنّ المسجدالحرام . .. ءامنین

با توجه به این که رؤیای پیامبر(ص) و وعده خداوند، دو سال پس از حدیبیه به کامل ترین صورت تحقق یافت; مطلب بالا استفاده می شود.

15- اراده و تدبیر الهی ، متکی به علم و حکمت او

فعلم ما لم تعلموا

خداوند، با تعبیر <فعلم. ..> این واقعیت را به مؤمنان یادآور شده که کارها و تدابیر او، متکی به علم و آگاهی است; نه گزاف و بی حساب.

ص: 48

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 8،9

8 - نعمت ها و تفضلات الهی بر خلق ، متکی به علم و حکمت او است ; نه بدون ملاک و گزاف .

فضلاً من اللّه و نعمه و اللّه علیم حکیم

9 - افعال الهی ، براساس علم و حکمت

و ل-کنّ اللّه حبّب . .. و کرّه إلیکم ... فضلاً... و اللّه علیم حکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 13 - 18

18 - ملاک قرار گرفتن تقوا ، به عنوان یگانه عامل کرامت انسان ها ، متکی بر علم و کاردانی خداوند است .

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقی-کم إنّ اللّه علیم خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 16 - 9

9- علم الهی ، به زوایای وجود آدمی ، پشتوانه برپایی قیامت و حساب رسی و مؤاخذه انسان *

و نحن أقرب إلیه من حبل الورید

در آیات پیشین برای اقامه برهان معاد به دو نکته اشاره شده است: نخست قدرت خداوند و سپس علم او. اکنون دراین آیات، تعبیر <أفعیینا...> به قدرت و <نعلم ما توسوس...> به علم الهی نظر دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 17 - 2

2- فرشتگانِ ثبت کننده اعمال - علاوه بر علم محیط الهی - گواهی دیگر بر اعمال انسان *

و نحن أقرب إلیه من حبل الورید . إذ یتلقّی المتلقّیان

در آیه قبل، خداوند علم خویش را به عنوان ملاک محاسبه انسان ها معرفی فرمود و اکنون در این آیه دریافت های دو فرشته را، به عنوان گواهی دیگر بر اعمال آدمی یاد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 45 - 2

2 - علم خداوند به گفتار کافران ، ملاک داوری او علیه آنان در قیامت

نحن أعلم بما یقولون

از ارتباط <نحن أعلم. ..> با آیات پیشین - که درباره حشر و معاد است - مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 30 - 6،7

6 - اعطای فرزند به همسر پیر و عقیم ابراهیم ( ع ) ، متکی بر حکمت و علم الهی بود .

و قالت عجوز عقیم قالوا کذلک . .. إنّه هو الحکیم العلیم

ص: 49

تصریح به علم و حکمت الهی، در پی نوید به اعطای فرزند، بیانگر مطلب بالا است.

7 - معجزات الهی ، متکی به علم و حکمت گسترده او

و قالت عجوز عقیم . قالوا کذلک ... إنّه هو الحکیم العلیم

برداشت یاد شده با توجّه به این نکته است که باروری پیرزنی فرتوت و نازا، طبق عوامل طبیعی صورت نمی گیرد و آن گونه که به همسر ابراهیم(ع) بشارت داده شد، قطعاً امری اعجازی بوده است و این اعجاز بی دلیل نمی باشد; بلکه نشأت یافته از علم و حکمت الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 31 - 3

3 - علم گسترده و قدرت مطلقه خداوند ، پشتوانه حتمی بودن نظام جزا و پاداش او

هو أعلم . .. و للّه ما فی السم-وت و ... لیجزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 29

29 - احکام و داوری های خداوند میان خلق ، متکی به علم و حکمت گسترده او است .

یحکم بینکم و اللّه علیم حکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 2 - 10

10 - تشریع خداوند ، برخاسته از علم و حکمت او است .

قد فرض اللّه لکم . .. و هو العلیم الحکیم

یادآوری علم و حکمت خداوند - پس از تشریع قانون شکستن سوگند - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 15 - 7

7 - آگاهی دقیق خداوند به حقیقت انسان ، دلیل سامان دادن معاد در مراحل هستی او است .

بلی إنّ ربّه کان به بصیرًا

جمله <إنّ ربّه. ..> در مقام تعلیل است و بصیرت خداوند به انسان را دلیل معاد قرار داده است; یعنی، انسان موجودی است که باید معاد داشته باشد و چون خداوند، به طور کامل به حقیقت انسان آگاهی دارد، برای او معاد قرار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اعلی - 87 - 7 - 8

8 - قرائت کامل قرآن بر پیامبر ( ص ) و بقای آن در حافظه آن حضرت ، نویدی متکی بر علم خداوند

سنقرئک فلاتنسی . .. إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 7

ص: 50

7 - علم خداوند ، پشتوانه دقّت در حسابرسی و مجازات انسان ها در قیامت است .

إنّ ربّهم بهم یومئذ لخبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 74 - 8

8 - علم خداوند به توطئه های کافران ، مایه ناکامی آنان در دستیابی به اهدافشان

و لاتکن فی ضیق ممّا یمکرون . .. و إنّ ربّک لیعلم ما تکنّ صدورهم و ما یعلنون

طرح علم خدا به اسرار نهانی و کارهای آشکار توطئه گران علیه دین و رسالت پیامبر(ص)، اشاره به این نکته دارد که آنان در هر حال در منظر خدا هستند و نمی توانند چیزی را از او مخفی کرده و به اهداف شان برسند. این بیان، می تواند تعلیلی باشد بر آنچه که قبلاً در ضمن <و لاتکن فی ضیق ممّا یمکرون> آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 14 - 8

8 - داشتن علم غیب ، موجب آگاهی به حقایق پشت پرده و پنهان می شود .

تبیّنت الجنّ أن لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب المهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 22 - 4

4 - آگاهی مطلق به غیب و شهود ، لازمه مقام الوهیت و خداوندگاری است .

هو اللّه الذی لا إل-ه إلاّ هو ع-لم الغیب و الشه-ده

توصیف <اللّه> به <عالم الغیب و الشهاده>، بیان بالا را افاده می کند.

10 - اسراء - 17 - 54 - 3،5

3- سفارش به انتخاب بهترین و شایسته ترین گفتار ها ، برخاسته از علم همه جانبه خداوند به احوال انسانهاست .

قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن . .. ربّکم أعلم بکم

ذکر <ربّکم أعلم بکم>، پس از توصیه به گزینش بهترین سخن در گفتار به منزله تعلیل است; یعنی، چون خداوند به احوال انسانها آگاه است، چنین توصیه ای می کند.

5- مشیت خداوند در نزول رحمت یا عذاب بر بندگان ، مبتنی بر علم و آگاهی گسترده او بر احوال آنان است .

ربّکم أعلم بکم إن یشأ یرحمکم أو إن یشأ یعذّبکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 110 - 4

4 - آگاهی گسترده و محیط خداوند بر احوال و اعمال بندگان ، پشتوانه قانون مندی شفاعت در قیامت و صدور یا عدم صدور اجازه بر آن

لاتنفع الشف-عه إلاّمن أذن . .. یعلم ما بین أیدیهم و ما خلفهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 219 - 3

3 - خداوند عزیز و رحیم و آگاه به نماز و راز و نیاز انسان ها ، سزاوار اعتماد و توکل کردن آنان بر او

و توکّل علی العزیز الرحیم . الذی ... و تقلّبک فی الس-جدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 69 - 6

6 - علم همه جانبه خداوند به نهان و آشکار مردمان ، دلیل انحصار حق تشریع و انتخاب پیامبر به او

و ربّک یخلق ما یشاء و یختار . .. و ربّک یعلم ما تکنّ صدورهم و ما یعلنون

برداشت یاد شده بر این اساس است که آیه در مقام بیان علت منحصر بودن حق قانون گذاری و حق برگزیدن پیامبر به خداوند باشد که در آیه قبل، از آن سخن به میان آمده است; یعنی، چون خداوند به نهان و آشکار انسان ها آگاهی کامل دارد; پس تنها او شایسته قانون گذاری برای ایشان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 3 - 16

16 - علم خداوند به ذرات ریز دوردست ، ناشی از غیب دانی او است .

ع-لم الغیب لایعزب عنه مثقال ذرّه فی السم-وت و لا فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 32 - 18

18 - لزوم اجتناب از دعوی بی گناهی و پاکی ، در برابر خداوندِ آگاه به آشکار و نهان انسان ها

هو أعلم بکم . .. فلاتزکّوا أنفسکم

ص: 53

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 18 - 15

15 - آگاهی ژرف خداوند به اعمال خلق ، پشتوانه نظام کیفر و پاداش

و لتنظر نفس ما قدّمت لغد . .. إنّ اللّه خبیر بما تعملون

توجه به پیوند مفهومی صدر آیه (مسؤولیت اخروی انسان در قبال کرده های خویش) و ختام آیه (علم و آگاهی ژرف الهی) مطلب بالا را نتیجه می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 18 - 1

1 - سپاسداری ، بردباری ، آگاهی از نهان و آشکار ، عزّت و حکمت خداوند ، مقتضی تقواپیشگی ، حرف شنوی ، فرمان بری و انفاق در راه او است .

فاتّقوا اللّه . .. اسمعوا و أطیعوا و أنفقوا ... و اللّه شکور حلیم ... العزیز الح

برخی از مفسران، بر این عقیده اند که میان ذکر اوصاف خداوند در دو آیه پایانی، با فرمان الهی به تقواپیشگی، فرمان بری و انفاق، ارتباط وجود دارد. این مطلب می تواند اشاره به برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 30 - 10

10- علم الهی به تمامی اعمال خلق ، هشداری به بیماردلان منافق و نویدی به اهل ایمان

و اللّه یعلم أعم-لکم

یادآوری علم فراگیر الهی بر تمامی اعمال خلق - چه مؤمن و چه منافق - در حقیقت هشداری است به منافقان که سرانجام، کیفر اعمال خود را خواهند دید و نویدی است به مؤمنان که صبر و مقاومت شان بر طریق ایمان، از دید خداوند مخفی نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 23 - 5

5 - اتکای سنن الهی ، بر علم و قدرت ازلی و گسترده او ، راز جاودانگی و تبدیل ناپذیری آن *

قد أحاط اللّه بها و کان اللّه علی کلّ شیء قدیرًا . .. و لن تجد لسنّه اللّه تبدیل

در آیات پیشین، خداوند دو وصف از اوصاف خویش را یادآور شده است: 1- علم ازلی و محیط; 2- قدرت ازلی و نامحدود و در این آیه، سخن از جاودانگی قوانین خویش به میان آورده است. از ارتباط این دو بیان، مطلب بالا به دست می آید.

<من> - در <من رسول> - برای تبیین <من ارتضی> است.

و کان اللّه علیماً حکیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 76 - 12،13

12 - شنوایی و دانایی مطلق ، ویژگی معبود شایسته و بایسته پرستش

قل اتعبدون من دون اللّه . .. و اللّه هو السمیع العلیم

13 - شنوایی و دانایی مطلق ، شرط توانایی بر سود و زیان رسانی به مردم

ما لایملک لکم ضراً و لانفعاً و اللّه هو السمیع العلیم

به نظر می رسد جمله <و اللّه . ..> برهانی است بر دو حقیقتی که در فراز قبل بیان شد، یکی توان خداوند به ضرر و نفع رسانی و دیگر، ناتوانی غیر خدا بر آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 104 - 17

17 - دانش و هدایت ملاک لیاقت رهبران برای رهبری

او لو کان ءاباؤهم لایعلمون شیئاً و لایهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 97 - 7

7 - آگاهان و دانشمندان در نزد خداوند ارزشمندند.

قد فصلنا الأیت لقوم یعلمون

خداوند هدف تفصیل آیات را استفاده دانشمندان اعلام کرده است. این مسأله بیانگر ارزشمندی این گروه در نزد خداوند است ; زیرا خداوند آنان را مخاطب سخن خویش قرار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 93 - 13

13 - علم و آگاهی ، دارای ارزش در بینش الهی و ملاک ارجمندی انسان

فهم لا یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 6

6- علم و دانش ، دارای جایگاهی والا و از مهم ترین ارزشهاست .

إنا نبشّرک بغل-م علیم

توصیف <غلام> به <علیم> به جای هر صفت خوب دیگر، نشان دهنده نکته فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 70 - 9

9- زندگی بدون علم و آگاهی ، پست و بی ارزش است .

ص: 59

من یردّ إلی أرذل العمر لکی لایعلم بعد علم شیئًا

برداشت فوق، به خاطر این نکته است که خداوند مرحله ای را که انسان چیزی نمی داند و فاقد آگاهی است، پست ترین مرحله دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 84 - 12

12- علم و آگاهی برتر ، ملاک شایستگی مربیان و معیار گزینش آنان

فربّکم أعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 107 - 7،9

7- علم و آگاهی ، دارای نقشی مؤثر در پیدایش ایمان و جهل از موانع آن

إن الذین أُوتوا العلم من قبله یخرّون للأذقان سجّدًا

9- علم ، وسیله ای بس ارزشمند برای راه یافتن به حقیقت و قبول تعالیم دین

إن الذین أُوتوا العلم من قبله یخرّون للأذقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 65 - 11

11- دانش ، ارزشی برجسته برای انسان است .

علّمنه من لدنّا علمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 10

10- ارجمندی و ارزش والای علم و عالم

إنّی قد جاءنی من العلم ما لم یأتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 5 - 23

23 - ارزش انسان و زندگی او ، در پرتو علم و آگاهی

أرذل العمر لکیلا یعلم من بعد علم شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 54 - 2

2 - نور دانش و معرفت ، نعمت الهی و ارزش خدا دادی است .

و لیعلم الذین أُوتوا العلم

عبارت <الذین اُوتوا العلم> اشاره دارد به این که علم و معرفت نعمتی است که از سوی خدا به عالمان داده شده است.

ص: 60

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 15 - 6،9

6 - علم ، فضیلتی راستین در بینش مردان الهی

و لقد ءاتینا داود و سلیم-ن علمًا و قالا الحمد للّه الذی فضّلنا

9 - علم و آگاهی فزون تر ، از ملاک های برتری مؤمنان بر یکدیگر

و قالا الحمد للّه الذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 49 - 6

6 - برخورداری از علم و آگاهی ، ارزشی والا است .

فی صدور الذین أوتوا العلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 56 - 3

3 - ارزش مندی و کارایی علم ، به همراه بودن آن با ایمان است .

و قال الذین أوتوا العلم و الإیم-ن

ذکر <الإیمان> پس از <العلم> احتمال دارد به خاطر اشاره به این نکته باشد که علم، به تنهایی، دستاورد راهیابی به غیب را ندارد، بلکه وقتی همراه با ایمان شد، به حقایق غیب راه می یابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 19 - 2

2 - علم و روشن بینی ، از فضایل و ارزش های انسانی و الهی

و ما یستوی الأعمی و البصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 9 - 11،16

11 - پیامبر ( ص ) ، مأمور بیدار کردن مردمان و توجه دادن آنان به ارزش علم و معرفت و برتری عالمان بر جاهلان

قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون

مأموریت پیامبر(ص) به اعلام این حقیقت روشن که عالمان با جاهلان برابر نیستند، صرفاً برای بیدار کردن مردم و توجه دادن آنان به ارزش والای علم و معرفت است.

16 - ایمان و دانش ، دو معیار برتری و امتیاز انسان ها بر یکدیگر

أمّن هو ق-نت . .. هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 58 - 2

2 - علم و روشن بینی ، از فضایل و ارزش های انسانی و الهی

و ما یستوی الأعمی و البصیر

ص: 61

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 9

9 - دانش ، از ارزش های مهم انسان

و بشّروه بغل-م علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 1 - 7

7 - < دانش و سوادآموزی > و < دانش پژوه و دانش آموز > ، برخوردار از ارزش و جایگاه ویژه در پیشگاه خداوند

و القلم و ما یسطرون

14 - دانش و معرفت دینی ، از ملاک های فضیلت و برتری

یرفع اللّه الذین . .. و الذین أُوتوا العلم درج-ت

و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 4 - 2

2- علم الهی ، به سازمان و اجزای وجودی انسان ، علمی ازلی است .

قد علمنا ما تنقص الأرض منهم

ماضی آمدن فعل <قد علمنا>، اشاره به ازلیت علم الهی دارد.

5 - اعطای حکمت و دانش به موسی ( ع ) ، زمینه ساز نایل آمدن او به مقام رسالت

فوهب لی ربّی حکمًا و جعلنی من المرسلین

جدا بودن <وهب> و <جعل> و مقدم آمدن اعطای حکمت، نشان دهنده تمایز میان آن دو و قرار داشتن <جعل رسالت> در طول اعطای حکمت است.

20 - علق - 96 - 6 - 1

1 - واکنش بیشتر انسان ها در برابر نعمت دانش و هنر نویسندگی ، واکنشی نامناسب و به دور از انتظار است .

کلاّ

حرف <کلاّ>، برای باز داشتن از رویه ای است که یا در جملات پیش از آن، تشریح یا اشاره شده باشد و یا از سیاق آیات به دست آید و در آیه - به قرینه <لیطغی> - ناظر به حالتی است که نوع انسان ها در برابر نعمت علم و قلم به خود می گیرند. تعبیر <الإنسان - که برای جنس به کار رفته - ناظر به غالب افراد آن است که از آن به عموم عرفی تعبیر می شود.

در برداشت فوق، <الشّهداء> به معنای عالمان گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 111 - 7

7 - عمل حکیمانه ، مشروط به علم است .

و کان اللّه علیماً حکیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 97 - 19

19 - تشریع احکام در صلاحیت کسی است که دانای به عالم هستی باشد .

جعل اللّه الکعبه البیت الحرام قیماً للناس . .. و إنّ اللّه بکل شیء علیم

خصوصیات تشریعی کعبه، ماههای حرام و قربانی و دیگر مناسک حج و حکمتهای بیان شده برای آنها، مایه آگاهی به علم گسترده خداوند دانسته شده است و این معنا در صورتی قابل تحقق است که تشریع چنین قوانین از غیر او بر نیاید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 24

24 - دانایی مطلق به تمامی حقایق جهان ، ملاک الوهیت

تعلم ما فی نفسی و لا اعلم ما فی نفسک انک انت علّم الغیوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 83 - 12

12 - حکمت و علم، دو شرط لازم در تدبیر و مدیریت است.

و تلک حجتنا . .. إن ربک حکیم علیم

<رب> در لغت به معنای مدیر و مربی آمده است. توصیف رب در آیه به علم و حکمت، گذشته از دلالت آن بر علم و حکمت خداوند، اشاره ای به ضرورت وجود این دو در تدبیر و مدیریت می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 96 - 8

8 - قدرت و علم شرط لازم برای برنامه ریزی و موفقیت در اجرای آن است.

ذلک تقدیر العزیز العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 117 - 5

5 - علم، شرطی اساسی در صلاحیت رهبری است.

و إن تطع أکثر . .. إن ربک هو أعلم من یضل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 68

5 - انعام - 6 - 128 - 26

26 - علم و حکمت شرط لازم برای ربوبیت است.

إن ربک حکیم علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 143 - 6

6 - فقط احکام و قواعدی قابل پایبندی است که بر دلایل علمی مبتنی باشد.

قل ءالذکرین حرم . .. نبئونی بعلم إن کنتم صدقین

<باء> در <بعلم> معنی ملابسه دارد، یعنی خبری به من بدهی که آمیخته به علم باشد. لذا این آیه معیاری برای قبول احکام بیان می کند و آن علمی بودن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 32 - 18

18 - علم، در پیشگاه خداوند دارای اهمیتی ویژه است.

کذلک نفصل الأیت لقوم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 97 - 9

9 - دوری از تمدن و دانش ، امری نکوهیده در بینش اسلام

الأعراب أشد . .. و أجدر ألّا یعلموا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 6

6- علم و دانش ، دارای جایگاهی والا و از مهم ترین ارزشهاست .

إنا نبشّرک بغل-م علیم

توصیف <غلام> به <علیم> به جای هر صفت خوب دیگر، نشان دهنده نکته فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 36 - 2،5

2- عقاید و رفتار آدمی ، باید بر علم و آگاهی استوار باشد .

و لاتقف ما لیس لک به علم

5- حکم و عمل انسان ، بر اساس آنچه صرفاً شنیده ، یا دیده و یا به قلبش راه یافته ، قبل از رسیدن به مرحله علم و آگاهی ، ممنوع است .

و لاتقف ما لیس لک به علم إن السمع و البصر و الفؤاد کلّ أُول-ئک کان عنه مسئولاً

برداشت فوق بر این اساس است که معمولاً حرکتهای غیر علمی، نشأت یافته از شنیده ها، دیده ها و باورهای سطحی است و خداوند، برای دور کردن انسان از حرکت غیر علمی، به او هشدار داده است که دیده ها و . .. تا زمانی که به مبنای علمی و یقینی منتهی نشود، قابل اعتماد نیست و در صورت اعتماد نمودن، محاکمه خواهد شد.

ص: 69

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 5،7

5- الهیات و باور های دینی انسان ، باید بر پایه علم و آگاهی استوار باشد .

ما لهم به من علم و لا لأبائهم

از این که خداوند، کافران را به سبب باورهایی که بدان علم ندارند، مورد نکوهش قرار داده است، استفاده می شود که باورهای آدمی خصوصاً در زمینه عقاید اصولی و زیربنایی باید متّکی بر علم و یقین باشد.

7- ارزش سخن ، به ریشه داشتن آن در علم و آگاهی است .

ما لهم به من علم . .. کبرت کلمه تخرج من أفوههم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن جهان بینی و اعتقادات دینی انسان ، بر علم و شناخت اطمینان بخش

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به ما لیس لی به علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 20 - 9

9 - هرگونه ادعا ، باید مستند به علم و آگاهی باشد .

و قالوا لو شاء الرحم-ن . .. ما لهم بذلک من علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 24 - 5

5 - < زید الشحّام عن أبی جعفر ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ : < فلینظر الإنسان إلی طعامه > قال : قلت : ما طعامه ؟ قال : علمه الذی یأخذه عمّن یأخذه ;

زید شحّام از امام باقر(ع) درباره قول خدای عزّوجلّ <فلینظر الإنسان إلی طعامه> روایت کرده و می گوید: به امام(ع) گفتم: طعام انسان [که باید به آن نظر کند ]چیست؟ فرمود: علم او است که آن را فرامی گیرد; [باید نگاه کند] که از چه کسی فرامی گیرد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 1 - 7

7 - توانایی بر خواندن مکتوبات ، امری پسندیده و مطلوب در پیشگاه خداوند

اقرأ

اولین فرمان خداوند به پیامبر(ص)، فرمان <اقرء> است. بنابراین قرائت، از اهمیتی والا برخوردار است.

ص: 70

ذلکما مما علمنی ربی

<ذلک> و <ذلکما> و نظایر آنها برای اشاره به دور است. استعمال آن برای مشارالیه نزدیک ، گویای این نکته است که: مشارالیه در نزد متکلم ، امری با عظمت و بلند مرتبه است.

4 - مائده - 5 - 8 - 23

23 - اعتقاد به آگاهی خدا از اعمال انسان ، زمینه قیام برای خدا ، شهادت به قسط ، اجرای عدالت و تحصیل تقواست .

کونوا قومین للّه شهداء بالقسط . .. و اتقوا اللّه إنّ اللّه خبیر بما تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 61 - 10

10 - ایمان به شنوایی مطلق و علم فراگیر خدا ، در پی دارنده توکل آدمی بر او

إنه هو السمیع العلیم

جمله <إنه . .. > تعلیلی است برای لزوم توکل بر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 123 - 14

14- باور و توجه آدمی به آگاهی خداوند از کردارها ، زمینه ساز روی آوردن به پرستش او و سپردن امور خویش به اوست .

فاعبده و توکل علیه و ما ربک بغ-فل عما تعملون

از هدفهای یادآوری نظارت خدا بر اعمال انسانها ، پس از توصیه به عبادت و توکل ، ترغیب آنان به پرستش و توکل کردن بر اوست; یعنی ، آن گاه که آدمی به آگاهی خدا و عدم غفلت او باور کرد ، به توصیه های او روی می آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 83 - 20،21،22،24،26

20- اعتقاد و باور یعقوب ( ع ) به علم و حکمت الهی ، موجب اتکا و امید آن حضرت به یاری خداوند بود .

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا إنه هو العلیم الحکیم

جمله <إنه هو . ..> تعلیل برای <عسی الله ...> می باشد.

21- باور به علم خدا و حکیمانه بودن افعال او ، زمینه ساز امید و اتکا به اوست .

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا إنه هو العلیم الحکیم

22- باور و توجه به انحصار علم و حکمت در خداوند ، زمینه ساز قطع امید از غیر اوست .

عس-ی الله أن یأتی-نی بهم جمیعًا إنه هو العلیم الحکیم

هر چند جمله <عسی الله . ..> حاوی حصر نیست، ولی می توان گفت حصری که از تعلیل (إنه هو ...) استفاده می شود به آن جمله نیز سرایت می کند. بنابراین مفاد (عسی الله ...) چنین می شود: من تنها به خدا امید دارم و به غیر او امیدی ندارم ; زیرا تنها او دانا و حکیم مطلق است.

24- باور یعقوب ( ع ) به علم و حکمت خداوند ، موجب بهره مندی وی از صبر و شکیبایی بود .

فصبر جمیل . .. إنه هو العلیم الحکیم

جمله <إنه هو. ..> علاوه بر اینکه تعلیل برای <عسی الله ...> است می تواند بیان علت برای <فصبر جمیل> نیز باشد. برداشت فوق ، ناظر به این احتمال است.

26- باور و توجه به عالمانه و حکیمانه بودن افعال الهی ، آدمی را به صبر و شکیبایی در تنگنا ها و حوادث دشوار ، وامی دارد .

فصبر جمیل . .. إنه هو العلیم الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 74

8 - یوسف - 12 - 100 - 31

31- مطالعه سرگذشت یوسف ( ع ) ، زمینه باور و توجه به ربوبیّت خدا و علم و حکمت اوست .

إن ربی لطیف لما یشاء إنه هو العلیم الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 3

3- باور به نقش خدا در جهان آفرینش و علم همه جانبه او و فرمانبری همگان از وی ، آدمی را به پذیرش ربوبیت مطلق او بر جهان هستی هدایت می کند .

الله یعلم . .. هو الذی یریکم البرق ... لله یسجد ... قل من رب السموت و الأرض

بیان ربوبیّت خدا بر هستی با طرح سؤال از مشرکان، پس از آیاتی که صفات و ویژگیهای خداوند را مطرح کرد، می رساند که مضمون آیه مورد بحث به منزله نتیجه ای برای آیات گذشته است ; یعنی، آگاهی همه جانبه خدا (الله یعلم . ..)، دخل و تصرف او در هستی (هو الذی یریکم ...) و خضوع همگان در برابر او (لله یسجد ...) هر اندیشمندی را به این نتیجه می رساند که: اوست رب و مالک همه هستی و غیر او ربوبیتی ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 11 - 8

8 - آگاهی و ایمان مؤمنان به علم همه جانبه خداوند ، مایه تحمل مصیبت ها و پایداری در برابر مشکلات است .

ما أصاب من مصیبه إلاّ بإذن اللّه . .. و اللّه بکلّ شیء علیم

7- مالکیت یگانه خداوند بر هستی ، دلیل قابل قیاس نبودن علم او با علوم ادعایی بشر است .

قل اللّه أعلم بما لبثوا له غیب السم-وت و الأرض

جمله <له غیب. ..> برهانی است که <اللّه أعلم> را تثبیت می کند.

15- ولایت و نظارت یگانه خدا بر اصحاب کهف ، دلیل علم برتر الهی و عدم آگاهی دیگران به زوایای سرگذشت آنان است .

قل اللّه أعلم بما لبثوا . .. ما لهم من دونه من ولیّ

10 - کهف - 18 - 26 - 12

12- مالکیت یگانه خداوند بر هستی ، دلیل آگاهی ژرف او بر تمامی دیدنی ها و شنیدنی ها است .

له غیب السم-وت و الأرض أبصر به و أسمع

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 38 - 6

6 - آگاهی خداوند به نیت ها و راز دل ها ، دلیل آگاهی کامل او از حقایق پنهانی تمامی جهان

إنّ اللّه ع-لم غیب السم-وت و الأرض إنّه علیم بذات الصدور

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّه علیم بذات الصدور> در مقام تعلیل برای <إنّ اللّه عالم غیب. ..> می باشد; یعنی، چون خداوند به نیت ها و راز دل ها - که پنهانی ترین امور جهان است - آگاه می باشد، پس نسبت به امور غیبی جهان نیز آگاه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 8 - 3

3 - وابستگی ابزار درک و شناخت به خداوند ، دلیل آگاهی او از انفاق ها و اهداف مدعیان انفاق است .

یقول أهلکت مالاً . .. ألم نجعل له عینین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 10 - 4

4 - آگاهی دقیق خداوند از راه های خیر و شرّ ، دلیل مخفی نبودن اهداف مدعیان انفاق ، بر او است .

یقول أهلکت مالاً . .. و هدین-ه النجدین

یقول . .. أیحسب أن لم یره أحد

توبیخ مستفاد از همزه استفهام در <أیحسب>، ممکن است ناظر به دروغ بودن گفتاری باشد که در آیه قبل از مدعیان انفاق نقل شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 215 - 13

13 - توجّه انسان به علم خداوند نسبت به اعمال خیر ، مُشوّق او برای انجام آن

و ما تفعلوا من خیر فانّ اللّه به علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 20

20 - توجّه انسان به جهل خود و علم خداوند ، زمینه پذیرش احکام الهی

و اللّه یعلم و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 220 - 16

16 - توجه به آگاهی خداوند ، زمینه ساز اجرای قوانین

و اللّه یعلم المفسد من المصلح

هدف از بیان علم خداوند به نیات و اعمال، تشویق انسانها به انجام وظایف و اجرای احکام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 233 - 37

37 - خداترسی و توجّه به نظارت او بر اعمال ، عامل رعایت حقوق متقابل مادر ، پدر و دایه

و الوالدات یرضعن . .. و اتقوا اللّه و اعلموا ان اللّه بما تعملون بصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 234 - 15

15 - توجّه به آگاهی خداوند از اعمال انسان ، زمینه عمل به احکام اوست .

و الذین یتوفّون . .. و اللّه بما تعملون خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 10

10 - توجّه آدمی به آگاهی خداوند به انفاق و ایثار ، زمینه ساز انجام آن

لن تنالوا . .. فانّ اللّه به علیم

جلمه <اِن اللّه . .. >، به منظور تشویق ایثارگران و انفاق کنندگان، ایراد شده است.

11 - طه - 20 - 114 - 23

23 - ترک تعجیل در نزول تمامی قرآن و سکوت کامل تا پایان نزول هر آیه ، زمینه ساز افزایش علوم پیامبر ( ص ) از جانب خداوند

و لاتعجل بالقرءان . .. و قل ربّ زدنی علمًا

به تلاش اقتصادی بپردازند; ولی روزی آنان یکسان نباشد.

ذلکما مما علمنی ربی إنی ترکت ملّه قوم . .. هم ک-فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 44 - 1

1- آدمی ، به هنگام شداید ، به ولایت و تسلّط مطلق خداوند بر همه امور ، پی می برد .

و لم تکن له فئه ینصرونه . .. هنالک الول-یه للّه الحقّ

تردیدی نیست که ولایت خداوند (چه به معنای حاکمیت و تدبیر و چه به معنای نصرت) همواره، حاکم و نافذ است، لذا اشاره به مکان و واقعه خاص با واژه <هنالک> از آن جهت است که در چنین موقعیت هایی، آدمی، به آن نکته واقف می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 65 - 10

10- بندگی به درگاه خدا ، زمینه برخورداری از علم و معارف الهی است . *

عبدًا من عبادنا . .. و علّمنه من لدنّا علمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 43 - 2

2 - استفاده از مثال های فراوان و تبیین کننده ، در قرآن به منظور آگاهی مردم

و تلک الأمث-ل نضربها للناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 51 - 7

7 - برتری اعجاز قرآن بر معجزات حسّی ، در این است که قرآن ، دارای معارفی است و مردم با خواندن آن ، بر آن معارف ، آگاه می شوند .

أَوَلم یکفهم أنّا أنزلنا علیک الکت-ب یتلی علیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 21 - 8

8 - مبادی شک و معرفت ، در اختیار خود انسان است .

إلاّ لنعلم من یؤمن بالأخره ممّن هو منها فی شکّ

از این که در آیه، شک و تردید مذموم شمرده شده و پی آمد آن، تبعیت از ابلیس معرفی گردیده است; نشان می دهد که حصول چنین معرفتی برای انسان در اختیار خود او است. در غیر این صورت، نباید امر مذمومی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 35 - 2

2 - آیات و نشانه های الهی در پهنه طبیعت ، معرفت بخش انسان ها و انذاردهنده حق پوشان

و من ءای-ته . .. و یعلم الذین یج-دلون فی ءای-تنا

ص: 89

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 5 - 2

2 - شناخت مراحل آغازین خلقت انسان ، زمینه ساز پی بردن به تحت مراقبت بودن وی و مایه شناخت قدرت خداوند بر ثبت کردار او است .

علیها حافظ . فلینظر الإنس-ن ممّ خلق

ارتباط دو آیه، با توجّه به حرف <فاء> در <فلینظر>، بیانگر برداشت یاد شده است.

قرآن است .

قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف بدأ الخلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 27 - 4

4 - ضرورت دقت در آفرینش پدیده های هستی ، برای پی بردن به قدرت مطلق خداوند

ءأنتم أشدّ خلقًا أم السماء بنیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 55 - 3

3- ربوبیت خداوند ، مقتضی علم و آگاهی او به همه موجودات آسمان ها و زمین است .

ربّک أعلم بمن فی السموت و الأرض

و لما بلغ أشدّه ءاتین-ه حکمًا و علمًا

9 - آگاهی بیشتر و فراتر آدم ( ع ) ، راز برتری او بر فرشتگان بود .

و علّم ءادم الأسماء کلها . .. إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 32 - 8،9

8 - آدم ( ع ) ، برتر از فرشتگان و عالمتر از ایشان بود .

و علّم ءادم الأسماء کلها . .. قالوا سبحنک لاعلم لنا إلا ما علّمتنا

9 - هدف از فرمان خدا به فرشتگان ( در بیان نام های حقایق ) ، یادآوری عالمانه و حکیمانه بودن افعال الهی و آگاه ساختن آنان به برتری علمی آدم ( ع ) بود .

أنبئونی بأسماء هؤلاء . .. قالوا سبحنک ... إنک أنت العلیم الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 33 - 1،2

1 - خداوند به آدم ( ع ) فرمان داد تا نام هر یک از حقایق هستی را برای فرشتگان بازگو کند .

قال یأدم أنبئهم بأسمائهم

2 - آدم ( ع ) ، نام های حقایق هستی را برای فرشتگان بیان کرد .

فلمّا أنبأهم بأسمائهم

و بشّروه بغل-م . .. قال فما خطبکم أیّها المرسلون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که در آیه شریفه سخنی از وجود رسالتی افزون بر بشارت فرزند به میان نیامده است و فرشتگان خود آن را آشکار نکرده اند; اما ابراهیم(ع) به این نکته پی برده و رسالت اصلی فرشتگان را جویا شده است.

9- رستاخیز ، امری تعیین شده و قطعی در آغاز خلقت آدم ( ع ) و آگاهی ابلیس از آن

قال . .. لئن أخّرتن إلی یوم القی-مه

11- آگاهی ابلیس از وجود عناصری غیر قابل فریب در میان نسل های آینده آدم ( ع ) از همان آغاز خلقت آنان

لأحتنکنّ ذریّته إلاّ قلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 76 - 9

9 - ابلیس ، از عنصر و ماده اولیه خلقت خود و انسان آگاهی کامل داشت .

خلقتنی من نار و خلقته من طین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 8

8 - ابلیس ، آگاه به پیدایش نسل هایی از آدم و وجود رستاخیز برای آنان

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 83 - 4

4 - آگاهی ابلیس ، به تکثیر نسل آدم و نیز به اغواپذیری بیشتر آنان و تأثیرناپذیری بندگان خالص خدا ، از آغاز خلقت انسان

لأغوینّهم أجمعین . إلاّ عبادک منهم المخلصین

<فاء> در <فأمّا> بیانگر ارتباط مفاد این آیه با ملاقات خداوند است که در آیه قبل مطرح شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 11 - 1

1 - مشاهده نامه اعمال در قیامت ، مایه آگاهی به کردار ها و پیش بینی کیفر ها است .

و أمّا من أُوتی . .. فسوف یدعوا ثبورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 3 - 2،6

2 - همه انسان ها ، در آینده هنگام حسابرسی نعمت ها ، به پوچی افتخارات مادی پی خواهند برد .

سوف تعلمون

زمان مورد نظر در <سوف تعلمون> - به قرینه <ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النعیم> - هنگام حسابرسی نعمت ها است.

6 - قیامت ، زمان ظهور حقایق و پی بردن انسان ها به نیک و بد اعمال خویش

کلاّ سوف تعلمون

وعده <سوف تعلمون> - به قرینه <لتسئلنّ یومئذ عن النعیم> - ناظر به زمان برپایی قیامت است.

ینبّؤا الإنس-ن یومئذ بما قدّم و أخّر

6 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله : < ینبّؤا الإنسان یومئذ بما قدّم و أخّر > بما قدّم من خیر و شرّ و ما أخّر ممّا سَنَّ من سُنّه لیَسْتَنَّ بها مَن بعده فإن کان شرّاً کان علیه مثل وِزْرِهم و لایَنْقُصُ من وزرهم شیءٌ و ان کان خیراً کان له مثل اُجورهم و لاینقص من اُجورهم شیء ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند: <ینبّؤا الإنسان یومئذ بما قدّم و أخّر> روایت شده که فرمود: [انسان آگاه می شود] به آنچه از خوبی و بدی از پیش فرستاده و آنچه در پس خود نهاده و برخاسته از سنت هایی بوده که بنیان گذاری کرده است تا افراد بعد از او به آن عمل کنند. اگر آن سنت ها بد بوده به اندازه گناه عمل کنندگان برای سنت گذار گناه هست، بدون این که از گناه عمل کنندگان کاسته شود و اگر خیر بوده، برای او مثل پاداش عمل کنندگان هست; در عین حال که از پاداش آنان هیچ کاسته نخواهد شد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 1

1 - قیامت ، روز آگاهی انسان ها به کردار دنیایی خویش و آثار و نتایج آن

علمت نفس ما أحضرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 2

2 - قیامت ، روز پی بردن همگان به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی ایشان

یومئذ

تعبیر <یومئذ> قیامت را زمان علم خداوند، قرار داده و درباره علم او در دنیا، بیانی ندارد و از آن جا که علم الهی ازلی و ابدی است، اختصاص یافتن آن به قیامت، ناظر به قابل انکار نبودن آن است; یعنی، گرچه در دنیا برخی به علم او معترف نیستند; ولی در قیامت، آنان نیز به این حقیقت پی خواهند برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 4 - 2

2 - آگاهی تمام مردم ، از بی پایه بودن امتیازات مادی ، هنگام حسابرسی نعمت ها در قیامت

ثمّ کلاّ سوف تعلمون

آخرین آیه سوره، بیانگر زمانی است که مفاد <سوف تعلمون> تحقق می یابد.

های دنیا، این حقیقت مخفی مانده و استناد آن به اسباب و علل مادی، انسان را از آن غافل ساخته باشد.

15 - ص - 38 - 45 - 7

7 - ابراهیم ، اسحاق و یعقوب ( علیهم السلام ) ، مردان علم و عمل

إبرهیم و إسح-ق و یعقوب أُولی الأیدی و الأبص-ر

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <الأبصار> کنایه از علم و <الأیدی> کنایه از عمل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 14

14 - حضرت اسحاق ( ع ) ، شخصیتی دانا و دانشمند

و بشّروه بغل-م علیم

برداشت یاد شده، با توجه به این مطلب است که مقصود از <بغلام علیم> - طبق گفته مفسران - حضرت اسحاق(ع) است.

عضوّا علیکم الانامل من الغیظ . .. انّ اللّه علیم بذات الصدور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 120 - 12،16

12 - کینه ها و حیله های دشمنان دین ، در احاطه علم خدا

لا یضرّکم کیدهم شیئاً انّ اللّه بما یعملون محیط

16 - خداوند ، عالم به جزئیّات

انّ اللّه بما یعملون محیط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 121 - 10

10 - هیچ گفتار و پندار و کرداری ، پنهان از خداوند نیست .

و اللّه سمیع علیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 2،5

2 - تمام انسان ها دارای عمری معیّن و زمان مرگشان در علم الهی ، مشخّص است .

و ما کان لنفس ان تموت . .. کتاباً مؤجّلا

5 - ایمان به مقدّر بودن اجل و معین بودن عمر نزد خداوند ، از عوامل تقویت روحیه پاسداران رسالت انبیا

و ما کان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه کتاباً مؤجّلا

چون آیات قبل درباره جهاد و ترس از مرگ و شهادت بود، به نظر می رسد از اهداف این آیه، تقویت روحیه و رفع اضطراب از مسلمانان پیکارجو باشد.

21 - از امام باقر ( ع ) روایت شده که : < . . . ان فی الانبیاء و الاوصیاء خمسه أرواح ، روح القدس . . . فبروح القدس . . . عرفوا ما تحت العرش إلی ما تحت الثری ;

. .. در انبیا و اوصیا پنج روح است از جمله روح القدس ... پس به وسیله روح القدس ... آنچه را زیر عرش است تا آنچه را زیر زمین است می شناسند ...;

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 259 - 24

24 - رشد علم و آگاهی انبیا ، در پرتو تعلیم و هدایت الهی

فلمّا تبیّن له قال اعلم انّ اللّه علی کلّ شیء قدیر

البتّه این برداشت مبتنی است بر اینکه مراد از <کالّذی مرّ . .. > پیامبر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 33 - 8

8 - خداوند با اعطای علم ، ایمان ، اسم اکبر ، میراث علم و آثار علم نبوّت به انبیا ، آنان را برگزیده است .

انّ اللّه اصطفی ادم و نوحاً

امام باقر (ع): . .. یا محمّد ... فانّی لم اقطع العلم و الایمان و الاسم الاکبر و میراث العلم و آثار علم النّبوه ... من بیوتات الانبیاء الذین کانوا بینک و بین ابیک آدم و ذلک قول اللّه تبارک و تعالی: <انّ اللّه اصطفی ادم و ... >.

_______________________________

کافی، ج 8، ص 117، ح 92 ; تفسیر عیاشی، ج 1، ص 168، ح 31.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 40 - 6

6 - دانش و علم انبیا ، محدود است .

انّی یکون لی غلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 18

18 - انسان ها و حتی پیامبرانی همانند مسیح ( ع ) ناآگاه به آنچه خداوند در درون ذات خویش دارد .

تعلم ما فی نفسی و لا اعلم ما فی نفسک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 2 - 14

14 - عن أبی عبداللّه(ع) فی قوله: <قضی أجلا و أجل مسمی عنده> قال: الأجل الأول هو ما نبذه إلی الملائکه و الرسل و الأنبیاء و الأجل المسمی عنده هو الذی ستره اللّه عن الخلائق.

امام صادق(ع) درباره سخن خداوند <قضی أجلا . .. > فرمود: اجل اول، اجلی است که خداوند فرشتگان و رسولان و انبیا را از آن آگاه نموده و اجل معین را که نزد اوست، از تمام خلایق پنهان داشته است.

ص: 106

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 66 - 14

14- مراتب پیامبران در بهره مندی از علم و کمال ، متفاوت است . *

هل أتّبعک علی أن تعلّمن ممّا علّمت رشدًا

برداشت بدان احتمال است که خضر(ع) از پیامبران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 8

8 - روح پیامبران ، حاضر و ناظر بر تمامی رفتار بندگان در دنیا است .

و جایء بالنبیّین

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که لازمه گواهی دادن بر اعمال، نظارت و حضور در صحنه عمل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 79 - 6

6 - امکان آگاهی یافتن به حقایق ثبت شده در لوح محفوظ ، برای پیامبران و اولیا

لایمسّه إلاّ المطهّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 4 - 20

20 - آموخته های انسان ، از جانب خداوند است .

تعلمونهن مما علمکم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 70 - 6،11

6- برخی از انسان ها ، از حفظ دستاورد های علمی خویش در همه مراحل زندگی ناتوانند .

و منکم من یردّ إلی . .. لکی لایعلم بعد علم شیئًا

11- آفرینش و مرگ و اعطای دانش و سلب آن از انسان ، جلوه ای از علم و قدرت الهی است .

و الله خلقکم ثمّ یتوفّ-کم . .. إن الله علیم قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 10 - 17

17 - علم و آگاهی خداوند به اسرار نهفته در سینه های انسان ها ، برتر از آگاهی خود آنان است .

أَوَ لیس اللّه بأعلم بما فی صدور الع-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 5

5 - خداوند ، خواهان آگاهی انسان ها و نقش خود آنان در انتخاب مسیر و فرجام خویش

فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا إن علیک إلاّ البل-غ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 79 - 6

6 - امکان آگاهی یافتن به حقایق ثبت شده در لوح محفوظ ، برای پیامبران و اولیا

لایمسّه إلاّ المطهّرون

2 - بلعم باعورا عالمی دنیاگرا و پیرو هوا و هوس خویش بود .

و لکنه أخلد إلی الأرض و اتبع هوه

<اخلاد>، مصدر <أخلد>، هنگامی که به <إلی> متعدی شود، به معنای تمایل پیدا کردن و اعتماد داشتن است. کلمه <الأرض> چون در مقابل رفعت و منزلت معنوی و تقرب به خدا قرار گرفته، مراد از آن امور پست و حقیر مادی و دنیوی است. بنابراین <أخلد إلی الأرض> یعنی او به امور پست مادی و لذتهای دنیوی تمایل پیدا کرد و به آنها دل خوش نمود.

16 - زمر - 39 - 52 - 9

9 - مؤمنان ، مردمی دانا به منشأ روزی ها و آگاه به وجود آیات و نشانه های خداوند در فراخی و تنگی رزق و روزی

أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر إنّ فی ذلک لأی-ت لقوم یؤمنون

به فخسف بالأرض ما بینه و بین سریر بلقیس حتّی تناول السریر بیده ثمّ عادت الأرض کما کانت أسرع من طرفه عین ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که اسم اعظم الهی دارای 73 حرف است و آنچه آصف بن برخیا داشت تنها یک حرف از آن بود که با به زبان آوردن آن حرف، زمین در فاصله بین او و تخت بلقیس فرو رفت تا آن که آصف دست برد و تخت بلقیس را گرفت. سپس زمین به حالت اولیه اش که داشت برگشت و این کار سریع تر از یک چشم برهم زدن انجام گرفت>.

و أحصی کلّ شیء عددًا

خداوند بر تمامی رفتارهای آدمیان - از جمله کافران - آگاه است، پس نباید در برابر توطئه های آنان محزون بود; بلکه باید با دل گرمی و پشتکار به تبلیغ دین پرداخت.

و أعلم من اللّه ما لاتعلمون

من در <من اللّه> می تواند برای ابتدای غایت باشد. در این صورت <أعلم من اللّه ... > یعنی علم من از جانب خداست و خدا مرا به حقایقی آشنا کرده است. و نیز می تواند <من اللّه> به معنای <درباره خدا> باشد. یعنی من حقایقی را درباره خدا و صفات او می دانم که شما نمی دانید. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

12 - نوح ( ع ) ، آگاه به حقایقی پوشیده از مردم درباره خداوند

و أعلم من اللّه ما لاتعلمون

برداشت فوق بر این اساس است که <من اللّه> به معنای <درباره خدا> باشد.

8 - رعد - 13 - 10 - 2

2- خداوند ، به راز دل ها و سخنان ابراز نشده داناست .

سواء منکم من أسرّ القول

<اسرار> به معنای پنهان ساختن است. پنهان کردن سخن می تواند به معنای ابراز نکردن و تلفّظ نکردن باشد و می تواند به معنای در ملأ عام نگفتن و در خفا بیان داشتن باشد. برداشت فوق ناظر به معنای اول است.

8- خداوند ، به عبادت و اطاعت بندگان آگاه است و هرگزآن را فراموش نمی کند .

و ما کان ربّک نسیًّا . .. واصطبر لعب-دته

و أنّا ظننّا أن لن تقول الإنس و الجنّ علی اللّه کذبًا

داده نشده و مراد از <أخّر>انجام دادن عمل در پایان عمر است. 2- مراد از <بما قدّم> اعمالی است که در دنیا پایان می پذیرد (مانند نماز) و مقصود از <أخّر> اعمالی است که ثواب آنها پایان ندارد (مانند صدقه جاریه و سنت حسنه). 3- مقصود از <بما قدّم> اقدام به عمل و مراد از <أخّر> به تأخیر انداختن و انجام ندادن آن است. برداشت یاد شده، مبتنی بر احتمال نخست است.

2 - اطلاع یافتن انسان در قیامت ، از تمامی اعمال خود در طول عمرش و اثر آنها پس از مرگ خویش ( مانند صدقه جاریه و سنت حسنه یا سیئه )

ینبّؤا الإنس-ن یومئذ بما قدّم و أخّر

3 - آگاه شدن انسان ها در قیامت ، از تمامی تکالیفی که انجام داده و یا وظایفی که ترک کرده اند .

ینبّؤا الإنس-ن یومئذ بما قدّم و أخّر

6 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله : < ینبّؤا الإنسان یومئذ بما قدّم و أخّر > بما قدّم من خیر و شرّ و ما أخّر ممّا سَنَّ من سُنّه لیَسْتَنَّ بها مَن بعده فإن کان شرّاً کان علیه مثل وِزْرِهم و لایَنْقُصُ من وزرهم شیءٌ و ان کان خیراً کان له مثل اُجورهم و لاینقص من اُجورهم شیء ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند: <ینبّؤا الإنسان یومئذ بما قدّم و أخّر> روایت شده که فرمود: [انسان آگاه می شود] به آنچه از خوبی و بدی از پیش فرستاده و آنچه در پس خود نهاده و برخاسته از سنت هایی بوده که بنیان گذاری کرده است تا افراد بعد از او به آن عمل کنند. اگر آن سنت ها بد بوده به اندازه گناه عمل کنندگان برای سنت گذار گناه هست، بدون این که از گناه عمل کنندگان کاسته شود و اگر خیر بوده، برای او مثل پاداش عمل کنندگان هست; در عین حال که از پاداش آنان هیچ کاسته نخواهد شد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 10 - 2

2 - قیامت ، روز باز شدن نامه عمل انسان و آگاهی او بر محتوای آن

و إذا الصحف نشرت

<نشر>، مخالف پیچیدن است (لسان العرب). براساس این معنا، فعل <نشرت>، دلالت دارد که نامه اعمال پیش از نشر، به شکل طومار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 14 - 1

1 - قیامت ، روز آگاهی انسان ها به کردار دنیایی خویش و آثار و نتایج آن

علمت نفس ما أحضرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 5 - 1،2

1 - قیامت روز آگاهی هر انسان ، به کردار دنیایی و آثار به جای مانده از خویش

علمت نفس ما قدّمت و أخّرت

<ماقدّمت> - در یک احتمال - ناظر به کرداری است که انسان خود، آن را انجام داده است. در مقابل مراد از <ماأخّرت> سنت های روا و ناروایی است که انسان پس از خود، به جای گذاشته و آثار و تبعات آن برای او ثبت شده است و در روز قیامت با آن مواجه خواهد شد.

ص: 128

2 - برپایی قیامت و پی بردن به کردار ها و بازتاب اخروی آن ، در گرو پیدایش حوادثی تحوّل آفرین در نظام جهان

إذا السماء . .. و إذا ... و إذا ... و إذا ... علمت نفس ما قدّمت و أخّرت

جمله <علمت نفس . ..> جزای شرط هایی است که در آیات پیشین تکرار شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 7 - 6

6 - انسان ها هنگام حضور در پیشگاه خداوند نامه های اعمال خود را در اختیار داشته و به کردار خویش آگاهی یافته اند .

فمل-قیه . فأمّا من أُوتی کت-به بیمینه

<فاء> در <فأمّا> بیانگر ارتباط مفاد این آیه با ملاقات خداوند است که در آیه قبل مطرح شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 11 - 1

1 - مشاهده نامه اعمال در قیامت ، مایه آگاهی به کردار ها و پیش بینی کیفر ها است .

و أمّا من أُوتی . .. فسوف یدعوا ثبورًا

6 - قیامت ، زمان ظهور حقایق و پی بردن انسان ها به نیک و بد اعمال خویش

کلاّ سوف تعلمون

وعده <سوف تعلمون> - به قرینه <لتسئلنّ یومئذ عن النعیم> - ناظر به زمان برپایی قیامت است.

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که <لام> در جمله <لتعلموا. ..> تعلیل برای عبارت <خلق سبع سماوات> است و این جمله بیانگر علت و فلسفه آفرینش آسمان ها و زمین است.

13 - نمل - 27 - 65 - 5

5 - زمان برپایی قیامت ، از امور غیبی و علم آن تنها در اختیار خداوند

قل لایعلم . .. الغیب إلاّاللّه و ما یشعرون أیّان یبعثون

از ارتباط <أیّان یبعثون> با <الغیب> استفاده می شود که رستاخیز، خود مصداق و نمونه ای از امور غیبی است که دانش آن تنها در اختیار خدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 34 - 1،9

1 - آگاهی به زمان برپایی قیامت ، در انحصار خداوند است .

إنّ اللّه عنده علم الساعه

9 - آگاهی خدا به لحظه قیامت ، و حقایق مربوط به جنین و آینده هر انسان ، نمودی از علم گسترده وی است .

إنّ اللّه عنده علم الساعه . .. إنّ اللّه علیم خبیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 8

8 - ابلیس ، آگاه به پیدایش نسل هایی از آدم و وجود رستاخیز برای آنان

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 1،3

1 - آگاهی به زمان برپایی قیامت ، در انحصار خداوند است .

إلیه یردّ علم الساعه

تقدیم <إلیه> بر <یردّ> مفید حصر است.

3 - آگاهی خداوند از زمان برپایی قیامت ، لازمه ربوبیت او است .

و ما ربّک بظلّ-م . .. إلیه یردّ علم الساعه

با توجه به رجوع ضمیر <إلیه> به <ربّک> در آیه قبل، برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 85 - 5

5 - آگاهی به زمان برپایی قیامت مختص خداوند است .

له ملک السم-وت و الأرض . .. و عنده علم الساعه

از تقدم خبر بر مبتدا، حصر استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 26 - 2

2 - آگاهی از زمان دقیق برپایی قیامت ، تنها در انحصار خداوند است و هیچ کس از آن باخبر نیست .

و یقولون متی ه-ذا الوعد . .. قل إنّما العلم عند اللّه

ص: 133

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 25 - 3

3 - محدودیت قلمرو علم پیامبر ( ص ) نسبت به عالم آخرت ، من های وحی الهی به ایشان

قل إن أدری أقریب ما توعدون أم یجعل له ربّی أمدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 26 - 2

2 - زمان نزول عذاب ، شکست کافران و برپایی قیامت ، از امور غیبی و تنها در اختیار خداوند است .

حتّی اذا اوا ما یوعدون. ..اقریب ما توعدون... علم الغیب

تعریف <الغیب> برای استغراق است; یعنی، تمامی امور و حقایق غیبی و <عالم الغیب> خبر برای مبتدای محذوف (هو) است. تعریف مسند و مسندالیه، مفید قصر می باشد; یعنی، تنها خداوند عالم به امور غیبی است. گفتنی است از مصادیق مورد نظر در امور غیبی - به قرینه آیات پیشین - مسأله برپایی قیامت، شکست کافران و نزول عذاب بر آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 27 - 3

3 - امکان آگاهی رسولان الهی از زمان برپایی قیامت و نزول عذاب بر کافران ، به وسیله وحی و الهام خداوند

قل إن أدری أقریب ما توعدون . .. إلاّ من ارتضی من رسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 44 - 1

1 - تنها خداوند ، خصوصیات قیامت و زمان وقوع آن را می داند .

إلی ربّک منتهیها

<منتهاها> - به قرینه سیاق آیات پیشین - به معنای منتهای علم به قیامت و شناخت خصوصیات و زمان آن است. تقدیم <إلی ربّک> بیانگر حصر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 45 - 5

5 - دانستن زمان وقوع قیامت ، خطر گرفتاری به کیفر های موجود در آن را کاهش نمی دهد .

یسئلونک . .. من یخشیها

جمله <إنّما أنت منذر . ..> در مقام بیان این نکته است که آنچه درباره قیامت دارای اهمیت است، توجه به گرفتاری های آن و نگرانی و ترس از خطرات آن است و زمان آن - چه معلوم باشد و چه مجهول - تأثیری در آن جهت ندارد.

19 - حاقه - 69 - 49 - 1

1 - آگاهی کامل خداوند ، از ایمان یا کفر انسان ها

و إنّا لنعلم أنّ منکم مکذّبین

9- آگاهی از میزان جرایم انسان ها و درجات عذاب آنان ، از شؤون ربوبیت الهی است .

فوربّک . .. ثمّ لنحن أعلم

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

<الّذین کفروا>، اشاره به علیّت چنین پنداری است ; یعنی چون کافرند، این گونه می پندارند.

19 - حاقه - 69 - 26 - 2

2 - کافران دوزخی ، پس از دریافت نامه اعمال خود ، از محتوا و حکم نهایی آن درباره خویش آگاه خواهند شد .

و لم أدر ما حسابیه

جمله <ان اللّه . .. > علاوه بر بیان این حقیقت که خداوند به نهان دلها آگاه است، به این هدف ایراد شده که انسانها با توجه به این حقیقت از انحرافات بپرهیزند; چرا که تمام افکار و اعمالشان در محضر و دید خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 6

6 - آگاهی خداوند ، از راز دل و اسرار افراد

و اللّه سمیع علیم. اذ همّت طائفتان

کلمه <همّت> از ماده <همّ> به معنای تصمیم و قصدی است که در دل، برای انجام کاری گرفته شود. و بنابر اینکه <اذ همّت> متعلّق به <سمیع> و <علیم> باشد، بیانگر علم خداوند به قصد و نیت انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 35 - 18

18 - آگاهی کامل خداوند بر نیّات و خواسته های درونی انسانها

ان یریدا اصلاحاً . .. انّ اللّه کان علیماً خبیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 99 - 2

2 - خداوند دانای به رفتار و کردار ، نیات و حالات انسانها

و اللّه یعلم ما تبدون و ما تکتمون

در برداشت فوق <ماتبدون> به رفتار و کردار آدمی که جنبه بیرونی دارد و <ما تکتمون> به نیات و حالات انسان که همواره جنبه درونی دارد، تفسیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 38 - 2

2- نیت ها ، انگیزه ها ، افکار و رفتار آشکار و پنهانی انسان در قلمرو علم خداوند

ربّنا إنک تعلم ما نخفی و ما نعلن

معنای عبارت <ما تزداد> است- می تواند ناظر به چیزهایی باشد که رحمها افزون بر نیاز جنین از خود تراوش می کنند که دفع می شود و می تواند ناظر به افزودن بر جنین باشد که مایه رشد و نمو او می شود.

4- خداوند به نطفه هایی که رحم زنان و مادینه ها به خود جذب می کنند تا جنین شود ، آگاه است .

الله یعلم ما تحمل کل أُنثی و ما تغیض الأرحام

5- خداوند به آنچه رحم زنان و مادینه ها@- پس از جذب نطفه - بر آن می افزایند داناست .

الله یعلم ما تحمل کل أُنثی . .. و ما تزداد

1 - بقره - 2 - 30 - 32

32 - از حضرت علی ( ع ) روایت شده : < . . . أو کل علم یحتمله عالم ؟ ان اللّه تعالی قال لملائکته < إنی جاعل فی الأرض خلیفه قالوا أتجعل فی ها من یفسد . . . > فهل رأیت الملائکه احتملوا العلم ؟ . . . ;

. .. آیا هر آگاهی برای آگاه شونده قابل تحمل است؟ خداوند به فرشتگان خود فرمود: <من می خواهم روی زمین خلیفه قرار دهم گفتند: آیا روی زمین کسی را قرار می دهی که فساد کند ...؟> آیا می پنداری این آگاهی برای فرشتگان قابل تحمل بود؟ ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 11 - 4

4 - پرهیز از گفتن و شنیدن سخنان نسنجیده ، بی ثمر و زشت ، کاری پسندیده و مطلوب است .

لاتسمع فیها ل-غیه

پیراسته خواندن بهشتیان از شنیدن گفتار <لغو>، بیانگر ناروا بودن آن است.

تعیین <أجل> برای هر پدیده از سوی خداوند - از ابتدای آفرینش آن - بدان معنا است که خداوند، از لحظه آفرینش هر موجودی، تا پایان آن را می داند و این مستلزم علم تفصیلی خداوند، به لحظه لحظه تحولات آنها است.