اگر یهود، مدعی خاتمیّت نبوت حضرت موسی(ع) بودند، باید به پیامبر (ص) می گفتند از ما تعهّد گرفته شده که به هیچ مدعی رسالتی ایمان نیاوریم، نه اینکه علامت پیامبر راستین را بیان کنند.

4 - یهود ، مدعی وفاداری خویش به پیمان های الهی

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول

6 - سوختن قربانی در آتشی از غیب ، نشانه راستگویی مدعی رسالت از دیدگاه یهود

الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان تاکله النار

17 - خرافه گویی و جمود و تحجر یهود *

الّذین قالوا انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول حتی یاتینا بقربان تأکله النّار

1 - ظاهر جمله <الّا نؤمن لرسول>، این است که خداوند به ما دستور داده به کسی که فلان معجزه خاص را ندارد، ایمان نیاوریم، هر چند حقیقتاً پیامبر باشد. چون نگفتند <الّا نؤمن لمدعی الرّساله>، و این معنا که به فرض نبوت، ایمان نیاورید اگر فلان معجزه خاص را نداشت، خرافه ای بیش نیست. 2 - بر فرض که چنین عهدی باشد، آنان باید بیندیشند که قربانی کذایی، معجزه ای است برای کشف صادق از کاذب، نه اینکه موضوعیّت داشته باشد و اصرار به این معنا حاکی از جمود و تحجّر یهود است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 16

16 - عالمان اهل کتاب ، بیان محتوای کتب آسمانی را به زیان دنیای خود می انگاشتند .

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. لتبیّننّه ... و اشتروا به ثمناً قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 188 - 10

10 - واهی بودن پندار نجات عالمان اهل کتاب از عذاب الهی ، با وجود عملکرد ناشایست آنان ( کتمان حقایق و . . . )

لا تحسبنّ الّذین . .. بمفازه من العذاب

کلمه <مفازه>، مصدر میمی و به معنای خلاص و نجات یافتن است.

<شیعه> به پیروان و یاوران شخص گفته می شود و هم چنین هر گروهی که بر مسلکی اتفاق نمایند، شیعه نامیده می شوند. این لفظ برای مفرد، تثنیه، جمع، مذکر و مؤنث به کار می رود (لسان العرب). <کلّ شیعه> در آیه دال بر آن است که تابعان هر نحله و مسلک، به صورتی مجزّا از یکدیگر در صحنه قیامت حضور خواهند یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 102 - 2

2 - تنها عقاید درست و اعمال صالح ، دارای وزن و مقدار در قیامت

فمن ثقلت موزینه فأُول-ئک هم المفلحون

با توجه به این که فلاح و رستگاری در نتیجه ایمان و عمل صالح به دست می آید و در این آیه، تنها کسانی رستگار دانسته شده اند که از میزانی سنگین برخوردار باشند، برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 29 - 4

4 - مجازات هر کس در جهان آخرت ، براساس کردار ها و عقاید او است .

و کلّ شیء أحصین-ه کت-بًا

بیان ثبت همه چیز - که مصداق یقینی آن به قرینه آیات پیشین، کردار و عقیده جهنمیان است - در واقع تهدیدی برای خطاکاران و هشدار به همه انسان ها است که افکار و رفتارشان، روزی بر آنان عرضه خواهد شد و ایشان کیفر آن را خواهند دید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 7 - 2

2 - انسان در قیامت ، به جهت باور ها و نیت هایش ، مؤاخذه شده و کیفر خواهد دید .

الّتی تطّلع علی الأفئده

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 15 - 2

2- دستیابی به بهره های دنیوی ، در گرو داشتن عقاید الهی و باور های صحیح دینی نیست .

من کان یرید الحی-وه الدنیا و زینتها نوفّ إلیهم أعم-لهم

از آیه قبل و نیز آیه بعد ، معلوم می شود که مصداق بارز <من کان . ..> کافران و مشرکان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 19

19- اعمال و عقاید جامعه های مؤثر در رویداد های طبیعی است .

و ی-قوم استغفروا ربکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 122 - 2،4

2- اعمال و عقاید کفرپیشگان ، موجب گرفتار شدن آنان به عذاب های الهی است .

و قل . .. اعملوا علی مکانتکم ... وانتظروا

4- اعمال و عقاید مؤمنان ، موجب دستیابی آنان به فرجامی نیک خواهد شد .

إنا ع-ملون . .. إنا منتظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 44 - 7

7- عقیده و عمل انسان ، نقشی تعیین کننده در سرنوشت او دارد .

إلاّ من اتبعک من الغاوین . و إن جهنّم لموعدهم أجمعین . لها سبعه أبوب لکلّ باب من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 83 - 3

3- گرفتار شدن انسان به عذاب الهی ، نتیجه فکر ، عقیده و اعمال خود اوست .

و لقد کذّب أصح-ب الحجر . .. فأخذتهم الصیحه

برداشت فوق با توجه به این نکته است که <فا> در <فأخذتهم> برای تعقیب و سببیت است و بیانگر این است که عذاب <صیحه> بر اصحاب حجر، به دنبال تکذیب آنان بوده و این تکذیب سبب عذابشان گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 13

13- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در سعادت دنیوی و اخروی او

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا للذین أحسنوا فی ه-ذه الدنیا حسنه

<اتقوا> دلالت بر عمل خوب و پسندیده می کند و <اذعان به خیر محض بودن قرآن> مشعر به عقیده خوب دارد که مجموعاً موجب دریافت حسنه دنیوی و اخروی می شوند.

ص: 7

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 17

17- عقیده صحیح و عمل صالح انسان ها ، عامل تعیین کننده سعادت آنان

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 33 - 12

12- عقیده و عمل ، دارای نقشی تعیین کننده در سرنوشت انسان

هل ینظرون إلاّ أن تأتیهم المل-ئکه أو یأتی أمر ربّک کذلک فعل الذین من قبلهم و ما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 106 - 5

5- باور های قلبی انسان ، ملاک واقعی ایمان و کفر اوست .

إلاّ من أُکره و قلبه مطمئنّ بالإیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 69 - 10

10- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در کشیده شدن او به کام خطرات و مهلکه ها

فیغرقکم بما کفرتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 4

4- فرجام نیک و بد انسان ها در آخرت ، تابع عملکرد و بینش دنیوی آنان است .

و من کان فی ه-ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 105 - 7

7- عقیده و بینش انسان ، در ارجمندی یا پوچی اَعمال وی تأثیر مستقیم دارد .

کفروا . .. فحبطت أعم-لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 52 - 4

4 - سرنوشت هر ملتی با عقاید و کردار خود آنان رقم می خورد ; نه با افکار و اعمال نیاکانشان .

قال فما بال القرون الأُولی . قال علمها عند ربّی

پاسخ موسی و هارون(ع) این بود که اقوام پیشین، آنچه انجام داده اند، نزد خداوند محفوظ است و خود می داند با آنان چه کند، فرجام آنها هر چه باشد، تأثیری در سرنوشت تو ندارد.

ص: 8

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 2 - 10

10- استفاده از احساسات مذهبی و عقاید دینی مردم ، از روش های قرآن برای اجرای کامل قوانین و حدود در جامعه

الزانیه و الزانی فاجلدوا. .. إن کنتم تؤمنون باللّه

جمله <إن کنتم تؤمنون . ..; اگر ایمان دارید...> ممکن است به منظور بهره گیری از عقاید دینی مردم ادا شده باشد; چنان که برای برانگیختن حمیت و غیرت گروهی، گفته می شود: <اگر غیرت دارید...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 39 - 17

17 - فرجام نیک و بد انسان ها ، در گرو عقیده و عمل آنان است .

رجال لاتلهیهم تج-ره و لابیع عن ذکر اللّه و إقام الصلوه . .. لیجزیهم اللّه أحسن م

تصریح خداوند بر اعمال مؤمنان (أحسن ما عملوا) و نیز اعمال کافران (أعمالهم کسراب)، حکایت از این دارد که علاوه بر عقیده انسان ها(ایمان و کفر)، اعمال آنان نیز در سرنوشت شان مؤثر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 69 - 3

3 - عقیده و جهان بینی درست و نادرست انسان ها ، تأثیرگذار در مقدار مجازات گناهانشان در قیامت

یض-عف له العذاب یوم القی-مه

وضع مجازات دو چندان و دائمی برای مشرکانی که مرتکب آدم کشی و زنا شوند و دایمی و دوچندان نبودن مجازات همین گناهان در صورتی که گناه کار مؤمن باشد، گویای این حقیقت است که ایمان و کفر و عقیده حق و باطل، در میزان مجازات بزه کاران مؤثر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 58 - 3

3 - خداوند ، پدیدآورنده زمینه زوال و نابودی ظالمان به وسیله افکار و تصمیم گیری های خود آنان

فأخرجن-هم من جنّ-ت . .. و کنوز و مقام کریم

تصمیم فرعونیان مبنی بر تعقیب بنی اسرائیل، در ظاهر طرح و برنامه خود آنان بود; اما از آن جا که خداوند زمینه های چنین تصمیم هلاکت باری را پدید آورده بود، خروج فرعونیان را فعل خود قلمداد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 129 - 6

6 - گرایش به کاخ نشینی ، ناسازگار با اعتقاد دینی و پیروی از مکتب پیامبران

و تتّخذون مصانع لعلّکم تخلدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 9،11

ص: 9

9 - محاکمه شدن کافران به خاطر کردارشان علاوه بر محاکمه آنان به خاطر عقایدشان

أکذّبتم ب-ای-تی . .. أمّاذا کنتم تعملون

عبارت <أکذّبتم بآیاتی> دلالت بر محاکمه عقیدتی و تعبیر <أمّاذا کنتم تعملون> دلالت بر محاکمه آنان به خاطر کردارشان دارد.

11 - ارزش اعمال انسان ، در گرو عقاید و باور های وی

أکذّبتم ب-ای-تی . ..أمّاذا کنتم تعملون

در این آیه، نخست سطحی نگری کافران مورد مذمت قرار گرفته و سپس با لحنی تحقیرآمیز، کردار آنان بی ارزش و حقیر شمرده شده است. این تقدم، نشانگر آن است که وقتی اندیشه غلط باشد، برای عمل ارجی نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 58 - 8

8 - عمل و عقیده انسان ، در سرنوشت اخروی ، نقش بسیار مهم و مؤثری دارد .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لنبوّئنّهم من الجنّه غرفًا. ..خ-لدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 42 - 11

11 - عقیده و عمل انسان ، دارای نقش تعیین کننده در سرنوشت او است .

سیروا . .. فانظروا

از دعوت به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان، به دست می آید که انسان، با سیر و مطالعه، می تواند آینده خود را رقم بزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 44 - 5

5 - عقیده و عمل آدمی ، در سعادت و شقاوت وی نقش اساسی دارد .

یومئذ یصّدّعون . من کفر فعلیه کفره و من عمل ص-لحًا فلأنفسهم یمهدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 59 - 5

5 - موضع گیری و عمل خود آدمی ، زمینه نابود شدن استعداد هدایت در وی است .

و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا إن أنتم إلاّ مبطلون . کذلک یطبع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 4 - 10

10 - اعمال و عقاید انسان ، در تشکیل ساختار روحی وی ، نقش اساسی دارد .

للمحسنین . .. یقیمون ... یوقنون

از این که خداوند، در وصف محسنان به دو صفت عمده - که یکی عملی (نماز و انفاق) و دیگری عقیدتی است - پرداخته، نشان می دهد که عمل و عقیده، در ایجاد روحیه ای خاص نقش دارد.

ص: 10

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 14 - 8،13

8 - عقیده و عمل ، سازنده آخرت انسان است .

فذوقوا بما نسیتم لقاء یومکم ه-ذا . .. و ذوقوا ... بما کنتم تعملون

13 - ابتلای انسان به کیفر های اخروی ، نتیجه موضع گیری ها و عملکرد خود وی است .

فذوقوا بما نسیتم . .. بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 9

9 - عقیده و عمل صالح ، در کسب سعادت اخروی نقشی تعیین کننده دارد .

أمّا الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فلهم جنّت المأوی . ..بما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 21 - 10

10 - عقیده و رفتار ، پیوندی وثیق باهم دارند .

فاتّبعوه . .. إلاّ لنعلم من یؤمن بالأخره ممّن هو منها فی شکّ

خداوند متعال در ادامه بحث پیروی مردم از ابلیس، فلسفه وجودی او را بیان کرده و فرموده است: ما برای ابلیس سلطه ای قرار ندادیم و به منظور بازشناسی مؤمنان به آخرت از تردیدداران به آن [او را] قرار دادیم. این مطلب می رساند که تردیدداران به آخرت از شیطان تبعیت کردند; یعنی، تردید درباره آخرت، در پیروی از شیطان ظهور کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 135 - 6

6 - مجموعه عقاید و رفتار خود انسان ، تعیین کننده سرنوشت او است .

إذ نجّین-ه و أهله أجمعین . إلاّ عجوزًا فی الغ-برین

از این که همسر لوط از عذاب الهی نجات نیافت، می توان حقیقت یادشده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 19

19- بخشش لغزش ها از سوی خدا ، منوط به پایبندی انسان به اصول عقیدتی و اعمال ارزشی است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت . .. کفّر عنهم سیّئاتهم

از ترتّب <کفّر عنهم سیّئاتهم> بر <آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بمانزّل>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 8

8- آمیختگی عقیده و عمل ( ایمان و تقوا ) ، شرط برخورداری از پاداش الهی

و إن تؤمنوا و تتّقوا یؤتکم أجورکم

خداوند، ایمان و تقوا را در کنار هم زمینه دریافت پاداش قرار داده است; از آن جا که <ایمان>، بیشتر بر عقیده اطلاق می

ص: 11

شود و <تقوا> در عمل تجلی می یابد، می توان به مطلب یاد شده پی برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 19

19 - عقیده به حاکمیت اراده الهی بر مقدّرات انسان ، زمینه ساز حرکت به سوی انجام وظایف الهی و نه ترک مسؤولیت

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

با توجه به این که خداوند، اراده نافذ خویش را به اعراب متخلف یادآور شده است; از آیه شریفه استفاده می شود که توجّه به تخلف ناپذیری اراده خداوند، باید زمینه اطاعت و تکلیف پذیری را در انسان زنده کند; نه روح سستی و مسؤولیت گریزی را.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 15

15 - تضاد جبهه ایمان و شرک ، تضادی عقیدتی است ; نه طبقاتی ، نژدای و . . . .

و بدا بیننا و بینکم . .. حتّی تؤمنوا باللّه وحده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 13 - 10

10 - باور های دینی و اعتقادات ، ملاکی تعیین کننده در روابط و دوستی های مؤمنان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتولّوا . .. قد یئسوا من الأخره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 11 - 4

4 - تأثیر استغفار و ایمان ، در تحولات طبیعت و واکنش جهان مادی در برابر عقاید و رفتار انسان ها

استغفروا ربّکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 16 - 7

7 - تأثیر عقاید و رفتار انسان ها ، در تحولات طبیعت

و ألّوِاستق-موا علی الطریقه لأسقین-هم ماء غدقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 5

5 - کیفر های الهی و سقوط انسان به اعماقِ پستی ها ، دستاورد عقیده و کردار خود او است .

ثمّ رددن-ه أسفل س-فلین . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 7 - 3

3 - درجات آتش جهنم در قیامت ، براساس باور ها و نیت های انسان شکل می یابد .

ص: 12

الّتی تطّلع علی الأفئده

<إطّلع علی الشیء>; یعنی، آن را دانست (لسان العرب). مفاد آیه شریفه - براساس این معنا - آگاهی آتش جهنم از محتوای قلب ها است. این آگاهی، ممکن است کنایه از تفاوت وضع دوزخیان با یکدیگر باشد که آتش جهنم با هر کس، متناسب با محتوای قلب او رفتار خواهد کرد.

6 - مغرور شدن به داراییها و توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خیالی از عوامل غفلت انسان و دوری او از واقعیتهاست.

و ترکتم ما خولنکم وراء ظهورکم و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم

روی سخن آیه با مشرکان و حکایت حال آنان پس از مرگ است، جمله های <و ترکتم . .. > و <ما نری ... > بیان دو عامل عمده گمراهی و سوء عاقبت مشرکان است که یکی از آنها مغرور شدن به دنیا و دیگری توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 105 - 4

4- عمل فاسد ، زاییده عقیده باطل است .

إنما یفتری الکذب الذین لایؤمنون بأی-ت الله

<افترا> عمل فاسدی است که نشأت یافته از عقیده باطل کافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 11

11- داوری وارونه و دور از حقیقت درباره عملکرد ها ، از پی آمد های نابسامانی فکری و عقیدتی است .

الذین کانت أعینهم فی غطاء . .. یحسبون أنّهم یحسنون صنعًا

مجموع چند آیه، در آغاز، فقدان بینش را در کافران مطرح ساخت، آنگاه برگزیدن معبودانی جز خدا را به عنوان یکی از دستاوردهای آن مطرح کرد (أفحسب) و در این آیه، آنان را به عنوان (أخسرین) و کسانی که اَعمال پوچ خود را کارهایی نیک می بینند، معرفی کرد. مقتضای ربط بین آیات مورد بحث، برداشت بالا، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 2

2 - عقاید باطل و کردار های بد ، مایه وارد شدن زیان به سرمایه های وجودی انسان

و من خفّت موزینه فأُول-ئک الذین خسروا أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 115 - 3

3 - بینش غلط نسبت به هدف آفرینش ( بازگشت به سوی خدا ) ، ریشه انحرافات بشر و عامل دوزخی شدن وی

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا . .. أفحسبتم أنّما ... لاترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 14

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 10

10 - اعتقاد باطل ، زاینده عمل و رفتار ناصحیح *

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه

برداشت بالا بدان احتمال است که تقدم لفظی شرک بر عدم انفاق زکات، بیانگر تأثیر و سببیّت آن باشد.

9 - نحل - 16 - 2 - 16،17

16- اعتقاد به یگانگی خداوند ، زمینه ساز تقواپیشگی و ترس و پروا داشتن از او

أن أنذروا أنه لا إل-ه إلاّ أنا فاتقون

فاء در <فاتقون> فای تفریع است. بنابراین این مطلب به دست می آید که: اگر کسی به توحید و یگانگی خداوند معتقد شد، به دنبال آن زمینه تقواپیشگی برای او حاصل می گردد.

17- اندیشه توحیدی ، فراخوان آدمی به عملکردی متناسب با آن

لا إل-ه إلاّ أنا فاتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 60 - 9

9 - توحید و معاد ، دو عقیده محوری و انسان ساز

ان الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون . .. أنّهم إلی ربّهم رجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 68 - 7

7 - اعتقاد به توحید و یگانگی خدا ، مقتضی اعتقاد به عدم صلاحیت غیر او برای تشریع قانون و تعیین تکلیف برای خلق

و ربّک یخلق ما یشاء و یختار ما کان لهم الخیره

ذیل آیه بیانگر آن است که کسانی که پنداشته بودند می توانند قانون وضع نمایند و یا پیامبر تعیین کنند، ناخواسته به دامن شرک غلتیدند; زیرا تشریع قانون و انتخاب پیامبر، تنها در اختیار کسی است که ربوبیت داشته باشد و ربوبیت تنها از آنِ خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 45 - 4

4 - عقیده به وجود خدای یکتا ، مستلزم عقیده به وجود جهان آخرت است .

و إذا ذکر اللّه وحده اشمأزّت قلوب الذین لایؤمنون بالأخره

از این که خداوند می فرماید: کسانی که ایمان به آخرت ندارند، از یاد خدا به تنهایی، تنفر دارند; به دست می آید که این تنفر به خاطر ایمان نداشتن به آخرت است و اگر آنان ایمان می داشتند، چنین تنفری به آنها دست نمی داد. بنابراین میان ایمان به آخرت و ایمان خداوند یکتا، تلازم وجود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 33

33 - اعتقاد به توحید و معاد ، محور مشترک برای وحدت و همبستگی پیروان ادیان آسمانی

اللّه ربّنا و ربّکم . .. اللّه یجمع بیننا و بینکم

بنابراین که مخاطبان پیامبر(ص) اهل کتاب باشند، برداشت یاد شده به دست می آید.

ص: 18

برداشت یاد شده بر این اساس است که موسی(ع) از ربوبیت خدا سخن می راند; ولی فرعون بر الوهیت خویش بیمناک شده بود و این می رساند که حتی در فرهنگ مردم آن زمان میان ربوبیت و الوهیت ملازمه ای تفکیک ناپذیر وجود داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 4

4 - ایمان و اعتقاد به پروردگار یگانه ، مایه رهایی انسان از وادی حیرت و سرگردانی در عقیده و عمل

ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون . .. إلاّ الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 27

27 - خصومت و ستیز پیروان ادیان توحیدی با توجه به وحدت پروردگار و بازگشت عمل هر انسان به خودش ، فاقد منطق و توجیه

اللّه ربّنا و ربّکم لنا أعم-لنا و لکم أعم-لکم لا حجّه بیننا و بینکم

بنابراین که مراد از <لاحجّه>، نفی خصومت و نزاع باشد، برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 13 - 9

9- توحید ربوبی و اعتقاد به حاکمیت یگانه خدا بر هستی ، آرامش بخش روح و اندیشه مؤمنان راستین

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق-موا فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

به کار رفتن واژه <ربّ> به جای دیگر اوصاف الهی و نیز ارتباط <قالو ربّنا اللّه> با <فلا خوف. ..>، می رساند که اعتقاد به توحید ربوبی و این که امور تنها در پرتو تدبیر او صورت می گیرد، نقش اساسی در آرامش خاطر مؤمنان مقاوم دارد.

<فهل علی الرسل. ..> جواب آنان را می دهد که آمدن پیامبران، بیهوده نیست و برای ابلاغ پیام الهی است.

9 - حجر - 15 - 85 - 12

12- عقیده به قیامت و هدف داری و حکمت آمیز بودن جهان خلقت ، موجب آسانی تحمل مشکلات و مقتضی گذشت و نادیده گرفتن اذیت و آزار و آسیب های وارده از سوی دشمنان است .

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ ... فاصفح الصفح الجمیل

<فا> در <فاصفح> تفریع است و جمله <فاصفح . ..> را بر جمله <و ما خلقنا السموات ... إلاّ بالحق و إن الساعه لأتیه> عطف کرده است. بنابراین، استفاده می شود که به حق آفریده شدن جهان اقتضا دارد تا انسانِ حق طلبی همچون رسول الله(ص) در مسیر حق بردبار باشد و تلاش خود را در برابر حق ناپذیری کافران بیهوده نپندارد.

18 - واقعه - 56 - 57 - 2،4

2 - اعتقاد به خالقیت خداوند ، ناسازگار با تکذیب معاد

نحن خلقن-کم فلولا تصدّقون

آیه شریفه درصدد اثبات معاد است. به این صورت که اگر قبول دارید که ما شما را آفریده ایم، پس باید بپذیرید که می توانیم بار دیگر پس از مرگ شما را زنده کنیم. بنابراین راهی برای تکذیب رستاخیز - که پیامبران ما از آن خبر داده اند - ندارید.

4 - انکار معاد ، به رغم اعتقاد به خالقیت خداوند ، موضع گیری نابخردانه و شایسته سرزنش

نحن خلقن-کم فلولا تصدّقون

سرزنش در آیه شریفه، متوجه کسانی است که با وجود اعتقاد به خالقیت خداوند، در برابر موضوع معاد موضع گیری ناباورانه داشتند.

5 - انعام - 6 - 80 - 11

11 - موهومات و عقاید خرافی از مشکلات تبلیغ توحید

و لا أخاف ما تشرکون به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 6

6 - عقیده به ربوبیت خدا ، علت اصلی تهاجم و خصومت مشرکان و کافران علیه مسلمانان در عصر بعثت

إلاّ ان یقولوا ربّنا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 64 - 6

6 - اعتقاد به ربوبیت خداوند ، مقتضی شب زنده داری و عبادت و نماز برای او است .

و الذین یبیتون لربّهم سجّدًا و قی-مًا

آمدن قید <لربّهم> و یاد ربوبیت خدا، به جای دیگر اوصاف او همچون رحمان، می تواند گویای برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 91 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت خداوند و مالکیت او بر تمامی مظاهر هستی ، مقتضی پرستیدن یگانه او

إنّما أُمرت أن أعبد ربّ ه-ذه البلده . .. و له کلّ شیء

واژه <ربّ> و تعبیر <و له کلّ شیء> در حقیقت بیانگر فلسفه حصر پرستش انسان در برابر خدا است; یعنی، چون او پروردگار و مالک یگانه هستی است، پس عبودیت انسان باید تنها به درگاه او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 18 - 13

13 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی خشیت و خداترسی است .

الذین یخشون ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت خدا ، مقتضی تقواپیشگی و پروا داشتن از او است .

اتّقوا ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 73 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی تقواپیشگی است .

اتّقوا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 28 - 8،9

8 - تصمیم فرعونیان به قتل موسی ( ع ) ، به خاطر اعتقاد آن حضرت به ربوبیت مطلق خداوند بود .

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

ص: 25

9 - کشتن موسی ( ع ) به صرف اعتقاد او به ربوبیت خداوند ، کاری نکوهیده و نابه جا در نظر مؤمن آل فرعون

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

از استفهام انکاری در جمله <أتقتلون رجلاً. ..> - که در مقام تقبیح عمل فرعون می باشد - برداشت یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی التجای انسان به درگاه او ، برای آمرزش گناهان

یقولون ربّنا اغفر لنا

تعیین صفت ربوبیت (ربّنا) برای درخواست غفران از درگاه الهی، بیانگر معنای یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت و غفّاریت خداوند ، مقتضی استغفار و طلب آمرزش از او است .

استغفروا ربّکم إنّه کان غفّارًا

برداشت یاد شده، از آمدن صفت <ربّ> و نیز از این که جمله <إنّه کان غفاراً> در مقام تعلیل است، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 6 - 8

8 - کم فروشی ، ناسازگار با اعتقاد به ربوبیت خداوند بر جهان هستی

ویل للمطفّفین . .. یوم یقوم الناس لربّ الع-لمین

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتّبعوا خطوت الشیط-ن . .. فإنّه یأمر بالفحشاء و المنکر ..

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه است و در مقام تعلیل برای جملات پیشین می باشد. بنابراین هشدار خداوند به شنوا و دانا بودن خویش، پس از نهی از پیروی شیطان، می تواند به منظور بازداشتن انسان از گناه و فحشا و تضمین این بازدارندگی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد. (مفردات راغب).

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم و اللّه بما تعملون علیم

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (و اللّه بما تعملون علیم)، می تواند به منظور مطلب فوق ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 29 - 6

6 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند به نهان و آشکار انسان ها ، بازدارنده آنان از گناه و نافرمانی است .

لیس علیکم جناح أن تدخلوا بیوتًا غیر مسکونه . .. و اللّه یعلم ما تبدون و ما تکتمو

تذکر به علم همه جانبه الهی در پایان آیه می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 30 - 16

16 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به حرکات و رفتار انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات خدا و پرهیز از نافرمانی او است .

قل للمؤمنین یغضّوا . .. إنّ اللّه خبیر بما یصنعون

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (إنّ اللّه خبیر بما یصنعون)، می تواند به منظور این مطلب، ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 41 - 17

17 - توجه و اعتقاد انسان ها به آگاهی همه جانبه خداوند از اعمال و رفتار تمامی موجودات ، بر انگیزنده آنان به اطاعت و فرمانبری از او

ألم تر أنّ اللّه یسبّح له من فی السم-وت . .. و اللّه علیم بما یفعلون

یادآوری علم همه جانبه خداوند برای انسان ها در پایان آیه شریفه، می تواند حاکی از برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 64 - 12

12 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند ، بازدارنده آدمی از هر گونه نافرمانی از او

فلیحذر الذین یخالفون عن أمره . .. قد یعلم ما أنتم علیه ... و اللّه بکلّ شیء علیم

تذکر خداوند به علم همه جانبه خویش - در پایان سوره و پس از بیان یک سلسله دستورها و آموزش ها از آغاز سوره تا پایان آن (به ویژه جمله <فلیحذر الذین یخالفون عن أمره. ..>) - می تواند بیانگر نکته یاد شده باشد.

ص: 29

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 7،8

7 - عقیده به آگاهی خداوند از تمامی رفتار ها و حرکت های توطئه آمیز کافران ، موجب دل گرمی و تسلی خاطر مبلغان اسلام و مدافعان عقیده توحیدی است .

فلایحزنک قولهم إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّا نعلم. ..> تعلیل برای نهی در <فلایحزنک> است; یعنی، چون خداوند بر تمامی رفتارهای آدمیان - از جمله کافران - آگاه است، پس نباید در برابر توطئه های آنان محزون بود; بلکه باید با دل گرمی و پشتکار به تبلیغ دین پرداخت.

8 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به تمامی رفتار ها و حرکت های پنهانی و آشکار انسان ها ، بازدارنده آدمی از گناه و حق ناپذیری است .

إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت بالا از این رو است که آیه شریفه در مقام تهدید به کافران و مشرکان حق ناپذیر است. بنابراین یادآوری آگاهی مطلق خداوند به رفتار نهان و آشکار انسان ها در شرایط تهدید، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 19 - 5

5 - آگاهی و اعتقاد به احاطه علمی خداوند بر وجود انسان ها ، بازدارنده آنان از هرگونه گناه و ستم

و ما للظ-لمین من حمیم . .. یعلم خائنه الأعین و ما تخفی الصدور

ذکر شدن آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها - پس از یادکردن از ستمکاران - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 4 - 6

6 - آگاهی و عقیده به علم همه جانبه خداوند به جهان و انسان ، بازدارنده انسان ها از نافرمانی و گناه

یعلم ما فی السم-وت . .. و ما تعلنون واللّه علیم بذات الصدور

14 - توجه و اعتقاد به با خبر بودن خداوند از تمامی رفتار و کردار آدمیان ، باز دارنده آنان از هر گونه نافرمانی و گناه است .

و أقسموا باللّه جهد أیم-نهم . .. إنّ اللّه خبیر بما تعملون

جمله <إنّ اللّه خبیر. ..> تذکری تهدیدآمیز به منافقان بود که به دروغ اظهار اطاعت می کردند; ولی در عمل به نافرمانی و گناه مشغول بودند. بنابراین هشدار به آگاهی خداوند از اعمال انسان ها، می تواند به منظور بازداشتن آنان از نافرمانی و گناه باشد.

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 4

4 - توجه به ناتوانی معبود های ادعایی و عقیده به قدرت مطلق خداوند ، موجب تسلی خاطر و دل گرمی مبلغان اسلام و مدافعان عقیده توحیدی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون . لایستطیعون نصرهم... فلایحزنک قولهم

جمله <فلایحزنک قولهم> جواب برای شرط مقدر است; یعنی، <إذا کان ه-ذا حالهم مع ربّهم حیث اتّخذوا رجاء النصر ءالهه من دون اللّه لایقدرون نصرهم فلاتحزن بسبب قولهم. ..; وقتی وضعیت آنان چنین است که به امید یاری، معبودهای دیگری جز خدا را - که توانای بر یاری رسانی ندارند - برگزیدند، پس تو از سخنان شان محزون مباش...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 16 - 13

13 - اعتقاد به قیامت و عذاب دوزخ ، سبب ترس از خدا و تقواپیشگی

لهم من فوقهم ظلل من النار . .. ذلک یخوّف اللّه به عباده ی-عباد فاتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 33 - 9

9 - اعتقاد به روز قیامت ، بازدارنده انسان از گناه و بزه کاری ( چون آدم کشی )

إنّی أخاف علیکم یوم التناد . یوم تولّون مدبرین ما لکم من اللّه من عاصم

از این که مؤمن آل فرعون برای بازداشتن فرعونیان از کشتن موسی(ع)، مسأله معاد و حسابرسی اعمال بندگان را مطرح ساخت، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 15 - 4،5

4 - تقوا ، تبلور ایمان و اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از این که برای اهل ایمان تنها وصف تقوا آورده شده است، روشن می شود که تقوا، تبلور ایمان به وحی و اعتقاد به قیامت است.

5 - پایبندی به ارزش ها و پرهیز از زشتی ها و پلیدی ها ، تنها در گرو اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از تقابل میان <متقین> و <منکران معاد> - که در آیات پیشین مطرح شده است - به دست می آید که تقوا در صورتی حاصل می شود که فرد، منکر قیامت نباشد; زیرا با انکار قیامت پایبندی به ارزش ها میسر نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 9

9 - اعتقاد به قیامت و توجه داشتن به کیفر و پاداش الهی در آن ، موجب تقویت روح تقواپیشگی در انسان

و اتّقوا اللّه الذی إلیه تحشرون

یادآوری حشر انسان ها در قیامت - پس از توصیه به تقوا - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 26 - 2

2 - اعتقاد به روز جزا ، تعدیل کننده غرایز و تأثیرگذار در خُلق و خوی بشر ( حرص ، بخل ، ناشکیبایی و . . . )

إنّ الإنس-ن خلق هلوعًا . .. إلاّ المصلّین ... و الذین یصدّقون بیوم الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 5

ص: 33

5 - وجود ارتباط وثیق و ناگسستنی ، میان عقیده به روز جزا و دیگر عقاید دینی و معارف الهی

بل لایخافون الأخره

برداشت یاد شده، به سبب این نکته است که با تکذیب قیامت از سوی کافران، دیگر عقاید دینی نادیده انگاشته می شد.

پوشانده باشد. (مفردات راغب).

19 - تحریم - 66 - 6 - 8

8 - نقش مثبت و سازنده اعتقاد به معاد ، در تربیت آدمیان و اصلاح آنان

ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا

مطلب یاد شده از تذکر به آتش دوزخ - به جای موعظه و توصیه به تقوا و خودسازی و اصلاح خانواده - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 4 - 3

3 - اعتقاد به معاد ، حتی در حد گمان ، بازدارنده انسان از خیانت در سنجش کالای دیگران

ألا یظنّ أُول-ئک أنّهم مبعوثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 2

2 - باور های غلط مشرکان ، حربه ای علیه خود آنان از سوی خداوند

ألکم الذّکر . .. تلک إذًا قسمه ضیزی

خداوند، در مقام تخطئه دختر داشتن خویش، باورهای غلط مشرکان را به رخ آنان کشیده و از آن حربه ای علیه خودشان ساخته است.

8 - هود - 11 - 28 - 10

10- ایمان به پیامبران و باور به معارف الهی ، غیر قابل اجبار و اکراه

أنلزمکموها و أنتم لها ک-رهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 33 - 13

13- انکار حقانیت کتاب های آسمانی ، چیزی بود که خود منکران آن را برگزیدند و خداوند آنان را بر آن وادار نکرد .

کذلک فعل الذین من قبلهم و ما ظلمهم الله و ل-کن کانوا أنفسهم یظلمون

این برداشت، مبتنی بر این احتمال است که مراد از ظلم به نفس، انحراف از مسیر حق باشد که خداوند آن را به منحرفان اسناد می دهد و نقش خود را نفی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 105 - 9

9- هیچ کس حق تحمیل عقیده و دین خویش بر مردم را ندارد ، هر چند بر حق باشد .

و بالحقّ نزل و ما أرسلن-ک إلاّ مبشّرًا و نذیرًا

وقتی پیامبر(ص) حق تحمیل اسلام را - که دین حق است - بر مردم نداشت و تنها عهده دار بشارت و انذار مردمان بود، دیگران به طریق اولی چنین حقی ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 27 - 9

9 - انسان در انتخاب راه و روش زندگی و عقیده و دیانت ، مختار است .

ی-لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلاً

این که ظالمان عمل نپیمودن راه پیامبر(ص) را به خود نسبت می دهند (اتخذت. ..) و از این کار اظهار پشیمانی و تأسف می کنند، حاکی از مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 63 - 9

9 - اقدام آزادانه پیروان شرک به پرستش پیشوایان خود

ما کانوا إیّانا یعبدون

با توجه به بخش های قبلی آیه، مفاد جمله <ما کانوا. ..> نفی پرستش نیست; بلکه نفی اجبار به پرستش است. بنابراین تقدیر جمله یاد شده چنین است: <ما کانوا إیّانا یعبدون بإلجاء منّا>; یعنی، آنها از روی اجبار ما را عبادت نمی کردند; بلکه این عملی بود که خودشان آزادانه به آن مبادرت میورزیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 18 - 5

5 - آزادی و اختیار انسان ، در عرضه افکار و عقاید و انتخاب صحیح آنها

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

ص: 41

برداشت یاد شده به خاطر این نکته که لازمه شنیدن سخنان، وجود افکار و عقاید گوناگون و آزادی در بیان آنها است و لازمه گزینش بهترین سخنان و پیروی از آنها، وجود آزادی انتخاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 12،18

12 - خدا ، تنها فراهم آورنده وسایل و زمینه های هدایت به قرآن است و مردم در پذیرش و عدم پذیرش آن آزاد و مختاراند .

إنّا أنزلنا علیک الکت-ب . .. فمن اهتدی فلنفسه و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

18 - هیچ کس حتی پیامبر ( ص ) حق ندارد عقیده و دین خویش را - هر چند بر حق باشد - بر دیگران تحمیل کند .

إنّا أنزلنا علیک الکت-ب للناس بالحقّ . .. و ما أنت علیهم بوکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 4

4 - آزادی در انتخاب راه و عقیده ، حق مسلم هر انسان است .

فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

این که حتی پیامبر(ص) وظیفه ای جز تبلیغ دین ندارد و در فرض روی گردانی باید مشرکان را به حال خود واگذارد، نشان می دهد که انسان در انتخاب عقیده آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 16 - 4

4 - انسان در گرایش به کفر ، دارای آزادی و اختیارات بوده و وسوس های شیطان ، فقط در حد دعوت و انگیزش است .

إذ قال للإنس-ن اکفر فلمّا کفر

امر <اُکفر>، نشانگر نقش شیطان در انگیزش انسان است و معنای <کفر> با انتساب آن به خود انسان، بیانگر اختیار آدمی در انتخاب راه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 12 - 7

7 - در جامعه اسلامی ، کافران در پذیرش اسلام ، آزاد و مختاراند و کسی حق تحمیل و اجبار آن را بر آنان ندارد .

فإن تولّیتم فإنّما علی رسولنا البل-غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 55 - 2

2 - انسان ، موجودی مختار و با اراده ، در عقیده ، اندیشه و رفتار

فمن شاء ذکره

ص: 42

لم یکن . .. منفکّین حتّی تأتیهم البیّنه

در صورتی که مراد از انفکاک، دست کشیدن از کفر باشد، احتمال می رود که آیه شریفه در صدد نقل ادعای کافران و توبیخ آنها باشد; یعنی، این کافران که می گفتند: ما تا آمدن بیّنه، از عقاید خویش دست بر نمی داریم، حال که بیّنه آمده است چرا بر آن عقیده باقی مانده اند؟!

فتوکّل علی اللّه إنّک علی الحقّ المبین

<إنّک. ..> در مقام تعلیل است; یعنی، چون تو بر حقی، پس بر خدا توکل کن و از توطئه های دشمنان نهراس.

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

قل هاتوا برهنکم إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 14،16

14 - لزوم استوار بودن عقاید و باورهای انسان بر علم

قل هل عندکم من علم فتخرجوه لنا

16 - گمان در حیطه مسائل عقیدتی و بنیادی فاقد ارزش و اعتبار است.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 149 - 7

7 - لزوم ارائه دلیل و برهان برای هدایت و تصحیح اندیشه دیگران

قل فلله الحجه البلغه فلو شاء لهدیکم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 11،13

11 - نسبت دادن هر وصف و فعلی به خداوند و اعتقاد به آن ، باید برپایه علم و برهان باشد .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

13 - معارف و عقاید ، باید بر پایه استدلال و برهان استوار باشد .

إن عندکم من سلطن بهذا أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 6

6- محدود کردن آزادی انسان ها و فروپاشاندن عقاید و رسوم آنان ، باید متکی به دلیل و برهانی روشن باشد .

أصلوتک تأمرک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 10

10- عقاید آدمی ، باید متکی بر دلیل و برهان عقلی یا نقلی باشد .

ما أنزل الله بها من سلط-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 108 - 10

10- لزوم مبتنی کردن عقاید دینی بر حجّت و دلیل روشن

علی بصیره أنا و من اتبعنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 52

10 - کهف - 18 - 15 - 6،9

6- بی منطقی در عقیده و سستی اندیشه ، بزرگ ترین مشکل جامعه اصحاب کهف از دیدگاه خود آنان

اتخذوا من دونه ءالهه لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

9- لازم است که عقاید بر دلایلی روشن و محکم استوار باشد .

لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 8

8- لزوم مبتنی بودن عقاید و باور ها بر برهان و دلیل قاطع

قل هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 53 - 4

4- لزوم متکی ساختن مبانی دینی و اصول اعتقادی خود ، بر دلیل و برهان قانع کننده

قالوا وجدنا ءاباءنا لها ع-بدین

برداشت یاد شده از آن جا به دست می آید که آیه شریفه، در مقام محکوم کردن کسانی است که پایه و اساس اعتقادهای خود را بر تقلید کورکورانه از نیاکان خویش قرار دادند و در برابر سؤال از علت پذیرش شرک، هیچ دلیلی نیاوردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 117 - 4

4 - ضرورت استوار بودن عملکرد و باور های دینی انسان بر پایه دلیل و برهان

و من یدع مع اللّه إل-هًا ءاخر لابره-ن له به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 13

13 - لزوم استوار بودن عقیده و ایمان انسان بر پایه های محکم دلیل و برهان

قل هاتوا بره-نکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن عقاید و بینش های انسان بر دلایل متقن علمی

أکذّبتم ب-ای-تی و لم تحیطوا بها علمًا

از این که خداوند کافران را به خاطر عقاید پوچ و بی اساس توبیخ کرده و انکار بدون دلیل آنان را نسبت به آیات خویش، مورد مذمت قرار داده است; استفاده می شود که انسان در پایبندی به هر عقیده نخست، باید در فکر دست یافتن به دلایل علمی آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 53

15 - فاطر - 35 - 40 - 7

7 - لزوم استوار ساختن اصول عقاید دینی ، بر برهان عقلی و دلیل نقلی روشن و گویا

أرءیتم . .. أرونی ماذا خلقوا من الأرض ...أم ءاتینهم کت-بًا فهم علی بیّنت منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 6

6 - ادعای بدون دلیل و شاهد در مسائل اعتقادی و معارف الهی ، مردود و محکوم است .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا و هم ش-هدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 154 - 3

3 - داوری درباره خداوند و عقاید دینی ، بدون علم و دلیل و شاهد ، قضاوتی ناشایست و شگفت آور است .

أصطفی البنات علی البنین . ما لکم کیف تحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 3،4

3 - لزوم متکی ساختن عقاید دینی و معارف الهی ، بر دلیل روشن و حجت قاطع

فاستفتهم ألربّک البنات . .. أم لکم سلط-ن مبین

4 - باور های دینیِ غیر متکی بر دلیل و حجت روشن ، مردود و محکوم است .

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 2

2 - لزوم مطالبه دلیل و شاهد صدق در ادعا های مربوط به عقاید دینی و معارف الهی

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 35 - 9

9 - مبانی دینی و اصول اعتقادی و نیز هرگونه بحث و گفتوگو درباره آنها ، باید مبتنی بر دلیل و برهان باشد .

الذین یج-دلون فی ءای-ت اللّه بغیر سلط-ن أتی-هم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، کسانی را که بدون دلیل و برهان درباره دین مجادله می کنند، محکوم کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 56 - 4

4 - مبانی دینی و اصول اعتقادی و نیز بحث و گفتوگو درباره آنها ، باید مبتنی بر دلیل و برهان باشد .

الذین یج-دلون فی ءای-ت اللّه بغیر سلط-ن أتی-هم

ص: 54

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، کسانی را که بدون دلیل و برهان درباره دین مجادله می کنند، محکوم کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 16

16 - لزوم برخورداری انسان از دلیل ، در باور ها و عقاید خویش

ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 4 - 13

13- لزوم مستند بودن هر عقیده دینی ، به منبع وحی و یا دلیل قطعی علمی

ائتونی بکت-ب من قبل ه-ذا أو أث-ره من علم إن کنتم ص-دقین

صداقت و درستی هر عقیده دینی، از دو راه قابل اثبات است: 1- ارائه دلیل متکی به وحی و کتاب های آسمانی; 2- ارائه گواهی از دریافت های علمی و عقلی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 28 - 6

6 - لزوم اتکای معارف و عقاید ، بر شالوده یقین و برهان ; و نه حدس و گمان

و إنّ الظن لایغنی من الحقّ شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 6

6 - لزوم مطالبه دلیل و شاهد صدق در ادعا های مربوط به عقاید و مسائل دینی

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 5

5 - لزوم متکی ساختن عقاید و معارف دینی خویش ، بر دلیل و حجت اطمینان بخش

سلهم أیّهم بذلک زعیم

کوتاهی نکنند .

قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی

لاتشرک باللّه . .. ی-بنیّ إنّها إن تک مثقال حبّه ... یأت بها اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 19 - 3

3- لزوم اعتقاد آگاهانه و عالمانه ، به توحید و یگانگی خداوند

فاعلم أنّه لا إل-ه إلاّ اللّه

به کار رفتن واژه <علم> به جای اعتقاد و اقرار، می رساند که خداوند تنها خواهان اقرار انسان به توحید نیست; بلکه از او می خواهد تا علم و آگاهی متقن داشته باشد.

13 - نمل - 27 - 3 - 6

6 - اعتقاد به قیامت و محاسبه اعمال ، دارای نقشی بنیادین در مجموعه باور های دینی

و هم بالأخره هم یوقنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 71 - 18

18 - دعوت مردم به یکتاپرستی و اعتقاد به روز رستاخیز ، در رأس برنامه های فرستادگان الهی

یتلون علیکم ءای-ت ربّکم و ینذرونکم لقاء یومکم ه-ذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 13 - 2

2 - اصل اعتقاد به قیامت و جزای عمل دارای اهمیت است ; نه شناخت زمان آن .

یسئلون أیّان یوم الدّین . یوم هم علی النار یفتنون

کافران از زمان وقوع قیامت سؤال کرده اند; ولی خداوند پاسخ آنان را با یادآوری اصل وقوع قیامت داده و زمانی را معین نکرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 4

4 - عقیده به قیامت و روز جزا ، از ارکان مهم دین

بل لایخافون الأخره

مطلب یاد شده، از اختصاص به ذکر یافتن انکار معاد از سوی کافران - از میان دیگر اندیشه ها و عقاید اسلامی - به دست می آید.

6 - خداوند خواهان تلاش آدمیان برای دستیابی به کردارهای شایسته و عقاید صحیح

و الوزن یومئذ الحق

خویش را براساس برهان استوار کرده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 133 - 16

16 - لزوم مبتنی ساختن عقاید و باور های دینی خویش بر دلیل و برهان

أوَلم تأتهم بیّنه ما فی الصحف الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 22 - 5

5- اصول و مبانی تعالیم اسلامی ، متکی بر برهان و استدلال است .

لو کان فیهما ءالهه إلاّاللّه لفسدتا

آیه شریفه - که در مقام وحدانیت خدا و ربوبیت انحصاری او است - از مهم ترین استدلال ها و براهین عقلی استفاده کرده است. برخی از دانشمندان کلام، از آن به عنوان <برهان تمانع> یاد کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 6

6- دلیل و برهان ، ملاک صحت اندیشه و اعتقاد

قل هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 13

13- ابراهیم ( ع ) از برهان روشن و حجت قاطع بر اثبات عقیده توحیدی خویش برخوردار بود .

و أناْعلی ذلکم من الش-هدین

طبق گفته برخی از مفسران ممکن است مقصود از شهادت دادن حضرت ابراهیم(ع) این باشد که آن حضرت، از برهان و حجت کافی و روشن برخوردار بود. از این رو به طور قاطع خود را به عنوان شاهد معرفی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 6

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 64

13 - شعراء - 26 - 75 - 3

3 - لزوم استوار بودن باور های دینی بر دلایل عقلی و نه بر تقلید و سنّت ملّی ، در بینش ابراهیم ( ع )

قال أفرءیتم ما کنتم تعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 76 - 2

2 - سابقه دار بودن یک باور ، در صورت متکی نبودن به عقل و برهان ، فاقد ارزش و اعتبار است .

أفرءیتم . .. أنتم و ءاباؤکم الأقدمون

برداشت یاد شده از آن جا است که قوم ابراهیم، بت پرستی را میراث نیاکان خود می دانستند، ولی آن حضرت ایشان را به تعقل و اندیشه دعوت نمود و تقلید صرف از نیاکان را مردود اعلام کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 36 - 8

8 - پیشینه نداشتن یک تفکر و عقیده ، نشانه نادرستی آن نیست ; بلکه درستی ونادرستی هر تفکر و عقیده ای ، بسته به وجود و یا نبود برهان برای آن است .

فلمّا جاءهم موسی ب-ئای-تنا بیّن-ت قالوا . .. و ما سمعنا به-ذا فی ءابائنا الأوّلی

برداشت یاد شده از آن جا است که حضرت موسی(ع)، فرعونیان را با دلایل و برهان های گوناگون به سوی خدا فراخواند; ولی آنان به جای توجه به آن دلایل و براهین، این دعوت را به صرف پیشینه نداشتن رد کردند و خداوند این عمل را به شدت محکوم نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 75 - 7

7 - پذیرش هر عقیده و تفکّری در باب دین ، باید بر پایه دلیل و برهان استوار باشد .

فقلنا هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 8 - 9

9 - شایسته است که عقیده ، مبنای علمی و برهانی داشته باشد .

و إن ج-هداک لتشرک بی ما لیس لک به علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 35 - 2

2 - عقاید بنیادین ، باید بر دلیل و برهان استوار باشند .

أم أنزلنا علیهم سلط-نًا فهو یتکلّم بما کانوا به یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 17 - 4

ص: 65

4 - استبعاد و بعید شمردن ، در برابر برهان و دلیل روشن در امور علمی و اعتقادی ، امری ناپسند و مردود است .

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا . .. أوَ ءاباؤنا الأوّلون

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند در آیات پیشین، دلایل اثبات معاد را بیان فرمود و آیه و معجزه ای انکارناپذیر و قاطع برای آن ارائه کرد; ولی مشرکان به صرف استبعادِ مسأله برپایی قیامت، از عقیده به آن امتناع ورزیدند. خداوند در این آیه به شدت درصدد محکوم کردن مشرکان به سبب اتخاذ این مواضع غیر اصولی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 6

6 - لزوم همراه کردن منطق و دلیل ، با مبارزه عملی برای نابودی عقاید باطل و خرافی

فراغ علیهم ضربًا بالیمین . .. قال أتعبدون

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که ابراهیم(ع) به دو نوع مبارزه علیه شرک دست زد: 1- شکستن بت ها، 2- گفتوگوی خردبرانگیز با مشرکان درباره آیین شرک.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 8

8 - باور ها و اعتقادات ، باید از علم و یقین سرچشمه گرفته و متکی بر دلیل وبرهان باشد .

و جعلوا المل-ئکه . .. أشهدوا خلقهم

عبارت <أشهدوا خلقهم> نشانگر آن است که هرگونه باور و اعتقادی، بایستی برخاسته از علم و یقین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 6

6 - پیامبر ( ص ) ، در عقیده توحیدی خویش تنها متکی به دلیل و برهان قاطع بود .

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

پیام آیه شریفه به مشرکان این است که اگر پیامبر(ص)، سخن از توحید به میان می آورد، هیچ دلیلی جز واقع گرایی ندارد; زیرا آن حضرت در عمل نشان داده است که در میدان عبادت و پرستش، سخت کوش و بی نظیر است و شخصی مانند ایشان نمی تواند از عبادت حق روی برتابد. بنابراین اگر شرک را نمی پذیرد، تنها دلیلش این است که واقعیتی برای آن نمی بیند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 38 - 5

5 - ارزش و اعتبار هر عقیده و ادعا ، مبتنی بر ارائه دلیل و اقامه برهان

فلیأت . .. بسلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 41 - 3

3 - هر برنامه و عقیده ای ، بدون اتکا به برهانی عقلی یا منبعی غیبی ، فاقد اعتبار است .

أم عندهم الغیب فهم یکتبون

در آیات پیشین، اثبات شد که کافران در انکار رسالت پیامبر(ص)، هیچ برهان عقلی و علمی ندارند. در این آیه مطرح شده

ص: 66

است که آنان در گفتار خود، به منبع غیبی هم متکی نیستند; پس چنین اندیشه ای قابل پذیرش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 7،10

7 - یقین و برهان ، تنها شالوده مطمئن برای دستیابی به عقاید و باورها

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن إن یتّبعون إلاّ الظنّ

از تخطئه مشرکان در مبتنی ساختن عقاید و باورهایشان بر حدس و گمان - و نه یقین و برهان - مطلب بالا استفاده می شود.

10 - هواپرستی ، انگیزه اصلی بی توجهی انسان به دلیل و برهان ، در تحصیل معارف

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن إن یتّبعون إلاّ الظنّ و ما تهوی الأنفس

با توجه به ارتباط بین صدر آیه شریفه با <و ما تهوی الأنفس> - که علت بی توجهی مشرکان به یقین و برهان را بازگو می کند - مطلب یاد شده استفاده می شود.

یضلوک عن سبیل الله . .. و إن هم إلا یخرصون

1 - اعتقاد به دختر بودن و الوهیت فرشتگان ، سخنی گزاف و غیر مستند به کتاب های آسمانی

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم ءاتین-هم کت-بًا من قبله فهم به مستمسکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 151 - 2

2 - عقاید مشرکان ، ساختگی و متکی بر سخنان دروغ است .

ألا إنّهم من إفکهم لیقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 152 - 2

2 - انتساب فرزند به خدا از سوی مشرکان ، سخنی نابه جا و دروغ است .

ولد اللّه و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 2

2 - عقاید دینی و دیدگاه مشرکان درباره خداوند ، فاقد دلیل روشن و حجت قاطع

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 1

1 - مشرکان ، فاقد دلیل و کتاب آسمانی ، بر درستی عقایدشان

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

امر <فأتوا> برای تعجیز است; یعنی، مشرکان از آوردن کتاب آسمانی بر درستی عقاید خود ناتوان اند و چنین کتابی را ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 28 - 1

1 - اظهارات مشرکان در مورد فرشتگان ، بی بهره از واقعیت و متکی بر حدس و گمان

لیسمّون المل-ئکه . .. و ما لهم به من علم إن یتّبعون إلاّ الظنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 2

2 - مشرکان ، فاقد دلیل و کتاب آسمانی بر درستی عقاید خویش اند .

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 4

4 - عقاید مشرکان ، فاقد دلیل و حجت اطمینان بخش

سلهم أیّهم بذلک زعیم

تضمین نکردن درستی عقاید، نشانه نبودن دلیل قاطع و اطمینان بخش بر آن است.

ص: 71

15 - صافات - 37 - 157 - 7

7 - زیر سؤال بردن عقاید باطل و ضد منطق ، روش قرآن و پیامبر ( ص ) در مبارزه با آنها

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون . .. أم لکم سلط-ن مبین . فأتوا بکت-بکم إن کن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 73 - 5

5 - انسان ها ، در برابر عقاید دینی خویش و انتخاب آن ، مسؤول بوده و در قیامت باید پاسخگو باشند .

ثمّ قیل لهم أین ما کنتم تشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور زیر سؤال بردن عقاید مشرکان

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور پرسش از مبانی دینی مشرکان و زیر سؤال بردن آنها

سلهم أیّهم بذلک زعیم

7- باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 6،7

6- قوم ثمود ، به وجود خداوند معتقد بودند .

ی-قوم اعبدوا الله

7- باور به وجود خدا ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 7،8

7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

8- باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 31 - 27،28

27- مصریان عصر یوسف ( ع ) ، معتقد به وجود فرشتگان و زیبایی آنها

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

28- اعتقاد به وجود فرشتگان ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 30 - 3

3- شرک ، آیینی ساختگی و به وجود آمده پس از عقیده به توحید و خدای یگانه است .

و جعلوا لله أندادًا لیضلّوا عن سبیله

از تعبیر < جعلوا لله أنداداً> (برای خدا شریک قرار دادند)، استفاده می شود که آنان اصل وجود خدای یگانه را قبول داشتند، ولی سپس برای او شریک قرار دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 76

9 - نحل - 16 - 35 - 12

12- جبرگرایی ، مسلک مشرکان در طول تاریخ

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا و لاحرّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 11 - 13،14

13- قوم زکریا ، مردمی خداپرست و اهل تسبیح و عبادت بودند .

فخرج علی قومه . .. أن سبّحوا

14- باور به وجود خداوند ، پرستش و تسبیح او ، دارای گذشته ای دیرین در تاریخ بشر است .

قومه . .. أن سبّحوا بکره و عشیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

7- اعلام انزجار از عقاید باطل و خرافی ، گامی ضروری برای مبلغان دین

قال إنی أُشهد الله . .. أنی بریءٌ مما تشرکون

6 - اعراف - 7 - 130 - 3

3 - دست کشیدن از انحراف های عقیدتی ، پذیرش دعوت پیامبران و روی آوری به خدا ، فلسفه بلا ها و مشکلات

و لقد أخذنا . .. لعلهم یذّکّرون

با توجه به آیات قبل که سخن از ربوبیت خدا و رسالت موسی(ع) بود، معلوم می شود متعلق <یذکرون> همان توحید ربوبی و پیامبری موسی(ع) و رسالتهای اوست.

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

3 - تقلید کورکورانه دوزخیان ستمگر در عقاید دینی و مبانی فکری از پدران خود ، موجب دوزخی شدن آنان گردید .

ثمّ إنّ مرجعهم لإلی الجحیم . إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <إنهم ألفوا. ..> تعلیل برای جملات پیشین (عذاب شدن و دوزخی گشتن کافران) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 74 - 3

3 - دوری از تقلید کورکورانه و تعصب آمیز از پدران و پیشینیان در عقاید ، جهان بینی و رفتار ها ، از ویژگی های بندگان مخلص خدا

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 12

12 - اقتدا به آثار پیشینیان در زمینه مسائل اعتقادی ، شیوه ای غلط و ناکارآمد

و کذلک ما أرسلنا . .. و إنّا علی ءاث-رهم مقتدون

از این که خداوند، پیامبر(ص) را مأمور ساخت که از مشرکان، دلیل بطلبد، استفاده می شود که اصولاً خداوند انسان را در برابر عقایدش بازخواست می کند و در برابر هر عقیده اصولی از او دلیل می طلبد.

داشتن آن به کار هر دو گروه است - نه خصوص مؤمنان - ولی علت ایمان مؤمنان را نیز کامل می سازد.

چنین استدلالی را مردود دانست.

15 - سبأ - 34 - 25 - 7

7 - پیامبر ( ص ) در صدد تحمیل عقیده خود به دیگران نبود ; بلکه در صدد القای آن از راه تصحیح اندیشه بود .

قل من یرزقکم . .. قل اللّه

12 - مطالعه در مظاهر طبیعت و نظام تکوین ، از راه های دستیابی به جهان بینی صحیح

أمّن خلق السم-وت و الأرض . .أءل-ه مع اللّه

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند برای رهنمون ساختن انسان به سوی توحید، زمینه های تکوینی و آیات آفاقی خود را به او یادآوری کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 43 - 1

1 - تلاوت آیه های روشن و متعدد خدا برای مشرکان ، جهت اصلاح عقاید آنان

و إذا تتلی علیهم ءای-تنا بیّن-ت

15 - صافات - 37 - 96 - 5،6

5 - شکستن ابّهت و تقدس عقاید باطل و خرافی ، نخستین گام در مبارزه با آن عقاید

فقال ألا تأکلون . .. فراغ علیهم ضربًا بالیمین ... و اللّه خلقکم و ما تعملون

6 - لزوم همراه کردن منطق و دلیل ، با مبارزه عملی برای نابودی عقاید باطل و خرافی

فراغ علیهم ضربًا بالیمین . .. قال أتعبدون

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که ابراهیم(ع) به دو نوع مبارزه علیه شرک دست زد: 1- شکستن بت ها، 2- گفتوگوی خردبرانگیز با مشرکان درباره آیین شرک.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 7

7 - زیر سؤال بردن عقاید باطل و ضد منطق ، روش قرآن و پیامبر ( ص ) در مبارزه با آنها

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون . .. أم لکم سلط-ن مبین . فأتوا بکت-بکم إن کن

و ل-کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

و إذا ذکر اللّه وحده اشمأزّت قلوب الذین لایؤمنون بالأخره

از این که خداوند می فرماید: کسانی که ایمان به آخرت ندارند، از یاد خدا به تنهایی، تنفر دارند; به دست می آید که این تنفر به خاطر ایمان نداشتن به آخرت است و اگر آنان ایمان می داشتند، چنین تنفری به آنها دست نمی داد. بنابراین میان ایمان به آخرت و ایمان خداوند یکتا، تلازم وجود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 3

3 - جدل و پافشاری بر عقاید باطل و فاقد مبانی علمی ، امری است نکوهیده در پیشگاه خداوند .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

أقتل موسی . .. إنّی أخاف أن یبدّل دینکم

1 - بقره - 2 - 78 - 7،13

7 - پذیرش خیالات واهی به جای محتوای کتاب آسمانی و پایه قرار دادن حدس و گمان در تفکرات و معتقدات دینی ، از دلایل نابجا بودن انتظار ایمان از عوام یهود

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و منهم أمیون ... إن هم إلا یظنون

13 - بازداشتن مردم از حدس و گمان در رسیدن به حقایق دینی ، شرطی لازم برای ایجاد زمینه ایمان در آنان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. إن هم إلا یظنون

جمله <إن هم إلا یظنون> همانند جمله قبل، در صدد بیان علل و ریشه های ایمان نیاوردن یهود است. بنابراین رسای به این نکته است که تا مردم به حدس و گمان برای رسیدن به حقایق دینی اکتفا می کنند، انتظار ایمان از آنان نابجاست و بر داعیان است که آنان را از این روش باز دارند تا زمینه ایمان واقعی در آنان فراهم شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 16،17

16 - گمان در حیطه مسائل عقیدتی و بنیادی فاقد ارزش و اعتبار است.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

17 - سخن و ادعاهای مشرکان در مورد مشیت الهی و نتیجه گیری جبر از آن، جز گمان و دروغپردازی نیست.

سیقول الذین أشرکوا . .. إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 66 - 11

11 - پیروی از ظن و تخمین در امور اعتقادی ، مذموم و ممنوع است .

إن یتبعون إلا الظن و إن هم إلا یخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 6،8

6 - گمان های بی جا و ناروا نسبت به خداوند ، عامل هلاکت و خسران آدمی

ذلکم ظنّکم . .. بربّکم أردیکم فأصبحتم من الخ-سرین

8 - ظن و گمان در زمینه مسائل بنیادی و اعتقادی ، فاقد ارزش و اعتبار

ذلکم ظنّکم . .. بربّکم أردیکم فأصبحتم من الخ-سرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 20 - 8

8 - ظن و گمان در حوزه مسائل اعتقادی ، بی ارزش و بدون اعتبار است .

ما لهم بذلک من علم إن هم إلاّ یخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 11

11 - پیروی از گمان و پندار ، فاقد اعتبار و ارزش در زمینه اصول اعتقادی و معارف بنیادین

ص: 102

و ما لهم بذلک من علم إن هم إلاّ یظنّون

لحن آیه شریفه توبیخی است و خداوند مشرکان طبیعت گرا و منکر معاد را به خاطر پیروی از گمان، نکوهش کرده است.

از اینکه خداوند از میان اوصاف چهارگانه ای که برای ابراهیم(ع) در آیات پیش بیان داشت، وصف <حنیف> را ملاک پیروی پیامبر(ص) از ایشان قرار داد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 46 - 2

2- آزر ، پیش از دعوت شدن به توحید از سوی ابراهیم ( ع ) ، از عقاید توحید آن حضرت بی خبر بود .

قال أراغب أنت عن ءالهتی

اظهار شگفتی و ناباوری آزر از عقاید توحیدی ابراهیم(ع)، دال براین است که تا پیش از آن آزر او را در عقاید، همراه خود می دیده و به همین خاطر است که پس از اظهارات حضرت ابراهیم(ع)، وی دچار شگفتی و ناباوری می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 12

12- ابراهیم ( ع ) ، خداوند را مربی و پرورش دهنده خود می دانست و به ربوبیت او دل بسته بود .

سأستغفر لک ربّی . .. و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

تکرار <ربّی> در کلام حضرت ابراهیم، گویای نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 26 - 6

6 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، خود را مورد توجه ویژه پروردگار می دانست .

إنّی مهاجر إلی ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 7

7 - اعتقاد راسخ حضرت ابراهیم ( ع ) ، به برخوردار شدن از هدایت الهی در پرتو برائت از شرک و بت پرستی

إنّنی براء ممّا تعبدون . .. فإنّه سیهدین

أنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 5،7

5 - ابلیس، معترف و معتقد به مستقیم بودن صراط الهی

لأقعدن لهم صرطک المستقیم

7 - ابلیس، گمراهی خویش را از ناحیه خداوند می پنداشت.

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 36 - 4

4- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 2

2- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 62 - 5،10

5- اعتقاد ابلیس به برتری خود بر آدم ( ع ) *

ه-ذا الذی کرّمت علیّ

10- ابلیس ، خود را مقهور اراده خداوند دانسته و کار خویش را منوط به اذن او می دانست .

لئن أخّرتن . .. لأحتنکنّ ذریّته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 3،4

3 - ابلیس ، معتقد به حاکمیت مشیت خداوند بر مرگ و حیات

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

4 - ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 82 - 5

5 - ابلیس ، معتقد و معترف به عزت و قدرت پروردگار

فبعزّتک

ص: 105

ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء ذلک من فضل الله علینا

9 - نحل - 16 - 93 - 3

3- یک دست نبودن همه انسان ها در عقیده و رفتار و وجود تفاوت میان آنان ، بر اساس خواست و تدبیر الهی است .

و لو شاء الله لجعلکم أُمّه وحده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 6 - 2

2 - در نگاه برخی از انسان ها ، گروهی از جن توانا بر حل مشکلات بشر و پناهگاهی امن در مواقع ترس و اضطراب

و أنّه کان رجال من الإنس یعوذون برجال من الجنّ

پناه بردن به کسی و جایی، در وقتی است که انسان با مشکلی سخت و مسائلی وحشتناک و اضطراب آور روبه رو شده باشد.

ءالهه . .. لاتغن عنّی شف-عتهم شیئًا

8 - معبود ها ، برخوردار از توانایی برای نجات دادن از گرفتاری و رنج در نظر مردم انطاکیه

ءالهه إن یردن الرحم-ن بضرّ لاتغن عنّی . .. و لاینقذون

9 - مردم انطاکیه ، به وجود خدا و رحمانیت او معتقد بودند . *

إن یردن الرحم-ن بضرّ

تصریح به صفت رحمانیت خدا از سوی مؤمن انطاکیه، می تواند حاکی از عقیده مردم آن دیار به این حقیقت باشد; زیرا اگر آنان بر این باور نبودند، استدلال به توانایی خداوند رحمان بر ضرر و گزند رساندن به انسان ها - به گونه ای که حتّی معبودها از دفع آن ناتوان باشند - بی معنا و غیر کافی بود.

3 - نساء - 4 - 50 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، موظف به شناخت و ارزیابی عقاید و اعمال اهل کتاب

الم تر . .. انظر کیف یفترون علی اللّه الکذب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 51 - 9

9 - برخی از اهل کتاب ، مشرکان مکّه را هدایت یافته تر از مسلمانان قلمداد می کردند .

و یقولون للّذین کفروا هؤلاء اهدی من الّذین امنوا سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 68 - 1،5

1 - اهل کتاب مدعی داشتن شخصیت دینی و اعتقادات صحیح مذهبی

یاهل الکتب لستم علی شیء حتّی تقیموا التوریه و الانجیل

به نظر می رسد مراد از <شیء> دین و آیین باشد ; بنابراین معنی جمله <لستم علی شیء> چنین است: ای اهل کتاب شما هیچ پایگاه دینی و مذهبی ندارید، و این رد پندار آنانی است که خویشتن را به صرف داشتن کتاب آسمانی مردمی اهل دین و آیین می پنداشتند.

5 - اهل کتاب به خاطر بی توجهی به کتاب آسمانی ، فاقد هرگونه پایگاه برای دفاع از عقاید و آرای دینی خویش

لستم علی شیء حتّی تقیموا التوریه و الانجیل

در برداشت فوق کلمه <حتی> به معنای <کی> تعلیلیه و کلمه <شیء> با توجه به حرف <علی> به معنای پایگاه گرفته شده است و مراد از آن - به قرینه حتی تقیموا التوریه و الانجیل - زیر بناهای فکری قابل اعتمادی است که بتوان به وسیله آن از عقاید و آرای دینی دفاع کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 1،2،10

1 - اعتقادات دینی اهل کتاب آمیخته با غلو ، گزافه گویی و اموری باطل

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم غیر الحق

<غلو> مصدر <لاتغلوا> به معنای خروج از حد اعتدال و گرایش به افراط است که از آن به گزافه گویی تعبیر می شود.

2 - پیامبر ( ص ) مأمور نهی اهل کتاب از غلو و گزافه گویی در آیین خویش

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم

ص: 113

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 1 - 4

4 - بهره گیری قرآن ، از باور های ارزشی و راستین اهل کتاب ، در گرایش دادن آنان به اسلام *

و الطّور

با توجه به این که کوه طور، در باور اهل کتاب (یهود و نصارا) محل نزول وحی و سرزمین مقدس بوده است و این باور از نظر قرآن به جا بوده است; با سوگند خوردن به آن، قلب اهل کتاب را مجذوب پیام قرآن می ساخته است.

واتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً . .. و لاهم ینصرون

12 - گناه کردن به خیال پذیرش شفاعت و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

واتقوا یوماً . .. ولا یقبل منها شفعه و لایؤخذ منها عدل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 77 - 4

4 - محدود پنداشتن علم خدا به امور آشکار و محسوس ، پنداری است باطل و معتقدان به آن سزاوار توبیخ و سرزنش هستند .

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 7

7 - توجه به باور ناردست یهود درباره ( عذاب نشدن یهود جز روزی چند ) ، موجب قطع امید از ایمان آوردن اینان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 94 - 13

13 - اهل بهشت دانستن فرد یا طایفه ای خاص بدون داشتن برهان ، باوری است باطل .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 96 - 7

7 - یهودیان خود نیز بر بی پایه بودن ادعایشان ( تقدیر بهشت برای آنان ) واقفند .

إن کانت لکم الدار الأخره . .. و لتجدنهم أحرص الناس

جمله های <لتجدنهم . ..> و <یود أحدهم ...> را می توان ناظر به ادعای یهود (إن کانت ... در آیه 94) دانست; یعنی، شما یهودیان از یکسو مدعی هستید که سرای آخرت از آن شماست و از سوی دیگر آرزوی ماندگار شدن در حیات دنیا را دارید، این نشان می دهد که خود شما نیز آن ادعا را باور ندارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 2،6،7

2 - یهودیان ، بهشت را مخصوص یهود و دیگران را از آن محروم می دانند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً

آیه 113، بیانگر آن است که هر یک از یهود و نصارا دیگری را اهل نجات نمی دانند. بنابراین به اصطلاح اهل ادب، در آیه مورد بحث <لفّ اجمالی> وجود دارد و حرف <أو> نیز برای تفصیل است; یعنی، جمله <قالوا لن ...> حاکی از دو جمله است: 1- قالت الیهود: < لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً>. 2- و قالت النصاری: < لن یدخل الجنه إلا من کان نصری>.

6 - محرومیت مسلمانان از بهشت از خیالات واهی و نادرست یهود و نصارا

ص: 115

تلک أمانیّهم

<أمانی> جمع امنیه و به معنای آرزوها، خیالات واهی و دروغهای یافته شده است.

7 - عقاید و باور های دینی یهود و نصارا ، آمیخته با خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

<تلک أمانیهم> حاکی از این است که: پندار یهود و نصارا بر محرومیت دیگران از بهشت، از خیالات و آرزوهای آنان است و این در حالی است که یهود و نصارا، آن پندار را یک عقیده و باور دینی می شمرند. بنابراین عقاید مذهبی و باورهای دینی یهود با آرزوها و خیالات آمیخته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 123 - 9،10

9 - توهم سودبخشی شفاعت از گنهکاران و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و لایقبل منها عدل و لاتنفعها شفعه

فعل <اتقوا> به قرینه آیات پیشین، خطاب به بنی اسرئیل است. این خطاب خود قرینه وجود چنین افکاری در بین آنان است.

10 - توهم وجود مدافعانی در قیامت که آدمی را از عذاب نجات دهند یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و اتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً ... و لاهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 134 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

تلک أمه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاوردهای پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار نادرست نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون : ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاورد پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار ناصواب نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

ص: 116

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 18

18 - مشرکان ، خدایان دروغین را دارای قدرت می پندارند .

و لو یری الذین ظلموا إذ یرون العذاب أن القوه للّه جمیعاً

طرح مسأله قدرت خداوند و انحصار آن به او برای کسانی که غیر خدا را همتای خدا می پندارند، بیانگر این است که: مشرکان به توهّم برخورداری معبودانشان از قدرت، آنها را همانند خداوند پنداشته و بر اساس آن به ایشان محبت میورزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 4

4 - پندار تحمل آتش دوزخ و بی باک بودن در برابر آن ، امری شگفت و نامعقول است .

فما أصبر هم علی النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 4

4 - تصور پیش نیامدن مشکلات در جامعه به صِرف ایمان آوردن ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لما یأتکم

چون وعده بهشت به مؤمنان حتمی است و لازمه ورود به بهشت، صبر در برابر مصائب و آزمایشهای الهی است، بنابراین ابتلاء به مصائب برای جامعه ایمانی قطعی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 245 - 11

11 - ایمان به < قبض > و < بسط > الهی ، نفی کننده پندار غلط کاهش مال در اثر قرض دادن و انفاق

و اللّه یقبض و یبصط

تذکر به <قبض> و <بسط> الهی پس از ذکر انفاق، بیانگر این معنی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 247 - 4

4 - پندار غلط بزرگان بنی اسرائیل بر سزاوار بودنشان از طالوت برای زمامداری

و نحن احقّ بالملک منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 7،8

7 - پندار نادرست رباخواران ، از همانندی بیع با ربا ، دلیل رباخواری آنان

ص: 117

الّذین یأکلون الرّبوا . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

بنابراینکه <ذلک> اشاره به <اکل ربا> باشد که از <یأکلون الرّبوا> به دست می آید.

8 - پندار و باور غلط رباخواران از همگونی بیع و ربا ، نشانه عدم تعادل شخصیّت آنان

الّذین یأکلون . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

کلمه <ذلک> علاوه بر اینکه اشاره به <اکل ربا> است، می تواند اشاره به تخبّط وجنون زدگی باشد، البته در این صورت جمله <ذلک بانّهم> تعلیل در مقام اثبات است که در این برداشت به نشانه تعبیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 1،2،4،8،9

1 - پایبندی به خرافات ، عقاید بی اساس و احساس امنیّت واهی ، عامل رویگردانی اهل کتاب از اسلام

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

2 - اعتقاد واهی برخی از اهل کتاب به اینکه چند روزی بیش در آتش دوزخ نخواهند بود .

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

4 - باور های دروغین و خرافی ، مایه فریب و گمراهی

قالوا لن تمسّنا النار . .. غرّهم فی دینهم

8 - گروهی از اهل کتاب ، قائل به وجود تبعیض در رستاخیز و کیفر های الهی بودند . *

لن تمسّنا النار الاّ ایاماً

زیرا نسبت به خودشان عذاب اندکی را باور داشتند، ولی نسبت به دیگران چنین پنداری را نداشتند; یعنی تبعیض در رستاخیز و کیفرهای آن.

9 - اعتقاد به مصونیّت از خلود در عذاب ، دروغی که اهل کتاب ، آن را ساخته و خود را فریب دادند .

و غرّهم فی دینهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 25 - 2،12

2 - باور های خودساخته انسان در زمینه تخفیف عذاب ، کیفر عادلانه خداوند را تغییر نمی دهد .

قالوا لن تمسّنا النار الاّ ایاماً . .. فکیف اذا جمعناهم

گر چه اهل کتاب می گفتند که: لن تمسّنا النار . .. ، ولی خداوند می فرماید این باور نادرست، مجازات آنان را تغییر نخواهد داد.

12 - پندار غلط برخی از اهل کتاب ، نسبت به محو اعمال ناشایست آنان در قیامت

لن تمسّنا النار . .. و وفّیت کل نفس ما کسبت

به نظر می رسد جمله <وفّیت کل . .. >، اشاره به علّت پنداری است که اهل کتاب داشتند: لن تمسّنا النار.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 62 - 2

2 - هر داستانی درباره پیامبران که منافی با توحید باشد ، ساختگی و باطل است .

انّ هذا لهو القصص الحق و ما من اله الا اللّه

نفی شرک که از جمله <و ما من اله الا اللّه> استفاده می شود، بیان علّتی برای دروغ بودن ادعاهای نصارا در مورد عیسی (ع)

ص: 118

است و ملاکی برای همه داستانهای مربوط به پیامبران خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 66 - 2،3

2 - احتجاج بحق یهود با نصارا ، درباره عدم الوهیّت عیسی ( ع ) و پسر خدا نبودن وی

حاججتم فیما لکم به علم

احتجاج یهود در موردی که علم داشتند، عبارت بود از عدم الوهیّت حضرت عیسی (ع) و . .. که این احتجاج، بحق بوده است.

3 - سرزنش اهل کتاب ( علمای یهود و نصارا ) به خاطر محاجّه و انتساب ناآگاهانه ابراهیم ( ع ) به یهودیّت و نصرانیّت

فلم تحاجّون فیما لیس لکم به علم

آنچه یهودیان و نصارا بدان علم نداشتند و درباره آن احتجاج می کردند، انتساب ابراهیم به یهودیت و نصرانیت بوده و لذا به خاطر آن، سرزنش شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 75 - 14

14 - اهل کتاب ، عقاید خودساخته شان را آگاهانه به خدا نسبت می دادند .

و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 76 - 1

1 - ردّ پندار اهل کتاب مبنی بر برتری آنان بر دیگران

ذلک بانّهم قالوا . .. بلی من اوفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 79 - 2،11

2 - نسبت ادعای معبودیّت پیامبران برای خود ، از بافته های تحریفگران کتب الهی

و انّ منهم لفریفاً یلون السنتهم بالکتاب لتحسبوه من الکتاب . .. ما کان لبشر ان یؤ

از ارتباط این آیه با آیه قبل استفاده می شود.

11 - اعتقادات شرک آمیز پیروان ادیان در مورد انبیای خویش ، بر خلاف تعلیمات آنهاست .

ما کان لبشر . .. ثم یقول ... کونوا ربّانیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 80 - 2،3،4

2 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ، ناسازگار با هدف پیامبران

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

3 - اعتقاد برخی از اهل کتاب ، به ربوبیّت فرشتگان و انبیا

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

آیه، ناظر به اعتقاد برخی از اهل کتاب است.

ص: 119

4 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ( غیر خدا ) ، کفر است .

و لا یأمرکم . .. ایأمرکم بالکفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 93 - 12،13

12 - تورات ، ناسخ حرمت برخی از خوردنی ها بر بنی اسرائیل

کل الطعام کان حلا لبنی اسرائیل الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزل التوری

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <حرّم> باشد; یعنی حرمتهای وضع شده برای بنی اسرائیل توسط یعقوب (ع)، تا قبل از نزول تورات بوده است.

13 - راه نداشتن نسخ در احکام شریعت ، پندار باطل یهود

الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزّل التوریه قل فاْتوا بالتوریه فاتلوها

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <کان حلا> باشد; یعنی برخی طعامها قبل از نزول تورات حلال بوده و تورات آن را حرام کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 1،2،5

1 - گمان دستیابی به سعادت اخروی و بهشت ، به صرف داشتن ایمان ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

2 - پندار غلط ورود به بهشت بدون جهاد و صبر ، در میان مسلمانان صدر اسلام

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

5 - بدون مجاهده و صبر ، نمی توان به بهشت دست یافت .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 2،3،13

2 - پندار باطل برخی از پیروان پیامبر اسلام ( ص ) نسبت به فناناپذیری آن حضرت

و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرّسل افاین مات او قتل

گویا تذکر خداوند به اینکه محمّد (ص)، سمتی جز پیامبری ندارد و پیامبرانی پیش از او بودند و از دنیا رفتند، در ردّ چنین پنداری باشد.

3 - پایان پذیری پیام رسولان الهی ، یا با مرگ و یا با شهادت ایشان ، پندار باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

13 - پندار غلط جاودانگی پیامبر ( ص ) ، موجب ارتداد و واپسگرایی برخی از مبارزان احد ، و انکار رسالت آن حضرت پس از شایعه قتل ایشان

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

مفسران در شأن نزول آیه گفته اند: آنگاه که خبر قتل پیامبر(ص) در بین مردم شایع شد، برخی از مسلمانان اظهار داشتند که اگر محمّد(ص) پیامبر بود، کشته نمی شد. (مجمع البیان، ذیل آیه.)

ص: 120

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 12

12 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، پنداری بدون برهان و دلیل

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 -

10،11،12،16،19،27،38

10 - پندار های جاهلی مسلمانانِ خودگزین و دنیاطلب احد ، نسبت به خداوند

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

11 - بینش جاهلی مسلمانان احد نسبت به خداوند ، برانگیزنده حسِّ خودگزینی و دنیاطلبی در وجود ایشان

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

به نظر می رسد جمله <یظنّون باللّه . .. >، به منزله علّتی باشد برای جمله <و طائفه قد اهمّتهم انفسهم>.

12 - بینش غلط و جاهلی نسبت به خداوند ، از عوامل خودگزینی و دنیاطلبی

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

16 - پندار اینکه خداوند نباید مسلمانان را مبتلا به شکست کند ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون هل لنا من الامر من شیء

19 - پندار حاکمیّت غیر خداوند ( شرک افعالی ) در تدبیر امور هستی ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه . .. قل انّ الامر کلّه للّه

<اِنّ الامر . .. > می رساند که گمان جاهلی، اعتقاد به تأثیر مستقل غیر خداوند در امور هستی است. و این خود نوعی از شرک است.

27 - پندار های جاهلانه نسبت به خداوند ، منشأ تردید در حقّانیّت اسلام و وعده های خدا و رسول ( ص )

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

38 - حوادث ایّام جنگ ، سختی ها و مصیبت های در راه خدا ، زمینه خالص شدن اندیشه مؤمنان از عقاید جاهلیّت و پالایش درون آنان از خواسته های دنیایی و مادّی

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

<لیمحّص> از مادّه تمحیص به معنای خالص سازی از عیبها و نقصهاست و این جمله بیانگر هدفی دیگر از اهداف شکست در نبرد احد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 2،4،8

2 - پندار کفرپیشگان بر این که خانه نشینی و یا پرهیز از حضور در کارزار ، مانع مرگ و کشته شدن است .

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

8 - اندیشه های جاهلانه درباره مرگ و حیات ( حاکمیّت عوامل مادّی بر اراده خداوند ) ، موجب حسرت کفرپیشگان ، به

ص: 121

هنگام قیامت

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

برخی از مفسّران برآنند که زمان حسرت مطرح شده در آیه، قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 9

9 - ارزش والاتر ماندگای در دنیا و ثروت اندوزی ، بر شهادت و رحمت و آمرزش الهی ، در پندار غلط کفرپیشگان

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جمله <لو کانوا . .. > شیفتگی کفرپیشگان را نسبت به ماندگاری در دنیا بیان می کند، و جمله <خیر ممّا یجمعون> هدف و یا عاقبت از ماندگاری را توضیح می دهد. یعنی هدف کفرپیشگان از ماندگاری در دنیا به چنگ آوردن منافع دنیوی و ثروت اندوزی است و آنان این منافع گذرا را بالاتر از رحمت و آمرزش الهی می پندارند و لذا بر کشته های در راه خدا تأسف می خورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 161 - 5

5 - گمان باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام مبنی بر خیانت پیامبر ( ص ) در غنایم جنگی

و ما کان لنبیّ ان یغلّ

در برخی از شأن نزولهایِ مربوط به آیه آمده که غنیمتی از غنایم جنگی بدر مفقود شد و عدّه ای چنین پنداشتند که پیامبر (ص) آن را تصاحب کرده است. (مجمع البیان، ذیل آیه.) و از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: ... الم ینسبوا نبیّنا محمّداً (ص) ... الم ینسبوه یوم بدر الی انّه اخذ لنفسه من المغنم قطیفه حمراء حتّی اظهره اللّه عزّ و جلّ علی القطیفه و برء نبیّه من الخیانه و انزل بذالک فی کتابه <و ما کان لنبیّ ان یغلّ ... >.

_______________________________

امالی صدوق، ص 92، مجلس 22، ح 3 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 324، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 5

5 - پندار ناصواب برخی پیکارگران احد در تحلیل عوامل شکست آن نبرد

انّی هذا قل هو من عند انفسکم

جمله <انّی هذا> به این مطلب اشاره دارد که گویا مجاهدان احد علّت شکست آن نبرد را بیرون از عملکرد خویش می دانستند، که جمله <من عند انفسکم> ریشه صحیح آن را گوشزد می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 5

5 - نفی اندیشه جبریگری و نیز تفکّر تفویض صرف

اصابتکم مصیبه . .. هو من عند انفسکم ... و ما اصابکم ... فباذن اللّه

آیه مورد بحث و آیه قبل، شکست احد را هم وابسته به خود مسلمانان دانسته و هم اذن الهی را در آن شکست دخیل شمرده است ; یعنی افعال بندگان در عین اینکه مستند به خود آنان است، خارج از خواست و اذن الهی نخواهد بود.

ص: 122

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 10

10 - منافقان به انگیزه سرباز زدن از پیکار ، مدعی بودند که حضور در میدان احد نوعی انتحار و خودکشی است ، نه پیکار و جنگ .

قالوا لو نعلم قتالاً لاتّبعناکم

برخی برآنند که مراد منافقان از جمله <لو نعلم . .. > این معنا بوده که بیرون شدن شما مسلمانان به سوی احد، پیکار و قتال نیست، بلکه خود را به مهلکه انداختن است ; چرا که نیروی شما در برابر نیروی دشمن هیچ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 2،18

2 - ادعای باطل منافقان که اگر جنگاوران احد در آن کارزار شرکت نمی کردند ، به شهات نمی رسیدند .

لو اطاعونا ما قتلوا . .. ان کنتم صادقین

18 - ناتوانی منافقان از جلوگیری مرگ مقدّر نشانگر باطل بودن پندار آنان در تحلیل عوامل به شهادت رسیدن پیکارگران احد

لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 1

1 - مرده پنداشتن کشته شدگان در راه خدا ( شهدا ) از سوی برخی ، و نهی خداوند از این پندار

و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 1

1 - سودبخشی و ثمردهی بخلورزی و انفاق نکردن ، پندار ناصواب بخیلان

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون . .. هو خیراً لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 181 - 1،3،18

1 - پندار ناروای یهود به فقر و نیاز خداوند ، و غنا و بنی نیازی خویش

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

به گفته بسیاری از مفسّرین، مراد از <الّذین قالوا>، یهودیان هستند.

3 - ناروایی احساس و ابراز غنا و بی نیازی ، در برابر خدا

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

18 - اعتقاد به نیازمندی امام به اموالی که به ایشان پرداخت می شود ، در حکم فقیر دانستن خداوند است .

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: هم الّذین یزعمون ان الامام یحتاج منهم الی ما یحملون الیه.

ص: 123

_______________________________

نورالثقلین، ج 1، ص 416، ح 456 ; بحارالانوار، ج 24، ص 278، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 72 - 5

5 - نعمت شمردن دوری از مصائب و مشکلات جنگ ، بینشی ناپسند

فان اصابتکم مصیبه قال قد انعم اللّه علیّ اذ لم اکن معهم شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 9،15

9 - دو مبدأ برای جهان هستی و حوادث آن پنداشتن ( ثنویت ) ، اندیشه ای مردود و واهی

قل کلّ من عند اللّه

15 - پندار ثنویت و درک نکردن توحید ، ملازم با نفهمیدن هر گونه سخن

فمال هؤلاء القوم لا یکادون یفقهون حدیثا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 82 - 14

14 - پندار وجود اختلاف در قرآن ، نتیجه نگرش سطحی و عدم تدبّر در آن

افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 4

4 - احتمال سرگردانی و گرفتار شدن به تنگنا ها ، دلیل گروهی از مسلمانان برای ترک هجرت

و من یهاجر . .. یجد فی الارض مراغماً کثیراً وسعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 7

7 - شیطان ، برانگیزنده مردم به قطع کردن و شکافتن گوش چهارپایان برای حرام پنداشتن استفاده از آنها

و لامرنهم فلیبتکن ءاذن الأنعم

<یبتک> از مصدر <تبتیک> به معنای شکافتن و قطع کردن است. در میان مشرکان جاهلی رسم بوده که گوش دام را قطع می کردند و یا می شکافتند تا نشانه حرمت گوشت او یا حرمت بارکشی از آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1،3

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

ص: 124

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

3 - پندار رهایی از کیفر ، به صرف انتساب به دین و آیین الهی ، تلقینی شیطانی است .

یعدهم و یمنیّهم . .. لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً

با توجه به آیات گذشته (لامنّینّهم . .. یعدهم و یمنّیهم )، می توان نتیجه گرفت که پندار رهایی از کیفر اعمال بد، از همان خیالپردازیهای موهومی است که شیطان برای فریب مردم به آنان تلقین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 134 - 1

1 - نیل به سعادت دنیا با ترک ایمان و تقوا ، پندار باطل کفرپیشگان بی تقوا

من کان یرید . .. فعند اللّه ثواب الدنیا و الأخره

خداوند پس از سفارش به تقوا و ترک کفر (وصینا . .. ان اتقوا اللّه)، پاره ای از زیانهای کفرپیشگی و بی تقوایی را برشمرد و با این آیه به علتی از علل گرایش به کفر و بی تقوایی، یعنی توهم رسیدن به سعادت دنیا، اشاره می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 23،24،25،32،34

23 - مسیحیان معتقد به تثلیث ، غلو کنندگان در دین هستند .

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتقولوا ثلثه

24 - اعتقاد به تثلیث ، اعتقاد و سخنی نابحق درباره خداوند

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> می تواند مصداق مورد نظر برای سخن نابحق بر خداوند باشد.

25 - ناسازگاری ایمان به پیامبران با عقیده تثلیث

یاهل الکتب . .. فامنوا باللّه و رسله و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> به منزله بیان و توضیحی است برای جمله <ءامنوا باللّه و رسله>.

32 - اعتقاد به تثلیث ، شرک است .

و لاتقولوا ثلثه . .. انما اللّه اله وحد

34 - اعتقاد به فرزند داشتن خداوند ، پنداری نابحق درباره وی و هتک حرمت اوست .

لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. سبحنه ان یکون له ولد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 2،7،11

2 - ادعای الوهیت برای مسیح ( ع ) ، کفر است و مدعیان آن کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

7 - ادعای الوهیت مسیح ( ع ) ، علی رغم اعتراف به فرزند بودن وی ، تنها یک سخن است و نمی تواند اعتقاد قلبی باشد .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

از اینکه ادعای آنان با لفظ <قالوا> (گفتند) بیان شده، نه با الفاظی همانند <امنوا> یا <اعتقدوا>، معلوم می شود این ادعا، شایستگی باور و اعتقاد قلبی را ندارد.

ص: 125

11 - ناتوانی مسیح ( ع ) و مادرش و تمامی اهل زمین در برابر اراده الهی ، دلیل بطلان ادعای الوهیت برای مسیح ( ع )

لقد کفر الذین . .. ان اراد ان یهلک المسیح ابن مریم و امه و من فی الأرض جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 1،2،8،15

1 - یهودیان و مسیحیان خود را پسران خدا و محبوب پیشگاه او می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

8 - گرفتاری گنهکاران یهود و نصارا به عذاب الهی ، ردی بر پندار تقرب و محبوب بودنشان نزد خداوند

قل فلم یعذبکم بذنوبکم

15 - همسانی و همگونی یهود و نصارا با دیگر انسان ها ، دلیل نادرستی پندار آنان بر محبوبیت و تقرب در پیشگاه خداوند

نحن ابنؤا اللّه و احبؤه . .. بل انتم بشر ممن خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 24 - 12

12 - برداشت نادرست قوم موسی از امداد های الهی و شرایط و زمینه های آن *

فاذهب انت و ربک فقتلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 18

18 - تخطئه پندار بیماردلان سست ایمان درباره بی ثباتی و شکست اسلام از سوی خداوند

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح او امر من عنده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 2،3،8

2 - ناتوانی خداوند در انفاق و بخشش روزی به موجودات ، از باور های باطل یهود

و قالت الیهود یداللّه مغلوله

جمله <ینفق کیف یشاء> می تواند قرینه باشد بر اینکه مراد از بسته بودن دست خدا و نافذ نبودن قدرت وی - در پندار یهود - تنها ناتوانی از اعطای روزی و انفاق به انسانهاست.

3 - بسته بودن دست خداوند ، از گفتار های ناروا و گناه آلودِ بسیاری از یهودیان

عن قولهم الاثم . .. و قالت الیهود یداللّه مغلوله

<و قالت الیهود . .>، می تواند بیان مصداقی برای <قولهم الاثم> در آیه قبل باشد و به قرینه آیه 62 این سخن، گفته تمامی یهودیان نبوده و گروهی از آنان - همچون ربانیون و احبار - چنین گفتاری نداشته و لذا در برداشت فوق به همه آنان نسبت داده نشد.

8 - سخن ناروای یهود درباره خداوند ( نافذ نبودن قدرت او ) موجب دوری آنان از رحمت الهی

و لعنوا بما قالوا

ص: 126

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 1،4،6،7،8

1 - مواجه نشدن با آزمایشات الهی ، پندار باطل بنی اسرائیل

و حسبوا الا تکون فتنه

<فتنه> می تواند به معنای آزمون و نیز به معنای عذاب باشد، برداشت فوق بر اساس معنی اول است.

4 - مصونیت از امتحان و عذاب الهی بر اثر انتساب به پیامبران و آیین ایشان ، پنداری موهوم و بی اساس

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. و حسبوا الا تکون فتنه

ارتباط این آیه با آیه 69 می رساند که آسودگی خاطر بنی اسرائیل از امتحان و عذاب الهی برخاسته از انتساب آنان به اسرائیل و دین یهود بوده است و جمله <حسبوا . ..>، بیانگر پوچی این پندار می باشد.

6 - بی پروایی بنی اسرائیل در شکستن پیمان الهی ، تکذیب انبیا و کشتن آنان ، برخاسته از باور آنان به مصونیت از عذاب

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون. و حسبوا الا تکون فتنه

7 - پندار رهایی از مجازات نقض میثاق و تکذیب و کشتن انبیا ، از باور های بی اساس بنی اسرائیل

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. و حسبوا الا تکون فتنه

دربرداشت فوق <فتنه> به معنای عذاب گرفته شده است.

8 - پندار مصونیت از امتحان و عذاب الهی ، از میان برنده حق شنوی و بصیرت دینی بنی اسرائیل

فعموا و صموا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 1،2،13،14،15،24

1 - اعتقاد گروهی از نصارا به انحصار الوهیت در مسیح ( ع )

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

با توجه به اینکه آیه بعد نظر مسیحیان را درباره عیسی و خدایی او را به گونه ای دیگر غیر از انحصار الوهیت به وی مطرح ساخته معلوم می شود اعتقاد یاد شده در این آیه، باور برخی از مسیحیان بوده است نه همه آنان. در مجمع البیان آمده این عقیده فرقه <یعقوبیه> می باشد ; آنان معتقد بودند که خداوند با مسیح در ذات متحد شد و یک چیز گشتند.

2 - کسانی که مسیح ( ع ) را خدا می پندارند ، بدون تردید کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

13 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) ، رویگردان از تعالیم آن حضرت

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. یبنی اسرءیل اعبدو اللّه

14 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) مردمی کافر و مشرک

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

15 - متعتقدان به الوهیت و ربوبیت غیرخدا ، کافر و مشرکند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

24 - باور به الوهیت مسیح ( ع ) ظلم است .

إنّ اللّه هو المسیح . .. و ما للظلمین من انصار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 127

4 - مائده - 5 - 74 - 2

2 - مسیحیان به خاطر پافشاری به عقاید باطل خویش ( الوهیت مسیح ( ع ) و تثلیث ) مورد توبیخ خداوند

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. افلا یتوبون إلی اللّه

استفهام توبیخی در <افلا یتوبون . ..> برای سرزنش مسیحیان بر ترک توبه و استغفار از عقاید کفرآمیز بکار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 20

20 - اصرار مسیحیان بر تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) علی رغم استدلال های روشن قرآن بر بطلان عقیده آنان

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

<یوفکون> از مصدر <افک> به معنای بازگرداندن است. و <انی> به معنای کجا و چگونه است، بنابراین جمله <انظر انی یوفکون> یعنی بنگر آنان - علی رغم بیان دلایلی روشن بر واهی بودن تثلیث و الوهیت مسیح(ع) - چگونه از حق منحرف می شوند و به کجا نگون می گردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 76 - 7

7 - پندار قدرت مسیح ( ع ) و مریم بر سود و زیان رسانی به مردم ، از عوامل پرستش آن دو ، از سوی مسیحیان *

قل اتعبدون من دون اللّه ما لایملک لکم ضراً و لانفعاً

استدلال بر ناروایی پرستش مسیح(ع) و مادرش مریم به ناتوانی آنان از ضرر رسانی و نفع بخشی، می تواند اشاره به ریشه و عامل پرستش مسیح(ع) و مریم، از سوی نصارا داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 1،3،10،12

1 - اعتقادات دینی اهل کتاب آمیخته با غلو ، گزافه گویی و اموری باطل

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم غیر الحق

<غلو> مصدر <لاتغلوا> به معنای خروج از حد اعتدال و گرایش به افراط است که از آن به گزافه گویی تعبیر می شود.

3 - غلو در دین ( آمیختن معارف الهی به گزافه هایی باطل ) امری نکوهیده و حرام

لاتغلوا فی دینکم

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

12 - پیروان ادیان الهی در خطر پیروی از عقاید پوچ و تمایلات هواپرستانه گذشتگان خویش

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 88 - 11

11 - ناسازگاری تقوا با بهره گیری از امکانات مادی توهمی بی پایه و نادرست

ص: 128

و کلوا مما رزقکم اللّه حللا طیباً و اتقوا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 92 - 9

9 - پندار برخی از مسلمانان بر اینکه پیامبران وظیفه دار اجبار مردم به اطاعت از خدا و رسول هستند . *

فاعلموا انما علی رسولنا البلغ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 6

6 - توهم حرمت بهره گیری مؤمنان از انواع خوراکی ها و نوشیدنی ها و گمان ناسازگاری آن با مراحل تقوا و ایمان ، توهم و گمانی واهی و نادرست .

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت جناح فیما طعموا

برداشت فوق بر این اساس است که آیه مورد بحث تکمیل و توضیحی برای آیه 87 از همین سوره باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 3،5،13

3 - مسیح ( ع ) و مادرش مریم خدایانی همتای خداوند جهان در پندار گروهی از مسیحیان

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین من دون اللّه

5 - پرستش مسیح ( ع ) و مادرش مریم و اعتقاد به الوهیت آنها ، خواسته حضرت عیسی ( ع ) ، در پندار باطل مسیحیان *

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

13 - اعتراف عیسی ( ع ) به شایسته نبودن خویش و مادرش مریم برای خدایی ، دلیل واهی بودن عقیده مسیحیان به الوهیت آنان

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 8

8 - اعتراف علنی عیسی ( ع ) به بندگی خداوند ، دلیل وی بر پوچی ادعای مسیحیان مشرک ( همتایی وی با خداوند )

ءانت قلت . .. ما قلت لهم الا ما امرتنی به ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 9

9 - پندار ربوبیت برای غیر آفریننده هستی، شگفت آور و مورد سرزنش خداوند

ثم الذین کفروا بربهم یعدلون

حرف <ثم> در آیه معنی استبعاد و توبیخ افاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 17 - 8،9

ص: 129

8 - تعدد منشأ برای خیر و شر، پنداری باطل و موهوم است.

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

9 - توانایی بتها و معبودهای خیالی در دفع شر و رساندن خیر، پندار ناروای مشرکان

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 20،30

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

30 - عن الحسین بن خالد عن الرضا(ع): . .. فقلت له: یابن رسول اللّه ان قوما یقولون لم یزل اللّه عالما بعلم و قادرا بقدره و حیّاً بحیاه و قدیما بقدم و سمیعا بسمع و بصیرا ببصر فقال: من قال ذلک و دان به فقد اتخذ مع اللّه آلهه أخری ... .

حسین بن خالد گوید: . .. به امام رضا(ع) عرض کردم ای فرزند رسول خدا(ص) گروهی می گویند: خداوند به وسیله علم (زاید بر ذات)، عالم و به وسیله قدرت (زاید بر ذات)، قادر و به وسیله حیات (زاید بر ذات)، زنده و به وسیله قدمت (زاید بر ذات)، قدیم و به وسیله شنوایی (زاید بر ذات)، شنوا و به وسیله بینایی (زاید بر ذات)، بیناست. آن حضرت فرمود: کسی که این را بگوید و به آن ملتزم شود همانا معبودهایی را با خدا انباز گرفته است ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 24 - 2،8

2 - شرک، باطل و اعتقاد به آن تحمیل دروغ بر خویشتن است.

انظر کیف کذبوا علی أنفسهم

جمله <کذبوا . ..> بیان حال مشرکان در دنیا می تواند باشد. یعنی مشرکان در دنیا با عقیده شرک بر خود نیز دروغ بستند. زیرا فطرت و جان آدمی گواه بر توحید است.

8 - شرک، افترا و پنداری باطل و ساختگی است.

و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 32 - 2

2 - دنیا محوری و دوست داشتن آن، مرام و اندیشه ای کودکانه و نابخردانه است.

و ما الحیوه الدنیا إلا لعب و لهو

با توجه به اینکه لعب و لهو کار کودکان و کسانی است که بلوغ فکری ندارند، مقتضای تشبیه، وجود این ویژگیهادر دنیاپرستان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 46 - 9

9 - مشرکان می پنداشتند که معبودهایشان توان نفع رسانی به آنان را دارد.

من إله غیر اللّه یأتیکم به

ص: 130

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 56 - 4

4 - شرک و پرستش غیر خدا، پنداری مبتنی بر هوا و هوس و تمایلات نفسانی است.

الذین تدعون من دون اللّه قل لا أتبع أهواءکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 11

11 - پندار ربوبیت برای غیر خداوند، گمراهی است.

لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 2،3،5،10

2 - سنت جاهلی مشرکان در قرار دادن سهمی از زراعت و چهارپایان برای خدا و سهمی برای شریکان خیالی او، بی اساس و بر پایه گمان بوده است.

و جعلو الله مما ذراً . .. هذا لله بزعمهم

<زعم> به گمان و سخن بی اساس اطلاق می شود. (مصباح اللغه).

3 - قرار دادن سهم برای خداوند، از آنچه خود آفریده، از پندارهای پوچ مشرکان

و جعلو الله مما ذراً من الحرث و الأنعم نصیبا فقالوا هذا لله بزعمهم

5 - شرک، عقیده ای برخاسته از پندار و اوهام مشرکان است.

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا فما کان لشرکائهم

منتسب کردن <شرکاء> به مشرکان و نه به خداوند، گویا اشاره بدین نکته باشد که آنچه را آنان شریک خدا می پندارند به ساخته های ذهنی آنان مربوط است.

10 - داوری زشت و غلط مشرکان جاهلی در مقایسه خدا با بتها و ترجیج بتها بر او

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 138 - 2

2 - اعتقاد بی اساس مشرکان به ممنوعیت خوردن از چهارپایان و کشتی (محصول زراعی) که برای خدا و بتها قرار می دادند.

و جعلو الله . .. و قالوا هذه أنعم و حرث حجر لایطعمها إلا من نشاء بزعمهم

<هذه> اشاره به سهامی است که مشرکان برای خدا و بتها قرار می دادند و در آیه 136 بیان گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 60 - 3

3 - ایمان به یگانگی خداوند و لزوم پرستش او و باور به معاد ، پندارهایی باطل و واهی در دیدگاه اشراف قوم نوح

قال الملأ من قومه إنا لنریک فی ضلل مبین

ص: 131

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 5

5 - ادعای پیامبری ، نشانه گمراهی نوح در پندار ناصواب قوم وی

یقوم لیس بی ضلله . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

جمله <أو عجبتم . .. > عطف بر <لیس بی ضلله> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 64 - 1

1 - اکثریت عمده قوم نوح ( ع ) وی را تکذیب کردند و یگانگی خداوند ، معاد و رسالت را باورهایی دروغین پنداشتند .

فکذبوه

از اینکه خداوند تکذیب نوح(ع) را به همگان نسبت داده (فکذبوه)، در حالی که عده ای از آنان، یعنی همراهانش در کشتی، رسالت وی را تصدیق کردند، معلوم می شود نسبت مؤمنان به کافران بسیار اندک بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 97 - 2

2 - تکذیب کنندگان انبیا به پندار باطل خویشتن را از عذاب های الهی مصون می شمرند .

أفأمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 98 - 2

2 - کافران به پنداری نابجا ، خود را از گرفتار شدن به عذاب الهی مصون می شمارند .

أو أمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 1،2،3،4

1 - یهودیان ، < عزیر > را فرزند خدا خواندند .

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه

2 - نصارا ، < مسیح > ( ع ) را فرزند خدا خواندند .

و قالت النصری المسیح ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 4

4 - مسیح ( ع ) ، برخوردار از ربوبیت و پروردگاری ، در بینش نادرست نصارا

ص: 132

اتخذوا . .. أرباباً من دون اللّه و المسیح ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 10

10 - شرک ( اعتقاد به وجود مولویت و ربوبیت برای غیر خدا ) پنداری باطل و افترا بر خداوند است .

و ردوا إلی اللّه مولیهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 9

9 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، پنداری باطل و فاقد هر گونه دلیل و برهان است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 10

10- اعتقاد به وجود خدایان مقهور و باور به شایستگی آنها برای پرستش ، اعتقادی سخیف و نادرست است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 6،15،16

6- شرک ، پنداری فاقد دلیل عقلی و نقلی ، و پرستش معبودهایی جز خدا ، عاری از هر نوع برهان و حجت

ما أنزل الله بها من سلط-ن

<سلطان> می تواند به معنای حجت، اعم از عقلی و نقلی باشد و می تواند به معنای سیطره - که برخاسته از اقتدار است - باشد. برداشت فوق، ناظر به معنای اول است. گفتنی است که بر این مبنا، ضمیر در <بها> به عبادت - که از <تعبدون> استفاده می شود - باز می گردد.

15- مشرکان به پندار فرمان خدا بر پرستش معبود های خویش ، آنها را عبادت می کنند . *

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه

16- توحید و یکتاپرستی ، آیینی بدون کمترین انحراف و کجی ، و شرک پنداری منحرف و نادرست است .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه ذلک الدین القیم

<قیّم> به معنای مستقیم و بدون انحراف و کجی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 42 - 2

2- غافل پنداشتن خداوند از عملکرد ستمگران ، پنداری باطل است .

و لاتحسبنّ الله غ-فلاً عمّا یعمل الظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 6

ص: 133

6- موجودات دست ساز و فاقد هرگونه قدرت آفرینشگری ، لیاقت الوهیت ندارند و هرگونه عقیده ای به خدایی آنان ، باطل است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 5

5- پرستش غیر خدا ، ایمان به باطل و کفران نعمت های الهی است .

أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون . و یعبدون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 13

13- عقیده به مطالبی که مستلزم ترجیح خلق بر خدا شود ، بسی زشت و نارواست .

أفأصف-کم . .. إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

مشرکان، با انتساب ملائکه به عنوان دختران خدا و پسردار بودن خود، قصد داشتند که خود را بر خداوند ترجیح دهند. خداوند، چنین اندیشه ای را نفی کرده و خلاف معرفی می کند. چنین برخوردی حاکی است: هر چیزی که بر خداوند ترجیح داده شود، زشت و ناپسند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 2

2- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، پنداری بس ناروا و موجب عذابی شدید است .

لینذر بأسًا شدیدًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

آیه قبل، یکی از رسالت های قرآن را، بیم به عذاب شدید الهی بیان کرد و این آیه، به یکی از موارد استحقاق آن عذاب اشاره کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 1

1 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای جاهلانه و فاقد کمترین دلیل علمی

ما لهم به من علم

<من> در <من علم> زاید و برای تأکید عموم است; و ضمیر در <به> قول (پندار) که از <قالوا. ..> استفاده می شود، برمی گردد; یعنی، هیچ گونه آگاهی و دانشی، پشتوانه پندارِ موهومِ کسانی که برای خداوند، فرزند می پندارند، نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 15

15- اعتقاد به ربوبیّت و الوهیت برای غیرخدا ، پنداری بسیار دور از حقّ و واقعیت

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

<شطط> به معنای دوری از حق و افراط و زیاده روی است.

ص: 134

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 13

13- خداوند را دارای شریک دانستن ، پنداری دروغ و افترا بر او است .

فمن أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 10

10- شرک ، مبتنی بر پندار و فاقد بنیان و اساس حقیقی است .

شرکاءی الذین زعمتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 56 - 0

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 6

6- گمان فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، پنداری ظالمانه و ضلالتی آشکار است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. ل-کن الظ-لمون الیوم فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 17

17- شرک و بت پرستی ، مسلکی ناهنجار و نامتعادل است .

لِمَ تعبد ما لایسمع . .. فاتّبعنی أهدک صرطًا سویًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 18 - 2،5

2- پیروزی عقیده و جهان بینی حق بر عقیده و جهان بینی باطل ، سنت الهی است .

و ما خلقنا السماء . .. ل-عبین ... بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

خداوند در آیه قبل، از هدفمند بودن آفرینش جهان و نیز بطلان عقیده به بیهوده بودن خلقت طبیعت سخن به میان آورده است. این سخن قرینه بر این است که مقصود از حق و باطل در آیه شریفه، عقیده و جهان نگری حق و باطل است. گفتنی است که ذیل همین آیه (و لکم الویل ممّا تصفون) که در باره نسبت ناروا به خداوند و توصیف او به امور نادرست است، مؤید برداشت یاد شده است.

5- نابودی باطل و اندیشه های نادرست ، در گرو حضور اهل حق در میدان مبارزه با باطل است .

بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

<باء> در <بالحقّ> برای استعانت است. براین اساس معنای آیه چنین می شود: <ما به کمک حق بر باطل می کوبیم و نابودش می سازیم>. این معنا می رساند که حق باید در صحنه کارزار با باطل، حضور داشته باشد تا به وسیله آن بتوان باطل و اندیشه های نادرست را نابود کرد. گفتنی است خداوند نابود ساختن باطل را به خود نسبت نداده; بلکه حق را نابود کننده باطل دانسته است (فیدمغه)، این نکته مؤید همین برداشت است.

ص: 135

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 7

7- شرک ، اندیشه و باوری بی دلیل ، پوچ و غیر قابل اثبات است .

قل هاتوا بره-نکم

امرِ <هاتوا> تعجیزی است که نشان می دهد مشرکان، از آوردن دلیل و برهان ناتوان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 43 - 6

6- عقیده کافران ، در اعتبار و آبرومندی خدایان دروغینشان در نزد خداوند ، پوچ و بی اساس است .

لایستطیعون نصر أنفسهم و لا هم منّا یصحبون

با توجه به این که مخاطبان آیه شریفه مشرکان هستند و آنان معبودها و خدایان خود را شفیع برای خود می پنداشتند; به دست می آید که مقصود این آیه، بیان بطلان چنین پنداری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 3

3- دخالت معبود ها و خدایان ، در مقدار عمر و بهرهوری مادی انسان ، پندار باطل مشرکان

أم لهم ءالهه تمنعهم . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

برداشت یاد شده بر این اساس است که <بل . ..>، اضراب از <أم لهم آلهه...> باشد. از این استفاده می شود که مشرکان به چنین قدرتی برای خدایان خویش اعتقاد داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 4

4- شرک ، اندیشه ای جاهلانه ، بی اساس و غیر قابل دفاع است .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 3

3 - وجود خدایان برای تدبیر امور عالم ، پنداری باطل است .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط-نًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 80 - 13

13 - شرک و کفر ، بینشی غیر علمی و مخالف با مبانی عقلی

و هو الذی یحی . .. أفلاتعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 136

12 - مؤمنون - 23 - 90 - 5

5 - شرک ، اندیشه ای نادرست ، دروغ و نا منطبق با واقعیت های جهان هستی

بل أتین-هم بالحقّ و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 11

11 - عقیده به شرک ، عقیده ای باطل است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء . .. إنّ اللّه یعلم ما یدعون من دونه ... و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 4

4 - باور های دینیِ غیر متکی بر دلیل و حجت روشن ، مردود و محکوم است .

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 23

23 - تقرب آفرین بودن عبادت معبود ها ( بت و . . . ) عقیده ای است دروغین .

و الذین اتّخذوا من دونه أولیاء ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه زلفی . .. إنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 1

1 - بی اعتقادی به علم مطلق و فراگیر پروردگار ، پنداری نادرست و هلاکت بار

و ذلکم ظنّکم الذی ظننتم بربّکم أردی-کم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 24 - 4

4 - تکیه بر پندار و گمان های ناروا درباره خداوند ، درپی دارنده فرجامی شوم در آخرت

ذلکم ظنّکم . .. فالنار مثوًی لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 15

15 - شرک ، باوری پوچ و فاقد هر گونه سند و دلیل

ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 59 - 2

2 - اعتقاد به الوهیت عیسی ( ع ) ، باوری موهون و خرافی و ناسازگار با شخصیت واقعی آن حضرت

ص: 137

إن هو إلاّ عبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 4

4 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، اعتقادی باطل و بی دلیل

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

از آیه شریفه چنین استفاده می شود که اگر خدای رحمان فرزندی می داشت، پیامبراکرم(ص) نخستین کسی بود که به او احترام می گذاشت; ولی چون پیامبر(ص) تنها از خدای یگانه بدون فرزند سخن می گوید، نتیجه می گیریم که خداوند فرزندی ندارد و این استدلالی علیه اعتقاد باطل مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 35 - 4

4 - اعتقاد به فلاح و سعادت خویش به اتکال انجام بخش اندک از اعمال نیک ، باوری واهی *

و أعطی قلیلاً و أکدی . أعنده علم الغیب فهو یری

از ارتباط <أعنده. ..> با آیات پیشین می توان چنین بیان نمود که: دنیامداران با اعطای مالی اندک، خویش را فلاح یافته می انگاشتند و خداوند با نفی علم غیب از آنان، این اندیشه را تخطئه می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 2 - 10

10 - شرک ، عقیده ای نادرست و ضد رشد

یهدی إلی الرشد . .. و لن نشرک بربّنا أحدًا

تصریح جنیان به این مطلب که ما به خدا شرک نمیورزیم - پس از پی بردن به راهنما بودن قرآن به سوی رشد و درستی - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 1

1 - پندار نهان ماندن کردار ها از خداوند و ناظر نبودن او بر انسان ، پنداری باطل و شگفت آور است .

أیحسب أن لم یره أحد

5 - برخی مشرکان خداوند را دارای پسران و دخترانی می پنداشتند.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

10 - خداوند منزه و برتر از پندارهایی است که جاهلانه درباره او ابراز می گردد.

بغیر علم سبحنه و تعلی عما یصفون

جهت هدایتگری است و جبری در کار نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 1،2،4،6،10

1- مشرکان بر این باور بودند که خداوند برای خود ، دخترانی از ملائکه برگزیده است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

4- خداوند ، برخلاف پندار واهی مشرکان ، هیچ گاه برای آنان ، پسر برنگزیده و برای خود دختر به فرزندی نگرفته است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، انکاری و در مقام توبیخ و سرزنش مشرکان است و این، حکایت از نکته یاد شده می کند.

6- مشرکان ، به خاطر عقاید واهی درباره خدا و ملائکه ، مورد سرزنش و ملامت قرار گرفتند .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، توبیخی است و دلالت بر سرزنش و ملامت مخاطبان (مشرکان) می کند.

10- عقیده مشرکان به دختر داشتن خداوند در مقابل پسر داشتن خودشان ، سخنی غیر قابل توجیه و بس بزرگ ، ناروا و غیر منطقی است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 43 - 2

2- ساحت قدس خداوند ، بسی والاتر و عظیم تر از پندار های واهی مشرکان درباره اوست .

سبح-نه و تع-لی عمّا یقولون علوًّا کبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 16

16- مشرکان ، به خاطر عقاید و سخنان ناروا ، مورد تهدید خدا قرار گرفتند .

إنکم لتقولون قولاً عظیمًا . .. تع-لی عمّا یقولون ... إنه کان حلیمًا غفورًا

ذکر جمله <إنه کان حلیماً غفوراً> بیانگر این است که سخنان ناروای مشرکان، شایسته مجازات است اگرچه به جهت حلم و غفران خداوند، فعلاً کیفر نشوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 2

2- مشرکان ، در قیامت ، به پندار توان مندی معبودان شان بر یاری آنان ، عجولانه ، از آنان استمداد خواهند کرد .

و یوم یقول نادوا . .. فدعوهم

<فای تعقیب> در <فدعوهم> بر بی درنگ بودن کار آنان دلالت می کند. کاربرد فعل ماضی، برای کاری که در قیامت انجام

ص: 143

می گیرد (دعوهم) نشانه آن است که - به مجرد فرصت یافتن مشرکان - باید استمداد را انجام یافته تلقی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 33 - 1

1 - موسی ( ع ) تسبیح فراوان و تبرئه مکرر خداوند را از پندار های باطل مشرکان ، در گرو همراهی هارون با او می دانست .

کی نسبّحک کثیرًا

مراد از تسبیح - به قرینه مأموریت موسی(ع) برای هدایت فرعون - تنزیه خداوند از داشتن شریک و هرگونه محدودیتی در الوهیت و ربوبیت است. فاعل <نسبّحک> موسی و هارون(ع) می باشد و <کی نسبّحک> تعلیل برای جمله های اخیر است که درخواست همراهی هارون رامطرح کرده بود; یعنی با پشتیبانی هارون، دعوت به توحید - که متضمن تنزیه خداوند از داشتن شریک است - افزایش خواهد یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 1

1- اعتقاد مشرکان به خدایانی برگرفته شده از مواد و عناصر زمینی

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض

<أم> در <أم اتّخذوا> منقطعه و متضمن معنای <بل> است، که برای اضراب است می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 2

2- ملائکه ، فرزندان خداوند در پندار مشرکان

و قالوا اتّخذ الرحم-ن ولدًا

متعلق <اتخذوا> حذف شده و تقدیر آن به قرینه <بل عباد مکرمون> چنین است: <و قالوا اتخذالرحمان من الملائکه ولداً; گفتند خداوند از میان فرشتگان فرزندی برگزید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 2

2 - انباز داشتن خدا ، پنداری باطل و ساخته ذهن شرک پیشگان

و قیل ادعوا شرکاءکم

اضافه <شرکاء> به ضمیر <کم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 5

ص: 144