علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 69

مشخصات کتاب

نام کتاب: علم مفاهیم شناسی در قرآن سری جدید جلد 69

تحقیق و تالیف : رسول ملکیان اصفهانی - 1400 ش

ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 1

1- عقیده

1- عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 207 - 10

10 - تفاوت عمیق میان انسان ها و تقسیم بندی آنها بر مبنای جهانبینی ، عقیده ، عمل و اخلاق

و من الناس من یقول . .. ربّنا اتنا ... من یعجبک ... من یشری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 10

10 - بیان مقام والای آنانکه در راه خدا می میرند و یا کشته می شوند ، نشان دهنده بطلان ارزیابی کفرپیشگان درباره حیات و مرگ

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. و لئن قتلتم او متّم لمغفره من اللّه و رح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 178 - 2

2 - کافران ، مهلت یافتن در دنیا را ، خیر و نیک و به سود خویش می پندارند .

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 181 - 5

5 - کوته فکری یهود در معارف الهی و صفات خداوند

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 183 - 1،3،4،6،17

1 - ارائه قربانی و سوخته شدن آن به آتشی از غیب ، عهدی الهی در پندار یهود ، برای ایمان به رسولان

الّذین قالوا انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان تاکله النّار

3 - اعتقاد و اعتراف یهود به پایان نیافتن پیامبری و رسالت ، پس از بعثت حضرت موسی ( ع )

الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان

ص: 1

اگر یهود، مدعی خاتمیّت نبوت حضرت موسی(ع) بودند، باید به پیامبر (ص) می گفتند از ما تعهّد گرفته شده که به هیچ مدعی رسالتی ایمان نیاوریم، نه اینکه علامت پیامبر راستین را بیان کنند.

4 - یهود ، مدعی وفاداری خویش به پیمان های الهی

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول

6 - سوختن قربانی در آتشی از غیب ، نشانه راستگویی مدعی رسالت از دیدگاه یهود

الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان تاکله النار

17 - خرافه گویی و جمود و تحجر یهود *

الّذین قالوا انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول حتی یاتینا بقربان تأکله النّار

1 - ظاهر جمله <الّا نؤمن لرسول>، این است که خداوند به ما دستور داده به کسی که فلان معجزه خاص را ندارد، ایمان نیاوریم، هر چند حقیقتاً پیامبر باشد. چون نگفتند <الّا نؤمن لمدعی الرّساله>، و این معنا که به فرض نبوت، ایمان نیاورید اگر فلان معجزه خاص را نداشت، خرافه ای بیش نیست. 2 - بر فرض که چنین عهدی باشد، آنان باید بیندیشند که قربانی کذایی، معجزه ای است برای کشف صادق از کاذب، نه اینکه موضوعیّت داشته باشد و اصرار به این معنا حاکی از جمود و تحجّر یهود است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 16

16 - عالمان اهل کتاب ، بیان محتوای کتب آسمانی را به زیان دنیای خود می انگاشتند .

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. لتبیّننّه ... و اشتروا به ثمناً قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 188 - 10

10 - واهی بودن پندار نجات عالمان اهل کتاب از عذاب الهی ، با وجود عملکرد ناشایست آنان ( کتمان حقایق و . . . )

لا تحسبنّ الّذین . .. بمفازه من العذاب

کلمه <مفازه>، مصدر میمی و به معنای خلاص و نجات یافتن است.

2- آثار اخروی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 139 - 9

9 - عقاید و اعمال آدمی، در روز قیامت دامنگیر او خواهد شد.

سیجزیهم وصفهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 69 - 1

1- مردم در صحنه قیامت ، براساس مسلک ها و عقیده ها ، به دسته های مختلف تقسیم و از یکدیگر جدا خواهند شد .

ثمّ لننزعنّ من کلّ شیعه

ص: 2

<شیعه> به پیروان و یاوران شخص گفته می شود و هم چنین هر گروهی که بر مسلکی اتفاق نمایند، شیعه نامیده می شوند. این لفظ برای مفرد، تثنیه، جمع، مذکر و مؤنث به کار می رود (لسان العرب). <کلّ شیعه> در آیه دال بر آن است که تابعان هر نحله و مسلک، به صورتی مجزّا از یکدیگر در صحنه قیامت حضور خواهند یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 102 - 2

2 - تنها عقاید درست و اعمال صالح ، دارای وزن و مقدار در قیامت

فمن ثقلت موزینه فأُول-ئک هم المفلحون

با توجه به این که فلاح و رستگاری در نتیجه ایمان و عمل صالح به دست می آید و در این آیه، تنها کسانی رستگار دانسته شده اند که از میزانی سنگین برخوردار باشند، برداشت بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 29 - 4

4 - مجازات هر کس در جهان آخرت ، براساس کردار ها و عقاید او است .

و کلّ شیء أحصین-ه کت-بًا

بیان ثبت همه چیز - که مصداق یقینی آن به قرینه آیات پیشین، کردار و عقیده جهنمیان است - در واقع تهدیدی برای خطاکاران و هشدار به همه انسان ها است که افکار و رفتارشان، روزی بر آنان عرضه خواهد شد و ایشان کیفر آن را خواهند دید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 7 - 2

2 - انسان در قیامت ، به جهت باور ها و نیت هایش ، مؤاخذه شده و کیفر خواهد دید .

الّتی تطّلع علی الأفئده

3- آثار اخروی عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 26 - 9

9 - نتیجه و پیامد اصلی عقاید باطل و رفتار زشت انسان ، در قیامت ظهور و بروز پیدا خواهد کرد .

و لعذاب الأخره أکبر لو کانوا یعلمون

<عذاب> نتیجه طبیعی عقاید باطل و کردار ناپسند انسان است. بر این اساس بزرگ تر بودن عذاب اخروی در مقایسه با عذاب دنیایی، بیانگر این حقیقت است که نتیجه اصلی عقاید و رفتار زشت، در آخرت ظاهر خواهد شد و آنچه در دنیا مشاهده می شود تنها ظهور بخشی از آن است.

ص: 3

4- آثار اخروی عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 39 - 7

7- اعتقاد به فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، مایه دریغ و حسرت در قیامت

فاختلف الأحزاب . .. و أنذرهم یوم الحسره

5- آثار اخروی عقیده گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 97 - 7

7- تأثیر عقیده و عمل گمراهان حق ناپذیر ، در قوای ادراکی و حسی ( چشم ، گوش و زبان ) آنان به هنگام حشر در قیامت

و نحشرهم یوم القی-مه علی وجوههم عمیًا و بکمًا و صمًّا

6- آثار اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 5

5 - صبر و پافشاری بر اندیشه و گرایش باطل ، از موانع پیشبرد اهداف و آرمان های برگزیده و به حق

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا لولا أن صبرنا علیها

7- آثار انحراف عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 14 - 13

13- انحراف در بینش ، عامل هواپرستی و انحراف در گرایش *

زیّن له سوء عمله و اتّبعوا أهواءهم

از تقدیم <زیّن له سوء عمله> - که دلالت بر انحراف در بینش دارد - بر <اتّبعوا أهوائهم> - که بیانگر انحراف درگرایش است - مطلب بالا قابل برداشت است.

8- آثار تحمیل عقیده به رهبران دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 7

7 - تحمیل آرا و تمایلات سطحی مردم ، به رهبری الهی ( پیامبر ( ص ) ) ، مایه مشقت و زیان حتمی خود آنان

ص: 4

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

9- آثار تحمیل عقیده به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 7

7 - تحمیل آرا و تمایلات سطحی مردم ، به رهبری الهی ( پیامبر ( ص ) ) ، مایه مشقت و زیان حتمی خود آنان

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

10- آثار تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 19 - 15

15 - شکوفایی اخلاق و تعالی منش های اجتماعی ، در گروِ تصحیح جهان بینی و مبانی عقیدتی است .

ی-بنیّ لاتشرک باللّه . .. و اغضض من صوتک

با توجه به این که لقمانِ حکیم، ابتدا به تصحیح مبانی عقیدتی فرزند خود همت گمارد و سپس به بُعد اخلاقی وی پرداخت، مطلب بالا قابل استفاده است.

11- آثار روانی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 60 - 7

7- عقیده ، در صفات و خصلت های روحی انسان مؤثر است .

للذین لایؤمنون بالأخره مثل السوء

12- آثار شک در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 54 - 7

7 - شک و دودلی مداوم در عقیده ، امر مطلوب و پسندیده ای نیست و پی آمد ناگواری دارد .

کما فعل بأشیاعهم . .. إنهم کانوا فی شکّ مریب

ص: 5

13- آثار ظن در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 7

7 - تکیه بر گمان و پندار ، در زمینه مسائل اعتقادی ، مایه زیان و خسران آدمی

و ذلکم ظنّکم . .. فأصبحتم من الخ-سرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 24 - 4

4 - تکیه بر پندار و گمان های ناروا درباره خداوند ، درپی دارنده فرجامی شوم در آخرت

ذلکم ظنّکم . .. فالنار مثوًی لهم

14- آثار عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 21 - 8

8 - عقیده ، خاستگاه اعمال انسان

یکفرون . .. و یقتلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 37

37 - انحراف در رفتار و کردار آدمی ، ناشی از انحراف در گرایش های درونی و انگیزه های او

و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

چون رفتار خارجی و اعمال ظاهری (فرار از جنگ، اظهار تردید در حقانیّت اسلام و . .. ) در این آیات نشانه تشخیص درون سینه ها معرّفی شده، معلوم می گردد که رفتار و کردار آدمی نتیجه افکار اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 147 - 5

5 - عذاب الهی ، بازتاب و نتیجه عقیده و عمل انسانهاست .

ما یفعل اللّه بعذابکم إن شکرتم و ءامنتم

جمله <ما یفعل>، دلالت می کند که خداوند خواهان عذاب بندگان نیست. و جمله <ان شکرتم ...>، می رساند که ناسپاسی و بی ایمانی خود انسان عامل عذاب اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 68 - 5

5 - اعتقاد راسخ هود به ربوبیت خدا بر وی ، موجب استواریش در تبلیغ رسالت های الهی

و لکنی رسول من رب العلمین. أبلغکم رسلت ربی

ص: 6

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 15 - 2

2- دستیابی به بهره های دنیوی ، در گرو داشتن عقاید الهی و باور های صحیح دینی نیست .

من کان یرید الحی-وه الدنیا و زینتها نوفّ إلیهم أعم-لهم

از آیه قبل و نیز آیه بعد ، معلوم می شود که مصداق بارز <من کان . ..> کافران و مشرکان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 19

19- اعمال و عقاید جامعه های مؤثر در رویداد های طبیعی است .

و ی-قوم استغفروا ربکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 122 - 2،4

2- اعمال و عقاید کفرپیشگان ، موجب گرفتار شدن آنان به عذاب های الهی است .

و قل . .. اعملوا علی مکانتکم ... وانتظروا

4- اعمال و عقاید مؤمنان ، موجب دستیابی آنان به فرجامی نیک خواهد شد .

إنا ع-ملون . .. إنا منتظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 44 - 7

7- عقیده و عمل انسان ، نقشی تعیین کننده در سرنوشت او دارد .

إلاّ من اتبعک من الغاوین . و إن جهنّم لموعدهم أجمعین . لها سبعه أبوب لکلّ باب من

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 83 - 3

3- گرفتار شدن انسان به عذاب الهی ، نتیجه فکر ، عقیده و اعمال خود اوست .

و لقد کذّب أصح-ب الحجر . .. فأخذتهم الصیحه

برداشت فوق با توجه به این نکته است که <فا> در <فأخذتهم> برای تعقیب و سببیت است و بیانگر این است که عذاب <صیحه> بر اصحاب حجر، به دنبال تکذیب آنان بوده و این تکذیب سبب عذابشان گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 13

13- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در سعادت دنیوی و اخروی او

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا للذین أحسنوا فی ه-ذه الدنیا حسنه

<اتقوا> دلالت بر عمل خوب و پسندیده می کند و <اذعان به خیر محض بودن قرآن> مشعر به عقیده خوب دارد که مجموعاً موجب دریافت حسنه دنیوی و اخروی می شوند.

ص: 7

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 17

17- عقیده صحیح و عمل صالح انسان ها ، عامل تعیین کننده سعادت آنان

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 33 - 12

12- عقیده و عمل ، دارای نقشی تعیین کننده در سرنوشت انسان

هل ینظرون إلاّ أن تأتیهم المل-ئکه أو یأتی أمر ربّک کذلک فعل الذین من قبلهم و ما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 106 - 5

5- باور های قلبی انسان ، ملاک واقعی ایمان و کفر اوست .

إلاّ من أُکره و قلبه مطمئنّ بالإیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 69 - 10

10- عقیده و عمل انسان ، دارای نقشی تعیین کننده در کشیده شدن او به کام خطرات و مهلکه ها

فیغرقکم بما کفرتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 72 - 4

4- فرجام نیک و بد انسان ها در آخرت ، تابع عملکرد و بینش دنیوی آنان است .

و من کان فی ه-ذه أعمی فهو فی الأخره أعمی و أضلّ سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 105 - 7

7- عقیده و بینش انسان ، در ارجمندی یا پوچی اَعمال وی تأثیر مستقیم دارد .

کفروا . .. فحبطت أعم-لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 52 - 4

4 - سرنوشت هر ملتی با عقاید و کردار خود آنان رقم می خورد ; نه با افکار و اعمال نیاکانشان .

قال فما بال القرون الأُولی . قال علمها عند ربّی

پاسخ موسی و هارون(ع) این بود که اقوام پیشین، آنچه انجام داده اند، نزد خداوند محفوظ است و خود می داند با آنان چه کند، فرجام آنها هر چه باشد، تأثیری در سرنوشت تو ندارد.

ص: 8

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 2 - 10

10- استفاده از احساسات مذهبی و عقاید دینی مردم ، از روش های قرآن برای اجرای کامل قوانین و حدود در جامعه

الزانیه و الزانی فاجلدوا. .. إن کنتم تؤمنون باللّه

جمله <إن کنتم تؤمنون . ..; اگر ایمان دارید...> ممکن است به منظور بهره گیری از عقاید دینی مردم ادا شده باشد; چنان که برای برانگیختن حمیت و غیرت گروهی، گفته می شود: <اگر غیرت دارید...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 39 - 17

17 - فرجام نیک و بد انسان ها ، در گرو عقیده و عمل آنان است .

رجال لاتلهیهم تج-ره و لابیع عن ذکر اللّه و إقام الصلوه . .. لیجزیهم اللّه أحسن م

تصریح خداوند بر اعمال مؤمنان (أحسن ما عملوا) و نیز اعمال کافران (أعمالهم کسراب)، حکایت از این دارد که علاوه بر عقیده انسان ها(ایمان و کفر)، اعمال آنان نیز در سرنوشت شان مؤثر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 69 - 3

3 - عقیده و جهان بینی درست و نادرست انسان ها ، تأثیرگذار در مقدار مجازات گناهانشان در قیامت

یض-عف له العذاب یوم القی-مه

وضع مجازات دو چندان و دائمی برای مشرکانی که مرتکب آدم کشی و زنا شوند و دایمی و دوچندان نبودن مجازات همین گناهان در صورتی که گناه کار مؤمن باشد، گویای این حقیقت است که ایمان و کفر و عقیده حق و باطل، در میزان مجازات بزه کاران مؤثر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 58 - 3

3 - خداوند ، پدیدآورنده زمینه زوال و نابودی ظالمان به وسیله افکار و تصمیم گیری های خود آنان

فأخرجن-هم من جنّ-ت . .. و کنوز و مقام کریم

تصمیم فرعونیان مبنی بر تعقیب بنی اسرائیل، در ظاهر طرح و برنامه خود آنان بود; اما از آن جا که خداوند زمینه های چنین تصمیم هلاکت باری را پدید آورده بود، خروج فرعونیان را فعل خود قلمداد کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 129 - 6

6 - گرایش به کاخ نشینی ، ناسازگار با اعتقاد دینی و پیروی از مکتب پیامبران

و تتّخذون مصانع لعلّکم تخلدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 9،11

ص: 9

9 - محاکمه شدن کافران به خاطر کردارشان علاوه بر محاکمه آنان به خاطر عقایدشان

أکذّبتم ب-ای-تی . .. أمّاذا کنتم تعملون

عبارت <أکذّبتم بآیاتی> دلالت بر محاکمه عقیدتی و تعبیر <أمّاذا کنتم تعملون> دلالت بر محاکمه آنان به خاطر کردارشان دارد.

11 - ارزش اعمال انسان ، در گرو عقاید و باور های وی

أکذّبتم ب-ای-تی . ..أمّاذا کنتم تعملون

در این آیه، نخست سطحی نگری کافران مورد مذمت قرار گرفته و سپس با لحنی تحقیرآمیز، کردار آنان بی ارزش و حقیر شمرده شده است. این تقدم، نشانگر آن است که وقتی اندیشه غلط باشد، برای عمل ارجی نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 58 - 8

8 - عمل و عقیده انسان ، در سرنوشت اخروی ، نقش بسیار مهم و مؤثری دارد .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لنبوّئنّهم من الجنّه غرفًا. ..خ-لدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 42 - 11

11 - عقیده و عمل انسان ، دارای نقش تعیین کننده در سرنوشت او است .

سیروا . .. فانظروا

از دعوت به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان، به دست می آید که انسان، با سیر و مطالعه، می تواند آینده خود را رقم بزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 44 - 5

5 - عقیده و عمل آدمی ، در سعادت و شقاوت وی نقش اساسی دارد .

یومئذ یصّدّعون . من کفر فعلیه کفره و من عمل ص-لحًا فلأنفسهم یمهدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 59 - 5

5 - موضع گیری و عمل خود آدمی ، زمینه نابود شدن استعداد هدایت در وی است .

و لئن جئتهم بأیه لیقولنّ الذین کفروا إن أنتم إلاّ مبطلون . کذلک یطبع اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 4 - 10

10 - اعمال و عقاید انسان ، در تشکیل ساختار روحی وی ، نقش اساسی دارد .

للمحسنین . .. یقیمون ... یوقنون

از این که خداوند، در وصف محسنان به دو صفت عمده - که یکی عملی (نماز و انفاق) و دیگری عقیدتی است - پرداخته، نشان می دهد که عمل و عقیده، در ایجاد روحیه ای خاص نقش دارد.

ص: 10

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 14 - 8،13

8 - عقیده و عمل ، سازنده آخرت انسان است .

فذوقوا بما نسیتم لقاء یومکم ه-ذا . .. و ذوقوا ... بما کنتم تعملون

13 - ابتلای انسان به کیفر های اخروی ، نتیجه موضع گیری ها و عملکرد خود وی است .

فذوقوا بما نسیتم . .. بما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 9

9 - عقیده و عمل صالح ، در کسب سعادت اخروی نقشی تعیین کننده دارد .

أمّا الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فلهم جنّت المأوی . ..بما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 21 - 10

10 - عقیده و رفتار ، پیوندی وثیق باهم دارند .

فاتّبعوه . .. إلاّ لنعلم من یؤمن بالأخره ممّن هو منها فی شکّ

خداوند متعال در ادامه بحث پیروی مردم از ابلیس، فلسفه وجودی او را بیان کرده و فرموده است: ما برای ابلیس سلطه ای قرار ندادیم و به منظور بازشناسی مؤمنان به آخرت از تردیدداران به آن [او را] قرار دادیم. این مطلب می رساند که تردیدداران به آخرت از شیطان تبعیت کردند; یعنی، تردید درباره آخرت، در پیروی از شیطان ظهور کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 135 - 6

6 - مجموعه عقاید و رفتار خود انسان ، تعیین کننده سرنوشت او است .

إذ نجّین-ه و أهله أجمعین . إلاّ عجوزًا فی الغ-برین

از این که همسر لوط از عذاب الهی نجات نیافت، می توان حقیقت یادشده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 19

19- بخشش لغزش ها از سوی خدا ، منوط به پایبندی انسان به اصول عقیدتی و اعمال ارزشی است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت . .. کفّر عنهم سیّئاتهم

از ترتّب <کفّر عنهم سیّئاتهم> بر <آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بمانزّل>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 8

8- آمیختگی عقیده و عمل ( ایمان و تقوا ) ، شرط برخورداری از پاداش الهی

و إن تؤمنوا و تتّقوا یؤتکم أجورکم

خداوند، ایمان و تقوا را در کنار هم زمینه دریافت پاداش قرار داده است; از آن جا که <ایمان>، بیشتر بر عقیده اطلاق می

ص: 11

شود و <تقوا> در عمل تجلی می یابد، می توان به مطلب یاد شده پی برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 19

19 - عقیده به حاکمیت اراده الهی بر مقدّرات انسان ، زمینه ساز حرکت به سوی انجام وظایف الهی و نه ترک مسؤولیت

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

با توجه به این که خداوند، اراده نافذ خویش را به اعراب متخلف یادآور شده است; از آیه شریفه استفاده می شود که توجّه به تخلف ناپذیری اراده خداوند، باید زمینه اطاعت و تکلیف پذیری را در انسان زنده کند; نه روح سستی و مسؤولیت گریزی را.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 15

15 - تضاد جبهه ایمان و شرک ، تضادی عقیدتی است ; نه طبقاتی ، نژدای و . . . .

و بدا بیننا و بینکم . .. حتّی تؤمنوا باللّه وحده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 13 - 10

10 - باور های دینی و اعتقادات ، ملاکی تعیین کننده در روابط و دوستی های مؤمنان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتولّوا . .. قد یئسوا من الأخره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 11 - 4

4 - تأثیر استغفار و ایمان ، در تحولات طبیعت و واکنش جهان مادی در برابر عقاید و رفتار انسان ها

استغفروا ربّکم . .. یرسل السماء علیکم مدرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 16 - 7

7 - تأثیر عقاید و رفتار انسان ها ، در تحولات طبیعت

و ألّوِاستق-موا علی الطریقه لأسقین-هم ماء غدقًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 6 - 5

5 - کیفر های الهی و سقوط انسان به اعماقِ پستی ها ، دستاورد عقیده و کردار خود او است .

ثمّ رددن-ه أسفل س-فلین . إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 7 - 3

3 - درجات آتش جهنم در قیامت ، براساس باور ها و نیت های انسان شکل می یابد .

ص: 12

الّتی تطّلع علی الأفئده

<إطّلع علی الشیء>; یعنی، آن را دانست (لسان العرب). مفاد آیه شریفه - براساس این معنا - آگاهی آتش جهنم از محتوای قلب ها است. این آگاهی، ممکن است کنایه از تفاوت وضع دوزخیان با یکدیگر باشد که آتش جهنم با هر کس، متناسب با محتوای قلب او رفتار خواهد کرد.

15- آثار عقیده امت ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 53 - 11

11 - تأثیر عقاید و اعمال امت ها در تحولات اجتماعی آنان

ذلک بأن اللّه لم یک مغیرا نعمه أنعمها علی قوم حتی یغیروا ما بأنفسهم

16- آثار عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 6

6 - اندیشه باطل یهود ( عذاب نشدن یهودیان جز روزی چند ) بازدارنده آنان از ایمان آوردن به اسلام

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جمله <و قالوا . ..> عطف بر <قد کان فریق> در آیه 75 است و لذا حاکی از آن است که چنین عقیده و پنداری، مانع از آن شده که یهودیان ایمان آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 9

9 - ناتوان پنداشتن خداوند بر تدبیر جهان ، موجب گرفتار شدن به لعنت و دور ماندن از رحمت وی

و قالت الیهود یداللّه مغلوله . .. و لعنوا بما قالوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 49 - 6

6 - عدول از حق در بینش و اعتقادات، زمینه تکذیب آیات الهی

و الذین کذبوا بأیتنا یمسهم العذاب بما کانوا یفسقون

جمله <بما کانوا یفسقون> می تواند بیان علت تکذیب منجر به عذاب باشد. یعنی چون آنان فاسق بودند، تکذیب می کردند. و چون سوره انعام مکی است و آیات قبل هم بحث از اعتقادات می باشد، به نظر می رسد این فسق، فسق اعتقادی باشد، نه فسق عملی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 6

ص: 13

6 - مغرور شدن به داراییها و توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خیالی از عوامل غفلت انسان و دوری او از واقعیتهاست.

و ترکتم ما خولنکم وراء ظهورکم و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم

روی سخن آیه با مشرکان و حکایت حال آنان پس از مرگ است، جمله های <و ترکتم . .. > و <ما نری ... > بیان دو عامل عمده گمراهی و سوء عاقبت مشرکان است که یکی از آنها مغرور شدن به دنیا و دیگری توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 105 - 4

4- عمل فاسد ، زاییده عقیده باطل است .

إنما یفتری الکذب الذین لایؤمنون بأی-ت الله

<افترا> عمل فاسدی است که نشأت یافته از عقیده باطل کافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 11

11- داوری وارونه و دور از حقیقت درباره عملکرد ها ، از پی آمد های نابسامانی فکری و عقیدتی است .

الذین کانت أعینهم فی غطاء . .. یحسبون أنّهم یحسنون صنعًا

مجموع چند آیه، در آغاز، فقدان بینش را در کافران مطرح ساخت، آنگاه برگزیدن معبودانی جز خدا را به عنوان یکی از دستاوردهای آن مطرح کرد (أفحسب) و در این آیه، آنان را به عنوان (أخسرین) و کسانی که اَعمال پوچ خود را کارهایی نیک می بینند، معرفی کرد. مقتضای ربط بین آیات مورد بحث، برداشت بالا، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 2

2 - عقاید باطل و کردار های بد ، مایه وارد شدن زیان به سرمایه های وجودی انسان

و من خفّت موزینه فأُول-ئک الذین خسروا أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 115 - 3

3 - بینش غلط نسبت به هدف آفرینش ( بازگشت به سوی خدا ) ، ریشه انحرافات بشر و عامل دوزخی شدن وی

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا . .. أفحسبتم أنّما ... لاترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 14

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 10

10 - اعتقاد باطل ، زاینده عمل و رفتار ناصحیح *

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه

برداشت بالا بدان احتمال است که تقدم لفظی شرک بر عدم انفاق زکات، بیانگر تأثیر و سببیّت آن باشد.

17- آثار عقیده باطل کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 3 - 1

1- ناکامی و پوجی اعمال کافران بازتاب طبیعی باطل گرایی آنان

الذین کفروا . .. أضلّ أعم-لهم ... ذلک بأنّ الذین کفروا اتّبعواالب-طل

<ذالک> اشاره به فرجام پوچ و اعمال بی ثمر کافران است (أضلّ أعمالهم).

18- آثار عقیده باطل مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 5

5 - خسارت و زیان کاری مشرکان ، نتیجه پندار های ناروای آنان درباره خداوند

ذلکم ظنّکم . .. فأصبحتم من الخ-سرین

19- آثار عقیده باطل نیاکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 3

3 - تأثیر عقاید و باور های خرافی نیاکان ، در گرایش های انحرافی آیندگان *

سمّیتموها أنتم و ءاباؤکم

برداشت یاد شده بدان احتمال که ذکر <آباؤکم> اشاره به این داشته باشد که مشرکان، تحت تأثیر عقاید خرافی نیاکان خویش، به بت پرستی گرویدند.

ص: 15

20- آثار عقیده به آمرزشگری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت و غفّاریت خداوند ، مقتضی استغفار و طلب آمرزش از او است .

استغفروا ربّکم إنّه کان غفّارًا

برداشت یاد شده، از آمدن صفت <ربّ> و نیز از این که جمله <إنّه کان غفاراً> در مقام تعلیل است، به دست می آید.

21- آثار عقیده به آمرزشهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 28 - 11،12

11 - آگاهی و اعتقاد به عزت مندی و آمرزندگی خداوند ، منشأ خشیت و خداترسی عالمان راستین و اهل معرفت

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا إنّ اللّه عزیز غفور

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّ اللّه عزیز غفور>، در مقام تعلیل برای <إنّما یخشی اللّه . ..> می باشد; زیرا عزت مندی خداوند، نشانگر کمال قدرت او بر انتقام و کیفر است. هم چنین آمرزنده بودن خداوند، آن گاه صادق است که او بر کیفر و عقوبت قادر باشد. بنابراین توجه به این قدرت است که موجب خشیت و خداترسی خواهد شد.

12 - آگاهی و اعتقاد به عزت مندی و آمرزندگی خداوند ، موجب خشیت و خداترسی است .

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا إنّ اللّه عزیز غفور

22- آثار عقیده به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 49 - 2

2 - حضور مؤمنان واقعی درکارزار بدر ، در مقابل دشمنی به مراتب قویتر ، برخاسته از پایبندی آنان به اسلام ، حتی در دیدگاه منافقان و سست ایمانها

إذ یقول المنفقون . .. غر هؤلاء دینهم

<غر هؤلاء دینهم> که سخن منافقان و سست ایمانهاست، بیانگر این است که آنان نیز حضور مؤمنان در کارزار بدر برخاسته از اندیشه دینی ایشان می دانستند.

23- آثار عقیده به اهوال قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 37 - 16

16 - توجه و اعتقاد به صحنه های دشوار و سخت قیامت ، مقتضی ترس از آن روز است .

یخافون یومًا تتقلّب فیه القلوب و الأبص-ر

ص: 16

24- آثار عقیده به بصیرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 20 - 15

15 - توجه و اعتقاد به بصیرت و بینا بودن خداوند ( به احوال بندگان ) ، برانگیزنده آدمی به صبر و شکیبایی

و جعلنا بعضکم لبعض فتنه أتصبرون و کان ربّک بصیرًا

جمله <و کان ربّک بصیراً> درصدد تحریک و تشویق مردم به صبر و شکیبایی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 44 - 13

13 - اعتقاد به بصیرت و آگاهی کامل خداوند بر احوال بندگان ، زمینه ساز پرهیز آدمی از گناه و حق ناپذیری است .

إنّ اللّه بصیر بالعباد

یادآوری بصیرت و آگاهی خداوند بر احوال بندگان، برای کسانی که در گناه افراط کرده، حق را نمی پذیرند (أنّ المسرفین هم أصحاب النار)، می تواند گویای مطلب یاد شده باشد.

25- آثار عقیده به پاداشهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 6

6 - اعتقاد به تضمین پاداش کامل و بیش از استحقاق از سوی خداوند ، موجب برانگیخته شدن انسان به انجام خالصانه اعمال نیک ( همچون انفاق )

الذین یتلون کت-ب اللّه . .. و أنفقوا ممّا رزقن-هم سرًّا و علانیه ... لیوفّیهم أُ

26- آثار عقیده به تجسم عمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 40 - 12

12 - اعتقاد به مواجه شدن با کردار خویش در قیامت ، زمینه ساز پذیرش انذار های خداوند و بیمناکی از عذاب قیامت

إنّا أنذرن-کم عذابًا قریبًا یوم ینظر المرء ما قدّمت یداه

27- آثار عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 17

9 - نحل - 16 - 2 - 16،17

16- اعتقاد به یگانگی خداوند ، زمینه ساز تقواپیشگی و ترس و پروا داشتن از او

أن أنذروا أنه لا إل-ه إلاّ أنا فاتقون

فاء در <فاتقون> فای تفریع است. بنابراین این مطلب به دست می آید که: اگر کسی به توحید و یگانگی خداوند معتقد شد، به دنبال آن زمینه تقواپیشگی برای او حاصل می گردد.

17- اندیشه توحیدی ، فراخوان آدمی به عملکردی متناسب با آن

لا إل-ه إلاّ أنا فاتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 60 - 9

9 - توحید و معاد ، دو عقیده محوری و انسان ساز

ان الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون . .. أنّهم إلی ربّهم رجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 68 - 7

7 - اعتقاد به توحید و یگانگی خدا ، مقتضی اعتقاد به عدم صلاحیت غیر او برای تشریع قانون و تعیین تکلیف برای خلق

و ربّک یخلق ما یشاء و یختار ما کان لهم الخیره

ذیل آیه بیانگر آن است که کسانی که پنداشته بودند می توانند قانون وضع نمایند و یا پیامبر تعیین کنند، ناخواسته به دامن شرک غلتیدند; زیرا تشریع قانون و انتخاب پیامبر، تنها در اختیار کسی است که ربوبیت داشته باشد و ربوبیت تنها از آنِ خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 45 - 4

4 - عقیده به وجود خدای یکتا ، مستلزم عقیده به وجود جهان آخرت است .

و إذا ذکر اللّه وحده اشمأزّت قلوب الذین لایؤمنون بالأخره

از این که خداوند می فرماید: کسانی که ایمان به آخرت ندارند، از یاد خدا به تنهایی، تنفر دارند; به دست می آید که این تنفر به خاطر ایمان نداشتن به آخرت است و اگر آنان ایمان می داشتند، چنین تنفری به آنها دست نمی داد. بنابراین میان ایمان به آخرت و ایمان خداوند یکتا، تلازم وجود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 33

33 - اعتقاد به توحید و معاد ، محور مشترک برای وحدت و همبستگی پیروان ادیان آسمانی

اللّه ربّنا و ربّکم . .. اللّه یجمع بیننا و بینکم

بنابراین که مخاطبان پیامبر(ص) اهل کتاب باشند، برداشت یاد شده به دست می آید.

ص: 18

28- آثار عقیده به توحید در خالقیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 4

4 - اعتقاد به یگانگی خالق ، مستلزم اعتقاد به یگانگی معبود و < ربّ >

یدعون من دونه . .. و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

مشرکان در ربوبیت الهی، قائل به شرک بودند و خداوند برای تبیین بطلان اعتقاد آنان، به ایشان یادآور شده که شما معتقد به یگانگی خالق هستید و پذیرش شرک در ربوبیت، با آن تناقض دارد.

29- آثار عقیده به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 26 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه ، مستلزم بردن نیاز ها به درگاه او

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 39 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه ، مستلزم بردن نیاز ها به درگاه او است .

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 57 - 1

1 - اعتقاد راستین به ربوبیت یگانه خداوند ، مستلزم بیم داشتن از عذاب او و نگران بودن از فرجام کار خویش

إنّ الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون

<خشیه> به معنای ترس، بیم و هراس است. عبارت <من خشیه ربّهم>، به تقدیر <من خشیه عذاب ربّهم> می باشد. <إشفاق> (مصدر <مشفقون>) نیز به معنای نگرانی، پریشانی، تشویش خاطر، اضطراب و در بیم و امید بودن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 58 - 1

1 - اعتقاد راستین به ربوبیت یگانه خداوند ، مستلزم ایمان آوردن به نشانه ها و آیات او است .

و الذین هم بایت ربّهم یومنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 29 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت مطلق و یگانه خدا ، مستلزم نفی الوهیت از غیر او

قال فرعون و ما ربّ الع-لمین . قال ربّ السم-وت و الأرض ... قال لئن اتّخذت إل-هًا

ص: 19

برداشت یاد شده بر این اساس است که موسی(ع) از ربوبیت خدا سخن می راند; ولی فرعون بر الوهیت خویش بیمناک شده بود و این می رساند که حتی در فرهنگ مردم آن زمان میان ربوبیت و الوهیت ملازمه ای تفکیک ناپذیر وجود داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 4

4 - ایمان و اعتقاد به پروردگار یگانه ، مایه رهایی انسان از وادی حیرت و سرگردانی در عقیده و عمل

ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون . .. إلاّ الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 27

27 - خصومت و ستیز پیروان ادیان توحیدی با توجه به وحدت پروردگار و بازگشت عمل هر انسان به خودش ، فاقد منطق و توجیه

اللّه ربّنا و ربّکم لنا أعم-لنا و لکم أعم-لکم لا حجّه بیننا و بینکم

بنابراین که مراد از <لاحجّه>، نفی خصومت و نزاع باشد، برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 13 - 9

9- توحید ربوبی و اعتقاد به حاکمیت یگانه خدا بر هستی ، آرامش بخش روح و اندیشه مؤمنان راستین

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق-موا فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

به کار رفتن واژه <ربّ> به جای دیگر اوصاف الهی و نیز ارتباط <قالو ربّنا اللّه> با <فلا خوف. ..>، می رساند که اعتقاد به توحید ربوبی و این که امور تنها در پرتو تدبیر او صورت می گیرد، نقش اساسی در آرامش خاطر مؤمنان مقاوم دارد.

30- آثار عقیده به جبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 17

17- مشرکان مکه ، با اشاعه فکر جبرگرایی ، درصدد اثبات عبث بودن بعثت انبیا بودند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. فهل علی الرسل إلاّ ا

عبارت <فهل علی الرسل إلاّ البلاغ المبین> پس از بیان اعتقادات مشرکان، می تواند جوابی برای آنان باشد; با این توضیح که مشرکان می خواستند با استناد ایمان و کفر به خداوند، بیان کنند که با چنین امری، جایی برای آمدن انبیا نیست و خداوند با

ص: 20

<فهل علی الرسل. ..> جواب آنان را می دهد که آمدن پیامبران، بیهوده نیست و برای ابلاغ پیام الهی است.

31- آثار عقیده به جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 16 - 13

13 - اعتقاد به قیامت و عذاب دوزخ ، سبب ترس از خدا و تقواپیشگی

لهم من فوقهم ظلل من النار . .. ذلک یخوّف اللّه به عباده ی-عباد فاتّقون

32- آثار عقیده به حاکمیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 17

17 - اعتقاد به رازقیت ، حاکمیت ، حیات بخشی و تدبیر مطلق خدا نسبت به امور جهان ، مقتضی تقواپیشگی است .

قل من یرزقکم . .. فسیقولون اللّه فقل أفلاتتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 13 - 9

9- توحید ربوبی و اعتقاد به حاکمیت یگانه خدا بر هستی ، آرامش بخش روح و اندیشه مؤمنان راستین

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق-موا فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

به کار رفتن واژه <ربّ> به جای دیگر اوصاف الهی و نیز ارتباط <قالو ربّنا اللّه> با <فلا خوف. ..>، می رساند که اعتقاد به توحید ربوبی و این که امور تنها در پرتو تدبیر او صورت می گیرد، نقش اساسی در آرامش خاطر مؤمنان مقاوم دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 7

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد. (مفردات راغب).

33- آثار عقیده به حکمت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 21

9 - حجر - 15 - 85 - 12

12- عقیده به قیامت و هدف داری و حکمت آمیز بودن جهان خلقت ، موجب آسانی تحمل مشکلات و مقتضی گذشت و نادیده گرفتن اذیت و آزار و آسیب های وارده از سوی دشمنان است .

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ ... فاصفح الصفح الجمیل

<فا> در <فاصفح> تفریع است و جمله <فاصفح . ..> را بر جمله <و ما خلقنا السموات ... إلاّ بالحق و إن الساعه لأتیه> عطف کرده است. بنابراین، استفاده می شود که به حق آفریده شدن جهان اقتضا دارد تا انسانِ حق طلبی همچون رسول الله(ص) در مسیر حق بردبار باشد و تلاش خود را در برابر حق ناپذیری کافران بیهوده نپندارد.

34- آثار عقیده به حمد خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 7

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد. (مفردات راغب).

35- آثار عقیده به خاتمیت یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 11

11 - اعتقاد مردم مصر به ختم نبوت و نیامدن هیچ پیامبری پس از یوسف ( ع ) ، منشأ مخالفت آنان با دعوت موسی ( ع )

حتّی إذا هلک قلتم لن یبعث اللّه من بعده رسولاً

اعلام ختم نبوت پس از یوسف(ع) از سوی مردم مصر، می تواند دلیل و یا بهانه آنان در مخالفت با دعوت موسی(ع) باشد.

36- آثار عقیده به خالقیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 17

17 - اعتقاد به رازقیت ، حاکمیت ، حیات بخشی و تدبیر مطلق خدا نسبت به امور جهان ، مقتضی تقواپیشگی است .

قل من یرزقکم . .. فسیقولون اللّه فقل أفلاتتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 22

18 - واقعه - 56 - 57 - 2،4

2 - اعتقاد به خالقیت خداوند ، ناسازگار با تکذیب معاد

نحن خلقن-کم فلولا تصدّقون

آیه شریفه درصدد اثبات معاد است. به این صورت که اگر قبول دارید که ما شما را آفریده ایم، پس باید بپذیرید که می توانیم بار دیگر پس از مرگ شما را زنده کنیم. بنابراین راهی برای تکذیب رستاخیز - که پیامبران ما از آن خبر داده اند - ندارید.

4 - انکار معاد ، به رغم اعتقاد به خالقیت خداوند ، موضع گیری نابخردانه و شایسته سرزنش

نحن خلقن-کم فلولا تصدّقون

سرزنش در آیه شریفه، متوجه کسانی است که با وجود اعتقاد به خالقیت خداوند، در برابر موضوع معاد موضع گیری ناباورانه داشتند.

37- آثار عقیده به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 31 - 10

10- تنها برخی از گناهان ، قابل بخشش در پرتو ایمان و اعتقاد به خداوند *

أجیبوا داعی اللّه و ءامنوا به یغفر لکم من ذنوبکم

<من> در <من ذنوبکم> برای تبعیض است و این احتمال وجود دارد که تبعیض، نظر به نوع گناه داشته باشد; یعنی، برخی از گناهان با ایمان آوردن بخشیده می شود و برخی دیگر خیر.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 5،6

5- ایمان به پیامبر اسلام و قرآن ، شرط ثمربخشی عقیده به خداوند و عمل صالح

و الذین ءامنوا . .. و ءامنوا بما نزّل علی محمّد

از تکرار <آمنوا. ..> استفاده می شود که <آمنوا> - در <الذین آمنوا> - به معنای اعتقاد به خدای یگانه است; چه این که در <آمنوا بما...> به معنای ایمان به قرآن و رسالت پیامبر(ص) است. از قرین آمدن ایمان و عمل صالح، اعتقاد به پیامبر(ص) و قرآن، مطلب بالا استفاده می شود.

6- اعتقاد واقعی به خداوند و پایبندی به ارزش ها ، مستلزم پذیرش قوانینی است که از سوی خداوند بر پیامبر ( ص ) نازل شده است .

و الذین ءامنوا . .. و ءامنوا بما نزّل علی محمّد

قید <و آمنوا بما نزّل. ..> - به عنوان سومین حلقه در پی <آمنوا> و <عملوا الصالحات> - می تواند بیانگر این برهان باشد که اگر کسی معتقد به خداوند است باید به قوانین و دستورات او - که به وسیله پیامبران ابلاغ می شود - نیز مؤمن باشد و بدون آن، در حقیقت به خدا ایمان ندارد و پایبند ارزش ها نیست.

38- آثار عقیده به خرافات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 23

5 - انعام - 6 - 80 - 11

11 - موهومات و عقاید خرافی از مشکلات تبلیغ توحید

و لا أخاف ما تشرکون به

39- آثار عقیده به خیریت قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 18

18- عقیده به نزول قرآن از جانب خداوند و خیر محض بودن آن ، عامل تعالی انسان به مقامی والا

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. و لنعم دار المتّقین ... الذی

40- آثار عقیده به رازقیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 17

17 - اعتقاد به رازقیت ، حاکمیت ، حیات بخشی و تدبیر مطلق خدا نسبت به امور جهان ، مقتضی تقواپیشگی است .

قل من یرزقکم . .. فسیقولون اللّه فقل أفلاتتقون

41- آثار عقیده به ربوبیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 15 - 24

24 - اعتقاد و توجه به ربوبیت خدا ، بازدارنده آدمی از سرپیچی کردن از دستور های خدا

إنی أخاف إن عصیت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 17

17 - اعتقاد به رازقیت ، حاکمیت ، حیات بخشی و تدبیر مطلق خدا نسبت به امور جهان ، مقتضی تقواپیشگی است .

قل من یرزقکم . .. فسیقولون اللّه فقل أفلاتتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 1 - 4

4- اعتقاد به ربوبیت خدا ، مقتضی رعایت تقوا و پرهیز از نافرمانی او

اتّقوا ربّکم

ص: 24

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 6

6 - عقیده به ربوبیت خدا ، علت اصلی تهاجم و خصومت مشرکان و کافران علیه مسلمانان در عصر بعثت

إلاّ ان یقولوا ربّنا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 64 - 6

6 - اعتقاد به ربوبیت خداوند ، مقتضی شب زنده داری و عبادت و نماز برای او است .

و الذین یبیتون لربّهم سجّدًا و قی-مًا

آمدن قید <لربّهم> و یاد ربوبیت خدا، به جای دیگر اوصاف او همچون رحمان، می تواند گویای برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 91 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت خداوند و مالکیت او بر تمامی مظاهر هستی ، مقتضی پرستیدن یگانه او

إنّما أُمرت أن أعبد ربّ ه-ذه البلده . .. و له کلّ شیء

واژه <ربّ> و تعبیر <و له کلّ شیء> در حقیقت بیانگر فلسفه حصر پرستش انسان در برابر خدا است; یعنی، چون او پروردگار و مالک یگانه هستی است، پس عبودیت انسان باید تنها به درگاه او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 18 - 13

13 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی خشیت و خداترسی است .

الذین یخشون ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت خدا ، مقتضی تقواپیشگی و پروا داشتن از او است .

اتّقوا ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 73 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی تقواپیشگی است .

اتّقوا ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 28 - 8،9

8 - تصمیم فرعونیان به قتل موسی ( ع ) ، به خاطر اعتقاد آن حضرت به ربوبیت مطلق خداوند بود .

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

ص: 25

9 - کشتن موسی ( ع ) به صرف اعتقاد او به ربوبیت خداوند ، کاری نکوهیده و نابه جا در نظر مؤمن آل فرعون

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

از استفهام انکاری در جمله <أتقتلون رجلاً. ..> - که در مقام تقبیح عمل فرعون می باشد - برداشت یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت الهی ، مقتضی التجای انسان به درگاه او ، برای آمرزش گناهان

یقولون ربّنا اغفر لنا

تعیین صفت ربوبیت (ربّنا) برای درخواست غفران از درگاه الهی، بیانگر معنای یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 10 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت و غفّاریت خداوند ، مقتضی استغفار و طلب آمرزش از او است .

استغفروا ربّکم إنّه کان غفّارًا

برداشت یاد شده، از آمدن صفت <ربّ> و نیز از این که جمله <إنّه کان غفاراً> در مقام تعلیل است، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 6 - 8

8 - کم فروشی ، ناسازگار با اعتقاد به ربوبیت خداوند بر جهان هستی

ویل للمطفّفین . .. یوم یقوم الناس لربّ الع-لمین

42- آثار عقیده به زندگی اخروی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 40 - 9

9 - توجه و اعتقاد به حیات اخروی ، برانگیزاننده آدمی به عبرت گرفتن از سرگذشت هلاکت بار اقوام پیشین و تصحیح رفتار خویش

أفلم یکونوا یرونها بل کانوا لایرجون نشورًا

43- آثار عقیده به شنوایی خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 21 - 21

21 - توجه و اعتقاد به شنوا و دانا بودن خداوند به تمامی گفته ها و رفتار های نهان و آشکار آدمی ، بازدارنده وی از ارتکاب فحشا و منکرات و پیروی از شیطان

ص: 26

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتّبعوا خطوت الشیط-ن . .. فإنّه یأمر بالفحشاء و المنکر ..

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه است و در مقام تعلیل برای جملات پیشین می باشد. بنابراین هشدار خداوند به شنوا و دانا بودن خویش، پس از نهی از پیروی شیطان، می تواند به منظور بازداشتن انسان از گناه و فحشا و تضمین این بازدارندگی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

44- آثار عقیده به عزت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 9 - 3

3 - اعتقاد به عزت و شکست ناپذیری خدا ، هموار کننده راه ایمان به رستاخیز و توانایی خدا بر احیای مردگان

و ما کان أکثرهم مؤمنین . و إنّ ربّک لهو العزیز

با توجه به مفاد آیات پیش (انکار معاد از سوی کافران و ارائه نشانه های قدرت خدا بر برپا ساختن رستاخیز و پایان بخشیدن موضوع یاد شده با ذکر عزت خدا) برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 28 - 11،12

11 - آگاهی و اعتقاد به عزت مندی و آمرزندگی خداوند ، منشأ خشیت و خداترسی عالمان راستین و اهل معرفت

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا إنّ اللّه عزیز غفور

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّ اللّه عزیز غفور>، در مقام تعلیل برای <إنّما یخشی اللّه . ..> می باشد; زیرا عزت مندی خداوند، نشانگر کمال قدرت او بر انتقام و کیفر است. هم چنین آمرزنده بودن خداوند، آن گاه صادق است که او بر کیفر و عقوبت قادر باشد. بنابراین توجه به این قدرت است که موجب خشیت و خداترسی خواهد شد.

12 - آگاهی و اعتقاد به عزت مندی و آمرزندگی خداوند ، موجب خشیت و خداترسی است .

إنّما یخشی اللّه من عباده العلم-ؤا إنّ اللّه عزیز غفور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 7

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

ص: 27

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد. (مفردات راغب).

45- آثار عقیده به عظمت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 14

14 - بهشت جاودان و نعمت های آن ، کسب رضایت خداوند و راضی شدن از او ، ویژه کسانی است که به عظمت خداوند ، پی برده و از او هراس دارند .

جنّ-ت عدن تجری من تحتها الأنه-ر خ-لدین فیها أبدًا رضی اللّه عنهم و رضوا عنه ذلک

<خشیت>، به معنای ترس آمیخته با احساس عظمت است. (مفردات)

46- آثار عقیده به علم خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 91 - 11

11- اعتقاد و توجه به علم خداوند به همه اعمال آدمیان ، پشتوانه اجرای فرمان های اوست .

و أوفوا بعهد الله . .. إن الله یعلم ما تفعلون

برداشت فوق، از تعلیل <إن الله یعلم ما تفعلون> به دست می آید; یعنی، به عهد و پیمان خود با خدا وفادار باشید; چون که خدا از اعمال شما آگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 21 - 21

21 - توجه و اعتقاد به شنوا و دانا بودن خداوند به تمامی گفته ها و رفتار های نهان و آشکار آدمی ، بازدارنده وی از ارتکاب فحشا و منکرات و پیروی از شیطان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتتّبعوا خطوت الشیط-ن . .. فإنّه یأمر بالفحشاء و المنکر ..

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه است و در مقام تعلیل برای جملات پیشین می باشد. بنابراین هشدار خداوند به شنوا و دانا بودن خویش، پس از نهی از پیروی شیطان، می تواند به منظور بازداشتن انسان از گناه و فحشا و تضمین این بازدارندگی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 28 - 13

13 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به اعمال انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات الهی و پرهیز از نافرمانی او است .

ص: 28

و إن قیل لکم ارجعوا فارجعوا هو أزکی لکم و اللّه بما تعملون علیم

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (و اللّه بما تعملون علیم)، می تواند به منظور مطلب فوق ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 29 - 6

6 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند به نهان و آشکار انسان ها ، بازدارنده آنان از گناه و نافرمانی است .

لیس علیکم جناح أن تدخلوا بیوتًا غیر مسکونه . .. و اللّه یعلم ما تبدون و ما تکتمو

تذکر به علم همه جانبه الهی در پایان آیه می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 30 - 16

16 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به حرکات و رفتار انسان ها ، موجب برانگیختن آنان به رعایت دستورات خدا و پرهیز از نافرمانی او است .

قل للمؤمنین یغضّوا . .. إنّ اللّه خبیر بما یصنعون

سخن تهدیدآمیز خداوند به مؤمنان (إنّ اللّه خبیر بما یصنعون)، می تواند به منظور این مطلب، ادا شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 41 - 17

17 - توجه و اعتقاد انسان ها به آگاهی همه جانبه خداوند از اعمال و رفتار تمامی موجودات ، بر انگیزنده آنان به اطاعت و فرمانبری از او

ألم تر أنّ اللّه یسبّح له من فی السم-وت . .. و اللّه علیم بما یفعلون

یادآوری علم همه جانبه خداوند برای انسان ها در پایان آیه شریفه، می تواند حاکی از برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 60 - 12

12 - توجه و اعتقاد به شنوایی و دانایی خداوند ، بازدارنده آدمی از گناه و قانون شکنی است .

و القوعد من النساء الّ-تی لایرجون نکاحًا فلیس علیهن جناح أن یضعن ثیابهنّ . .. و

جمله <و اللّه سمیع علیم> استینافیه تعلیلیه و در مقام تهدید زنانی است که احیاناً بخواهند از حکم حجاب و عفاف سرپیچی کنند و یا از موارد استثنا، سوء استفاده کنند. از این رو آمدن چنین جمله ای و یادآوری صفت شنوایی و دانایی خداوند، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 64 - 12

12 - توجه و اعتقاد به علم همه جانبه خداوند ، بازدارنده آدمی از هر گونه نافرمانی از او

فلیحذر الذین یخالفون عن أمره . .. قد یعلم ما أنتم علیه ... و اللّه بکلّ شیء علیم

تذکر خداوند به علم همه جانبه خویش - در پایان سوره و پس از بیان یک سلسله دستورها و آموزش ها از آغاز سوره تا پایان آن (به ویژه جمله <فلیحذر الذین یخالفون عن أمره. ..>) - می تواند بیانگر نکته یاد شده باشد.

ص: 29

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 7،8

7 - عقیده به آگاهی خداوند از تمامی رفتار ها و حرکت های توطئه آمیز کافران ، موجب دل گرمی و تسلی خاطر مبلغان اسلام و مدافعان عقیده توحیدی است .

فلایحزنک قولهم إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله <إنّا نعلم. ..> تعلیل برای نهی در <فلایحزنک> است; یعنی، چون خداوند بر تمامی رفتارهای آدمیان - از جمله کافران - آگاه است، پس نباید در برابر توطئه های آنان محزون بود; بلکه باید با دل گرمی و پشتکار به تبلیغ دین پرداخت.

8 - توجه و اعتقاد به آگاهی خداوند به تمامی رفتار ها و حرکت های پنهانی و آشکار انسان ها ، بازدارنده آدمی از گناه و حق ناپذیری است .

إنّا نعلم ما یسرّون و ما یعلنون

برداشت بالا از این رو است که آیه شریفه در مقام تهدید به کافران و مشرکان حق ناپذیر است. بنابراین یادآوری آگاهی مطلق خداوند به رفتار نهان و آشکار انسان ها در شرایط تهدید، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 19 - 5

5 - آگاهی و اعتقاد به احاطه علمی خداوند بر وجود انسان ها ، بازدارنده آنان از هرگونه گناه و ستم

و ما للظ-لمین من حمیم . .. یعلم خائنه الأعین و ما تخفی الصدور

ذکر شدن آگاهی همه جانبه خداوند از احوال انسان ها - پس از یادکردن از ستمکاران - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 4 - 6

6 - آگاهی و عقیده به علم همه جانبه خداوند به جهان و انسان ، بازدارنده انسان ها از نافرمانی و گناه

یعلم ما فی السم-وت . .. و ما تعلنون واللّه علیم بذات الصدور

47- آثار عقیده به علم غیب خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 53 - 14

ص: 30

14 - توجه و اعتقاد به با خبر بودن خداوند از تمامی رفتار و کردار آدمیان ، باز دارنده آنان از هر گونه نافرمانی و گناه است .

و أقسموا باللّه جهد أیم-نهم . .. إنّ اللّه خبیر بما تعملون

جمله <إنّ اللّه خبیر. ..> تذکری تهدیدآمیز به منافقان بود که به دروغ اظهار اطاعت می کردند; ولی در عمل به نافرمانی و گناه مشغول بودند. بنابراین هشدار به آگاهی خداوند از اعمال انسان ها، می تواند به منظور بازداشتن آنان از نافرمانی و گناه باشد.

48- آثار عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 2

2- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، پنداری بس ناروا و موجب عذابی شدید است .

لینذر بأسًا شدیدًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

آیه قبل، یکی از رسالت های قرآن را، بیم به عذاب شدید الهی بیان کرد و این آیه، به یکی از موارد استحقاق آن عذاب اشاره کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 8

8- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، دارای تبعات و آثاری بزرگ ، شگفت آور و غیر قابل قبول

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . .. کبرت کلمه تخرج من أفوههم

عین الفعل مضموم در فعل ماضی <کبرت> نشانه دلالت آن بر تعجب است و روشن است که جمله <کبرت کلمه. ..> بزرگیِ به لحاظ خود سخن را نمی گوید، بلکه به جهت لوازم ناروای آن و یا فاصله ای است که با حقیقت دارد.

49- آثار عقیده به فضل خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 6

6 - اعتقاد به تضمین پاداش کامل و بیش از استحقاق از سوی خداوند ، موجب برانگیخته شدن انسان به انجام خالصانه اعمال نیک ( همچون انفاق )

الذین یتلون کت-ب اللّه . .. و أنفقوا ممّا رزقن-هم سرًّا و علانیه ... لیوفّیهم أُ

50- آثار عقیده به قدرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

ص: 31

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 76 - 4

4 - توجه به ناتوانی معبود های ادعایی و عقیده به قدرت مطلق خداوند ، موجب تسلی خاطر و دل گرمی مبلغان اسلام و مدافعان عقیده توحیدی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون . لایستطیعون نصرهم... فلایحزنک قولهم

جمله <فلایحزنک قولهم> جواب برای شرط مقدر است; یعنی، <إذا کان ه-ذا حالهم مع ربّهم حیث اتّخذوا رجاء النصر ءالهه من دون اللّه لایقدرون نصرهم فلاتحزن بسبب قولهم. ..; وقتی وضعیت آنان چنین است که به امید یاری، معبودهای دیگری جز خدا را - که توانای بر یاری رسانی ندارند - برگزیدند، پس تو از سخنان شان محزون مباش...>.

51- آثار عقیده به قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 85 - 12

12- عقیده به قیامت و هدف داری و حکمت آمیز بودن جهان خلقت ، موجب آسانی تحمل مشکلات و مقتضی گذشت و نادیده گرفتن اذیت و آزار و آسیب های وارده از سوی دشمنان است .

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ ... فاصفح الصفح الجمیل

<فا> در <فاصفح> تفریع است و جمله <فاصفح . ..> را بر جمله <و ما خلقنا السموات ... إلاّ بالحق و إن الساعه لأتیه> عطف کرده است. بنابراین، استفاده می شود که به حق آفریده شدن جهان اقتضا دارد تا انسانِ حق طلبی همچون رسول الله(ص) در مسیر حق بردبار باشد و تلاش خود را در برابر حق ناپذیری کافران بیهوده نپندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 92 - 17

17- توجه و اعتقاد انسان به قیامت ، مانع پیمان شکنی وی خواهد شد .

و أوفوا بعهد الله . .. تتّخذون أیم-نکم دخلاً بینکم ... و لیبیّننّ لکم یوم القی-م

تذکر خداوند به تبیین حقایق در قیامت، پس از طرح مسأله پیمان و سوگندشکنی، می تواند اشعار به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 39 - 5

5- اعتقاد به قیامت و آگاهی از آتش دوزخ ، بازدارنده آدمی از گناه و حق ستیزی

متی ه-ذا الوعد . .. لو یعلم الذین

از این که خداوند فرمود: اگر کافران می دانستند که آتش دوزخ و. .. با آنان چه می کند، در نزول عذاب و برپایی قیامت عجله نمی کردند، به دست می آید که ایمان به قیامت و آگاهی از احوال آن، آدمی را از کفر و حق ستیزی و هرگونه گناه بازمی دارد.

ص: 32

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 16 - 13

13 - اعتقاد به قیامت و عذاب دوزخ ، سبب ترس از خدا و تقواپیشگی

لهم من فوقهم ظلل من النار . .. ذلک یخوّف اللّه به عباده ی-عباد فاتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 33 - 9

9 - اعتقاد به روز قیامت ، بازدارنده انسان از گناه و بزه کاری ( چون آدم کشی )

إنّی أخاف علیکم یوم التناد . یوم تولّون مدبرین ما لکم من اللّه من عاصم

از این که مؤمن آل فرعون برای بازداشتن فرعونیان از کشتن موسی(ع)، مسأله معاد و حسابرسی اعمال بندگان را مطرح ساخت، مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 15 - 4،5

4 - تقوا ، تبلور ایمان و اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از این که برای اهل ایمان تنها وصف تقوا آورده شده است، روشن می شود که تقوا، تبلور ایمان به وحی و اعتقاد به قیامت است.

5 - پایبندی به ارزش ها و پرهیز از زشتی ها و پلیدی ها ، تنها در گرو اعتقاد به قیامت

إنّ المتقین فی جنّ-ت و عیون

از تقابل میان <متقین> و <منکران معاد> - که در آیات پیشین مطرح شده است - به دست می آید که تقوا در صورتی حاصل می شود که فرد، منکر قیامت نباشد; زیرا با انکار قیامت پایبندی به ارزش ها میسر نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 9

9 - اعتقاد به قیامت و توجه داشتن به کیفر و پاداش الهی در آن ، موجب تقویت روح تقواپیشگی در انسان

و اتّقوا اللّه الذی إلیه تحشرون

یادآوری حشر انسان ها در قیامت - پس از توصیه به تقوا - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 26 - 2

2 - اعتقاد به روز جزا ، تعدیل کننده غرایز و تأثیرگذار در خُلق و خوی بشر ( حرص ، بخل ، ناشکیبایی و . . . )

إنّ الإنس-ن خلق هلوعًا . .. إلاّ المصلّین ... و الذین یصدّقون بیوم الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 5

ص: 33

5 - وجود ارتباط وثیق و ناگسستنی ، میان عقیده به روز جزا و دیگر عقاید دینی و معارف الهی

بل لایخافون الأخره

برداشت یاد شده، به سبب این نکته است که با تکذیب قیامت از سوی کافران، دیگر عقاید دینی نادیده انگاشته می شد.

52- آثار عقیده به گواهی خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 7

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را پوشانده باشد. (مفردات راغب).

53- آثار عقیده به مالکیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 85 - 2

2 - گرایش به شرک در عین اعتقاد به تعلق انسان و پدیده های پیرامون او به خداوند ، دو امر ناهمخوان و ناسازگار

قل لمن الأرض و من فیها . .. سیقولون للّه قل أفلاتذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 91 - 4

4 - اعتقاد به ربوبیت خداوند و مالکیت او بر تمامی مظاهر هستی ، مقتضی پرستیدن یگانه او

إنّما أُمرت أن أعبد ربّ ه-ذه البلده . .. و له کلّ شیء

واژه <ربّ> و تعبیر <و له کلّ شیء> در حقیقت بیانگر فلسفه حصر پرستش انسان در برابر خدا است; یعنی، چون او پروردگار و مالک یگانه هستی است، پس عبودیت انسان باید تنها به درگاه او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 7

7 - ایمان به خداوند و اعتقاد به عزّت ، ستودگی ، حاکمیت ، مالکیت و گواه بودن او و انجام دادن تمامی اعمال صالح ، مایه بهره بردن از مناظر سبز و پر درخت و زمین آب خیز بهشت است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه العزیز . .. إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت تج

برداشت یاد شده، از ارتباط این آیه با آیه هشتم و نهم استفاده می شود. <الصالحات>، جمع محلی به <ال> و مفید عموم است. عموم در این موارد، عرفی است; یعنی، تمام آن چه میسّر است. <جنّه>; یعنی، بوستانی که با درختان خود زمین را

ص: 34

پوشانده باشد. (مفردات راغب).

54- آثار عقیده به معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 36 - 8

8- عقیده به معاد ، ناسازگار با دنیاپرستی و غیرقابل پذیرش برای دنیاپرستان است .

أنا أکثر منک مالاً . .. و ما أظنّ الساعه قائمه

مرد ثروت مند، در پی غرور و افتخار به مال و منال و پندار جاودانه بودن آن، به انکار قیامت پرداخت. به نظر می رسد که ارتباط این دو قسمت، به صورت زمینه و نتیجه باشد; یعنی، آنچه که فرد را به موضع انکار قیامت کشاند، دنیاپرستی و فریفته شدن بدان بود. فعل مجهول <رُددت> (برگردانده شوم) - که حاکی از اجبار شدن است - نیز گویای نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 35 - 5

5 - اندیشه معاد و حیات اخروی ، برهم زننده آرامش اشراف و مورد تکذیب أکید آنان

و قال الملأ من قومه . .. أیعدکم ... أنّکم مخرجون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 60 - 9

9 - توحید و معاد ، دو عقیده محوری و انسان ساز

ان الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون . .. أنّهم إلی ربّهم رجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 6،7

6 - عقیده به معاد و بازگشت انسان به سوی خدا پس از مرگ ، عامل نهراسیدن ساحران مؤمن از مجازات مرگ

قال . .. لأُقطّعنّ أیدیکم و أرجلکم من خل-ف ... قالوا لاضیر إنّا إلی ربّنا منقلبو

7 - عقیده به معاد ، عاملی نیرومند در پایبندی انسان به ارزش ها و تحمل دشواری های ناشی از تعهد به آنها

قالوا لاضیر إنّا إلی ربّنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 33

33 - اعتقاد به توحید و معاد ، محور مشترک برای وحدت و همبستگی پیروان ادیان آسمانی

اللّه ربّنا و ربّکم . .. اللّه یجمع بیننا و بینکم

بنابراین که مخاطبان پیامبر(ص) اهل کتاب باشند، برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 35

19 - تحریم - 66 - 6 - 8

8 - نقش مثبت و سازنده اعتقاد به معاد ، در تربیت آدمیان و اصلاح آنان

ی-أیّها الذین ءامنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارًا

مطلب یاد شده از تذکر به آتش دوزخ - به جای موعظه و توصیه به تقوا و خودسازی و اصلاح خانواده - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 4 - 3

3 - اعتقاد به معاد ، حتی در حد گمان ، بازدارنده انسان از خیانت در سنجش کالای دیگران

ألا یظنّ أُول-ئک أنّهم مبعوثون

55- آثار عقیده به منشأ ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 29 - 6

6 - اعتقاد به خدادادی بودن امکانات و دارایی ها ، زمینه ساز پیدایش روحیه انفاق گری در انسان

و أنفقوا ممّا رزقن-هم سرًّا و علانیه

از هدف های یادآوری این حقیقت (خدادادی بودن دارایی ها) در بیان لزوم انفاق، می تواند تسهیل آن و ایجاد روحیه انفاق گری در انسان ها باشد.

56- آثار عقیده به نظارت اعضای بدن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 22 - 6

6 - اعتقاد انسان ها ، به نظارت اعضا و جوارح بر اعمال و رفتار آنان ، بازدارنده ایشان از گناه و معصیت

و ما کنتم تستترون أن یشهد علیکم سمعکم و لا أبص-رکم و لا جلودکم

57- آثار عقیده به وحیانیت قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 32 - 18

18- عقیده به نزول قرآن از جانب خداوند و خیر محض بودن آن ، عامل تعالی انسان به مقامی والا

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. و لنعم دار المتّقین ... الذی

ص: 36

58- آثار عقیده به ولایت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 78 - 24

24 - اعتقاد به مولویت و سرپرستی خداوند ، مقتضی اعتصام به او و پرهیز از چنگ زدن به دامن غیر او

و اعتصموا باللّه هو مولیکم

جمله <هو مولیکم> به منزله تعلیل برای <اعتصموا باللّه> است; یعنی، به خدا اعتصام کنید; زیرا او مولا و قیّم شما است.

59- آثار عقیده به هدفداری آفرینش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 85 - 12

12- عقیده به قیامت و هدف داری و حکمت آمیز بودن جهان خلقت ، موجب آسانی تحمل مشکلات و مقتضی گذشت و نادیده گرفتن اذیت و آزار و آسیب های وارده از سوی دشمنان است .

و ما خلقنا السموت . .. إلاّ بالحقّ ... فاصفح الصفح الجمیل

<فا> در <فاصفح> تفریع است و جمله <فاصفح . ..> را بر جمله <و ما خلقنا السموات ... إلاّ بالحق و إن الساعه لأتیه> عطف کرده است. بنابراین، استفاده می شود که به حق آفریده شدن جهان اقتضا دارد تا انسانِ حق طلبی همچون رسول الله(ص) در مسیر حق بردبار باشد و تلاش خود را در برابر حق ناپذیری کافران بیهوده نپندارد.

60- آثار عقیده پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 3

3 - فلاح و رستگاری آدمی در قیامت در گرو داشتن اعمال و عقاید وزین و دارای ثقل است.

فمن ثقلت موزینه فأولئک هم المفلحون

کلمه <موازین> در برداشت فوق جمع موزون گرفته شده است. بنابراین مراد از <موازین> اعمال و عقایدی است که در قیامت مورد توزین و سنجش قرار می گیرد.

61- آثار عقیده جاهلانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 6

6 - عقاید شرک آلود و جاهلانه موجب گرایش انسان به اعمال ناشایست و خلاف فطرت و وجدان است.

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

ص: 37

62- آثار عقیده صحیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 184 - 3

3 - التزام به مبانی ارزشی و اخلاقی ، نیازمند اعتقاد و جهان بینی صحیح است .

و اتّقوا الذی خلقکم و الجبلّه الأوّلین

طرح مسأله آفرینش و تذکر به وجود آفریدگار یگانه برای سوق دادن مردم به تقوا، می تواند نشانگر این واقعیت باشد که داشتن جهان بینی صحیح، زمینه ساز پایبندی به ارزش ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 12،13

12 - ایمان ، اندیشه و عقیده درست همراه با عمل صالح ، موجب تقرب به خداوند است .

إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص-لح یرفعه

برداشت یاد شده از آن جا است که صعود کلام طیب به پیشگاه رفیع خداوند و پذیرفته شدن عمل صالح در سایه این کلام، به معنای صعود معنوی صاحبان این کلام و تقرب آنان به درگاه الهی است.

13 - ایمان و عقیده درست همراه با عمل صالح ، وسیله تحصیل عزت و سربلندی است .

من کان یرید العزّه فللّه العزّه جمیعًا إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص-لح یرف

برداشت یاد شده، با توجه به ارتباط میان جمله مورد بحث با صدر آیه شریفه (مسأله عزت و صعود کلام و عمل صالح) می باشد.

63- آثار عقیده صحیح به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 50 - 15

15 - تصور صحیح از خداوند ، از بین برنده هرگونه تردید و استبعاد در حقانیت معاد است .

فانظر إلی ءاث-ر رحمت اللّه کیف یحی . .. و هو علی کلّ شیء قدیر

64- آثار عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 21 - 8

8 - انکار معاد و عقیده به نبودن مجازات الهی برای انسان ، مانع پذیرش رسالت پیامبر ( ص ) و عقیده به توحید از سوی مشرکان

و قال الذین لایرجون لقاءنا لولا أُنزل علینا المل-ئکه أو نری ربّنا

توصیف مشرکان به منکران <لقاء اللّه> در آغاز کلام، می تواند گویای این حقیقت باشد که اگر مشرکان خواستار نزول فرشتگان وحی بر خود و رؤیت خدا بودند، این خواسته ناشی از حقیقت خواهی آنان نبود; بلکه به خاطر عقیده مند نبودن آنان به معاد و انکار مجازات الهی بود.

ص: 38

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 2

2 - باور های غلط مشرکان ، حربه ای علیه خود آنان از سوی خداوند

ألکم الذّکر . .. تلک إذًا قسمه ضیزی

خداوند، در مقام تخطئه دختر داشتن خویش، باورهای غلط مشرکان را به رخ آنان کشیده و از آن حربه ای علیه خودشان ساخته است.

65- آثار عقیده مصریان باستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 11

11 - اعتقاد مردم مصر به ختم نبوت و نیامدن هیچ پیامبری پس از یوسف ( ع ) ، منشأ مخالفت آنان با دعوت موسی ( ع )

حتّی إذا هلک قلتم لن یبعث اللّه من بعده رسولاً

اعلام ختم نبوت پس از یوسف(ع) از سوی مردم مصر، می تواند دلیل و یا بهانه آنان در مخالفت با دعوت موسی(ع) باشد.

66- آثار عقیده منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 84 - 17

17 - حکم خداوند به طرد کامل منافقان ، نتیجه مواضع عقیدتی و نیز عملکرد خود آنان بود .

لاتصل . .. إنهم کفروا ... و ماتوا و هم فسقون

67- آثار مخالفت با عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 1 - 10

10 - مخالف اعتقاد سخن گفتن - هرچند خود سخن حق باشد - دروغ گویی است .

قالوا نشهد إنّک لرسول اللّه . .. و اللّه یشهد إنّ المن-فقین لک-ذبون

برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند، منافقان را - به رغم این که سخن حقی را گفته بودند ولی در دل آن را باور نداشتند - دروغ گو خوانده است.

ص: 39

68- آزادی در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 108 - 15

15 - هیچ کس حتی پیامبر ( ص ) حق تحمیل عقیده و دین خویش بر دیگران - هر چند بر حق باشد - ندارد .

قد جاءکم الحق . .. فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه ... و ما أنا علیکم بوکیل

69- آزادی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 256 - 1،2،3،4

1 - تحمیل و اجباری در پذیرش دین نیست .

لا اکراه فی الدّین

2 - عقیده و مرام ، جبربردار نیست .

لا اکراه فی الدّین

نفی <اکراه> در دین و عقیده به صورت مطلق، این مطلب را می رساند که سنخ مسائل عقیدتی که با قلب و فکر انسان سر و کار دارد، قابل تحمیل نیست.

3 - غیر مسلمانان را نباید مجبور به پذیرش اسلام کرد .

لا اکراه فی الدّین

بنابراینکه <لا اکراه> در مقام تشریع باشد; یعنی تحمیل عقاید و اوامر و نواهی دین بر کسانی که خارج از اسلام هستند، جایز نیست.

4 - آزادی و اختیارِ آدمی در پذیرش ایمان و کفر

لا اکراه فی الدّین قد تبیّن الرّشد من الغیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 84 - 4

4 - مسؤولیّت پیامبر ( ص ) ، تبلیغ و ارشاد مردم است ، نه وادار کردن آنان به عمل .

لا تکلّف الّا نفسک و حرّض المؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 2 - 7

7 - وظیفه پیامبر(ص) در برابر قرآن انذار و تذکر است، نه اجبار مردم به هدایت

لتنذر به ذکری للمؤمنین

برداشت فوق بر این مبناست که جمله <فلایکن . ..> تفریع بر <لتنذر ...> باشد. یعنی قرآن تنها برای انذار و تذکر نازل شده است، بنابراین جایی برای نگرانی از اعراض مشرکان وجود ندارد. زیرا اجبار آنان بر هدایت از اهداف نزول قرآن نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 40

8 - هود - 11 - 28 - 10

10- ایمان به پیامبران و باور به معارف الهی ، غیر قابل اجبار و اکراه

أنلزمکموها و أنتم لها ک-رهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 33 - 13

13- انکار حقانیت کتاب های آسمانی ، چیزی بود که خود منکران آن را برگزیدند و خداوند آنان را بر آن وادار نکرد .

کذلک فعل الذین من قبلهم و ما ظلمهم الله و ل-کن کانوا أنفسهم یظلمون

این برداشت، مبتنی بر این احتمال است که مراد از ظلم به نفس، انحراف از مسیر حق باشد که خداوند آن را به منحرفان اسناد می دهد و نقش خود را نفی می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 105 - 9

9- هیچ کس حق تحمیل عقیده و دین خویش بر مردم را ندارد ، هر چند بر حق باشد .

و بالحقّ نزل و ما أرسلن-ک إلاّ مبشّرًا و نذیرًا

وقتی پیامبر(ص) حق تحمیل اسلام را - که دین حق است - بر مردم نداشت و تنها عهده دار بشارت و انذار مردمان بود، دیگران به طریق اولی چنین حقی ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 27 - 9

9 - انسان در انتخاب راه و روش زندگی و عقیده و دیانت ، مختار است .

ی-لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلاً

این که ظالمان عمل نپیمودن راه پیامبر(ص) را به خود نسبت می دهند (اتخذت. ..) و از این کار اظهار پشیمانی و تأسف می کنند، حاکی از مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 63 - 9

9 - اقدام آزادانه پیروان شرک به پرستش پیشوایان خود

ما کانوا إیّانا یعبدون

با توجه به بخش های قبلی آیه، مفاد جمله <ما کانوا. ..> نفی پرستش نیست; بلکه نفی اجبار به پرستش است. بنابراین تقدیر جمله یاد شده چنین است: <ما کانوا إیّانا یعبدون بإلجاء منّا>; یعنی، آنها از روی اجبار ما را عبادت نمی کردند; بلکه این عملی بود که خودشان آزادانه به آن مبادرت میورزیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 18 - 5

5 - آزادی و اختیار انسان ، در عرضه افکار و عقاید و انتخاب صحیح آنها

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

ص: 41

برداشت یاد شده به خاطر این نکته که لازمه شنیدن سخنان، وجود افکار و عقاید گوناگون و آزادی در بیان آنها است و لازمه گزینش بهترین سخنان و پیروی از آنها، وجود آزادی انتخاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 41 - 12،18

12 - خدا ، تنها فراهم آورنده وسایل و زمینه های هدایت به قرآن است و مردم در پذیرش و عدم پذیرش آن آزاد و مختاراند .

إنّا أنزلنا علیک الکت-ب . .. فمن اهتدی فلنفسه و من ضلّ فإنّما یضلّ علیها

18 - هیچ کس حتی پیامبر ( ص ) حق ندارد عقیده و دین خویش را - هر چند بر حق باشد - بر دیگران تحمیل کند .

إنّا أنزلنا علیک الکت-ب للناس بالحقّ . .. و ما أنت علیهم بوکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 4

4 - آزادی در انتخاب راه و عقیده ، حق مسلم هر انسان است .

فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

این که حتی پیامبر(ص) وظیفه ای جز تبلیغ دین ندارد و در فرض روی گردانی باید مشرکان را به حال خود واگذارد، نشان می دهد که انسان در انتخاب عقیده آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 16 - 4

4 - انسان در گرایش به کفر ، دارای آزادی و اختیارات بوده و وسوس های شیطان ، فقط در حد دعوت و انگیزش است .

إذ قال للإنس-ن اکفر فلمّا کفر

امر <اُکفر>، نشانگر نقش شیطان در انگیزش انسان است و معنای <کفر> با انتساب آن به خود انسان، بیانگر اختیار آدمی در انتخاب راه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 12 - 7

7 - در جامعه اسلامی ، کافران در پذیرش اسلام ، آزاد و مختاراند و کسی حق تحمیل و اجبار آن را بر آنان ندارد .

فإن تولّیتم فإنّما علی رسولنا البل-غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 55 - 2

2 - انسان ، موجودی مختار و با اراده ، در عقیده ، اندیشه و رفتار

فمن شاء ذکره

ص: 42

70- آگاهی از عقیده باطل خود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 21 - 5

5- کافران ، به پوچی و بی اساس بودن بافته های دروغین و عقاید واهی خویش ، پی خواهند برد .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

71- ابطال عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن در مقام مجادله مجاز است.

قال هذا ربی هذا أکبر

72- اجتناب از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 63 - 10

10 - نیل انسان ها به تقوا و پرهیزشان از عقاید ناصواب و اعمال ناروا ، از اهداف نزول کتاب های آسمانی است .

خذوا ما ءاتینکم بقوه و اذکروا ما فیه لعلکم تتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 8

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

73- اجتناب از عقیده ظالمانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 13 - 13

13 - اجتناب از هر عمل و عقیده ظالمانه ، امری لازم است .

لاتشرک باللّه إنّ الشرک لظلم عظیم

تعلیلِ نهی از شرک به ظالمانه بودن آن، حکایت دارد که ظلم، چیزی است که باید اجتناب شود.

ص: 43

74- اجتناب از عقیده ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 171 - 9

9 - رسیدن انسان ها به تقوا و پرهیزشان از عقاید ناصواب و اعمال ناروا ، از اهداف نزول کتاب های آسمانی بر ایشان است .

خذوا ما ءاتینکم بقوه و اذکروا ما فیه لعلکم تتقون

75- احتجاج عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 27 - 7

7 - رعایت تدریج در اثبات بطلان عقیده طرف مقابل ، شیوه ای قرآنی است .

قل من یرزقکم . .. و إنّا أو إیّاکم لعلی هدًی أو فی ضل-ل مبین . قل لاتسئلون ... ق

76- اختلاف عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 15

15 - تضاد جبهه ایمان و شرک ، تضادی عقیدتی است ; نه طبقاتی ، نژدای و . . . .

و بدا بیننا و بینکم . .. حتّی تؤمنوا باللّه وحده

77- اختیار در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 11،18

11 - انسان دارای اختیار در عقیده و عمل، و جبرگرایی اندیشه ای باطل است.

کذلک کذب الذین من قبلهم حتی ذاقوا بأسنا قل

18 - خداوند کسی را به پذیرش عقیده شرک مجبور نساخته است.

لو شاء الله ما أشرکنا . .. إن أنتم إلا تخرصون

78- ادعای استقامت بر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 1 - 7

7 - استوار ماندن بر عقیده خویش تا دستیابی به برهانی آشکار برخلاف آن ، ادعای کافران عصر بعثت ، پیش از ظهور اسلام

ص: 44

لم یکن . .. منفکّین حتّی تأتیهم البیّنه

در صورتی که مراد از انفکاک، دست کشیدن از کفر باشد، احتمال می رود که آیه شریفه در صدد نقل ادعای کافران و توبیخ آنها باشد; یعنی، این کافران که می گفتند: ما تا آمدن بیّنه، از عقاید خویش دست بر نمی داریم، حال که بیّنه آمده است چرا بر آن عقیده باقی مانده اند؟!

79- ارزش عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 90 - 3

3 - معیار تعیین ارزش و بهای آدمیان ، به مرام و آیینی است که بر می گزینند .

بئسما اشتروا به أنفسهم أن یکفروا بما أنزل اللّه

80- ارزیابی اخروی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 1

1 - قیامت روز سنجش و ارزیابی اعمال و عقاید آدمیان است.

و الوزن یومئذ الحق

81- ارکان عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 8 - 3

3 - ایمان به خدا ، پیامبر ( ص ) و قرآن ، سه رکن اصلی عقاید اسلامی

ف-امنوا باللّه و رسوله و النور الذی أنزلنا

82- استقامت بر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 7

7 - استقامت و پایداری توده مردم بر ایمان و عقاید دینی خود ، در گرو تأمین نیاز های مادی و معنوی آنان

قالوا نرید ان نأکل منها و تطمئن قلوبنا

ص: 45

83- استقامت در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 35 - 8

8- ضرورت حفظ مواضع و ابراز پایبندی به عقاید دینی ، دربرخورد با مخالفان دین

إن افتریته فعلیّ إجرامی و أنا بریءٌ مما تجرمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 11 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام موضع سازش ناپذیر عقیدتی و توحیدی خود به مردم

قل إنّی أُمرت أن أعبد اللّه

84- استمداد در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 83 - 2

2 - لزوم استمداد انسان از خداوند در میدان عقیده و عمل

ربّ هب لی حکمًا و ألحقنی بالصلحین

85- استواری عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 24 - 4

4- اعتقادات حق چنان درختی ریشه دار ، ثابت و استوار است .

کلمه طیّبه کشجره طیّبه أصلها ثابت و فرعها فی السّماء

از معناهایی که مفسران، از صحابه و تابعان تاکنون، برای <شجره طیبه> ذکر کرده اند، عقیده به توحید و کلمه <لا إله إلاّ الله> است که عقیده حق می باشد.

86- استهزای عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 92 - 4

4 - تمسخر مظاهر شرک و عقاید باطل و خرافی ، امری جایز است .

فراغ إلی ءالهتهم فقال ألا تأکلون . ما لکم لاتنطقون

ص: 46

87- اشراف فرعون و عقیده مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 75 - 6

6 - فرعون و اطرافیانش در گرایش های اعتقادی مردم ، نقش تعیین کننده ای داشتند .

ثم بعثنا من بعدهم موسی و هرون إلی فرعون و ملإیه

از این که خداوند موسی و هارون (ع) را - که برای هدایت مردم مبعوث شده بودند - مستقیماً به سوی فرعون و اطرافیانش فرستاد، برداشت فوق به دست می آید.

88- اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 6

6- مجادله و پافشاری بر عقاید موهوم و غیر علمی ، پیروی از شیطان است .

ومن الناس من یج-دل. .. و یتّبع کلّ شیط-ن مرید

89- اصلاح عقیده انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 7

7- اصلاح عقاید و رفتار انسان ها و نیز تعیین حد و مرز اختیار و آزادی آنان ، رسالتی الهی برعهده پیامبران

أصلوتک تأمرک أن نترک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

90- اطاعت از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 13

13 - پیروی از افکار و عقاید بدون دلیل و مبتنی بر تمایلات نفسانی ، امری نکوهیده و مورد نهی خداوند

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

91- اطمینان به حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 6

6 - اطمینان از حقانیت راه ، مقتضی اقدام و توکل بر خدا و نهراسیدن از مشکلات

ص: 47

فتوکّل علی اللّه إنّک علی الحقّ المبین

<إنّک. ..> در مقام تعلیل است; یعنی، چون تو بر حقی، پس بر خدا توکل کن و از توطئه های دشمنان نهراس.

92- اظهار عقیده به اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 161 - 4،5

4 - پیامبر(ص) باید اعتقاد خویش را به آیین اسلام به مردم اعلام کند.

قل إننی هدینی ربی إلی صرط مستقیم دینا قیما

5 - پیامبر(ص) در اعلام اعتقادش به اسلام باید خداوند را به عنوان راهنمای خویش معرفی کند.

قل إننی هدینی ربی

93- اظهار عقیده محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 1 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور مخاطب ساختن کافران و ابلاغ آشکار مواضع خویش

قل ی-أیّها الک-فرون

94- اظهار عقیده موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 27 - 3

3 - موسی ( ع ) ، اعتقاد خود به ربوبیت مطلق خداوند و نیز اعتماد خویش بر او در انجام رسالت را به فرعونیان اعلام کرد .

و قال موسی إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر

95- اعراض از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 3

3 - لزوم پرهیز از ادعا های نادرست و توجه به آگاهی خداوند از رفتار ها و نیّت های انسان

یقول . .. أیحسب أن لم یره أحد

توبیخ مستفاد از همزه استفهام در <أیحسب>، ممکن است ناظر به دروغ بودن گفتاری باشد که در آیه قبل از مدعیان انفاق نقل شد.

ص: 48

96- اعلام عقیده محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 14 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلان موضع عقیدتی و توحیدی خود به مردم

قل اللّه أعبد مخلصًا له دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 66 - 7

7 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام صریح مواضع عقیدتی خویش و تسلیم ناپذیر بودنش ، در برابر دشمنان و عقاید باطل و شرک آلود

و أُمرت أن أُسلم لربّ الع-لمین

تصریح پیامبر(ص) به تسلیم محض بودن خود در برابر خداوند، می تواند پاسخی به فشارها و تهدیدهای دشمنان و مشرکان علیه ایشان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 16

16 - پیامبر ( ص ) ، مأمور به اعلان و ابراز باور ها و عقاید مشترک خود با اهل کتاب

قل ءامنت بما أنزل اللّه من کت-ب

برداشت یاد شده بر این اساس است که مخاطب پیامبر(ص) اهل کتاب باشند.

97- اقسام عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 7 - 3

3 - بازگشت همه اندیشه ها و باور ها ، به سه جریان فکری و عقیدتی

و کنتم أزوجًا ثل-ثه

تقسیم کردن مردم به سه دسته - با آن که در میان انسان ها در طول تاریخ صدها نوع از عقاید و افکار گوناگون وجود داشته است - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

98- الهام در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 6

ص: 49

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

99- امکان حلّ اختلاف عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 93 - 1

1- از میان رفتن اختلافات عقیدتی و فکری بشر و تبدیل امت ها به امتی واحد ، در مشیت الهی امری ممکن است .

و لو شاء الله لجعلکم أُمّه وحده

مقصود از <أُمّه واحده> - به قرینه جمله <یضلّ من یشاء و یهدی. ..> - وحدت امت در عقیده و دین است; چنان که واژه <امت> از نظر لغت در گروهی که دین واحدی داشته باشند، استعمال شده است (مفردات راغب).

100- انتخاب بهترین عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 18 - 8،10

8 - انسان ، دارای توان تحلیل افکار و عقاید گوناگون و تشخیص و انتخاب بهترین آنها

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

10 - انتخاب بهترین عقیده و برترین سخن در باب تعالیم دینی ، از ویژگی های مؤمنان و خردمندان است .

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

برداشت یاد شده از آن جا است که آیه شریفه در توصیف مؤمنان و خردمندان می باشد (که در ذیل آیه از آن یاد شده است).

101- انتقاد در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 24 - 13

13 - ارائه و تبلیغ آیین حق با نقد منصفانه و حق طلبانه عقاید دینی دیگر ، از شیوه های تبلیغی قرآن

قل ادعوا الذین زعمتم من دون اللّه . .. و إنّا أو إیّاکم لعلی هدًی أو فی ضل-ل مبی

این که پیامبر(ص) به مشرکان فرمود: یا ما بر حق هستیم و راه هدایت را می پیماییم یا شما - با آن که پیامبر(ص) مسلّماً بر حق و هدایت بود - نشانگر انصاف و برخورد حق طلبانه با عقاید دیگران و شیوه ای پسندیده است.

ص: 50

102- اهمیت آگاهی در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 11

11 - نسبت دادن هر وصف و فعلی به خداوند و اعتقاد به آن ، باید برپایه علم و برهان باشد .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

103- اهمیت استقامت در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 9

9 - ناخوشایندی کافران و دگراندیشان ، نباید مانع اظهار حق در اصول دین و موجب دست برداشتن از مواضع اصولی در نهضت توحیدی شود .

فادعوا اللّه مخلصین له الدین و لو کره الک-فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 5

5 - ضرورت پایداری بر باور ها و نداشتن تزلزل بی دلیل

من بعد ما استجیب له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 14 - 2

2 - در اختیار گرفتن ثروت و نیروی انسانی کافران حق ناپذیر ، نمی تواند مجوز عدول مبلغان و رهبران جامعه اسلامی از مواضع عقیدتی خویش و سازش و مسامحه با آنان باشد .

و لاتطع . ..أن کان ذا مال و بنین

تردیدی نیست که اجابت خواسته های کافران و یا سازش با آنان از سوی رهبران جامعه اسلامی، به جهت طمع شخصی نیست; بلکه برای در اختیار گرفتن ثروت و نیروی انسانی کافران و صرف آنها در جهت مصالح و منافع مسلمین است; ولی چون این کار به قیمت عدول از مواضع اعتقادی و یا سازش با کافران است، جایز نمی باشد.

104- اهمیت برهان در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 12

12 - ضرورت پایه گذاری عقاید و باور های دینی بر دلیل و برهان

ص: 51

قل هاتوا برهنکم إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 14،16

14 - لزوم استوار بودن عقاید و باورهای انسان بر علم

قل هل عندکم من علم فتخرجوه لنا

16 - گمان در حیطه مسائل عقیدتی و بنیادی فاقد ارزش و اعتبار است.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 149 - 7

7 - لزوم ارائه دلیل و برهان برای هدایت و تصحیح اندیشه دیگران

قل فلله الحجه البلغه فلو شاء لهدیکم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 11،13

11 - نسبت دادن هر وصف و فعلی به خداوند و اعتقاد به آن ، باید برپایه علم و برهان باشد .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

13 - معارف و عقاید ، باید بر پایه استدلال و برهان استوار باشد .

إن عندکم من سلطن بهذا أتقولون علی اللّه ما لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 6

6- محدود کردن آزادی انسان ها و فروپاشاندن عقاید و رسوم آنان ، باید متکی به دلیل و برهانی روشن باشد .

أصلوتک تأمرک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 10

10- عقاید آدمی ، باید متکی بر دلیل و برهان عقلی یا نقلی باشد .

ما أنزل الله بها من سلط-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 108 - 10

10- لزوم مبتنی کردن عقاید دینی بر حجّت و دلیل روشن

علی بصیره أنا و من اتبعنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 52

10 - کهف - 18 - 15 - 6،9

6- بی منطقی در عقیده و سستی اندیشه ، بزرگ ترین مشکل جامعه اصحاب کهف از دیدگاه خود آنان

اتخذوا من دونه ءالهه لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

9- لازم است که عقاید بر دلایلی روشن و محکم استوار باشد .

لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 8

8- لزوم مبتنی بودن عقاید و باور ها بر برهان و دلیل قاطع

قل هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 53 - 4

4- لزوم متکی ساختن مبانی دینی و اصول اعتقادی خود ، بر دلیل و برهان قانع کننده

قالوا وجدنا ءاباءنا لها ع-بدین

برداشت یاد شده از آن جا به دست می آید که آیه شریفه، در مقام محکوم کردن کسانی است که پایه و اساس اعتقادهای خود را بر تقلید کورکورانه از نیاکان خویش قرار دادند و در برابر سؤال از علت پذیرش شرک، هیچ دلیلی نیاوردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 117 - 4

4 - ضرورت استوار بودن عملکرد و باور های دینی انسان بر پایه دلیل و برهان

و من یدع مع اللّه إل-هًا ءاخر لابره-ن له به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 13

13 - لزوم استوار بودن عقیده و ایمان انسان بر پایه های محکم دلیل و برهان

قل هاتوا بره-نکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن عقاید و بینش های انسان بر دلایل متقن علمی

أکذّبتم ب-ای-تی و لم تحیطوا بها علمًا

از این که خداوند کافران را به خاطر عقاید پوچ و بی اساس توبیخ کرده و انکار بدون دلیل آنان را نسبت به آیات خویش، مورد مذمت قرار داده است; استفاده می شود که انسان در پایبندی به هر عقیده نخست، باید در فکر دست یافتن به دلایل علمی آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 53

15 - فاطر - 35 - 40 - 7

7 - لزوم استوار ساختن اصول عقاید دینی ، بر برهان عقلی و دلیل نقلی روشن و گویا

أرءیتم . .. أرونی ماذا خلقوا من الأرض ...أم ءاتینهم کت-بًا فهم علی بیّنت منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 6

6 - ادعای بدون دلیل و شاهد در مسائل اعتقادی و معارف الهی ، مردود و محکوم است .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا و هم ش-هدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 154 - 3

3 - داوری درباره خداوند و عقاید دینی ، بدون علم و دلیل و شاهد ، قضاوتی ناشایست و شگفت آور است .

أصطفی البنات علی البنین . ما لکم کیف تحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 3،4

3 - لزوم متکی ساختن عقاید دینی و معارف الهی ، بر دلیل روشن و حجت قاطع

فاستفتهم ألربّک البنات . .. أم لکم سلط-ن مبین

4 - باور های دینیِ غیر متکی بر دلیل و حجت روشن ، مردود و محکوم است .

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 2

2 - لزوم مطالبه دلیل و شاهد صدق در ادعا های مربوط به عقاید دینی و معارف الهی

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 35 - 9

9 - مبانی دینی و اصول اعتقادی و نیز هرگونه بحث و گفتوگو درباره آنها ، باید مبتنی بر دلیل و برهان باشد .

الذین یج-دلون فی ءای-ت اللّه بغیر سلط-ن أتی-هم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، کسانی را که بدون دلیل و برهان درباره دین مجادله می کنند، محکوم کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 56 - 4

4 - مبانی دینی و اصول اعتقادی و نیز بحث و گفتوگو درباره آنها ، باید مبتنی بر دلیل و برهان باشد .

الذین یج-دلون فی ءای-ت اللّه بغیر سلط-ن أتی-هم

ص: 54

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند، کسانی را که بدون دلیل و برهان درباره دین مجادله می کنند، محکوم کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 16

16 - لزوم برخورداری انسان از دلیل ، در باور ها و عقاید خویش

ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 4 - 13

13- لزوم مستند بودن هر عقیده دینی ، به منبع وحی و یا دلیل قطعی علمی

ائتونی بکت-ب من قبل ه-ذا أو أث-ره من علم إن کنتم ص-دقین

صداقت و درستی هر عقیده دینی، از دو راه قابل اثبات است: 1- ارائه دلیل متکی به وحی و کتاب های آسمانی; 2- ارائه گواهی از دریافت های علمی و عقلی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 28 - 6

6 - لزوم اتکای معارف و عقاید ، بر شالوده یقین و برهان ; و نه حدس و گمان

و إنّ الظن لایغنی من الحقّ شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 6

6 - لزوم مطالبه دلیل و شاهد صدق در ادعا های مربوط به عقاید و مسائل دینی

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 5

5 - لزوم متکی ساختن عقاید و معارف دینی خویش ، بر دلیل و حجت اطمینان بخش

سلهم أیّهم بذلک زعیم

105- اهمیت تبری از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 67 - 2

2- لزوم اظهار تنفر و انزجار از مشرکان و عقاید انحرافی و باطل آنها و ارائه راه هدایت به آنان

إذ قال لأبیه . .. أُفّ لکم و لماتعبدون

ص: 55

106- اهمیت تبیین عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 17 - 4

4 - لازم است که پیش از دعوت به فروع عملی ، اصول عقیدتی تبیین گردد .

ی-بنیّ لاتشرک باللّه . .. إنّها إن تک مثقال حبّه من خردل ... یأت بها اللّه ... ی

107- اهمیت تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 4

4- تصحیح عقیده انسان در باره خداوند ، از هدف های مهم قرآن است .

أنزل علی عبده الکت-ب . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 11

11 - اصلاح اندیشه و عقیده ، مقدم بر اصلاح عمل و رفتار

علی أن لایشرکن باللّه شیئًا و لایسرقن

از این که <لایشرکن> - که امری عقیدتی است - بر <و لایسرقن. ..> - که امور عملی و رفتاری است - مقدم شده، می توان تقدم رتبی جهان بینی بر عملکرد را نتیجه گرفت.

108- اهمیت تعقل در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 69 - 5

5 - لزوم مبتنی ساختن عقاید دینی و مبانی فکری خود ، بر تفکر و تعقل و به دور از تقلید کورکورانه از دیگران

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

109- اهمیت حفظ عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 150 - 21

21 - مسؤولان جوامع دینی باید نسبت به عقاید دینی مردم حساس بوده و در طریق مبارزه با منحرفان و عوامل انحراف

ص: 56

کوتاهی نکنند .

قال ابن أم إن القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی

110- اهمیت دقت در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 84 - 6

6- لزوم دقت انسان نسبت به ساختار ملکات نفسانی و باور های بنیادین خویش

قل کلّ یعمل علی شاکلته

<شاکله> به دو معناست: یکی، شخصیت و خلقیات ذاتی و دیگری، خلقیات و عادات اکتسابی است. برداشت فوق، به قرینه آیه قبل، مبتنی بر معنای دوم آن است. بنابراین آیه در مقام هشدار به انسانهاست که در شکل بخشیدن به شخصیت خویش، دقت لازم را مبذول دارند.

111- اهمیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 48 - 31

31 - مسائل اعتقادی و دینی ، زیربنای تشکیل امتها

لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلکم امه وحده

از اینکه شریعت واحد، همه مردم را امتی واحد می سازد و تعدد شرایع، مایه تعدد امتهاست، معلوم می شود که شکل گیری امتها بر اساس اعتقادات دینی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 1 - 14

14 - ایمان و اعتقاد راسخ ، زیربنای موضعگیری های مثبت و اعمال ارزشی انسان

فاتقوا اللّه و أصلحوا . .. و أطیعوا اللّه و رسوله إن کنتم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 26 - 8

8 - روابط قومی و خویشاوندی ، نباید بر گرایش های اعتقادی انسان اثر بگذارد .

و إذ قال إبرهیم لأبیه و قومه إنّنی براء ممّا تعبدون

طرح داستان ابراهیم(ع) در راستای تأثیرناپذیری از عقاید و باورهای باطل قومی، صورت گرفته است.

ص: 57

112- اهمیت عقیده به آخرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 45 - 7

7- اعتقاد به آخرت ، دارای جایگاهی اساسی و مهم در میان اعتقادات دینی

و إذا قرأت القرءان جعلنا بینک و بین الذین لایؤمنون بالأخره حجابًا مستورًا

اختصاص به ذکر <لایؤمنون بالأخره> از میان سایر اعتقادات برای مشرکان، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

113- اهمیت عقیده به آمرزشهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 5 - 13

13 - توجه و اعتقاد به عزت و غفران خداوند ، برخوردار از اهمیتی والا در میان مجموعه معارف الهی

ألا هو العزیز الغفّ-ر

114- اهمیت عقیده به پاداش عمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 13 - 2

2 - اصل اعتقاد به قیامت و جزای عمل دارای اهمیت است ; نه شناخت زمان آن .

یسئلون أیّان یوم الدّین . یوم هم علی النار یفتنون

کافران از زمان وقوع قیامت سؤال کرده اند; ولی خداوند پاسخ آنان را با یادآوری اصل وقوع قیامت داده و زمانی را معین نکرده است.

115- اهمیت عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 17 - 6

6 - اسلام و عقیده به توحید ، تنها راه صحیح و عقیده درست برای ره پویان طریق حق و حقیقت

ءأنتم أضللتم عبادی ه-ولاء أم هم ضلّوا السبیل

برداشت فوق از اطلاق واژه <السبیل> (راه) بر راه حق و درستی - که مشرکان از آن دور شده و آن را گم کرده اند - به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 16 - 2

2 - اعتقاد به محاسبه اعمال در عالم آخرت ، مهم ترین اصل عقیدتی پس از عقیده به یک تایی خداوند است .

ص: 58

لاتشرک باللّه . .. ی-بنیّ إنّها إن تک مثقال حبّه ... یأت بها اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 19 - 3

3- لزوم اعتقاد آگاهانه و عالمانه ، به توحید و یگانگی خداوند

فاعلم أنّه لا إل-ه إلاّ اللّه

به کار رفتن واژه <علم> به جای اعتقاد و اقرار، می رساند که خداوند تنها خواهان اقرار انسان به توحید نیست; بلکه از او می خواهد تا علم و آگاهی متقن داشته باشد.

116- اهمیت عقیده به حسابرسی عمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 16 - 2

2 - اعتقاد به محاسبه اعمال در عالم آخرت ، مهم ترین اصل عقیدتی پس از عقیده به یک تایی خداوند است .

لاتشرک باللّه . .. ی-بنیّ إنّها إن تک مثقال حبّه ... یأت بها اللّه

117- اهمیت عقیده به ربوبیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 3

3- عقیده به ربوبیت خداوند دارای جایگاهی ویژه در میان اعتقادات دینی

مثل الذین کفروا بربّهم

ذکر ربوبیت خدا از میان سایر متعلقات ایمان، دلالت بر اهمیت آن می کند.

118- اهمیت عقیده به عزت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 5 - 13

13 - توجه و اعتقاد به عزت و غفران خداوند ، برخوردار از اهمیتی والا در میان مجموعه معارف الهی

ألا هو العزیز الغفّ-ر

119- اهمیت عقیده به قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 59

13 - نمل - 27 - 3 - 6

6 - اعتقاد به قیامت و محاسبه اعمال ، دارای نقشی بنیادین در مجموعه باور های دینی

و هم بالأخره هم یوقنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 71 - 18

18 - دعوت مردم به یکتاپرستی و اعتقاد به روز رستاخیز ، در رأس برنامه های فرستادگان الهی

یتلون علیکم ءای-ت ربّکم و ینذرونکم لقاء یومکم ه-ذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 13 - 2

2 - اصل اعتقاد به قیامت و جزای عمل دارای اهمیت است ; نه شناخت زمان آن .

یسئلون أیّان یوم الدّین . یوم هم علی النار یفتنون

کافران از زمان وقوع قیامت سؤال کرده اند; ولی خداوند پاسخ آنان را با یادآوری اصل وقوع قیامت داده و زمانی را معین نکرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 4

4 - عقیده به قیامت و روز جزا ، از ارکان مهم دین

بل لایخافون الأخره

مطلب یاد شده، از اختصاص به ذکر یافتن انکار معاد از سوی کافران - از میان دیگر اندیشه ها و عقاید اسلامی - به دست می آید.

120- اهمیت عقیده به معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 53 - 5

5 - عقیده به معاد ، رکن رکین دین و دارای جایگاه بلند در میان اصول اعتقادی

أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ-مًا أءنّا لمدینون

برداشت یاد شده به خاطر این نکته که بهشتیان از میان اصول و مبانی دینی، تنها به مسأله معاد پرداخته و انکار آن را از جانب کافران مطرح می سازند.

121- اهمیت عقیده پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 6

ص: 60

6 - خداوند خواهان تلاش آدمیان برای دستیابی به کردارهای شایسته و عقاید صحیح

و الوزن یومئذ الحق

122- اهمیت عقیده صحیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 11

11 - لزوم توأم ساختن ایمان ، اندیشه و عقیده درست دینی با رفتار مناسب و عمل صالح

إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الصلح یرفعه

123- اهمیت عقیده مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 33 - 3

3 - مؤمنان نباید درباره ایمان و اعتقادات خود ، برای نقطه نظر های کافران ، ارزشی قائل شوند .

و ما أُرسلوا علیهم ح-فظین

124- اهمیت مبارزه با انحرافات عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 85 - 6

6 - لزوم نادیده گرفتن پیوند خویشاوندی ، در دفاع از اصول دین و مبارزه با انحرافات عقیدتی

إذ قال لأبیه و قومه ماذا تعبدون

125- اهمیت محافظت از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 16 - 5

5- لزوم هجرت از محیط کفر و شرک ، برای حفظ عقیده

و إذ اعتزلتموهم . .. فأوُواْ إلی الکهف

بیان اعتزال اصحاب کهف از جامعه شرک و مردم مشرک، در حقیقت، بیان الگو و رهنمودی برای موحّدان و مؤمنان است که به هنگام تعارض، حفظ ایمان را بر ماندن در جامعه، ترجیح داده و از محیط کفر هجرت کنند.

ص: 61

126- اهمیت مطالعه عقیده اقوام پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 13

13 - آثار فکری و اعتقادی پیشینیان ، سزاوار تحقیق و بازنگری است ; و نه سزاوار پیروی و تقلید .

علی ءاث-رهم مقتدون

از لحن انتقادی آیه شریفه نسبت به پیروی از آثار نیاکان، برداشت بالا استفاده می شود.

127- اهمیت موضعگیری علیه عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 26 - 6

6 - لزوم موضع گیری قاطعانه در برابر عقاید و باور های غلط جامعه ، حتی در برابر نزدیک ترین خویشاوندان

و إذ قال إبرهیم لأبیه و قومه إنّنی براء ممّا تعبدون

128- اهمیت یقین در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 10 - 4

4 - لزوم مبتنی ساختن مبانی عقیدتی ، بر بنیان علم و یقین و پرهیز از اتکا به گمان

قتل الخرّصون

معنای لغوی <خَرْص> اتکا به گمان است. از این که تکیه بر گمان مورد نکوهش واقع شده استفاده می شود که ضد آن (اتکا بر علم) ضروری و بایسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 28 - 6

6 - لزوم اتکای معارف و عقاید ، بر شالوده یقین و برهان ; و نه حدس و گمان

و إنّ الظن لایغنی من الحقّ شیئًا

129- بازی با عقیده قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 55 - 5

5- مردم بت پرست ، حضرت ابراهیم ( ع ) را فردی بازیگر که عقیده آنان رابه شوخی و بازی گرفته است ، می پنداشتند .

أجئتنا بالحقّ أم أنت من اللّ-عبین

ص: 62

130- برهان در تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 6

6- محدود کردن آزادی انسان ها و فروپاشاندن عقاید و رسوم آنان ، باید متکی به دلیل و برهانی روشن باشد .

أصلوتک تأمرک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

131- برهان در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 11،15

11 - پیامبر ( ص ) ، موظف به ایجاد جو منطق و استدلال بر باور های دینی

قل هاتوا برهنکم إن کنتم صدقین

15 - محک زدن باور ها با دلیل و برهان ، راه شناسایی حقایق دینی از خیالات و آرزو های وارده شده در حوزه عقاید دینی

تلک أمانیّهم قل هاتوا برهنکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 81 - 8

8 - عقاید دینی باید بر برهان و دلیل استوار باشد.

ما لم ینزل به علیکم سلطنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 7

7 - عقاید انسان درباره خداوند و اوصاف او باید مبتنی بر علم باشد.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 15

15 - لزوم استواری عقاید بر اساس برهان و حجت

ما نزل اللّه بها من سلطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 8

8- شناخت توحیدی اصحاب کهف ، شناختی عمیق و استوار بر دلایلی قطعی و روشن

اتّخذوا من دونه ءالهه لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

از این که اصحاب کهف، مردم خود را به خاطر سطحی نگری و بی منطقی سرزنش کرده اند، استفاده می شود که آنان، عقاید

ص: 63

خویش را براساس برهان استوار کرده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 133 - 16

16 - لزوم مبتنی ساختن عقاید و باور های دینی خویش بر دلیل و برهان

أوَلم تأتهم بیّنه ما فی الصحف الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 22 - 5

5- اصول و مبانی تعالیم اسلامی ، متکی بر برهان و استدلال است .

لو کان فیهما ءالهه إلاّاللّه لفسدتا

آیه شریفه - که در مقام وحدانیت خدا و ربوبیت انحصاری او است - از مهم ترین استدلال ها و براهین عقلی استفاده کرده است. برخی از دانشمندان کلام، از آن به عنوان <برهان تمانع> یاد کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 6

6- دلیل و برهان ، ملاک صحت اندیشه و اعتقاد

قل هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 13

13- ابراهیم ( ع ) از برهان روشن و حجت قاطع بر اثبات عقیده توحیدی خویش برخوردار بود .

و أناْعلی ذلکم من الش-هدین

طبق گفته برخی از مفسران ممکن است مقصود از شهادت دادن حضرت ابراهیم(ع) این باشد که آن حضرت، از برهان و حجت کافی و روشن برخوردار بود. از این رو به طور قاطع خود را به عنوان شاهد معرفی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 6

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 64

13 - شعراء - 26 - 75 - 3

3 - لزوم استوار بودن باور های دینی بر دلایل عقلی و نه بر تقلید و سنّت ملّی ، در بینش ابراهیم ( ع )

قال أفرءیتم ما کنتم تعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 76 - 2

2 - سابقه دار بودن یک باور ، در صورت متکی نبودن به عقل و برهان ، فاقد ارزش و اعتبار است .

أفرءیتم . .. أنتم و ءاباؤکم الأقدمون

برداشت یاد شده از آن جا است که قوم ابراهیم، بت پرستی را میراث نیاکان خود می دانستند، ولی آن حضرت ایشان را به تعقل و اندیشه دعوت نمود و تقلید صرف از نیاکان را مردود اعلام کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 36 - 8

8 - پیشینه نداشتن یک تفکر و عقیده ، نشانه نادرستی آن نیست ; بلکه درستی ونادرستی هر تفکر و عقیده ای ، بسته به وجود و یا نبود برهان برای آن است .

فلمّا جاءهم موسی ب-ئای-تنا بیّن-ت قالوا . .. و ما سمعنا به-ذا فی ءابائنا الأوّلی

برداشت یاد شده از آن جا است که حضرت موسی(ع)، فرعونیان را با دلایل و برهان های گوناگون به سوی خدا فراخواند; ولی آنان به جای توجه به آن دلایل و براهین، این دعوت را به صرف پیشینه نداشتن رد کردند و خداوند این عمل را به شدت محکوم نمود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 75 - 7

7 - پذیرش هر عقیده و تفکّری در باب دین ، باید بر پایه دلیل و برهان استوار باشد .

فقلنا هاتوا بره-نکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 8 - 9

9 - شایسته است که عقیده ، مبنای علمی و برهانی داشته باشد .

و إن ج-هداک لتشرک بی ما لیس لک به علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 35 - 2

2 - عقاید بنیادین ، باید بر دلیل و برهان استوار باشند .

أم أنزلنا علیهم سلط-نًا فهو یتکلّم بما کانوا به یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 17 - 4

ص: 65

4 - استبعاد و بعید شمردن ، در برابر برهان و دلیل روشن در امور علمی و اعتقادی ، امری ناپسند و مردود است .

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا . .. أوَ ءاباؤنا الأوّلون

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند در آیات پیشین، دلایل اثبات معاد را بیان فرمود و آیه و معجزه ای انکارناپذیر و قاطع برای آن ارائه کرد; ولی مشرکان به صرف استبعادِ مسأله برپایی قیامت، از عقیده به آن امتناع ورزیدند. خداوند در این آیه به شدت درصدد محکوم کردن مشرکان به سبب اتخاذ این مواضع غیر اصولی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 6

6 - لزوم همراه کردن منطق و دلیل ، با مبارزه عملی برای نابودی عقاید باطل و خرافی

فراغ علیهم ضربًا بالیمین . .. قال أتعبدون

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که ابراهیم(ع) به دو نوع مبارزه علیه شرک دست زد: 1- شکستن بت ها، 2- گفتوگوی خردبرانگیز با مشرکان درباره آیین شرک.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 8

8 - باور ها و اعتقادات ، باید از علم و یقین سرچشمه گرفته و متکی بر دلیل وبرهان باشد .

و جعلوا المل-ئکه . .. أشهدوا خلقهم

عبارت <أشهدوا خلقهم> نشانگر آن است که هرگونه باور و اعتقادی، بایستی برخاسته از علم و یقین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 6

6 - پیامبر ( ص ) ، در عقیده توحیدی خویش تنها متکی به دلیل و برهان قاطع بود .

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

پیام آیه شریفه به مشرکان این است که اگر پیامبر(ص)، سخن از توحید به میان می آورد، هیچ دلیلی جز واقع گرایی ندارد; زیرا آن حضرت در عمل نشان داده است که در میدان عبادت و پرستش، سخت کوش و بی نظیر است و شخصی مانند ایشان نمی تواند از عبادت حق روی برتابد. بنابراین اگر شرک را نمی پذیرد، تنها دلیلش این است که واقعیتی برای آن نمی بیند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 38 - 5

5 - ارزش و اعتبار هر عقیده و ادعا ، مبتنی بر ارائه دلیل و اقامه برهان

فلیأت . .. بسلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 41 - 3

3 - هر برنامه و عقیده ای ، بدون اتکا به برهانی عقلی یا منبعی غیبی ، فاقد اعتبار است .

أم عندهم الغیب فهم یکتبون

در آیات پیشین، اثبات شد که کافران در انکار رسالت پیامبر(ص)، هیچ برهان عقلی و علمی ندارند. در این آیه مطرح شده

ص: 66

است که آنان در گفتار خود، به منبع غیبی هم متکی نیستند; پس چنین اندیشه ای قابل پذیرش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 7،10

7 - یقین و برهان ، تنها شالوده مطمئن برای دستیابی به عقاید و باورها

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن إن یتّبعون إلاّ الظنّ

از تخطئه مشرکان در مبتنی ساختن عقاید و باورهایشان بر حدس و گمان - و نه یقین و برهان - مطلب بالا استفاده می شود.

10 - هواپرستی ، انگیزه اصلی بی توجهی انسان به دلیل و برهان ، در تحصیل معارف

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن إن یتّبعون إلاّ الظنّ و ما تهوی الأنفس

با توجه به ارتباط بین صدر آیه شریفه با <و ما تهوی الأنفس> - که علت بی توجهی مشرکان به یقین و برهان را بازگو می کند - مطلب یاد شده استفاده می شود.

132- برهان در عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 42 - 17

17 - اهل ایمان باید عقاید و باور های دینی خویش را بر دلیل و برهان روشن استوار سازند .

و یحیی من حی عن بینه

133- بطلان عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 8

8- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، دارای تبعات و آثاری بزرگ ، شگفت آور و غیر قابل قبول

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . .. کبرت کلمه تخرج من أفوههم

عین الفعل مضموم در فعل ماضی <کبرت> نشانه دلالت آن بر تعجب است و روشن است که جمله <کبرت کلمه. ..> بزرگیِ به لحاظ خود سخن را نمی گوید، بلکه به جهت لوازم ناروای آن و یا فاصله ای است که با حقیقت دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 6

6- در قیامت ، گواهانی بر بطلان پندار فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند شهادت خواهند داد .

فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم

ص: 67

134- بطلان عقیده به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 6

6- موجودات دست ساز و فاقد هرگونه قدرت آفرینشگری ، لیاقت الوهیت ندارند و هرگونه عقیده ای به خدایی آنان ، باطل است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

135- بطلان عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 23 - 4

4 - قیامت، روز رسوایی مشرکان و آشکار شدن بطلان عقاید شرک آلود آنان

ثم لم تکن فتنتهم . .. و اللّه ربنا ما کنا مشرکین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 8

8 - با فرارسیدن مرگ، مشرکان بر پوچی پندار خویش در مورد شفاعت معبودهای خود پی خواهند برد.

و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم أنهم فیکم شرکؤا . .. و ضل عنکم ما کنتم تزعمون

در لسان العرب آمده که یکی از معانی <ضل>، پنهان و غایب شد است. بنابراین معنی جمله <و ضل عنکم ... >، یعنی آنچه را شما می پنداشتید پس از مرگ شفاعت شما را خواهند کرد، غایب و پنهان گشته اند.

136- بهترین عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 18 - 9

9 - اسلام ، برترین عقیده و بهترین سخن در باب دین

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

مقصود از سخن در آیه شریفه و گزینش بهترین سخنان، آن سخنی است که درباره مسائل دینی است. بنابراین مصداق اصلی و مورد نظر بهترین سخن، مکتب اسلام خواهد بود که دین منتخب قرآن است.

137- بی اعتباری عقیده کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 14

14 - عقاید مشرکان و کافران متکی بر گمان بی اساس است.

ص: 68

یضلوک عن سبیل الله . .. و إن هم إلا یخرصون

138- بی اعتباری عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 14

14 - عقاید مشرکان و کافران متکی بر گمان بی اساس است.

یضلوک عن سبیل الله . .. و إن هم إلا یخرصون

139- بی ثمری عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 6

6- عقاید باطل و ناحق ، بی ثمر است .

مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه اجتثّت من فوق الأرض ما لها من قرار

به قرینه مقابله با آیه قبل که در آن آمده بود: شجرهء طیبه هر لحظه ثمر می دهد، ولی شجره خبیثه به بی ریشه و ناپایدار بودن توصیف شده است، برداشت فوق به دست می آید.

140- بی منطقی عقیده به الوهیت ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 21 - 1

1 - اعتقاد به دختر بودن و الوهیت فرشتگان ، سخنی گزاف و غیر مستند به کتاب های آسمانی

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم ءاتین-هم کت-بًا من قبله فهم به مستمسکون

141- بی منطقی عقیده به انوثت ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 5

5 - اعتقاد به از جنس زن بودن ملائکه ، اعتقادی بی پایه و بدون دلیل و شاهد

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا و هم ش-هدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 21 - 1

ص: 69

1 - اعتقاد به دختر بودن و الوهیت فرشتگان ، سخنی گزاف و غیر مستند به کتاب های آسمانی

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم ءاتین-هم کت-بًا من قبله فهم به مستمسکون

142- بی منطقی عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 1،9

1 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای جاهلانه و فاقد کمترین دلیل علمی

ما لهم به من علم

<من> در <من علم> زاید و برای تأکید عموم است; و ضمیر در <به> قول (پندار) که از <قالوا. ..> استفاده می شود، برمی گردد; یعنی، هیچ گونه آگاهی و دانشی، پشتوانه پندارِ موهومِ کسانی که برای خداوند، فرزند می پندارند، نیست.

9- نسبت دادن فرزندگزینی به خدا ، سخنی بس گزاف و دروغ است .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . .. کبرت کلمه تخرج من أفوههم إن یقولون إلاّ کذبًا

143- بی منطقی عقیده کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 21 - 3،5

3- عقاید و باور های کفرپیشگان ، بافته هایی است دروغین و بی اساس .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

5- کافران ، به پوچی و بی اساس بودن بافته های دروغین و عقاید واهی خویش ، پی خواهند برد .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 80 - 4

4- امکانات مادی و مال و فرزند کافران ، آنان را از فقر و تنهایی در قیامت نجات نمی دهد .

و نرثه ما یقول و یأتینا فردًا

144- بی منطقی عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 15

15 - عقاید مشرکان در مورد مشیت الهی و استفاده جبر از آن، بنیادی جز گمان ندارد.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

ص: 70

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 151 - 2

2 - عقاید مشرکان ، ساختگی و متکی بر سخنان دروغ است .

ألا إنّهم من إفکهم لیقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 152 - 2

2 - انتساب فرزند به خدا از سوی مشرکان ، سخنی نابه جا و دروغ است .

ولد اللّه و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 2

2 - عقاید دینی و دیدگاه مشرکان درباره خداوند ، فاقد دلیل روشن و حجت قاطع

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 1

1 - مشرکان ، فاقد دلیل و کتاب آسمانی ، بر درستی عقایدشان

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

امر <فأتوا> برای تعجیز است; یعنی، مشرکان از آوردن کتاب آسمانی بر درستی عقاید خود ناتوان اند و چنین کتابی را ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 28 - 1

1 - اظهارات مشرکان در مورد فرشتگان ، بی بهره از واقعیت و متکی بر حدس و گمان

لیسمّون المل-ئکه . .. و ما لهم به من علم إن یتّبعون إلاّ الظنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 2

2 - مشرکان ، فاقد دلیل و کتاب آسمانی بر درستی عقاید خویش اند .

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 4

4 - عقاید مشرکان ، فاقد دلیل و حجت اطمینان بخش

سلهم أیّهم بذلک زعیم

تضمین نکردن درستی عقاید، نشانه نبودن دلیل قاطع و اطمینان بخش بر آن است.

ص: 71

145- پاداش عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 16 - 9

9 - اعتقاد شیطان به جزا و کیفر خلق ، در برابر اعتقاد و عمل *

کمثل الشیطن إذ قال . .. إنّی أخاف اللّه ربّ الع-لمین

در صورتی که <إنّی أخاف . ..> سخنی از روی واقعیت باشد - و نه توجیه و استهزا - تعبیر <أخاف ...> نشانگر بیم شیطان از بازتاب کفر و اعتقاد او به کیفر و مجازات است.

146- پاسداری از عقیده مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 7

7 - استقامت و پایداری توده مردم بر ایمان و عقاید دینی خود ، در گرو تأمین نیاز های مادی و معنوی آنان

قالوا نرید ان نأکل منها و تطمئن قلوبنا

147- پرسش از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 42 - 9

9- وادار ساختن مردم به تحقیق و تفکر با طرح پرسش ، در باره عقیده ها و عملکرد های شان ، روشی نیکو در تربیت و تبلیغ

لِمَ تعبد ما لایسمع و لایبصر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 70 - 3

3 - ایجاد سؤال در مردم نسبت به باور های آنان ، روش ابراهیم ( ع ) در یاد کرد بطلان عقاید ایشان

إذ قال لأبیه و قومه ما تعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 24 - 2

2 - انسان ها ، در قبال عقاید و رفتار خود ، مسؤول بوده و در روز قیامت بازخواست خواهند شد .

وقفوهم إنّهم مسئولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 72

15 - صافات - 37 - 157 - 7

7 - زیر سؤال بردن عقاید باطل و ضد منطق ، روش قرآن و پیامبر ( ص ) در مبارزه با آنها

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون . .. أم لکم سلط-ن مبین . فأتوا بکت-بکم إن کن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 73 - 5

5 - انسان ها ، در برابر عقاید دینی خویش و انتخاب آن ، مسؤول بوده و در قیامت باید پاسخگو باشند .

ثمّ قیل لهم أین ما کنتم تشرکون

148- پرسش از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 6

6- بازخواستن و زیر سؤال بردن اندیشه و عقیده باطل ، روشی در هدایت و بیان عقیده و اندیشه درست .

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض هم ینشرون

برداشت یاد شده از جمله استفهامیه <هم ینشرون> استفاده می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 3

3- بازخواست و زیر سؤال بردن عقیده و اندیشه باطل ، روشی در هدایت و بیان عقیده و اندیشه درست .

أم اتّخذوا من دونه ءالهه

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که <أم> منقطعه، بر استفهام توبیخی دلالت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 7

7 - زیر سؤال بردن اندیشه ها و باور های باطل و بیان ضعف ها و نقص های آنها ، روش هدایتی و تبلیغی قرآن

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لایملکون موتًا و لاحیو

جمله <و اتّخذوا من دونه آلهه. ..> هرچند به صورت خبریه است، ولی مقصود از آن اخبار نیست; زیرا همگان به مضمون آن آگاه بودند; بلکه مقصود زیر سؤال بردن عقاید مشرکان و بیان ضعف های فکری آنان و اظهار شگفتی از چنین باورهایی است.

149- پرسش از عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 149 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور زیر سؤال بردن عقاید مشرکان

فاستفتهم ألربّک البنات

ص: 73

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور زیر سؤال بردن عقاید مشرکان

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 40 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور پرسش از مبانی دینی مشرکان و زیر سؤال بردن آنها

سلهم أیّهم بذلک زعیم

150- پشیمانی از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 10،11

10 - ستمگران با دیدن عذاب الهی در قیامت ، از انتخاب عقیده کفرآلود ، پشیمان شده و آن را مخفی خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

151- پوچی عقیده به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 8

8 - برگزیدن معبود های گوناگون و فاقد هر گونه توانایی ، به جای خداوندِ توانای بی همتا و آفریننده عالم هستی ، عملی غیر منطقی و شگفت آور

الذی له ملک السم-وت و الأرض و لم یتّخذ ولدًا و لم یکن له شریک . .. و اتّخذوا من

152- پوچی عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 37 - 20

20 - مشرکان به هنگام مرگ به کفر و واهی بودن باورهای خویش (پذیرش خدایان پوچ به جای خدای یگانه) شهادت خواهند داد.

و شهدوا علی أنفسهم أنهم کانوا کفرین

ص: 74

153- پیروی از عقیده اقوام پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 13 - 5

5- اقوام کافر ، عقاید خود را آیین و شریعتی قابل پیروی می دانستند .

أو لتعودنّ فی ملّتنا

154- تاریخ آزادی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 9

9 - آزادی ابراز عقیده و بیان اندیشه در جامعه دینی عصر موسی

أتتخذنا هزواً

155- تاریخ عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 174 - 4

4 - انسان ها پیش از گرایش به شرک موحد بودند .

و لعلهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 26 - 5،6

5- قوم نوح ، پیش از پیامبری آن حضرت ، به وجود خداوند معتقد بودند .

أن لاتعبدوا إلاّ الله

چنان چه قوم نوح به وجود خداوند معتقد نبودند ، ضروری آن بود که آن حضرت نخستین سخنانش را به اثبات آفریدگار جهان اختصاص می داد و آن گاه مردمان را به پرستش او فرا می خواند.

6- باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در عمق تاریخ بشر

أن لاتعبدوا إلاّ الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 6،7

6- قوم عاد ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

ص: 75

7- باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 6،7

6- قوم ثمود ، به وجود خداوند معتقد بودند .

ی-قوم اعبدوا الله

7- باور به وجود خدا ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 7،8

7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

8- باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 31 - 27،28

27- مصریان عصر یوسف ( ع ) ، معتقد به وجود فرشتگان و زیبایی آنها

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

28- اعتقاد به وجود فرشتگان ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 30 - 3

3- شرک ، آیینی ساختگی و به وجود آمده پس از عقیده به توحید و خدای یگانه است .

و جعلوا لله أندادًا لیضلّوا عن سبیله

از تعبیر < جعلوا لله أنداداً> (برای خدا شریک قرار دادند)، استفاده می شود که آنان اصل وجود خدای یگانه را قبول داشتند، ولی سپس برای او شریک قرار دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 76

9 - نحل - 16 - 35 - 12

12- جبرگرایی ، مسلک مشرکان در طول تاریخ

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا و لاحرّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 11 - 13،14

13- قوم زکریا ، مردمی خداپرست و اهل تسبیح و عبادت بودند .

فخرج علی قومه . .. أن سبّحوا

14- باور به وجود خداوند ، پرستش و تسبیح او ، دارای گذشته ای دیرین در تاریخ بشر است .

قومه . .. أن سبّحوا بکره و عشیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

156- تاریخ عقیده به قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 68 - 3

3 - وعده رستاخیز ، دارای دیرینه در تاریخ بشر و تعالیم پیامبران

لقد وعدنا ه-ذا نحن و ءاباؤنا من قبل

اقرار کافران به سابقه داشتن مسأله معاد، نشان می دهد که موضوع رستاخیز از دیرباز در میان بشر مطرح بوده است. بدیهی است که طرح مسأله یاد شده جز از طریق پیامبران صورت نگرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 13 - 10

10 - عقیده به روز قیامت در تاریخ بشر ، سابقه ای دیرینه دارد .

و ما یکذّب به . .. قال أس-طیر الأوّلین

سخن منکران قیامت - که معارف قرآن از جمله معاد را محصول اندیشه پیشینیان می دانستند - بیانگر آن است که اندیشه معاد، گذشته ای طولانی دارد و مردم عصر بعثت، به سابقه دیرینه این اعتقاد آگاه بودند.

157- تبری از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 7

ص: 77

7- اعلام انزجار از عقاید باطل و خرافی ، گامی ضروری برای مبلغان دین

قال إنی أُشهد الله . .. أنی بریءٌ مما تشرکون

158- تبلیغ عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عصر - 103 - 3 - 11

11 - تبلیغ اعتقادات حق و ترغیب دیگران به مقاومت در برابر منکرات ، خصلتی ستوده و مایه کامیابی انسان

لفی خسر . إلاّ الذین ... تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر

159- تبیین عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 7

7 - زیر سؤال بردن اندیشه ها و باور های باطل و بیان ضعف ها و نقص های آنها ، روش هدایتی و تبلیغی قرآن

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لایملکون موتًا و لاحیو

جمله <و اتّخذوا من دونه آلهه. ..> هرچند به صورت خبریه است، ولی مقصود از آن اخبار نیست; زیرا همگان به مضمون آن آگاه بودند; بلکه مقصود زیر سؤال بردن عقاید مشرکان و بیان ضعف های فکری آنان و اظهار شگفتی از چنین باورهایی است.

160- تجسم عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 25 - 9

9 - روزی اهل بهشت ، نتیجه و تجسم عقاید صحیح و اعمال صالحشان است .

کلما رزقوا منها من ثمره رزقاً قالوا هذا الذی رزقنا من قبل

برداشت فوق بر این اساس است که: مراد از <من قبل> دنیا باشد. بر این مبنا، جمله <هذا الذی ...> دلالت می کند که روزیهای بهشت همان است که در دنیا به اهل ایمان داده شده بود. در توجیه این معنا (عینیت روزی بهشت با روزی دنیا) می توان گفت، مقصود آن است که: نعمتهای بهشت تجسم همان اعمال و عقاید اهل ایمان در دنیاست. روشن است که بر این مبنا، مراد از <الذی رزقنا> ایمان و عمل صالح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 18 - 3

3 - قیامت ، روز کشف حقایق و بروز و ظهور تمامی ابعاد وجودی انسان ها ( نیات ، انگیزه ها ، افکار و رفتار ها )

لاتخفی منکم خافیه

ص: 78

161- تحقیر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 5

5 - شکستن ابّهت و تقدس عقاید باطل و خرافی ، نخستین گام در مبارزه با آن عقاید

فقال ألا تأکلون . .. فراغ علیهم ضربًا بالیمین ... و اللّه خلقکم و ما تعملون

162- تحکیم مبانی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 128 - 9

9 - پایداری مردم بر طریق ایمان و مقاومت در برابر آزار دشمنان ، در گرو تحکیم مبانی عقیدتی آنان است .

استعینوا باللّه و اصبروا إن الأرض للّه یورثها من یشاء من عباده

163- تحلیل عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 18 - 8

8 - انسان ، دارای توان تحلیل افکار و عقاید گوناگون و تشخیص و انتخاب بهترین آنها

الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه

164- تحمیل عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 88 - 9

9 - اشراف کفرپیشه مدین در تلاشی پیگیر برای تحمیل آیین خویش بر شعیب و مؤمنان به وی

او لتعودن فی ملتنا

جمله <او لتعودن> می رساند که هدف از تصمیم قوم مدین بر تبعید شعیب و همگامانش بازگرداندن آنان به آیین شرک است. بنابراین همه تهدیدات به سبب تحمیل این عقیده باطل بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 19 - 5

5 - جنگ های اسلام در صدد دفع شر کافران ، نه تحمیل عقیده بر آنان *

إن تنتهوا فهو خیر لکم

ص: 79

165- تحمیل عقیده به ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 46 - 6

6- آزر با تهدید ابراهیم ( ع ) به سنگسار کردن و نیز دور ساختن او از خود ، در صدد تحمیل عقیده خویش بر ابراهیم ( ع ) و بازداشتن او از توحید بود .

لئن لم تنته لأرجمنّک واهجرنی ملیًّا

166- تحمیل عقیده به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 4،5

4 - اقدام نکوهیده برخی از مسلمانان ، به تحمیل آرای شخصی خود بر پیامبر ( ص ) *

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

برداشت بالا بدان احتمال است که نکوهش مستفاد از آیه، نظر به جریان هایی داشته باشد که قبلاً صورت گرفته بود.

5 - تلاش برخی از مسلمانان ، برای واداشتن پیامبر ( ص ) به پذیرش خبر < ولید > *

و اعلموا أنّ فیکم رسول اللّه لو یطیعکم . .. لعنتّم

با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل و بنابر این که مراد از فاسق در آیه قبل ولید بن عقبه باشد، برداشت بالا به دست می آید.

167- تخیلات در عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 13،14،15

13 - باور ها و عقاید دینی درخطر آمیخته شدن با آرزو ها و خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

14 - ضرورت پرهیز از گرایش دادن آرزو ها و خیالات واهی به سمت باور ها و عقاید دینی

قالوا لن یدخل الجنه . .. تلک أمانیّهم قل هاتوا برهنکم

15 - محک زدن باور ها با دلیل و برهان ، راه شناسایی حقایق دینی از خیالات و آرزو های وارده شده در حوزه عقاید دینی

تلک أمانیّهم قل هاتوا برهنکم

168- ترک عقیده انحرافی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 80

6 - اعراف - 7 - 130 - 3

3 - دست کشیدن از انحراف های عقیدتی ، پذیرش دعوت پیامبران و روی آوری به خدا ، فلسفه بلا ها و مشکلات

و لقد أخذنا . .. لعلهم یذّکّرون

با توجه به آیات قبل که سخن از ربوبیت خدا و رسالت موسی(ع) بود، معلوم می شود متعلق <یذکرون> همان توحید ربوبی و پیامبری موسی(ع) و رسالتهای اوست.

169- تزلزل در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 138 - 2

2 - انسان های متزلزل در طریق ایمان ، منافقند .

إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا ثم کفروا . .. بشر المنفقین

ظاهراً مراد از منافقان، همان کسانی هستند که در آیه قبل توصیف شدند.

170- تزیین عقیده امت ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 108 - 12

12 - هر جامعه و امتی عقاید و اعمال خود را، هر چند ناحق، زیبا می پندارد.

فیسبوا الله عدوا بغیر علم کذلک زینا لکل أمه عملهم

171- تزیین عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 25 - 5

5 - زیبا جلوه دادن اعمال زشت و باور های نادرست ، شیوه اغواگران و رهزنان ایمان مردم

فزیّنوا لهم ما بین أیدیهم و ما خلفهم

172- تشخیص عقیده صحیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 21

21- تنها آنان که توانایی تفکیک عقاید صحیح و حقیقی را از عقاید پنداری و وهمی دارند ، عالمند . *

ما تعبدون من دونه إلاّ أسماءً سمیتموها . .. و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون

ص: 81

173- تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 25 - 7

7 - پیامبر ( ص ) در صدد تحمیل عقیده خود به دیگران نبود ; بلکه در صدد القای آن از راه تصحیح اندیشه بود .

قل من یرزقکم . .. قل اللّه

174- تصحیح عقیده انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 34 - 5

5 - برطرف ساختن افکار انحرافی مردم در باره خداوند ، مقدم بر بیان صفات ثبوتی او است .

کی نسبّحک کثیرًا . و نذکرک کثیرًا

در کلام موسی(ع)، تسبیح - که ابطال عقاید ناروا است - بر ذکر خدا مقدم شده است، بنابراین رتبه تخلیه، مقدم بر تحلیه است.

175- تصحیح عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 24 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور استدلال برای مشرکان جهت اصلاح عقیده شان درباره خداوند

قل من یرزقکم من السم-وت و الأرض

176- تصحیح عقیده منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 17 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، موظف بود که با تبیین قلمرو نفوذ خواست خدا درباره زندگی و مرگ ، عقیده نادرست منافقان درباره مرگ را تصحیح کند .

قل من ذا الذی یعصمکم من اللّه إن أراد بکم سوءًا

ص: 82

177- تصحیح عقیده منافقان مدینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 16 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، موظف بود که عقیده منافقان مدینه را درباره حفظ جان از خطر مرگ ، تصحیح کند .

إن یریدون إلاّ فرارًا . .. قل لن ینفعکم الفرار إن فررتم ...و إذًا لاتمتّعون إلاّ

178- تصحیح عقیده نسبت به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 34 - 5

5 - برطرف ساختن افکار انحرافی مردم در باره خداوند ، مقدم بر بیان صفات ثبوتی او است .

کی نسبّحک کثیرًا . و نذکرک کثیرًا

در کلام موسی(ع)، تسبیح - که ابطال عقاید ناروا است - بر ذکر خدا مقدم شده است، بنابراین رتبه تخلیه، مقدم بر تحلیه است.

179- تظاهر به عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 76 - 4،5

4 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن مجاز است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

5 - اظهار همراهی با عقیده ای باطل و سپس پرداختن به ابطال آن، روشی در تبلیغ و تربیت است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

با توجه به مجموعه آیات همین سوره، روشن است که ابراهیم(ع) برای احتجاج و ابطال پندارهای قوم خویش به اظهار ستاره پرستی و . .. پرداخت. از همین جا برمی آید که چنین کاری مجاز بود و شیوه ای در تبلیغ می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل، برای رد آن مجاز است.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن در مقام مجادله مجاز است.

قال هذا ربی هذا أکبر

ص: 83

180- تعجب از عقیده ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 46 - 1

1- اظهار شگفتی و ناباوری نسبت به عقاید توحیدی حضرت ابراهیم ( ع ) ، پاسخ آزر به منطق توحیدی و بت ستیزی آن حضرت بود .

قال أراغب أنت عن ءالهتی ی-أبرهیم

همزه در <أراغب> برای استفهام توبیخی است که تعجب نیز از آن فهمیده می شود.

181- تقلید از پیروان عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 139 - 2

2 - تقلید از پیروان آیین فاسد و انجام دهندگان اعمال بی نتیجه نشانه جهل و نابخردی است .

إنکم قوم تجهلون. إن هؤلاء متبر ما هم فیه

جمله <إن هؤلاء> به منزله تعلیلی برای <إنکم قوم تجهلون> است. یعنی شما به این دلیل مردمی نابخرد هستید که خواهان پیروی از آیین فاسد می باشید.

182- تقلید در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 53 - 3

3- تقلید کورکورانه و پیروی بی دلیل از اجداد و نیاکان در مبانی دینی و اصول اعتقادی ، امری ناپسند و محکوم است .

قالوا وجدنا ءاباءنا لها ع-بدین

آیه شریفه - به قرینه آیه بعد - که حضرت ابراهیم(ع) قومش را به دلیل بت پرستی، مردمی گمراه خواند - در مقام محکوم کردن و ردّ تقلید از نیاکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 69 - 1،2،3

1 - تقلید از پدران و اجداد در عقاید دینی باطل و مبانی فکری غلط ، از ویژگی های دوزخیان ستمگر

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

مفسران برآنند که در این جا ظاهر آیه شریفه (کافران پداران شان را گمراه یافتند) مراد نیست; بلکه این خداوند است که آنان را گمراه خوانده است و کافران تنها پدران خود را بر آیینی یافتند و بی تأمل و اندیشه از آنان تقلید کردند. مفاد این آیه، مانند مفاد آیه 23 سوره زخرف است که می فرماید: <إنّا وجدنا ءاباءنا علی امّه و إنّا علی ءاثارهم مقتدون>.

2 - تقلید دوزخیان ستمگر از پدران خود در عقاید دینی و مبانی فکری ، تقلیدی کورکورانه بود .

ص: 84

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

3 - تقلید کورکورانه دوزخیان ستمگر در عقاید دینی و مبانی فکری از پدران خود ، موجب دوزخی شدن آنان گردید .

ثمّ إنّ مرجعهم لإلی الجحیم . إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <إنهم ألفوا. ..> تعلیل برای جملات پیشین (عذاب شدن و دوزخی گشتن کافران) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 74 - 3

3 - دوری از تقلید کورکورانه و تعصب آمیز از پدران و پیشینیان در عقاید ، جهان بینی و رفتار ها ، از ویژگی های بندگان مخلص خدا

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 12

12 - اقتدا به آثار پیشینیان در زمینه مسائل اعتقادی ، شیوه ای غلط و ناکارآمد

و کذلک ما أرسلنا . .. و إنّا علی ءاث-رهم مقتدون

183- تقوا در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 7

7 - لزوم تقواپیشگی اهل ایمان در سه بعد رفتاری ، اعتقادی و اخلاقی

إذا ما اتقوا و ءامنوا و عملوا الصلحت ثم اتقوا و ءامنوا ثم اتقوا و احسنوا

با توجه به تکرار <اتقوا> به همراه هر یک از جملات <عملوا الصلحت> (بعد رفتاری) و <ءامنوا> (بعد اعتقادی) و <احسنوا> (بعد اخلاقی)، می توان گفت مراد از <اتقوا> در هر فراز، فرمان به تقوایی مناسب با سایر جملات آن فراز است.

184- تقویت بنیه عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 110 - 4

4 - مسلمانان صدر اسلام ، موظف به تقویت بنیه اعتقادی و اقتصادی خویش با برپا کردن نماز و پرداخت زکات ( برای مهیّا شدن زمینه های جهاد و مبارزه )

حتی یأتی اللّه بأمره . .. و أقیموا الصلوه و ءاتوا الزکوه

ص: 85

185- تقویت عقیده مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 3

3- مشرکان مکه ، درصدد تقویت پایگاه عقیدتی خویش با استناد به ریشه تاریخی داشتن آن

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا

ذکر <و لا ءاباؤنا> در کلام مشرکان در حالی که بحثی از آنها در میان نبوده است، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

186- تناقض در عقیده یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 6

6 - گفتار یهود زمان پیامبر(ص) مبنی بر نازل نشدن وحی بر بشر، در تناقض با عقیده آنان در مورد نبوت موسی(ع) و نزول وحی بر آن حضرت بود.

إذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شیء قل من أنزل الکتب الذی جاء به موسی

187- تنفر از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 3

3- عقیده حق ، دلپذیر و مطابق طبع آدمی بوده و عقیده باطل منفور است .

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه . .. و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه

<طیب> درلغت به چیزی معنا شده است که مطابق طبع و میل آدمی می باشد و <خبث> چیزی است که مورد کراهت و نفرت می باشد. برداشت فوق، با توجه به معنای یاد شده، بنابر احتمالی است که مراد از <کلمه طیبه> عقیده حق و <کلمه خبیث> عقیده باطل باشد.

188- تنوع عقیده جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 11 - 5

5 - جن پیش از نزول قرآن ، دارای مسلک ها و عقاید گوناگون

کنّا طرائق قددًا

<طرائق> (جمع <طریقه>) به معنای راه و <قِدَد> (جمع <قِد>) به معنای بریده شده است.

ص: 86

189- توجیه عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 6

6- مشرکان با استدلال مغالطه آمیز ، درصدد بودند تا اعمال و عقاید شرک آلود خود را توجیه کنند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء

در حالی که خداوند به طور تشریعی از مشرکان خواستار اصلاح عقیده خود و گزینش توحید شده است، آنان برای نفی این خواسته، آن را با اراده تکوینی در هم می آمیزند تا از خود رفع تکلیف کنند.

190- ثبت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 11

11 - گفته ها و باور های انسان ، مورد ثبت و ضبط قرار می گیرد .

ستکتب شه-دتهم

191- حسابرسی اخروی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 7 - 1

1 - خداوند در قیامت رفتار و عقاید آدمیان را به گونه ای دقیق و عالمانه برای آنان بیان خواهد کرد.

فلنقصن علیهم بعلم و ما کنا غائبین

حرف <باء> به معنای مصاحبت و ملابست است; یعنی: <فلنقصن علیهم مصاحبین و متلبسین بعلم. و نکره بودن <علم> دلالت بر عظمت آن علم دارد که از آن به <دقیق بودن> تعبیر شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 62 - 6

6 - انسان ، مسؤول اندیشه ها و گرایش های خویش و مورد بازخواست از سوی خداوند در قیامت

و یوم ینادیهم فیقول أین شرکاءی الذین کنتم تزعمون

192- حسابرسی از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 64 - 12

12 - انسان ، نسبت به عقاید و باور های بنیادین خود ، مورد بازخواست خدا قرار خواهد گرفت .

قل هاتوا بره-نکم

ص: 87

از این که خداوند، پیامبر(ص) را مأمور ساخت که از مشرکان، دلیل بطلبد، استفاده می شود که اصولاً خداوند انسان را در برابر عقایدش بازخواست می کند و در برابر هر عقیده اصولی از او دلیل می طلبد.

193- حسابرسی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 117 - 5

5 - اعمال و باور های مشرکان ، دارای کیفر و حسابی معلوم و قطعی در نزد پروردگار

و من یدع مع اللّه . .. فإنّما حسابه عند ربّه

194- حسد به عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 109 - 8

8 - ایمان و عقاید دینی ، در گستره حسدورزی انسان

ودّ کثیر من أهل الکتب . .. حسداً من عند أنفسهم

195- حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 16

16- لزوم استوار سازی عقاید ، بر میزان حق و عدل و پرهیز از هرگونه گرایش به باطل

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

در آیه شریف و در گفتار اصحاب کهف، سخنی که متمایل به باطل و دور از حق باشد، محکوم و مردود شمرده شده است. این بیان، در حقیقت، برای گزینش عقاید ملاکی را ارائه کرده است.

196- حقانیت عقیده به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 9 - 7

7 - حاکمیت و مالکیت خداوند بر تمام هستی و علم مطلق او ، دلیل حقانیت عقیده مؤمنان به او است .

إلاّ أن یؤمنوا باللّه . .. الذی له ملک السم-وت و الأرض و اللّه علی کلّ شیء شهید

<سماوات و أرض>، کنایه از تمام هستی است و <الذی . ..> وصف دیگری برای خداوند است و به علت ایمان مؤمنان اشاره دارد. تصریح به کلمه <اللّه> و نیاوردن ضمیر (در آخرین جمله آیه)، هر چند که نشانگر استقلال این جمله از ماقبل و نظر

ص: 88

داشتن آن به کار هر دو گروه است - نه خصوص مؤمنان - ولی علت ایمان مؤمنان را نیز کامل می سازد.

197- خویشاوندی و عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 26 - 8

8 - روابط قومی و خویشاوندی ، نباید بر گرایش های اعتقادی انسان اثر بگذارد .

و إذ قال إبرهیم لأبیه و قومه إنّنی براء ممّا تعبدون

طرح داستان ابراهیم(ع) در راستای تأثیرناپذیری از عقاید و باورهای باطل قومی، صورت گرفته است.

198- درخواست تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 7

7- یوسف ( ع ) از هم بندان خویش خواست تا با مقایسه و سنجش عقیده توحیدی با عقیده به خدایان متعدد ، عقیده درست را برگزینند .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

199- درخواست تغییر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 8 - 3

3 - سازش و دست برداشتن از مواضع عقیدتی ، درخواست کافران تکذیب گر از پیامبر ( ص ) بود .

فلاتطع المکذّبین

آیه بعد، قرینه است که مورد اطاعت، سازش بر سر مواضع عقیدتی است.

200- دلایل حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 54 - 4

4- فراوانی پیروان و سابقه تاریخی یک اندیشه ، دلیل حقانیت آن نیست .

قالوا وجدنا ءاباءنا . .. أنتم و ءاباؤکم فی ضل-ل مبین

برداشت یاد شده از آن جا به دست می آید که مردم بت پرست در پاسخ به اعتراض حضرت ابراهیم(ع)، مسأله سابقه تاریخی اندیشه بت پرستی و فزونی پیروان اندیشه شرک را مطرح کردند; ولی حضرت ابراهیم(ع) با گمراه خواندن آنان و اجدادشان

ص: 89

چنین استدلالی را مردود دانست.

201- دلایل صحت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 36 - 8

8 - پیشینه نداشتن یک تفکر و عقیده ، نشانه نادرستی آن نیست ; بلکه درستی ونادرستی هر تفکر و عقیده ای ، بسته به وجود و یا نبود برهان برای آن است .

فلمّا جاءهم موسی ب-ئای-تنا بیّن-ت قالوا . .. و ما سمعنا به-ذا فی ءابائنا الأوّلی

برداشت یاد شده از آن جا است که حضرت موسی(ع)، فرعونیان را با دلایل و برهان های گوناگون به سوی خدا فراخواند; ولی آنان به جای توجه به آن دلایل و براهین، این دعوت را به صرف پیشینه نداشتن رد کردند و خداوند این عمل را به شدت محکوم نمود.

202- ذکر حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 7 - 4

4 - توجّه به حقانیت مواضع عقیدتی خویش ، موجب تقویت روح صبر و بردباری در مسیر عقیده و دفاع از آن

فاصبر . .. إنّهم یرونه بعیدًا . و نریه قریبًا

از یادآوری مسأله حقانیت معاد برای پیامبر(ص) - پس از توصیه به ایشان مبنی بر صبر و مقاومت در انجام رسالت - مطلب یاد شده، استفاده می شود.

203- رابطه اخلاق با عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 36 - 5

5- میان اخلاق و عقاید انسان ، نوعی همگونی و رابطه وجود دارد .

أنا أکثر منک مالاً . .. و ما أظنّ الساعه قائمه

تعبیر <أنا أکثر. ..> نشان دهنده روحیه خودبرتربینی و استکبار است. تعبیر <و ما أظنّ الساعه...> نشان دهنده بینش و عقیده ای است که از آن روحیّه، ناشی شده است.

204- رد تحمیل عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 90

15 - سبأ - 34 - 25 - 7

7 - پیامبر ( ص ) در صدد تحمیل عقیده خود به دیگران نبود ; بلکه در صدد القای آن از راه تصحیح اندیشه بود .

قل من یرزقکم . .. قل اللّه

205- رد عقیده مکذبان معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 4 - 1

1 - رد پندار منکران معاد ( پندار عدم توانایی خدا بر گردآوری استخوان های مردگان و احیای مجدد آنها ) از سوی خداوند

أیحسب الإنس-ن . .. بلی ق-درین

206- روش ابطال عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 76 - 4،5

4 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن مجاز است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

5 - اظهار همراهی با عقیده ای باطل و سپس پرداختن به ابطال آن، روشی در تبلیغ و تربیت است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

با توجه به مجموعه آیات همین سوره، روشن است که ابراهیم(ع) برای احتجاج و ابطال پندارهای قوم خویش به اظهار ستاره پرستی و . .. پرداخت. از همین جا برمی آید که چنین کاری مجاز بود و شیوه ای در تبلیغ می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 2،5

2 - ابراهیم(ع) در مقام مجادله با تظاهر به ماه پرستی به ابطال آن پرداخت.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی فلما أفل

5 - تظاهر به عقیده ای باطل، برای رد آن مجاز است.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 2

2 - ابراهیم(ع) در مقام مجادله و برای ابطال عقاید شرک آمیز قوم خویش تظاهر به خورشیدپرستی کرد.

فلما رءا الشمس بازغه قال هذا ربی

ص: 91

207- روش برخورد با عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 56 - 12

12- جدال به باطل و استهزا و تمسخر ، از روش های ناپسند در برخورد با مسائل فکری و عقیدتی است .

و یج-دل الذین کفروا بالب-طل لیدحضوا به الحقّ واتخذوا ءای-تی و ما أُنذروا هزوًا

208- روش تشخیص عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 12

209- روش تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 149 - 7

7 - لزوم ارائه دلیل و برهان برای هدایت و تصحیح اندیشه دیگران

قل فلله الحجه البلغه فلو شاء لهدیکم أجمعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 6

6- بازخواستن و زیر سؤال بردن اندیشه و عقیده باطل ، روشی در هدایت و بیان عقیده و اندیشه درست .

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض هم ینشرون

برداشت یاد شده از جمله استفهامیه <هم ینشرون> استفاده می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 70 - 3

3 - ایجاد سؤال در مردم نسبت به باور های آنان ، روش ابراهیم ( ع ) در یاد کرد بطلان عقاید ایشان

إذ قال لأبیه و قومه ما تعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 72 - 4

4 - ایجاد سؤال در مردم نسبت به باور های آنان ، روش ابراهیم ( ع ) در تذکر دادن و باطل کردن عقاید ایشان

قال هل یسمعونکم إذ تدعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 60 - 12

ص: 92

12 - مطالعه در مظاهر طبیعت و نظام تکوین ، از راه های دستیابی به جهان بینی صحیح

أمّن خلق السم-وت و الأرض . .أءل-ه مع اللّه

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند برای رهنمون ساختن انسان به سوی توحید، زمینه های تکوینی و آیات آفاقی خود را به او یادآوری کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 43 - 1

1 - تلاوت آیه های روشن و متعدد خدا برای مشرکان ، جهت اصلاح عقاید آنان

و إذا تتلی علیهم ءای-تنا بیّن-ت

210- روش تضعیف عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 137 - 2

2 - تغییر موضع ، با اظهار ایمان و کفر مکرر ، توطئه اهل کتاب برای تضعیف عقاید مسلمانان

إنّ الذین ءامنوا ثم کفروا ثم ءامنوا ثم کفروا . .. و لالیهدیهم سبیلا

در شأن نزول آیه آمده است که گروهی از اهل کتاب، در حضور مسلمانان اظهار ایمان می کردند و برای القای شبهه در بین ایشان، دوباره کافر می شدند و کفر خویش را معلول نادرستی اسلام قلمداد می کردند تا از این طریق بذر تردید و شک را در دل مسلمانان بپاشند و بارور کنند.

211- روش رد عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 27 - 7

7 - رعایت تدریج در اثبات بطلان عقیده طرف مقابل ، شیوه ای قرآنی است .

قل من یرزقکم . .. و إنّا أو إیّاکم لعلی هدًی أو فی ضل-ل مبین . قل لاتسئلون ... ق

212- روش مبارزه با عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 6

6- محدود کردن آزادی انسان ها و فروپاشاندن عقاید و رسوم آنان ، باید متکی به دلیل و برهانی روشن باشد .

أصلوتک تأمرک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 93

15 - صافات - 37 - 96 - 5،6

5 - شکستن ابّهت و تقدس عقاید باطل و خرافی ، نخستین گام در مبارزه با آن عقاید

فقال ألا تأکلون . .. فراغ علیهم ضربًا بالیمین ... و اللّه خلقکم و ما تعملون

6 - لزوم همراه کردن منطق و دلیل ، با مبارزه عملی برای نابودی عقاید باطل و خرافی

فراغ علیهم ضربًا بالیمین . .. قال أتعبدون

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که ابراهیم(ع) به دو نوع مبارزه علیه شرک دست زد: 1- شکستن بت ها، 2- گفتوگوی خردبرانگیز با مشرکان درباره آیین شرک.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 7

7 - زیر سؤال بردن عقاید باطل و ضد منطق ، روش قرآن و پیامبر ( ص ) در مبارزه با آنها

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون . .. أم لکم سلط-ن مبین . فأتوا بکت-بکم إن کن

213- رهبران دینی و عقیده مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 9

9 - انعطاف رهبری الهی ، در برابر برخی آرا و نظریات مردم

لو یطیعکم فی کثیر من الأمر لعنتّم

تعبیر <فی کثیر> نشان می دهد که در بعضی از موارد، پذیرش نظر و خواست مردم منفی نیست.

214- زمینه افشای عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 31 - 11

11- اعمال ، بازگو گننده سرّ درون و باور های راسخ انسان *

و نبلوا أخبارکم

کلمه <أخبار> می تواند به معنای اعمال باشد; از آن جهت که عمل، خبر از اسرار نهفته باطن انسان می دهد. از اطلاق خبر بر عمل به این عنوان، مطلب بالا استفاده می شود.

215- زمینه انحراف عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 18 - 7

7 - برخورداری خانواده از رفاه بسیار ، زمینه ساز انحراف عقیدتی - رفتاری فرزندان

ص: 94

و ل-کن متّعتهم و ءاباءهم حتّی نسوا الذکر

216- زمینه تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 15 - 10

10 - طرح سؤال و پرسش ، روشی برای برانگیختن اندیشه و تفکر ، در شناخت بهتر حقایق الهی و گزینش بهترین عقیده ها و رفتارها

قل أذلک خیر أم جنّه الخلد التی وعد المتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 69 - 3

3 - مطالعه تاریخ و سرگذشت جوامع بشری ، از زمینه های شناخت و کسب بینش درست

قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف کان ع-قبه المجرمین

دعوت به سیر و سیاحت در زمین (سیروا فی الأرض) و نگرش عمیق در احوال و آثار پیشینیان (فانظروا. ..) بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 16 - 10

10- اصلاح اندیشه و اعتقاد ، نیازمند اصلاح نفس *

بل هم فی لبس من خلق جدید . .. و نعلم ما توسوس به نفسه

این آیات، در مقام اصلاح اندیشه منکران معاد است. خداوند، در پایان ادله عقلی بر امکان معاد مسأله وسوسه های نفسانی را مطرح کرده است. این می تواند از آن جهت باشد که منکران معاد، برای اصلاح عقیده، همواره گمان نکنند که مشکلشان عقلی و برهانی است; زیرا چه بسا عقیده نادرست، تکیه بر وسوسه های نفس داشته باشد که در این صورت، اصلاح عقیده نیازمند اصلاح نفس خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 8 - 4

4 - کتاب موزون طبیعت ، راهنمای انسان در صحنه عقیده و عمل *

و وضع المیزان . ألاّتطغوا فی المیزان

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند، برای رهنمون ساختن انسان ها به عقیده توحیدی، نظام داری و قانون مندی خورشید، ماه و. .. را به آنان یادآور شده است. هم چنین حاکمیت <میزان> بر هستی را، درسی برای پایبندی عملی آنها به موازین قرار داده است.

ص: 95

217- زمینه سستی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 9

9 - تلاش برخی از اهل کتاب ، در ایجاد تزلزل اعتقادی در بین مسلمانان

و الذین یحاجّون فی اللّه

بنابراین که مراد از <الذین. ..> اهل کتاب و مقصود از <فی اللّه> دین خدا (اسلام) باشد، به دست می آید که برخی از اهل کتاب با ایجاد شبهه در باور مسلمانان، سعی در متزلزل ساختن اعتقاد آنان داشتند.

218- زمینه عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 10

10- روی آوردن به عقاید بی اساس و دور از حقیقت و واقعیت ، پی آمد اتّکا به روش های غیرعالمانه است .

ما لهم به من علم و لا لأبائهم . .. إن یقولون إلاّ کذبًا

کلمه <لأبائهم> اشاره به این معنا دارد که تقلید از کسانی که عقیده شان از سوی علم و دانش نیست، یک روش غلط و ناروا در رسیدن به عقاید دینی است و ذیل آیه، پی آمد آن را، عقیده ای سخیف و دور از حقیقت، بیان کرده است. از این، می توان نتیجه گرفت که روش های غیرعالمانه، خطر دور شدن از حقیقت و واقعیت را در پی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 8

8 - تأثیر تبلیغات منحرفانه در آسیب زدن به آیین درست و جای گزین کردن اعتقاد باطل به جای آن

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا . .. تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أنداد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 6

6 - کسانی که خداوند را ناظر بر نیت ها نمی دانند و گشاده دستی های خود را به رخ دیگران می کشند ، گرفتار پنداری موهوم و ناروایند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

در برداشت یاد شده، گوینده <أهلکت مالاً لبداً> کسی فرض شده که بذل و بخشش های فراوانی داشته ولی در آنها نیت خالصانه نداشته است. این آیه بخششهای او را فاقد ارزش معرفی کرده است.

219- زمینه عقیده به آخرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 45 - 4

4 - عقیده به وجود خدای یکتا ، مستلزم عقیده به وجود جهان آخرت است .

ص: 96

و إذا ذکر اللّه وحده اشمأزّت قلوب الذین لایؤمنون بالأخره

از این که خداوند می فرماید: کسانی که ایمان به آخرت ندارند، از یاد خدا به تنهایی، تنفر دارند; به دست می آید که این تنفر به خاطر ایمان نداشتن به آخرت است و اگر آنان ایمان می داشتند، چنین تنفری به آنها دست نمی داد. بنابراین میان ایمان به آخرت و ایمان خداوند یکتا، تلازم وجود دارد.

220- زمینه عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 174 - 3

3 - بازگشت مردم از شرک به توحید ، از اهداف تبیین آیات از سوی خداوند است .

نفصل الأیت و لعلهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 8

8 - اعتقاد به توحید و روی دل و جان به خدای یگانه کردن، مقتضای گرایش به حق و راه مستقیم است.

وجهت وجهی للذی . .. حنیفا و ما أنا من المشرکین

راغب در معنای حنیف می گوید: <حنف> تمایل به استقامت و دوری از گمراهی است. و چون <حنیفا> در آیه شریفه وصف برای فاعل <وجهت> است، تعلیلی برای مضمون <وجهت ... > محسوب می شود.

221- زمینه عقیده به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 4

4 - اعتقاد به یگانگی خالق ، مستلزم اعتقاد به یگانگی معبود و < ربّ >

یدعون من دونه . .. و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

مشرکان در ربوبیت الهی، قائل به شرک بودند و خداوند برای تبیین بطلان اعتقاد آنان، به ایشان یادآور شده که شما معتقد به یگانگی خالق هستید و پذیرش شرک در ربوبیت، با آن تناقض دارد.

222- زمینه عقیده به عزت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 74 - 3

3 - معرفت درست در باره خدا ، زمینه ساز اعتقاد به قدرت و عزّت مطلق و نامحدود او

ما قدروا اللّه حقّ قدره إنّ اللّه لقویّ عزیز

ص: 97

223- زمینه عقیده به قدرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 74 - 3

3 - معرفت درست در باره خدا ، زمینه ساز اعتقاد به قدرت و عزّت مطلق و نامحدود او

ما قدروا اللّه حقّ قدره إنّ اللّه لقویّ عزیز

224- سازش در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 56 - 1،2

1 - پرستش بتها و سازش در اصول اعتقادی، خواسته نابجای مشرکان صدر اسلام از پیامبر(ص)

قل لا أتبع أهواءکم قل إنی نهیت أن أعبد الذین تدعون من دون اللّه

2 - مسامحه و سازش در اصل اساسی توحید، روا و مجاز نیست.

قل إنی نهیت أن أعبد الذین تدعون من دون اللّه

در این گونه موارد پیامبر اکرم(ص) خصوصیتی ندارد.

225- سختی محافظت از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 56 - 7

7 - رهایی از آثار سوء هم نشینی با کافران و بدکاران و حفظ عقاید دینی با داشتن ارتباط با آنان ، امری مشکل ولی ممکن است .

قال تاللّه إن کدتّ لتردین

هم نشینی با کافران، انسان را تا آستانه هلاکت می برد; ولی در عین حال عده ای از مردم خود را از آثار هلاکت بار آن نجات می هند و در نتیجه تهشتی می شوند. از این مطلب می توان استفاده کرد که رهایی از مشکل هم نشینی با کافران و بدکاران هر چند مشکل است; ولی محال نیست و امری ممکن می باشد.

226- سرزنش اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 3

3- پافشاری بر عقاید باطل و فاقد مبانی علمی ، امری نکوهیده و مورد سرزنش خداوند

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

ص: 98

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 3

3 - جدل و پافشاری بر عقاید باطل و فاقد مبانی علمی ، امری است نکوهیده در پیشگاه خداوند .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

227- سرزنش عقیده به خرافات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 50 - 21

21 - نیندیشیدن درباره محدوده قدرت و وظایف پیامبران و خرافه گویی درباره آنان، مورد نکوهش خداوند

قل لا أقول لکم عندی خزائن اللّه . .. أفلاتتفکرون

228- سرزنش عقیده به رازقیت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 7

7- سهیم دانستن معبود های باطل در روزی دهی ، مورد سرزنش خداوند

و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-هم تالله لتسئلنّ

229- سوء استفاده از عقیده قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 23 - 3

3 - سوء استفاده صاحبان زر و زور و تزویر ، از عقاید مذهبی مردم در عصر حضرت نوح ( ع )

و قالوا لاتذرنّ ءالهتکم و لاتذرنّ ودًّا . .. و نسرًا

توصیه مؤکد صاحبان زر و زور به مردمِ عادی، درباره حفظ عقاید مذهبی خود - با آن که خود آنان جز به مال و منال خویش نمی اندیشند - بیانگر حقیقت یاد شده است.

230- سوءاستفاده از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 26 - 10

10 - سوء استفاده فرعون ، از اعتقادات و احساسات مذهبی مردم

ص: 99

أقتل موسی . .. إنّی أخاف أن یبدّل دینکم

231- شرایط عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 36 - 2

2- عقاید و رفتار آدمی ، باید بر علم و آگاهی استوار باشد .

و لاتقف ما لیس لک به علم

232- شرک عقیده به تثلیث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 8

8 - اعتقاد به تثلیث علی رغم آگاهی به شرک آمیز بودن آن ، موجب عذاب دردناک در قیامت

ان لم ینتهوا عما یقولون لیمسن الذین کفروا منهم عذاب الیم

233- شگفتی عقیده به انوثت ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 4

4 - عقیده مشرکان به این که ملائکه از جنس زن هستند ، امری شگفت آور است .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که استفهام مقدر در جمله <أم خلقنا. ..>، از نوع استفهام انکاری و تعجبی است.

234- شگفتی عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 8

8- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، دارای تبعات و آثاری بزرگ ، شگفت آور و غیر قابل قبول

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . .. کبرت کلمه تخرج من أفوههم

عین الفعل مضموم در فعل ماضی <کبرت> نشانه دلالت آن بر تعجب است و روشن است که جمله <کبرت کلمه. ..> بزرگیِ به لحاظ خود سخن را نمی گوید، بلکه به جهت لوازم ناروای آن و یا فاصله ای است که با حقیقت دارد.

ص: 100

235- شگفتی عقیده به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 8

8 - برگزیدن معبود های گوناگون و فاقد هر گونه توانایی ، به جای خداوندِ توانای بی همتا و آفریننده عالم هستی ، عملی غیر منطقی و شگفت آور

الذی له ملک السم-وت و الأرض و لم یتّخذ ولدًا و لم یکن له شریک . .. و اتّخذوا من

236- صراحت در بیان عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 46 - 8

8 - پیامبر ( ص ) و مسلمانان ، در مجادله با اهل کتاب ، موظف اند که به صراحت ، اعتقادات توحیدی خود را مطرح کنند .

قولوا ءامنّا بالذی أُنزل إلینا و أُنزل إلیکم و إل-هنا و إل-هکم وحد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 65 - 5

5 - پیامبراسلام ( ص ) ، مأمور اعلام صریح مواضع عقیدتی خود به مردم

قل . .. ما من إل-ه إلاّ اللّه الوحد القهّار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 20 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور بیان علنی مواضع اعتقادی خویش برای همگان

قل

237- صراحت در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 108 - 4

4- پیامبر ( ص ) وظیفه دار اعلام صریح مواضع عقیدتی برنامه رسالت خویش

قل ه-ذه سبیلی أدعوا إلی الله . .. و ما أنا من المشرکین

برداشت فوق از کلمه <قل> استفاده شده است.

238- ظن در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 101

1 - بقره - 2 - 78 - 7،13

7 - پذیرش خیالات واهی به جای محتوای کتاب آسمانی و پایه قرار دادن حدس و گمان در تفکرات و معتقدات دینی ، از دلایل نابجا بودن انتظار ایمان از عوام یهود

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و منهم أمیون ... إن هم إلا یظنون

13 - بازداشتن مردم از حدس و گمان در رسیدن به حقایق دینی ، شرطی لازم برای ایجاد زمینه ایمان در آنان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. إن هم إلا یظنون

جمله <إن هم إلا یظنون> همانند جمله قبل، در صدد بیان علل و ریشه های ایمان نیاوردن یهود است. بنابراین رسای به این نکته است که تا مردم به حدس و گمان برای رسیدن به حقایق دینی اکتفا می کنند، انتظار ایمان از آنان نابجاست و بر داعیان است که آنان را از این روش باز دارند تا زمینه ایمان واقعی در آنان فراهم شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 16،17

16 - گمان در حیطه مسائل عقیدتی و بنیادی فاقد ارزش و اعتبار است.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

17 - سخن و ادعاهای مشرکان در مورد مشیت الهی و نتیجه گیری جبر از آن، جز گمان و دروغپردازی نیست.

سیقول الذین أشرکوا . .. إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 66 - 11

11 - پیروی از ظن و تخمین در امور اعتقادی ، مذموم و ممنوع است .

إن یتبعون إلا الظن و إن هم إلا یخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 6،8

6 - گمان های بی جا و ناروا نسبت به خداوند ، عامل هلاکت و خسران آدمی

ذلکم ظنّکم . .. بربّکم أردیکم فأصبحتم من الخ-سرین

8 - ظن و گمان در زمینه مسائل بنیادی و اعتقادی ، فاقد ارزش و اعتبار

ذلکم ظنّکم . .. بربّکم أردیکم فأصبحتم من الخ-سرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 20 - 8

8 - ظن و گمان در حوزه مسائل اعتقادی ، بی ارزش و بدون اعتبار است .

ما لهم بذلک من علم إن هم إلاّ یخرصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 11

11 - پیروی از گمان و پندار ، فاقد اعتبار و ارزش در زمینه اصول اعتقادی و معارف بنیادین

ص: 102

و ما لهم بذلک من علم إن هم إلاّ یظنّون

لحن آیه شریفه توبیخی است و خداوند مشرکان طبیعت گرا و منکر معاد را به خاطر پیروی از گمان، نکوهش کرده است.

239- عقیده آدم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 9

9 - آدم و حوا آمرزش خدا و رحمت وی را تنها عامل نجات خویش از زیانکاری دانستند.

و إن لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخسرین

240- عقیده آزر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 4

4 - اعتقاد پدر و قوم ابراهیم ( ع ) به پرستش خداوند در کنار پرستش بت ها و عناصر بی جان

براء ممّا تعبدون . إلاّ الذی فطرنی

برداشت یاد شده، براین پایه استوار است که <إلاّ> در استثنای متصل به کار رفته باشد.

241- عقیده ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 80 - 13

13 - ابراهیم(ع) ترس مفروض از پدیده های جهان را به خواست و مشیت خداوند دانست، نه تأثیر مستقل پدیده ها و ربوبیت آنها

و لا أخاف ما تشرکون به إلا أن یشاء ربی شیئا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 56 - 1

1- در پی توصیه ملائکه به ابراهیم ( ع ) برای اجتناب از یأس ، او تنها گمراهان را مأیوس از رحمت خداوند خواند .

فلاتکن من الق-نطین . قال و من یقنط من رحمه ربّه إلاّ الضالّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 123 - 8

8- داشتن اندیشه و آیین درست و بی انحراف ( توحیدی ) ، ویژگی اصلی و برجسته حضرت ابراهیم ( ع ) بود .

ملّه إبرهیم حنیفًا و ما کان من المشرکین

ص: 103

از اینکه خداوند از میان اوصاف چهارگانه ای که برای ابراهیم(ع) در آیات پیش بیان داشت، وصف <حنیف> را ملاک پیروی پیامبر(ص) از ایشان قرار داد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 46 - 2

2- آزر ، پیش از دعوت شدن به توحید از سوی ابراهیم ( ع ) ، از عقاید توحید آن حضرت بی خبر بود .

قال أراغب أنت عن ءالهتی

اظهار شگفتی و ناباوری آزر از عقاید توحیدی ابراهیم(ع)، دال براین است که تا پیش از آن آزر او را در عقاید، همراه خود می دیده و به همین خاطر است که پس از اظهارات حضرت ابراهیم(ع)، وی دچار شگفتی و ناباوری می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 12

12- ابراهیم ( ع ) ، خداوند را مربی و پرورش دهنده خود می دانست و به ربوبیت او دل بسته بود .

سأستغفر لک ربّی . .. و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

تکرار <ربّی> در کلام حضرت ابراهیم، گویای نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 26 - 6

6 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، خود را مورد توجه ویژه پروردگار می دانست .

إنّی مهاجر إلی ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 7

7 - اعتقاد راسخ حضرت ابراهیم ( ع ) ، به برخوردار شدن از هدایت الهی در پرتو برائت از شرک و بت پرستی

إنّنی براء ممّا تعبدون . .. فإنّه سیهدین

242- عقیده ابلیس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 12 - 10

10 - ابلیس معتقد به خداوند و خالقیت او

خلقتنی من نار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 14 - 4

4 - ابلیس، معتقد به حاکمیت مشیت الهی بر مرگ و حیات خویش

ص: 104

أنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 16 - 5،7

5 - ابلیس، معترف و معتقد به مستقیم بودن صراط الهی

لأقعدن لهم صرطک المستقیم

7 - ابلیس، گمراهی خویش را از ناحیه خداوند می پنداشت.

فبما أغویتنی لأقعدن لهم صرطک المستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 36 - 4

4- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 2

2- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 62 - 5،10

5- اعتقاد ابلیس به برتری خود بر آدم ( ع ) *

ه-ذا الذی کرّمت علیّ

10- ابلیس ، خود را مقهور اراده خداوند دانسته و کار خویش را منوط به اذن او می دانست .

لئن أخّرتن . .. لأحتنکنّ ذریّته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 3،4

3 - ابلیس ، معتقد به حاکمیت مشیت خداوند بر مرگ و حیات

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

4 - ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 82 - 5

5 - ابلیس ، معتقد و معترف به عزت و قدرت پروردگار

فبعزّتک

ص: 105

243- عقیده ارزشمند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 76 - 2

2 - سابقه دار بودن یک باور ، در صورت متکی نبودن به عقل و برهان ، فاقد ارزش و اعتبار است .

أفرءیتم . .. أنتم و ءاباؤکم الأقدمون

برداشت یاد شده از آن جا است که قوم ابراهیم، بت پرستی را میراث نیاکان خود می دانستند، ولی آن حضرت ایشان را به تعقل و اندیشه دعوت نمود و تقلید صرف از نیاکان را مردود اعلام کرد.

244- عقیده استهزاگران محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 96 - 1

1- استهزاگران پیامبر ( ص ) ، مردمی مشرک و معتقد به معبود دیگری جز الله

المستهزءین. الذین یجعلون مع الله إل-هًا ءاخر

245- عقیده اشراف قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 37 - 2

2 - انکار صریح معاد ، از سوی اشراف و سران جامعه پس از نوح

إن هی إلاّ حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین

246- عقیده اشراف قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 37 - 2

2 - انکار صریح معاد ، از سوی اشراف و سران جامعه پس از نوح

إن هی إلاّ حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین

ص: 106

247- عقیده اشراف قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 4

4 - اشراف قوم نوح به دلیل نامعقول شمردن پیامبری برای فردی از بشر ، رسالت وی را انکار کردند .

إنا لنریک فی ضلل مبین . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

248- عقیده اشراف مدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 90 - 3،4،7

3 - اشراف کفرپیشه مدین با یاد کردن سوگند ، پذیرش رسالت شعیب و پیروی از دستورات او را ، امری زیان آور معرفی می کردند .

لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

4 - گرایش به توحید و رعایت عدل در خرید و فروش و امور اقتصادی ، مایه خسارت در دیدگاه اشراف کفرپیشه قوم مدین

لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

برداشت فوق با توجه به آیه 85، که بیانگر پیامهای شعیب است، به دست می آید.

7 - اشراف کفرپیشه مدین با تأکید بر خسارتبار بودن همراهی شعیب ( ع ) ، در تلاش برای بازداشتن مؤمنان از متابعت او و خارج شدن از شهر مدین

و قال الملأ . .. لئن اتبعتم شعیباً إنکم إذاً لخسرون

249- عقیده اشراف مصر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

250- عقیده اشراف مصرباستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

ص: 107

251- عقیده اصحاب اعراف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 2 - 11

11 - < عن زراره عن أبی جعفر ( ع ) قال : قلت له . . . قد قال اللّه عزّوجلّ : < هو الذی خلقکم فمنکم کافر و منکم مؤمن > لا واللّه لایکون أحَدٌ من الناس لیس بمؤمن و لا کافر . قال : فقال أبوجعفر ( ع ) : . . .ما تقول فی أصحاب الأعراف ؟ . . . واللّه ما هم بمؤمنین و لا کافرین . . . ;

از زراره روایت شده که گفت: به امام باقر(ع) گفتم . .. خدای عزّوجلّ فرمود: <هو الذی خلقکم فمنکم کافر و منکم مؤمن>، به خدا سوگند احدی از مردم نیست که نه مؤمن باشد و نه کافر...! پس امام باقر(ع) فرمود: ... درباره اصحاب اعراف چه می گویی؟... به خدا سوگند آنان نه مؤمن اند و نه کافر...>.

252- عقیده اصحاب الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 29 - 3

3 - باغداران یمنی ، گروهی خداپرست و معتقد به ربوبیت الهی بودند .

قالوا سبح-ن ربّنا

253- عقیده اصحاب ایکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 176 - 4

4 - اصحاب ایکه ، منکر حقیقتی به نام رسالت

کذّب أصح-ب ل-یکه المرسلین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که نسبت دادن تکذیب همه رسولان به اصحاب ایکه، از آن جهت باشد که آنان اصولاً حقیقتی به عنوان <رسالت> را قبول نداشتند و این امر به منزله انکار همه رسولان است.

254- عقیده اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 8

8- شناخت توحیدی اصحاب کهف ، شناختی عمیق و استوار بر دلایلی قطعی و روشن

اتّخذوا من دونه ءالهه لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

از این که اصحاب کهف، مردم خود را به خاطر سطحی نگری و بی منطقی سرزنش کرده اند، استفاده می شود که آنان، عقاید خویش را براساس برهان استوار کرده بودند.

ص: 108

255- عقیده اقوام کافر پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 101 - 9

9 - امت های کفرپیشه و تکذیب کننده انبیا در تاریخ گذشته ، اهل ایمان و گرایش به معارف دین نبودند .

فما کانوا لیؤمنوا بما کذبوا من قبل

<ما> در <ما کانوا> برای نفی و <لام> در <لیؤمنوا> لام جحود و تقویت کننده نفی است. بنابراین جمله <فما کانوا> با تأکید فراوان گرایش امتهای گذشته را به ایمان نفی می کند و آنها را اهل باور به دین نمی داند.

256- عقیده اکثریت یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 100 - 10

10 - اکثر یهودیانی که به عهد های الهی وفا نکردند ، به آن عهد و پیمان ها ، ایمان و اعتقاد نداشتند .

کلما عهدوا عهداً نبذه فریق منهم بل اکثرهم لایؤمنون

این برداشت بدان احتمال است که متعلق <یؤمنون> عهدها و پیمانها باشد; یعنی، اکثر عهدشکنان، آن عهد و پیمانها را به قلب و دل خویش نپذیرفته بودند اگر چه تظاهر به پذیرش آن می کردند. گفتنی است که در برداشت فوق ضمیر در <أکثرهم> به <فریق> برگردانده شده است.

257- عقیده انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 285 - 10

10 - وحدت عقیدتی و آرمانی همه انبیای الهی از دیدگاه مؤمنان

و المؤمنون کل امن باللّه . .. و کتبه و رسله لا نفرّق بین احد من رسله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 11

11 - پیامبران الهی منزه از دعوت به پرستش خود و خدا خواندن خویش

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 38 - 16

16- اعتقاد ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب و یوسف ( ع ) و دیگر پیامبران به توحید و مصونیتشان از هرگونه شرکورزی ، تفضّلی از ناحیه خدا بر آنان بود .

ص: 109

ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء ذلک من فضل الله علینا

258- عقیده انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 3

3- عقیده به ربوبیت خداوند دارای جایگاهی ویژه در میان اعتقادات دینی

مثل الذین کفروا بربّهم

ذکر ربوبیت خدا از میان سایر متعلقات ایمان، دلالت بر اهمیت آن می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 41 - 8

8 - امکان تفاوت داشتن ظاهر و باطن انسان و ناهم خوانی باور درونی با رفتار ظاهری

یعبدون الجنّ أکثرهم بهم مؤمنون

خداوند متعال در مسأله عبادت، جن پرستی مشرکان را به صورت عام و مطلق ذکر کرده و در ایمان مشرکان به جنیان، اکثریت را مطرح ساخته است. احتمال دارد مطرح کردن ایمان اکثریت در کنار عبادت همه، به خاطر نکته بالا باشد. ملائکه نیز به لحاظ حقیقت یاد شده، چنین چیزی را ابراز کرده باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 7 - 6

6 - قیامت و رستاخیز ، از اصول اعتقادی مشترک میان انسان و جن

و أنّهم ظنّوا کما ظننتم أن لن یبعث اللّه أحدًا

259- عقیده انسان کامل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 19 - 14

14 - انسان کامل ، در بینش دین ، همپای عقیده صحیح و بایسته از اخلاق شایسته برخوردار است .

ی-بنیّ لاتشرک باللّه . .. و اقصد فی مشیک و اغضض من صوتک

با توجه به این که هر پدری - و از جمله لقمان - خواهان رساندن فرزند خود به بالاترین مراحل کمال است و برای این به فرزند خود رهنمودهایی ارائه می کند، مطلب بالا قابل استفاده است.

260- عقیده انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 110

9 - نحل - 16 - 93 - 3

3- یک دست نبودن همه انسان ها در عقیده و رفتار و وجود تفاوت میان آنان ، بر اساس خواست و تدبیر الهی است .

و لو شاء الله لجعلکم أُمّه وحده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 6 - 2

2 - در نگاه برخی از انسان ها ، گروهی از جن توانا بر حل مشکلات بشر و پناهگاهی امن در مواقع ترس و اضطراب

و أنّه کان رجال من الإنس یعوذون برجال من الجنّ

پناه بردن به کسی و جایی، در وقتی است که انسان با مشکلی سخت و مسائلی وحشتناک و اضطراب آور روبه رو شده باشد.

261- عقیده اهل انطاکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 15 - 7

7 - مردم انطاکیه ، به وجود خدا و رحمانیت او معتقد بودند . *

و ما أنزل الرحم-ن من شیء

تصریح مردم انطاکیه به صفت رحمانیت خدا حاکی از اعتقاد آنان به این حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 18 - 2،4،5

2 - مردم انطاکیه ، به تأثیر سوء وجود برخی از افراد در سرنوشت انسان ها اعتقاد داشتند .

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

4 - رواج اعتقاد به فال و شگون در میان مردم انطاکیه

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

5 - جهان بینی و عقاید مردم انطاکیه ، متکی بر خرافات بود .

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

تردیدی نیست که عقیده به فال، عقیده ای خرافی است و اعتقاد مردمِ انطاکیه به آن تا مرز سنگسار و شکنجه کردن پیامبران الهی، گویای حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 23 - 5،6،7،8،9

5 - شرک و نیز اعتقاد به معبود های متعدد ، از ویژگی های مردم انطاکیه بود .

ءأتّخذ من دونه ءالهه إن یردن الرحم-ن بضرّ. .. لاینقذون

6 - مردم انطاکیه ، معتقد به شفاعت کردن معبودهایشان به پیشگاه خداوند

ءالهه . .. لاتغن عنّی شف-عتهم شیئًا

7 - معبود ها ، دارای منزلت و مقام در پیشگاه خداوند ، در نظر مردم انطاکیه

ص: 111

ءالهه . .. لاتغن عنّی شف-عتهم شیئًا

8 - معبود ها ، برخوردار از توانایی برای نجات دادن از گرفتاری و رنج در نظر مردم انطاکیه

ءالهه إن یردن الرحم-ن بضرّ لاتغن عنّی . .. و لاینقذون

9 - مردم انطاکیه ، به وجود خدا و رحمانیت او معتقد بودند . *

إن یردن الرحم-ن بضرّ

تصریح به صفت رحمانیت خدا از سوی مؤمن انطاکیه، می تواند حاکی از عقیده مردم آن دیار به این حقیقت باشد; زیرا اگر آنان بر این باور نبودند، استدلال به توانایی خداوند رحمان بر ضرر و گزند رساندن به انسان ها - به گونه ای که حتّی معبودها از دفع آن ناتوان باشند - بی معنا و غیر کافی بود.

262- عقیده اهل بابل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 4

4 - مردم سرزمین ابراهیم (بابل) خورشید را در تدبیر امور خویش مؤثر می دانستند.

فلما رءا الشمس بازغه قال هذا ربی هذا أکبر

263- عقیده اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 1

1 - اهل کتاب ( یهود و نصارا ) ، تنها خویشتن را سزاوار بهشت دانسته و دیگران را از آن ، محروم می پندارند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً أو نصری

ضمیر در <قالوا> به <اهل الکتاب> (در آیه 109) باز می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 16

16 - عالمان اهل کتاب ، بیان محتوای کتب آسمانی را به زیان دنیای خود می انگاشتند .

و اذ اخذ اللّه میثاق . .. لتبیّننّه ... و اشتروا به ثمناً قلیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 188 - 10

10 - واهی بودن پندار نجات عالمان اهل کتاب از عذاب الهی ، با وجود عملکرد ناشایست آنان ( کتمان حقایق و . . . )

لا تحسبنّ الّذین . .. بمفازه من العذاب

کلمه <مفازه>، مصدر میمی و به معنای خلاص و نجات یافتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 112

3 - نساء - 4 - 50 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، موظف به شناخت و ارزیابی عقاید و اعمال اهل کتاب

الم تر . .. انظر کیف یفترون علی اللّه الکذب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 51 - 9

9 - برخی از اهل کتاب ، مشرکان مکّه را هدایت یافته تر از مسلمانان قلمداد می کردند .

و یقولون للّذین کفروا هؤلاء اهدی من الّذین امنوا سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 68 - 1،5

1 - اهل کتاب مدعی داشتن شخصیت دینی و اعتقادات صحیح مذهبی

یاهل الکتب لستم علی شیء حتّی تقیموا التوریه و الانجیل

به نظر می رسد مراد از <شیء> دین و آیین باشد ; بنابراین معنی جمله <لستم علی شیء> چنین است: ای اهل کتاب شما هیچ پایگاه دینی و مذهبی ندارید، و این رد پندار آنانی است که خویشتن را به صرف داشتن کتاب آسمانی مردمی اهل دین و آیین می پنداشتند.

5 - اهل کتاب به خاطر بی توجهی به کتاب آسمانی ، فاقد هرگونه پایگاه برای دفاع از عقاید و آرای دینی خویش

لستم علی شیء حتّی تقیموا التوریه و الانجیل

در برداشت فوق کلمه <حتی> به معنای <کی> تعلیلیه و کلمه <شیء> با توجه به حرف <علی> به معنای پایگاه گرفته شده است و مراد از آن - به قرینه حتی تقیموا التوریه و الانجیل - زیر بناهای فکری قابل اعتمادی است که بتوان به وسیله آن از عقاید و آرای دینی دفاع کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 1،2،10

1 - اعتقادات دینی اهل کتاب آمیخته با غلو ، گزافه گویی و اموری باطل

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم غیر الحق

<غلو> مصدر <لاتغلوا> به معنای خروج از حد اعتدال و گرایش به افراط است که از آن به گزافه گویی تعبیر می شود.

2 - پیامبر ( ص ) مأمور نهی اهل کتاب از غلو و گزافه گویی در آیین خویش

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم

ص: 113

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 1 - 4

4 - بهره گیری قرآن ، از باور های ارزشی و راستین اهل کتاب ، در گرایش دادن آنان به اسلام *

و الطّور

با توجه به این که کوه طور، در باور اهل کتاب (یهود و نصارا) محل نزول وحی و سرزمین مقدس بوده است و این باور از نظر قرآن به جا بوده است; با سوگند خوردن به آن، قلب اهل کتاب را مجذوب پیام قرآن می ساخته است.

264- عقیده اهل مدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 7

7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 87 - 4

4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا

أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 36 - 8

8 - مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .

ی-قوم اعبدوا اللّه

از دعوت حضرت شعیب(ع)، به عبادت خدا، استفاده می شود که اصل وجود خدا، برای مردم مدین، مسلّم و مُحرَز بوده است.

265- عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 48 - 11،12

11 - توهم وجود یارانی که آدمی را از عذاب قیامت نجات دهند و یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

ص: 114

واتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً . .. و لاهم ینصرون

12 - گناه کردن به خیال پذیرش شفاعت و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

واتقوا یوماً . .. ولا یقبل منها شفعه و لایؤخذ منها عدل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 77 - 4

4 - محدود پنداشتن علم خدا به امور آشکار و محسوس ، پنداری است باطل و معتقدان به آن سزاوار توبیخ و سرزنش هستند .

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 7

7 - توجه به باور ناردست یهود درباره ( عذاب نشدن یهود جز روزی چند ) ، موجب قطع امید از ایمان آوردن اینان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 94 - 13

13 - اهل بهشت دانستن فرد یا طایفه ای خاص بدون داشتن برهان ، باوری است باطل .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 96 - 7

7 - یهودیان خود نیز بر بی پایه بودن ادعایشان ( تقدیر بهشت برای آنان ) واقفند .

إن کانت لکم الدار الأخره . .. و لتجدنهم أحرص الناس

جمله های <لتجدنهم . ..> و <یود أحدهم ...> را می توان ناظر به ادعای یهود (إن کانت ... در آیه 94) دانست; یعنی، شما یهودیان از یکسو مدعی هستید که سرای آخرت از آن شماست و از سوی دیگر آرزوی ماندگار شدن در حیات دنیا را دارید، این نشان می دهد که خود شما نیز آن ادعا را باور ندارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 2،6،7

2 - یهودیان ، بهشت را مخصوص یهود و دیگران را از آن محروم می دانند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً

آیه 113، بیانگر آن است که هر یک از یهود و نصارا دیگری را اهل نجات نمی دانند. بنابراین به اصطلاح اهل ادب، در آیه مورد بحث <لفّ اجمالی> وجود دارد و حرف <أو> نیز برای تفصیل است; یعنی، جمله <قالوا لن ...> حاکی از دو جمله است: 1- قالت الیهود: < لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً>. 2- و قالت النصاری: < لن یدخل الجنه إلا من کان نصری>.

6 - محرومیت مسلمانان از بهشت از خیالات واهی و نادرست یهود و نصارا

ص: 115

تلک أمانیّهم

<أمانی> جمع امنیه و به معنای آرزوها، خیالات واهی و دروغهای یافته شده است.

7 - عقاید و باور های دینی یهود و نصارا ، آمیخته با خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

<تلک أمانیهم> حاکی از این است که: پندار یهود و نصارا بر محرومیت دیگران از بهشت، از خیالات و آرزوهای آنان است و این در حالی است که یهود و نصارا، آن پندار را یک عقیده و باور دینی می شمرند. بنابراین عقاید مذهبی و باورهای دینی یهود با آرزوها و خیالات آمیخته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 123 - 9،10

9 - توهم سودبخشی شفاعت از گنهکاران و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و لایقبل منها عدل و لاتنفعها شفعه

فعل <اتقوا> به قرینه آیات پیشین، خطاب به بنی اسرئیل است. این خطاب خود قرینه وجود چنین افکاری در بین آنان است.

10 - توهم وجود مدافعانی در قیامت که آدمی را از عذاب نجات دهند یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و اتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً ... و لاهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 134 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

تلک أمه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاوردهای پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار نادرست نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون : ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاورد پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار ناصواب نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

ص: 116

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 18

18 - مشرکان ، خدایان دروغین را دارای قدرت می پندارند .

و لو یری الذین ظلموا إذ یرون العذاب أن القوه للّه جمیعاً

طرح مسأله قدرت خداوند و انحصار آن به او برای کسانی که غیر خدا را همتای خدا می پندارند، بیانگر این است که: مشرکان به توهّم برخورداری معبودانشان از قدرت، آنها را همانند خداوند پنداشته و بر اساس آن به ایشان محبت میورزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 4

4 - پندار تحمل آتش دوزخ و بی باک بودن در برابر آن ، امری شگفت و نامعقول است .

فما أصبر هم علی النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 4

4 - تصور پیش نیامدن مشکلات در جامعه به صِرف ایمان آوردن ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لما یأتکم

چون وعده بهشت به مؤمنان حتمی است و لازمه ورود به بهشت، صبر در برابر مصائب و آزمایشهای الهی است، بنابراین ابتلاء به مصائب برای جامعه ایمانی قطعی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 245 - 11

11 - ایمان به < قبض > و < بسط > الهی ، نفی کننده پندار غلط کاهش مال در اثر قرض دادن و انفاق

و اللّه یقبض و یبصط

تذکر به <قبض> و <بسط> الهی پس از ذکر انفاق، بیانگر این معنی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 247 - 4

4 - پندار غلط بزرگان بنی اسرائیل بر سزاوار بودنشان از طالوت برای زمامداری

و نحن احقّ بالملک منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 7،8

7 - پندار نادرست رباخواران ، از همانندی بیع با ربا ، دلیل رباخواری آنان

ص: 117

الّذین یأکلون الرّبوا . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

بنابراینکه <ذلک> اشاره به <اکل ربا> باشد که از <یأکلون الرّبوا> به دست می آید.

8 - پندار و باور غلط رباخواران از همگونی بیع و ربا ، نشانه عدم تعادل شخصیّت آنان

الّذین یأکلون . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

کلمه <ذلک> علاوه بر اینکه اشاره به <اکل ربا> است، می تواند اشاره به تخبّط وجنون زدگی باشد، البته در این صورت جمله <ذلک بانّهم> تعلیل در مقام اثبات است که در این برداشت به نشانه تعبیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 1،2،4،8،9

1 - پایبندی به خرافات ، عقاید بی اساس و احساس امنیّت واهی ، عامل رویگردانی اهل کتاب از اسلام

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

2 - اعتقاد واهی برخی از اهل کتاب به اینکه چند روزی بیش در آتش دوزخ نخواهند بود .

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

4 - باور های دروغین و خرافی ، مایه فریب و گمراهی

قالوا لن تمسّنا النار . .. غرّهم فی دینهم

8 - گروهی از اهل کتاب ، قائل به وجود تبعیض در رستاخیز و کیفر های الهی بودند . *

لن تمسّنا النار الاّ ایاماً

زیرا نسبت به خودشان عذاب اندکی را باور داشتند، ولی نسبت به دیگران چنین پنداری را نداشتند; یعنی تبعیض در رستاخیز و کیفرهای آن.

9 - اعتقاد به مصونیّت از خلود در عذاب ، دروغی که اهل کتاب ، آن را ساخته و خود را فریب دادند .

و غرّهم فی دینهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 25 - 2،12

2 - باور های خودساخته انسان در زمینه تخفیف عذاب ، کیفر عادلانه خداوند را تغییر نمی دهد .

قالوا لن تمسّنا النار الاّ ایاماً . .. فکیف اذا جمعناهم

گر چه اهل کتاب می گفتند که: لن تمسّنا النار . .. ، ولی خداوند می فرماید این باور نادرست، مجازات آنان را تغییر نخواهد داد.

12 - پندار غلط برخی از اهل کتاب ، نسبت به محو اعمال ناشایست آنان در قیامت

لن تمسّنا النار . .. و وفّیت کل نفس ما کسبت

به نظر می رسد جمله <وفّیت کل . .. >، اشاره به علّت پنداری است که اهل کتاب داشتند: لن تمسّنا النار.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 62 - 2

2 - هر داستانی درباره پیامبران که منافی با توحید باشد ، ساختگی و باطل است .

انّ هذا لهو القصص الحق و ما من اله الا اللّه

نفی شرک که از جمله <و ما من اله الا اللّه> استفاده می شود، بیان علّتی برای دروغ بودن ادعاهای نصارا در مورد عیسی (ع)

ص: 118

است و ملاکی برای همه داستانهای مربوط به پیامبران خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 66 - 2،3

2 - احتجاج بحق یهود با نصارا ، درباره عدم الوهیّت عیسی ( ع ) و پسر خدا نبودن وی

حاججتم فیما لکم به علم

احتجاج یهود در موردی که علم داشتند، عبارت بود از عدم الوهیّت حضرت عیسی (ع) و . .. که این احتجاج، بحق بوده است.

3 - سرزنش اهل کتاب ( علمای یهود و نصارا ) به خاطر محاجّه و انتساب ناآگاهانه ابراهیم ( ع ) به یهودیّت و نصرانیّت

فلم تحاجّون فیما لیس لکم به علم

آنچه یهودیان و نصارا بدان علم نداشتند و درباره آن احتجاج می کردند، انتساب ابراهیم به یهودیت و نصرانیت بوده و لذا به خاطر آن، سرزنش شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 75 - 14

14 - اهل کتاب ، عقاید خودساخته شان را آگاهانه به خدا نسبت می دادند .

و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 76 - 1

1 - ردّ پندار اهل کتاب مبنی بر برتری آنان بر دیگران

ذلک بانّهم قالوا . .. بلی من اوفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 79 - 2،11

2 - نسبت ادعای معبودیّت پیامبران برای خود ، از بافته های تحریفگران کتب الهی

و انّ منهم لفریفاً یلون السنتهم بالکتاب لتحسبوه من الکتاب . .. ما کان لبشر ان یؤ

از ارتباط این آیه با آیه قبل استفاده می شود.

11 - اعتقادات شرک آمیز پیروان ادیان در مورد انبیای خویش ، بر خلاف تعلیمات آنهاست .

ما کان لبشر . .. ثم یقول ... کونوا ربّانیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 80 - 2،3،4

2 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ، ناسازگار با هدف پیامبران

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

3 - اعتقاد برخی از اهل کتاب ، به ربوبیّت فرشتگان و انبیا

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

آیه، ناظر به اعتقاد برخی از اهل کتاب است.

ص: 119

4 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ( غیر خدا ) ، کفر است .

و لا یأمرکم . .. ایأمرکم بالکفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 93 - 12،13

12 - تورات ، ناسخ حرمت برخی از خوردنی ها بر بنی اسرائیل

کل الطعام کان حلا لبنی اسرائیل الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزل التوری

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <حرّم> باشد; یعنی حرمتهای وضع شده برای بنی اسرائیل توسط یعقوب (ع)، تا قبل از نزول تورات بوده است.

13 - راه نداشتن نسخ در احکام شریعت ، پندار باطل یهود

الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزّل التوریه قل فاْتوا بالتوریه فاتلوها

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <کان حلا> باشد; یعنی برخی طعامها قبل از نزول تورات حلال بوده و تورات آن را حرام کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 1،2،5

1 - گمان دستیابی به سعادت اخروی و بهشت ، به صرف داشتن ایمان ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

2 - پندار غلط ورود به بهشت بدون جهاد و صبر ، در میان مسلمانان صدر اسلام

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

5 - بدون مجاهده و صبر ، نمی توان به بهشت دست یافت .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 2،3،13

2 - پندار باطل برخی از پیروان پیامبر اسلام ( ص ) نسبت به فناناپذیری آن حضرت

و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرّسل افاین مات او قتل

گویا تذکر خداوند به اینکه محمّد (ص)، سمتی جز پیامبری ندارد و پیامبرانی پیش از او بودند و از دنیا رفتند، در ردّ چنین پنداری باشد.

3 - پایان پذیری پیام رسولان الهی ، یا با مرگ و یا با شهادت ایشان ، پندار باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

13 - پندار غلط جاودانگی پیامبر ( ص ) ، موجب ارتداد و واپسگرایی برخی از مبارزان احد ، و انکار رسالت آن حضرت پس از شایعه قتل ایشان

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

مفسران در شأن نزول آیه گفته اند: آنگاه که خبر قتل پیامبر(ص) در بین مردم شایع شد، برخی از مسلمانان اظهار داشتند که اگر محمّد(ص) پیامبر بود، کشته نمی شد. (مجمع البیان، ذیل آیه.)

ص: 120

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 12

12 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، پنداری بدون برهان و دلیل

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 -

10،11،12،16،19،27،38

10 - پندار های جاهلی مسلمانانِ خودگزین و دنیاطلب احد ، نسبت به خداوند

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

11 - بینش جاهلی مسلمانان احد نسبت به خداوند ، برانگیزنده حسِّ خودگزینی و دنیاطلبی در وجود ایشان

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

به نظر می رسد جمله <یظنّون باللّه . .. >، به منزله علّتی باشد برای جمله <و طائفه قد اهمّتهم انفسهم>.

12 - بینش غلط و جاهلی نسبت به خداوند ، از عوامل خودگزینی و دنیاطلبی

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

16 - پندار اینکه خداوند نباید مسلمانان را مبتلا به شکست کند ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون هل لنا من الامر من شیء

19 - پندار حاکمیّت غیر خداوند ( شرک افعالی ) در تدبیر امور هستی ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه . .. قل انّ الامر کلّه للّه

<اِنّ الامر . .. > می رساند که گمان جاهلی، اعتقاد به تأثیر مستقل غیر خداوند در امور هستی است. و این خود نوعی از شرک است.

27 - پندار های جاهلانه نسبت به خداوند ، منشأ تردید در حقّانیّت اسلام و وعده های خدا و رسول ( ص )

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

38 - حوادث ایّام جنگ ، سختی ها و مصیبت های در راه خدا ، زمینه خالص شدن اندیشه مؤمنان از عقاید جاهلیّت و پالایش درون آنان از خواسته های دنیایی و مادّی

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

<لیمحّص> از مادّه تمحیص به معنای خالص سازی از عیبها و نقصهاست و این جمله بیانگر هدفی دیگر از اهداف شکست در نبرد احد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 2،4،8

2 - پندار کفرپیشگان بر این که خانه نشینی و یا پرهیز از حضور در کارزار ، مانع مرگ و کشته شدن است .

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

8 - اندیشه های جاهلانه درباره مرگ و حیات ( حاکمیّت عوامل مادّی بر اراده خداوند ) ، موجب حسرت کفرپیشگان ، به

ص: 121

هنگام قیامت

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

برخی از مفسّران برآنند که زمان حسرت مطرح شده در آیه، قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 9

9 - ارزش والاتر ماندگای در دنیا و ثروت اندوزی ، بر شهادت و رحمت و آمرزش الهی ، در پندار غلط کفرپیشگان

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جمله <لو کانوا . .. > شیفتگی کفرپیشگان را نسبت به ماندگاری در دنیا بیان می کند، و جمله <خیر ممّا یجمعون> هدف و یا عاقبت از ماندگاری را توضیح می دهد. یعنی هدف کفرپیشگان از ماندگاری در دنیا به چنگ آوردن منافع دنیوی و ثروت اندوزی است و آنان این منافع گذرا را بالاتر از رحمت و آمرزش الهی می پندارند و لذا بر کشته های در راه خدا تأسف می خورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 161 - 5

5 - گمان باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام مبنی بر خیانت پیامبر ( ص ) در غنایم جنگی

و ما کان لنبیّ ان یغلّ

در برخی از شأن نزولهایِ مربوط به آیه آمده که غنیمتی از غنایم جنگی بدر مفقود شد و عدّه ای چنین پنداشتند که پیامبر (ص) آن را تصاحب کرده است. (مجمع البیان، ذیل آیه.) و از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: ... الم ینسبوا نبیّنا محمّداً (ص) ... الم ینسبوه یوم بدر الی انّه اخذ لنفسه من المغنم قطیفه حمراء حتّی اظهره اللّه عزّ و جلّ علی القطیفه و برء نبیّه من الخیانه و انزل بذالک فی کتابه <و ما کان لنبیّ ان یغلّ ... >.

_______________________________

امالی صدوق، ص 92، مجلس 22، ح 3 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 324، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 5

5 - پندار ناصواب برخی پیکارگران احد در تحلیل عوامل شکست آن نبرد

انّی هذا قل هو من عند انفسکم

جمله <انّی هذا> به این مطلب اشاره دارد که گویا مجاهدان احد علّت شکست آن نبرد را بیرون از عملکرد خویش می دانستند، که جمله <من عند انفسکم> ریشه صحیح آن را گوشزد می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 5

5 - نفی اندیشه جبریگری و نیز تفکّر تفویض صرف

اصابتکم مصیبه . .. هو من عند انفسکم ... و ما اصابکم ... فباذن اللّه

آیه مورد بحث و آیه قبل، شکست احد را هم وابسته به خود مسلمانان دانسته و هم اذن الهی را در آن شکست دخیل شمرده است ; یعنی افعال بندگان در عین اینکه مستند به خود آنان است، خارج از خواست و اذن الهی نخواهد بود.

ص: 122

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 10

10 - منافقان به انگیزه سرباز زدن از پیکار ، مدعی بودند که حضور در میدان احد نوعی انتحار و خودکشی است ، نه پیکار و جنگ .

قالوا لو نعلم قتالاً لاتّبعناکم

برخی برآنند که مراد منافقان از جمله <لو نعلم . .. > این معنا بوده که بیرون شدن شما مسلمانان به سوی احد، پیکار و قتال نیست، بلکه خود را به مهلکه انداختن است ; چرا که نیروی شما در برابر نیروی دشمن هیچ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 2،18

2 - ادعای باطل منافقان که اگر جنگاوران احد در آن کارزار شرکت نمی کردند ، به شهات نمی رسیدند .

لو اطاعونا ما قتلوا . .. ان کنتم صادقین

18 - ناتوانی منافقان از جلوگیری مرگ مقدّر نشانگر باطل بودن پندار آنان در تحلیل عوامل به شهادت رسیدن پیکارگران احد

لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 1

1 - مرده پنداشتن کشته شدگان در راه خدا ( شهدا ) از سوی برخی ، و نهی خداوند از این پندار

و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 1

1 - سودبخشی و ثمردهی بخلورزی و انفاق نکردن ، پندار ناصواب بخیلان

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون . .. هو خیراً لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 181 - 1،3،18

1 - پندار ناروای یهود به فقر و نیاز خداوند ، و غنا و بنی نیازی خویش

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

به گفته بسیاری از مفسّرین، مراد از <الّذین قالوا>، یهودیان هستند.

3 - ناروایی احساس و ابراز غنا و بی نیازی ، در برابر خدا

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

18 - اعتقاد به نیازمندی امام به اموالی که به ایشان پرداخت می شود ، در حکم فقیر دانستن خداوند است .

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: هم الّذین یزعمون ان الامام یحتاج منهم الی ما یحملون الیه.

ص: 123

_______________________________

نورالثقلین، ج 1، ص 416، ح 456 ; بحارالانوار، ج 24، ص 278، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 72 - 5

5 - نعمت شمردن دوری از مصائب و مشکلات جنگ ، بینشی ناپسند

فان اصابتکم مصیبه قال قد انعم اللّه علیّ اذ لم اکن معهم شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 9،15

9 - دو مبدأ برای جهان هستی و حوادث آن پنداشتن ( ثنویت ) ، اندیشه ای مردود و واهی

قل کلّ من عند اللّه

15 - پندار ثنویت و درک نکردن توحید ، ملازم با نفهمیدن هر گونه سخن

فمال هؤلاء القوم لا یکادون یفقهون حدیثا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 82 - 14

14 - پندار وجود اختلاف در قرآن ، نتیجه نگرش سطحی و عدم تدبّر در آن

افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 4

4 - احتمال سرگردانی و گرفتار شدن به تنگنا ها ، دلیل گروهی از مسلمانان برای ترک هجرت

و من یهاجر . .. یجد فی الارض مراغماً کثیراً وسعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 7

7 - شیطان ، برانگیزنده مردم به قطع کردن و شکافتن گوش چهارپایان برای حرام پنداشتن استفاده از آنها

و لامرنهم فلیبتکن ءاذن الأنعم

<یبتک> از مصدر <تبتیک> به معنای شکافتن و قطع کردن است. در میان مشرکان جاهلی رسم بوده که گوش دام را قطع می کردند و یا می شکافتند تا نشانه حرمت گوشت او یا حرمت بارکشی از آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1،3

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

ص: 124

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

3 - پندار رهایی از کیفر ، به صرف انتساب به دین و آیین الهی ، تلقینی شیطانی است .

یعدهم و یمنیّهم . .. لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً

با توجه به آیات گذشته (لامنّینّهم . .. یعدهم و یمنّیهم )، می توان نتیجه گرفت که پندار رهایی از کیفر اعمال بد، از همان خیالپردازیهای موهومی است که شیطان برای فریب مردم به آنان تلقین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 134 - 1

1 - نیل به سعادت دنیا با ترک ایمان و تقوا ، پندار باطل کفرپیشگان بی تقوا

من کان یرید . .. فعند اللّه ثواب الدنیا و الأخره

خداوند پس از سفارش به تقوا و ترک کفر (وصینا . .. ان اتقوا اللّه)، پاره ای از زیانهای کفرپیشگی و بی تقوایی را برشمرد و با این آیه به علتی از علل گرایش به کفر و بی تقوایی، یعنی توهم رسیدن به سعادت دنیا، اشاره می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 23،24،25،32،34

23 - مسیحیان معتقد به تثلیث ، غلو کنندگان در دین هستند .

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتقولوا ثلثه

24 - اعتقاد به تثلیث ، اعتقاد و سخنی نابحق درباره خداوند

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> می تواند مصداق مورد نظر برای سخن نابحق بر خداوند باشد.

25 - ناسازگاری ایمان به پیامبران با عقیده تثلیث

یاهل الکتب . .. فامنوا باللّه و رسله و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> به منزله بیان و توضیحی است برای جمله <ءامنوا باللّه و رسله>.

32 - اعتقاد به تثلیث ، شرک است .

و لاتقولوا ثلثه . .. انما اللّه اله وحد

34 - اعتقاد به فرزند داشتن خداوند ، پنداری نابحق درباره وی و هتک حرمت اوست .

لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. سبحنه ان یکون له ولد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 2،7،11

2 - ادعای الوهیت برای مسیح ( ع ) ، کفر است و مدعیان آن کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

7 - ادعای الوهیت مسیح ( ع ) ، علی رغم اعتراف به فرزند بودن وی ، تنها یک سخن است و نمی تواند اعتقاد قلبی باشد .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

از اینکه ادعای آنان با لفظ <قالوا> (گفتند) بیان شده، نه با الفاظی همانند <امنوا> یا <اعتقدوا>، معلوم می شود این ادعا، شایستگی باور و اعتقاد قلبی را ندارد.

ص: 125

11 - ناتوانی مسیح ( ع ) و مادرش و تمامی اهل زمین در برابر اراده الهی ، دلیل بطلان ادعای الوهیت برای مسیح ( ع )

لقد کفر الذین . .. ان اراد ان یهلک المسیح ابن مریم و امه و من فی الأرض جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 1،2،8،15

1 - یهودیان و مسیحیان خود را پسران خدا و محبوب پیشگاه او می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

8 - گرفتاری گنهکاران یهود و نصارا به عذاب الهی ، ردی بر پندار تقرب و محبوب بودنشان نزد خداوند

قل فلم یعذبکم بذنوبکم

15 - همسانی و همگونی یهود و نصارا با دیگر انسان ها ، دلیل نادرستی پندار آنان بر محبوبیت و تقرب در پیشگاه خداوند

نحن ابنؤا اللّه و احبؤه . .. بل انتم بشر ممن خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 24 - 12

12 - برداشت نادرست قوم موسی از امداد های الهی و شرایط و زمینه های آن *

فاذهب انت و ربک فقتلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 18

18 - تخطئه پندار بیماردلان سست ایمان درباره بی ثباتی و شکست اسلام از سوی خداوند

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح او امر من عنده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 2،3،8

2 - ناتوانی خداوند در انفاق و بخشش روزی به موجودات ، از باور های باطل یهود

و قالت الیهود یداللّه مغلوله

جمله <ینفق کیف یشاء> می تواند قرینه باشد بر اینکه مراد از بسته بودن دست خدا و نافذ نبودن قدرت وی - در پندار یهود - تنها ناتوانی از اعطای روزی و انفاق به انسانهاست.

3 - بسته بودن دست خداوند ، از گفتار های ناروا و گناه آلودِ بسیاری از یهودیان

عن قولهم الاثم . .. و قالت الیهود یداللّه مغلوله

<و قالت الیهود . .>، می تواند بیان مصداقی برای <قولهم الاثم> در آیه قبل باشد و به قرینه آیه 62 این سخن، گفته تمامی یهودیان نبوده و گروهی از آنان - همچون ربانیون و احبار - چنین گفتاری نداشته و لذا در برداشت فوق به همه آنان نسبت داده نشد.

8 - سخن ناروای یهود درباره خداوند ( نافذ نبودن قدرت او ) موجب دوری آنان از رحمت الهی

و لعنوا بما قالوا

ص: 126

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 1،4،6،7،8

1 - مواجه نشدن با آزمایشات الهی ، پندار باطل بنی اسرائیل

و حسبوا الا تکون فتنه

<فتنه> می تواند به معنای آزمون و نیز به معنای عذاب باشد، برداشت فوق بر اساس معنی اول است.

4 - مصونیت از امتحان و عذاب الهی بر اثر انتساب به پیامبران و آیین ایشان ، پنداری موهوم و بی اساس

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. و حسبوا الا تکون فتنه

ارتباط این آیه با آیه 69 می رساند که آسودگی خاطر بنی اسرائیل از امتحان و عذاب الهی برخاسته از انتساب آنان به اسرائیل و دین یهود بوده است و جمله <حسبوا . ..>، بیانگر پوچی این پندار می باشد.

6 - بی پروایی بنی اسرائیل در شکستن پیمان الهی ، تکذیب انبیا و کشتن آنان ، برخاسته از باور آنان به مصونیت از عذاب

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون. و حسبوا الا تکون فتنه

7 - پندار رهایی از مجازات نقض میثاق و تکذیب و کشتن انبیا ، از باور های بی اساس بنی اسرائیل

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. و حسبوا الا تکون فتنه

دربرداشت فوق <فتنه> به معنای عذاب گرفته شده است.

8 - پندار مصونیت از امتحان و عذاب الهی ، از میان برنده حق شنوی و بصیرت دینی بنی اسرائیل

فعموا و صموا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 1،2،13،14،15،24

1 - اعتقاد گروهی از نصارا به انحصار الوهیت در مسیح ( ع )

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

با توجه به اینکه آیه بعد نظر مسیحیان را درباره عیسی و خدایی او را به گونه ای دیگر غیر از انحصار الوهیت به وی مطرح ساخته معلوم می شود اعتقاد یاد شده در این آیه، باور برخی از مسیحیان بوده است نه همه آنان. در مجمع البیان آمده این عقیده فرقه <یعقوبیه> می باشد ; آنان معتقد بودند که خداوند با مسیح در ذات متحد شد و یک چیز گشتند.

2 - کسانی که مسیح ( ع ) را خدا می پندارند ، بدون تردید کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

13 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) ، رویگردان از تعالیم آن حضرت

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. یبنی اسرءیل اعبدو اللّه

14 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) مردمی کافر و مشرک

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

15 - متعتقدان به الوهیت و ربوبیت غیرخدا ، کافر و مشرکند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

24 - باور به الوهیت مسیح ( ع ) ظلم است .

إنّ اللّه هو المسیح . .. و ما للظلمین من انصار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 127

4 - مائده - 5 - 74 - 2

2 - مسیحیان به خاطر پافشاری به عقاید باطل خویش ( الوهیت مسیح ( ع ) و تثلیث ) مورد توبیخ خداوند

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. افلا یتوبون إلی اللّه

استفهام توبیخی در <افلا یتوبون . ..> برای سرزنش مسیحیان بر ترک توبه و استغفار از عقاید کفرآمیز بکار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 20

20 - اصرار مسیحیان بر تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) علی رغم استدلال های روشن قرآن بر بطلان عقیده آنان

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

<یوفکون> از مصدر <افک> به معنای بازگرداندن است. و <انی> به معنای کجا و چگونه است، بنابراین جمله <انظر انی یوفکون> یعنی بنگر آنان - علی رغم بیان دلایلی روشن بر واهی بودن تثلیث و الوهیت مسیح(ع) - چگونه از حق منحرف می شوند و به کجا نگون می گردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 76 - 7

7 - پندار قدرت مسیح ( ع ) و مریم بر سود و زیان رسانی به مردم ، از عوامل پرستش آن دو ، از سوی مسیحیان *

قل اتعبدون من دون اللّه ما لایملک لکم ضراً و لانفعاً

استدلال بر ناروایی پرستش مسیح(ع) و مادرش مریم به ناتوانی آنان از ضرر رسانی و نفع بخشی، می تواند اشاره به ریشه و عامل پرستش مسیح(ع) و مریم، از سوی نصارا داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 1،3،10،12

1 - اعتقادات دینی اهل کتاب آمیخته با غلو ، گزافه گویی و اموری باطل

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم غیر الحق

<غلو> مصدر <لاتغلوا> به معنای خروج از حد اعتدال و گرایش به افراط است که از آن به گزافه گویی تعبیر می شود.

3 - غلو در دین ( آمیختن معارف الهی به گزافه هایی باطل ) امری نکوهیده و حرام

لاتغلوا فی دینکم

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

12 - پیروان ادیان الهی در خطر پیروی از عقاید پوچ و تمایلات هواپرستانه گذشتگان خویش

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 88 - 11

11 - ناسازگاری تقوا با بهره گیری از امکانات مادی توهمی بی پایه و نادرست

ص: 128

و کلوا مما رزقکم اللّه حللا طیباً و اتقوا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 92 - 9

9 - پندار برخی از مسلمانان بر اینکه پیامبران وظیفه دار اجبار مردم به اطاعت از خدا و رسول هستند . *

فاعلموا انما علی رسولنا البلغ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 6

6 - توهم حرمت بهره گیری مؤمنان از انواع خوراکی ها و نوشیدنی ها و گمان ناسازگاری آن با مراحل تقوا و ایمان ، توهم و گمانی واهی و نادرست .

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت جناح فیما طعموا

برداشت فوق بر این اساس است که آیه مورد بحث تکمیل و توضیحی برای آیه 87 از همین سوره باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 3،5،13

3 - مسیح ( ع ) و مادرش مریم خدایانی همتای خداوند جهان در پندار گروهی از مسیحیان

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین من دون اللّه

5 - پرستش مسیح ( ع ) و مادرش مریم و اعتقاد به الوهیت آنها ، خواسته حضرت عیسی ( ع ) ، در پندار باطل مسیحیان *

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

13 - اعتراف عیسی ( ع ) به شایسته نبودن خویش و مادرش مریم برای خدایی ، دلیل واهی بودن عقیده مسیحیان به الوهیت آنان

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 8

8 - اعتراف علنی عیسی ( ع ) به بندگی خداوند ، دلیل وی بر پوچی ادعای مسیحیان مشرک ( همتایی وی با خداوند )

ءانت قلت . .. ما قلت لهم الا ما امرتنی به ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 9

9 - پندار ربوبیت برای غیر آفریننده هستی، شگفت آور و مورد سرزنش خداوند

ثم الذین کفروا بربهم یعدلون

حرف <ثم> در آیه معنی استبعاد و توبیخ افاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 17 - 8،9

ص: 129

8 - تعدد منشأ برای خیر و شر، پنداری باطل و موهوم است.

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

9 - توانایی بتها و معبودهای خیالی در دفع شر و رساندن خیر، پندار ناروای مشرکان

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 20،30

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

30 - عن الحسین بن خالد عن الرضا(ع): . .. فقلت له: یابن رسول اللّه ان قوما یقولون لم یزل اللّه عالما بعلم و قادرا بقدره و حیّاً بحیاه و قدیما بقدم و سمیعا بسمع و بصیرا ببصر فقال: من قال ذلک و دان به فقد اتخذ مع اللّه آلهه أخری ... .

حسین بن خالد گوید: . .. به امام رضا(ع) عرض کردم ای فرزند رسول خدا(ص) گروهی می گویند: خداوند به وسیله علم (زاید بر ذات)، عالم و به وسیله قدرت (زاید بر ذات)، قادر و به وسیله حیات (زاید بر ذات)، زنده و به وسیله قدمت (زاید بر ذات)، قدیم و به وسیله شنوایی (زاید بر ذات)، شنوا و به وسیله بینایی (زاید بر ذات)، بیناست. آن حضرت فرمود: کسی که این را بگوید و به آن ملتزم شود همانا معبودهایی را با خدا انباز گرفته است ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 24 - 2،8

2 - شرک، باطل و اعتقاد به آن تحمیل دروغ بر خویشتن است.

انظر کیف کذبوا علی أنفسهم

جمله <کذبوا . ..> بیان حال مشرکان در دنیا می تواند باشد. یعنی مشرکان در دنیا با عقیده شرک بر خود نیز دروغ بستند. زیرا فطرت و جان آدمی گواه بر توحید است.

8 - شرک، افترا و پنداری باطل و ساختگی است.

و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 32 - 2

2 - دنیا محوری و دوست داشتن آن، مرام و اندیشه ای کودکانه و نابخردانه است.

و ما الحیوه الدنیا إلا لعب و لهو

با توجه به اینکه لعب و لهو کار کودکان و کسانی است که بلوغ فکری ندارند، مقتضای تشبیه، وجود این ویژگیهادر دنیاپرستان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 46 - 9

9 - مشرکان می پنداشتند که معبودهایشان توان نفع رسانی به آنان را دارد.

من إله غیر اللّه یأتیکم به

ص: 130

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 56 - 4

4 - شرک و پرستش غیر خدا، پنداری مبتنی بر هوا و هوس و تمایلات نفسانی است.

الذین تدعون من دون اللّه قل لا أتبع أهواءکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 11

11 - پندار ربوبیت برای غیر خداوند، گمراهی است.

لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 2،3،5،10

2 - سنت جاهلی مشرکان در قرار دادن سهمی از زراعت و چهارپایان برای خدا و سهمی برای شریکان خیالی او، بی اساس و بر پایه گمان بوده است.

و جعلو الله مما ذراً . .. هذا لله بزعمهم

<زعم> به گمان و سخن بی اساس اطلاق می شود. (مصباح اللغه).

3 - قرار دادن سهم برای خداوند، از آنچه خود آفریده، از پندارهای پوچ مشرکان

و جعلو الله مما ذراً من الحرث و الأنعم نصیبا فقالوا هذا لله بزعمهم

5 - شرک، عقیده ای برخاسته از پندار و اوهام مشرکان است.

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا فما کان لشرکائهم

منتسب کردن <شرکاء> به مشرکان و نه به خداوند، گویا اشاره بدین نکته باشد که آنچه را آنان شریک خدا می پندارند به ساخته های ذهنی آنان مربوط است.

10 - داوری زشت و غلط مشرکان جاهلی در مقایسه خدا با بتها و ترجیج بتها بر او

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 138 - 2

2 - اعتقاد بی اساس مشرکان به ممنوعیت خوردن از چهارپایان و کشتی (محصول زراعی) که برای خدا و بتها قرار می دادند.

و جعلو الله . .. و قالوا هذه أنعم و حرث حجر لایطعمها إلا من نشاء بزعمهم

<هذه> اشاره به سهامی است که مشرکان برای خدا و بتها قرار می دادند و در آیه 136 بیان گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 60 - 3

3 - ایمان به یگانگی خداوند و لزوم پرستش او و باور به معاد ، پندارهایی باطل و واهی در دیدگاه اشراف قوم نوح

قال الملأ من قومه إنا لنریک فی ضلل مبین

ص: 131

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 5

5 - ادعای پیامبری ، نشانه گمراهی نوح در پندار ناصواب قوم وی

یقوم لیس بی ضلله . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

جمله <أو عجبتم . .. > عطف بر <لیس بی ضلله> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 64 - 1

1 - اکثریت عمده قوم نوح ( ع ) وی را تکذیب کردند و یگانگی خداوند ، معاد و رسالت را باورهایی دروغین پنداشتند .

فکذبوه

از اینکه خداوند تکذیب نوح(ع) را به همگان نسبت داده (فکذبوه)، در حالی که عده ای از آنان، یعنی همراهانش در کشتی، رسالت وی را تصدیق کردند، معلوم می شود نسبت مؤمنان به کافران بسیار اندک بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 97 - 2

2 - تکذیب کنندگان انبیا به پندار باطل خویشتن را از عذاب های الهی مصون می شمرند .

أفأمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 98 - 2

2 - کافران به پنداری نابجا ، خود را از گرفتار شدن به عذاب الهی مصون می شمارند .

أو أمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 1،2،3،4

1 - یهودیان ، < عزیر > را فرزند خدا خواندند .

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه

2 - نصارا ، < مسیح > ( ع ) را فرزند خدا خواندند .

و قالت النصری المسیح ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 4

4 - مسیح ( ع ) ، برخوردار از ربوبیت و پروردگاری ، در بینش نادرست نصارا

ص: 132

اتخذوا . .. أرباباً من دون اللّه و المسیح ابن مریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 10

10 - شرک ( اعتقاد به وجود مولویت و ربوبیت برای غیر خدا ) پنداری باطل و افترا بر خداوند است .

و ردوا إلی اللّه مولیهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 9

9 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، پنداری باطل و فاقد هر گونه دلیل و برهان است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 10

10- اعتقاد به وجود خدایان مقهور و باور به شایستگی آنها برای پرستش ، اعتقادی سخیف و نادرست است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 6،15،16

6- شرک ، پنداری فاقد دلیل عقلی و نقلی ، و پرستش معبودهایی جز خدا ، عاری از هر نوع برهان و حجت

ما أنزل الله بها من سلط-ن

<سلطان> می تواند به معنای حجت، اعم از عقلی و نقلی باشد و می تواند به معنای سیطره - که برخاسته از اقتدار است - باشد. برداشت فوق، ناظر به معنای اول است. گفتنی است که بر این مبنا، ضمیر در <بها> به عبادت - که از <تعبدون> استفاده می شود - باز می گردد.

15- مشرکان به پندار فرمان خدا بر پرستش معبود های خویش ، آنها را عبادت می کنند . *

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه

16- توحید و یکتاپرستی ، آیینی بدون کمترین انحراف و کجی ، و شرک پنداری منحرف و نادرست است .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه ذلک الدین القیم

<قیّم> به معنای مستقیم و بدون انحراف و کجی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 42 - 2

2- غافل پنداشتن خداوند از عملکرد ستمگران ، پنداری باطل است .

و لاتحسبنّ الله غ-فلاً عمّا یعمل الظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 6

ص: 133

6- موجودات دست ساز و فاقد هرگونه قدرت آفرینشگری ، لیاقت الوهیت ندارند و هرگونه عقیده ای به خدایی آنان ، باطل است .

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 5

5- پرستش غیر خدا ، ایمان به باطل و کفران نعمت های الهی است .

أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون . و یعبدون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 13

13- عقیده به مطالبی که مستلزم ترجیح خلق بر خدا شود ، بسی زشت و نارواست .

أفأصف-کم . .. إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

مشرکان، با انتساب ملائکه به عنوان دختران خدا و پسردار بودن خود، قصد داشتند که خود را بر خداوند ترجیح دهند. خداوند، چنین اندیشه ای را نفی کرده و خلاف معرفی می کند. چنین برخوردی حاکی است: هر چیزی که بر خداوند ترجیح داده شود، زشت و ناپسند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 2

2- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، پنداری بس ناروا و موجب عذابی شدید است .

لینذر بأسًا شدیدًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

آیه قبل، یکی از رسالت های قرآن را، بیم به عذاب شدید الهی بیان کرد و این آیه، به یکی از موارد استحقاق آن عذاب اشاره کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 1

1 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای جاهلانه و فاقد کمترین دلیل علمی

ما لهم به من علم

<من> در <من علم> زاید و برای تأکید عموم است; و ضمیر در <به> قول (پندار) که از <قالوا. ..> استفاده می شود، برمی گردد; یعنی، هیچ گونه آگاهی و دانشی، پشتوانه پندارِ موهومِ کسانی که برای خداوند، فرزند می پندارند، نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 15

15- اعتقاد به ربوبیّت و الوهیت برای غیرخدا ، پنداری بسیار دور از حقّ و واقعیت

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

<شطط> به معنای دوری از حق و افراط و زیاده روی است.

ص: 134

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 13

13- خداوند را دارای شریک دانستن ، پنداری دروغ و افترا بر او است .

فمن أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 10

10- شرک ، مبتنی بر پندار و فاقد بنیان و اساس حقیقی است .

شرکاءی الذین زعمتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 56 - 0

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 6

6- گمان فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، پنداری ظالمانه و ضلالتی آشکار است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. ل-کن الظ-لمون الیوم فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 17

17- شرک و بت پرستی ، مسلکی ناهنجار و نامتعادل است .

لِمَ تعبد ما لایسمع . .. فاتّبعنی أهدک صرطًا سویًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 18 - 2،5

2- پیروزی عقیده و جهان بینی حق بر عقیده و جهان بینی باطل ، سنت الهی است .

و ما خلقنا السماء . .. ل-عبین ... بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

خداوند در آیه قبل، از هدفمند بودن آفرینش جهان و نیز بطلان عقیده به بیهوده بودن خلقت طبیعت سخن به میان آورده است. این سخن قرینه بر این است که مقصود از حق و باطل در آیه شریفه، عقیده و جهان نگری حق و باطل است. گفتنی است که ذیل همین آیه (و لکم الویل ممّا تصفون) که در باره نسبت ناروا به خداوند و توصیف او به امور نادرست است، مؤید برداشت یاد شده است.

5- نابودی باطل و اندیشه های نادرست ، در گرو حضور اهل حق در میدان مبارزه با باطل است .

بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

<باء> در <بالحقّ> برای استعانت است. براین اساس معنای آیه چنین می شود: <ما به کمک حق بر باطل می کوبیم و نابودش می سازیم>. این معنا می رساند که حق باید در صحنه کارزار با باطل، حضور داشته باشد تا به وسیله آن بتوان باطل و اندیشه های نادرست را نابود کرد. گفتنی است خداوند نابود ساختن باطل را به خود نسبت نداده; بلکه حق را نابود کننده باطل دانسته است (فیدمغه)، این نکته مؤید همین برداشت است.

ص: 135

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 7

7- شرک ، اندیشه و باوری بی دلیل ، پوچ و غیر قابل اثبات است .

قل هاتوا بره-نکم

امرِ <هاتوا> تعجیزی است که نشان می دهد مشرکان، از آوردن دلیل و برهان ناتوان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 43 - 6

6- عقیده کافران ، در اعتبار و آبرومندی خدایان دروغینشان در نزد خداوند ، پوچ و بی اساس است .

لایستطیعون نصر أنفسهم و لا هم منّا یصحبون

با توجه به این که مخاطبان آیه شریفه مشرکان هستند و آنان معبودها و خدایان خود را شفیع برای خود می پنداشتند; به دست می آید که مقصود این آیه، بیان بطلان چنین پنداری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 3

3- دخالت معبود ها و خدایان ، در مقدار عمر و بهرهوری مادی انسان ، پندار باطل مشرکان

أم لهم ءالهه تمنعهم . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

برداشت یاد شده بر این اساس است که <بل . ..>، اضراب از <أم لهم آلهه...> باشد. از این استفاده می شود که مشرکان به چنین قدرتی برای خدایان خویش اعتقاد داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 4

4- شرک ، اندیشه ای جاهلانه ، بی اساس و غیر قابل دفاع است .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 3

3 - وجود خدایان برای تدبیر امور عالم ، پنداری باطل است .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط-نًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 80 - 13

13 - شرک و کفر ، بینشی غیر علمی و مخالف با مبانی عقلی

و هو الذی یحی . .. أفلاتعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 136

12 - مؤمنون - 23 - 90 - 5

5 - شرک ، اندیشه ای نادرست ، دروغ و نا منطبق با واقعیت های جهان هستی

بل أتین-هم بالحقّ و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 11

11 - عقیده به شرک ، عقیده ای باطل است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء . .. إنّ اللّه یعلم ما یدعون من دونه ... و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 4

4 - باور های دینیِ غیر متکی بر دلیل و حجت روشن ، مردود و محکوم است .

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 23

23 - تقرب آفرین بودن عبادت معبود ها ( بت و . . . ) عقیده ای است دروغین .

و الذین اتّخذوا من دونه أولیاء ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه زلفی . .. إنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 1

1 - بی اعتقادی به علم مطلق و فراگیر پروردگار ، پنداری نادرست و هلاکت بار

و ذلکم ظنّکم الذی ظننتم بربّکم أردی-کم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 24 - 4

4 - تکیه بر پندار و گمان های ناروا درباره خداوند ، درپی دارنده فرجامی شوم در آخرت

ذلکم ظنّکم . .. فالنار مثوًی لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 15

15 - شرک ، باوری پوچ و فاقد هر گونه سند و دلیل

ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 59 - 2

2 - اعتقاد به الوهیت عیسی ( ع ) ، باوری موهون و خرافی و ناسازگار با شخصیت واقعی آن حضرت

ص: 137

إن هو إلاّ عبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 4

4 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، اعتقادی باطل و بی دلیل

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

از آیه شریفه چنین استفاده می شود که اگر خدای رحمان فرزندی می داشت، پیامبراکرم(ص) نخستین کسی بود که به او احترام می گذاشت; ولی چون پیامبر(ص) تنها از خدای یگانه بدون فرزند سخن می گوید، نتیجه می گیریم که خداوند فرزندی ندارد و این استدلالی علیه اعتقاد باطل مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 35 - 4

4 - اعتقاد به فلاح و سعادت خویش به اتکال انجام بخش اندک از اعمال نیک ، باوری واهی *

و أعطی قلیلاً و أکدی . أعنده علم الغیب فهو یری

از ارتباط <أعنده. ..> با آیات پیشین می توان چنین بیان نمود که: دنیامداران با اعطای مالی اندک، خویش را فلاح یافته می انگاشتند و خداوند با نفی علم غیب از آنان، این اندیشه را تخطئه می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 2 - 10

10 - شرک ، عقیده ای نادرست و ضد رشد

یهدی إلی الرشد . .. و لن نشرک بربّنا أحدًا

تصریح جنیان به این مطلب که ما به خدا شرک نمیورزیم - پس از پی بردن به راهنما بودن قرآن به سوی رشد و درستی - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 1

1 - پندار نهان ماندن کردار ها از خداوند و ناظر نبودن او بر انسان ، پنداری باطل و شگفت آور است .

أیحسب أن لم یره أحد

266- عقیده باطل بت پرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 5

5 - مشرکان و بت پرستان ، معتقد به توانایی بت ها و معبود های خویش برای یاری رسانی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون

ص: 138

267- عقیده باطل بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 89 - 3

3 - توبیخ و سرزنش بنی اسرائیل از سوی خداوند ، به جهت عقیده کور و نسنجیده آنان به معبود بودن گوساله سامری

أفلایرون ألاّیرجع إلیهم قولاً

استفهام در <أفلایرون> برای انکار توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 64 - 4

4 - وجود باور های افراطی و غلوآمیز درباره عیسی ( ع ) ، در عصر خود آن حضرت *

إنّ اللّه هو ربّی و ربّکم

تأکید بر تعبیر <ربّی>، می تواند در راستای تخطئه گرایش ها و باورهای غلوآمیز مردم آن زمان باشد.

268- عقیده باطل در دوران اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 20 - 6

6- جامعه اصحاب کهف ، در دفاع از عقاید باطل خویش ، تعصّب و شدّت عمل داشتند .

إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدوکم فی ملّتهم

269- عقیده باطل در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 23 - 4

4 - قیامت، روز رسوایی مشرکان و آشکار شدن بطلان عقاید شرک آلود آنان

ثم لم تکن فتنتهم . .. و اللّه ربنا ما کنا مشرکین

270- عقیده باطل درباره خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 1،5،6،8،10

1 - برخی مشرکان خداوند را دارای شریکانی از جنیان می دانستند.

و جعلوا لله شرکاء الجن

ص: 139

5 - برخی مشرکان خداوند را دارای پسران و دخترانی می پنداشتند.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

10 - خداوند منزه و برتر از پندارهایی است که جاهلانه درباره او ابراز می گردد.

بغیر علم سبحنه و تعلی عما یصفون

271- عقیده باطل ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 10

10 - ستمگران با دیدن عذاب الهی در قیامت ، از انتخاب عقیده کفرآلود ، پشیمان شده و آن را مخفی خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

272- عقیده باطل فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 51 - 12

12 - فرعون ، معتقد به حق بی بدیل و بی شریک خود نسبت به حکومت بر مصر

ألیس لی ملک مصر

273- عقیده باطل قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 8

8- قوم ثمود ، مردمی مشرک و معتقد به معبودهایی متعدد

ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 9

9 - پندار باطل قوم عاد و ثمود ، مبنی بر لزوم فرشته بودن رسولان الهی

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

ص: 140

274- عقیده باطل قوم سبأ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 24 - 5

5 - مردم سبا ، دلبسته و مفتخر به آداب و عقاید نادرست خود و گرفتار در دسیسه های شیطان

و زیّن لهم الشیط-ن أعم-لهم

275- عقیده باطل قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 9

9 - پندار باطل قوم عاد و ثمود ، مبنی بر لزوم فرشته بودن رسولان الهی

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

276- عقیده باطل کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 72 - 10

10- کافران به خاطر باطل گرایی ، علی رغم مشاهده آثار و نعمت های الهی در تمام ابعاد زندگی خود ، مورد سرزنش خدایند .

و الله جعل لکم . .. أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 41 - 1

1 - کافران ، محروم از پشتوانه غیبی و گرفتار وهم در اندیشه های باطل خویش

أم یقولون شاعر نتربص به ریب المنون . .. أم عندهم الغیب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 21 - 1

1 - پندار دروغ بودن قرآن ، پنداری موهوم و از اندیشه های باطل کافران است .

فی تکذیب . .. بل هو قرءان مجید

حرف <بل>، اضراب از قبل است و اندیشه تکذیب گرانه کافران را تخطئه می کند.

ص: 141

277- عقیده باطل کافران صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 5 - 4

4 - اعتقاد کافران عصر بعثت به معبود های بی شمار

أجعل الألهه إل-هًا وحدًا

278- عقیده باطل مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 19

19- مشرکان علی رغم سراغ نداشتن مخلوقی برای خدایان خویش ، به ولایت و تدبیر آنان معتقد بودند .

أفاتخذتم من دونه أولیاء . .. أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتش-به الخلق علیهم

جمله <خلقوا کخلقه> صفت برای <شرکاء> است. <خلق> در هر دو مورد (<کخلقه> و <الخلق>) مصدر و به معنای اسم مفعول (مخلوقات) است. <تشابُه> (مصدر تشابَه) به قرینه کلمه <علی> به معنای مشتبه شدن به خاطر مشابهت است. <أم> در جمله فوق أم منقطعه و حاوی استفهام انکاری است و می رساند که خود مشرکان نیز برای شرکا و معبودهای پنداری، آفرینشی را باور نداشتند تا با آفریده های خدا مشتبه شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 5

5- برانگیختن انبیا در میان همه امت ها برای دعوت به توحید عبادی ، دلیل بطلان عقیده مشرکان به جبری بودن شرکشان

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. و لقد بعثنا فی کلّ أ

آوردن عبارت <قد بعثنا. ..> پس از بیان کلام مشرکان درباره جبری بودن شرکشان، به منزله جواب برای آن است; با این بیان که اگر شرکْ خواست خداوند بود، نباید انبیا را مبعوث می کرد و حال آنکه آنان رابرای هدایت برانگیخته است و این حکایت از بطلان عقیده آنان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 43 - 8

8- مبعوث شدن انبیا از سوی خداوند ، دلیل بطلان عقیده مشرکان ، در جبری انگاشتن اعتقاداتشان

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. و ما أرسلنا من قبلک

احتمال دارد که آیه در صدد جواب گویی به مشرکان باشد که می پنداشتند مشیت خداوند آنان را به شرک عبادی وا داشته است (لو شاء الله ما عبدنامن دونه) که خداوند به آنان پاسخ می دهد: سنت خداوند در هدایت مردم برانگیختن انسانهایی

ص: 142

جهت هدایتگری است و جبری در کار نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 1،2،4،6،10

1- مشرکان بر این باور بودند که خداوند برای خود ، دخترانی از ملائکه برگزیده است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

4- خداوند ، برخلاف پندار واهی مشرکان ، هیچ گاه برای آنان ، پسر برنگزیده و برای خود دختر به فرزندی نگرفته است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، انکاری و در مقام توبیخ و سرزنش مشرکان است و این، حکایت از نکته یاد شده می کند.

6- مشرکان ، به خاطر عقاید واهی درباره خدا و ملائکه ، مورد سرزنش و ملامت قرار گرفتند .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، توبیخی است و دلالت بر سرزنش و ملامت مخاطبان (مشرکان) می کند.

10- عقیده مشرکان به دختر داشتن خداوند در مقابل پسر داشتن خودشان ، سخنی غیر قابل توجیه و بس بزرگ ، ناروا و غیر منطقی است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 43 - 2

2- ساحت قدس خداوند ، بسی والاتر و عظیم تر از پندار های واهی مشرکان درباره اوست .

سبح-نه و تع-لی عمّا یقولون علوًّا کبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 16

16- مشرکان ، به خاطر عقاید و سخنان ناروا ، مورد تهدید خدا قرار گرفتند .

إنکم لتقولون قولاً عظیمًا . .. تع-لی عمّا یقولون ... إنه کان حلیمًا غفورًا

ذکر جمله <إنه کان حلیماً غفوراً> بیانگر این است که سخنان ناروای مشرکان، شایسته مجازات است اگرچه به جهت حلم و غفران خداوند، فعلاً کیفر نشوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 2

2- مشرکان ، در قیامت ، به پندار توان مندی معبودان شان بر یاری آنان ، عجولانه ، از آنان استمداد خواهند کرد .

و یوم یقول نادوا . .. فدعوهم

<فای تعقیب> در <فدعوهم> بر بی درنگ بودن کار آنان دلالت می کند. کاربرد فعل ماضی، برای کاری که در قیامت انجام

ص: 143

می گیرد (دعوهم) نشانه آن است که - به مجرد فرصت یافتن مشرکان - باید استمداد را انجام یافته تلقی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 33 - 1

1 - موسی ( ع ) تسبیح فراوان و تبرئه مکرر خداوند را از پندار های باطل مشرکان ، در گرو همراهی هارون با او می دانست .

کی نسبّحک کثیرًا

مراد از تسبیح - به قرینه مأموریت موسی(ع) برای هدایت فرعون - تنزیه خداوند از داشتن شریک و هرگونه محدودیتی در الوهیت و ربوبیت است. فاعل <نسبّحک> موسی و هارون(ع) می باشد و <کی نسبّحک> تعلیل برای جمله های اخیر است که درخواست همراهی هارون رامطرح کرده بود; یعنی با پشتیبانی هارون، دعوت به توحید - که متضمن تنزیه خداوند از داشتن شریک است - افزایش خواهد یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 1

1- اعتقاد مشرکان به خدایانی برگرفته شده از مواد و عناصر زمینی

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض

<أم> در <أم اتّخذوا> منقطعه و متضمن معنای <بل> است، که برای اضراب است می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 2

2- ملائکه ، فرزندان خداوند در پندار مشرکان

و قالوا اتّخذ الرحم-ن ولدًا

متعلق <اتخذوا> حذف شده و تقدیر آن به قرینه <بل عباد مکرمون> چنین است: <و قالوا اتخذالرحمان من الملائکه ولداً; گفتند خداوند از میان فرشتگان فرزندی برگزید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 2

2 - انباز داشتن خدا ، پنداری باطل و ساخته ذهن شرک پیشگان

و قیل ادعوا شرکاءکم

اضافه <شرکاء> به ضمیر <کم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 5

ص: 144

5 - مشرکان و بت پرستان ، معتقد به توانایی بت ها و معبود های خویش برای یاری رسانی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به وجود ترکیب و تجزیه در ذات الهی

و جعلوا له من عباده جزءًا

به کار رفتن واژه <جزء> به جای <ولد>، اشاره به باور جاهلانه مشرکان در جسمانی بودن و ترکیب خدا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 2

2 - اعتقاد به دختر داشتن خدا ، در عین برتر دانستن پسر ، تناقضی آشکار در باور های جاهلی

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات و أصفیکم بالبنین

آیه شریفه، در مقام نکوهش از مشرکان، به این نکته اشاره می کند که به پندار شما دختر از مقام پایین تر و پست تری برخوردار است; پس چگونه خود را بر خدا ترجیح داده و سهم او را دختر و سهم خود را پسر می دانید؟!

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 39 - 1،2،4

1 - شرک پیشگان ، مورد توبیخ الهی ، به خاطر اعتقاد به وجود دخترانی برای خداوند

أم له البن-ت و لکم البنون

2 - فرشتگان ، دختران خدا در نظر مشرکان ، به رغم بیزاری خودشان از داشتن دختر و افتخارشان به پسران

أم له البن-ت و لکم البنون

مشرکان، از داشتن دختر عار داشتند. خداوند براساس همین پندار غلط، با ایشان محاجه کرده است; که اگر به راستی دختران ننگ اند، چرا دختران را به خداوند نسبت داده و تنها خود را مالک پسران می دانید؟!

4 - مشرکان ، گرفتار عقایدی خرافی و فاقد هرگونه برهان و دلیل

فلیأت مستمعهم بسلط-ن مبین . أم له البن-ت و لکم البنون

از ارتباط این آیه با آیه قبل، مطلب بالا استفاده می شود. بدین معنا که این آیه، ارائه دهنده نمودی از بی برهانی کافران در اعتقادات خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 1،3

1 - اعتقاد مشرکان مبنی بر دختر داشتن خداوند ، باوری ناروا و ناسازگار با مبانی ارزشی خود آنان

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

با آن که مشرکان پسر را بر دختر ترجیح می دادند، خداوند تقسیم آنان را در نسبت دادن دختر، به او و برگزیدن پسر برای خویشتن، تقسیمی غیر عادلانه دانسته و آن را نامتناسب با مبانی ارزشی خود آنان معرفی کرده است.

3 - استفاده از جدل و به کارگیری مبانی باطل گرایان علیه خود آنان ، از روش های قرآن در احتجاج با اهل شرک

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

ص: 145

با توجه به این که خداوند مبنای ارزشی مشرکان را در تبعیض بین پسران و دختران علیه خود آنان به کار گرفته است، مطلب بالا استفاده می شود.

279- عقیده باطل مشرکان جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 5

5 - مشرکان جاهلی ، با وجود اعتقاد به مخلوق بودن فرشتگان ، آنان را دختر خدا می پنداشتند .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

لحن آیه شریفه نشان می دهد که مشرکان مکه، مخلوق بودن فرشتگان را پذیرفته بودند و خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد که چگونه در میان مخلوقات، آنچه راکه خود نمی پسندند، به او نسبت می دهند.

280- عقیده باطل مشرکان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 2

2- مشرکان در عصر بعثت ، چندگانه پرست و معتقد به خدایان و معبود ها متعدد بودند .

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض

<آلهه> جمع <إل-ه> به معنای خدایان و معبودها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 1

1- مشرکان در عصر بعثت ، معتقد به خدایان و معبود های متعدد بودند .

أم اتّخذوا من دونه ءالهه

<ءالهه> جمع <إل-ه> به معنای خدایان و معبودها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 1

1- فرزند اختیار کردن خداوند ، عقیده و پندار مشرکان صدراسلام

و قالوا اتّخذوا الرحم-ن ولدًا

<إتخاذ> (مصدر <اتّخذ> و از باب افتعال) به معنای برگرفتن و انتخاب کردن، همراه با قبول و خشنودی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 1

1 - اعتقاد جاهلانه مشرکان عصر بعثت ، به وجود فرزند برای خدا

و جعلوا له من عباده جزءًا

ص: 146

ضمیر فاعلی <جعلوا> - به قرینه آیات پیشین - مربوط به مشرکان معاصر پیامبراکرم(ص) است و <جزءا> - با توجه به آیه بعد - کنایه از فرزند می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 1

1 - مشرکان عصر جاهلی ، فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند .

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

مراد از <ما یخلق> - به قرینه فرازهای بعد - فرشتگان هستند.

281- عقیده باطل مشرکان مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 2

2 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به وجود فرزند ، برای خدای رحمان

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

282- عقیده باطل مصریان باستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 9

9 - پندار باطل مردم مصر به پایان یافتن نبوت و نیامدن هیچ پیامبری از جانب خدا ، برای انسان های بعد از یوسف ( ع )

حتّی إذا هلک قلتم لن یبعث اللّه من بعده رسولاً

283- عقیده باطل مکذبان انفاق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 8

8 - کسانی که انفاق را اتلاف مال می پندارند ، گرفتار پنداری موهوم و مذموم اند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

284- عقیده باطل مکذبان معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 17 - 3

ص: 147

3 - منکران معاد ، فرو رفته در کفر و در اوج پافشاری بر پندار باطل خویش

ما أکفره

از آیات بعد - که توجّه به مبدأ خلقت انسان را مقدمه توجّه به معاد در <ثمّ إذا شاء أنشره> قرار داده است - استفاده می شود که آیه شریفه بر منکران معاد نیز قابل تطبیق است. مفاد جمله <ماأکفره>، تعجّب از رسوخ کفر در کافران است تا آن حد که به هیچ نحو زایل نمی شود. این تعبیر ممکن است، صیغه تعجب و یا استفهام باشد.

285- عقیده باطل یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 76 - 15

15 - آگاه نبودن خدا به اسرار نهانی انسان ها ، از باور ها و پندار های باطل یهود

أتحدثونهم بما فتح اللّه علیکم لیحاجوکم به عند ربکم

از جمله <أتحدثونهم . .. لیحاجوکم> چنین بر می آید که یهود آن گاه راه احتجاج علیه خویش را گشوده می دیدند که حقایق و دانسته های خویش را آشکار کنند; ولی اگر حقایق را آشکار نکنند علیه آنان احتجاج نمی شود و مؤاخذه نمی گردند. این پندار بیانگر برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 7

7 - توجه به باور ناردست یهود درباره ( عذاب نشدن یهود جز روزی چند ) ، موجب قطع امید از ایمان آوردن اینان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 59 - 6

6 - پندار غلبه بر خدا با کفرورزی و تمرّد از دستورات او و شکستن پیمان های پیامبر ( ص ) ، پندار یهودیان کفرپیشه و اندیشه ای ناصواب

و لایحسبن الذین کفروا سبقوا

چنانچه در آیه 56 گذشت، مشهور مفسران برآنند که مراد از نقض کنندگان پیمان در این بخش از آیات، یهودیان هستند. بنابراین یهودیان مصداق مورد نظر از <الذین کفروا> هستند.

286- عقیده باغدار متکبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 34 - 2

2- گفتوگوی فخرفروشانه و مستکبرانه ثروت مند مغرور ، با همصحبت خود ، در جهت اثبات اندیشه هایش بود .

فقال لص-حبه و هو یحاوره أنا أکثر منک مالاً و أعزّ نفرًا

<محاوره> رد و بدل کردن منطق و کلام و نیز پاسخ گویی به هم است (لسان العرب). از موارد استعمال آن چنین برمی آید

ص: 148

که کاربرد آن در مواردی است که دو طرف، درصدد اثبات مدعای خویش باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 38 - 1

1- مرد مؤمن ( سمبل ایمان ) از بینش و منش کفرآلود ثروت مندِ دنیاگرا ، اظهار بی زاری کرد .

ل-کنّاْ هو اللّه ربّی

287- عقیده بخیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 1

1 - سودبخشی و ثمردهی بخلورزی و انفاق نکردن ، پندار ناصواب بخیلان

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون . .. هو خیراً لهم

288- عقیده بندگان خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 68 - 1،2

1 - بندگان خالص خدا ، به جز < اللّه > ، چیزی را به خدایی نمی خوانند و معبودی را جز او نمی پرستند .

و عباد الرحم-ن . .. و الذین لایدعون مع اللّه إل-هًا ءاخر

<إل-ه> به معنای معبود است.

2 - اعتقاد به توحید و یگانه پرستی و دوری از شرک و چندگانه پرستی ، از اوصاف بندگان خالص خدا

و الذین لایدعون مع اللّه إل-هًا ءاخر

289- عقیده بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 48 - 11،12

11 - توهم وجود یارانی که آدمی را از عذاب قیامت نجات دهند و یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

واتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً . .. و لاهم ینصرون

12 - گناه کردن به خیال پذیرش شفاعت و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

واتقوا یوماً . .. ولا یقبل منها شفعه و لایؤخذ منها عدل

ص: 149

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 61 - 13

13 - قوم موسی معتقد به ربوبیت و حاکمیت خداوند بر طبیعت

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 70 - 5،7،8

5 - اتکای قوم موسی به مشیت و خواست خدا ، در دستیابی به گاوی که باید ذبح می کردند .

و إنا إن شاء اللّه لمهتدون

7 - قوم موسی ، به وابستگی هدایت آدمی به مشیت و خواست خداوند ، باور داشتند .

و إنا إن شاء اللّه لمهتدون

8 - قوم موسی ، مطمئن به استجابت دعا های موسی ( ع ) و اجابت خواسته های او از درگاه خداوند

قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما هی . .. ادع لنا ربک یبین لنا ما لونها ... ادع لنا

فعل <یبین> در آیه مورد بحث و آیات پیشین مجزوم به شرط مقدر است. کلام با تقدیر آن چنین می باشد: <ادع لنا ربک لیبین لنا ان تدع اللّه یبین; از خدا بخواه برای ما بیان کند. اگر تو از خدا بخواهی بیان خواهد کرد>. این معنا (اگر بخواهی بیان خواهد کرد) رسای به برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 123 - 9،10

9 - توهم سودبخشی شفاعت از گنهکاران و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و لایقبل منها عدل و لاتنفعها شفعه

فعل <اتقوا> به قرینه آیات پیشین، خطاب به بنی اسرئیل است. این خطاب خود قرینه وجود چنین افکاری در بین آنان است.

10 - توهم وجود مدافعانی در قیامت که آدمی را از عذاب نجات دهند یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و اتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً ... و لاهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 247 - 4،5،6

4 - پندار غلط بزرگان بنی اسرائیل بر سزاوار بودنشان از طالوت برای زمامداری

و نحن احقّ بالملک منه

5 - سرشناسی و از طبقه اشراف و بزرگان بودن و داشتن ثروت فراوان ، شرط زمامداری ، در پندار بزرگان بنی اسرائیل

و نحن احق بالملک منه و لم یؤت سعهً من المال

ظاهراً جمله <نحن احق . .. > سخن ملأاست; گویا آنان بدین جهت خود را برای زمامداری سزاوارتر می دانستند.

6 - سرشناسی و از اشراف بودن ، مهمترین ملاک برای زمامداری ، در دیدگاه ملأ بنی اسرائیل *

و نحن احقّ بالملک منه و لم یؤت سعه من المال

اشراف بنی اسرائیل در مقام بیان ملاک زمامداری، در ابتدا مسأله سرشناسی و ملأ بودن را مطرح نمودند و سپس مسأله ثروت

ص: 150

را.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 24 - 10،12

10 - خداوند ، در دیدگاه ناصواب قوم موسی ، موجودی جسمانی و دارای حجم *

فاذهب انت و ربک فقتلا

نسبت رفتن و جنگیدن به خداوند با یک تعبیر از او و موسی(ع)، دلالت می کند که آنها خداوند را موجودی همانند موسی(ع) می پنداشتند.

12 - برداشت نادرست قوم موسی از امداد های الهی و شرایط و زمینه های آن *

فاذهب انت و ربک فقتلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 1،3،6،7

1 - مواجه نشدن با آزمایشات الهی ، پندار باطل بنی اسرائیل

و حسبوا الا تکون فتنه

<فتنه> می تواند به معنای آزمون و نیز به معنای عذاب باشد، برداشت فوق بر اساس معنی اول است.

3 - اعتماد بنی اسرائیل بر حدس و گمان در بینش ها و اندیشه های دینی

و حسبوا الا تکون فتنه

6 - بی پروایی بنی اسرائیل در شکستن پیمان الهی ، تکذیب انبیا و کشتن آنان ، برخاسته از باور آنان به مصونیت از عذاب

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون. و حسبوا الا تکون فتنه

7 - پندار رهایی از مجازات نقض میثاق و تکذیب و کشتن انبیا ، از باور های بی اساس بنی اسرائیل

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. و حسبوا الا تکون فتنه

دربرداشت فوق <فتنه> به معنای عذاب گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 138 - 17

17 - باور به توانمندی بنده ای از بندگان ( موسی ) بر ساختن و تدارک دیدن معبود ، نشانه جهل و بی خردی بنی اسرائیل

اجعل لنا إلهاً . .. قال إنکم قوم تجهلون

جمله <اجعل لنا إلهاً> دلالت می کند که بنی اسرائیل از موسی - که خود فردی از بشر است - می خواستند برای آنان خدا و معبود تدارک ببیند. موسی نیز بدین جهت آنان را جاهل شمرد. یعنی این بسیار جاهلانه است که گمان کنید بنده ای از بندگان خدا می تواند معبودی شایسته پرستش بسازد و تدارک ببیند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 88 - 7

7 - گروهی از بنی اسرائیل در معرفی کردن گوساله زرین به عنوان معبود ، با سامری همراهی و هم کاری داشتند .

عجلاً . .. فقالوا ه-ذا إل-هکم و إل-ه موسی

فعل جمع <قالوا> می رساند که عده ای در اطراف سامری مجتمع گشته و مرام او را ترویج می کردند. یا این که از گذشته با

ص: 151

او هم کاری و هم فکری داشتند و در زمان نمایش دادن گوساله، به ترویج عقیده باطل خود پرداختند.

290- عقیده بنی اسرائیل درباره خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 11

11 - موسی ( ع ) با جاهلانه خواندن استهزای مردم ، پندار قوم خویش را درباره خود ناروا دانست .

قال أعوذ باللّه أن أکون من الجهلین

291- عقیده به آخرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 8،11

8 - اعتقاد به جهان آخرت ، از ارکان و اصول آیین توحیدی است .

و ویل للمشرکین . .. هم بالأخره هم ک-فرون

11 - پرداخت زکات و انفاق مال در راه خدا ، از نمود های بارز اعتقاد به توحید و جهان آخرت

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه و هم بالأخره هم ک-فرون

از مفهوم مخالف آیه، مطلب یاد شده استفاده می شود.

292- عقیده به آمرزش خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 7،8،9،15

7 - دنیاگرایان یهود بر این باور بودند که خداوند گناهان آنان را ، حتی بدون توبه ، خواهد آمرزید .

و یقولون سیغفر لنا و إن یأتهم عرض مثله یأخذوه

جمله <و إن یأتهم عرض . .. > حاکی از این است که گنهکاران یهود در عین آمادگی برای حرامخواری مجدد، خود را مورد عفو و مغفرت خداوند می پنداشتند. یعنی هرگز از عمل گذشته پشیمان نبودند تا توبه کنند.

8 - یهودیان دنیاگرا به بهانه مغفرتی تضمین شده از جانب خدا ، از فرمان های وی سرپیچی می کردند و مرتکب گناه می شدند .

یأخذون عرض هذا الأدنی و یقولون سیغفر لنا

9 - اطمینان به مغفرت الهی ، در حین ارتکاب گناه ، باوری بس نکوهیده و گمانی ناصواب است .

یأخذون عرض هذا الأدنی و یقولون سیغفر لنا

15 - اظهار اطمینان به مغفرت الهی ، علی رغم اصرار بر گناه ، سخنی نابحق درباره خداست .

و یقولون سیغفر لنا . .. ألم یؤخذ علیهم ... أن لا یقولوا علی اللّه إلا الحق

ص: 152

293- عقیده به ازدواج خدا با جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 3

3 - مشرکان ، مدعی ازدواج خداوند با زنان از جنس جن

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

برخی از مفسران بر این عقیده اند که مقصود از <نسبت> در آیه شریفه، نسبت صهر و ازدواج است; یعنی، خدا با زنان از جنس جن ازدواج کرد و از آنان فرزندانی چون ملائکه به وجود آمد که در آیات پیشین از آنها به تفصیل یاد شده است.

294- عقیده به الوهیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 2

2 - مشرکان ، معتقد به الوهیت خداوند بودند .

قالوا اتخذ اللّه

295- عقیده به الوهیت عیسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 58 - 3

3 - وجود اعتقاد و باور به الوهیت عیسی ( ع ) در جامعه عصر بعثت

و قالوا ءألهتنا خیر أم هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 59 - 2

2 - اعتقاد به الوهیت عیسی ( ع ) ، باوری موهون و خرافی و ناسازگار با شخصیت واقعی آن حضرت

إن هو إلاّ عبد

296- عقیده به امداد معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 25 - 7

7 - قوم بت پرست نوح ، معتقد به شفاعت و یاری رسانی معبودهایشان در برابر گرفتاری ها و عذاب ها

فلم یجدوا لهم من دون اللّه أنصارًا

ص: 153

297- عقیده به انوثت ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 2

2 - مشرکان ، معتقد بودند که ملائکه از جنس زن هستند .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 1،5

1 - مشرکان عصر جاهلی ، فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند .

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

مراد از <ما یخلق> - به قرینه فرازهای بعد - فرشتگان هستند.

5 - مشرکان جاهلی ، با وجود اعتقاد به مخلوق بودن فرشتگان ، آنان را دختر خدا می پنداشتند .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

لحن آیه شریفه نشان می دهد که مشرکان مکه، مخلوق بودن فرشتگان را پذیرفته بودند و خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد که چگونه در میان مخلوقات، آنچه راکه خود نمی پسندند، به او نسبت می دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 1

1 - مشرکان عصر جاهلیت ، معتقد به مؤنث بودن فرشتگان

و جعلوا المل-ئکه . .. إن-ثًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 21 - 3

3 - اعراب جاهلی ، معتقد به دختر بودن فرشتگان

أفریتم اللّ-ت و العزّی . .. ألکم الذّکر و له الأُنثی

از ارتباط میان آیات، می توان استفاده کرد که مشرکان، فرشتگان را دختران خدا و بت ها را مظهری برای آنها می پنداشتند. بدین جهت اسامی مؤنث برای بت ها، (لات و...) برمی گزیدند.

298- عقیده به بت پرستی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 81 - 4

4 - قوم ابراهیم علاوه بر عقیده و تأثیر و نقش بتها و اجرام آسمانی در تدبیر و ربوبیت جهان، به خداوند نیز معتقد بودند.

و لاتخافون أنکم أشرکتم بالله

ص: 154

احتجاج ابراهیم(ع) با مشرکان در جمله <و لاتخافون . ..> در صورتی تام است که آنها عقیده به <الله> داشته باشند.

299- عقیده به بتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 4

4- قوم عاد ، براین باور بودند که هر بت و معبودی ، در بخشی از امور کارایی دارد . *

إن نقول إلاّ اعتریک بعض ءالهتنا بسوء

از اینکه قوم عاد ، ایجاد سوء را به برخی از خدایان نسبت داده اند (بعض ءالهتنا) و نه به همه آنها ، می توان دریافت که آنان ، هر بت و معبودی را عهده دار انجام کاری خاص می پنداشتند.

300- عقیده به تثلیث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 23،24،25،30،32

23 - مسیحیان معتقد به تثلیث ، غلو کنندگان در دین هستند .

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتقولوا ثلثه

24 - اعتقاد به تثلیث ، اعتقاد و سخنی نابحق درباره خداوند

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> می تواند مصداق مورد نظر برای سخن نابحق بر خداوند باشد.

25 - ناسازگاری ایمان به پیامبران با عقیده تثلیث

یاهل الکتب . .. فامنوا باللّه و رسله و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> به منزله بیان و توضیحی است برای جمله <ءامنوا باللّه و رسله>.

30 - ناسازگاری اعتقاد به تثلیث با اعتقاد به خدا و یگانگی او ( توحید )

فامنوا باللّه و رسله و لاتقولوا ثلثه . .. انما اللّه اله وحد

32 - اعتقاد به تثلیث ، شرک است .

و لاتقولوا ثلثه . .. انما اللّه اله وحد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 6،9

6 - دعوت خداوند از مشرکان و قائلان به تثلیث جهت گرایش به توحید و یکتاپرستی

ما من اله الا اله وحد و إن لم ینتهوا عما یقولون

9 - برخی از معتقدان به تثلیث به خاطر ناآگاهی از شرک آمیز بودن آن ، نه کافرند و نه مشرک .

لیمسن الذین کفروا منهم عذاب الیم

ظاهراً ضمیر در <منهم> به معتقدان به تثلیث بازگشت می کند. بر این مبنا قائلان به تثلیث به دلیل کلمه <منهم> به دو دسته تقسیم می شوند: کافر و غیر کافر و می توان گفت منشأ این تفاوت علم و آگاهی آنان نسبت به معنای تثلیث و جهل به

ص: 155

آن است ; یعنی آنانکه نمی دانند اعتقاد به تثلیث با توحید در الوهیت ناسازگار است، محکوم به کفر نیستند و به عذاب دردناک گرفتار نمی شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 74 - 1،2

1 - دعوت خداوند از معتقدان به تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) ، برای استغفار و بازگشت به خدا

افلا یتوبون إلی اللّه و یستغفرونه

به قرینه آیات پیشین (قالوا ان اللّه هو المسیح . .. قالوا ان اللّه ثالث ثلثه) فاعل <یتوبون ...> مسیحیان هستند و متعلق توبه و استغفار، عقیده به الوهیت مسیح(ع) و تثلیث می باشد.

2 - مسیحیان به خاطر پافشاری به عقاید باطل خویش ( الوهیت مسیح ( ع ) و تثلیث ) مورد توبیخ خداوند

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. افلا یتوبون إلی اللّه

استفهام توبیخی در <افلا یتوبون . ..> برای سرزنش مسیحیان بر ترک توبه و استغفار از عقاید کفرآمیز بکار رفته است.

301- عقیده به تدبیر جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 50 - 20

20- مشرکان به برخورداری شیاطین و جن از حق تصمیم گیری در کار جهان و تدبیر امور آن ، معتقد بودند .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی

به قرینه آیه بعد، مراد از توهم ولایت شیاطین، این پندار است که آنان، در امور عالم و کار آفرینش، دخالت و نظارت دارند . این اعتقاد مشرکان را وادار می کرد که برای پرهیز از شر شیاطین، به ستایش آنان بپردازند.

302- عقیده به تدبیر شیاطین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 50 - 20

20- مشرکان به برخورداری شیاطین و جن از حق تصمیم گیری در کار جهان و تدبیر امور آن ، معتقد بودند .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی

به قرینه آیه بعد، مراد از توهم ولایت شیاطین، این پندار است که آنان، در امور عالم و کار آفرینش، دخالت و نظارت دارند . این اعتقاد مشرکان را وادار می کرد که برای پرهیز از شر شیاطین، به ستایش آنان بپردازند.

303- عقیده به تدبیر معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 19

ص: 156

19- مشرکان علی رغم سراغ نداشتن مخلوقی برای خدایان خویش ، به ولایت و تدبیر آنان معتقد بودند .

أفاتخذتم من دونه أولیاء . .. أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتش-به الخلق علیهم

جمله <خلقوا کخلقه> صفت برای <شرکاء> است. <خلق> در هر دو مورد (<کخلقه> و <الخلق>) مصدر و به معنای اسم مفعول (مخلوقات) است. <تشابُه> (مصدر تشابَه) به قرینه کلمه <علی> به معنای مشتبه شدن به خاطر مشابهت است. <أم> در جمله فوق أم منقطعه و حاوی استفهام انکاری است و می رساند که خود مشرکان نیز برای شرکا و معبودهای پنداری، آفرینشی را باور نداشتند تا با آفریده های خدا مشتبه شود.

304- عقیده به تشریع غیرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 68 - 8

8 - اعتقاد به صلاحیت غیرخدا برای قانون گذاری ، اعتقادی شرک آلود و ناسازگار با توحید ربوبی است .

و ربّک یخلق . .. سبح-ن اللّه و تع-لی عمّا یشرکون

305- عقیده به تطیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 18 - 2،4

2 - مردم انطاکیه ، به تأثیر سوء وجود برخی از افراد در سرنوشت انسان ها اعتقاد داشتند .

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

4 - رواج اعتقاد به فال و شگون در میان مردم انطاکیه

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

306- عقیده به تعدد معبود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 3

3 - وجود خدایان برای تدبیر امور عالم ، پنداری باطل است .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط-نًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 24 - 1

1 - قوم فرعون ، معتقد به خدایانی متعدد

أنا ربّکم الأعلی

ص: 157

307- عقیده به تناسخ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 37 - 4

4 - وجود عقیده به تناسخ در میان مردم پس از عصر نوح *

نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین

معنای عبارت یاد شده را با توجه به آمدن <نحیا> بعد از <نموت> چنین است: ما می میریم و دوباره در همین دنیا در کالبدی دیگر، حضور پیدا می کنیم; بدون این که رستاخیزی در کار باشد و بدون این که بدن پوسیده ما، دوباره زنده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 6

6 - وجود اعتقاد به تناسخ ، در میان مشرکان مکه *

نموت و نحیا

تقدم <نموت> بر <نحیا> - با این که انسان نخست باید زنده باشد تا بمیرد - این احتمال را به ذهن می آورد که برخی از مشرکان، معتقد به تناسخ و حیات پس از مرگ در دنیا بوده اند.

308- عقیده به تنزیه خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 31 - 26

26- مصریان زمان یوسف ( ع ) ، به خداوند و منزه بودن او ، معتقد بودند .

ح-ش لله

309- عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 133 - 16

16 - اعتقاد به یکتایی خدا و پرستش او ، مهمترین اصل در ادیان الهی و زیر بنای دیگر اصول و احکام دین

ما تعبدون من بعدی قالوا نعبد . .. إلهاً وحداً

روشن است که یعقوب(ع) از میان تمامی اصول و احکام دین، تنها پرستش خداوند را نجات بخش نمی دانست. بنابراین تنها از پرستش خدا یاد کردن (ماتعبدون) می تواند حاکی از آن باشد که: اولا، توحید عبادی از مهمترین اصلهاست و ثانیاً، انسان با پرستش خدا، به دیگر اصول و احکام دین گرایش پیدا کرده بدانها ملتزم خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 66 - 3

ص: 158

3 - اندیشه توحیدی و مبرا از شرک ، سفیهانه و نامعقول در نظر کافران قوم هود

قال الملأ الذین کفروا من قومه إنا لنریک فی سفاهه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 18 - 8

8 - شرک پیشگان عصر بعثت ، معتقد به خدا و منکر یکتایی او در ربوبیت بودند .

و یعبدون من دون اللّه . .. و یقولون هؤلاء شفعؤنا عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 11

11- اعتقاد به وجود خدای یگانه و غالب و باور به شایستگی او برای پرستش ، اعتقاد و باوری خردمندانه است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 20 - 5

5- اعتقاد به یگانگی خدا و پذیرش آنچه از ناحیه خداوند به پیامبر ( ص ) نازل شده ، عهد ها و پیمان های خداوند با آدمیان است .

الذین یوفون بعهد الله و لاینقضون المیث-ق

آیه قبل - که سخن از حقانیّت قرآن و تعالیم آن داشت- و آیات پیش از آن - که درباره توحید و نفی شرک بود- بیانگر مصادیقی بارز از عهد و پیمان خداوند با بندگان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 30 - 17

17- اعتقاد به ربوبیت خدا و یکتایی او ، زمینه ساز باور آدمی به اینکه به سوی خدا در حرکت است و به او باز می گردد .

هو ربی . .. إلیه متاب

<إلیه متاب> نیز مانند <علیه توکلت> به منزله نتیجه ای است برای اعتقاد به ربوبیت خدا و یکتایی او.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 19

19- اعتقاد به یگانگی خداوند ، ( توحید نظری ) باید با عبادت خالصانه او و ترک پرستش غیر او ( توحید عملی ) همراه باشد .

إل-هکم إل-ه وحد فمن کان . .. و لایشرک بعباده ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 89 - 2

2 - اعتقاد به یگانگی خدا و بیزاری از شرک و بت پرستی ، نشانه بهره مندی از قلب سلیم

إلاّ من أتی اللّه بقلب سلیم

ص: 159

در آیات پیشین، سخن درباره مبارزه حضرت ابراهیم(ع) با شرک و بت پرستی است. با توجه به ارتباط این آیه با آیات قبل، می توان گفت که مراد آن حضرت از قلب سلیم، قلب خالی از شرک است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 11

11 - پرداخت زکات و انفاق مال در راه خدا ، از نمود های بارز اعتقاد به توحید و جهان آخرت

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه و هم بالأخره هم ک-فرون

از مفهوم مخالف آیه، مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 85 - 8

8 - مسأله معاد ، مهم ترین عقیده پس از توحید و یگانه پرستی

له ملک السم-وت و الأرض . .. و عنده علم الساعه و إلیه ترجعون

طرح مسأله قیامت و معاد، پس از تبیین فرمانروایی یگانه خداوند، بیانگر مطلب بالا است.

310- عقیده به توحید افعالی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 100 - 18

18- یوسف ( ع ) ، معتقد به توحید افعالی ، و انسانی قدرشناس و سپاسگزار در برابر نعمت های الهی

قد جعلها ربی حقًا و قد أحسن بی إذ أخرجنی من السجن و جاء بکم من البدو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 22 - 3

3- لزوم عقیده به یگانگی در وجود و افعال خداوند

لاتجعل مع الله إل-هًا ءاخر

311- عقیده به توحید در خالقیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 1

1 - اعتقاد مشرکان مکه ، به خالقیت خداوند و توحید در آفرینش

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

از آیه شریفه استفاده می شود که شرک مشرکان، در ناحیه خالقیت خداوند نبوده است; بلکه آنان در ربوبیت، تدبیر، کارگشایی امور و وساطت برای تقرب به خدا، گرفتار شرک بوده اند.

ص: 160

312- عقیده به توحید ذاتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 22 - 3

3- لزوم عقیده به یگانگی در وجود و افعال خداوند

لاتجعل مع الله إل-هًا ءاخر

313- عقیده به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 3

3 - توحید ( اعتقاد به ربوبیت بی همتای خدا ) آیینی حق و یکتاپرستی سلوک راه هدایت است .

فذلکم اللّه ربکم الحق فماذا بعد الحق إلا الضلل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 36 - 9

9- پرستش خدای یگانه و اعتقاد به توحید ربوبی ، صراط مستقیم است .

و إنّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه ه-ذا صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 92 - 7

7- اعتقاد به پروردگار یکتا ، محور وحدت انسان ها و تشکل امّت واحده است .

إنّ ه-ذه أُمّتکم أُمّه وحده و أنا ربّکم فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 19 - 2

2 - جبهه توحید ، جبهه ای است معتقد به ربوبیت بی شریک خدا و جبهه شرک ، جبهه ای است منکر ربوبیت خدا و معتقد به پروردگاری غیر او .

هذان خصمان اختصموا فی ربّهم فالذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 4

4 - توجه و اعتقاد ساحران گرویده به موسی ( ع ) ، نسبت به معاد هم پای عقیده به پروردگار یگانه هستی

قالوا ءامنّا بربّ الع-لمین . .. إنّا إلی ربّنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 161

16 - فصلت - 41 - 50 - 15

15 - اعتقاد و اعتراف برخی از منکران قیامت به ربوبیت خدای یگانه

و ما أظنّ الساعه قائمه و لئن رجعت إلی ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 10 - 12

12 - توکل و انابه ، ره آورد اعتقاد و باور به ربوبیت بی همتای الهی

اللّه ربّی علیه توکّلت و إلیه أنیب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 85 - 8

8 - مسأله معاد ، مهم ترین عقیده پس از توحید و یگانه پرستی

له ملک السم-وت و الأرض . .. و عنده علم الساعه و إلیه ترجعون

طرح مسأله قیامت و معاد، پس از تبیین فرمانروایی یگانه خداوند، بیانگر مطلب بالا است.

314- عقیده به توحید عبادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 114 - 15

15- اعتقاد به اختصاص داشتن عبادت به خداوند ، مستلزم شکر نعمت های اوست .

و اشکروا نعمت الله إن کنتم إیّاه تعبدون

آمدن جمله <إن کنتم إیّاه تعبدون> به صورت جمله شرطیه برای <اشکروا . ..>، بیانگر وجود تلازم و پیوند ناگسستنی میان شکر و اعتقاد به توحید در عبادت است.

315- عقیده به تورات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 2

2 - دنیاگرایان یهود ، علی رغم ادعای اعتقاد به تورات و دسترسی به آن ، از راه های نامشروع به مال و منال دنیا چنگ می زدند .

ورثوا الکتب یأخذون عرض هذا الأدنی و یقولون سیغفر لنا

جمله <ورثوا الکتب> (تورات را به ارث بردند) اشاره به دو معنا دارد که هر دو در سرزنش دنیاگرایان یهود دخیل است: دسترسی به تورات داشتند ; مدعی اعتقاد به آن بودند.

ص: 162

316- عقیده به جاودانگی با ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 3 - 1

1 - شیفتگان ثروت ، بقای خود را در گرو انباشتن آن دانسته و آن را نشانه جاودانگی می نمایانند .

یحسب أنّ ماله أخلده

جمله <یحسب. ..> استعاره است; یعنی، زراندوزان مانند کسی عمل می کنند که خود را جاودان می دانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 4 - 1

1 - مؤثر دانستن ثروت ، در جاودانگی و رهایی از نابودی و مرگ ، پنداری نادرست و ناروا است .

أخلده . کلاّ

حرف <کلاّ>، مخاطب را از پذیرش گفتارهای بیان شده در جملات پیش، بازمی دارد.

317- عقیده به جسمانیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 21 - 6

6 - مشرکان ، معتقد به جسمانیت خدا و قابل مشاهده بودن او

أو نری ربّنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 153 - 3

3 - مشرکان ، معتقد به جسمانیت خداوند

فاستفتهم ألربّک البنات . .. ولد اللّه ... أصطفی البنات علی البنین

انتساب زادن و فرزند داشتن به خدا، گویای برداشت یاد شده است.

318- عقیده به جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 9 - 10

10 - اعتقاد قوم نوح ، به وجود جن یا عوامل مرموز و مؤثر بر روح بشر

و قالوا مجنون و ازدجر

در صورتی که <و ازدجر> به معنای <تأثیرپذیری از عوامل مرموز> باشد، به دست می آید که قوم نوح، با همه پیشینه تاریخی خویش، به وجود جن معتقد بودند و یا دیوانگی را معلول سلطه عوامل مرموز بر روح انسان می پنداشتند.

ص: 163

319- عقیده به حاکمیت اراده خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 19

19 - عقیده به حاکمیت اراده الهی بر مقدّرات انسان ، زمینه ساز حرکت به سوی انجام وظایف الهی و نه ترک مسؤولیت

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

با توجه به این که خداوند، اراده نافذ خویش را به اعراب متخلف یادآور شده است; از آیه شریفه استفاده می شود که توجّه به تخلف ناپذیری اراده خداوند، باید زمینه اطاعت و تکلیف پذیری را در انسان زنده کند; نه روح سستی و مسؤولیت گریزی را.

320- عقیده به حاکمیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 67 - 15

15- توکل بر خدا و اعتقاد به حاکمت مطلق الهی نباید موجب نادیده انگاشتن اسباب و علل طبیعی شود .

ادخلوا من أبوب متفرقه . .. إن الحکم إلاّ لله علیه توکلت

توکل کردن یعقوب(ع) بر خداوند (علیه توکلت) او را از چاره اندیشی و جست و جوی اسباب (لاتدخلوا من باب واحد . ..) باز نداشت. و این درسی برای همگان است که نه تنها تدارک اسباب با توکل تنافی ندارد ; بلکه باید اسباب و علّتها را فراهم آورد و بر خداوند نیز توکل داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 89 - 3

3 - شرکورزی ، علی رغم اعتقاد به حاکمیت فراگیر خدا بر سراسر هستی ، سزاوار نکوهش و سرزنش

قل فأنّی تسحرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 3

3 - ابلیس ، معتقد به حاکمیت مشیت خداوند بر مرگ و حیات

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

321- عقیده به حاکمیت صالحان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 106 - 4

4- تأثیر اعتقاد به حاکمیت نهایی صالحان بر زمین ، در عبودیت و بندگی خدا

و لقد کتبنا فی الزبور . .. إنّ فی ه-ذا لبل-غًا لقوم ع-بدین

برداشت یاد شده بنابراین نکته است که <ه-ذا> اشاره به مسأله حاکمیت صالحان داشته باشد.

ص: 164

322- عقیده به حامی برای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 111 - 7

7- اعتقاد به وجود فرزند ، شریک و حمایتگر برای خدا ، اعتقادی شرک آلود و موجب تنقیص او

لم یتخذ ولدًا. .. و لم یکن له ولیّ

323- عقیده به حسابرسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 13 - 10

10 - مشرکان مکه ، به بازخواست انسان ها از سوی خداوند ، پس از مرگ ، معتقد بودند .

و یوم تقوم الساعه . .. و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

نفی شفاعت از معبودان مشرکان، حکایت از اعتقاد آنان به شفاعت می کند و ذکر آن به عنوان یکی از رخدادهای قیامت، این احتمال را تقویت می کند که آنان شفاعت معبودان را برای پس از مرگ خود می خواسته اند.

324- عقیده به حسابرسی اخروی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 52 - 10

10 - عقیده به برپایی قیامت و حساب رسی از بندگان ، از موضوعات دعوت رسولان الهی

من بعثنا من مرقدنا ه-ذا ما وعد الرحم-ن و صدق المرسلون

325- عقیده به حسابرسی عمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 3 - 6

6 - اعتقاد به قیامت و محاسبه اعمال ، دارای نقشی بنیادین در مجموعه باور های دینی

و هم بالأخره هم یوقنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 20 - 2

2 - اطمینان و اعتقاد به حساب رسی اعمال در قیامت ، مهم ترین رکن اعتقادی مؤمنان

إنّی ظننت أنّی مل-ق حسابیه

ص: 165

برداشت یاد شده، از آن جا است که مسأله حساب رسی اعمال - در این آیات - در ردیف نخستین اصل اعتقادی مؤمنان برشمرده شد.

326- عقیده به حیات پس از مرگ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 10

10 - توحید در عبادت و اعتقاد به بقای انسان پس از مرگ ، دو پایه و اساس دین الهی است .

و لکن أعبد اللّه الذی یتوفیکم

327- عقیده به خاتمیت یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 9

9 - پندار باطل مردم مصر به پایان یافتن نبوت و نیامدن هیچ پیامبری از جانب خدا ، برای انسان های بعد از یوسف ( ع )

حتّی إذا هلک قلتم لن یبعث اللّه من بعده رسولاً

328- عقیده به خالقیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 9

9 - شرک پیشگان عرب جاهلی با وجود اینکه خدا را پدید آورنده جانداران از موجودات بی جان و موجودات بی جان را از جانداران می دانستند ، منکر ربوبیت و پروردگاری او بودند .

و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 3 - 8

8- مشرکان صدراسلام ، خداوند را خالق آسمان ها و زمین می دانستند .

أتی أمر الله . .. سبح-نه و تع-لی عمّا یشرکون ... خلق السموت و الأرض بالحق تع-لی

<تعالی عمّا یشرکون> مربوط به <بالحق> است و نه <خلق السماوات و . ..> بنابراین، از آیه استفاده می شود که مشرکان درباره اصل خلقت عالم حرفی نداشته اند، بلکه درباره حقانیت و پوچی آن توهماتی داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 1،5،6

1 - مشرکان ، به خالقیت خدا برای آسمان ها و زمین و مسخِّر کننده خورشید و ماه ، باور داشتند .

ص: 166

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض و سخّر الشمس و القمر لیقولنّ اللّه

5 - انکار آیات خدا و ایمان به باطل ، از سوی مشرکان ، به رغم باور آنان بر خالقیت خدا و تسخیر خورشید و ماه از سوی او ، امری شگفت آور است .

و ما یجحد بأی-تنا إلاّ الک-فرون . .. و قالوا لولا أنزل علیه ءای-ت ... و الذین ءا

6 - با وجود اعتقاد مشرکان به این که خالق عالم و رام کننده خورشید و ماه ، خدا است ، بازداشته شدنشان از حق ، قابل توجیه و منطقی نیست .

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

جمله <فأنّی یؤفکون> جواب شرط مقدر است و<أنّی> معادل <کیف> استفهامیه و برای تعجب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 7

7 - مشرکان و کافران در عصر بعثت - علی رغم انکار قیامت و تجدید حیات انسان ها - به آفرینش آسمان ها و زمین به وسیله خدا و نیز به عظمت این آفرینش اعتقاد داشتند .

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

برداشت یاد شده با توجه به این حقیقت است که استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرینش نخستین جهان طبیعت، مبتنی بر این حقیقت است که کافران، جهان طبیعت را جلوه ای از خالقیت و قدرت خدا بدانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 1

1 - اعتقاد و اعتراف مشرکان ، به خالقیت یگانه خداوند و پدید آمدن جهان آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) تنها به قدرت او

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 13

13 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به خالقیت خدا و منکر ربوبیت مطلقه وی بودند .

قل أئنّکم لتکفرون بالذی خلق . .. ذلک ربّ الع-لمین

تعبیر <تجعلون له أنداداً> نشان می دهد که مشرکان اصل وجود خدا و خالقیت او را قبول داشته اند ولی برای او شریک در آفرینش و ربوبیت قائل بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 1،2

1 - اعتقاد مشرکان مکه ، به خالقیت خداوند و توحید در آفرینش

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

از آیه شریفه استفاده می شود که شرک مشرکان، در ناحیه خالقیت خداوند نبوده است; بلکه آنان در ربوبیت، تدبیر، کارگشایی امور و وساطت برای تقرب به خدا، گرفتار شرک بوده اند.

2 - روی آوردن به غیر خدا ، با وجود اعتقاد به خالقیت یگانه او ، انحرافی آشکار و امری ملامت بار

ص: 167

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

<إفک> (مصدر <یؤفکون>) به معنای روی گرداندن و انحراف از مسیر طبیعی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 27 - 5

5 - منکران معاد در عصر بعثت ، آسمان را آفریده خداوند می دانستند .

أم السماء بنیها

استدلال آیه شریفه بر امکان معاد، بدون پذیرش آفریدگاری خداوند برای آسمان، ناتمام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 5 - 4

4 - اعتقاد به آفریننده بودن خداوند ، ناسازگار با پندار عجز برای او در برابر انسان

خلقنا الإنس-ن . .. أیحسب أن لن یقدر علیه أحد

329- عقیده به خالقیت غیرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 40 - 4

4 - عقیده به شریک بودن غیر خدا با او در خلق و تدبیر عالم ، شرک است .

قل أرءیتم شرکاءکم الذین تدعون من دون اللّه أرونی ماذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک

330- عقیده به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 8

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 50 - 8

8 - اعتقاد به وجود خداوند برای خروج آدمی از زمره کافران کافی نیست .

أقسمتم لاینالهم اللّه برحمه . .. إن اللّه حرمهما علی الکفرین

سیاق آیات این بخش نشان می دهد که گویندگان جمله <أقسمتم . .. > از دوزخیانند. بنابراین عنوان <الکافرین> در این آیه شامل آنان نیز می شود ; در حالی که به شهادت جمله نقل شده از آنها (أقسمتم لا ینالهم اللّه برحمه)، این گروه به خداوند اعتقاد داشته اند.

ص: 168

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 85 - 7

7 - باور به وجود خداوند ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

قال یقوم اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 26 - 5

5- قوم نوح ، پیش از پیامبری آن حضرت ، به وجود خداوند معتقد بودند .

أن لاتعبدوا إلاّ الله

چنان چه قوم نوح به وجود خداوند معتقد نبودند ، ضروری آن بود که آن حضرت نخستین سخنانش را به اثبات آفریدگار جهان اختصاص می داد و آن گاه مردمان را به پرستش او فرا می خواند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 6

6- قوم عاد ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 7

7- مردم مدین ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 23

23- مشرکان عصر بعثت معتقد به وجود خداوند

أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 4

4- تصحیح عقیده انسان در باره خداوند ، از هدف های مهم قرآن است .

أنزل علی عبده الکت-ب . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

ص: 169

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 11 - 14

14- باور به وجود خداوند ، پرستش و تسبیح او ، دارای گذشته ای دیرین در تاریخ بشر است .

قومه . .. أن سبّحوا بکره و عشیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 13 - 3

3 - مشرکان ، به خداوند باور دارند و به گرفتن شفیع جهت شفاعت در پیشگاه او معتقدند .

و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 35 - 3

3 - عقیده ای درباره خداوند ، حق و پذیرفتنی است که مورد تأیید الهی باشد .

أم أنزلنا علیهم سلط-نًا

از این که برای دلیل نداشتن مشرکان جهت اثبات حقانیت عقیده شان، فرموده است: <ما که دلیلی نفرستادیم> دلالت می کند بر این که عقیده صحیح، آن است که خداوند، آن را تأیید کند و برای آن حجّت اقامه کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 52 - 10

10 - اعتقاد مشرکان مکه به وجود خداوند

إن کان من عند اللّه

از ظاهر جمله شرطیه بر می آید که اصل وجود خداوند برای مشرکان، مسلم بوده است.

331- عقیده به خدایان متعدد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 20

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

ص: 170

332- عقیده به خرافات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 18 - 5

5 - جهان بینی و عقاید مردم انطاکیه ، متکی بر خرافات بود .

قالوا إنّا تطیّرنا بکم

تردیدی نیست که عقیده به فال، عقیده ای خرافی است و اعتقاد مردمِ انطاکیه به آن تا مرز سنگسار و شکنجه کردن پیامبران الهی، گویای حقیقت یاد شده است.

333- عقیده به خویشاوندی جن با خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 1

1 - مشرکان ، معتقد به وجود نسبت خویشاوندی میان خدا و جن

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

<نسب>، به معنای قرابت و پیوند خویشاوندی است.

334- عقیده به خویشاوندی خدا با ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 4

4 - مشرکان ، معتقد به وجود پیوند خویشاوندی ( پدر و فرزندی ) میان خدا و فرشتگان

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که جمله <و جعلوا بینه و بین الجنّه نسباً> تأکید دختر نبودن ملائکه برای خدا و نفی فرزنددار بودن او است که در آیات پیشین از آن یاد شده است (أم خلقنا الملائکه إناثاً. .. لیقولون . ولد اللّه...).

335- عقیده به خیریت قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 18

18- عقیده مندان به نزول قرآن از جانب خداوند و خیر بودن آن ، دارای جایگاهی خوب در عالم آخرت

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. و لنعم دار المتّقین

ص: 171

336- عقیده به دخترداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 1،2،5

1 - مشرکان عصر جاهلی ، فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند .

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

مراد از <ما یخلق> - به قرینه فرازهای بعد - فرشتگان هستند.

2 - اعتقاد به دختر داشتن خدا ، در عین برتر دانستن پسر ، تناقضی آشکار در باور های جاهلی

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات و أصفیکم بالبنین

آیه شریفه، در مقام نکوهش از مشرکان، به این نکته اشاره می کند که به پندار شما دختر از مقام پایین تر و پست تری برخوردار است; پس چگونه خود را بر خدا ترجیح داده و سهم او را دختر و سهم خود را پسر می دانید؟!

5 - مشرکان جاهلی ، با وجود اعتقاد به مخلوق بودن فرشتگان ، آنان را دختر خدا می پنداشتند .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

لحن آیه شریفه نشان می دهد که مشرکان مکه، مخلوق بودن فرشتگان را پذیرفته بودند و خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد که چگونه در میان مخلوقات، آنچه راکه خود نمی پسندند، به او نسبت می دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 4

4 - در دیدگاه مشرکان مکه فرشتگان ، دختران خدا و همانند او در صفات

و إذا بشّر أحدهم بما ضرب للرحم-ن مثلاً

با توجه به این که <مَثَل> در آیه به معنای شبیه است، می توان گفت که مشرکان مکه معتقد به همسانی فرشتگان با خدا بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 5

5 - عرب جاهلی ، خود بیزار از داشتن دختر ; ولی معتقد به وجود دختر برای خداوند

أوَ من . .. و هو فی الخصام غیر مبین

337- عقیده به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 29

29 - آنان که ابعاد اعتقادی دین را باور دارند و از اموال خویش برای دستگیری مستمندان بهره می گیرند و وظایف عبادی و اجتماعی خویش را انجام می دهند ، تقواپیشگان حقیقی هستند .

و لکن البر من ءامن . .. و أولئک هم المتقون

ص: 172

338- عقیده به دین ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 130 - 6

6 - اعتقاد به آیین ابراهیم ، مستلزم پذیرش اسلام است .

ربنا وابعث فیهم رسولا . .. و من یرغب عن مله إبرهیم إلا من سفه نفسه

جمله <ربنا وابعث . ..>- که اشاره به بعثت پیامبر اسلام دارد - بیانگر اصلی از اصول آیین ابراهیم است. بنابراین باور به آیین ابراهیم، در پی دارنده باور به حقانیت دین اسلام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 123 - 7

7- اعتقاد به مرام ابراهیمی ( ع ) ، ناسازگار با هرگونه شرک به خدا

ملّه إبرهیم حنیفًا و ما کان من المشرکین

برداشت فوق، با توجه به این نکته است که عبارت <ما کان من المشرکین> تعریضی باشد به مشرکان مکه که از یک سو به حضرت ابراهیم(ع)، بنیان گذار کعبه، ارج می نهادند، ولی از سوی دیگر شرک میورزیدند.

339- عقیده به رازقیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 11 - 12

12 - اعتقاد به رازق بودن خداوند ، ناسازگار با ترک کردن نماز جمعه به منظور کسب روزی

و إذا رأوا تج-ره . .. و اللّه خیر الرزقین

340- عقیده به ربوبیت اجرام آسمانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 81 - 4

4 - قوم ابراهیم علاوه بر عقیده و تأثیر و نقش بتها و اجرام آسمانی در تدبیر و ربوبیت جهان، به خداوند نیز معتقد بودند.

و لاتخافون أنکم أشرکتم بالله

احتجاج ابراهیم(ع) با مشرکان در جمله <و لاتخافون . ..> در صورتی تام است که آنها عقیده به <الله> داشته باشند.

341- عقیده به ربوبیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 76 - 14

14 - یهودیان ، معتقد به ربوبیت خداوند

ص: 173

أتحدثونهم بما فتح اللّه علیکم لیحاجوکم به عند ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 38 - 21

21 - ربوبیت خداوند مورد پذیرش و اذعان دوزخیان قرار خواهد گرفت.

قالت . .. ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 68 - 5

5 - اعتقاد راسخ هود به ربوبیت خدا بر وی ، موجب استواریش در تبلیغ رسالت های الهی

و لکنی رسول من رب العلمین. أبلغکم رسلت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 33 - 12

12- احساس ناتوانی یوسف ( ع ) از ترک گناه بدون امداد های الهی ، جلوه ای از اعتقاد او به ربوبیت خدا

رب . .. و إلاّ تصرف عنی کیدهنّ أصب إلیهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 30 - 17

17- اعتقاد به ربوبیت خدا و یکتایی او ، زمینه ساز باور آدمی به اینکه به سوی خدا در حرکت است و به او باز می گردد .

هو ربی . .. إلیه متاب

<إلیه متاب> نیز مانند <علیه توکلت> به منزله نتیجه ای است برای اعتقاد به ربوبیت خدا و یکتایی او.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 36 - 4

4- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ فأنظرنی إلی یوم یبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 39 - 2

2- ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند بود و خود را تحت ربوبیت او می دانست .

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 31

31- بازدید کنندگان از اصحاب کهف ، به ربوبیّت خداوند و برتری علم او بر همگان ، معتقد بودند .

فقالوا . .. ربّهم أعلم بهم

ص: 174

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 12

12- ابراهیم ( ع ) ، خداوند را مربی و پرورش دهنده خود می دانست و به ربوبیت او دل بسته بود .

سأستغفر لک ربّی . .. و أدعوا ربّی عسی ألاّ أکون بدعاء ربّی شقیًّا

تکرار <ربّی> در کلام حضرت ابراهیم، گویای نکته یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 19 - 2

2 - مردم سبا ، به ربوبیت خداوند معتقد بودند .

فقالوا ربّنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 149 - 7

7 - عقیده به وجود دختر برای خدا ، ناسازگار با عقیده به ربوبیت او است .

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون

برداشت یاد شده از تصریح به اسم <ربّ> در آیه شریفه، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 79 - 4

4 - ابلیس ، معتقد به ربوبیت خداوند

قال ربّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 27 - 3

3 - موسی ( ع ) ، اعتقاد خود به ربوبیت مطلق خداوند و نیز اعتماد خویش بر او در انجام رسالت را به فرعونیان اعلام کرد .

و قال موسی إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 4 - 28

28 - اعتقاد به ربوبیت خداوند مقتضی توکل انسان بر او

ربّنا علیک توکّلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 29 - 3

3 - باغداران یمنی ، گروهی خداپرست و معتقد به ربوبیت الهی بودند .

قالوا سبح-ن ربّنا

ص: 175

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 2 - 7

7 - اعتقاد جنیان استماع کننده قرآن ، به ربوبیت یگانه خدا و دوری آنان از شرکورزی به او

و لن نشرک بربّنا أحدًا

342- عقیده به ربوبیت خورشید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 4

4 - مردم سرزمین ابراهیم (بابل) خورشید را در تدبیر امور خویش مؤثر می دانستند.

فلما رءا الشمس بازغه قال هذا ربی هذا أکبر

343- عقیده به ربوبیت غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 10

10 - شرک ( اعتقاد به وجود مولویت و ربوبیت برای غیر خدا ) پنداری باطل و افترا بر خداوند است .

و ردوا إلی اللّه مولیهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 15

15- اعتقاد به ربوبیّت و الوهیت برای غیرخدا ، پنداری بسیار دور از حقّ و واقعیت

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

<شطط> به معنای دوری از حق و افراط و زیاده روی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 19 - 2

2 - جبهه توحید ، جبهه ای است معتقد به ربوبیت بی شریک خدا و جبهه شرک ، جبهه ای است منکر ربوبیت خدا و معتقد به پروردگاری غیر او .

هذان خصمان اختصموا فی ربّهم فالذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 40 - 4

4 - عقیده به شریک بودن غیر خدا با او در خلق و تدبیر عالم ، شرک است .

قل أرءیتم شرکاءکم الذین تدعون من دون اللّه أرونی ماذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک

ص: 176

344- عقیده به رحمانیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 15 - 7

7 - مردم انطاکیه ، به وجود خدا و رحمانیت او معتقد بودند . *

و ما أنزل الرحم-ن من شیء

تصریح مردم انطاکیه به صفت رحمانیت خدا حاکی از اعتقاد آنان به این حقیقت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 23 - 9

9 - مردم انطاکیه ، به وجود خدا و رحمانیت او معتقد بودند . *

إن یردن الرحم-ن بضرّ

تصریح به صفت رحمانیت خدا از سوی مؤمن انطاکیه، می تواند حاکی از عقیده مردم آن دیار به این حقیقت باشد; زیرا اگر آنان بر این باور نبودند، استدلال به توانایی خداوند رحمان بر ضرر و گزند رساندن به انسان ها - به گونه ای که حتّی معبودها از دفع آن ناتوان باشند - بی معنا و غیر کافی بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 7

7 - مشرکان مکه ، خداوند را با نام < رحمان > می شناختند و یاد می کردند .

بما ضرب للرحم-ن مثلاً

بنابراین که واژه <رحمان> در آیه شریفه، به خاطر بار معنایی آن نیامده باشد; بلکه صرفاً نقل قول ساده ای از کلام عرب جاهلی باشد که به جای <اللّه> - یا هر صفت دیگر برای خداوند - کلمه <رحمان> را به کار می بردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 20 - 3

3 - مشرکان عرب جاهلی ، معتقد به خداوند رحمان و مرتبت والای او در مقایسه با دیگر خدایان

و قالوا لو شاء الرحم-ن ما عبدن-هم

از این که مشرکان، عبادت دیگر خدایان را در گرو مشیت خدای رحمان دانسته اند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 3،7

3 - باور مشرکان عصر بعثت به رحمانیت خدای هستی

قل إن کان للرحم-ن ولد

7 - شناخت مشرکان عصر پیامبر نسبت به خداوند با نام < رحمان >

قل إن کان للرحم-ن

ص: 177

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 33 - 2

2 - متقین ، در عین اعتقاد به رحمانیت خداوند ، بیمناک از مخالفت با او *

من خشی الرحم-ن بالغیب

از این که وصف <الرحمان> مفعول <خشی> قرار گرفته است، می توان به مطلب فوق ره برد; زیرا در نظر ابتدایی، وصف <منتقم،قهار و. ..> متناسب با خشیت است و این که وصف <رحمت> به کار گرفته شده است، می رساند که رجای متقین آنان را به گناه نمی کشاند.

345- عقیده به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 37 - 15

15 - پندار شریک برای خدا، افترا بر وی و تکذیب آیات اوست.

فمن أظلم ممن افتری علی الله کذبا . .. أین ما کنتم تدعون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 173 - 5

5 - گرایش به شرک به خاطر شرکورزی پدران ، عذر واهی و ناپذیرفتنی در پیشگاه خداوند

أو تقولوا إنما أشرک ءاباؤنا من قبل و کنا ذریه من بعدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 32 - 4

4 - شرک ( اعتقاد به ربوبیت غیر خدا ) آیینی باطل و بت پرستی ضلالت و گمراهی است .

فذلکم اللّه ربکم الحق فماذا بعد الحق إلا الضلل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 10

10- اعتقاد به وجود خدایان مقهور و باور به شایستگی آنها برای پرستش ، اعتقادی سخیف و نادرست است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 3 - 6

6- قرار دادن هرگونه شریک برای خداوند ، نشانه تصور ناصحیح و غیر واقعی از اوست .

تع-لی عمّا یشرکون

ص: 178

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 11

11 - عقیده به شرک ، عقیده ای باطل است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء . .. إنّ اللّه یعلم ما یدعون من دونه ... و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 11 - 10

10 - اعتقاد به شرک ، ظلم و سیه کاری است .

ماذا خلق الذین من دونه بل الظ-لمون فی ضل-ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 2

2 - مشرکان ، مدعی شریک بودن جن با خداوند

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

در این که مقصود از <نسبت> در آیه شریفه، چیست، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد. برخی گفته اند که مقصود شریک بودن جن با خداوند است، چنان که در سوره انعام آیه 100 به این مضمون تصریح شده است: <و جعلوا للّه شرکاء الجنّ; برای خدا شریکانی از جن قرار دادند>. گفتنی است که در فرض فوق <نسباً> در معنای مجازی استعمال شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 3 - 6

6 - جنیان ، پیش از نزول قرآن و بعثت پیامبراسلام ، معتقد به شرک و وجود همسر و فرزند برای خداوند

و أنّه تع-لی جدّ ربّنا ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 4 - 2

2 - شرک و عقیده به همسرگزینی و فرزندداری خداوند ، عقیده ای سفیهانه و به دور از خرد

و أنّه کان یقول سفیهنا علی اللّه شططًا

346- عقیده به شرک ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 13

13- افترا بستن به خدا ( مبنی بر شریک داشتن خداوند در امر روزی ) کار دائمی معتقدان به شرک ربوبی

بربّهم یشرکون . .. و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ممّا رزقن-هم ... کنتم تفترون

احتمال دارد مراد از <تفترون> همان نکته ای باشد که در آیه آمده است و آن دخالت دادن و سهیم دانستن معبودها و یا اسباب و عوامل در امر روزی دهی و یا نجات است.

ص: 179

347- عقیده به شریک خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 111 - 7

7- اعتقاد به وجود فرزند ، شریک و حمایتگر برای خدا ، اعتقادی شرک آلود و موجب تنقیص او

لم یتخذ ولدًا. .. و لم یکن له ولیّ

348- عقیده به شعور بتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 6

6 - مشرکان ، بت های مورد پرستش خود را ، موجوداتی با شعور می پنداشتند .

فلا أعبد الذین تعبدون من دون اللّه

<الذین> اسم موصول است و برای ذوی العقول استعمال می شود.

349- عقیده به شعور معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 36 - 10

10 - مشرکان ، معتقد به شعورمندی معبود ها و تأثیرگذاری آنها در سرنوشت انسان ها

و یخوّفونک بالذین من دونه

اعتقاد به گزند رساندن معبودهایی چون بت، بیانگر مطلب یاد شده است.

350- عقیده به شفاعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 13 - 3

3 - مشرکان ، به خداوند باور دارند و به گرفتن شفیع جهت شفاعت در پیشگاه او معتقدند .

و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

ص: 180

351- عقیده به شفاعت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 7

7 - اعتقاد مسلمانان به نقش مؤثر وساطت پیامبر ( ص ) ، در پیشگاه خداوند برای آمرزش خطاها

سیقول لک المخلّفون . .. فاستغفر لنا

اعراب متخلّف، با درخواست استغفار از پیامبر(ص) نشان دادند که این باور و فرهنگ دینی در میان مسلمانان وجود داشته است که اگر آن حضرت برای آنان استغفار کند، مستجاب خواهد شد البته خداوند، صداقت درونی اعراب را زیر سؤال برده است; ولی از آیه شریفه وجود چنین تفکری در میان مسلمانان استفاده می شود.

352- عقیده به شفاعت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 41 - 1،5

1 - اعتقاد مشرکان به شفاعت کردن معبود ها و تضمین نمودن سعادت اخروی برای ایشان

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم

در این که مقصود از <شرکاء> چیست، دو احتمال وجود دارد: 1- معبودهای ادعایی مشرکان که آن را شریک خدا می پنداشتند; 2- کسانی از عقلای جهان که در عقاید و افکار دینی با مشرکان شریک و همفکراند، مثلاً در این مسأله که سرنوشت مجرمان با مسلمانان یکسان است و. .. . برداشت یاد شده مبتنی بر احتمال نخست است.

5 - عقیده به شفاعت معبود ها و یکسان بودن سرنوشت مجرمان ( مشرکان ) با مسلمانان ، عقیده ای منحصر به مشرکان عصر بعثت و فاقد شاهد و تصدیق کننده ای از میان عقلای عالم

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم إن کانوا ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 25 - 7

7 - قوم بت پرست نوح ، معتقد به شفاعت و یاری رسانی معبودهایشان در برابر گرفتاری ها و عذاب ها

فلم یجدوا لهم من دون اللّه أنصارًا

353- عقیده به شهادت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 125 - 2،4

2 - ساحران در پاسخ فرعون و تهدید های وی اظهار کردند که با کشته شدن به سوی خدای خویش باز خواهند گشت .

قالوا إنا إلی ربنا منقلبون

<إلی ربنا> متعلق به <منقلبون> است و کلمه <انقلاب>، در صورتی که به <إلی> متعدی شود، به معنای بازگشتن است.

4 - ساحران مؤمن به موسی ، معتقد به دستیابی کشته شدگان راه خدا به موهبتهایی برتر از نعمت ها و آسایش های دنیوی

إنا إلی ربنا منقلبون

ص: 181

354- عقیده به عزت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 82 - 5

5 - ابلیس ، معتقد و معترف به عزت و قدرت پروردگار

فبعزّتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 1

1 - اعتقاد و اقرار مشرکان عصرت بعثت ، به عزت و دانایی آفریدگار هستی

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ خلقهنّ العزیز العلیم

355- عقیده به عظمت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 26 - 4

4 - مشرکان ، معتقد به عظمت برتر خداوند ، در مقایسه با فرشتگان و معبود های خویش

و کم من ملک فی السم-وت لاتغنی شف-عتم شیئًا

از این که مشرکان از بت ها و یا فرشتگان، تمنای شفاعت در پیشگاه پروردگار را داشته اند، مطلب بالا استفاده می شود.

356- عقیده به علم خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 28 - 18

18- علم و عقیده ملائکه به آگاهی خداوند از کردار انسانها

بلی إن الله علیم بما کنتم تعملون

برداشت فوق بر این اساس است که <بلی إن الله . ..> کلام ملائکه در برابر ادعای کافران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 31

31- بازدید کنندگان از اصحاب کهف ، به ربوبیّت خداوند و برتری علم او بر همگان ، معتقد بودند .

فقالوا . .. ربّهم أعلم بهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 182

11 - حج - 22 - 70 - 3

3 - باور داشت و اعتقاد مشرکان صدراسلام ، به احاطه علمی خدا بر سراسر هستی

ألم تعلم أنّ اللّه یعلم ما فی السماء و الأرض

استفهام تقریری در <ألم تعلم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 1

1 - اعتقاد و اقرار مشرکان عصرت بعثت ، به عزت و دانایی آفریدگار هستی

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ خلقهنّ العزیز العلیم

357- عقیده به علو خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 23 - 15

15 - شفاعت کنندگان ، معتقد به عالی رتبه و بسیار بزرگ بودن خداوند .

قالوا الحقّ و هو العلیّ الکبیر

بنابراین که عبارت <و هو العلیّ الکبیر> مقول قول <قالوا> باشد و مرجع ضمیر <قالوا> شفاعت کنندگان باشد، استفاده می شود که آنان چنین عقیده ای دارند.

358- عقیده به فرزنداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 1،2

1- فرزند اختیار کردن خداوند ، عقیده و پندار مشرکان صدراسلام

و قالوا اتّخذوا الرحم-ن ولدًا

<إتخاذ> (مصدر <اتّخذ> و از باب افتعال) به معنای برگرفتن و انتخاب کردن، همراه با قبول و خشنودی است.

2- ملائکه ، فرزندان خداوند در پندار مشرکان

و قالوا اتّخذ الرحم-ن ولدًا

متعلق <اتخذوا> حذف شده و تقدیر آن به قرینه <بل عباد مکرمون> چنین است: <و قالوا اتخذالرحمان من الملائکه ولداً; گفتند خداوند از میان فرشتگان فرزندی برگزید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 1،7

1 - اعتقاد جاهلانه مشرکان عصر بعثت ، به وجود فرزند برای خدا

و جعلوا له من عباده جزءًا

ضمیر فاعلی <جعلوا> - به قرینه آیات پیشین - مربوط به مشرکان معاصر پیامبراکرم(ص) است و <جزءا> - با توجه به آیه

ص: 183

بعد - کنایه از فرزند می باشد.

7 - پرستش مخلوقات خدا ( فرشتگان ) و فرزند او انگاشتن آنان ، اقدامی ناسپاسانه و کفرآمیز

و جعلوا له . .. إنّ الإنس-ن لکفور مبین

با توجه به فضای آیات، می توان استفاده کرد که مشرکان مکه فرشتگان را فرزند خدا می دانستند و آنان را مورد پرستش قرار می دادند. خداوند، پس از یاد کردن نعمت های خویش، این پندار را نمونه بارز ناسپاسی می شمارد.

359- عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 1

1- مشرکان دوران جاهلیت ، معتقد به وجود دخترانی برای خداوند

و یجعلون لله البن-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 1،9،11

1- مشرکان بر این باور بودند که خداوند برای خود ، دخترانی از ملائکه برگزیده است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

9- اعتقاد به وجود فرزند برای خداوند ، نوعی شرک است .

و لاتجعل مع الله إل-هًا ءاخر . .. أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-

طرح اعتقاد واهی مشرکان مبنی بر فرزند داشتن خداوند، پس از نهی از شرک، می تواند برای بیان مصداقی از موارد شرک باشد.

11- عقیده به دختر داشتن خدا ، اتهامی بس بزرگ و نارواست .

و اتّخذ من المل-ئکه أن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 111 - 7

7- اعتقاد به وجود فرزند ، شریک و حمایتگر برای خدا ، اعتقادی شرک آلود و موجب تنقیص او

لم یتخذ ولدًا. .. و لم یکن له ولیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 1

1- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای مطرح و شایع در عصر نزول قرآن بوده است .

لینذر بأسًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

از میان همه کسانی که مورد انذار قرآن اند، معتقدان به فرزند داشتن خدا، ذکر شده است، مطلب فوق استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 184

10 - کهف - 18 - 5 - 2

2- مشرکان عصر بعثت و نیاکان شان ، به فرزند داشتن خداوند معتقد بودند .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 37 - 5

5- اعتقاد به فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند کفر است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 5،6

5- کسانی که با فرزند خواندن عیسی ( ع ) برای خدا ، به تعالیم توحیدی او کفر ورزیدند ، در گمراهی آشکاری قرار دارند .

ل-کن الظ-لمون الیوم فی ضل-ل مبین

الف و لام در <الیوم> می تواند برای عهد حضوری باشد ; یعنی <امروز> در این صورت، مراد از آن، ایام زندگی در دنیا است. مراد از ظالمان - به قرینه آیه قبل - کسانی هستند که به سخن عیسی(ع) کفر ورزیده و در باره او، راه افراط و یا تفریط پیمودند.

6- گمان فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، پنداری ظالمانه و ضلالتی آشکار است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. ل-کن الظ-لمون الیوم فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 149 - 2،7

2 - عقیده مشرکان به وجود دختران برای خداوند

ألربّک البنات

7 - عقیده به وجود دختر برای خدا ، ناسازگار با عقیده به ربوبیت او است .

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون

برداشت یاد شده از تصریح به اسم <ربّ> در آیه شریفه، به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 4

4 - مشرکان ، معتقد به وجود پیوند خویشاوندی ( پدر و فرزندی ) میان خدا و فرشتگان

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که جمله <و جعلوا بینه و بین الجنّه نسباً> تأکید دختر نبودن ملائکه برای خدا و نفی فرزنددار بودن او است که در آیات پیشین از آن یاد شده است (أم خلقنا الملائکه إناثاً. .. لیقولون . ولد اللّه...).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 4 - 2،7

2 - مشرکان ، معتقد به فرزندگزینی خداوند

ص: 185

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا لاَصطفی ممّا یخلق

7 - اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، اعتقاد به وجود نقص و ضعف در ذات اقدس الهی است .

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا . .. سبح-نه

تنزیه خداوند از فرزندگزینی، بیانگر این است که این کار نشانه وجود نقص و ضعف در ذات الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 5

5 - اعتقاد به فرزند داشتن خداوند ، ناسازگار با رحمت مطلقه الهی است . *

بما ضرب للرحم-ن مثلاً

ذکر <رحمان> در آیه شریفه، می تواند بیانگر این نکته باشد که خداوندی که رحمتش عام و گسترده است، چگونه می تواند برای خویش فرزندانی برگزیند و طبعاً عمده رحمت خویش را متوجه آنان سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 2،4

2 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به وجود فرزند ، برای خدای رحمان

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

4 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، اعتقادی باطل و بی دلیل

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

از آیه شریفه چنین استفاده می شود که اگر خدای رحمان فرزندی می داشت، پیامبراکرم(ص) نخستین کسی بود که به او احترام می گذاشت; ولی چون پیامبر(ص) تنها از خدای یگانه بدون فرزند سخن می گوید، نتیجه می گیریم که خداوند فرزندی ندارد و این استدلالی علیه اعتقاد باطل مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 1

1 - اعتقاد مشرکان مبنی بر دختر داشتن خداوند ، باوری ناروا و ناسازگار با مبانی ارزشی خود آنان

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

با آن که مشرکان پسر را بر دختر ترجیح می دادند، خداوند تقسیم آنان را در نسبت دادن دختر، به او و برگزیدن پسر برای خویشتن، تقسیمی غیر عادلانه دانسته و آن را نامتناسب با مبانی ارزشی خود آنان معرفی کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 3 - 6

6 - جنیان ، پیش از نزول قرآن و بعثت پیامبراسلام ، معتقد به شرک و وجود همسر و فرزند برای خداوند

و أنّه تع-لی جدّ ربّنا ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 4 - 2

2 - شرک و عقیده به همسرگزینی و فرزندداری خداوند ، عقیده ای سفیهانه و به دور از خرد

ص: 186

و أنّه کان یقول سفیهنا علی اللّه شططًا

360- عقیده به قدرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 82 - 5

5 - ابلیس ، معتقد و معترف به عزت و قدرت پروردگار

فبعزّتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 1

1 - اعتقاد و اعتراف مشرکان ، به خالقیت یگانه خداوند و پدید آمدن جهان آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) تنها به قدرت او

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 17 - 5

5 - کشف و شناسایی ویژگی های شتر ، راهنمای فکری انسان برای اعتقاد به قدرت خداوند

أفلاینظرون إلی الإبل کیف خلقت

361- عقیده به قدرت غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 20 - 6

6 - اعتقاد به وجود نیرویی توانمند و پیروز در برابر اراده و قدرت خداوند در عالم ، نشانه غرور و فریب خوردگی است .

أمّن ه-ذا الذی هو جند لکم ینصرکم من دون الرحم-ن إن الک-فرون إلاّ فی غرور

362- عقیده به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 10 - 4

4- ایمان و اعتقاد برخی از پیروان ادیان آسمانی به قرآن ، تأییدی بر حقانیت آن

إن کان من عند اللّه و کفرتم به و شهد ش-هد من بنی إسرءیل علی مثله

ارزش ایمانِ اهل کتاب به قرآن و پیام آن برای دیگران، از آن جهت است که آنان با پیام وحی آشنا هستند و ایمانشان به قرآن، بر اساس آگاهی به پیام و محتوای کتاب های آسمانی است. از این جهت می تواند برای دیگران دلیل و حجت باشد.

ص: 187

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 1 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام مواضع گروه های جنی در برابر قرآن و رهنمود های آن

قل

363- عقیده به قضاوت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 80 - 13

13- لاوی به خداوند و برتری او در حکم و قضاوت معتقد بود .

قال . .. أو یحکم الله لی و هو خیر الح-کمین

364- عقیده به قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 76 - 13

13 - یهودیان معتقد به برپایی قیامت ، بر قراری صحنه های محاکمه در آن روز و احتجاج انسان ها علیه یکدیگر در پیشگاه خدا

أتحدثونهم . .. لیحاجوکم به عند ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 31 - 14

14 - زندگی منهای دین و اعتقاد به قیامت زیانبار و تباهگر سرمایه عمر آدمی است.

قد خسر الذین کذبوا بلقاء اللّه . .. یحسرتنا علی ما فرطنا فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 130 - 7

7 - اعتقاد به قیامت اصلی مسلم در همه ادیان الهی است.

رسل منکم . .. ینذرونکم لقاء یومکم هذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 6

6 - دست شستن از گرایش های شرک آلود و روی کردن به تعالیم پیامبران ( همچون یگانه پرستی ) و عقیده به قیامت ، در دیدگاه اهل شرک ، گمراهی و انحراف است .

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا

ص: 188

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 52 - 10

10 - عقیده به برپایی قیامت و حساب رسی از بندگان ، از موضوعات دعوت رسولان الهی

من بعثنا من مرقدنا ه-ذا ما وعد الرحم-ن و صدق المرسلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 27 - 11

11 - اعتقاد به روز حساب ، از اصول دعوت موسی ( ع )

لایؤمن بیوم الحساب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 7 - 6

6 - قیامت و رستاخیز ، از اصول اعتقادی مشترک میان انسان و جن

و أنّهم ظنّوا کما ظننتم أن لن یبعث اللّه أحدًا

365- عقیده به کتب آسمانی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 170 - 5

5 - اقامه نماز ، زمینه ساز توانایی انسان بر تمسک به کتاب های آسمانی و پایبندی به محتوای آنهاست .

و الذین یمسکون بالکتب و أقاموا الصلوه

در بیان تمسک به کتاب از فعل مضارع استفاده شده و در بیان اقامه نماز فعل ماضی به کار رفته است که این تفاوت تعبیر می تواند اشاره به برداشت فوق داشته باشد.

366- عقیده به کیفرهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 48 - 20

20 - شیطان معتقد به خداوند و آگاه به شدت عقوبت های وی

و اللّه شدید العقاب

مقتضای سیاق این است که گفته شود جمله <و اللّه شدید العقاب> سخن شیطان است.

ص: 189

367- عقیده به مالکیت غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 22 - 11

11 - عقیده به مالکیت غیر خدا بر بخشی از عالم و سهیم دانستن غیر او در آن و اعتقاد به کمک غیر خدا به او در تدبیر عالم ، مشرکانه است .

قل ادعوا الذین زعمتم من دون اللّه لایملکون مثقال ذرّه . .. و ما لهم فیهما من شرک

368- عقیده به مخلوقیت ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 5

5 - مشرکان جاهلی ، با وجود اعتقاد به مخلوق بودن فرشتگان ، آنان را دختر خدا می پنداشتند .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

لحن آیه شریفه نشان می دهد که مشرکان مکه، مخلوق بودن فرشتگان را پذیرفته بودند و خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد که چگونه در میان مخلوقات، آنچه راکه خود نمی پسندند، به او نسبت می دهند.

369- عقیده به مشیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 4

4- مشرکان مکه ، باورمند به مشیت خداوند بودند و تفسیر نادرستی از آن داشتند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء

370- عقیده به معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 125 - 3

3 - ساحران مؤمن به موسی ( ع ) ، معتقد به معاد و بازگشت به خدا پس از سپری کردن حیات دنیا

إنا إلی ربنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 87 - 7

7- ذوالقرنین ، به معاد و وجود کیفر سخت اخروی برای ظالمان ، معتقد بود .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه ثمّ یردّ إلی ربّه فیعذّبه عذابًا نکرًا

ص: 190

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 4

4 - توجه و اعتقاد ساحران گرویده به موسی ( ع ) ، نسبت به معاد هم پای عقیده به پروردگار یگانه هستی

قالوا ءامنّا بربّ الع-لمین . .. إنّا إلی ربّنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 68 - 4

4 - در پندار کافران ، عقیده به معاد ، باوری ارتجاعی و افسانه ای ساخته و پرداخته پیشینیان است .

و قال الذین کفروا . .. إن ه-ذا إلاّ أس-طیر الأوّلین

<أسطوره> (مفرد <أساطیر>) معادل افسانه است و آن عبارت از هر حکایت و قصه بی اصل و دروغ است که به قصد اخلاقی یا سرگرم کردن ساخته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 17 - 19

19 - نفی بت پرستی ، توحید عبادی ، توحید افعالی ، شکر پروردگار ، عقیده به معاد ، بازگشت نهایی انسان ها به سوی خدا ، از تعالیم حضرت ابراهیم ( ع )

و إبرهیم إذ قال لقومه . .. إنّما تعبدون من دون اللّه أوث-نًا ... فابتغوا عند الل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 16 - 5

5 - اعتقاد به معاد و حیات دوباره انسان ها پس از متلاشی شدن جسم آدمی ، عقیده ای مسخره آمیز و سحرگونه در نظر مشرکان

و إذا رأوا ءایه یستسخرون . و قالوا إن ه-ذا إلاّ سحر مبین . أءذا متنا و کنّا تراب

برداشت یاد شده با توجه به ارتباط این آیه و آیات گذشته است که در آنها، از تمسخر مشرکان نسبت به مسأله معاد و سحرآمیز بودن چنین تعالیمی سخن به میان رفته است. سخن مشرکان در آیه شریفه، در واقع بیان سحر و مسخره آمیز بودن این تعالیم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 85 - 8

8 - مسأله معاد ، مهم ترین عقیده پس از توحید و یگانه پرستی

له ملک السم-وت و الأرض . .. و عنده علم الساعه و إلیه ترجعون

طرح مسأله قیامت و معاد، پس از تبیین فرمانروایی یگانه خداوند، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 35 - 4

4- معاد و اعتقاد به حیات اخروی ، از نخستین تعالیم پیامبر ( ص )

إنّ ه-ؤلاء لیقولون . إن هی إلاّ موتتنا الأُولی

ص: 191

371- عقیده به معبود حسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 138 - 13

13 - باور به خدای محسوس و ملموس ، نشانه جهل آدمی است .

کما لهم ءالهه قال إنکم قوم تجهلون

موسی(ع)، بنی اسرائیل را در پی درخواست خدایی محسوس و ملموس، که از <کما لهم ءالهه> استفاده می شود، مردمی جاهل خواند.

372- عقیده به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 80 - 20

20 - شرک ورزی، علی رغم دلایل روشن توحید، امری شگفت انگیز است.

أتحجونی فی الله و قد هدین . . أفلا تتذکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 4

4- قوم عاد ، براین باور بودند که هر بت و معبودی ، در بخشی از امور کارایی دارد . *

إن نقول إلاّ اعتریک بعض ءالهتنا بسوء

از اینکه قوم عاد ، ایجاد سوء را به برخی از خدایان نسبت داده اند (بعض ءالهتنا) و نه به همه آنها ، می توان دریافت که آنان ، هر بت و معبودی را عهده دار انجام کاری خاص می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 1

1- عمر طولانی همراه با بهره مندی جوامع شرک پیشه از نعمت های الهی ، موجب دلبستگی آنان به معبود ها و توهّم کارساز بودن آنها

بل هم عن ذکر ربّهم معرضون . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

<بل> در جمله <بل متّعنا. ..> برای اضراب از موضوع پیش (أم لهم آلهه تمنعهم من دوننا) است; یعنی، توهّم این که معبودها از آنان حمایت می کنند، بر اثر زندگی پر نعمت، همراه با مهلت و عمر طولانی است.

ص: 192

373- عقیده به مقامات ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 50 - 10

10- مشرکان برای ملائکه ، مقامات و رتبه عالی معتقد بودند .

و المل-ئکه و هم لایستکبرون . یخافون ربّهم

احتمال دارد اختصاص به ذکر ملائکه از میان موجودات، برای بیان انقیاد آنان در برابر خداوند به خاطر عقیده مشرکان به مقامات عالیه ملائکه باشد و خداوند با تأکید بر منقاد بودن آنان، مشرکان را به کسب چنین روحیه ای دعوت می کند.

374- عقیده به مقدرات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 51 - 1

1 - اعتقاد مؤمنان راستین به نرسیدن هیچ خوشی و ناخوشی به آنان ، جز بر اساس تقدیر الهی

قل لن یصیبنا إلا ما کتب اللّه لنا

375- عقیده به ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 31 - 27،28

27- مصریان عصر یوسف ( ع ) ، معتقد به وجود فرشتگان و زیبایی آنها

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

28- اعتقاد به وجود فرشتگان ، باوری ریشه دار در تاریخ بشر

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 24 - 10

10 - اعتقاد مردم عصر نوح به وجود فرشتگان

و لوشاء اللّه لأنزل مل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 40 - 6

6 - اعتقاد مشرکان به موجوداتی به نام ملائکه در عالم

و یوم یحشرهم . .. ثمّ یقول للمل-ئکه أه-ؤلاء إیّاکم کانوا یعبدون

ص: 193

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 53 - 8

8 - وجود فرشتگان ، مورد اعتقاد و پذیرش فرعونیان

أو جاء معه المل-ئکه

برداشت یاد شده بر این اساس است که سخن فرعون، از روی اعتقاد و باور باشد، و نه از باب مماشات با موسی(ع).

376- عقیده به نظارت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 4

4 - مدعیان کمک های اقتصادی به جامعه ، باید خدا را ناظر بر خویش دیده ، ادعای گزاف نکنند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

377- عقیده به وحیانیت قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 18

18- عقیده مندان به نزول قرآن از جانب خداوند و خیر بودن آن ، دارای جایگاهی خوب در عالم آخرت

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا . .. و لنعم دار المتّقین

378- عقیده به وعده های خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 13 - 13

13 - اندکی از مردم به حقانیت وعده های الهی ، اعتقاد دارند .

و لکنّ أکثرهم لایعلمون

مفعول <لایعلمون> حذف شده و تقدیر آن چنین است: <و ل-کنّ أکثر الناس لایعلمون أنّ وعد اللّه حقّ>. مفهوم آن این است که تنها اندکی از مردم به حقانیت وعده های الهی یقین دارند.

ص: 194

379- عقیده به ولایت غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 10

10 - شرک ( اعتقاد به وجود مولویت و ربوبیت برای غیر خدا ) پنداری باطل و افترا بر خداوند است .

و ردوا إلی اللّه مولیهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 9 - 3

3 - اعتقاد انسان به ولایت غیرخدا ، ظلم و ستم بر خویشتن

و الظ-لمون ما لهم من ولیّ و لانصیر . أم اتّخذوا من دونه أولیاء

380- عقیده به ولایت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 19

19- مشرکان علی رغم سراغ نداشتن مخلوقی برای خدایان خویش ، به ولایت و تدبیر آنان معتقد بودند .

أفاتخذتم من دونه أولیاء . .. أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتش-به الخلق علیهم

جمله <خلقوا کخلقه> صفت برای <شرکاء> است. <خلق> در هر دو مورد (<کخلقه> و <الخلق>) مصدر و به معنای اسم مفعول (مخلوقات) است. <تشابُه> (مصدر تشابَه) به قرینه کلمه <علی> به معنای مشتبه شدن به خاطر مشابهت است. <أم> در جمله فوق أم منقطعه و حاوی استفهام انکاری است و می رساند که خود مشرکان نیز برای شرکا و معبودهای پنداری، آفرینشی را باور نداشتند تا با آفریده های خدا مشتبه شود.

381- عقیده به همسرداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 3 - 6

6 - جنیان ، پیش از نزول قرآن و بعثت پیامبراسلام ، معتقد به شرک و وجود همسر و فرزند برای خداوند

و أنّه تع-لی جدّ ربّنا ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 4 - 2

2 - شرک و عقیده به همسرگزینی و فرزندداری خداوند ، عقیده ای سفیهانه و به دور از خرد

و أنّه کان یقول سفیهنا علی اللّه شططًا

ص: 195

382- عقیده پادشاه مصر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 51 - 9

9- پادشاه مصر و درباریان او در مصر باستان و عصر یوسف ( ع ) ، به وجود خداوند و منزّه بودنش اعتقاد داشتند .

قلن ح-ش لله

383- عقیده پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 31

31 - باور به یگانگی خداوند و اقرار به آن ، اعتقاد و سخنی حق درباره خداوند

لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. انما اللّه اله وحد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 2

2 - حق (نوع شایسته و بایسته رفتار و اندیشه ها در پیشگاه خداوند)، وسیله سنجش اعمال و عقاید در قیامت است.

و الوزن یومئذ الحق

برداشت فوق مبتنی بر این است که <الحق> خبر برای <الوزن> باشد و کلمه <الوزن> به معنای میزان (مقیاس سنجش) باشد. مانند مثقال و کیلو که مقیاس سنجش و تعیین کننده سبکی و سنگینی اشیاء است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 27

27 - باور به پایداری نعمت های آخرت و سعادت آفرینی آن برای اهل تقوا ، باوری خردمندانه و اندیشه ای صحیح است .

و الدار الأخره خیر للذین یتقون أفلا تعقلون

384- عقیده پسندیده متقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 21

21- متقین ، دارای عقیده صحیح و عمل خوبند .

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا للذین أحسنوا . .. المتّقین

ص: 196

385- عقیده پوچ کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 53 - 12

12 - منکران قرآن ، در قیامت ، با پی بردن به زیانکاری خویش و واهی بودن افکار و عقاید خود ، از اعمال و رفتار گذشته خویش پشیمان خواهند شد .

نرد فنعمل غیر الذی کنا نعمل قد خسروا أنفسهم و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جمله <قد خسروا . .. > و <ضل عنهم ... > به منزله تعلیلی است برای <نرد فنعمل ... > یعنی آرزوی بازگشت به دنیا و تدارک گذشته ها بدان علت است که کفرپیشگان خود را زیانکار می بینند و باورهای خویش را بر باد رفته می یابند.

386- عقیده پیروان شعیب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 88 - 12،13

12 - آیین مردم مدین ، آیینی منفور و کریه در دیدگاه شعیب ( ع ) و پیروان او

أو لو کنا کرهین

13 - شعیب ( ع ) با اظهار تنفر خود و پیروانش از آیین مردم مدین ، انتظار پذیرش آن آیین را انتظاری شگفت و بی جا دانست .

قال أو لو کنا کرهین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 3،11،12

3 - شعیب ( ع ) و همگامان مؤمنش ، بیزار از گرایش به آیین شرک و افترا بستن بر خدا

قال أو لو کنا کرهین. قد افترینا علی اللّه کذبا إن عدنا فی ملتکم

11 - شعیب ( ع ) اظهار کفر و شرک را امری نامشروع و ناروا برای خویش و همگامانش دانست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از عدم امکان که از جمله <ما یکون لنا . .. > به دست می آید، عدم امکان تشریعی باشد.

12 - شعیب ( ع ) و مؤمنان به رسالتش ، انسانهایی تسلیم در برابر مشیت های خداوند

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

387- عقیده پیشینیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 12

12 - پیروان ادیان الهی در خطر پیروی از عقاید پوچ و تمایلات هواپرستانه گذشتگان خویش

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل

ص: 197

388- عقیده جادوگران فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 120 - 2

2 - ساحران با مشاهده معجزه موسی ( ع ) به عظمت خداوند پی بردند و او را شایسته و بایسته پرستش یافتند .

و ألقی السحره سجدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 121 - 1

1 - ساحران با مشاهده معجزه موسی ( ع ) ربوبیت خداوند را بر تما هستی باور کردند و به آن ایمان آوردند .

قالوا ءامنا برب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 125 - 2،3،4

2 - ساحران در پاسخ فرعون و تهدید های وی اظهار کردند که با کشته شدن به سوی خدای خویش باز خواهند گشت .

قالوا إنا إلی ربنا منقلبون

<إلی ربنا> متعلق به <منقلبون> است و کلمه <انقلاب>، در صورتی که به <إلی> متعدی شود، به معنای بازگشتن است.

3 - ساحران مؤمن به موسی ( ع ) ، معتقد به معاد و بازگشت به خدا پس از سپری کردن حیات دنیا

إنا إلی ربنا منقلبون

4 - ساحران مؤمن به موسی ، معتقد به دستیابی کشته شدگان راه خدا به موهبتهایی برتر از نعمت ها و آسایش های دنیوی

إنا إلی ربنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 126 - 10

10 - ساحران مؤمن در عین اظهار استقامت در برابر فرعون ، خود را برای مقاومت در برابر شکنجه های فرعون و پایداری بر طریق ایمان ، نیازمند امداد های الهی دانستند .

ربنا أفرغ علینا صبراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 3،4

3 - اعتقاد ساحران مؤمن به زیان نکردن انسان از تحمل دشواری ها در راه خدا

قالوا لاضیر إنّا إلی ربّنا منقلبون

جمله <إنّا إلی ربّنا. ..> تعلیل برای <لاضیر> و بیانگر مطلب یاد شده است.

4 - توجه و اعتقاد ساحران گرویده به موسی ( ع ) ، نسبت به معاد هم پای عقیده به پروردگار یگانه هستی

قالوا ءامنّا بربّ الع-لمین . .. إنّا إلی ربّنا منقلبون

ص: 198

389- عقیده جاهلانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 2

2 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، عقیده ای جاهلانه است .

علی أن تشرک بی ما لیس لک به علم

آوردن قید <ما لیس لک به علم> برای شرک، حکایت از آن دارد که اساس شرک، بر جهل استوار است.

390- عقیده جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 198 - 2

2 - ممنوعیّت فعالیت های اقتصادی در حج ، پندار غلط برخی از مسلمانان صدر اسلام

لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا

برخی از مسلمانان، خرید و فروش را در حج گناه می شمردند که با این آیه، این تصوّر دفع شد. (مجمع البیان.)

_______________________________

مجمع البیان، ج 2، ص 527 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 201، ح 2.

391- عقیده جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 31 - 3

3- اعتقاد جنیان قبل از رسالت پیامبر ( ص ) به وجود خداوند

أجیبوا داعی اللّه

در عبارت <أجیبوا داعی اللّه> اصل وجود خداوند در نظر جنیان، یقینی تلقی شده و از آنان خواسته شده است تا به پیامبری که به سوی خداوند دعوت می کند، ایمان آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 1 - 3

3 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام مواضع گروه های جنی در برابر قرآن و رهنمود های آن

قل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 2 - 1،7

ص: 199

1 - قرآن ، در دیدگاه گروهی از جن ، راهنمای مؤمنان به راه حق و درستی است .

یهدی إلی الرشد

<رشد> (ضد <غی>) به معنای دستیابی به راه حق و درستی است. (مصباح المنیر و قاموس المحیط)

7 - اعتقاد جنیان استماع کننده قرآن ، به ربوبیت یگانه خدا و دوری آنان از شرکورزی به او

و لن نشرک بربّنا أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 3 - 6

6 - جنیان ، پیش از نزول قرآن و بعثت پیامبراسلام ، معتقد به شرک و وجود همسر و فرزند برای خداوند

و أنّه تع-لی جدّ ربّنا ما اتّخذ ص-حبه و لا ولدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 7 - 6

6 - قیامت و رستاخیز ، از اصول اعتقادی مشترک میان انسان و جن

و أنّهم ظنّوا کما ظننتم أن لن یبعث اللّه أحدًا

392- عقیده جنیان مؤمن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 5 - 1

1 - ایمان آورندگان از جن ، دروغ بستن بر خداوند را از سوی انس و جن ، امری ناممکن و بعید می دانستند .

و أنّا ظننّا أن لن تقول الإنس و الجنّ علی اللّه کذبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 11 - 3

3 - از دیدگاه مؤمنان جن ، برخی از آنان صالح و نیک کردار کامل اند و برخی دیگر ضعیف و در رتبه پایین تر از صالحان قرار دارند .

و أنّا منّا الص-لحون و منّا دون ذلک

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که <دون> به معنای <تحت> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 13 - 4

4 - در دیدگاه مؤمنان جن ، ایمان آورندگان به ربوبیت خدای یکتا ، از نقصان حق خویش و یا ستم شدن در مجازات ، بیم نداشته و در امان اند .

فمن یؤمن بربّه فلایخاف بخسًا و لا رهقًا

<رَهَق> در معانی <سفاهت>، <گناه>، <کذب>و <ظلم> به کار می رود; ولی در این آیه معنای اخیر مراد است.

ص: 200

393- عقیده جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 38 - 21

21 - ربوبیت خداوند مورد پذیرش و اذعان دوزخیان قرار خواهد گرفت.

قالت . .. ربنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 39 - 8

8 - عذاب آخرت، بازتاب عمل انسان، حتی در باور دوزخیان

قالت . .. فذوقوا العذاب بما کنتم تکسبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 77 - 8

8 - گستره قدرت الهی در جهان واپسین ، مورد باور تمامی انسان ها حتی دوزخیان

و نادوا ی-ملک لیقض علینا ربّک

از این که جهنمیان نجات خود را به دست خداوند می دیدند و فرشتگان را به شفاعت می طلبیدند، استفاده می شود که حتی دوزخیان نیز در قیامت به قدرت الهی باور دارند.

394- عقیده حبیب نجار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 25 - 2

2 - مؤمن انطاکیه ( حبیب نجار ) ، مردم را به گوش فرادادن به سخنان خود و تأمل و تفکر در اندیشه ها و باور های خود فراخواند .

فاسمعون

395- عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 18 - 2

2- پیروزی عقیده و جهان بینی حق بر عقیده و جهان بینی باطل ، سنت الهی است .

و ما خلقنا السماء . .. ل-عبین ... بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

خداوند در آیه قبل، از هدفمند بودن آفرینش جهان و نیز بطلان عقیده به بیهوده بودن خلقت طبیعت سخن به میان آورده

ص: 201

است. این سخن قرینه بر این است که مقصود از حق و باطل در آیه شریفه، عقیده و جهان نگری حق و باطل است. گفتنی است که ذیل همین آیه (و لکم الویل ممّا تصفون) که در باره نسبت ناروا به خداوند و توصیف او به امور نادرست است، مؤید برداشت یاد شده است.

396- عقیده حق طلبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 17 - 6

6 - اسلام و عقیده به توحید ، تنها راه صحیح و عقیده درست برای ره پویان طریق حق و حقیقت

ءأنتم أضللتم عبادی ه-ولاء أم هم ضلّوا السبیل

برداشت فوق از اطلاق واژه <السبیل> (راه) بر راه حق و درستی - که مشرکان از آن دور شده و آن را گم کرده اند - به دست می آید.

397- عقیده حوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 9

9 - آدم و حوا آمرزش خدا و رحمت وی را تنها عامل نجات خویش از زیانکاری دانستند.

و إن لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخسرین

398- عقیده حواریون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 112 - 8،10

8 - حواریون عیسیی نامطمئن به توانایی خداوند بر فرستادن مائده ای از آسمان

هل یستطیع ربک ان ینزل علینا مائده من السماء

10 - حواریون عیسی مورد توبیخ وی به خاطر تردیدشان در توانمندی خداوند

هل یستطیع ربک . .. قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

جمله <اتقوا اللّه . ..> حاکی از انتقاد و اعتراض عیسی(ع) به حواریون است ناظر به مطالبی است که از <هل یستطیع ربک ...> به دست می آید که از جمله آنها تردید در توانمندی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 6،8

6 - غلبه گرایش های مادی در حواریون عیسی ( ع ) بر جنبه های معنوی آنان *

قالوا نرید ان نأکل منها و تطمئن قلوبنا

ص: 202

برداشت فوق از تقدیم <نأکل> که اشاره به جنبه مادی دارد، بر <تطمئن> و <نعلم> که از امور معنوی است، استفاده شده است.

8 - حواریون در آغاز رسالت مسیح ، محروم از ایمان راستین و گرفتار شک و تردید در حقانیت رسالت عیسی ( ع )

قالوا . .. و تطمئن قلوبنا و نعلم ان قد صدقتنا

399- عقیده خائنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 108 - 2

2 - خیانت پیشگان گنهکار ، ناباور به نظارت و آگاهی خداوند بر اعمال انسانها

یستخفون من الناس و لایستخفون من اللّه

پنهان سازی از خداوند نامعقول است. بنابراین جمله < و لایستخفون من اللّه> می تواند اشاره به این معنا باشد که گناهکاران، در حقیقت خداوند را ناظر و آگاه به اعمال نمی دانند تا در صدد پنهان سازی اعمال ناروای خویش از او باشند.

400- عقیده خرافی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 1،4

1 - پایبندی به خرافات ، عقاید بی اساس و احساس امنیّت واهی ، عامل رویگردانی اهل کتاب از اسلام

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

4 - باور های دروغین و خرافی ، مایه فریب و گمراهی

قالوا لن تمسّنا النار . .. غرّهم فی دینهم

401- عقیده دشمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 1

1 - مسلمانان ، در صورت مهاجرت ، علی رغم پندار دشمنان ، محیط های مناسبی برای زندگی خواهند یافت .

و من یهاجر فی سبیل اللّه یجد فی الارض مراغماً کثیراً وسعه

<مراغماً>، اسم مکان و به معنای سرزمین و راه است که با نظر به مادّه آن، <رغم> (خاک) این معنا در آن اشراب شده که یافتن سرزمین برای زندگی، علی رغم موانع و تضییقاتی است که دشمنان در برابر هجرت مسلمانان ایجاد می کردند.

ص: 203

402- عقیده دنیاطلبان یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 3،7،11

3 - دنیاگرایان یهود خود به گناه دنیاگرایی و کسب مال و منال از راه های ناروا معترف بودند .

یأخذون عرض هذا الأدنی و یقولون سیغفر لنا

جمله <سیغفر لنا> (آمرزیده خواهیم شد)، اعتراف یهودیان دنیاگرا به گنهکاری خویش و بیانگر این است که جمله <یأخذون . .. > ناظر به کسب مال از راههای نامشروع است.

7 - دنیاگرایان یهود بر این باور بودند که خداوند گناهان آنان را ، حتی بدون توبه ، خواهد آمرزید .

و یقولون سیغفر لنا و إن یأتهم عرض مثله یأخذوه

جمله <و إن یأتهم عرض . .. > حاکی از این است که گنهکاران یهود در عین آمادگی برای حرامخواری مجدد، خود را مورد عفو و مغفرت خداوند می پنداشتند. یعنی هرگز از عمل گذشته پشیمان نبودند تا توبه کنند.

11 - ادعای آمرزش گناه یهودیان بدون توبه ، از نسبت های دروغین دنیاگرایان یهود به خداوند

و یقولون سیغفر لنا . .. ألم یؤخذ علیهم ... أن لا یقولوا علی اللّه إلا الحق

403- عقیده دهریون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 1

1 - مشرکان ( دهریون ) ، حیات را منحصر در زندگی دنیا دانسته و منکر معاداند .

و قالوا ما هی إلاّ حیاتنا الدنیا

به قرینه آیه بعد، فاعل <قالوا> مشرکان است.

404- عقیده ذوالقرنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 87 - 7

7- ذوالقرنین ، به معاد و وجود کیفر سخت اخروی برای ظالمان ، معتقد بود .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه ثمّ یردّ إلی ربّه فیعذّبه عذابًا نکرًا

405- عقیده رباخوار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 7،8

7 - پندار نادرست رباخواران ، از همانندی بیع با ربا ، دلیل رباخواری آنان

الّذین یأکلون الرّبوا . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

ص: 204

بنابراینکه <ذلک> اشاره به <اکل ربا> باشد که از <یأکلون الرّبوا> به دست می آید.

8 - پندار و باور غلط رباخواران از همگونی بیع و ربا ، نشانه عدم تعادل شخصیّت آنان

الّذین یأکلون . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

کلمه <ذلک> علاوه بر اینکه اشاره به <اکل ربا> است، می تواند اشاره به تخبّط وجنون زدگی باشد، البته در این صورت جمله <ذلک بانّهم> تعلیل در مقام اثبات است که در این برداشت به نشانه تعبیر شده است.

406- عقیده رهبری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 161 - 6

6 - رهبران دینی باید به حقانیت راه خویش اعتقاد داشته باشند و آن را به پیروان خود اعلام کنند.

قل إننی هدینی ربی إلی صرط مستقیم دینا قیما

لزوم اعلام از کلمه <قل> استفاده شده است.

407- عقیده سفیهانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 4 - 2

2 - شرک و عقیده به همسرگزینی و فرزندداری خداوند ، عقیده ای سفیهانه و به دور از خرد

و أنّه کان یقول سفیهنا علی اللّه شططًا

408- عقیده سلیمان(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 30 - 6

6 - اعلام موضع توحیدی و هدف الهی سلیمان ( ع ) ، با آغاز نامه خود به نام و یاد خدا

و إنّه بسم اللّه الرحم-ن الرحیم

409- عقیده شعیب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 7،11،17

7 - شعیب ( ع ) بازگشت خود و همگامانش را به آیین شرک تنها در صورت تعلق مشیت الهی ، ممکن دانست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

ص: 205

11 - شعیب ( ع ) اظهار کفر و شرک را امری نامشروع و ناروا برای خویش و همگامانش دانست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از عدم امکان که از جمله <ما یکون لنا . .. > به دست می آید، عدم امکان تشریعی باشد.

17 - شعیب ( ع ) ، علم مطلق خداوند را دلیل پذیرش ربوبیت وی و تسلیم در برابر مشیتهایش دانست .

قال . .. إلا أن یشاء اللّه ربنا وسع ربنا کل شیء علماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 24،25

24- شعیب ( ع ) ، موفقیت خویش در اصلاح جامعه را ، در گرو امداد الهی می دانست .

إن أُرید إلاّ الإصل-ح ما استطعت و ما توفیقی إلاّ بالله علیه توکلت

<توفیق> در آیه شریفه ، مصدر مجهولی است که به نایب فاعلش (یای متکلم) اضافه شده است و <باء> برای استعانت است. بنابراین <و ما توفیقی ...>; یعنی ، تنها به کمک خداوند بر انجام کارهای خیر ، موفق خواهم بود.

25- شعیب ( ع ) تنها خداوند را مرجع خویش می دانست و فقط به درگاه او روی می آورد .

و إلیه أُنیب

<انابه> (مصدر اُنیب) به معنای رجوع و اقبال است.

410- عقیده شفیعان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 23 - 15

15 - شفاعت کنندگان ، معتقد به عالی رتبه و بسیار بزرگ بودن خداوند .

قالوا الحقّ و هو العلیّ الکبیر

بنابراین که عبارت <و هو العلیّ الکبیر> مقول قول <قالوا> باشد و مرجع ضمیر <قالوا> شفاعت کنندگان باشد، استفاده می شود که آنان چنین عقیده ای دارند.

411- عقیده شیطان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 48 - 20

20 - شیطان معتقد به خداوند و آگاه به شدت عقوبت های وی

و اللّه شدید العقاب

مقتضای سیاق این است که گفته شود جمله <و اللّه شدید العقاب> سخن شیطان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 16 - 9

ص: 206

9 - اعتقاد شیطان به جزا و کیفر خلق ، در برابر اعتقاد و عمل *

کمثل الشیطن إذ قال . .. إنّی أخاف اللّه ربّ الع-لمین

در صورتی که <إنّی أخاف . ..> سخنی از روی واقعیت باشد - و نه توجیه و استهزا - تعبیر <أخاف ...> نشانگر بیم شیطان از بازتاب کفر و اعتقاد او به کیفر و مجازات است.

412- عقیده صابران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 156 - 34

413- عقیده صابئان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 69 - 7

7 - صابئی ها نسبت به دیگر پیروان ادیان الهی دارای زمینه کمتری برای گرایش به ایمان واقعی *

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون و النصری

مرفوع بودن کلمه <الصبئون>، نشان می دهد که تأکید مستفاد از <انّ> در مورد صابئیها وجود ندارد.

414- عقیده صالحان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 196 - 6

6 - توجه صالحان به ولایت و سرپرستی خدا بر ایشان ، عامل مقاومت آنها در مبارزه با اهل شرک و نهراسیدن از توطئه های ایشان

ثم کیدون فلاتنظرون . .. هو یتولی الصلحین

از اهداف بیان ولایت خدا بر صالحان، پس از طرح توطئه مشرکان، این است که صالحان همواره توجه به یاری خدا داشته باشند و هرگز از مکرهای مشرکان نهراسند.

415- عقیده صحیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 11

11- اعتقاد به وجود خدای یگانه و غالب و باور به شایستگی او برای پرستش ، اعتقاد و باوری خردمندانه است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

ص: 207

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 8

8 - تنها سخنان ، اندیشه ها و عقاید پسندیده و درست ، به سوی خدا صعود کرده و مورد پذیرش او قرار می گیرد .

إلیه یصعد الکلم الطیّب

طبق نظر مفسران، مقصود از صعود کلام طیّب به سوی خداوند، قبول شدن و اجر داشتن آن در پیشگاه خداوند است; گو این که کلام غیر طیّب، شایسته صعود به بالا و به پیشگاه خداوند نیست.

416- عقیده علمای دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 108 - 1

1- پروردگار ، منزه از هر کاستی و نقص در بینش آگاهان به معارف آسمانی

إن الذین أُوتوا العلم من قبله . .. یقولون سبح-ن ربّنا

417- عقیده عوام یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 78 - 4،5،6،7

4 - عوام یهود ، خیالات واهی و نسبت داده شده به تورات را به عنوان کتاب آسمانی و دستورات الهی پذیرفته بودند .

لایعلمون الکتب إلا امانی

<امانی> (جمع امنیه) به معنای خیالات واهی و دروغهای بافته شده است. استثنا در جمله فوق، استثنای منقطع است. بنابراین <لا یعلمون ...>; یعنی، عوام یهود به محتوای تورات آگاهی ندارند، بلکه خیالات واهی و مطالب دروغین را به عنوان کتاب می شناسند.

5 - حدس و گمان ، پایه و اساس تفکرات دینی عوام یهود

إن هم لایظنون

6 - بی سوادی عوام یهود و آگاهی نداشتن آنان از تورات ، از دلایل نابجا بودن انتظار ایمان از آنها

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و منهم أمیون لایعلمون الکتب إلا امانی

جمله <منهم أمیون> عطف بر <قد کان فریق . ..> در آیه <75> است. بنابراین آیه مورد بحث نیز بیانگر علت برای <أفتطمعون ...> می باشد.

7 - پذیرش خیالات واهی به جای محتوای کتاب آسمانی و پایه قرار دادن حدس و گمان در تفکرات و معتقدات دینی ، از دلایل نابجا بودن انتظار ایمان از عوام یهود

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و منهم أمیون ... إن هم إلا یظنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 3

ص: 208

3 - عذاب نشدن یهودیان گنهکار در قیامت به جز عذابی اندک ، از خیالات واهی و خام عوام یهود

لایعلمون الکتب إلا أمانی . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

در برداشت فوق، جمله <قالوا . ..> بیان مصداقی از <أمانی> در آیه 78 گرفته شده است.

418- عقیده عیسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 1

1 - حضرت مسیح ، معترف به بندگی خویش برای خداوند در تمامی مراحل زندگی

لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه

<استنکاف> به معنای امتناع کردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 8،10،13،14،16،17

8 - عیسی ( ع ) خود معتقد و معترف به تنزیه خداوند از داشتن هرگونه شریکی شایسته الوهیت و پرستش

قال سبحنک

10 - عیسی ( ع ) شخصیتی بدور از ادعای گزاف آمیز درباره خویش و مادرش مریم

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

13 - اعتراف عیسی ( ع ) به شایسته نبودن خویش و مادرش مریم برای خدایی ، دلیل واهی بودن عقیده مسیحیان به الوهیت آنان

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

14 - عیسی ( ع ) بدور از اندیشه همتایی با خداوند

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق . .. تعلم ما فی نفسی

جمله <ما یکون لی ان اقول . ..> بیان این جهت است که عیسی(ع) هرگز چیزی را که سزاوار وی نیست اظهار نداشته و جمله <تعلم ما فی نفسی> اشاره به این دارد که در اندیشه و افکار وی نیز چنین چیزی یعنی شایستگی الوهیت و همتایی با خداوند، خطور نکرده است.

16 - آگاه نبودن خداوند به ادعای الوهیت عیسی ( ع ) - علی رغم آگاهی مطلق او - دلیل روشن بر نبود چنین ادعایی در گفته های عیسی ( ع )

ان کنت قلته فقد علمته تعلم ما فی نفسی

17 - مسیح ( ع ) آگاه و معتقد به احاطه علمی خداوند بر وی و تمامی اندیشه ها و صفات نفسانی او

تعلم ما فی نفسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 8

8 - اعتراف علنی عیسی ( ع ) به بندگی خداوند ، دلیل وی بر پوچی ادعای مسیحیان مشرک ( همتایی وی با خداوند )

ءانت قلت . .. ما قلت لهم الا ما امرتنی به ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

ص: 209

419- عقیده فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 106 - 1

1 - فرعون ، ناباور به صداقت موسی ( ع ) در ادعای رسالت و برخورداریش از معجزه و آیتی از جانب خدا

قال إن کنت جئت بئایه فأت بها إن کنت من الصدقین

متعلق <الصدقین> اصل رسالت و نیز داشتن <بینه> است. یعنی: إن کنت من الصادقین فی دعوی الرساله و دعوی البینه.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 127 - 10

10 - فرعون ، حاکمی مشرک و معتقد به وجود خدایان و معبودهایی متعدد

و یذرک و ءالهتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 90 - 8

8 - فرعون ، تا پیش از غرق شدن ، معتقد به آیین شرک بود .

حتی إذا أدرکه الغرق قال ءامنت أنه لا إله إلا الذی ءامنت به بنوا إسرءیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 102 - 8

8- اعتقاد درونی فرعون به وجود پروردگاری برای آسمان ها و زمین *

قال لقد علمت ما أنزل ه-ؤلاء إلاّ ربّ السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 50 - 7

7 - فرعون و فرعونیان ، به تغایر بین خالق جهان و ربّ موجودات ، معتقد بودند .

من ربّکما . .. ربّنا الذی أعطی کلّ شیءء خلقه

در پاسخ به یک سؤال، سعی می شود از یک مقدمه معلوم، برای معرفی مجهول استفاده شود. در جواب پرسش فرعون (من ربّکما)، موسی(ع) نیز از یک مقدمه معلوم استفاده کرده که توصیف خداوند به خالقیت است، زیرا فرعون و پیروانش، به خالقیت خداوند معتقد بودند، و تنها ربوبیت، محور تفاوت و اختلاف آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 40 - 4

4 - فرعون و مردم عصر وی ، عقیده مند به افسون و جادو بوده و ساحران دارای جایگاه و منزلت ویژه در نزد آنان بودند .

لعلّنا نتّبع السحره إن کانوا هم الغ-لبین

ص: 210

دعوت همگانی از مردم برای شرکت در هماوردی فرعون با موسی(ع) و تصریح به پیروی همگی از ساحران، در صورت پیروزی آنها بر موسی(ع)، گویای برداشت یاد شده است.

420- عقیده فرعون به معجزه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 102 - 1

1- تذکر موسی ( ع ) به آگاهی و اعتقاد درونی فرعون به حقانیت معجزات او علی رغم سحر خواندن آنها

إنی لأظنّک ی-موسی مسحورًا . قال لقد علمت ما أنزل ه-ؤلاء إلاّ ربّ السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 103 - 12

12- < فی روایه أبی الجارود [ عن أبی جعفر ( ع ) ] فی قوله : < فأراد أن یستفزّهم من الأرض > : . . . و قد علم فرعون و قومه ما أنزل تلک الأیات إلاّ الله ;

از ابی الجارود [از امام باقر(ع)] درباره سخن خدا <فأراد أن یستفزّهم من الأرض> روایت شده است که فرمود: . .. در حالی که فرعون و قومش می دانستند که آن آیات را، کسی جز خداوند نازل نکرده است>.

421- عقیده فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 134 - 7

7- باور فرعونیان به وجود خدایی برای موسی ، مؤثر در جهان آفرینش و زندگی انسانها

ادع لنا ربک بما عهد عندک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 50 - 7

7 - فرعون و فرعونیان ، به تغایر بین خالق جهان و ربّ موجودات ، معتقد بودند .

من ربّکما . .. ربّنا الذی أعطی کلّ شیءء خلقه

در پاسخ به یک سؤال، سعی می شود از یک مقدمه معلوم، برای معرفی مجهول استفاده شود. در جواب پرسش فرعون (من ربّکما)، موسی(ع) نیز از یک مقدمه معلوم استفاده کرده که توصیف خداوند به خالقیت است، زیرا فرعون و پیروانش، به خالقیت خداوند معتقد بودند، و تنها ربوبیت، محور تفاوت و اختلاف آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 53 - 8

8 - وجود فرشتگان ، مورد اعتقاد و پذیرش فرعونیان

أو جاء معه المل-ئکه

ص: 211

برداشت یاد شده بر این اساس است که سخن فرعون، از روی اعتقاد و باور باشد، و نه از باب مماشات با موسی(ع).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 24 - 1

1 - قوم فرعون ، معتقد به خدایانی متعدد

أنا ربّکم الأعلی

422- عقیده فرعونیان به معجزه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 103 - 12

12- < فی روایه أبی الجارود [ عن أبی جعفر ( ع ) ] فی قوله : < فأراد أن یستفزّهم من الأرض > : . . . و قد علم فرعون و قومه ما أنزل تلک الأیات إلاّ الله ;

از ابی الجارود [از امام باقر(ع)] درباره سخن خدا <فأراد أن یستفزّهم من الأرض> روایت شده است که فرمود: . .. در حالی که فرعون و قومش می دانستند که آن آیات را، کسی جز خداوند نازل نکرده است>.

423- عقیده قارون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 78 - 2

2 - اعتقاد قارون به نقش تعیین کننده دانش و ابتکار در دستیابی انسان به مال و ثروت و نه لطف و احسان خداوند

إذ قال له قومه . .. أحسن کما أحسن اللّه إلیک ... قال إنّما أُوتیته علی علم عندی

424- عقیده قریش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 199 - 12

12 - اعتقاد قریش به عدم لزوم کوچ کردن آنان از عرفات

ثم افیضوا من حیث افاض الناس

امام صادق (ع): اولئک قریش کانوا یقولون: نحن اولی الناس بالبیت و لا یفیضون الا من المزدلفه، فامرهم اللّه ان یفیضوا من عرفه

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 96، ح 263 ; نورالثقلین، ج 1، ص 195، ح 710.

ص: 212

425- عقیده قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 4

4 - مردم زمان ابراهیم ماه را <رب> و آن را مؤثر در امور خود می پنداشتند.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی

جمله <هذا ربی>، که در مقام مجادله حضرت ابراهیم(ع) با قومش بیان شده، اشاره به یکی از اعتقادات باطل آنان دارد که همان پندار ربوبیت برای ماه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 80 - 2،3،9،10

2 - تعصب و پافشاری قوم ابراهیم بر عقیده شرک خویش، علی رغم استدلالهای آن حضرت بر بطلان آن

و حاجه قومه قال أتحجونی فی الله

3 - اظهار شگفتی ابراهیم(ع) از لجاجت مردم بر شرک، علی رغم وجود دلایل واضح بر بطلان آن

و حاجه قومه قال أتحجونی فی الله

9 - قوم ابراهیم در مقابله با ادله توحیدی آن حضرت، او را به آسیب دیدن از جانب بتها بیم دادند.

و لا أخاف ما تشرکون به

جمله <لا أخاف> - که پاسخ حضرت ابراهیم(ع) به تهدید مشرکان است - قرینه بر وقوع تهدید از جانب آنهاست.

10 - ترس موهوم و خرافی قوم ابراهیم از معبودهای پنداری خویش، از عوامل پافشاری آنان بر شرک خویش بود.

و لا أخاف ما تشرکون به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 81 - 4،15

4 - قوم ابراهیم علاوه بر عقیده و تأثیر و نقش بتها و اجرام آسمانی در تدبیر و ربوبیت جهان، به خداوند نیز معتقد بودند.

و لاتخافون أنکم أشرکتم بالله

احتجاج ابراهیم(ع) با مشرکان در جمله <و لاتخافون . ..> در صورتی تام است که آنها عقیده به <الله> داشته باشند.

15 - قوم ابراهیم مدعی ابتنای عقاید موهوم خویش بر علم

فأی الفریقین أحق بالأمن إن کنتم تعلمون

جمله <إن کنتم تعلمون> - که از جانب ابراهیم(ع) در برابر مشرکان ابراز شده - بیانگر وجود چنین ادعایی در میان آن قوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 4

4- شرک قوم ابراهیم ، در ربوبیت و تدبیر جهان بود ; نه در خالقیت آن .

قال بل ربّکم ربّ السموت والأرض الذی فطرهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 59 - 4

ص: 213

4- قوم ابراهیم ، بت ها را معبود های خویش می پنداشتند و آنها را می پرستیدند .

لأکیدنّ أصن-مکم . .. قالوا من فعل ه-ذا ب-الهتنا

<إل-ه> به معنای معبود و جمع آن <آلهه> به معنای معبودها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 71 - 3

3 - دلبستگی عمیق و تفاخر قوم ابراهیم ، به مسلک شرک آلود خویش

إذ قال . .. ما تعبدون . قالوا نعبد أصنامًا فنظلّ لها ع-کفین

در جواب حضرت ابراهیم(ع) که از قومش پرسید: <چه می پرستید>، باید آنان می گفتند: <بت>. اما آنها در پاسخ گفتند: <بت ها را می پرستیم و همواره ملازم آنها هستیم>. این نشان می دهد که می خواستند علاوه بر جواب او، فخر و دل بستگی شدید خود را به مسلک شرک، برای ابراهیم(ع) بیان کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 86 - 4

4 - قوم ابراهیم ، معتقد به معبود های متعدد

أئفکًا ءالهه دون اللّه تریدون

جمع آمدن <ءالهه>، گویای مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 4

4 - اعتقاد پدر و قوم ابراهیم ( ع ) به پرستش خداوند در کنار پرستش بت ها و عناصر بی جان

براء ممّا تعبدون . إلاّ الذی فطرنی

برداشت یاد شده، براین پایه استوار است که <إلاّ> در استثنای متصل به کار رفته باشد.

426- عقیده قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 19

19 - قوم ثمود ، بر خلاف قوم نوح و هود ، منکر وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر نبودند .

و إلی ثمود أخاهم صلحاً

نیامدن جمله ای همانند <أو عجبتم أن جاءکم . .. > در داستان صالح، به خلاف ذکر آن جمله در داستان نوح و هود (آیه 63 و 69) دلالت بر این دارد که قوم صالح، وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر را امری مستبعد نمی شمردند و آن را انکار نمی کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 77 - 6

ص: 214

6 - قوم ثمود ، پیامبری و بعثت انسانهایی را از جانب خدا ناممکن نمی شمردند .

إن کنت من المرسلین

جمع آوردن کلمه <المرسلین>، اشاره به آن دارد که قوم ثمود پذیرفته بودند که انسانهایی از جانب خدا به پیامبری مبعوث می شوند، ولی درباره رسالت حضرت صالح(ع) شک و تردید می کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 6

6- قوم ثمود ، به وجود خداوند معتقد بودند .

ی-قوم اعبدوا الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 62 - 14

14- قوم ثمود ، در یکتایی خدا و ضرورت یگانه پرستی ، در شک و تردید بودند .

و إنّنا لفی شک مما تدعونا إلیه مریب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 37 - 4

4 - وجود عقیده به تناسخ در میان مردم پس از عصر نوح *

نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین

معنای عبارت یاد شده را با توجه به آمدن <نحیا> بعد از <نموت> چنین است: ما می میریم و دوباره در همین دنیا در کالبدی دیگر، حضور پیدا می کنیم; بدون این که رستاخیزی در کار باشد و بدون این که بدن پوسیده ما، دوباره زنده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 141 - 4

4 - ثمودیان ، منکر حقیقتی به نام رسالت

کذّبت ثمود المرسلین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که نسبت دادن تکذیب همه فرستادگان الهی به ثمود، از آن جهت باشد که آنان اصولاً حقیقتی به نام <رسالت> را قبول نداشتند و این به منزله انکار همه رسولان الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

ص: 215

427- عقیده قوم سبأ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 19 - 2

2 - مردم سبا ، به ربوبیت خداوند معتقد بودند .

فقالوا ربّنا

428- عقیده قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 69 - 1،2،3

1 - بعثت فردی از بشر برای رسالت ، شگفت آور و نامعقول در دیدگاه قوم هود

أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

2 - قوم عاد به دلیل نامعقول شمردن پیامبری برای فردی از بشر ، رسالت هود را انکار کردند .

إنا لنریک فی سفاهه . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

3 - ادعای پیامبری از سوی هود ( ع ) ، نشانه سفاهت وی در پندار قوم عاد

إنا لنریک فی سفاهه . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 70 - 3،5،6،8،10،11

3 - یکتاپرستی و گرایش توحیدی ، در پندار قوم عاد ، سفاهت و نابخردی بود .

إنا لنریک فی سفاهه . .. أجئتنا لنعبد اللّه وحده

جمله <أجئتنا . .. > بیانگر ریشه سفیه پنداشتن هود از سوی قوم عاد است.

5 - قوم هود پذیرای معبودان نیاکان و نسل های گذشته خویش

و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

6 - قوم عاد در عین اعتقاد به معبودانی دروغین و ضرورت پرستش آنها ، معتقد به خداوند و پرستشگر او بودند .

أجئتنا لنعبد اللّه وحده و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

8 - مخالفت با سنن قومی ، در پندار قوم عاد ، سفاهت و نابخردی بود .

إنا لنریک فی سفاهه . .. و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

10 - قوم عاد ناباور به صداقت و راستگویی حضرت هود ( ع )

فأتنا . .. إن کنت من الصدقین

11 - قوم عاد با ناباوری به صداقت و راستگویی هود ، از وی خواستند تا تهدید های خویش را تحقق بخشد .

فأتنا بما تعدنا إن کنت من الصدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 71 - 2

2 - هود ( ع ) در پاسخ ناباوری قوم عاد به اخطار های عذاب ، فراهم آمدن زمینه های عذاب ( پلید گشتن و گرفتاری به

ص: 216

غضب خدا ) را به آنان ابلاغ کرد .

فأتنا بما تعدنا . .. قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 19

19 - قوم ثمود ، بر خلاف قوم نوح و هود ، منکر وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر نبودند .

و إلی ثمود أخاهم صلحاً

نیامدن جمله ای همانند <أو عجبتم أن جاءکم . .. > در داستان صالح، به خلاف ذکر آن جمله در داستان نوح و هود (آیه 63 و 69) دلالت بر این دارد که قوم صالح، وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر را امری مستبعد نمی شمردند و آن را انکار نمی کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 6

6- قوم عاد ، به وجود خداوند معتقد بودند .

قال ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 53 - 5

5- قوم عاد ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودهایی چند

و ما نحن بتارکی ءالهتنا عن قولک

<آلهه> جمع <إلاه> و به معنای معبودهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 1،4

1- قوم عاد ، پرستشگر معبودهایی متعدد و معتقد به تأثیرگذاری آنها در امور جهان

إن نقول إلاّ اعتریک بعض ءالهتنا بسوء

تعدد معبودها از کلمه <آلهه> که جمع <إلاه> (معبود) است ، استفاده می شود.

4- قوم عاد ، براین باور بودند که هر بت و معبودی ، در بخشی از امور کارایی دارد . *

إن نقول إلاّ اعتریک بعض ءالهتنا بسوء

از اینکه قوم عاد ، ایجاد سوء را به برخی از خدایان نسبت داده اند (بعض ءالهتنا) و نه به همه آنها ، می توان دریافت که آنان ، هر بت و معبودی را عهده دار انجام کاری خاص می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 37 - 4

4 - وجود عقیده به تناسخ در میان مردم پس از عصر نوح *

نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین

معنای عبارت یاد شده را با توجه به آمدن <نحیا> بعد از <نموت> چنین است: ما می میریم و دوباره در همین دنیا در

ص: 217

کالبدی دیگر، حضور پیدا می کنیم; بدون این که رستاخیزی در کار باشد و بدون این که بدن پوسیده ما، دوباره زنده شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 10

10 - اعتقاد قوم عاد و ثمود ، به وجود پروردگار و فرشتگان

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

429- عقیده قوم لوط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 160 - 4

4 - قوم لوط ، منکر حقیقتی به نام رسالت

کذّبت قوم لوط المرسلین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که جمع آمدن واژه <المرسلین> از آن جهت باشد که قوم لوط، اصولاً حقیقتی به نام رسالت را قبول نداشتند و این به منزله انکار همه رسولان بود.

430- عقیده قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 3،5

3 - بعثت فردی از بشر برای رسالت ، شگفت آور و نامعقول در دیدگاه قوم نوح

أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

5 - ادعای پیامبری ، نشانه گمراهی نوح در پندار ناصواب قوم وی

یقوم لیس بی ضلله . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

جمله <أو عجبتم . .. > عطف بر <لیس بی ضلله> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 19

19 - قوم ثمود ، بر خلاف قوم نوح و هود ، منکر وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر نبودند .

و إلی ثمود أخاهم صلحاً

نیامدن جمله ای همانند <أو عجبتم أن جاءکم . .. > در داستان صالح، به خلاف ذکر آن جمله در داستان نوح و هود (آیه 63 و 69) دلالت بر این دارد که قوم صالح، وحی و رسالت و پیامبری فردی از بشر را امری مستبعد نمی شمردند و آن را انکار نمی کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 26 - 5

ص: 218

5- قوم نوح ، پیش از پیامبری آن حضرت ، به وجود خداوند معتقد بودند .

أن لاتعبدوا إلاّ الله

چنان چه قوم نوح به وجود خداوند معتقد نبودند ، ضروری آن بود که آن حضرت نخستین سخنانش را به اثبات آفریدگار جهان اختصاص می داد و آن گاه مردمان را به پرستش او فرا می خواند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 24 - 10

10 - اعتقاد مردم عصر نوح به وجود فرشتگان

و لوشاء اللّه لأنزل مل-ئکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 105 - 4

4 - قوم نوح ، منکر حقیقتی به نام رسالت

کذّبت قوم نوح المرسلین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که جمع آمدن واژه <المرسلین> از آن جهت باشد که قوم نوح، اصولاً حقیقتی به عنوان رسالت را قبول نداشتند و این به معنای انکار همه رسولان الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 9 - 10

10 - اعتقاد قوم نوح ، به وجود جن یا عوامل مرموز و مؤثر بر روح بشر

و قالوا مجنون و ازدجر

در صورتی که <و ازدجر> به معنای <تأثیرپذیری از عوامل مرموز> باشد، به دست می آید که قوم نوح، با همه پیشینه تاریخی خویش، به وجود جن معتقد بودند و یا دیوانگی را معلول سلطه عوامل مرموز بر روح انسان می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 3 - 4

4 - قوم نوح ، پیش از رسالت آن حضرت ، به عبادت خدا و تقوای الهی اعتقاد نداشته و پایبند نبودند .

أن اعبدوا اللّه و اتّقوه و أطیعون

توصیه و انذار حضرت نوح(ع) به موارد یاد شده و مخالفت طولانی قومش با آنها، بیانگر حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 25 - 7

7 - قوم بت پرست نوح ، معتقد به شفاعت و یاری رسانی معبودهایشان در برابر گرفتاری ها و عذاب ها

فلم یجدوا لهم من دون اللّه أنصارًا

ص: 219

431- عقیده کاشفان اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 31

31- بازدید کنندگان از اصحاب کهف ، به ربوبیّت خداوند و برتری علم او بر همگان ، معتقد بودند .

فقالوا . .. ربّهم أعلم بهم

432- عقیده کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 2،4،5،12

2 - پندار کفرپیشگان بر این که خانه نشینی و یا پرهیز از حضور در کارزار ، مانع مرگ و کشته شدن است .

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

5 - زنده ماندن ، ولو با توجیه کوتاهی ها و تقصیر ها در دفاع از دین ، خواسته کفرپیشگانِ به ظاهر مسلمان

لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

2 - در برداشت بالا <الّذین کفروا> به قرینه <لاخوانهم> به مسلمانان ضعیف الایمانی که اندیشه کفرآمیز دارند، تفسیر شده است.

12 - تضادّ و دوگانگی بینش اهل ایمان و کفرپیشگان ، در تفسیر عوامل حیات و مرگ

و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 9،10

9 - ارزش والاتر ماندگای در دنیا و ثروت اندوزی ، بر شهادت و رحمت و آمرزش الهی ، در پندار غلط کفرپیشگان

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جمله <لو کانوا . .. > شیفتگی کفرپیشگان را نسبت به ماندگاری در دنیا بیان می کند، و جمله <خیر ممّا یجمعون> هدف و یا عاقبت از ماندگاری را توضیح می دهد. یعنی هدف کفرپیشگان از ماندگاری در دنیا به چنگ آوردن منافع دنیوی و ثروت اندوزی است و آنان این منافع گذرا را بالاتر از رحمت و آمرزش الهی می پندارند و لذا بر کشته های در راه خدا تأسف می خورند.

10 - بیان مقام والای آنانکه در راه خدا می میرند و یا کشته می شوند ، نشان دهنده بطلان ارزیابی کفرپیشگان درباره حیات و مرگ

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. و لئن قتلتم او متّم لمغفره من اللّه و رح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 220

3 - آل عمران - 3 - 178 - 2

2 - کافران ، مهلت یافتن در دنیا را ، خیر و نیک و به سود خویش می پندارند .

و لا یحسبنّ الّذین کفروا انّما نملی لهم خیر لانفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 134 - 1

1 - نیل به سعادت دنیا با ترک ایمان و تقوا ، پندار باطل کفرپیشگان بی تقوا

من کان یرید . .. فعند اللّه ثواب الدنیا و الأخره

خداوند پس از سفارش به تقوا و ترک کفر (وصینا . .. ان اتقوا اللّه)، پاره ای از زیانهای کفرپیشگی و بی تقوایی را برشمرد و با این آیه به علتی از علل گرایش به کفر و بی تقوایی، یعنی توهم رسیدن به سعادت دنیا، اشاره می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 14

14 - عن أبی ابراهیم قال: . .. <ثم الذین کفروا بربهم یعدلون> قال: یعدلون بین الظلمات و النور و بین الجور و العدل.

امام کاظم(ع) درباره آیه <ثم الذین . .. > فرمود: (کافرانی که برای خدا انباز می گیرند)، ظلمت و نور و ظلم و عدل را برابر قرار می دهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 9 - 4

4 - کافران، مدعی عدم شایستگی بشر برای احراز مقام رسالت و اختصاص آن به فرشتگان

و لو جعلنه ملکا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 12 - 3

3 - کافران، معترف به مالکیت مطلق خداوند بر جهان هستی

قل لمن ما فی السموت و الأرض قل للّه

جواب خداوند به سؤال مطرح شده و منتظر جواب کافران نماندن، بداهت و مورد اعتراف بودن جواب را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 98 - 2

2 - کافران به پنداری نابجا ، خود را از گرفتار شدن به عذاب الهی مصون می شمارند .

أو أمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 99 - 3

3 - کفرپیشگان به پندار باطل ، خویشتن را از مکر خدا و کیفر های ناگهانی وی ایمن می شمارند .

أفأمنوا مکر اللّه

ص: 221

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 32 - 7

7 - موضعگیری خصمانه کافران و مشرکان در قبال پیامبر ، علی رغم اعتقادشان به خدا

و إذ قالوا اللّهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 122 - 2

2- اعمال و عقاید کفرپیشگان ، موجب گرفتار شدن آنان به عذاب های الهی است .

و قل . .. اعملوا علی مکانتکم ... وانتظروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 18

18- کافران معتقد بودند که آدمیان توان نیل به مقام رسالت را ندارند .

إن أنتم إلاّ بشر مثلنا

کافران، در پاسخ دعوت انبیا به ایمان، می گفتند: <إن أنتم إلاّ بشر مثلنا>، و این جواب، حاکی از آن است که آنان به این معتقد بودند که بشر، نمی تواند پیامبر شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 43 - 6

6- عقیده کافران ، در اعتبار و آبرومندی خدایان دروغینشان در نزد خداوند ، پوچ و بی اساس است .

لایستطیعون نصر أنفسهم و لا هم منّا یصحبون

با توجه به این که مخاطبان آیه شریفه مشرکان هستند و آنان معبودها و خدایان خود را شفیع برای خود می پنداشتند; به دست می آید که مقصود این آیه، بیان بطلان چنین پنداری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 84 - 9

9 - محاکمه شدن کافران به خاطر کردارشان علاوه بر محاکمه آنان به خاطر عقایدشان

أکذّبتم ب-ای-تی . .. أمّاذا کنتم تعملون

عبارت <أکذّبتم بآیاتی> دلالت بر محاکمه عقیدتی و تعبیر <أمّاذا کنتم تعملون> دلالت بر محاکمه آنان به خاطر کردارشان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 1

1 - خالق آسمان ها و زمین ، در بینش کافران نیز خداوند است .

و لئن سألتهم من خلق السموت و الأرض لیقولنّ اللّه

ص: 222

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 52 - 1

1 - کافران ، منکر قیامت و زنده شدن انسان ها هستند .

یقول أءنّک لمن المصدّقین

برداشت یاد شده از آن جا است که گوینده، فرد کافر بوده و استفهام او از باب انکار می باشد. گفتنی است که مقصود از تصدیق - به قرینه آیه بعد که مربوط به قیامت است - تصدیق به قیامت و رستاخیز انسان ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 7 - 2

2 - اعتقاد کافران به برانگیخته نشدن انسان ها در قیامت ، مبتنی بر گمان است ; نه یقین و علم .

زعم الذین کفروا أن لن یبعثوا

برداشت یاد شده، به این دلیل است که ماده <زعم>، بیشتر در معنای <ظن> (گمان) و نیز درباره چیزی که مورد تردید بوده و اثبات نشده است، به کار می رود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 6 - 1

1 - کافران ، برپایی قیامت و عذاب آن را ، امری بعید و به دور از حقیقت می دانند .

إنّهم یرونه بعیدًا

با توجّه به این که کافران، منکر معاد بودند، مقصود آنان از <بعید>، بعید زمانی نیست; بلکه مقصود دور بودن از دایره امکان است.

433- عقیده کافران صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 194 - 3

3 - کافران عصر بعثت نیز به حرمت و قداست ماه های حرام و ممنوعیت جنگ در آنها معتقد بودند .

الشهر الحرام بالشهر الحرام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 43 - 7

7- کفرپیشگان عصر بعثت به خداوند اعتقاد داشته و شهادت او را پذیرا بودند .

قل کفی بالله شهیدًا بینی و بینکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 7 - 7

7 - مشرکان صدراسلام ، معتقد بودند که تنها فرشتگان می توانند واسطه میان خدا و بشر باشند و نه انسان .

ص: 223

قالوا . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 48 - 2،5

2 - کافران صدراسلام ، منکر برپایی قیامت بوده و عقیده به آن را مورد استهزا قرار می دادند .

و یقولون متی ه-ذا الوعد

استفهام در <متی ه-ذا الوعد> - برابر نظر بیشتر مفسران - برای تهکم و استهزا است.

5 - کافران صدراسلام ، مؤمنان را دروغگو دانسته و عقیده آنان به برپایی قیامت را بی اساس می پنداشتند .

و یقولون متی ه-ذا الوعد إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 7

7 - مشرکان و کافران در عصر بعثت - علی رغم انکار قیامت و تجدید حیات انسان ها - به آفرینش آسمان ها و زمین به وسیله خدا و نیز به عظمت این آفرینش اعتقاد داشتند .

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

برداشت یاد شده با توجه به این حقیقت است که استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرینش نخستین جهان طبیعت، مبتنی بر این حقیقت است که کافران، جهان طبیعت را جلوه ای از خالقیت و قدرت خدا بدانند.

434- عقیده کافران قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 66 - 3

3 - اندیشه توحیدی و مبرا از شرک ، سفیهانه و نامعقول در نظر کافران قوم هود

قال الملأ الذین کفروا من قومه إنا لنریک فی سفاهه

435- عقیده کافران مدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 87 - 11

11 - کافران قوم شعیب ، به خدا و داوری او و یاری رسانیش به حقپویان معتقد بودند .

فاصبروا حتی یحکم اللّه بیننا و هو خیر الحکمین

چنانچه خطاب در <فاصبروا> متوجه کافران نیز باشد، دعوت شعیب از آنان به صبر تا داوری خدا، بیانگر این نکته است که منکران رسالت او معتقد به خداوند بوده اند. تصریح به <بالذی ارسلت به> پس از <ءامنوا> این معنا را تأیید می کند.

ص: 224

436- عقیده کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 32 - 5،6

5 - کافران مکه معتقد به تأثیر دعا به درگاه خدا برای تحقق بخشی به درخواست های آنان

اللّهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره

6 - کافران مکه معتقد به خدا و معتقد به تأثیر او در جهان هستی

و إذ قالوا اللّهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره من السماء

437- عقیده گروههای نُه گانه قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 49 - 3

3 - اعتقاد سطحی و تقلیدی به خدا ، بی تأثیر در صلاح و سازندگی انسان

یفسدون فی الأرض . .. قالوا تقاسموا باللّه

گروه های مزبور از یک سو به خدا سوگند می خورند و از سوی دیگر برای کشتن پیامبر خدا همدست می شوند و این نشانگر سطحی بودن ایمان آنان و بی ثمر بودن آن است.

438- عقیده گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 10

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 11

11 - اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقاید ناصواب ایشان مؤاخذه نخواهند شد .

یایها الذین ءامنوا . .. لایضرکم من ضل إذا اهتدیتم إلی اللّه مرجعکم جمیعاً

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <لایضرکم . ..> در ارتباط با عذابهای الهی مطرح باشد بر این مبنا جمله <علیکم انفسکم لایضرکم ...> یعنی مراقب ایمان خویش باشید، شما بر بی ایمانی کافران و اعمالشان مؤاخذه نخواهید شد و بدین سبب ضرری از ناحیه آنان متوجه شما نمی شود.

ص: 225

439- عقیده گناهکاران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 108 - 2

2 - خیانت پیشگان گنهکار ، ناباور به نظارت و آگاهی خداوند بر اعمال انسانها

یستخفون من الناس و لایستخفون من اللّه

پنهان سازی از خداوند نامعقول است. بنابراین جمله < و لایستخفون من اللّه> می تواند اشاره به این معنا باشد که گناهکاران، در حقیقت خداوند را ناظر و آگاه به اعمال نمی دانند تا در صدد پنهان سازی اعمال ناروای خویش از او باشند.

440- عقیده لاوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 80 - 13

13- لاوی به خداوند و برتری او در حکم و قضاوت معتقد بود .

قال . .. أو یحکم الله لی و هو خیر الح-کمین

441- عقیده متخلفان از جهاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 72 - 4

4 - دور ماندن از مصائب جنگ ، نعمتی الهی در بینش سست عنصران متخلف از جهاد

فان اصابتکم مصیبه قال قد انعم اللّه علیّ اذ لم اکن معهم شهیداً

442- عقیده متقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 1

1- تقواپیشگان ، معتقد به خیر محض بودن وحی الهی ( قرآن )

و قیل للذین اتّقوا ماذا أنزل ربّکم قالوا خیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 33 - 2

2 - متقین ، در عین اعتقاد به رحمانیت خداوند ، بیمناک از مخالفت با او *

من خشی الرحم-ن بالغیب

از این که وصف <الرحمان> مفعول <خشی> قرار گرفته است، می توان به مطلب فوق ره برد; زیرا در نظر ابتدایی، وصف <منتقم،قهار و. ..> متناسب با خشیت است و این که وصف <رحمت> به کار گرفته شده است، می رساند که رجای متقین

ص: 226

آنان را به گناه نمی کشاند.

443- عقیده محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 14 - 2،16

2 - ولایت الهی، تنها ولایت مورد پذیرش پیامبر(ص)

قل أغیر اللّه أتّخد ولیا

16 - پیامبر(ص)، مأمور به اظهار موضع اعتقادی خویش و پیشگامی در اسلام

قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 60 - 11

11 - کافران مکه ، درصدد بودند تا با تبلیغات خود ، در مواضع عقیدتی پیامبر ( ص ) سستی ایجاد کنند .

إن أنتم إلاّ مبطلون. .. و لایستخفّنّک الذین لایوقنون

برخی بر این عقیده اند که معنای <لایستخفّنّک>، <لاینفز عن دینک> (بیرون نبرند تو را از دین ات) است (لسان العرب). <و لایستخفّنّک الذین لایوقنون> می تواند بیانِ نوعِ اثری باشد که مشرکان، با <إن أنتم إلاّ مبطلون> درصدد ایجاد آن بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 47 - 4

4 - پیامبر ( ص ) ، پاداش دهنده رسالت خویش را تنها خداوند می دانست .

إن أجری إلاّ علی اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 11 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام موضع سازش ناپذیر عقیدتی و توحیدی خود به مردم

قل إنّی أُمرت أن أعبد اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 12 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور اعلام مواضع عقیدتی خود و پیش گامی اش در پذیرش اسلام

قل . .. و أُمرت لأن أکون أوّل المسلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 2 - 1

ص: 227

1 - پیامبر ( ص ) ، مبرّا از گمراهی و عقاید باطل

ما ضلّ صاحبکم و ما غوی

<ضلال> (مصدر <ضلّ>) به معنای منحرف شدن از راهی است که انسان را به مقصود می رساند و <غیّ> (مصدر <غوی>) بر نادانی ای اطلاق می شود که برخاسته از رأی فاسد و عقیده باطل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 29 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، موظف به اعلام مواضع عقیدتی خویش و معرفی آن به مردم ; همچون ایمان به خداوند رحمان و توکل بر او در زندگی

قل هو الرحم-ن ءامنّا به و علیه توکّلنا

444- عقیده مردم دوران اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 24

24- اطمینان مردم ، به مرگ اصحاب کهف ، پس از کشف اقامت گاه آنان

فقالوا ابنوا . .. لنتّخذنّ علیهم مسجدًا

تصمیمی که بازدید کنندگان از اصحاب کهف، پس از دیدار با آنان گرفتند (ابنوا علیهم . ..)، حاکی از آن است که به مرگ آنان اطمینان یافتند.

445- عقیده مردم دوران جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 1

1- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای مطرح و شایع در عصر نزول قرآن بوده است .

لینذر بأسًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

از میان همه کسانی که مورد انذار قرآن اند، معتقدان به فرزند داشتن خدا، ذکر شده است، مطلب فوق استفاده می شود.

446- عقیده مردم صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 188 - 7،19

7 - برخی از مردم عصر بعثت ، پیامبر ( ص ) را به امور غیبی آگاه می پنداشتند .

لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر

19 - برخی از مردم عصر بعثت پیامبری و نبوت را مستلزم آگاهی به امور غیبی می پنداشتند .

ص: 228

لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر . .. إن أنا إلا نذیر

حصر در جمله <إن أنا . .. > ناظر به پندارهایی است که مردم درباره پیامبر(ص) داشتند که از جمله آنها عالم بودن پیامبر(ص) به امور غیبی است. جمله <إن أنا ... > بیان می دارد که او تنها نذیر و بشیر است ; یعنی عالم به غیب بودن، لازمه پیامبری نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 37 - 6

6 - وجود گرایش های خورشیدپرستی و ماه پرستی ، در میان مردم عصر پیامبر ( ص )

لاتسجدوا للشمس و لا للقمر

مطلب بالا با توجه به این نکته است که نهی در موردی معنا دارد که زمینه ارتکاب منهی عنه وجود داشته باشد.

447- عقیده مردم مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 88 - 12

12- اعتقاد برخی از مردم عصر پیامبر ( ص ) به عدم وحیانیت قرآن و ساختگی بودن آن

قل لئن اجتمعت الإنس و الجنّ . .. لایأتون بمثله

از اینکه قرآن با قاطعیت تمام اعلام تحدی می کند، می توان آن را پاسخ این شبهه که <قرآن وحی نیست> تلقی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 4

4 - مشرکان ، به هنگام طلوع خورشید اسلام ، به معبود های متعددی اعتقاد داشتند .

لیضلّنا عن ءالهتنا

<إل-ه> مفرد <آلهه> به معنای معبود است و جمع آمدن آن حاکی است که مشرکان به چند معبود اعتقاد داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 58 - 3

3 - وجود اعتقاد و باور به الوهیت عیسی ( ع ) در جامعه عصر بعثت

و قالوا ءألهتنا خیر أم هو

448- عقیده مرفهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 34 - 4

4 - تعالیم پیامبران ، ناسازگار با ایده و زندگی مترفان و خوشگذرانان

و ما أرسلنا فی قریه من نذیر إلاّ قال مترفوها إنّا بما أُرسلتم به ک-فرون

ص: 229

ایستادگی همواره مترفان در مقابل تعالیم پیامبران و نپذیرفتن آنها، نشان می دهد که آن تعالیم، با ایده و رفتار آنان سازگار نبوده است.

449- عقیده مریم(س)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 11

11 - مریم ( ع ) با اعتقاد به رسالت فرزندش مسیح ( ع ) ، نه وی را ابدی می پنداشت و نه فرزند خدا

امه صدیقه

<صدیق> چنانچه جوهری در <الصحاح> آورده است - به کسی گفته می شود که بسیار تصدیق کننده باشد و متعلق تصدیق - به قرینه صدر آیه - رسالت مسیح، فناپذیری او و فرزند نبودن وی برای خداست.

450- عقیده مسلمانان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 139 - 7

7 - مسلمانان ، خداوند را از داشتن شریک منزه دانسته و تنها او را پرستش می کنند .

و نحن له مخلصون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 59 - 9

9 - باور و اعتقاد مسلمانان به فسق اکثریت اهل کتاب ، عامل انتقاد نابجا و ناخرسندی بی دلیل آنان از اهل ایمان

هل تنقمون منا الا ان ءامنا باللّه . .. و إن اکثرکم فسقون

بدان احتمال که <ان اکثرکم> عطف بر <اللّه> باشد، یعنی <امنا بان اکثرکم فاسقون>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 6

6 - عقیده به ربوبیت خدا ، علت اصلی تهاجم و خصومت مشرکان و کافران علیه مسلمانان در عصر بعثت

ص: 230

إلاّ ان یقولوا ربّنا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 7

7 - اعتقاد مسلمانان به نقش مؤثر وساطت پیامبر ( ص ) ، در پیشگاه خداوند برای آمرزش خطاها

سیقول لک المخلّفون . .. فاستغفر لنا

اعراب متخلّف، با درخواست استغفار از پیامبر(ص) نشان دادند که این باور و فرهنگ دینی در میان مسلمانان وجود داشته است که اگر آن حضرت برای آنان استغفار کند، مستجاب خواهد شد البته خداوند، صداقت درونی اعراب را زیر سؤال برده است; ولی از آیه شریفه وجود چنین تفکری در میان مسلمانان استفاده می شود.

451- عقیده مسلمانان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 6

6 - خیر ها را از جانب خدا دانستن و شر ها را از ناحیه پیامبر ( ص ) پنداشتن ، اندیشه برخی از مسلمانان عصر پیامبر ( ص )

و ان تصبهم حسنه یقولوا هذه من عنداللّه و ان تصبهم سیّئه یقولوا هذه من عندک

ظاهراً مراد از ضمیر در <تصبهم> مسلمانان ضعیف الایمان هستند. آنها می پنداشتند مشکلاتی که پس از مسلمان شدنشان به آنها روی آورده، از ناحیه پیامبر (ص) بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 101 - 7

7 - مسلمانان صدر اسلام ، کاستن از نماز را ، هر چند به هنگام سفر و ترس از دشمن ، گناه می پنداشتند .

و إذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوه ان خفتم ان یفتنکم الذین

<لاجناح> و <فلیس علیکم جناح>، غالباً در مواردی به کار می رود که پندار جرم و گناه بر انجام و یا ترک کاری وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 6 - 5

5 - شرکت در جنگ بدر حرکتی آشکار به سوی مرگ در پندار گروهی از مسلمانان صدر اسلام

کأنما یساقون إلی الموت و هم ینظرون

مفعول <ینظرون> به قرینه فراز قبل، <الموت> است. یعنی <و هم ینظرون الموت>. بنابراین جمله حالیه <و هم ... > حکایت از آن دارد که اطمینان برخی از مسلمانان به مرگ آفرینی جنگ بدر به گونه ای بوده که گویا مرگ را با چشم خویش مشاهده می کردند.

ص: 231

452- عقیده مسلمانان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 40 - 1

1 - اخراج ظالمانه مسلمانان صدراسلام از زادگاهشان ( مکّه ) ، تنها به جرم اعتقاد آنان به یگانگی خدا

بأنّهم ظلموا . .. الذین أُخرجوا من دی-رهم بغیر حقّ

<الذین اُخرجوا> بدل از <الذین یقاتلون> و به تقدیر اذن القتال للذین اُخرجوا. ..> می باشد. <دیار> جمع <دار> است و <دار>; یعنی، خانه و جایی که انسان در آن جا سکونت دارد. بنابراین معنای جمله یاد شده چنین می شود: به کسانی که به ناحق از خانه و کاشانه خود بیرون رانده شدند، رخصت پیکار داده شد.

453- عقیده مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 1،3،6،7

1 - اهل کتاب ( یهود و نصارا ) ، تنها خویشتن را سزاوار بهشت دانسته و دیگران را از آن ، محروم می پندارند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً أو نصری

ضمیر در <قالوا> به <اهل الکتاب> (در آیه 109) باز می گردد.

3 - نصارا ، بهشت را از آن خویش دانسته و دیگران را از آن بی نصیب می پندارند .

قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً أو نصری

نصارا جمع نصرانی است و به پیروان حضرت مسیح گفته می شود، و <هود> جمع هائد است و به پیروان حضرت موسی اطلاق می گردد.

6 - محرومیت مسلمانان از بهشت از خیالات واهی و نادرست یهود و نصارا

تلک أمانیّهم

<أمانی> جمع امنیه و به معنای آرزوها، خیالات واهی و دروغهای یافته شده است.

7 - عقاید و باور های دینی یهود و نصارا ، آمیخته با خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

<تلک أمانیهم> حاکی از این است که: پندار یهود و نصارا بر محرومیت دیگران از بهشت، از خیالات و آرزوهای آنان است و این در حالی است که یهود و نصارا، آن پندار را یک عقیده و باور دینی می شمرند. بنابراین عقاید مذهبی و باورهای دینی یهود با آرزوها و خیالات آمیخته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 113 - 2

2 - نصارا ، آیین یهود را آیینی پوچ و بی پایه و اساس می شمردند .

و قالت النصری لیست الیهود علی شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 116 - 2،3

ص: 232

2 - داشتن زاده و اختیار کردن فرزند ، از نسبت های ناروای یهود ، نصارا و مشرکان به خداوند

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

مراد از ضمیر در <قالوا> - به قرینه آیه 113 - یهود، نصارا و مشرکان است. یهود <عزیر> و نصارا <مسیح(ع)> را فرزند خدا می پنداشتند و مشرکان نیز فرشتگان را فرزند او می شمردند.

3 - شناخت یهود و نصارا از خدا و صفات او ، شناختی ضعیف و ناقص

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 135 - 3

3 - هر یک از یهود و نصارا ، آیین خویش را موجب هدایت بشر می پنداشتند .

قالوا کونوا هوداً أو نصری تهتدوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 140 - 2

2 - نصارا آیین ابراهیم ، اسماعیل ، اسحاق ، یعقوب و نوادگانش را آیین نصرانیت و ایشان را نصرانی می دانستند .

أم تقولون إن إبراهیم و إسمعیل . .. کانوا هوداً أو نصری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 9،23،33

9 - پندار مسیحیان درباره مسیح ، پنداری غلوآمیز

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. انما المسیح عیسی ابن مریم

23 - مسیحیان معتقد به تثلیث ، غلو کنندگان در دین هستند .

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتقولوا ثلثه

33 - مسیحیان ، معتقد به فرزندی حضرت عیسی ( ع ) برای خداوند

یاهل الکتب . .. انما المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه و کلمته القها إلی مریم و رو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 2

2 - غلو مسیحیان درباره حضرت عیسی با نقض شمردن بندگی او برای خدا

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه

جمله <لن یستنکف> اشاره به این معنا دارد که مسیحیان بندگی مسیح را برای خداوند انکار می کردند و گویا شان وی را بالاتر از بندگی می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 5،20

5 - اعتراف مسیحیان به فرزندی مسیح ( ع ) برای مریم ( ع )

قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

ص: 233

ظاهراً توصیف مسیح(ع) به <ابن مریم> از کلام مسیحیان است. یعنی به این حقیقت که مسیح(ع) فرزند مریم است، معترف هستند.

20 - ادعای الوهیت برای مسیح ( ع ) ، نشانه ضعف شناخت مسیحیان از خدا و قدرت مطلق اوست .

الذین قالوا . .. و للّه ملک السموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 1،2،3،4،8،15

1 - یهودیان و مسیحیان خود را پسران خدا و محبوب پیشگاه او می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

3 - هر یک از یهود و نصارا ، خو را از مقربان خداوند می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

بنابر اینکه مقصود از <ابناء>، معنای کتابی آن (مقربان) باشد.

4 - محبت و عشق به خدا ، ادعای واهی یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

برداشت فوق بر این مبناست که <احباء>، جمع <حبیب>، و به معنای اسم فاعل (محبان) باشد.

8 - گرفتاری گنهکاران یهود و نصارا به عذاب الهی ، ردی بر پندار تقرب و محبوب بودنشان نزد خداوند

قل فلم یعذبکم بذنوبکم

15 - همسانی و همگونی یهود و نصارا با دیگر انسان ها ، دلیل نادرستی پندار آنان بر محبوبیت و تقرب در پیشگاه خداوند

نحن ابنؤا اللّه و احبؤه . .. بل انتم بشر ممن خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 5،14

5 - اعتراف مسیحیان به فرزندی مسیح ( ع ) برای مریم

قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

14 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) مردمی کافر و مشرک

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 1،3

1 - گروهی از نصارا معتقد به تثلیت در الوهیت

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه ثالث ثلثه

کلمه <ثالث ثلثه> به معنای یکی از سه تا می باشد و مراد از آن <اللّه>، <مسیح> و <روح القدس> است و چون برای مسیح و روح القدس، الوهیت قائل بودند، معنای <اللّه ثالث ثلثه> این می شود که خداوند، یکی از سه اقنومی است که دارای الوهیت می باشد و از این اعتقاد به تثلیث تعبیر می شود.

3 - اختلاف عقاید مسیحیان درباره الوهیت

ص: 234

قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه ثالث ثلثه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 74 - 2

2 - مسیحیان به خاطر پافشاری به عقاید باطل خویش ( الوهیت مسیح ( ع ) و تثلیث ) مورد توبیخ خداوند

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. افلا یتوبون إلی اللّه

استفهام توبیخی در <افلا یتوبون . ..> برای سرزنش مسیحیان بر ترک توبه و استغفار از عقاید کفرآمیز بکار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 15،20

15 - الوهیت مریم ( ع ) ( مادر مسیح ( ع ) ) پندار برخی از مسیحیان *

کانا یأکلان الطعام

تصریح به نیاز روزمره حضرت مریم(ع) به تغذیه که صفتی ناسازگار با خدا بودن است، می رساند که گروهی از مسیحیان چنین می پنداشتند که وی دارای مقام الوهیت می باشد.

20 - اصرار مسیحیان بر تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) علی رغم استدلال های روشن قرآن بر بطلان عقیده آنان

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

<یوفکون> از مصدر <افک> به معنای بازگرداندن است. و <انی> به معنای کجا و چگونه است، بنابراین جمله <انظر انی یوفکون> یعنی بنگر آنان - علی رغم بیان دلایلی روشن بر واهی بودن تثلیث و الوهیت مسیح(ع) - چگونه از حق منحرف می شوند و به کجا نگون می گردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 5

5 - پندار تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) و مادرش مریم ، مصداق روشن گزافه گویی و غلو مسیحیان در دین خویش

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم

از مصادیق مورد نظر از گزافه گویی مسیحیان - به قرینه آیات گذشته - اعتقاد آنان به تثلیث و الوهیت مسیح(ع) و مادرش مریم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 3،5،13

3 - مسیح ( ع ) و مادرش مریم خدایانی همتای خداوند جهان در پندار گروهی از مسیحیان

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین من دون اللّه

5 - پرستش مسیح ( ع ) و مادرش مریم و اعتقاد به الوهیت آنها ، خواسته حضرت عیسی ( ع ) ، در پندار باطل مسیحیان *

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

13 - اعتراف عیسی ( ع ) به شایسته نبودن خویش و مادرش مریم برای خدایی ، دلیل واهی بودن عقیده مسیحیان به الوهیت آنان

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

ص: 235

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 8

8 - اعتراف علنی عیسی ( ع ) به بندگی خداوند ، دلیل وی بر پوچی ادعای مسیحیان مشرک ( همتایی وی با خداوند )

ءانت قلت . .. ما قلت لهم الا ما امرتنی به ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 2،3،4

2 - نصارا ، < مسیح > ( ع ) را فرزند خدا خواندند .

و قالت النصری المسیح ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 4،13

4 - مسیح ( ع ) ، برخوردار از ربوبیت و پروردگاری ، در بینش نادرست نصارا

اتخذوا . .. أرباباً من دون اللّه و المسیح ابن مریم

13 - از امام باقر ( ع ) درباره آیه < اتخذوا احبارهم و رهبانهم ارباباً من دون اللّه و المسیح بن مریم > روایت شده است : < اما المسیح فعصوه و عظموه فی أنفسهم حتی زعموا انه اله و انه ابن اللّه و طائفه منهم قالوا ثالث ثلاثه و طائفه منهم قالوا هو اللّه . . . ;

اما مسیح را نافرمانی کردند او را در اندیشه خود تا آن جا بزرگ دانستند که گمان کردند او معبود و فرزند خداست و گروهی از آنان گفتند: وی یکی از سه معبود است و گروهی گفتند: او خداست . .. >.

454- عقیده مسیحیان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 118 - 10

10 - ضعف بینش و شناخت یهود ، نصارا و مشرکان عصر بعثت ، درباره خداوند

و قال الذین لایعلمون لولا یکلمنا اللّه . .. کذلک قال الذین من قبلهم مثل قولهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 37 - 5

5- عقاید و آرای یهود و نصارا در عصر پیامبر ( ص ) ، عقاید و آرایی برخاسته از هوا های نفسانی بود .

و ل-ئن اتبعت أهواءهم

<أهواء> (جمع هوی) به معنای خواهشها و تمایلات نفس است و مراد از آن در آیه شریفه - به قرینه مقابله آن با احکام قرآن

ص: 236

- آرا ، عقاید و قوانین برخاسته از تمایلات نفسانی است.

455- عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 116 - 2

2 - داشتن زاده و اختیار کردن فرزند ، از نسبت های ناروای یهود ، نصارا و مشرکان به خداوند

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

مراد از ضمیر در <قالوا> - به قرینه آیه 113 - یهود، نصارا و مشرکان است. یهود <عزیر> و نصارا <مسیح(ع)> را فرزند خدا می پنداشتند و مشرکان نیز فرشتگان را فرزند او می شمردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 1،18،19،23

1 - گروهی از مردم ( مشرکان ) با وجود نشانه های فراوان بر توحید ، غیر خدا را همتا و همانند او می پندارند .

لأیت لقوم یعقلون. و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً

<ندّ> (مفرد أنداد) به معنای همانند است.

18 - مشرکان ، خدایان دروغین را دارای قدرت می پندارند .

و لو یری الذین ظلموا إذ یرون العذاب أن القوه للّه جمیعاً

طرح مسأله قدرت خداوند و انحصار آن به او برای کسانی که غیر خدا را همتای خدا می پندارند، بیانگر این است که: مشرکان به توهّم برخورداری معبودانشان از قدرت، آنها را همانند خداوند پنداشته و بر اساس آن به ایشان محبت میورزند.

19 - پنداشتن قدرت در معبودان دروغین ، عالم محبت مشرکان به آنهاست .

یحبونهم کحب اللّه . .. و لو یری الذین ظلموا ... أن القوه للّه جمیعاً

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 12

12 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، پنداری بدون برهان و دلیل

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 10

ص: 237

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 17 - 9

9 - توانایی بتها و معبودهای خیالی در دفع شر و رساندن خیر، پندار ناروای مشرکان

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 21

21 - اعتقاد مشرکان به الوهیت خداوند

قل أی شیء أکبر شهده قل اللّه

در آیه شریفه با وجود اینکه سؤال از جانب خداوند مطرح شده است و مشرکان باید پاسخگو باشند، ولی خداوند، خود، پاسخ داده است: <قل اللّه>. این نوع پاسخگویی گواه اعتراف طرف مقابل به مضمون ارائه شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 22 - 8،9،10

8 - مشرکان، غوطهور در پندارهای بی اساس خویش و امیدوار به کمکهای خدایان دروغین در قیامت

أین شرکاؤکم الذین کنتم تزعمون

9 - شریک دانستن برای خداوند، مولود اندیشه سست مشرکان و ساخته و پرداخته خود آنان

أین شرکاؤکم الذین کنتم تزعمون

<زعم> به اندیشه و گفتاری اطلاق می شود که اساس صحیحی نداشته و بر پایه پندار و گمان باشد. <راغب> می گوید: <الزعم حکایه قول یکون مظنه للکذب>.

10 - گمان و حدس تنها تکیه گاه مشرکان در پذیرش شریک برای خداوند

أین شرکاؤکم الذین کنتم تزعمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 28 - 1

1 - پدیدار شدن عذابی که مشرکان آن را انکار می کردند، موجب آرزوی بازگشت به دنیا، نه ایمان واقعی به خداوند و آیات

فقالوا یلیتنا نرد . .. بل بدالهم ما کانوا یخفون من قبل

جمله <یالیتنا . .. و نکون من المؤمنین> در آیه قبل، بیان آرزوی مشرکان برای بازگشت به دنیا و ایمان آوردن بود. حرف <بل> اضراب از آن مطالب است. یعنی نه اینکه آرزوی بازگشت برای ایمان باشد، بلکه به پندار رهایی از عذاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 46 - 9

ص: 238

9 - مشرکان می پنداشتند که معبودهایشان توان نفع رسانی به آنان را دارد.

من إله غیر اللّه یأتیکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 52 - 19

19 - نه پیامبر(ص) مسؤولیت عمل و اندیشه های مشرکان و مخالفان را بر عهده دارد و نه مشرکان پاسخگوی عمل پیامبرند.

ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء

در این برداشت مرجع دو ضمیر جمع در <حسابهم> و <علیهم> مشرکان است و در <حسابهم> اضافه مصدر به فاعل خویش است ; یعنی: <حساب المشرکین>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 4

4 - مشرکان می پنداشتند پس از مرگ مورد شفاعت معبودهای خویش قرار خواهند گرفت.

و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم أنهم فیکم شرکؤا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 1،5

1 - برخی مشرکان خداوند را دارای شریکانی از جنیان می دانستند.

و جعلوا لله شرکاء الجن

5 - برخی مشرکان خداوند را دارای پسران و دخترانی می پنداشتند.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 108 - 10

10 - مشرکان عقاید شرک آلود خود را زیبا می پندارند.

و لاتسبوا الذین . .. کذلک زینا لکل أمه عملهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 138 - 2

2 - اعتقاد بی اساس مشرکان به ممنوعیت خوردن از چهارپایان و کشتی (محصول زراعی) که برای خدا و بتها قرار می دادند.

و جعلو الله . .. و قالوا هذه أنعم و حرث حجر لایطعمها إلا من نشاء بزعمهم

<هذه> اشاره به سهامی است که مشرکان برای خدا و بتها قرار می دادند و در آیه 136 بیان گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 14

14 - مشرکان معتقد به وجود شریک برای خدا در ربوبیت هستند.

و الذین لا یؤمنون بالأخره و هم بربهم یعدلون

ص: 239

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 37 - 11،21

11 - مشرکان، معتقد به کارایی و توانمندی معبودان خویش در رهاسازی آنان از مشکلات

أین ما کنتم تدعون من دون الله

21 - شرک در پندار مشرکان، ایمان و باوری راستین; و توحید و یکتا پرستی، کفرورزی و انکار حقیقت است.

و شهدوا علی أنفسهم أنهم کانوا کفرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 173 - 7

7 - شرکورزی ، مرامی باطل و مشرکان ، باطلگرا هستند .

أفتهلکنا بما فعل المبطلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 194 - 2

2 - مشرکان ، معبودان خویش را تواناتر از خود و مؤثر در امور خویش می پنداشتند .

إن الذین تدعون من دون اللّه عباد أمثالکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 32 - 7

7 - موضعگیری خصمانه کافران و مشرکان در قبال پیامبر ، علی رغم اعتقادشان به خدا

و إذ قالوا اللّهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 1،2

1 - مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، برای رفع نیازمندی های خود ، فرزند اختیار کرده است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه هو الغنی

2 - مشرکان ، معتقد به الوهیت خداوند بودند .

قالوا اتخذ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 104 - 6

6 - مشرکان ، بت های مورد پرستش خود را ، موجوداتی با شعور می پنداشتند .

فلا أعبد الذین تعبدون من دون اللّه

<الذین> اسم موصول است و برای ذوی العقول استعمال می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 240

8 - رعد - 13 - 33 - 3،10

3- مشرکان علی رغم اعترافشان به اینکه قوام بخش امور بندگان خداوند است ، برای او شریک های متعددی برگزیده بودند .

أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت و جعلوا لله شرکاء

10- مرام اهل شرک ، علی رغم روشنی بطلان آن و نبود دلیلی بر آن ، مرامی آراسته شده و زینت داده شده برای آنان بود .

بل زیّن للذین کفروا مکرهم

مراد از <مکرهم> مرام و عقیده مشرکان ; یعنی ، شریک پنداشتن برای خدا و پرستش آن شریکان است ; زیرا این چیزی است که برای آنان زینت داده شده و آراسته جلوه کرده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 27 - 4

4- مشرکان ، معتقد به خدایان متعدد در کنار خدای یکتا

و یقول أین شرکاءی

جمع آورده شدن <شرکاء> حکایت از تعدد آن دارد و اضافه شدن آن به ضمیر متکلم، حاکی از عقیده آنان به وجود خدا همراه با سایر خدایان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 12

12- جبرگرایی ، مسلک مشرکان در طول تاریخ

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن و لا ءاباؤنا و لاحرّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 38 - 5

5- مشرکان مکه ، حیات را به دست خداوند می دانستند .

و أقسموا بالله . .. لایبعث الله من یموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 40 - 10

10- مشرکان ، خداوند را قادر به احیای مجدد انسان ها پس از مرگ نمی دانستند .

و أقسموا بالله . .. لایبعث الله من یموت بلی وعدًا علیه ... إنما قولنا لشیء إذا أ

ذکر <إنما قولنا لشیء. ..> - که برای اثبات قدرت مطلق خداوند است - پس از بیان دیدگاه مشرکان درباره عدم احیای دوباره انسانها می تواند تعریض به مشرکان باشد; چون آنان دارای چنین دیدگاهی بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 50 - 10

10- مشرکان برای ملائکه ، مقامات و رتبه عالی معتقد بودند .

و المل-ئکه و هم لایستکبرون . یخافون ربّهم

احتمال دارد اختصاص به ذکر ملائکه از میان موجودات، برای بیان انقیاد آنان در برابر خداوند به خاطر عقیده مشرکان به

ص: 241

مقامات عالیه ملائکه باشد و خداوند با تأکید بر منقاد بودن آنان، مشرکان را به کسب چنین روحیه ای دعوت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 54 - 7

7- نجات یافتگانِ از ناگواری ها که به شرک روی می آورند - با وجود التماس به درگاه خداوند به هنگام گرفتاری - توحید ربوبی را قبول نداشته و عوامل دیگری را در نجات خود دخیل می دانند .

ثمّ إذا کشف الضرّ عنکم إذا فریق منکم بربّهم یشرکون

<بربّهم> متعلق به فعل <یشرکون> است. ذکر <ربّ> به جای مطلق آوردن کلام و یا ذکر سایر موارد توحید، حکایت از شرک ربوبی آنان می کند و خود همین می تواند قرینه باشد که روی آوردن به شرک ربوبی، احتمال دارد ناشی از عقیده به تأثیر عوامل دیگر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 2

2- مشرکان ، معتقد به وجود خداوند

و یجعلون لله البن-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 56 - 4

4- مشرکان ، همه معبود های مورد ستایش و عبادت خود را ، موجوداتی دارای شعور و حیات می پنداشتند .

قل ادعوا الذین زعمتم من دونه

برداشت فوق، مبتنی بر این احتمال است که <الذین> - که برای ذوی العقول استعمال می شود - در پندار و زعم مشرکان چنین بوده و آنان معبودهای خویش را دارای شعور می پنداشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 94 - 7

7- مشرکان معتقد به برتر بودن مقام رسالت از شأن بشر

قالوا أبعث الله بشرًا رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 50 - 20

20- مشرکان به برخورداری شیاطین و جن از حق تصمیم گیری در کار جهان و تدبیر امور آن ، معتقد بودند .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی

به قرینه آیه بعد، مراد از توهم ولایت شیاطین، این پندار است که آنان، در امور عالم و کار آفرینش، دخالت و نظارت دارند . این اعتقاد مشرکان را وادار می کرد که برای پرهیز از شر شیاطین، به ستایش آنان بپردازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 51 - 5

ص: 242

5- مشرکان ، در تدبیر هستی ، کسانی را جایگزین خداوند قرار داده اند که خود ، مخلوق خدا و فاقد کمترین نقش در خلقت خویش اند .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء . .. ما أشهدتّهم ... خلق أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 3

3- دخالت معبود ها و خدایان ، در مقدار عمر و بهرهوری مادی انسان ، پندار باطل مشرکان

أم لهم ءالهه تمنعهم . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

برداشت یاد شده بر این اساس است که <بل . ..>، اضراب از <أم لهم آلهه...> باشد. از این استفاده می شود که مشرکان به چنین قدرتی برای خدایان خویش اعتقاد داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 19 - 2

2 - جبهه توحید ، جبهه ای است معتقد به ربوبیت بی شریک خدا و جبهه شرک ، جبهه ای است منکر ربوبیت خدا و معتقد به پروردگاری غیر او .

هذان خصمان اختصموا فی ربّهم فالذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 2

2 - مشرکان ، جهان را تحت تدبیر و ربوبیت خدایان ( ارباب ها ) و خدا را خدای خدایان ( رب الأرباب ) می پنداشتند .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط-نًا

ضمیر فاعلی در <لم ینزّل> به <اللّه> و ضمیر <به> به <ما> بازمی گردد. و <سلطان> به معنای تسلط و اقتدار می باشد. جمله یاد شده، بیانگر جهان بینی غلط مشرکان است; آنان جهان را تحت تدبیر و ربوبیت خدایان (ارباب ها) و خدا را ربّ الأرباب و خدای خدایان می پنداشتند. بنابراین به جای پرستش خدا، به عبادت آن خدایان خیالی می پرداختند. در آیه فوق، این پندار مردود شمرده شده و اعلام شده است که خداوند به هیچ موجودی، هیچ گونه سلطه و اقتداری که بتواند با آن به رتق و فتق امور جهان بپردازد، عطا نکرده است; بلکه همه هستی در قبضیه قدرت و اقتدار او و تحت ربوبیت و تدبیر مستقیم او قرار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 21 - 6،7

6 - مشرکان ، معتقد به جسمانیت خدا و قابل مشاهده بودن او

أو نری ربّنا

7 - مشرکان ، مردمانی حس گرا در عقیده و اندیشه و منکر حقایق ماورا ، محسوسات

أو نری ربّنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 40 - 7

ص: 243

7 - مشرکان ، هیچ اعتقادی به روز رستاخیز و انتظار کیفر و پاداش الهی در آن روز را نداشته اند .

بل کانوا لایرجون نشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 63 - 8

8 - منزلت خدا برتر و والاتر از هر آنچه که مشرکان برای او شریک می پندارند .

تع-لی اللّه عمّا یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 91 - 8

8 - اعتقاد مشرکان به حرمت و شرافت مکه و تقدّس آن

ربّ ه-ذه البلده الذی حرّمها

از این که آیه نسبت به شهر مکه تعبیر <ه-ذه البلده الذی حرّمها> آورده است، احتمالاً از آن جهت باشد که مشرکان آن را قبول داشته و تذکر آنان به امر مورد قبولشان، زمینه جذب و هدایت آنان را فراهم می ساخته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 62 - 7

7 - شرک پیشگان ، معتقد به وجود شریک های متعدد برای خداوند

فیقول أین شرکاءی الذین کنتم تزعمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 74 - 7

7 - شرک پیشگان ، معتقد به وجود شریکان متعدد برای خداوند

و یوم ینادیهم فیقول أین شرکاءی الذین کنتم تزعمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 50 - 11

11 - مشرکان ، برای پیامبر ( ص ) در تحقق معجزه ، نقشی چشمگیر قائل بودند .

و قالوا لولا أنزل علیه ءای-ت . .. قل إنّما الأی-ت عند اللّه و إنّما أنا نذیر

مشرکان، اگرچه در معجزه خواهی خود، منشأ معجزه را ذکر کرده اند، اما پاسخی که خداوند می دهد (قل . .. إنّما أنا نذیر...) حاکی است که آنان، برای پیامبر(ص) نقش اساسی قائل بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 1،5،6

1 - مشرکان ، به خالقیت خدا برای آسمان ها و زمین و مسخِّر کننده خورشید و ماه ، باور داشتند .

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض و سخّر الشمس و القمر لیقولنّ اللّه

5 - انکار آیات خدا و ایمان به باطل ، از سوی مشرکان ، به رغم باور آنان بر خالقیت خدا و تسخیر خورشید و ماه از سوی او ،

ص: 244

امری شگفت آور است .

و ما یجحد بأی-تنا إلاّ الک-فرون . .. و قالوا لولا أنزل علیه ءای-ت ... و الذین ءا

6 - با وجود اعتقاد مشرکان به این که خالق عالم و رام کننده خورشید و ماه ، خدا است ، بازداشته شدنشان از حق ، قابل توجیه و منطقی نیست .

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

جمله <فأنّی یؤفکون> جواب شرط مقدر است و<أنّی> معادل <کیف> استفهامیه و برای تعجب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 1،2

1 - مشرکان به این که منشأ نزول باران ، خدا است ، اعتقاد داشتند .

و لئن سألتهم من نزّل من السماء ماء . .. لیقولنّ اللّه

2 - مشرکان ، به این که حیات بخش زمین مرده ، با آب باران ، خداوند است ، اعتقاد داشتند .

و لئن سألتهم من نزّل . .. فأحیا به الأرض من بعد موتها لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 13 - 3،10

3 - مشرکان ، به خداوند باور دارند و به گرفتن شفیع جهت شفاعت در پیشگاه او معتقدند .

و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

10 - مشرکان مکه ، به بازخواست انسان ها از سوی خداوند ، پس از مرگ ، معتقد بودند .

و یوم تقوم الساعه . .. و لم یکن لهم من شرکائهم شفع-ؤا

نفی شفاعت از معبودان مشرکان، حکایت از اعتقاد آنان به شفاعت می کند و ذکر آن به عنوان یکی از رخدادهای قیامت، این احتمال را تقویت می کند که آنان شفاعت معبودان را برای پس از مرگ خود می خواسته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 35 - 5

5 - برای اثبات ادعای مشرکان درباره عقایدشان ، هیچ گونه دلیل آسمانی وجود ندارد .

أم أنزلنا علیهم سلط-نًا فهو یتکلّم

این که برای نفی هرگونه دلیل، جهت اثبات عقیده مشرکان، گفته است: <أم أنزلنا علیهم. ..> و نفرموده است: <آنان، هیچ گونه دلیلی ندارند.>، می تواند به نکته بالا، نظر داشته باشد. در ضمن، احتمال دارد مراد از <سلطان> فرشته باشد. در این صورت نیز نکته بالا، قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 4 - 16

16 - مشرکان ، به شفاعت و ولایت و سرپرستی غیرخدا ، اعتقاد داشتند .

أم یقولون . .. ما لکم من دونه من ولیّ و لاشفیع أفلاتتذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 245

15 - سبأ - 34 - 23 - 2

2 - عقیده مشرکان به شفاعت خدایانشان در پیشگاه خدا برای آنان

قل ادعوا الذین زعمتم من دون اللّه لایملکون مثقال ذرّه . .. و لاتنفع الشف-عه عنده

ذکر عدم فایده شفاعت شفاعت کننده ای در پیشگاه خداوند به جز شفاعت کسانی که خود خدا به آنان اذن داده است; می رساند که مشرکان اعتقاد داشته اند که خدایان ادعایی آنان نقش شفاعت کننده دارند. خداوند نیز درصدد رد آن گمان و پندار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 27 - 2

2 - خدایان شرک پیشگان ، موجوداتی اند که خود مشرکان آنها را شریک خدا تلقی کرده اند .

قل أرونی الذین ألحقتم به شرکاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 40 - 6

6 - اعتقاد مشرکان به موجوداتی به نام ملائکه در عالم

و یوم یحشرهم . .. ثمّ یقول للمل-ئکه أه-ؤلاء إیّاکم کانوا یعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 41 - 4

4 - گفت وگوی خداوند با فرشتگان در قیامت ، درباره اعتقادات مشرکان

ثمّ یقول للمل-ئکه . .. قالوا سبح-نک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 40 - 1

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور محاجه و گفتوگو با مشرکان ، درباره عقاید و معبودهایشان

قل أرءیتم شرکاءکم الذین تدعون من دون اللّه أرونی ماذا خلقوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 150 - 2،4

2 - مشرکان ، معتقد بودند که ملائکه از جنس زن هستند .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا

4 - عقیده مشرکان به این که ملائکه از جنس زن هستند ، امری شگفت آور است .

أم خلقنا المل-ئکه إن-ثًا

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که استفهام مقدر در جمله <أم خلقنا. ..>، از نوع استفهام انکاری و تعجبی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 152 - 1،4

ص: 246

1 - مشرکان ، معتقد به تولد فرزند از خداوند

لیقولون . ولد اللّه

4 - مشرکان ، مردمی دروغگو در عقاید و باور های شان

و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 153 - 1،3

1 - مشرکان ، معتقد به برگزیدن دختر - به جای پسر - برای خود از سوی خداوند

أصطفی البنات علی البنین

3 - مشرکان ، معتقد به جسمانیت خداوند

فاستفتهم ألربّک البنات . .. ولد اللّه ... أصطفی البنات علی البنین

انتساب زادن و فرزند داشتن به خدا، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 5

5 - دروغگو بودن مشرکان در ادعا های خود ، درباره خداوند و معارف الهی

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 158 - 1،2،3،4

1 - مشرکان ، معتقد به وجود نسبت خویشاوندی میان خدا و جن

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

<نسب>، به معنای قرابت و پیوند خویشاوندی است.

2 - مشرکان ، مدعی شریک بودن جن با خداوند

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

در این که مقصود از <نسبت> در آیه شریفه، چیست، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد. برخی گفته اند که مقصود شریک بودن جن با خداوند است، چنان که در سوره انعام آیه 100 به این مضمون تصریح شده است: <و جعلوا للّه شرکاء الجنّ; برای خدا شریکانی از جن قرار دادند>. گفتنی است که در فرض فوق <نسباً> در معنای مجازی استعمال شده است.

3 - مشرکان ، مدعی ازدواج خداوند با زنان از جنس جن

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

برخی از مفسران بر این عقیده اند که مقصود از <نسبت> در آیه شریفه، نسبت صهر و ازدواج است; یعنی، خدا با زنان از جنس جن ازدواج کرد و از آنان فرزندانی چون ملائکه به وجود آمد که در آیات پیشین از آنها به تفصیل یاد شده است.

4 - مشرکان ، معتقد به وجود پیوند خویشاوندی ( پدر و فرزندی ) میان خدا و فرشتگان

و جعلوا بینه و بین الجنّه نسبًا

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که جمله <و جعلوا بینه و بین الجنّه نسباً> تأکید دختر نبودن ملائکه برای خدا و نفی فرزنددار بودن او است که در آیات پیشین از آن یاد شده است (أم خلقنا الملائکه إناثاً. .. لیقولون . ولد اللّه...).

ص: 247

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 168 - 2

2 - مشرکان ، منکر آسمانی بودن قرآن بودند .

لو أنّ عندنا ذکرًا

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که مشرکان، در حالی ایمان خود را مشروط به نزول کتابی آسمانی (همانند کتاب های آسمانی پیامبران گذشته) می دانستند که قرآن برای هدایت آنان نازل شده بود و از آن آگاه بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 5،7،8

5 - مشرکان ، معبود ها را یار و یاور خود می دانستند .

و الذین اتّخذوا من دونه أولیاء

<ولی> (مفرد <أولیاء>) در لغت به سه معنا آمده است: محب، صدیق و نصیر (قاموس المحیط و مفردات راغب). در آیه شریفه - به قرینه جمله بعد (ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه) در معنای سوم به کاررفته است.

7 - مشرکان ، معبود های خود را وسیله تقرب به خدا می دانستند .

ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه زلفی

8 - مشرکان ، تقرب به خدا را بدون واسطه ، ممکن نمی دانستند .

ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه زلفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 4 - 2

2 - مشرکان ، معتقد به فرزندگزینی خداوند

لو أراد اللّه أن یتّخذ ولدًا لاَصطفی ممّا یخلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 36 - 10

10 - مشرکان ، معتقد به شعورمندی معبود ها و تأثیرگذاری آنها در سرنوشت انسان ها

و یخوّفونک بالذین من دونه

اعتقاد به گزند رساندن معبودهایی چون بت، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 1،9

1 - اعتقاد و اعتراف مشرکان ، به خالقیت یگانه خداوند و پدید آمدن جهان آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) تنها به قدرت او

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض لیقولنّ اللّه

9 - مشرکان ، معتقد به حاجت دادن معبودهایشان و رساندن سود به انسان ها و برطرف کردن گزند از آنان

أفرءیتم ما تدعون من دون اللّه إن أرادنی اللّه بضرّ . .. برحمه هل هنّ ممسک-ت رحمت

مقصود از <دعاء> در <ماتدعون>، حاجت بردن و استعانت جستن است.

ص: 248

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 43 - 1

1 - اعتقاد مشرکان ، به شفاعت و وساطت کردن معبود ها در پیشگاه خداوند

أم اتّخذوا من دون اللّه شفعاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 24 - 4

4 - اعتقاد مشرکان به وجود خداوند

أم یقولون افتری علی اللّه

از این که مشرکان می گفتند: پیامبر(ص) بر خدا دروغ بسته است، استفاده می شود که آنان اصل وجود خدا را پذیرفته بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 3

3 - نشانه های عزت ( قاهر بودن ) و دانایی آفریدگار جهان ، غیر قابل انکار ، حتی برای مشرکان

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ خلقهنّ العزیز العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 84 - 4

4 - اعتقاد مشرکان به تقسیم کار های آسمان و زمین ، میان خدا و فرزندی که برای او تصویر کرده اند . *

قل إن کان للرحم-ن ولد . .. و هو الذی فی السماء إل-ه و فی الأرض إل-ه

برداشت بالا بدان احتمال است که میان این آیه و آیه <إن کان للرحمان ولد> (آیه 81) بدین گونه ارتباط باشد که مشرکان علاوه بر اعتقاد به فرزندداری خدا، بر این باور بوده اند که الوهیت آسمان و زمین میان او و فرزندش تقسیم شده است. گفتنی است که این آیات ردی بر هر دو دیدگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 1

1 - مشرکان ( دهریون ) ، حیات را منحصر در زندگی دنیا دانسته و منکر معاداند .

و قالوا ما هی إلاّ حیاتنا الدنیا

به قرینه آیه بعد، فاعل <قالوا> مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 25 - 8

8 - حقانیت معاد از نظر مشرکان ، منوط به زنده شدن پدران آنان در برابر دیدگانشان

قالوا ائتوا ب-ابائنا إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 249

17 - احقاف - 46 - 28 - 4،5

4- اعتقاد مشرکان به نقش معبود های خویش ، در تقرب آنان به خداوند

اتّخذوا من دون اللّه قربانًا ءالهه

5- اعتقاد مشرکان به حقیقتی برتر از معبود های خود ، به عنوان خدای هستی

اتّخذوا من دون اللّه قربانًا ءالهه

در معنای <قرباناً> و تقرب، این معنا نهفته است که باید طرفی وجود داشته باشد که به او تقرب جسته شود; یعنی، آلهه متعدد، تنها از آن جهت مورد پرستش قرار گرفته بودند که وسیله تقرب به خدای اصلی تلقی می شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 21 - 4

4 - مشرکان ، گرفتار تناقض در عقاید وباور های خویش

ألکم الذّکر و له الأُنثی

مشرکان، از سویی خداوندگاری خدا را پذیرفته بودند و از سوی دیگر - با آن که مرد را بر زن برتر می دانستند - فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند; اما برای خویش فقط پسر می خواستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 26 - 4

4 - مشرکان ، معتقد به عظمت برتر خداوند ، در مقایسه با فرشتگان و معبود های خویش

و کم من ملک فی السم-وت لاتغنی شف-عتم شیئًا

از این که مشرکان از بت ها و یا فرشتگان، تمنای شفاعت در پیشگاه پروردگار را داشته اند، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 27 - 1،2

1 - برگزیدن نام های زنانه برای فرشتگان ، نمودی از باور مشرکان ، به دختر بودن فرشتگان برای خداوند

ألکم الذّکر و له الأُنثی. .. إنّ الذین لایؤمنون...لیسمّون المل-ئکه تسمیه الأُنثی

از ارتباط بین آیات، استفاده می شود از آن جایی که مشرکان فرشتگان را دختران خدا می انگاشتند، نام های زنانه را برای آنان برمی گزیدند.

2 - مشرکان ، در عین باور داشتن وجود فرشتگان ، گرفتار عقاید خرافی در مورد آنان

إنّ الذین لایؤمنون بالأخره لیسمّون المل-ئکه تسمیه الأُنثی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 20 - 3

3 - مشرکان ، معتقد به بهره مند بودن از سپاهی قدرت مند و نیرویی شکست ناپذیر معنوی همچون معبودان ادعایی در برابر دیگر قدرت ها

أمّن ه-ذا الذی هو جند لکم ینصرکم من دون الرحمن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 250

19 - قلم - 68 - 41 - 1

1 - اعتقاد مشرکان به شفاعت کردن معبود ها و تضمین نمودن سعادت اخروی برای ایشان

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم

در این که مقصود از <شرکاء> چیست، دو احتمال وجود دارد: 1- معبودهای ادعایی مشرکان که آن را شریک خدا می پنداشتند; 2- کسانی از عقلای جهان که در عقاید و افکار دینی با مشرکان شریک و همفکراند، مثلاً در این مسأله که سرنوشت مجرمان با مسلمانان یکسان است و. .. . برداشت یاد شده مبتنی بر احتمال نخست است.

456- عقیده مشرکان به الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 109 - 2

2 - مشرکان مکه معتقد به <الله> بودند و به آن قسم یاد می کردند.

و أقسموا بالله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 6

6 - مشرکان در کنار اعتقاد به بتها به <الله> نیز معتقد بودند.

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا

457- عقیده مشرکان جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 1

1- مشرکان دوران جاهلیت ، معتقد به وجود دخترانی برای خداوند

و یجعلون لله البن-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 60 - 3

3- مشرکان عصر جاهلی ، منکر عالم آخرت بودند .

للذین لایؤمنون بالأخره

این آیه، در سیاق آیاتی است که در مذمت مشرکان بود و این خود قرینه ای است بر اینکه مراد از <الذین>، مشرکانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 62 - 4

4- مشرکان دوران جاهلیت ، باورمند به خداوند علی رغم اسناد امور ناروا به او

و یجعلون لله ما یکرهون

ص: 251

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 42 - 4

4 - اعتقاد مشرکان عرب ، به محدود بودن قلمرو رسالت پیامبران الهی چون ابراهیم ، موسی و عیسی ( ع ) به امت ها و اقوام غیر ایشان

و أقسموا باللّه . .. لئن جاءهم نذیر لیکوننّ أهدی من إحدی الأُمم

از این که مشرکان، آمدن پیامبری ویژه برای خود را; شرط ایمان خود برمی شمردند، می توان استفاده کرد که آنان اعتقاد نداشتند که قلمرو ادیان الهی در گذشته شامل آنان نیز می شود; وگرنه این تقاضا لغو و غیر منطقی بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 149 - 2

2 - عقیده مشرکان به وجود دختران برای خداوند

ألربّک البنات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 5

5 - عرب جاهلی ، خود بیزار از داشتن دختر ; ولی معتقد به وجود دختر برای خداوند

أوَ من . .. و هو فی الخصام غیر مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 1،7

1 - مشرکان عصر جاهلیت ، معتقد به مؤنث بودن فرشتگان

و جعلوا المل-ئکه . .. إن-ثًا

7 - نکوهش خداوند ، نسبت به باور های بی دلیل مشرکان جاهلی

و جعلوا المل-ئکه إن-ثًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 20 - 3،4

3 - مشرکان عرب جاهلی ، معتقد به خداوند رحمان و مرتبت والای او در مقایسه با دیگر خدایان

و قالوا لو شاء الرحم-ن ما عبدن-هم

از این که مشرکان، عبادت دیگر خدایان را در گرو مشیت خدای رحمان دانسته اند، مطلب بالا استفاده می شود.

4 - مشیت الهی و نقش آن در عمل انسان ، مورد پذیرش مشرکان عصر جاهلی

و قالوا لو شاء الرحم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 21 - 2،3

2 - مزیت پسران بر دختران ، از عقاید عرب جاهلی

ص: 252

ألکم الذّکر و له الأُنثی

3 - اعراب جاهلی ، معتقد به دختر بودن فرشتگان

أفریتم اللّ-ت و العزّی . .. ألکم الذّکر و له الأُنثی

از ارتباط میان آیات، می توان استفاده کرد که مشرکان، فرشتگان را دختران خدا و بت ها را مظهری برای آنها می پنداشتند. بدین جهت اسامی مؤنث برای بت ها، (لات و...) برمی گزیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 2

2 - شرک و بت پرستی ، دارای پیشینه تاریخی در میان مردم عرب جاهلی

سمّیتموها أنتم و ءاباؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 73 - 3

3 - شرک و بت پرستی ، اندیشه و مرام عرب جاهلی

ی-أیّها الناس . .. إنّ الذین تدعون من دون اللّه

458- عقیده مشرکان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 118 - 10

10 - ضعف بینش و شناخت یهود ، نصارا و مشرکان عصر بعثت ، درباره خداوند

و قال الذین لایعلمون لولا یکلمنا اللّه . .. کذلک قال الذین من قبلهم مثل قولهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 18 - 2،7،8

2 - مشرکان عصر بعثت ، به ربوبیت و پروردگاری خدایان متعدد معتقد بودند و آنها را می پرستیدند .

و یعبدون من دون اللّه . .. و یقولون هؤلاء شفعؤنا

7 - مشرکان عصر بعثت ، معبودان پنداری خود را واسطه هایی برای شفاعت و پا در میانی ، میان انسان ها و خدا می انگاشتند .

و یعبدون من دون اللّه . .. و یقولون هؤلاء شفعؤنا عند اللّه

8 - شرک پیشگان عصر بعثت ، معتقد به خدا و منکر یکتایی او در ربوبیت بودند .

و یعبدون من دون اللّه . .. و یقولون هؤلاء شفعؤنا عند اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 4،8،9،12

4 - شرک پیشگان عصر بعثت با وجود اعتقادشان به رازقیت و روزی بخشی خدا ، ربوبیت بی شریک او را باور نداشتند .

ص: 253

قل من یرزقکم من السماء و الأرض . .. فسیقولون اللّه

ضمیر فاعلی در <سیقولون> به مشرکان بر می گردد.

8 - شرک پیشگان عصر بعثت ، در عین اینکه به مالکیت و حاکمیت خدا بر قوا و حواس آدمی اعتقاد داشتند ، منکر ربوبیت او بودند .

أمن یملک السمع و الأبصر. .. فسیقولون اللّه

9 - شرک پیشگان عرب جاهلی با وجود اینکه خدا را پدید آورنده جانداران از موجودات بی جان و موجودات بی جان را از جانداران می دانستند ، منکر ربوبیت و پروردگاری او بودند .

و من یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی . .. فسیقولون اللّه

12 - مشرکان عرب جاهلی با وجود اعتقادشان به اینکه تدبیر امور جهان در دست خداست ، منکر ربوبیت و پروردگاری بی همتای او بودند .

و من یدبر الأمر فسیقولون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 23

23- مشرکان عصر بعثت معتقد به وجود خداوند

أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 3 - 8

8- مشرکان صدراسلام ، خداوند را خالق آسمان ها و زمین می دانستند .

أتی أمر الله . .. سبح-نه و تع-لی عمّا یشرکون ... خلق السموت و الأرض بالحق تع-لی

<تعالی عمّا یشرکون> مربوط به <بالحق> است و نه <خلق السماوات و . ..> بنابراین، از آیه استفاده می شود که مشرکان درباره اصل خلقت عالم حرفی نداشته اند، بلکه درباره حقانیت و پوچی آن توهماتی داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 2

2- مشرکان عصر بعثت و نیاکان شان ، به فرزند داشتن خداوند معتقد بودند .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 70 - 3

3 - باور داشت و اعتقاد مشرکان صدراسلام ، به احاطه علمی خدا بر سراسر هستی

ألم تعلم أنّ اللّه یعلم ما فی السماء و الأرض

استفهام تقریری در <ألم تعلم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 60 - 6

ص: 254

6 - مشرکان صدراسلام ، منکر رحمانیت خدا بودند .

و إذا قیل لهم اسجدوا للرحم-ن قالوا و ما الرحم-ن أنسجد لما تأمرنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 42 - 2

2 - باورداشت مشرکان صدراسلام ، به اصل وجود خدا و مقدس و محترم بودن او

و أقسموا باللّه جهد أیم-نهم

برداشت یاد شده از سوگند مشرکان به <اللّه> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 3

3 - مشرکان صدراسلام ، معتقد به چند معبود بودند .

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 7

7 - مشرکان و کافران در عصر بعثت - علی رغم انکار قیامت و تجدید حیات انسان ها - به آفرینش آسمان ها و زمین به وسیله خدا و نیز به عظمت این آفرینش اعتقاد داشتند .

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

برداشت یاد شده با توجه به این حقیقت است که استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرینش نخستین جهان طبیعت، مبتنی بر این حقیقت است که کافران، جهان طبیعت را جلوه ای از خالقیت و قدرت خدا بدانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 9،13

9 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به شریکان و همسانانی چند برای خداوند

و تجعلون له أندادًا

واژه <أنداد> جمع <ندّ> و به معنی همانندها و نظیرها است.

13 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به خالقیت خدا و منکر ربوبیت مطلقه وی بودند .

قل أئنّکم لتکفرون بالذی خلق . .. ذلک ربّ الع-لمین

تعبیر <تجعلون له أنداداً> نشان می دهد که مشرکان اصل وجود خدا و خالقیت او را قبول داشته اند ولی برای او شریک در آفرینش و ربوبیت قائل بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 1

1 - اعتقاد و اقرار مشرکان عصرت بعثت ، به عزت و دانایی آفریدگار هستی

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ خلقهنّ العزیز العلیم

ص: 255

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 21 - 1

1 - مشرکان صدراسلام ، به خاطر اعتقادشان به دختر داشتن خداوند - به رغم امتیاز و برتری پسر در نزد ایشان - مورد توبیخ و سرزنش الهی

ألکم الذّکر و له الأُنثی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 51 - 3

3 - تذکر خداوند به مشرکان صدراسلام ، نسبت به تجدید نظر در مواضع هلاکت بار خویش

و لقد أهلکنا أشیاعکم فهل من مدّکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 41 - 5

5 - عقیده به شفاعت معبود ها و یکسان بودن سرنوشت مجرمان ( مشرکان ) با مسلمانان ، عقیده ای منحصر به مشرکان عصر بعثت و فاقد شاهد و تصدیق کننده ای از میان عقلای عالم

أم لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم إن کانوا ص-دقین

459- عقیده مشرکان مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 3،7

3 - باور مشرکان عصر بعثت به رحمانیت خدای هستی

قل إن کان للرحم-ن ولد

7 - شناخت مشرکان عصر پیامبر نسبت به خداوند با نام < رحمان >

قل إن کان للرحم-ن

460- عقیده مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 195 - 6

6 - مشرکان مکه بر این باور بودند که معبودانشان بر یاری آنها علیه پیامبر ( ص ) توانا هستند .

قل ادعوا شرکاءکم ثم کیدون فلاتنظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 4،7

4- مشرکان مکه ، باورمند به مشیت خداوند بودند و تفسیر نادرستی از آن داشتند .

ص: 256

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء

7- مشرکان مکه ، علی رغم عقیده به خدایان متعدد ، اظهار عقیده به خداوند کرده و قضای او را در عالم نافذ می دانستند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 38 - 2

2- مشرکان مکه ، معتقد به وجود خداوند بودند .

و أقسموا بالله جهد أیم-نهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 3

3- مشرکان مکه ، معتقد بودند که ملائکه از جنس زن هستند .

و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 92 - 10

10- اتکای مشرکان مکه در عقاید و جهان بینی خود ، تنها بر محسوسات و دریافت های حسی بود .

تأتی بالله و المل-ئکه قبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 50 - 3

3 - مشرکان مکه ، ربوبیت خداوند را بر همه قبول نداشتند .

لولا أنزل علیه ءای-ت من ربّه

تعبیر <ربّه> و اضافه <ربّ> به ضمیر مفرد مذکر غایب - که مرجع اش پیامبر است - حکایت از نکته فوق می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 32 - 3

3 - مشرکان مکّه ، دارای گرایش ها و آیین های مذهبی مختلف بودند .

و لاتکونوا من المشرکین . من الذین فرّقوا دینهم

<المشرکین> به قرینه آیات قبل و سیاق، ممکن است مشرکان مکه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 52 - 10

10 - اعتقاد مشرکان مکه به وجود خداوند

إن کان من عند اللّه

از ظاهر جمله شرطیه بر می آید که اصل وجود خداوند برای مشرکان، مسلم بوده است.

ص: 257

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 9 - 4

4 - مشرکان مکه ، گرفتار شرک در زمینه هایی غیر از زمینه خالقیت خداوند

و لئن سألتهم من خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 7

7 - مشرکان مکه ، خداوند را با نام < رحمان > می شناختند و یاد می کردند .

بما ضرب للرحم-ن مثلاً

بنابراین که واژه <رحمان> در آیه شریفه، به خاطر بار معنایی آن نیامده باشد; بلکه صرفاً نقل قول ساده ای از کلام عرب جاهلی باشد که به جای <اللّه> - یا هر صفت دیگر برای خداوند - کلمه <رحمان> را به کار می بردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 58 - 4

4 - مشرکان مکه ، معتقد به برتری فرشتگان بر عیسی ( ع ) *

و جعلوا المل-ئکه . .. و قالوا لو شاء الرحم-ن ما عبدن-هم ... ءألهتنا خیر أم هو

از آیه نوزده و بیست همین سوره استفاده می شود که مصداق مورد نظر مشرکان از <الهه> ملائکه بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 87 - 1

1 - اعتقاد مشرکان مکه ، به خالقیت خداوند و توحید در آفرینش

و لئن سألتهم من خلقهم لیقولنّ اللّه فأنّی یؤفکون

از آیه شریفه استفاده می شود که شرک مشرکان، در ناحیه خالقیت خداوند نبوده است; بلکه آنان در ربوبیت، تدبیر، کارگشایی امور و وساطت برای تقرب به خدا، گرفتار شرک بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 6

6 - وجود اعتقاد به تناسخ ، در میان مشرکان مکه *

نموت و نحیا

تقدم <نموت> بر <نحیا> - با این که انسان نخست باید زنده باشد تا بمیرد - این احتمال را به ذهن می آورد که برخی از مشرکان، معتقد به تناسخ و حیات پس از مرگ در دنیا بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 8 - 2

2- مشرکان مکه ، معتقد به وجود خداوند و در تلاش برای انکار رسالت پیامبراکرم ( ص )

أم یقولون افتری-ه

اتهام افترا و کذب به پیامبر(ص) در زمینه آیات از سوی کافران، نمایانگر این حقیقت است که آنان، در بخشی از ادعاها و

ص: 258

جوسازی های خویش، بر وجود خداوند صحه گذاشته بودند; لیکن رسالت پیامبر(ص) و آیات وحی را انکار می نمودند.

461- عقیده مصریان باستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 31 - 26،27

26- مصریان زمان یوسف ( ع ) ، به خداوند و منزه بودن او ، معتقد بودند .

ح-ش لله

27- مصریان عصر یوسف ( ع ) ، معتقد به وجود فرشتگان و زیبایی آنها

إن ه-ذا إلاّ ملک کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 37 - 17

17- مصریان عصر یوسف ( ع ) ، به خداوند ایمان نداشتند و سرای آخرت را انکار می کردند .

إنی ترکت ملّه قوم لایؤمنون بالله و هم بالأخره هم ک-فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 6

6- مصریان باستان ، معتقد به خدایانی متعدد که هر کدام تدبیر کننده بخشی از امور جهان بودند .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 1

1- مصریان عصر یوسف ( ع ) و اجدادشان ، مردمی مشرک و پرستشگر خدایانی متعدد و دروغین بودند .

ما تعبدون من دونه إلاّ أسماءً سمیتموها أنتم و ءاباؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 37 - 2

2 - اعتقاد مردم مصر ، به وجود آسمان های متعدد در عصر فرعون

أسب-ب السم-وت

462- عقیده مکذبان انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 97 - 2،3

2 - تکذیب کنندگان انبیا به پندار باطل خویشتن را از عذاب های الهی مصون می شمرند .

ص: 259

أفأمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

3 - احساس مصونیت تکذیب کنندگان انبیا از گرفتار شدن به عذاب های دنیوی ، احساسی نابجا و به دور از واقعیت است .

أفأمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

استفهام در جمله <أفأمن . .. > استفهام انکاری توبیخی است. یعنی اقوام کفرپیشه احساس امنیت از عذاب الهی دارند، ولی به خاطر نابجا بودن چنین احساسی مورد ملامت هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 101 - 9

9 - امت های کفرپیشه و تکذیب کننده انبیا در تاریخ گذشته ، اهل ایمان و گرایش به معارف دین نبودند .

فما کانوا لیؤمنوا بما کذبوا من قبل

<ما> در <ما کانوا> برای نفی و <لام> در <لیؤمنوا> لام جحود و تقویت کننده نفی است. بنابراین جمله <فما کانوا> با تأکید فراوان گرایش امتهای گذشته را به ایمان نفی می کند و آنها را اهل باور به دین نمی داند.

463- عقیده مکذبان قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 14 - 5

5 - یادآوری مواضع انکارآمیز تکذیب کنندگان قیامت از سوی مأموران الهی ، به هنگام مواجهه آنان با آتش دوزخ

ه-ذه النار الّتی کنتم بها تکذّبون

464- عقیده مکذبان معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 27 - 5

5 - منکران معاد در عصر بعثت ، آسمان را آفریده خداوند می دانستند .

أم السماء بنیها

استدلال آیه شریفه بر امکان معاد، بدون پذیرش آفریدگاری خداوند برای آسمان، ناتمام است.

465- عقیده ملائکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 28 - 18

18- علم و عقیده ملائکه به آگاهی خداوند از کردار انسانها

بلی إن الله علیم بما کنتم تعملون

برداشت فوق بر این اساس است که <بلی إن الله . ..> کلام ملائکه در برابر ادعای کافران باشد.

ص: 260

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 41 - 3

3 - ملائکه ، خداوند را از داشتن شریک در عبادت منزه می دانند .

أه-ؤلاء إیّاکم کانوا یعبدون . قالوا سبح-نک

466- عقیده منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 49 - 4

4 - دین اسلام در بینش منافقان و بیماردلان ، دینی فریبنده و به دور از واقعنگری

یقول المنفقون . .. غر هؤلاء دینهم

467- عقیده منکران رسالت انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 95 - 7

7 - منکران رسالت انبیا با استناد به وجود سختی ها و آسایش ها در تاریخ نیاکان خویش ، دشواری های بیدارکننده زندگی خود را پدیده ای عادی و خالی از هر گونه هدف و پیام می پنداشتند .

ثم بدلنا . .. قالوا قد مس ءاباءنا الضراء و السراء

468- عقیده موحدان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 19 - 2

2 - جبهه توحید ، جبهه ای است معتقد به ربوبیت بی شریک خدا و جبهه شرک ، جبهه ای است منکر ربوبیت خدا و معتقد به پروردگاری غیر او .

هذان خصمان اختصموا فی ربّهم فالذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 10

10 - مرگ ، بازگشت به سوی خدا در بینش یکتاپرستان

لأُصلّبنّکم أجمعین . قالوا لاضیر إنّا إلی ربّنا منقلبون

ص: 261

469- عقیده موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 28 - 8،9

8 - تصمیم فرعونیان به قتل موسی ( ع ) ، به خاطر اعتقاد آن حضرت به ربوبیت مطلق خداوند بود .

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

9 - کشتن موسی ( ع ) به صرف اعتقاد او به ربوبیت خداوند ، کاری نکوهیده و نابه جا در نظر مؤمن آل فرعون

أتقتلون رجلاً أن یقول ربّی اللّه

از استفهام انکاری در جمله <أتقتلون رجلاً. ..> - که در مقام تقبیح عمل فرعون می باشد - برداشت یاد شده استفاده می شود.

470- عقیده مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 285 - 10

10 - وحدت عقیدتی و آرمانی همه انبیای الهی از دیدگاه مؤمنان

و المؤمنون کل امن باللّه . .. و کتبه و رسله لا نفرّق بین احد من رسله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 38

38 - حوادث ایّام جنگ ، سختی ها و مصیبت های در راه خدا ، زمینه خالص شدن اندیشه مؤمنان از عقاید جاهلیّت و پالایش درون آنان از خواسته های دنیایی و مادّی

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

<لیمحّص> از مادّه تمحیص به معنای خالص سازی از عیبها و نقصهاست و این جمله بیانگر هدفی دیگر از اهداف شکست در نبرد احد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 12

12 - تضادّ و دوگانگی بینش اهل ایمان و کفرپیشگان ، در تفسیر عوامل حیات و مرگ

و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا ... و اللّه یحیی و یمیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 51 - 1،6

1 - اعتقاد مؤمنان راستین به نرسیدن هیچ خوشی و ناخوشی به آنان ، جز بر اساس تقدیر الهی

قل لن یصیبنا إلا ما کتب اللّه لنا

6 - مؤمنان راستین ، همه مقدرات الهی ، حتی سختی ها ، را در جهت منافع و مصالح خویش می دانند .

قل لن یصیبنا إلا ما کتب اللّه لنا هو مولینا

ص: 262

به کارگیری <لام> انتفاع (لنا) برای عموم رخدادها (خوشیها و ناخوشیها) بیانگر برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 52 - 1،2،7

1 - مؤمنان راستین ، پیروزی با شهادت را - که در جنگ نصیبشان شود - خیر و نیک می شمارند .

قل هل تربصون بنا إلا إحدی الحسنیین

2 - ارزش ها و ملاک های ارزش گذاری در بینش مؤمنان و منافقان ، متفاوت است .

إن تصبک مصیبه یقولوا قد أخذنا أمرنا من قبل . .. قل لن یصیبنا إلا ما کتب اللّه لن

7 - در بینش مؤمنان جریان همه امور ، تحت اراده و مشیت الهی است .

نحن نتربص بکم أن یصیبکم اللّه بعذاب من عنده أو بأیدینا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 55 - 2

2 - توجه به ماهیت پست منافقان و عاقبت شوم آنان ، موجب مهم جلوه نکردن مال و اولاد فراوان آنان در نظر اهل ایمان

فلا تعجبک أمولهم و لا أولدهم

<فا>ی تفریع در <فلا تعجبک>، نهی از اعجاب را متفرع بر مطالبی کرده که در آیات گذشته در زمینه ماهیتِ منفی منافقان و فرجام شومشان، بیان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 86 - 3

3- تنها اهل ایمان ، نیکویی منافع حلال و عادلانه و نادرست بودن منافع حرام و ظالمانه را باور خواهند کرد .

بقیّت الله خیر لکم إن کنتم مؤمنین

چون خیر بودن منافع حلال و عادلانه مشروط به ایمان نیست; یعنی، چه جامعه مؤمن باشد و چه نباشد، قسط و عدالت برای آنان خیر است، گفته شده <إن کنتم مؤمنین> شرطِ باور کردن و فهمیدن است; یعنی، اگر مؤمن شوید، می فهمید که منافع حلال خیر است و گرنه باور نخواهید کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 122 - 4

4- اعمال و عقاید مؤمنان ، موجب دستیابی آنان به فرجامی نیک خواهد شد .

إنا ع-ملون . .. إنا منتظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 71 - 5

5 - تلاش کافران برای ایجاد شبهه و تردید در مؤمنان نسبت به باورهایشان

و یقولون متی ه-ذا الوعد إن کنتم ص-دقین

تعبیر <إن کنتم صادقین> به صیغه جمع، نشان می دهد که روی سخن کافران با مؤمنان بوده است نه صرفاً پیامبر(ص). بنابراین بیان این سؤالات، می تواند به منظور به بن بست کشاندن اهل ایمان طرح شده باشد.

ص: 263

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 15 - 9

9 - مؤمنان ، خداوند را از هر نقصی ، مبرّا و منزه می دانند .

سبّحوا بحمد ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 28 - 1،2

1 - مؤمنان ، به آینده پیروزمند خویش ، باور دارند .

و یقولون متی ه-ذا الفتح

تعبیر <متی ه-ذا الفتح> از سوی کافران، نشانه این معنا است که مؤمنان، درباره فتح و پیروزی خویش، سخنانی اظهار داشته اند. گفتنی است که آیه سی همین سوره، می تواند قرینه باشد بر این که مراد از فتح، پیروزی در همین دنیا است.

2 - کافران ، اعتقاد مؤمنان به پیروزی نهایی خویش را ، مسخره پنداشتند .

و یقولون متی ه-ذا الفتح إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 29 - 5

5 - مشرکان ، پیروان مؤمن پیامبر ( ص ) را سهیم و هم رأی او در رسالت می دانستند .

متی ه-ذا الوعد إن کنتم ص-دقین

جمع آورده شدن <صادقین>، به این خاطر است که مؤمنان نیز مخاطب مشرکان بوده اند. مخاطب قرار دادن مؤمنان و پرسش از زمان وقوع قیامت از آنان، بیانگر نکته یاد شده است.

471- عقیده مؤمنان مدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 90 - 6

6 - مؤمنانِ به رسالت شعیب ( ع ) مصمّم بر آیین توحید و متابعت شعیب ( ع ) در خروج از شهر مدین

لئن اتبعتم شعیباً

472- عقیده ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 9

9 - اطمینان به مغفرت الهی ، در حین ارتکاب گناه ، باوری بس نکوهیده و گمانی ناصواب است .

یأخذون عرض هذا الأدنی و یقولون سیغفر لنا

ص: 264

473- عقیده نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 29 - 4

4- نوح ( ع ) به قوم خویش اعلام کرد که پاداش رسالتش تنها بر عهده خداوند است .

إن أجری إلاّ علی الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 34 - 2

2- نوح ( ع ) ، پس از تلاش های ناموفق خویش ، این احتمال را موجه دانست که خداوند خواسته تا اشراف و سران قومش ، به ورطه ضلالت و گمراهی سقوط کنند .

و لاینفعکم نصحی . .. إن کان الله یرید أن یغویکم

<إن> در <إن کان الله . ..> شرطیه است و جمله <لاینفعکم ...> به منزله جواب برای آن می باشد. گرچه این احتمال نیز که مخففه از مثقّله باشد بعید به نظر نمی رسد. بر این اساس جمله <إن کان الله> بیانگر آن است که نوح(ع) به ایمان نیاوردن قومش اطمینان پیدا کرده بود. قابل ذکر است که نیامدن <لام> در خبر <إن> مخففه، به خاطر مشتبه نشدن آن با <إن> نافیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 47 - 8

8- نوح ( ع ) ، رهایی خویش از زیان کاری را در گرو مغفرت و رحمت الهی می دانست .

إلاّ تغفر لی و ترحمنی أکن من الخ-سرین

474- عقیده نیاکان اهل مدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 87 - 4

4- قوم شعیب و پدرانشان ، مردمی مشرک و پرستشگر معبودی غیر از خدای یکتا

أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا

475- عقیده نیاکان قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 24 - 12

12 - اتکای قوم نوح ، تنها به آرا و اندیشه های پدران و نیاکان خویش

ما سمعنا به-ذا فی ءابائنا الأوّلین

ص: 265

476- عقیده نیاکان مشرکان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 109 - 6

6- پدران و پیشینیان مشرکان عصر بعثت نیز مشرک و پرستشگر معبود های دروغین بودند .

ما یعبدون إلاّ کما یعبد ءاباؤُهم من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 2

2- مشرکان عصر بعثت و نیاکان شان ، به فرزند داشتن خداوند معتقد بودند .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

477- عقیده و عمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 9 - 5

5 - عقیده و عمل ، پیوسته به یکدیگر در نظام ارزشی دین

لتؤمنوا . .. و تعزّروه و توقّروه و تسبّحوه

<لتؤمنوا. ..> ناظر به عقیده و <تعزّروه و...> ناظر به عمل می باشد.

478- عقیده هابیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 29 - 3،10

3 - قابیل در دیدگاه و سخن هابیل ، در صورت اقدام به تهاجم ، مسؤول تمامی پیامد های سوء عملکرد هر کدام

انی ارید ان تبوا باثمی و اثمک

مراد از <اثمی>، به قرینه <اثمک>، گناهانی است که بر اثر درگیری آن دو به وجود می آید. زیرا به شهادت مقام، مراد از گناه قابیل، همان برادرکشی و مقدمات آن است. بنابراین مقصود هابیل این است که من تهاجمی را علیه تو آغاز نمی کنم و هرگز قصد کشتن تو را نخواهم کرد تا در درگیری احتمالی، تو مهاجم باشی و آغازگر و در نتیجه اگر تو تلف شدی و یامن کشته شدم در هر صورت گناه به گردن تو افتد.

10 - هابیل ، معتقد به معاد و معارف دین و دارای یقین به بهشت و دوزخ و آگاه به کیفر و پاداش اعمال

انی اخاف اللّه رب العلمین . .. تبوأ باثمی و اثمک فتکون من اصحب النار

ص: 266

479- عقیده هارون(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 90 - 4

4 - هارون ، پایداری بر توحید و ایمان به ربوبیت خداوند را ، شرط پیروزی در آزمون الهی خواند .

إنّما فتنتم به و إنّ ربّکم الرحم-ن

480- عقیده همسر لوط(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 57 - 4

4 - همسر لوط ، مخالف اندیشه های وی و هم عقیده با قوم منحرف

فأنجین-ه و أهله إلاّامرأته

481- عقیده هواپرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 11

11 - ضلالت های فراوان و ریشه دار بشر ، میراث عقاید و افکار هواپرستان تاریخ

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

بدان احتمال که <کثیراً> صفت مفعول مطلق محذوف باشد ; یعنی (اضلوا اضلالا کثیراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 24 - 3

3 - هواپرستان ، معتقد به منحصر بودن زندگی انسان در دنیا و پایان یافتن آن با مرگ *

من اتّخذ إل-هه هویه . .. و قالوا ما هی إلاّ حیاتنا الدنیا نموت و نحیا

برداشت بالا بدان احتمال است که فاعل <قالوا> هواپرستان باشد که در آیه قبل مطرح بود.

482- عقیده هود(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 68 - 5

5 - اعتقاد راسخ هود به ربوبیت خدا بر وی ، موجب استواریش در تبلیغ رسالت های الهی

و لکنی رسول من رب العلمین. أبلغکم رسلت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 267

8 - هود - 11 - 55 - 1

1- هود ( ع ) ، به مشرکان قومش اعلام کرد که تنها خداوند را مؤثر در جهان دانسته و تنها او را شایسته عبادت می داند .

أنی بریءٌ مما تشرکون. من دونه

ضمیر در <دونه> به <الله> در آیه قبل برمی گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 56 - 2

2- هود ( ع ) به خاطر توکلش بر خداوند ، مطمئن به محفوظ ماندن از دسیسه ها و توطئه های قوم عاد بود .

فکیدونی جمیعًا ثم لاتنظرون. إنی توکلت علی الله

جمله <إنی توکلت. ..> بیان علت برای معنای کنایی <فکیدونی جمیاً...> است و آن معنای کنایی ، عجز و ناتوانی قوم عاد بر ضربه زدن به هود(ع) می باشد.

483- عقیده یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 18 - 16

16- یعقوب ( ع ) شخصیتی صبور و موحد که تنها خداوند را بر یاری رسانی توانا می دانست .

والله المستعان علی ما تصفون

484- عقیده یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 23 - 20،21،22

20- یوسف ( ع ) در برابر زلیخا تصریح کرد که تنظیم جریان زندگی او ، به عنایت و تدبیر خداوند بوده است .

معاذ الله إنه ربی أحسن مثوای

ضمیر در <إنه> به <الله> باز می گردد و در برداشت فوق، جمله <إنه ربی> تعلیل برای <معاذ الله> گرفته شده است. بر این اساس مفاد جمله فوق، چنین می شود: من [از این امر فریبنده] به خدا پناه می برم و او مرا یاری خواهد کرد ; زیرا او مدبر امور من و تربیت کننده من است.

21- یوسف ( ع ) در پاسخ به دعوت و فرمان زلیخا ، خداوند را سزاوارتر برای اطاعت ، قدرشناسی و سپاس دانست .

قال معاذ الله إنه ربی أحسن مثوای

22- یوسف ( ع ) ، پذیرفتن تمنای زلیخا ( درخواست وصال و آمیزش ) را ، کفران احسان های خداوند به خویش دانست .

إنه ربی أحسن مثوای

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 33 - 12

12- احساس ناتوانی یوسف ( ع ) از ترک گناه بدون امداد های الهی ، جلوه ای از اعتقاد او به ربوبیت خدا

ص: 268

رب . .. و إلاّ تصرف عنی کیدهنّ أصب إلیهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 53 - 1،7،8

1- یوسف ( ع ) مصون ماندن خویش از گناهان و ارتکاب بدی ها را ، به امداد خدا می دانست نه برخاسته از اراده خود بدون توفیق الهی .

أنی لم أخنه . .. و ما أُبرّءُ نفسی إن النفس لأمّاره بالسوء إلاّ ما رحم ربی

از ارتباط <ما أُبرّءُ نفسی> (من نفس خویش را از ارتکاب بدیها تبرئه نمی کنم)با جمله <لم أخنه بالغیب> و نیز شهادت زنان بر پاکدامنی یوسف(ع) (حاش لله ما علمنا علیه من سوء) این نکته معلوم می شود که: یوسف(ع) با جمله <ما أُبرّءُ نفسی> درصدد نیست که بگوید من گناه کرده ام; بلکه با توجه به عبارت <إلاّ ما رحم ربی> در مقام بیان این حقیقت است که اگر من مرتکب گناه نشده ام، نه به خاطر توان شخصی است ; زیرا نفس هر کس و نیز نفس من ترغیب کننده به گناه و بدی است. پس آلوده نشدن من به گناه به توفیق الهی و رحمت او بوده است.

7- یوسف ( ع ) مصونیت خویش از گناه و خیانت را پرتوی از رحمت الهی بر خویش می دانست .

ما أُبرّءُ نفسی . .. إلاّ ما رحم ربی

8- یوسف ( ع ) به دلیل باور به ربوبیت و تدبیر الهی ، رحمت او را مایه ترک گناهان و بدی ها دانست و خود را ستایش نکرد .

و ما أُبرّءُ نفسی إن النفس لأمّاره بالسوء إلاّ ما رحم ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 100 - 18

18- یوسف ( ع ) ، معتقد به توحید افعالی ، و انسانی قدرشناس و سپاسگزار در برابر نعمت های الهی

قد جعلها ربی حقًا و قد أحسن بی إذ أخرجنی من السجن و جاء بکم من البدو

485- عقیده یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 76 - 13،14

13 - یهودیان معتقد به برپایی قیامت ، بر قراری صحنه های محاکمه در آن روز و احتجاج انسان ها علیه یکدیگر در پیشگاه خدا

أتحدثونهم . .. لیحاجوکم به عند ربکم

14 - یهودیان ، معتقد به ربوبیت خداوند

أتحدثونهم بما فتح اللّه علیکم لیحاجوکم به عند ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 77 - 2،3،5

2 - یهودیان ، خداوند را به امور نهانی انسان عالم و آگاه نمی دانستند .

ص: 269

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

استفهام در <أو لایعلمون . ..> انکار توبیخی است.

3 - یهود مورد توبیخ و سرزنش خداوند ، به خاطر محدود پنداشتن علم و آگاهی او

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

5 - یهودیان ، فاقد معرفت و شناخت لازم به خدا و صفات او

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 1،2

1 - گرفتار نشدن یهودیان گنهکار به آتش دوزخ - به جز چند روز محدود - از باور های دینی یهود

و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

<معدوده> به معنای شمرده شده، کنایه از اندک و ناچیز بودن است. روشن است که پندار مذکور درباره گنهکاران یهود است. آیه بعد (بلی من کسب ...) این معنا را تأیید می کند و لذا در برداشت کلمه گنهکار آورده شد.

2 - اندیشه یهود درباره عذاب قیامت ( نبود عذاب برای یهودیان جز روزی چند ) از بدعت های عالمان یهود

فویل للذین یکتبون الکتب . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جمله <و قالوا . ..> در ضمن اینکه عطف بر <قد کان فریق> در آیه 75 است، بیانگر مصداقی از <أمانی> در آیه 78 و مصداقی از <الکتاب> در آیه 79 می باشد. برداشت فوق به لحاظ وجه اخیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 91 - 6،7،10،11،12،21

6 - یهود ، ایمان به وحی و کتاب های آسمانی را تنها در صورت نزولشان بر پیامبری از نژاد اسرائیل ، ضروری می پنداشتند .

قالوا نؤمن بما أنزل علینا

7 - نازل نشدن قرآن بر بنی اسرائیل ، تنها دلیل و بهانه یهود برای ایمان نیاوردن به آن

إذا قیل لهم ءامنوا بما أنزل اللّه قالوا نؤمن بما أنزل علینا

10 - ملاک یهودیان ، برای ایمان آوردن به پیامبران ، بعثت آنان از میان بنی اسرائیل است .

قالوا نؤمن بما أنزل علینا

هر چند ایمان به قرآن و کتابهای آسمانی محور سخن در آیه شریفه است; ولی از آن جا که نزول کتاب آسمانی مستلزم بعثت پیامبر (ص) نیز هست، دعوت به پذیرش قرآن، دعوت به ایمان به پیامبر(ص) نیز می باشد و سخن یهود - که فقط به کتاب خود ایمان می آوریم - مستلزم این معنا نیز هست که: فقط به پیامبران خود ایمان می آوریم.

11 - یهودیان ، به هر پیامبری که از نژاد اسرائیل نباشد ، کافر می شوند .

و یکفرون بما وراءه

12 - یهودیان ، به هر کتاب آسمانی که آورنده آن از بنی اسرائیل نباشد ، کافر می شوند .

و یکفرون بما وراءه

21 - کشته شدن پیامبرانی از نژاد اسرائیل به دست یهودیان ، دلیل ایمان نداشتن آنان حتی به پیامبران بنی اسرائیل

نؤمن بما أنزل علینا . .. قل فلم تقتلون أنبیاء اللّه من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 270

1 - بقره - 2 - 92 - 12

12 - گرایش یهودیان به گوساله پرستی ، دلیل ایمان نداشتن آنان حتی به پیامبران بنی اسرائیل و کتاب های آسمانی خویش

قالوا نؤمن بما أنزل علینا . .. قل ... و لقد جاء کم موسی بالبینت ثم أتخذتم العجل

جمله <لقد جاءکم . ..> عطف بر <لم تقتلون ...> در آیه قبل است. بنابراین مضمون این آیه نیز پاسخی به این ادعای یهود است که خود را مؤمن به پیامبران اسرائیلی و کتابهای آسمانی آنان می دانستند (نؤمن بما أنزل علینا).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 94 - 1،2،4،5،6،12

1 - یهود ، سرای آخرت و نعمت های آن را ویژه خویش می پندارند .

قل إن کانت لکم الدار الأخره . .. خالصه

تقدیم <لکم> بر <الدار الأخره> مفید حصر و اختصاص است و <خالصه> - که حال برای <الدار> می باشد - بر این انحصار و اختصاص تأکید می کند; زیرا خالص بودن به معنای اختصاص داشتن است.

2 - یهودیان ، دیگر مردمان را از نعمت های آخرت بی نصیب می پندارند .

إن کانت لکم الدار الأخره . .. خالصه من دون الناس

4 - یهودیان ، اختصاص یافتن بهشت را به قوم یهود ، حکم و تقدیری الهی می شمرند .

إن کانت لکم الدار الأخره عند اللّه

<عند اللّه> متعلق به <کانت> است و مفادش این است که ثبوت آخرت برای یهود در نزد خداست; یعنی، او این معنا را پذیرفته، تحقق بخشیده و مقرر ساخته است.

5 - یهود ، همه ادیان جز دین یهود را بی اعتبار و دیگر ملت ها را در پیشگاه خدا فاقد قدر و منزلت می شمرند .

إن کانت لکم الدار الأخره عند اللّه خالصه من دون الناس

6 - یهودیان ، مدعی اعتقاد به خدا ، قیامت و نعمت های اخروی هستند .

إن کانت لکم الدار الأخره عند اللّه خالصه من دون الناس فتمنوا الموت

12 - یهود ، بر خلاف ادعایشان ، به بهشتی بودن خویش اطمینان نداشتند .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین

جمله <إن کنتم صادقین> اشاره به دروغ گویی یهود دارد; یعنی، آنان خود می دانند که ادعایشان واقعیت ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 96 - 7

7 - یهودیان خود نیز بر بی پایه بودن ادعایشان ( تقدیر بهشت برای آنان ) واقفند .

إن کانت لکم الدار الأخره . .. و لتجدنهم أحرص الناس

جمله های <لتجدنهم . ..> و <یود أحدهم ...> را می توان ناظر به ادعای یهود (إن کانت ... در آیه 94) دانست; یعنی، شما یهودیان از یکسو مدعی هستید که سرای آخرت از آن شماست و از سوی دیگر آرزوی ماندگار شدن در حیات دنیا را دارید، این نشان می دهد که خود شما نیز آن ادعا را باور ندارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 97 - 6

ص: 271

6 - تصور جاهلانه یهود در مورد جبرئیل و نظام وحی

قل من کان عدواً لجبریل فإنه نزله علی قلبک بإذن اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 100 - 5

5 - عهد ها و پیمان های الهی در دیدگاه بسیاری از یهودیان ، امری بی مقدار و کم ارزش

نبذه فریق منهم

برداشت فوق بر اساس معنایی است که <راغب> در کلمه <نبذ> بیان کرده است. او در <المفردات> می گوید: <نبذ> انداختن و دور افکندن چیزی است به خاطر کم ارزش شمردن آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 1،2،6،7

1 - اهل کتاب ( یهود و نصارا ) ، تنها خویشتن را سزاوار بهشت دانسته و دیگران را از آن ، محروم می پندارند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً أو نصری

ضمیر در <قالوا> به <اهل الکتاب> (در آیه 109) باز می گردد.

2 - یهودیان ، بهشت را مخصوص یهود و دیگران را از آن محروم می دانند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً

آیه 113، بیانگر آن است که هر یک از یهود و نصارا دیگری را اهل نجات نمی دانند. بنابراین به اصطلاح اهل ادب، در آیه مورد بحث <لفّ اجمالی> وجود دارد و حرف <أو> نیز برای تفصیل است; یعنی، جمله <قالوا لن ...> حاکی از دو جمله است: 1- قالت الیهود: < لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً>. 2- و قالت النصاری: < لن یدخل الجنه إلا من کان نصری>.

6 - محرومیت مسلمانان از بهشت از خیالات واهی و نادرست یهود و نصارا

تلک أمانیّهم

<أمانی> جمع امنیه و به معنای آرزوها، خیالات واهی و دروغهای یافته شده است.

7 - عقاید و باور های دینی یهود و نصارا ، آمیخته با خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

<تلک أمانیهم> حاکی از این است که: پندار یهود و نصارا بر محرومیت دیگران از بهشت، از خیالات و آرزوهای آنان است و این در حالی است که یهود و نصارا، آن پندار را یک عقیده و باور دینی می شمرند. بنابراین عقاید مذهبی و باورهای دینی یهود با آرزوها و خیالات آمیخته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 113 - 1

1 - یهودیان ، آیین نصرانیت را پوچ و بی پایه و اساس می دانستند .

و قالت الیهود لیست النصری علی شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 116 - 2،3

2 - داشتن زاده و اختیار کردن فرزند ، از نسبت های ناروای یهود ، نصارا و مشرکان به خداوند

ص: 272

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

مراد از ضمیر در <قالوا> - به قرینه آیه 113 - یهود، نصارا و مشرکان است. یهود <عزیر> و نصارا <مسیح(ع)> را فرزند خدا می پنداشتند و مشرکان نیز فرشتگان را فرزند او می شمردند.

3 - شناخت یهود و نصارا از خدا و صفات او ، شناختی ضعیف و ناقص

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 134 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

تلک أمه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاوردهای پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار نادرست نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 135 - 3

3 - هر یک از یهود و نصارا ، آیین خویش را موجب هدایت بشر می پنداشتند .

قالوا کونوا هوداً أو نصری تهتدوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 140 - 1

1 - یهودیان آیین ابراهیم ، اسماعیل ، اسحاق ، یعقوب و نوادگانش را آیین یهودیت و ایشان را یهودی می دانستند .

أم تقولون إن إبراهیم و إسمعیل . .. کانوا هوداً

جمله <أم تقولون . ..> دارای لفّ اجمالی است و حاکی از دوقضیه می باشد: الف) ای یهودیان! آیا می پندارید که ابراهیم و ...، یهودی بودند؟ ب) ای نصارا! آیا شما می پندارید که ابراهیم و ...، نصرانی بودند؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون : ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاورد پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار ناصواب نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

ص: 273

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 181 - 1،5

1 - پندار ناروای یهود به فقر و نیاز خداوند ، و غنا و بنی نیازی خویش

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

به گفته بسیاری از مفسّرین، مراد از <الّذین قالوا>، یهودیان هستند.

5 - کوته فکری یهود در معارف الهی و صفات خداوند

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 183 - 1،3،4،6،7

1 - ارائه قربانی و سوخته شدن آن به آتشی از غیب ، عهدی الهی در پندار یهود ، برای ایمان به رسولان

الّذین قالوا انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان تاکله النّار

3 - اعتقاد و اعتراف یهود به پایان نیافتن پیامبری و رسالت ، پس از بعثت حضرت موسی ( ع )

الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان

اگر یهود، مدعی خاتمیّت نبوت حضرت موسی(ع) بودند، باید به پیامبر (ص) می گفتند از ما تعهّد گرفته شده که به هیچ مدعی رسالتی ایمان نیاوریم، نه اینکه علامت پیامبر راستین را بیان کنند.

4 - یهود ، مدعی وفاداری خویش به پیمان های الهی

انّ اللّه عهد الینا الّا نؤمن لرسول

6 - سوختن قربانی در آتشی از غیب ، نشانه راستگویی مدعی رسالت از دیدگاه یهود

الّا نؤمن لرسول حتّی یاتینا بقربان تاکله النار

7 - تشریع قربانی در ادیان الهی

حتّی یاتینا بقربان تاکله النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 50 - 1

1 - یهود ، داعیه دار نسبتهایی ناروا به خداوند ، علی رغم علم و آگاهی به کذب و بطلان آن نسبتها

انظر کیف یفترون علی اللّه الکذب

ضمیر در <یفترون> به <الذین اوتوا الکتاب> برمی گردد، و مراد از آن به قرینه آیات گذشته یهودیان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 157 - 4

4 - ادعای کشتن حضرت مسیح ( ع ) - علی رغم اعتراف به پیامبری وی - مایه گرفتاری یهود به لعنت و غضب خداوند

و قولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی ابن مریم رسول اللّه

ص: 274

بدان احتمال که <قولهم> عطف بر <نقضهم> در آیه 155 باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 1،2،3،4،8،15

1 - یهودیان و مسیحیان خود را پسران خدا و محبوب پیشگاه او می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

3 - هر یک از یهود و نصارا ، خو را از مقربان خداوند می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

بنابر اینکه مقصود از <ابناء>، معنای کتابی آن (مقربان) باشد.

4 - محبت و عشق به خدا ، ادعای واهی یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

برداشت فوق بر این مبناست که <احباء>، جمع <حبیب>، و به معنای اسم فاعل (محبان) باشد.

8 - گرفتاری گنهکاران یهود و نصارا به عذاب الهی ، ردی بر پندار تقرب و محبوب بودنشان نزد خداوند

قل فلم یعذبکم بذنوبکم

15 - همسانی و همگونی یهود و نصارا با دیگر انسان ها ، دلیل نادرستی پندار آنان بر محبوبیت و تقرب در پیشگاه خداوند

نحن ابنؤا اللّه و احبؤه . .. بل انتم بشر ممن خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 1،2،26،41

1 - یهودیان ، منکر قدرت و نفوذ اراده خداوند در تدبیر جهان

و قالت الیهود یداللّه مغلوله

اطلاق جمله <یداللّه مغلوله> می رساند که یهود بر این باور بودند که خداوند هیچ دخل و تصرفی در جهان هستی ندارد. بنابراین جمله <ینفق کیف یشاء> پس از <یداهُ مبسوطتان> تنها اشاره به نمونه و مصداقی از نفوذ و قدرت الهی در جهان هستی دارد.

2 - ناتوانی خداوند در انفاق و بخشش روزی به موجودات ، از باور های باطل یهود

و قالت الیهود یداللّه مغلوله

جمله <ینفق کیف یشاء> می تواند قرینه باشد بر اینکه مراد از بسته بودن دست خدا و نافذ نبودن قدرت وی - در پندار یهود - تنها ناتوانی از اعطای روزی و انفاق به انسانهاست.

26 - اصرار یهود بر انحرافات اعتقادی خویش تا قیامت

قالت الیهود یداللّه مغلوله . .. القینا بینهم العدوه و البغضاء إلی یوم القیمه

چون دشمنی یهود با یکدیگر، کیفر انحرافات رفتاری و اعتقادی آنان است و این عقوبت تا قیامت باقی می ماند (. .. الی یوم القیمه)، معلوم می شود آنان همچنان به اعتقادات انحرافی و رفتار ناپسند خویش پافشاری دارند.

41 - اعتقاد یهود به کناره گزینی خداوند از تدبیر امور جهان پس از فراغت از آفرینش آن

و قالت الیهود ید اللّه مغلوله

از امام صادق(ع) در توضیح آیه فوق روایت شده: . .. قالوا قد فرع من الامر فلایزید و لاینقص ... .

ص: 275

_______________________________

توحید صدوق، ص 167، ح 1، ب 25; نورالثقلین، ج 1، ص 649، ح 278.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 4

4 - یهود به سبب انکار رسالت پیامبر(ص) منکر نزول هرگونه وحی بر افراد بشر شدند.

إذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 169 - 11،16

11 - ادعای آمرزش گناه یهودیان بدون توبه ، از نسبت های دروغین دنیاگرایان یهود به خداوند

و یقولون سیغفر لنا . .. ألم یؤخذ علیهم ... أن لا یقولوا علی اللّه إلا الحق

16 - یهودیان ، آگاه به حرمت انتساب امور ناحق به خداوند بودند .

و درسوا ما فیه

هدف از بیان این حقیقت که یهودیان، تورات را همواره می خواندند، رساندن این معناست که آنان به محتوای تورات آگاهی کامل داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 1،3،4

1 - یهودیان ، < عزیر > را فرزند خدا خواندند .

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 39 - 13

13- < عن أبی عبدالله ( ع ) انه قال فی قول الله عزوجل : < و قالت الیهود یدالله مغلوله > : لم یعنوا أنه ه-کذا ، و ل-کنّهم قالوا : قد فرغ من الأمر فلایزید و لاینقص فقال الله جل جلاله تکذیباً لقولهم : < غلّت أیدیهم و لعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء > ألم تسمع الله عزوجل یقول : < یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده اُمّ الکتاب > ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که درباره قول خدای عزوجل: <و قالت الیهود ید الله مغلوله> فرمود: منظور یهود این نبود که واقعاً دستهای خدا در غُلّ بسته است ; بلکه آنان می گفتند: خدا از کار خلقت فارغ شده و دیگر چیزی را زیاد و کم نمی کند. پس خداوند - جل جلاله - برای تکذیب سخن آنان فرمود: <دستهای خودشان در غل بسته باد و به خاطر سخنی که گفتند، لعنت بر آنان باد ; بلکه دستهای خدا باز است و هرگونه می خواهد می بخشد>.آیا نشنیده ای که خدای عزوجل می فرماید: <یمحوا الله مایشاء و یثبت و عنده اُمّ الکتاب>.

ص: 276

486- عقیده یهود به جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 5

5 - یهودیان ، معتقد به قیامت و گرفتار شدن گنهکاران به آتش دوزخ

و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

487- عقیده یهود به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 91 - 8،9

8 - یهودیان عصر بعثت ، مطمئن به آسمانی بودن قرآن و معترف به الهی بودن آن

إذا قیل لهم ءامنوا بما أنزل اللّه قالوا نؤمن بما أنزل علینا

چنانچه یهودیان آسمانی بودن قرآن را باور نداشتند در پاسخ به دعوت پیامبر(ص) (ءامنوا بما أنزل اللّه; به آنچه خدا فرو فرستاده ایمان آورید)، اظهار می داشتند که: قرآن از جانب خدا نیست. اعراض از چنین پاسخی، گویای اطمینان ایشان به آسمانی بودن قرآن و اعتراف ضمنی آنان به الهی بودن آن است.

9 - یهودیان ، علی رغم اطمینانشان به الهی بودن قرآن ، به آن ایمان نیاوردند .

إذا قیل لهم ءامنوا بما أنزل اللّه قالوا نؤمن بما أنزل علینا

488- عقیده یهود به قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 5

5 - یهودیان ، معتقد به قیامت و گرفتار شدن گنهکاران به آتش دوزخ

و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

489- عقیده یهود به کیفر اخروی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 5

5 - یهودیان ، معتقد به قیامت و گرفتار شدن گنهکاران به آتش دوزخ

و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

ص: 277

490- عقیده یهود صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 118 - 10

10 - ضعف بینش و شناخت یهود ، نصارا و مشرکان عصر بعثت ، درباره خداوند

و قال الذین لایعلمون لولا یکلمنا اللّه . .. کذلک قال الذین من قبلهم مثل قولهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 6

6 - گفتار یهود زمان پیامبر(ص) مبنی بر نازل نشدن وحی بر بشر، در تناقض با عقیده آنان در مورد نبوت موسی(ع) و نزول وحی بر آن حضرت بود.

إذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شیء قل من أنزل الکتب الذی جاء به موسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 37 - 5

5- عقاید و آرای یهود و نصارا در عصر پیامبر ( ص ) ، عقاید و آرایی برخاسته از هوا های نفسانی بود .

و ل-ئن اتبعت أهواءهم

<أهواء> (جمع هوی) به معنای خواهشها و تمایلات نفس است و مراد از آن در آیه شریفه - به قرینه مقابله آن با احکام قرآن - آرا ، عقاید و قوانین برخاسته از تمایلات نفسانی است.

491- علم به عقیده انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 5 - 4

4 - امکان آگاهی جن از اندیشه ها ، عقاید و رفتار انسان ها

و أنّا ظننّا أن لن تقول الإنس و الجنّ علی اللّه کذبًا

492- علم در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 7

7 - عقاید انسان درباره خداوند و اوصاف او باید مبتنی بر علم باشد.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 36 - 2

2- عقاید و رفتار آدمی ، باید بر علم و آگاهی استوار باشد .

ص: 278

و لاتقف ما لیس لک به علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 5

5- الهیات و باور های دینی انسان ، باید بر پایه علم و آگاهی استوار باشد .

ما لهم به من علم و لا لأبائهم

از این که خداوند، کافران را به سبب باورهایی که بدان علم ندارند، مورد نکوهش قرار داده است، استفاده می شود که باورهای آدمی خصوصاً در زمینه عقاید اصولی و زیربنایی باید متّکی بر علم و یقین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 7 - 11

11- لزوم کاوش و تفحص ، در مسائل اعتقادی و دینی تا مرز علم و آگاهی

فس-لوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون

<إسألوا. ..> جواب شرط مقدر است و جمله <إن کنتم لاتعلمون> آن را تفسیر می کند و تقدیر آن چنین است: <إن کنتم لاتعلمون فاسألوا...> (اگر نمی دانید پس بپرسید). لازمه این سخن آن است که اگر انسان چیزی را نمی داند، باید تا مرز دانستن کاوش و پرسش کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 6

6 - لازم است عقیده ، مبتنی بر علم و آگاهی باشد .

أن تشرک بی ما لیس لک به علم

از این که برای عدم قبول دعوت به شرک، فرموده است: <چون آگاهی از شریک داشتن خدا نداری، تسلیم تلاش آنان مشو!>، استفاده می شود که عقیده باید عالمانه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن جهان بینی و اعتقادات دینی انسان ، بر علم و شناخت اطمینان بخش

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به ما لیس لی به علم

493- علم در عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 15

15- لزوم مبتنی ساختن عقاید و باور های دینی بر علم و آگاهی

أعثرنا علیهم لیعلموا

آن گونه که از ذیل آیه برمی آید، کسانی که خداوند، آنان را بر سرگذشت اصحاب کهف آگاه ساخت، به ربوبیّت خداوند معتقد

ص: 279

بودند و بر او سجده می بردند. ارائه اصحاب کهف براین گروه، به منظور رساندن آنان به مرحله علم و یقین، حاکی از ضروری بودن این مرحله، برای اهل توحید است.

494- عمل و عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 29 - 4

4 - تأثیر عملکرد انسان در بینش او

إن تتقوا اللّه یجعل لکم فرقانا

495- عواطف و عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 10

10 - رابطه احساسات و عواطف با اعتقادات و باورها

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم . .. و الذین ءامنوا أشد حباً الل

496- عوامل انحراف عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 14 - 12

12- انسان ، بدون برخورداری از هدایت پروردگار ، گرفتار انحراف در بینش و گرایش خویش

أفمن کان علی بیّنه من ربّه کمن زیّن له سوء عمله

از مقابله <من کان . ..> با <من زیّن...>، استفاده می شود که انسان ها به دو گروه عمده تقسیم می شوند: 1- کسانی که برخوردار از دلایل الهی و هدایت وحی اند; 2- گروهی که در قبال دسته اول قرار دارند و در نهایت به انحراف در بینش (زیّن له سوء عمله) و انحراف در گرایش (و اتّبعوا أهوائهم) کشیده شده اند.

497- عوامل انحراف عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 7

7 - تقلید کورکورانه و تعصبات قومی ، از عوامل مهم گمراهی و انحرافات اعتقادی در طول تاریخ

و کذلک ما أرسلنا . .. و إنّا علی ءاث-رهم مقتدون

ص: 280

498- عوامل انحطاط عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 21 - 9

9 - تردید - هرچند اندک - درباره اصول عقیده ، درپی دارنده فاجعه ای عقیدتی و رفتاری

فاتّبعوه . .. و ما کان له علیهم من سلط-ن إلاّ لنعلم ... ممّن هو منها فی شکّ

تنوین <شکّ> برای تقلیل است و دلالت بر ناچیزی و اندکی دارد.

499- عوامل تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 51 - 11،12،13

11 - سوق دادن بیمناکان از حشر و قیامت برای اجتناب از کفر و شرک از اهداف انذار است.

و أنذر به الذین یخافون أن یحشروا إلی ربهم . .. لعلهم یتقون

<یتقون> در این آیه به معنای تقوای اصطلاحی نیست، بلکه با توجه به آیات این سوره - که بحث از کفر و تکذیب بود - مراد، اجتناب از کفر و تکذیب و گناهانی از این قبیل است.

12 - هراس از قیامت، زمینه ساز اجتناب از کفر و تکذیب آیات الهی است.

و أنذر به الذین یخافون أن یحشروا . .. لعلهم یتقون

13 - ضرورت به کارگیری انذار برای تربیت و اصلاح عقاید انسان

و أنذر به . .. لعلهم یتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 64 - 7

7- بشر ، برای رفع اختلاف های عقیدتی و نیل به عقیده ای سالم و برتر ، محتاج به وحی و تعالیم آسمانی است .

و ما أنزلنا علیک الکت-ب إلاّ لتبیّن لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 16

16- امیدِ به آینده ای برتر ، در تنظیم زندگی سالم و تصحیح رفتار و باور های انسان ، نقش دارد .

فمن کان یرجوا لقاء ربّه فلیعمل عملاً ص-لحًا و لایشرک بعباده ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 42 - 10

10 - ژرف نگری در عاقبت بدفرجامان ، عامل تصحیح گرایش های فکری نادرست است .

سیروا . .. فانظروا کیف کان ع-قبه الذین من قبل

ص: 281

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 8 - 7

7 - توجه به فرجام امور ، در تصحیح عقیده و کردار ، نقش چشمگیری دارد .

فبشّره بعذاب ألیم . .. لهم جن-ّ-ت النعیم

یاد آوری سرانجام بد معرضان از آیات خدا و نیز یادآوری پایان خوش مؤمنان، به منظور تنبّه دادن به انسان ها است، لذا می توان برداشت بالا را داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 36 - 7

7 - تصحیح بینش بشر درباره جهان و انسان ، بخشی از قلمرو موضوعات قرآن

أیحسب الإنس-ن أن یترک سدًی

500- عوامل تضعیف عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 89 - 14

14 - ممنوعیّت دوستی و کمک گرفتن از کسانی که ارتباط با آنان زمینه تضعیف و سستی عقاید اسلامی است .

ودّوا لو تکفرون . .. فلا تتّخذوا منهم اولیاء حتی یهاجروا ... و لا تتخذوا منهم ول

در برداشت فوق، کلمه <اولیاء> به معنای دوستی گرفته شده است.

501- عوامل درستی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 3

3 - درستی اعتقادات بنیادی هر فرد در ارتباطی عمیق با سطح بینش و معرفت او به خداوند است.

و ما قدروا الله حق قدره إذ قالوا ما أنزل الله علی بشر من شیء

چون انکار رسالت را در آیه شریفه معلول نقص معرفت درباره خداوند دانسته است، و تفاوتی نیز بین این عقیده و دیگر عقاید اصولی نیست، بنابراین کلیه عقاید دارای چنین ارتباطی است.

502- عوامل دفاع از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 7 - 4

4 - توجّه به حقانیت مواضع عقیدتی خویش ، موجب تقویت روح صبر و بردباری در مسیر عقیده و دفاع از آن

فاصبر . .. إنّهم یرونه بعیدًا . و نریه قریبًا

ص: 282

از یادآوری مسأله حقانیت معاد برای پیامبر(ص) - پس از توصیه به ایشان مبنی بر صبر و مقاومت در انجام رسالت - مطلب یاد شده، استفاده می شود.

503- عوامل سستی در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 94 - 4

4- سوء استفاده از سوگند و ارزش های دینی ، از عوامل سست شدن عقیده و ایمان دیگران است .

و لاتتخذوا أیم-نکم دخلاً بینکم فتزلّ قدم بعد ثبوتها

برداشت فوق، بنابراین احتمال است که مراد از <قدم> ایمان و عقیده مردمی باشد که به دین گرایش یافته اند و با دیدن سوء استفاده برخی از دین، قدمهایشان سست گردد و از ایمان روی گردان شوند.

504- عوامل سستی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 4

4 - باور های ناسازگار با فطرت آدمی ، متزلزل و ناپایدار است .

من بعد ما استجیب له حجّتهم داحضه عند ربّهم

<دحض> (مصدر <داحضه>) به معنای لغزیدن و متزلزل بودن است و <داحضه> کنایه از بطلان و ناپایداری می باشد.

505- عوامل عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 80 - 7،8

7 - اگر پروردگار یگانه حقیقت نداشت، آدمی به توحید ربوبی رهنمون نمی گشت.

أتحجونی فی الله و قد هدین

_______________________________

ر. ک: تفسیر المیزان.

8 - آدمی با هدایت خداوند، رهنورد توحید می گردد.

قال أتحجونی فی الله و قد هدین

احتجاج قوم ابراهیم با او در مورد شرک و توحید بوده است. به همین جهت مصداق مورد نظر برای <هدان>، هدایت به توحید است و طبعاً اختصاصی به ابراهیم(ع) ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 9،10

ص: 283

9 - تفکر در پدیده ها و گذر از افول و زوال پذیری آنان به سوی یگانه زوال ناپذیر، رؤیت ملکوت جهان است.

و کذلک نری إبرهیم . .. لا أحب الأفلین ... إنی وجهت وجهی للذی

آیات 76 تا 79 تفصیل <کذلک نری> می تواند باشد. یعنی این سیر - که سیری عقلانی و فکری است - همان رؤیت ملکوت است.

10 - اعتقاد به توحید، نتیجه حقگرایی، و شرک، گمراهی و مولود گریز از راه مستقیم است.

وجهت وجهی . .. حنیفا و ما أنا من المشرکین

506- عوامل مؤثر در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 99 - 3

3 - محیط اجتماعی ، در عین تأثیر گذاشتن بر خصلت های روحی و گرایش های عقیدتی انسان ، از وی سلب اختیار و انتخاب نمی کند .

الأعراب أشد کفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من یؤمن باللّه

تصریح به وجود مؤمنان راستین در میان اعراب بادیه نشین به دنبال بیان خصلت کفر ورزی و نفاق شدید آنان، می تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 24

24- وضعیت اجتماعی فرهنگی ، تأثیری چشمگیر در بینش و عقیده نسل های آینده دارد .

تریدون أن تصدّونا عمّا کان یعبد ءاباؤنا

کفار، بی آنکه پذیرش آیین نیاکان خویش را براساس عقل و منطق قلمداد کنند و یا از درستی آن دم بزنند، از آن متعصبانه سخن می گفتند و این حاکی از آن است که فرهنگ و رسوم گذشتگان در نسلهای آتی، تأثیر زیادی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 90 - 7

7- تأثیرگذاری نیاز های محیطی و مادی انسان بر آرا و نظریات وی حتی در زمینه مسائل فکری و معنوی *

و قالوا لن نؤمن لک حتی تفجر لنا من الأرض ینبوعًا

با این احتمال که پیشنهاد ایجاد چشمه به عنوان معجزه از سوی مشرکان، متأثر از شدت نیاز آنان به منابع آبی بوده باشد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 4

4- پدران و نیاکان و محیط خانوادگی و اجتماعی ، دارای نقشی مؤثّر در باور های هر نسل

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

ذکر <لأبائهم> اشاره به یکی از زمینه های اصلی گرایش ها و عقاید مردم عصر بعثت - که همان روحیه تقلید و دنباله روی از

ص: 284

نیاکان است - دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 28 - 2،3

2 - دوستی با افراد ناباب ، دارای تأثیر سوء بر عقیده و رفتار انسان و مؤثر در سرنوشت او

ی-ویلتی لیتنی لم أتّخذ فلانًا خلیلاً

3 - نقش مؤثر جامعه در شکل گیری افکار و عقاید و رفتار و سلوک آدمی

ی-ویلتی لیتنی لم أتّخذ فلانًا خلیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 29 - 5

5 - دوستی با افراد ناباب ، دارای تأثیر سوء در رفتار و عقیده انسان و مؤثر در سرنوشت او

ی-لیتنی لم أتّخذ فلانًا خلیلاً. لقد أضلّنی عن الذکر بعد إذ جاءنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 25 - 8

8 - پیوند های عاطفی ، تأثیر فراوانی در باور ها و عقاید انسان ها دارد .

إنّما اتّخذتم . .. أوث-نًا مودّه بینکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 25 - 3

3 - معاشران و همدمان ، دارای نقشی اساسی در عقیده ، عمل و سرنوشت انسان

و قیّضنا لهم قرناء فزیّنوا لهم ما بین أیدیهم و ما خلفهم و حقّ علیهم القول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 23 - 14

14 - تأثیر اقتدار مادی انسان ، در جهت گیری های فکری و اعتقادی وی

إلاّ قال مترفوها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 8

8 - نقش مؤثر حاکمان و نظام حکومتی ، در تغییر و تحول باور ها و شیوه رفتار مردم

و لقد أرسلنا موسی ب-ای-تنا إلی فرعون و ملإیه

مبعوث شدن موسی(ع) برای هدایت فرعون و درباریان وی، ممکن است از آن جهت باشد که تغییر اعتقادی و رفتاری آنان، می توانست تحول گسترده ای در جامعه عصر موسی ایجاد کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 285

17 - زخرف - 43 - 67 - 8

8 - تأثیر مهم روابط صمیمانه و ماهیت دوستان ، در موضع گیری های دینی انسان و فرجام اخروی او

فاختلف الأحزاب . .. الأخلاّء یومئذ بعضهم لبعض عدوّ

با توجه به ارتباط این آیه با آیات پیشین - که در زمینه اختلاف گروهی و احزاب درباره عیسی(ع) و دین الهی بود - مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 11

11 - تأثیر منش و شخصیت آدمی ، در شکل گیری معارف و باور های وی

إن هی إلاّ أسماء سمّیتموها . .. إن یتّبعون إلاّ الظنّ و ما تهوی الأنفس

معرفی کردن روحیه هواپرستانه مشرکان به عنوان عامل اصلی گرایش آنان به شرک، می تواند نشانگر این باشد که صفات شخصیتی انسان، در باورها و معارف وی تأثیر به سزایی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 27 - 10

10 - تأثیر عمیق و سرنوشت ساز گروه های پرنفوذ و قدرتمند اجتماعی ، همچون صاحبان زر و زور ، در فرهنگ و باور های دینی جامعه

و اتّبعوا من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا . .. یضلّوا عبادک و لایلدوا إلاّ فا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 20 - 4

4 - تأثیر تمایلات و حبّ و بغض های انسان ها ، در شکل گیری اندیشه و باور های آنان

أیحسب الإنس-ن ألّن نجمع عظامه . .. کلاّ بل تحبّون العاجله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 27 - 8

8 - تأثیر تمایلات و حبّ و بغض های انسان ها ، در شکل گیری اندیشه ها و باور های آنان

و لاتطع منهم ءاثمًا أو کفورًا . .. إنّ ه-ؤلاء یحبّون العاجله و یذرون وراءهم یومً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 12 - 3

3 - رفتار انسان ، باور های او را تحت تأثیر قرار می دهد .

و ما یکذّب به إلاّکلّ معتد أثیم

ص: 286

507- عوامل مؤثر در عقیده فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 69 - 6

6 - تأثیر عقاید و افکار پدران و مادران ، بر فرزندان و نسل های آینده

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

508- عوامل نشر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 18

18 - گروهی از یهودیان و مسیحیان عصر پیامبر ( ص ) ، هواپرستان گمراه و ناشر عقاید افراطی و غلوآمیز در میان همکیشان خود

و لاتتبعوا اهواء قوم . .. و اضلوا کثیراً و ضلوا عن سواء السبیل

کلمه <ضلوا> در دو بخش از آیه می تواند اشاره به دو طایفه از گمراهان داشته باشد، طائفه ای پیش از بعثت که جمله <قد ضلوا من قبل> بیانگر آن است و طائفه ای معاصر پیامبر(ص) که جمله <ضلوا عن سواء السبیل> حاکی از آنان می باشد. گفتنی است که آوردن قید <من قبل> در یک بخش و نیامدن آن در بخش بعد، گویای این تفسیر است.

509- فرصت تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 43 - 7

7 - دنیا ، جایگاهی مناسب و فرصتی مغتنم ، برای تصحیح باور است .

فأقم وجهک للدین القیّم من قبل أن یأتی یوم لا مردّ له من اللّه

510- فرعون و آزادی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 123 - 2

2 - فرعون ، مردم را در گزینش دین و آیین ، نیازمند رخصت دهی خویش می دانست و آن را حقی برای خود می شمرد .

قال فرعون ءامنتم به قبل أن ءاذن لکم

511- فرعون و عقیده اقوام پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 287

11 - طه - 20 - 51 - 6

6 - فرعون با استناد به عقاید و افکار اقوام گذشته ، سعی در مقابله با موسی ( ع ) و تثبیت حقانیت شرک داشت .

قال فما بال القرون الأُولی

تمسّک فرعون به افکار پیشینیان و این که اگر رسالت موسی حق است، چرا برای اقوام گذشته چنین رسولی نیامد و چرا آنها عذاب نشدند، نشان می دهد که در دیدگاه او، پذیرفته های نسل های قبل، صحیح و قابل تبعیت است.

512- فرعون و عقیده مردم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 75 - 6

6 - فرعون و اطرافیانش در گرایش های اعتقادی مردم ، نقش تعیین کننده ای داشتند .

ثم بعثنا من بعدهم موسی و هرون إلی فرعون و ملإیه

از این که خداوند موسی و هارون (ع) را - که برای هدایت مردم مبعوث شده بودند - مستقیماً به سوی فرعون و اطرافیانش فرستاد، برداشت فوق به دست می آید.

513- فرهنگ و عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 24

24- وضعیت اجتماعی فرهنگی ، تأثیری چشمگیر در بینش و عقیده نسل های آینده دارد .

تریدون أن تصدّونا عمّا کان یعبد ءاباؤنا

کفار، بی آنکه پذیرش آیین نیاکان خویش را براساس عقل و منطق قلمداد کنند و یا از درستی آن دم بزنند، از آن متعصبانه سخن می گفتند و این حاکی از آن است که فرهنگ و رسوم گذشتگان در نسلهای آتی، تأثیر زیادی دارد.

514- فواید عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 25 - 2،3

2- اعتقادات حق با اذن پروردگار ، دارای ثمردهی مداوم بوده و محدود به زمانی نیست .

مثلاً کلمه طیّبه . .. تؤتی أکلها کلّ حین بإذن ربّها

احتمال دارد که <تؤتی أکلها کلّ حین> ادامه مشبه باشد که به تناسب موضوع همواره بار و ثمر می دهد و منوط به زمان خاصی نیست.

3- اعتقادات حق ، دارای ثمر های فراوان بوده و همه آنها مفید است .

مثلاً کلمه طیّبه . .. تؤتی أکلها کلّ حین

آوردن جمع مضاف <أکل> (خوردنیها)، که مفید عموم است، برای توصیف مشبه (کلمه طیبه)، به جای <فواکه> و

ص: 288

<ثمرات>، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

515- کافران و عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 21 - 5

5- کافران ، به پوچی و بی اساس بودن بافته های دروغین و عقاید واهی خویش ، پی خواهند برد .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

516- کتب آسمانی و عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 6

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

517- کتمان عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

518- کفر عقیده به تثلیث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 2

2 - معتقدان به تثلیث بدون هیچ تردید ، مردمی کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه ثالث ثلثه

ص: 289

519- کیفر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 16 - 9

9 - اعتقاد شیطان به جزا و کیفر خلق ، در برابر اعتقاد و عمل *

کمثل الشیطن إذ قال . .. إنّی أخاف اللّه ربّ الع-لمین

در صورتی که <إنّی أخاف . ..> سخنی از روی واقعیت باشد - و نه توجیه و استهزا - تعبیر <أخاف ...> نشانگر بیم شیطان از بازتاب کفر و اعتقاد او به کیفر و مجازات است.

520- کیفر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 21

21 - معتقدان به الوهیت مسیح ( ع ) محروم از بهشت و گرفتار به آتش دوزخ

قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. فقد حرم اللّه علیه الجنه مأویه النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 118 - 1

1 - معتقدان و مدعیان الوهیت عیسی ( ع ) و مادرش مریم ، مستحق عذاب الهی

ان تعذبهم فانهم عبادک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 12

12 - یهود و نصارا ، به دلیل اعتقاد شرک آمیزشان ( فرزند خدا خواندن عزیر و مسیح ) مستحق کیفر مرگ

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه . .. قتلهم اللّه أنی یؤفکون

521- کیفر عقیده به تثلیث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 73 - 7

7 - عذاب دردناک در انتظار معتقدان به تثلیث

لیمسن الذین کفروا منهم عذاب الیم

ص: 290

522- گرایش به عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 3

3- عقیده حق ، دلپذیر و مطابق طبع آدمی بوده و عقیده باطل منفور است .

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه . .. و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه

<طیب> درلغت به چیزی معنا شده است که مطابق طبع و میل آدمی می باشد و <خبث> چیزی است که مورد کراهت و نفرت می باشد. برداشت فوق، با توجه به معنای یاد شده، بنابر احتمالی است که مراد از <کلمه طیبه> عقیده حق و <کلمه خبیث> عقیده باطل باشد.

523- لغزش در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 15

15 - خداوند به انسان ها درباره لغزش در عقیده و رفتار ناصحیح با والدین ، هشدار می دهد .

و إن ج-هداک علی أن تشرک بی . .. فلاتطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفًا و اتّبع سب

524- مبارزه با عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 8

8 - زدودن پندار های باطل درباره قیامت ، شرطی اساسی برای ایجاد زمینه های ایمان در مردم

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

525- مبانی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 5

5- الهیات و باور های دینی انسان ، باید بر پایه علم و آگاهی استوار باشد .

ما لهم به من علم و لا لأبائهم

از این که خداوند، کافران را به سبب باورهایی که بدان علم ندارند، مورد نکوهش قرار داده است، استفاده می شود که باورهای آدمی خصوصاً در زمینه عقاید اصولی و زیربنایی باید متّکی بر علم و یقین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 16

16- لزوم استوار سازی عقاید ، بر میزان حق و عدل و پرهیز از هرگونه گرایش به باطل

ص: 291

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

در آیه شریف و در گفتار اصحاب کهف، سخنی که متمایل به باطل و دور از حق باشد، محکوم و مردود شمرده شده است. این بیان، در حقیقت، برای گزینش عقاید ملاکی را ارائه کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 9

9- لازم است که عقاید بر دلایلی روشن و محکم استوار باشد .

لولا یأتون علیهم بسلط-ن بیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 15

15- لزوم مبتنی ساختن عقاید و باور های دینی بر علم و آگاهی

أعثرنا علیهم لیعلموا

آن گونه که از ذیل آیه برمی آید، کسانی که خداوند، آنان را بر سرگذشت اصحاب کهف آگاه ساخت، به ربوبیّت خداوند معتقد بودند و بر او سجده می بردند. ارائه اصحاب کهف براین گروه، به منظور رساندن آنان به مرحله علم و یقین، حاکی از ضروری بودن این مرحله، برای اهل توحید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 133 - 16

16 - لزوم مبتنی ساختن عقاید و باور های دینی خویش بر دلیل و برهان

أوَلم تأتهم بیّنه ما فی الصحف الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 6

6 - معارف متکی بر برهان های عقلی ، الهامات ربانی و کتاب های آسمانی ، تنها معارف شایسته اعتقاد و ارزشمند در بینش قرآنی

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کت-ب منیر

در آیه یاد شده معرفت های قابل اعتماد و شایسته دفاع معارفی است که از یکی از سه راه ذیل به دست بیاید: <علم> <هدایت> و <کتاب>. به نظر می رسد که مراد از <علم> معرفت هایی است که از راه براهین عقلی و مقصود از <هدایت> دریافت هایی است که از طریق رؤیت قلبی و الهامات درونی و منظور از <کتاب منیر> حقایقی است که به وسیله شنیدن از رسولان الهی و مراجعه به کتاب های آسمانی به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 23 - 10

10 - توحید و پرهیز از شرک ، زیربنایی ترین اصل عقیدتی و اساس هر تحول معنوی

اعبدوا اللّه ما لکم من إل-ه غیره

ص: 292

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 32 - 7

7 - پرستش خدای یگانه و پرهیز از شرک ورزی به او ، زیربنایی ترین اصل عقیدتی و پایه هر تحول معنوی

فأرسلنا فیهم رسولاً منهم أن اعبدوا اللّه ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 15 - 6

6 - لازم است عقیده ، مبتنی بر علم و آگاهی باشد .

أن تشرک بی ما لیس لک به علم

از این که برای عدم قبول دعوت به شرک، فرموده است: <چون آگاهی از شریک داشتن خدا نداری، تسلیم تلاش آنان مشو!>، استفاده می شود که عقیده باید عالمانه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن جهان بینی و اعتقادات دینی انسان ، بر علم و شناخت اطمینان بخش

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به ما لیس لی به علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 8

8 - باور ها و اعتقادات ، باید از علم و یقین سرچشمه گرفته و متکی بر دلیل وبرهان باشد .

و جعلوا المل-ئکه . .. أشهدوا خلقهم

عبارت <أشهدوا خلقهم> نشانگر آن است که هرگونه باور و اعتقادی، بایستی برخاسته از علم و یقین باشد.

526- مبانی عقیده قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 66 - 4

4 - تکذیب هود از سوی کافران قومش ، مبتنی بر حدس و گمان ، و نه علم و یقین *

إنا لنظنک من الکذبین

527- مبانی عقیده قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 24 - 12

12 - اتکای قوم نوح ، تنها به آرا و اندیشه های پدران و نیاکان خویش

ما سمعنا به-ذا فی ءابائنا الأوّلین

ص: 293

528- مبانی عقیده کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 14

14 - عقاید مشرکان و کافران متکی بر گمان بی اساس است.

یضلوک عن سبیل الله . .. و إن هم إلا یخرصون

529- مبانی عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 14

14 - عقاید مشرکان و کافران متکی بر گمان بی اساس است.

یضلوک عن سبیل الله . .. و إن هم إلا یخرصون

530- مبانی فکری عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 184 - 6

6 - ضرورت پایه ریزی عقاید و باور های دینی بر اساس تفکر

أو لم یتفکروا

531- مثل عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 24 - 4

4- اعتقادات حق چنان درختی ریشه دار ، ثابت و استوار است .

کلمه طیّبه کشجره طیّبه أصلها ثابت و فرعها فی السّماء

از معناهایی که مفسران، از صحابه و تابعان تاکنون، برای <شجره طیبه> ذکر کرده اند، عقیده به توحید و کلمه <لا إله إلاّ الله> است که عقیده حق می باشد.

ص: 294

532- محافظت از عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 48 - 5

5- ابراهیم ( ع ) ، هجرت از محیط شرک و بت پرستی را جهت حراست از عقیده توحیدی خود و عبادت پروردگار یگانه برگزید .

و أعتزلکم و ما تدعون من دون اللّه و أدعوا ربّی

از جمله معانی <دعاء> عبادت است. دراین آیه نیز <أدعوا> به قرینه <لِمَ تعبد> در آیات قبل می تواند به معنای <عبادت می کنم> باشد. براین مبنا ابراهیم، هجرت خود را برای میسرشدن عبادت خداوند دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 53 - 6

6 - جواز ملازمت و همنشینی با کافران ، با حفظ معتقدات دینی خود *

إنّی کان لی قرین . یقول ... أءذا متنا ... لمدینون

533- مرجع عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 113 - 7

7 - کتاب آسمانی هر امت ، باید مرجع عقاید و باور های دینی آنان باشد .

و هم یتلون الکتب

534- مسؤول عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 39 - 6

6 - هیچ کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد و هر کس مسؤول عقاید و رفتار خویش است .

فمن کفر فعلیه کفره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 6

6 - هر انسانی ، خود مسؤول عملکرد و باور های خویش است .

فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

آیه شریفه می تواند در مقام بیان این نکته باشد که پیامبر(ص) مسؤول نافرمانی امت خویش نیست; بلکه هر کسی مسؤولیت تخلف خویش را خود برعهده دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 295

17 - زخرف - 43 - 19 - 13

13 - انسان ، مسؤول باور ها و اعمال خویش

ستکتب شه-دتهم و یسئلون

535- مسؤولیت در برابر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 33 - 3

3 - انسان ، در برابر عقاید و باور های خویش ، مسؤول بوده و همه آنها در نامه اعمال او ثبت است .

من أُوتی کت-به . .. و لم أدر ما حسابیه... خذوه... فاسلکوه . إنّه کان لایؤمن بالل

خداوند علت سرنوشت بد و عذاب کافران را، ایمان نیاوردن به خدای بزرگ دانسته است. از این نکته می توان استفاده کرد که انسان در برابر مجموعه عقاید و اندیشه های خویش، مسؤول است و باید در برابر خدای بزرگ پاسخگو باشد.

536- مظاهر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 91 - 24

24 - رفتار و عملکرد انسان ، نشانه اعتقاد و اندیشه اوست .

قالوا نؤمن بما أنزل علینا . .. قل فلم تقتلون أنبیاء اللّه من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 21

21 - اعمال و رفتار انسان ها ، بیانگر افکار و عقاید آنان است .

بئسما یأمرکم به إیمنکم إن کنتم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 94 - 15

15 - کردار آدمیان و خواسته های آنان ، بیانگر اعتقاد و اندیشه آنان است .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین

537- ملاک ارزش عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 10

10 - عمل صالح ، موجب ارزشمندی ایمان ، عقاید و اندیشه های درست و سبب باروری آنها است .

ص: 296

إلیه یصعد الکلم الطیّب و العمل الص-لح یرفعه

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که ضمیر فاعلی (در <یرفع>) به <عمل صالح > و ضمیر مفعولی (یرفعه) به <الکلم الطیّب> بازگردد. گفتنی است <رفع> (مانند <صعود>) در این آیه، کنایه از ارزشمندی و باروری می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 38 - 5

5 - ارزش و اعتبار هر عقیده و ادعا ، مبتنی بر ارائه دلیل و اقامه برهان

فلیأت . .. بسلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 41 - 3

3 - هر برنامه و عقیده ای ، بدون اتکا به برهانی عقلی یا منبعی غیبی ، فاقد اعتبار است .

أم عندهم الغیب فهم یکتبون

در آیات پیشین، اثبات شد که کافران در انکار رسالت پیامبر(ص)، هیچ برهان عقلی و علمی ندارند. در این آیه مطرح شده است که آنان در گفتار خود، به منبع غیبی هم متکی نیستند; پس چنین اندیشه ای قابل پذیرش نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 6

6 - ارزشمندی باور ها و عقاید انسانی ، در گرو ریشه داشتن آن در وحی و معارف الهی است .

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن

خداوند، در مقام تخطئه مشرکان، این نکته را گوشزد می کند که باورهای آنان از سر چشمه علم و حکمت الهی نشأت نگرفته است. در نتیجه از مفهوم آیه شریفه می توان نتیجه گرفت که ارزشمندی عقاید انسانی، وابسته به سرچشمه گرفتن آن از علوم الهی است.

538- ملاک ارزیابی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 4،5

4 - مطابقت اعمال و عقاید آدمی با حق نشانه وزین و ثقیل بودن آن عقاید است.

و الوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موزینه فأولئک هم المفلحون

5 - هر یک از رفتارها و عقاید آدمی دارای مقیاسی مخصوص برای ارزیابی آنها در قیامت است.

و الوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موزینه

کلمه <موازین> (جمع موزون) می رساند که هر یک از اعمال و عقاید آدمی مورد سنجش قرار می گیرد و چون اعمال و عقاید مختلف است، مقیاس و وسیله سنجش آن نیز متفاوت خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 297

5 - اعراف - 7 - 9 - 3

3 - همطراز نبودن اعمال و عقاید آدمی با حق بیانگر بیوزنی و سبکی اعمال و عقاید است.

و الوزن یومئذ الحق . .. و من خفت موزینه فأولئک الذین خسروا أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 73 - 4

4 - سرانجام خوب یا بد ، ملاک ارزیابی هر فکر ، عقیده و رفتار

فانظر کیف کان ع-قبه المنذرین

از توصیه خداوند به اندیشه در سرانجام کافران - و نه آغاز زندگی آنان و. .. - می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

539- ملاک برتری عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 17

17 - عزت و پیروزی در عرصه جدال و ستیزش اندیشه ها و عقاید ، از آن اندیشه و عقیده ای است که بر عقل ، فطرت و طبع آدمی استوار باشد .

فللّه العزّه جمیعًا إلیه یصعد الکلم الطیّب . .. و مکر أُول-ئک هو یبور

برداشت یاد شده، با توجه به این حقیقت است که مکر شکست خورده کافران، در مقابل کلام طیب خداوند و صعود و موفقیت آن قرار گرفته است.

540- ملاک حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 8 - 4

4 - مطابقت اعمال و عقاید آدمی با حق نشانه وزین و ثقیل بودن آن عقاید است.

و الوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موزینه فأولئک هم المفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 17 - 10

10 - تعالیم دین ، معیار حقانیت و بطلان باور ها و اعمال است .

أنزل الکت-ب بالحقّ و المیزان

بنابراین احتمال که عطف <المیزان> بر <الکتاب> تفسیری بوده و مراد از <الکتاب> دین باشد، مطلب بالا استفاده می شود.

ص: 298

541- ملاک درستی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 204 - 14

14 - ظاهر افراد ، ملاک مطمئنی برای پی بردن به اعتقاد واقعی آنان نیست .

و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوه الدنیا و هو اَلَدُّ الخصام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 12،13،15

12 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، پنداری بدون برهان و دلیل

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

13 - توحید ، عقیده ای بر پایه برهان و استدلال

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

15 - ضرورت شکل دهی اندیشه ها و عقاید دینی ، بر پایه استدلال و برهان

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

از اشکالاتی که قرآن بر پندارهای شرک آمیز دارد، بی برهانی آنهاست. بنابراین هر نوع عقیده دینی که نتوان بر آن برهان آورد، فاقد ارزش خواهد بود ; لذا هر انسانی موظّف است عقاید دینی خویش را با برهان و استدلال شکل دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 7

7 - لزوم محور قرار دادن حق ، در عقاید و گفتار

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 6

6- دلیل و برهان ، ملاک صحت اندیشه و اعتقاد

قل هاتوا بره-نکم

542- ملاک صحت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 93 - 8

8 - بطلان نظریات منتسب به هر یک از ادیان الهی ، در صورت مخالفت با کتاب آسمانی آن دین

قل فاْتوا بالتوریه فاتلوها ان کنتم صادقین

آیه فوق، برای ردّ نظریه یهود، آنان را به تورات ارجاع می دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 299

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 26

26- تداول و تداوم عقیده ای در میان چند نسل ، دلیل قابل قبول بودن آن از دیدگاه کافران اقوام پیشین

تریدون أن تصدّونا عمّا کان یعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 35 - 3

3 - عقیده ای درباره خداوند ، حق و پذیرفتنی است که مورد تأیید الهی باشد .

أم أنزلنا علیهم سلط-نًا

از این که برای دلیل نداشتن مشرکان جهت اثبات حقانیت عقیده شان، فرموده است: <ما که دلیلی نفرستادیم> دلالت می کند بر این که عقیده صحیح، آن است که خداوند، آن را تأیید کند و برای آن حجّت اقامه کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 3

3 - کتاب های آسمانی ، مبنای داوری درباره درستی و نادرستی عقاید دینی و معارف الهی

فأتوا بکت-بکم إن کنتم ص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 21 - 3

3 - کتاب های آسمانی ، معیاری برای سنجش باور ها و تفکیک عقاید درست از نادرست

أم ءاتین-هم کت-بًا من قبله فهم به مستمسکون

خداوند برای تخطئه اعتقاد مشرکان به الوهیت فرشتگان، این نکته را متذکر می شود که این سخن در هیچ یک از کتاب های آسمانی نیامده است. از این نکته برداشت می شود که کتاب های آسمانی، محور و معیار تشخیص اعتقادات حق از باورهای باطل و نادرست است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 37 - 4

4 - وحی و کتاب های آسمانی ، مبنای داوری درباره درستی و نادرستی عقاید و مسائل دینی است .

أم لکم کت-ب فیه تدرسون

543- ملاک عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 7

7 - لزوم مبتنی بودن جهان بینی و اعتقادات دینی انسان ، بر علم و شناخت اطمینان بخش

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به ما لیس لی به علم

ص: 300

544- ملاک قبول عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 10 - 8

8 - تنها سخنان ، اندیشه ها و عقاید پسندیده و درست ، به سوی خدا صعود کرده و مورد پذیرش او قرار می گیرد .

إلیه یصعد الکلم الطیّب

طبق نظر مفسران، مقصود از صعود کلام طیّب به سوی خداوند، قبول شدن و اجر داشتن آن در پیشگاه خداوند است; گو این که کلام غیر طیّب، شایسته صعود به بالا و به پیشگاه خداوند نیست.

545- ملاکهای تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 93 - 6

6 - پذیرش تورات با جدیت تمام و استوارسازی رفتار و اندیشه ها بر اساس آن ، فرمان خداوند به بنی اسرائیل

خذوا ما ءاتینکم بقوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 171 - 4،11

4 - خداوند با برافراشتن کوه طور بر سر قوم موسی ، از آنان خواست تا با جدیت تمام تورات بپذیرند و رفتار و اندیشه های خویش را بر اساس آن استوار سازند .

خذوا ما ءاتینکم بقوه

<خذوا> یعنی بگیرید. <گرفتن> تورات و دیگر کتابهای آسمانی به این است که مورد پذیرش قرار گیرد و به احکام آن عمل شود.

11 - فراگیری کتاب آسمانی و تنظیم عقاید و اصول بر محور آن ، وظیفه ای ضروری بر عهده اهل ایمان

خذوا ما ءاتینکم بقوه و اذکروا ما فیه

546- ملاکهای درستی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 62 - 2

2 - هر داستانی درباره پیامبران که منافی با توحید باشد ، ساختگی و باطل است .

انّ هذا لهو القصص الحق و ما من اله الا اللّه

نفی شرک که از جمله <و ما من اله الا اللّه> استفاده می شود، بیان علّتی برای دروغ بودن ادعاهای نصارا در مورد عیسی (ع) است و ملاکی برای همه داستانهای مربوط به پیامبران خواهد بود.

ص: 301

547- ممانعت از آزادی عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 71 - 5

5 - وجود خفقان فکری و سلب شدن آزادی عقیده در نظام حکومت فرعونی

ءامنتم له قبل أن ءاذن لکم

نیاز داشتن <اعتقاد> به اجازه فرعون، نشان از استبداد و خفقان کامل فکری در حکومت فرعون دارد.

548- ممنوعیت سازش در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 9 - 4

4 - سازش و نرمش نشان دادن با کافران ، بر سر مسائل عقیدتی و مواضع اصولی ، ممنوع است .

فلاتطع المکذّبین . ودّوا لوتدهن فیدهنون

549- مناظره در عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 16

16 - مشروعیت بحث و مناظره در اعتقادات و مبانی دینی

قل هاتوا برهنکم

550- منافقان و کتمان عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 64 - 6

6 - تلاش منافقان در مخفی نگاه داشتن باور ها و سخنانشان از مردم

یحذر المنفقون أن تنزل علیهم سوره تنبئهم بما فی قلوبهم

551- منشأ عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 173 - 2

ص: 302

2 - در صورت نبود نشئه شهود و اقرار برای فرزندان ، آنان در انتخاب عقیده ، جز تبعیت و تقلید از پدران ، راهی نداشتند .

و أشهدهم علی أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرک ءاباؤنا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 7 - 3

3 - بازگشت همه اندیشه ها و باور ها ، به سه جریان فکری و عقیدتی

و کنتم أزوجًا ثل-ثه

تقسیم کردن مردم به سه دسته - با آن که در میان انسان ها در طول تاریخ صدها نوع از عقاید و افکار گوناگون وجود داشته است - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 2 - 9

9 - رفتار و کردار آدمی ، نشانگر کفر و ایمان و نیز اندیشه و باور او است .

فمنکم کافر و منکم مؤمن و اللّه بما تعملون بصیر

552- منشأ عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 9

9 - شیطان ، رواج دهنده اندیشه ها و گرایش های خرافی در جامعه

و لامرنهم فلیبتکن ءاذن الأنعم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 13،15

13 - پیروی از افکار و عقاید بدون دلیل و مبتنی بر تمایلات نفسانی ، امری نکوهیده و مورد نهی خداوند

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

15 - پی ریزی عقاید دینی بر پایه هواپرستی و تمایلات نفسانی ، موجب گمراهی و گمراه سازی دیگران

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 6

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 4

ص: 303

4- شرکورزی و اعتقاد به معبودهایی غیر از خدای یکتا ، زاییده پندار و توهم آدمیان است .

إلاّ أسماءً سمیتموها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 35 - 2

2- توهم فرزند بودن عیسی ( ع ) برای خداوند ، برخاسته از تحلیل نادرست ماجرای تولد و سخن گفتن معجزنمای او بود .

ذلک عیسی ابن مریم . .. ما کان للّه أن یتّخذ من ولد

نفی فرزند از خداوند پس از بیان قصه تولد عیسی(ع) می تواند بیانگر این نکته باشد که گروهی این نوع امور معجزه آسا را دلیل فرزند خدابودن او قرار داده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 39 - 5

5- جهان بینی غلط و نگرش جاهلانه به هستی ، ریشه عملکرد نادرست و مجرمانه انسان در صحنه حیات

إنّهم کانوا مجرمین . .. و ل-کنّ أکثرهم لایعلمون

از ارتباط این آیه با عبارت <إنّهم کانوا مجرمین>، استفاده می شود که ناآگاهی نسبت به حقانیت آفرینش، عامل گرایش امت های نابود شده به جرم پیشگی بوده است.

553- منشأ عقیده به توحید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 89 - 9

9 - دستیابی به توحید و پرهیز از شرک در گرو خواست خداوند و توفیقات اوست .

و ما یکون لنا أن نعود فیها إلا أن یشاء اللّه ربنا

554- منشأ عقیده به فرزندداری خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 3

3- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، معلول تقلید کورکورانه مشرکانِ عصر بعثت از نیاکان خویش بوده است .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 35 - 2

2- توهم فرزند بودن عیسی ( ع ) برای خداوند ، برخاسته از تحلیل نادرست ماجرای تولد و سخن گفتن معجزنمای او بود .

ذلک عیسی ابن مریم . .. ما کان للّه أن یتّخذ من ولد

نفی فرزند از خداوند پس از بیان قصه تولد عیسی(ع) می تواند بیانگر این نکته باشد که گروهی این نوع امور معجزه آسا را

ص: 304

دلیل فرزند خدابودن او قرار داده اند.

555- منشأ عقیده دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 1

1 - پیامبر(ص) نباید در عقاید و احکام از اکثریت مردم پیروی کند.

أفغیر الله أبتغی حکما و هو الذی . .. و إن تطع أکثر من فی الأرض

چون در آیات گذشته سخن از درخواست معجزات جدید از سوی مشرکان بود و آیه قبل نیز بر لزوم پذیرش حکم الهی در امور تأکید داشت و سپس قرآن را به عنوان مظهر حکم خداوند مطرح نمود، می توان نتیجه گرفت که ممنوعیت پیروی در مسائل عقیدتی و احکام در مواردی است که در قرآن حکم آن مسأله وجود داشته باشد، نه در تمامی امور. توجه به کلمه <سبیل الله> نیز این مطلب را روشنتر می کند.

556- منشأ عقیده صحیح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 71 - 15

15 - تفکر و بینش صحیح پرتویی از رحمت الهی

فعموا و صموا ثم تاب اللّه علیهم

در برداشت فوق توبه خداوند بر بنی اسرائیل به معنای گسترش رحمت الهی بر آنان گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 104 - 11

11 - پیامبر(ص) روشنگر و ارائه دهنده بینش صحیح به مردم است، نه نگهبان و وادارکننده مردم به پذیرش آن.

قد جاءکم بصائر من ربکم . .. و ما أنا علیکم بحفیظ

<حفیظ> به معنای <حافظ> و متعلق آن محذوف است. با توجه به اینکه بحث درباره بینشها و عقاید است، متعلق آن متناسب با همین مضمون است که مضمون عقیدتی است.

557- منشأ عقیده مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 5

5 - تأثیرپذیری فرهنگ دینی یهود و نصارا از عقاید کافران پیشین *

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <الذین کفروا من قبل> جوامع کفرپیشه پیش از پیدایش دین یهود و نصارا باشد.

ص: 305

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 37 - 5

5- عقاید و آرای یهود و نصارا در عصر پیامبر ( ص ) ، عقاید و آرایی برخاسته از هوا های نفسانی بود .

و ل-ئن اتبعت أهواءهم

<أهواء> (جمع هوی) به معنای خواهشها و تمایلات نفس است و مراد از آن در آیه شریفه - به قرینه مقابله آن با احکام قرآن - آرا ، عقاید و قوانین برخاسته از تمایلات نفسانی است.

558- منشأ عقیده مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 15

15 - عقاید مشرکان در مورد مشیت الهی و استفاده جبر از آن، بنیادی جز گمان ندارد.

إن تتبعون إلا الظن و إن أنتم إلا تخرصون

559- منشأ عقیده مشرکان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 3

3- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، معلول تقلید کورکورانه مشرکانِ عصر بعثت از نیاکان خویش بوده است .

قالوا اتخذ اللّه ولدًا . ما لهم به من علم و لا لأبائهم

560- منشأ عقیده یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 5

5 - تأثیرپذیری فرهنگ دینی یهود و نصارا از عقاید کافران پیشین *

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از <الذین کفروا من قبل> جوامع کفرپیشه پیش از پیدایش دین یهود و نصارا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 37 - 5

5- عقاید و آرای یهود و نصارا در عصر پیامبر ( ص ) ، عقاید و آرایی برخاسته از هوا های نفسانی بود .

و ل-ئن اتبعت أهواءهم

<أهواء> (جمع هوی) به معنای خواهشها و تمایلات نفس است و مراد از آن در آیه شریفه - به قرینه مقابله آن با احکام قرآن

ص: 306

- آرا ، عقاید و قوانین برخاسته از تمایلات نفسانی است.

561- منشأ فواید عقیده حق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 25 - 4

4- ثمربخشی اعتقادات حق برخاسته از ربوبیت خداوند است .

تؤتی أکلها کلّ حین بإذن ربّها

562- موانع عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 19

19 - توجه به محدودیت دانش پیامبران ( ع ) بازدارنده آدمی از باور به الوهیت آنان

و لا اعلم ما فی نفسک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 132 - 17

17 - توجه به نیاز همه بندگان به خداوند در تأمین معاش ، از میان برنده پندار بهره بردن خداوند از عبادت بندگان است .

لانس-َلک رزقًا نحن نرزقک

در برداشت یاد شده جمله <نحن نرزقک> به منزله تعلیل برای جمله قبل است; یعنی، چون رزق تو به دست ما تأمین می شود، پس روشن است که ما در فرمان نماز، درپی کسب روزی از جانب تو نیستیم.

563- موسی(ع) و تصحیح عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 67 - 11

11 - موسی ( ع ) با جاهلانه خواندن استهزای مردم ، پندار قوم خویش را درباره خود ناروا دانست .

قال أعوذ باللّه أن أکون من الجهلین

564- مؤاخذه بر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 9 - 3

ص: 307

3 - انسان در قیامت ، بر باور ها و ملکات نفسانی خویش ، مؤاخذه خواهد شد .

یوم تبلی السرائر

مراد از آزمودن سریره ها، حسابرسی و سنجش میزان کیفر آنها است.

565- مهمترین عقیده مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 20 - 2

2 - اطمینان و اعتقاد به حساب رسی اعمال در قیامت ، مهم ترین رکن اعتقادی مؤمنان

إنّی ظننت أنّی مل-ق حسابیه

برداشت یاد شده، از آن جا است که مسأله حساب رسی اعمال - در این آیات - در ردیف نخستین اصل اعتقادی مؤمنان برشمرده شد.

566- ناپایداری عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 2

2- اعتقادات ناحق و باطل ، بی ریشه و ناپایدار است .

و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه اجتثّت من فوق الأرض ما لها من قرار

<کلمه خبیثه> در مقابل <کلمه طیبه> است و مراد از آن طبق گفته مفسران و قرینه هایی که در مشبه به آمده است، شرک و عقیده باطل می باشد.

567- ناپسندی انحرافات عقیدتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 38 - 1

1- همه انحراف های عقیدتی ، اخلاقی و رفتاری ، ناپسند بوده و مورد نفرت خداوند است .

کلّ ذلک کان سیّئه عند ربّک مکروهًا

مشارالیه <ذلک>، مجموعه عقاید و دستورهای اخلاقی است که در آیه های پیشین (آیه 22 - 37) آمده است.

568- ناپسندی شک در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 54 - 7

ص: 308

7 - شک و دودلی مداوم در عقیده ، امر مطلوب و پسندیده ای نیست و پی آمد ناگواری دارد .

کما فعل بأشیاعهم . .. إنهم کانوا فی شکّ مریب

569- نشانه های حقانیت عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 73 - 10

10- پیشرفت اقتصادی و اجتماعی و بهبود آن ، الزاماً نشانه حقانیت یک اندیشه و آیین نیست .

أیّ الفریقین خیر مقامًا و أحسن ندیًّا

570- نظارت بر عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 17 - 7

7 - گرایش های فکری و عقیدتی و رفتار و اعمال آدمی ، تحت نظارت و آگاهی دقیق خداوند

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. إنّ اللّه علی کلّ شیء شهید

571- نفاق در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 139 - 12

12 - نفاق سیاسی ، نشأت یافته از نفاق عقیدتی و نشانه آن است .

أیبتغون عندهم العزّه فإن العزّه للّه جمیعاً

572- نفی تحمیل عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 3

3 - رهبران دینی ، تنها موظف به تبلیغ عقاید و آرمان های مکتب اند ; نه تحمیل آنها بر مردم .

فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا إن علیک إلاّ البل-غ

ص: 309

573- نقش عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 7

7- عقیده انسان دارای نقشی تعیین کننده در قبول و ردّ اعمال وی در پیشگاه خداوند

الذین کفروا بربّهم أعم-لهم کرماد اشتدّت به الریح فی یوم عاصف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 35 - 3

3- دین ستیزی و انکار آیات الهی ، دارای ریشه در نوع نگرش انسان به زندگی و مرگ

إن هی إلاّ موتتنا الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 2 - 8

8 - تأثیر باور ها و جهان بینی انسان ها در رفتار و کردار آنها

فمنکم کافر و منکم مؤمن و اللّه بما تعملون بصیر

مطلب یاد شده، با توجه به این نکته است که ایمان و کفر، از مقوله جهان بینی و باورهای بشر است; ولی خداوند به جای تذکر به آگاهی خویش از این مسأله، به آگاهی خود از رفتار آدمیان اشاره دارد. این می رساند که رفتارهای آدمی متأثر از جهان بینی او است و کردارهای او، نشانه طرز تفکر و عقیده (ایمان و کفر) او است.

574- نقش عقیده امت های پیشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 59 - 6

6- رفتار و عقاید پیشینیان و نیاکان ، در محرومیت و یا برخورداری از امکانات معنوی و مادی آیندگان و اسلاف ، نقش اساسی دارد .

و ما منعنا أن نرسل بالأی-ت إلاّ أن کذّب بها الأوّلون

575- نقش عقیده نیاکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 59 - 6

6- رفتار و عقاید پیشینیان و نیاکان ، در محرومیت و یا برخورداری از امکانات معنوی و مادی آیندگان و اسلاف ، نقش اساسی دارد .

و ما منعنا أن نرسل بالأی-ت إلاّ أن کذّب بها الأوّلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 310

15 - صافات - 37 - 69 - 6

6 - تأثیر عقاید و افکار پدران و مادران ، بر فرزندان و نسل های آینده

إنّهم ألفوا ءاباءهم ضالّین

576- ویژگیهای عقیده مؤمن آل فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 42 - 5

5 - جهان بینی و اعتقادات مؤمن آل فرعون ، بر علم و شناخت اطمینان بخش استوار بود .

تدعوننی لأکفر باللّه و أشرک به ما لیس لی به علم

577- ویژگیهای عقیده مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 27 - 5

5- ایمان و عقیده مؤمنان برپایه سخن پایدار و اصول خلل ناپذیر و جاودانه استوار است .

یثبّت الله الذین ءامنوا بالقول الثابت فی الحیوه الدنیا و فی الأخره

برداشت فوق مبتنی بر این است که <باء> در <بالقول> متعلق به <آمنوا> باشد.

578- هواپرستی در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 15،16

15 - پی ریزی عقاید دینی بر پایه هواپرستی و تمایلات نفسانی ، موجب گمراهی و گمراه سازی دیگران

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

16 - پیروی از تمایلات در عقاید دینی ، موجب خارج شدن از حد اعتدال و راه میانه

و لاتتبعوا اهواء قوم . .. و ضلوا عن سواء السبیل

579- یقین در عقیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 19 - 8

8 - باور ها و اعتقادات ، باید از علم و یقین سرچشمه گرفته و متکی بر دلیل وبرهان باشد .

و جعلوا المل-ئکه . .. أشهدوا خلقهم

ص: 311

عبارت <أشهدوا خلقهم> نشانگر آن است که هرگونه باور و اعتقادی، بایستی برخاسته از علم و یقین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 7

7 - یقین و برهان ، تنها شالوده مطمئن برای دستیابی به عقاید و باورها

ما أنزل اللّه بها من سلط-ن إن یتّبعون إلاّ الظنّ

از تخطئه مشرکان در مبتنی ساختن عقاید و باورهایشان بر حدس و گمان - و نه یقین و برهان - مطلب بالا استفاده می شود.

عقیده باطل

580- آثار اخروی عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 26 - 9

9 - نتیجه و پیامد اصلی عقاید باطل و رفتار زشت انسان ، در قیامت ظهور و بروز پیدا خواهد کرد .

و لعذاب الأخره أکبر لو کانوا یعلمون

<عذاب> نتیجه طبیعی عقاید باطل و کردار ناپسند انسان است. بر این اساس بزرگ تر بودن عذاب اخروی در مقایسه با عذاب دنیایی، بیانگر این حقیقت است که نتیجه اصلی عقاید و رفتار زشت، در آخرت ظاهر خواهد شد و آنچه در دنیا مشاهده می شود تنها ظهور بخشی از آن است.

581- آثار اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 42 - 5

5 - صبر و پافشاری بر اندیشه و گرایش باطل ، از موانع پیشبرد اهداف و آرمان های برگزیده و به حق

إن کاد لیضلّنا عن ءالهتنا لولا أن صبرنا علیها

582- آثار عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 6

6 - اندیشه باطل یهود ( عذاب نشدن یهودیان جز روزی چند ) بازدارنده آنان از ایمان آوردن به اسلام

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جمله <و قالوا . ..> عطف بر <قد کان فریق> در آیه 75 است و لذا حاکی از آن است که چنین عقیده و پنداری، مانع از آن شده که یهودیان ایمان آورند.

ص: 312

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 9

9 - ناتوان پنداشتن خداوند بر تدبیر جهان ، موجب گرفتار شدن به لعنت و دور ماندن از رحمت وی

و قالت الیهود یداللّه مغلوله . .. و لعنوا بما قالوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 49 - 6

6 - عدول از حق در بینش و اعتقادات، زمینه تکذیب آیات الهی

و الذین کذبوا بأیتنا یمسهم العذاب بما کانوا یفسقون

جمله <بما کانوا یفسقون> می تواند بیان علت تکذیب منجر به عذاب باشد. یعنی چون آنان فاسق بودند، تکذیب می کردند. و چون سوره انعام مکی است و آیات قبل هم بحث از اعتقادات می باشد، به نظر می رسد این فسق، فسق اعتقادی باشد، نه فسق عملی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 94 - 6

6 - مغرور شدن به داراییها و توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خیالی از عوامل غفلت انسان و دوری او از واقعیتهاست.

و ترکتم ما خولنکم وراء ظهورکم و ما نری معکم شفعاءکم الذین زعمتم

روی سخن آیه با مشرکان و حکایت حال آنان پس از مرگ است، جمله های <و ترکتم . .. > و <ما نری ... > بیان دو عامل عمده گمراهی و سوء عاقبت مشرکان است که یکی از آنها مغرور شدن به دنیا و دیگری توهم برخورداری از شفاعت از سوی معبودهای خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 105 - 4

4- عمل فاسد ، زاییده عقیده باطل است .

إنما یفتری الکذب الذین لایؤمنون بأی-ت الله

<افترا> عمل فاسدی است که نشأت یافته از عقیده باطل کافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 104 - 11

11- داوری وارونه و دور از حقیقت درباره عملکرد ها ، از پی آمد های نابسامانی فکری و عقیدتی است .

الذین کانت أعینهم فی غطاء . .. یحسبون أنّهم یحسنون صنعًا

ص: 313

مجموع چند آیه، در آغاز، فقدان بینش را در کافران مطرح ساخت، آنگاه برگزیدن معبودانی جز خدا را به عنوان یکی از دستاوردهای آن مطرح کرد (أفحسب) و در این آیه، آنان را به عنوان (أخسرین) و کسانی که اَعمال پوچ خود را کارهایی نیک می بینند، معرفی کرد. مقتضای ربط بین آیات مورد بحث، برداشت بالا، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 2

2 - عقاید باطل و کردار های بد ، مایه وارد شدن زیان به سرمایه های وجودی انسان

و من خفّت موزینه فأُول-ئک الذین خسروا أنفسهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 115 - 3

3 - بینش غلط نسبت به هدف آفرینش ( بازگشت به سوی خدا ) ، ریشه انحرافات بشر و عامل دوزخی شدن وی

قالوا ربّنا غلبت علینا شقوتنا . .. أفحسبتم أنّما ... لاترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 10

10 - اعتقاد باطل ، زاینده عمل و رفتار ناصحیح *

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه

برداشت بالا بدان احتمال است که تقدم لفظی شرک بر عدم انفاق زکات، بیانگر تأثیر و سببیّت آن باشد.

583- آثار عقیده باطل کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 3 - 1

1- ناکامی و پوجی اعمال کافران بازتاب طبیعی باطل گرایی آنان

الذین کفروا . .. أضلّ أعم-لهم ... ذلک بأنّ الذین کفروا اتّبعواالب-طل

<ذالک> اشاره به فرجام پوچ و اعمال بی ثمر کافران است (أضلّ أعمالهم).

584- آثار عقیده باطل مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 314

16 - فصلت - 41 - 23 - 5

5 - خسارت و زیان کاری مشرکان ، نتیجه پندار های ناروای آنان درباره خداوند

ذلکم ظنّکم . .. فأصبحتم من الخ-سرین

585- آثار عقیده باطل نیاکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 23 - 3

3 - تأثیر عقاید و باور های خرافی نیاکان ، در گرایش های انحرافی آیندگان *

سمّیتموها أنتم و ءاباؤکم

برداشت یاد شده بدان احتمال که ذکر <آباؤکم> اشاره به این داشته باشد که مشرکان، تحت تأثیر عقاید خرافی نیاکان خویش، به بت پرستی گرویدند.

586- آگاهی از عقیده باطل خود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 21 - 5

5- کافران ، به پوچی و بی اساس بودن بافته های دروغین و عقاید واهی خویش ، پی خواهند برد .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

587- ابطال عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن در مقام مجادله مجاز است.

قال هذا ربی هذا أکبر

588- اجتناب از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 63 - 10

10 - نیل انسان ها به تقوا و پرهیزشان از عقاید ناصواب و اعمال ناروا ، از اهداف نزول کتاب های آسمانی است .

خذوا ما ءاتینکم بقوه و اذکروا ما فیه لعلکم تتقون

ص: 315

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 8

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

589- استهزای عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 92 - 4

4 - تمسخر مظاهر شرک و عقاید باطل و خرافی ، امری جایز است .

فراغ إلی ءالهتهم فقال ألا تأکلون . ما لکم لاتنطقون

590- اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 6

6- مجادله و پافشاری بر عقاید موهوم و غیر علمی ، پیروی از شیطان است .

ومن الناس من یج-دل. .. و یتّبع کلّ شیط-ن مرید

591- اطاعت از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 13

13 - پیروی از افکار و عقاید بدون دلیل و مبتنی بر تمایلات نفسانی ، امری نکوهیده و مورد نهی خداوند

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

592- اعراض از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 3

3 - لزوم پرهیز از ادعا های نادرست و توجه به آگاهی خداوند از رفتار ها و نیّت های انسان

یقول . .. أیحسب أن لم یره أحد

توبیخ مستفاد از همزه استفهام در <أیحسب>، ممکن است ناظر به دروغ بودن گفتاری باشد که در آیه قبل از مدعیان انفاق نقل شد.

ص: 316

593- اهمیت تبری از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 67 - 2

2- لزوم اظهار تنفر و انزجار از مشرکان و عقاید انحرافی و باطل آنها و ارائه راه هدایت به آنان

إذ قال لأبیه . .. أُفّ لکم و لماتعبدون

594- اهمیت موضعگیری علیه عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 26 - 6

6 - لزوم موضع گیری قاطعانه در برابر عقاید و باور های غلط جامعه ، حتی در برابر نزدیک ترین خویشاوندان

و إذ قال إبرهیم لأبیه و قومه إنّنی براء ممّا تعبدون

595- بی ثمری عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 6

6- عقاید باطل و ناحق ، بی ثمر است .

مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه اجتثّت من فوق الأرض ما لها من قرار

به قرینه مقابله با آیه قبل که در آن آمده بود: شجرهء طیبه هر لحظه ثمر می دهد، ولی شجره خبیثه به بی ریشه و ناپایدار بودن توصیف شده است، برداشت فوق به دست می آید.

596- پرسش از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 6

6- بازخواستن و زیر سؤال بردن اندیشه و عقیده باطل ، روشی در هدایت و بیان عقیده و اندیشه درست .

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض هم ینشرون

برداشت یاد شده از جمله استفهامیه <هم ینشرون> استفاده می گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 3

ص: 317

3- بازخواست و زیر سؤال بردن عقیده و اندیشه باطل ، روشی در هدایت و بیان عقیده و اندیشه درست .

أم اتّخذوا من دونه ءالهه

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که <أم> منقطعه، بر استفهام توبیخی دلالت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 7

7 - زیر سؤال بردن اندیشه ها و باور های باطل و بیان ضعف ها و نقص های آنها ، روش هدایتی و تبلیغی قرآن

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لایملکون موتًا و لاحیو

جمله <و اتّخذوا من دونه آلهه. ..> هرچند به صورت خبریه است، ولی مقصود از آن اخبار نیست; زیرا همگان به مضمون آن آگاه بودند; بلکه مقصود زیر سؤال بردن عقاید مشرکان و بیان ضعف های فکری آنان و اظهار شگفتی از چنین باورهایی است.

597- پشیمانی از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 10،11

10 - ستمگران با دیدن عذاب الهی در قیامت ، از انتخاب عقیده کفرآلود ، پشیمان شده و آن را مخفی خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

598- تبری از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 54 - 7

7- اعلام انزجار از عقاید باطل و خرافی ، گامی ضروری برای مبلغان دین

قال إنی أُشهد الله . .. أنی بریءٌ مما تشرکون

599- تبیین عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 3 - 7

7 - زیر سؤال بردن اندیشه ها و باور های باطل و بیان ضعف ها و نقص های آنها ، روش هدایتی و تبلیغی قرآن

و اتّخذوا من دونه ءالهه لایخلقون شیئًا و هم یخلقون . .. و لایملکون موتًا و لاحیو

جمله <و اتّخذوا من دونه آلهه. ..> هرچند به صورت خبریه است، ولی مقصود از آن اخبار نیست; زیرا همگان به مضمون آن آگاه بودند; بلکه مقصود زیر سؤال بردن عقاید مشرکان و بیان ضعف های فکری آنان و اظهار شگفتی از چنین باورهایی است.

ص: 318

600- تحقیر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 5

5 - شکستن ابّهت و تقدس عقاید باطل و خرافی ، نخستین گام در مبارزه با آن عقاید

فقال ألا تأکلون . .. فراغ علیهم ضربًا بالیمین ... و اللّه خلقکم و ما تعملون

601- تزیین عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 25 - 5

5 - زیبا جلوه دادن اعمال زشت و باور های نادرست ، شیوه اغواگران و رهزنان ایمان مردم

فزیّنوا لهم ما بین أیدیهم و ما خلفهم

602- تظاهر به عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 76 - 4،5

4 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن مجاز است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

5 - اظهار همراهی با عقیده ای باطل و سپس پرداختن به ابطال آن، روشی در تبلیغ و تربیت است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

با توجه به مجموعه آیات همین سوره، روشن است که ابراهیم(ع) برای احتجاج و ابطال پندارهای قوم خویش به اظهار ستاره پرستی و . .. پرداخت. از همین جا برمی آید که چنین کاری مجاز بود و شیوه ای در تبلیغ می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل، برای رد آن مجاز است.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 5

5 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن در مقام مجادله مجاز است.

قال هذا ربی هذا أکبر

ص: 319

603- تقلید از پیروان عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 139 - 2

2 - تقلید از پیروان آیین فاسد و انجام دهندگان اعمال بی نتیجه نشانه جهل و نابخردی است .

إنکم قوم تجهلون. إن هؤلاء متبر ما هم فیه

جمله <إن هؤلاء> به منزله تعلیلی برای <إنکم قوم تجهلون> است. یعنی شما به این دلیل مردمی نابخرد هستید که خواهان پیروی از آیین فاسد می باشید.

604- تنفر از عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 3

3- عقیده حق ، دلپذیر و مطابق طبع آدمی بوده و عقیده باطل منفور است .

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه . .. و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه

<طیب> درلغت به چیزی معنا شده است که مطابق طبع و میل آدمی می باشد و <خبث> چیزی است که مورد کراهت و نفرت می باشد. برداشت فوق، با توجه به معنای یاد شده، بنابر احتمالی است که مراد از <کلمه طیبه> عقیده حق و <کلمه خبیث> عقیده باطل باشد.

605- روش ابطال عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 76 - 4،5

4 - تظاهر به عقیده ای باطل برای ابطال آن مجاز است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

5 - اظهار همراهی با عقیده ای باطل و سپس پرداختن به ابطال آن، روشی در تبلیغ و تربیت است.

رءا کوکبا قال هذا ربی

با توجه به مجموعه آیات همین سوره، روشن است که ابراهیم(ع) برای احتجاج و ابطال پندارهای قوم خویش به اظهار ستاره پرستی و . .. پرداخت. از همین جا برمی آید که چنین کاری مجاز بود و شیوه ای در تبلیغ می تواند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 2،5

2 - ابراهیم(ع) در مقام مجادله با تظاهر به ماه پرستی به ابطال آن پرداخت.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی فلما أفل

ص: 320

5 - تظاهر به عقیده ای باطل، برای رد آن مجاز است.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 78 - 2

2 - ابراهیم(ع) در مقام مجادله و برای ابطال عقاید شرک آمیز قوم خویش تظاهر به خورشیدپرستی کرد.

فلما رءا الشمس بازغه قال هذا ربی

606- روش مبارزه با عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 88 - 6

6- محدود کردن آزادی انسان ها و فروپاشاندن عقاید و رسوم آنان ، باید متکی به دلیل و برهانی روشن باشد .

أصلوتک تأمرک . .. قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه من ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 96 - 5،6

5 - شکستن ابّهت و تقدس عقاید باطل و خرافی ، نخستین گام در مبارزه با آن عقاید

فقال ألا تأکلون . .. فراغ علیهم ضربًا بالیمین ... و اللّه خلقکم و ما تعملون

6 - لزوم همراه کردن منطق و دلیل ، با مبارزه عملی برای نابودی عقاید باطل و خرافی

فراغ علیهم ضربًا بالیمین . .. قال أتعبدون

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که ابراهیم(ع) به دو نوع مبارزه علیه شرک دست زد: 1- شکستن بت ها، 2- گفتوگوی خردبرانگیز با مشرکان درباره آیین شرک.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 157 - 7

7 - زیر سؤال بردن عقاید باطل و ضد منطق ، روش قرآن و پیامبر ( ص ) در مبارزه با آنها

فاستفتهم ألربّک البنات و لهم البنون . .. أم لکم سلط-ن مبین . فأتوا بکت-بکم إن کن

607- زمینه عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 10

10- روی آوردن به عقاید بی اساس و دور از حقیقت و واقعیت ، پی آمد اتّکا به روش های غیرعالمانه است .

ما لهم به من علم و لا لأبائهم . .. إن یقولون إلاّ کذبًا

کلمه <لأبائهم> اشاره به این معنا دارد که تقلید از کسانی که عقیده شان از سوی علم و دانش نیست، یک روش غلط و ناروا

ص: 321

در رسیدن به عقاید دینی است و ذیل آیه، پی آمد آن را، عقیده ای سخیف و دور از حقیقت، بیان کرده است. از این، می توان نتیجه گرفت که روش های غیرعالمانه، خطر دور شدن از حقیقت و واقعیت را در پی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 8

8 - تأثیر تبلیغات منحرفانه در آسیب زدن به آیین درست و جای گزین کردن اعتقاد باطل به جای آن

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا . .. تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أنداد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 6

6 - کسانی که خداوند را ناظر بر نیت ها نمی دانند و گشاده دستی های خود را به رخ دیگران می کشند ، گرفتار پنداری موهوم و ناروایند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

در برداشت یاد شده، گوینده <أهلکت مالاً لبداً> کسی فرض شده که بذل و بخشش های فراوانی داشته ولی در آنها نیت خالصانه نداشته است. این آیه بخششهای او را فاقد ارزش معرفی کرده است.

608- سرزنش اصرار بر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 3

3- پافشاری بر عقاید باطل و فاقد مبانی علمی ، امری نکوهیده و مورد سرزنش خداوند

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 8 - 3

3 - جدل و پافشاری بر عقاید باطل و فاقد مبانی علمی ، امری است نکوهیده در پیشگاه خداوند .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

609- عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 48 - 11،12

11 - توهم وجود یارانی که آدمی را از عذاب قیامت نجات دهند و یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های باطل بنی اسرائیل

واتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً . .. و لاهم ینصرون

12 - گناه کردن به خیال پذیرش شفاعت و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های باطل

ص: 322

بنی اسرائیل

واتقوا یوماً . .. ولا یقبل منها شفعه و لایؤخذ منها عدل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 77 - 4

4 - محدود پنداشتن علم خدا به امور آشکار و محسوس ، پنداری است باطل و معتقدان به آن سزاوار توبیخ و سرزنش هستند .

أو لایعلمون أن اللّه یعلم ما یسرون و ما یعلنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 7

7 - توجه به باور ناردست یهود درباره ( عذاب نشدن یهود جز روزی چند ) ، موجب قطع امید از ایمان آوردن اینان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 94 - 13

13 - اهل بهشت دانستن فرد یا طایفه ای خاص بدون داشتن برهان ، باوری است باطل .

فتمنوا الموت إن کنتم صدقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 96 - 7

7 - یهودیان خود نیز بر بی پایه بودن ادعایشان ( تقدیر بهشت برای آنان ) واقفند .

إن کانت لکم الدار الأخره . .. و لتجدنهم أحرص الناس

جمله های <لتجدنهم . ..> و <یود أحدهم ...> را می توان ناظر به ادعای یهود (إن کانت ... در آیه 94) دانست; یعنی، شما یهودیان از یکسو مدعی هستید که سرای آخرت از آن شماست و از سوی دیگر آرزوی ماندگار شدن در حیات دنیا را دارید، این نشان می دهد که خود شما نیز آن ادعا را باور ندارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 2،6،7

2 - یهودیان ، بهشت را مخصوص یهود و دیگران را از آن محروم می دانند .

و قالوا لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً

آیه 113، بیانگر آن است که هر یک از یهود و نصارا دیگری را اهل نجات نمی دانند. بنابراین به اصطلاح اهل ادب، در آیه مورد بحث <لفّ اجمالی> وجود دارد و حرف <أو> نیز برای تفصیل است; یعنی، جمله <قالوا لن ...> حاکی از دو جمله است: 1- قالت الیهود: < لن یدخل الجنه إلا من کان هوداً>. 2- و قالت النصاری: < لن یدخل الجنه إلا من کان نصری>.

6 - محرومیت مسلمانان از بهشت از خیالات واهی و نادرست یهود و نصارا

تلک أمانیّهم

<أمانی> جمع امنیه و به معنای آرزوها، خیالات واهی و دروغهای یافته شده است.

ص: 323

7 - عقاید و باور های دینی یهود و نصارا ، آمیخته با خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

<تلک أمانیهم> حاکی از این است که: پندار یهود و نصارا بر محرومیت دیگران از بهشت، از خیالات و آرزوهای آنان است و این در حالی است که یهود و نصارا، آن پندار را یک عقیده و باور دینی می شمرند. بنابراین عقاید مذهبی و باورهای دینی یهود با آرزوها و خیالات آمیخته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 123 - 9،10

9 - توهم سودبخشی شفاعت از گنهکاران و یا پذیرفته شدن عوض و بدل برای رهایی از عذاب قیامت ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و لایقبل منها عدل و لاتنفعها شفعه

فعل <اتقوا> به قرینه آیات پیشین، خطاب به بنی اسرئیل است. این خطاب خود قرینه وجود چنین افکاری در بین آنان است.

10 - توهم وجود مدافعانی در قیامت که آدمی را از عذاب نجات دهند یا گناه او را بر عهده بگیرند ، از پندار های بنی اسرائیل است .

یبنی إسرءیل . .. و اتقوا یوماً لاتجزی نفس عن نفس شیئاً ... و لاهم ینصرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 134 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

تلک أمه قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاوردهای پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار نادرست نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 141 - 4،9

4 - بهره مند شدن یهود از پاداش فضیلت ها و اعمال شایسته پیامبرانی چون : ابراهیم ، اسحاق و . . . از باور های ناصواب یهود

لها ما کسبت و لکم ما کسبتم

از اینکه خداوند در خطاب به یهودیان این حقیقت را یادآور می شود که دستاورد پیامبران نصیب دیگران نخواهد شد، می توان به برداشت فوق دست یافت.

9 - مؤاخذه یهود به خاطر رفتار ناصواب نیاکانی از آنان ، از پندار های باطل ایشان *

و لاتسئلون عما کانوا یعملون

مخاطب قرار دادن یهودیان و یادآور شدن این حقیقت که شما مسؤول اعمال گذشتگان نیستید، می تواند اشاره به برداشت

ص: 324

فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 18

18 - مشرکان ، خدایان دروغین را دارای قدرت می پندارند .

و لو یری الذین ظلموا إذ یرون العذاب أن القوه للّه جمیعاً

طرح مسأله قدرت خداوند و انحصار آن به او برای کسانی که غیر خدا را همتای خدا می پندارند، بیانگر این است که: مشرکان به توهّم برخورداری معبودانشان از قدرت، آنها را همانند خداوند پنداشته و بر اساس آن به ایشان محبت میورزند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 175 - 4

4 - پندار تحمل آتش دوزخ و بی باک بودن در برابر آن ، امری شگفت و نامعقول است .

فما أصبر هم علی النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 4

4 - تصور پیش نیامدن مشکلات در جامعه به صِرف ایمان آوردن ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لما یأتکم

چون وعده بهشت به مؤمنان حتمی است و لازمه ورود به بهشت، صبر در برابر مصائب و آزمایشهای الهی است، بنابراین ابتلاء به مصائب برای جامعه ایمانی قطعی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 245 - 11

11 - ایمان به < قبض > و < بسط > الهی ، نفی کننده پندار غلط کاهش مال در اثر قرض دادن و انفاق

و اللّه یقبض و یبصط

تذکر به <قبض> و <بسط> الهی پس از ذکر انفاق، بیانگر این معنی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 247 - 4

4 - پندار غلط بزرگان بنی اسرائیل بر سزاوار بودنشان از طالوت برای زمامداری

و نحن احقّ بالملک منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 7،8

7 - پندار نادرست رباخواران ، از همانندی بیع با ربا ، دلیل رباخواری آنان

الّذین یأکلون الرّبوا . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

بنابراینکه <ذلک> اشاره به <اکل ربا> باشد که از <یأکلون الرّبوا> به دست می آید.

ص: 325

8 - پندار و باور غلط رباخواران از همگونی بیع و ربا ، نشانه عدم تعادل شخصیّت آنان

الّذین یأکلون . .. ذلک بانّهم قالوا انّما البیع مثل الرّبوا

کلمه <ذلک> علاوه بر اینکه اشاره به <اکل ربا> است، می تواند اشاره به تخبّط وجنون زدگی باشد، البته در این صورت جمله <ذلک بانّهم> تعلیل در مقام اثبات است که در این برداشت به نشانه تعبیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 1،2،4،8،9

1 - پایبندی به خرافات ، عقاید بی اساس و احساس امنیّت واهی ، عامل رویگردانی اهل کتاب از اسلام

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

2 - اعتقاد واهی برخی از اهل کتاب به اینکه چند روزی بیش در آتش دوزخ نخواهند بود .

ثمّ یتولّی فریق . .. ذلک بانّهم قالوا لن تمسّنا النار

4 - باور های دروغین و خرافی ، مایه فریب و گمراهی

قالوا لن تمسّنا النار . .. غرّهم فی دینهم

8 - گروهی از اهل کتاب ، قائل به وجود تبعیض در رستاخیز و کیفر های الهی بودند . *

لن تمسّنا النار الاّ ایاماً

زیرا نسبت به خودشان عذاب اندکی را باور داشتند، ولی نسبت به دیگران چنین پنداری را نداشتند; یعنی تبعیض در رستاخیز و کیفرهای آن.

9 - اعتقاد به مصونیّت از خلود در عذاب ، دروغی که اهل کتاب ، آن را ساخته و خود را فریب دادند .

و غرّهم فی دینهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 25 - 2،12

2 - باور های خودساخته انسان در زمینه تخفیف عذاب ، کیفر عادلانه خداوند را تغییر نمی دهد .

قالوا لن تمسّنا النار الاّ ایاماً . .. فکیف اذا جمعناهم

گر چه اهل کتاب می گفتند که: لن تمسّنا النار . .. ، ولی خداوند می فرماید این باور نادرست، مجازات آنان را تغییر نخواهد داد.

12 - پندار غلط برخی از اهل کتاب ، نسبت به محو اعمال ناشایست آنان در قیامت

لن تمسّنا النار . .. و وفّیت کل نفس ما کسبت

به نظر می رسد جمله <وفّیت کل . .. >، اشاره به علّت پنداری است که اهل کتاب داشتند: لن تمسّنا النار.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 62 - 2

2 - هر داستانی درباره پیامبران که منافی با توحید باشد ، ساختگی و باطل است .

انّ هذا لهو القصص الحق و ما من اله الا اللّه

نفی شرک که از جمله <و ما من اله الا اللّه> استفاده می شود، بیان علّتی برای دروغ بودن ادعاهای نصارا در مورد عیسی (ع) است و ملاکی برای همه داستانهای مربوط به پیامبران خواهد بود.

ص: 326

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 66 - 2،3

2 - احتجاج بحق یهود با نصارا ، درباره عدم الوهیّت عیسی ( ع ) و پسر خدا نبودن وی

حاججتم فیما لکم به علم

احتجاج یهود در موردی که علم داشتند، عبارت بود از عدم الوهیّت حضرت عیسی (ع) و . .. که این احتجاج، بحق بوده است.

3 - سرزنش اهل کتاب ( علمای یهود و نصارا ) به خاطر محاجّه و انتساب ناآگاهانه ابراهیم ( ع ) به یهودیّت و نصرانیّت

فلم تحاجّون فیما لیس لکم به علم

آنچه یهودیان و نصارا بدان علم نداشتند و درباره آن احتجاج می کردند، انتساب ابراهیم به یهودیت و نصرانیت بوده و لذا به خاطر آن، سرزنش شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 75 - 14

14 - اهل کتاب ، عقاید خودساخته شان را آگاهانه به خدا نسبت می دادند .

و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 76 - 1

1 - ردّ پندار اهل کتاب مبنی بر برتری آنان بر دیگران

ذلک بانّهم قالوا . .. بلی من اوفی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 79 - 2،11

2 - نسبت ادعای معبودیّت پیامبران برای خود ، از بافته های تحریفگران کتب الهی

و انّ منهم لفریفاً یلون السنتهم بالکتاب لتحسبوه من الکتاب . .. ما کان لبشر ان یؤ

از ارتباط این آیه با آیه قبل استفاده می شود.

11 - اعتقادات شرک آمیز پیروان ادیان در مورد انبیای خویش ، بر خلاف تعلیمات آنهاست .

ما کان لبشر . .. ثم یقول ... کونوا ربّانیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 80 - 2،3،4

2 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ، ناسازگار با هدف پیامبران

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

3 - اعتقاد برخی از اهل کتاب ، به ربوبیّت فرشتگان و انبیا

و لا یامرکم ان تتخذوا الملئکه و النّبیّن ارباباً

آیه، ناظر به اعتقاد برخی از اهل کتاب است.

4 - اعتقاد به ربوبیّت انبیا و فرشتگان ( غیر خدا ) ، کفر است .

و لا یأمرکم . .. ایأمرکم بالکفر

ص: 327

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 93 - 12،13

12 - تورات ، ناسخ حرمت برخی از خوردنی ها بر بنی اسرائیل

کل الطعام کان حلا لبنی اسرائیل الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزل التوری

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <حرّم> باشد; یعنی حرمتهای وضع شده برای بنی اسرائیل توسط یعقوب (ع)، تا قبل از نزول تورات بوده است.

13 - راه نداشتن نسخ در احکام شریعت ، پندار باطل یهود

الا ما حرم اسرائیل علی نفسه من قبل ان تنزّل التوریه قل فاْتوا بالتوریه فاتلوها

بنابراینکه <من قبل> متعلق به <کان حلا> باشد; یعنی برخی طعامها قبل از نزول تورات حلال بوده و تورات آن را حرام کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 1،2،5

1 - گمان دستیابی به سعادت اخروی و بهشت ، به صرف داشتن ایمان ، پنداری باطل است .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

2 - پندار غلط ورود به بهشت بدون جهاد و صبر ، در میان مسلمانان صدر اسلام

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

5 - بدون مجاهده و صبر ، نمی توان به بهشت دست یافت .

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لمّا یعلم اللّه الّذین جاهدوا منکم و یعلم الصّابرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 2،3،13

2 - پندار باطل برخی از پیروان پیامبر اسلام ( ص ) نسبت به فناناپذیری آن حضرت

و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرّسل افاین مات او قتل

گویا تذکر خداوند به اینکه محمّد (ص)، سمتی جز پیامبری ندارد و پیامبرانی پیش از او بودند و از دنیا رفتند، در ردّ چنین پنداری باشد.

3 - پایان پذیری پیام رسولان الهی ، یا با مرگ و یا با شهادت ایشان ، پندار باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام

و ما محمّد الّا رسول . .. افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

13 - پندار غلط جاودانگی پیامبر ( ص ) ، موجب ارتداد و واپسگرایی برخی از مبارزان احد ، و انکار رسالت آن حضرت پس از شایعه قتل ایشان

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

مفسران در شأن نزول آیه گفته اند: آنگاه که خبر قتل پیامبر(ص) در بین مردم شایع شد، برخی از مسلمانان اظهار داشتند که اگر محمّد(ص) پیامبر بود، کشته نمی شد. (مجمع البیان، ذیل آیه.)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 12

ص: 328

12 - عقیده به شریک داشتن خداوند ، پنداری بدون برهان و دلیل

بما اشرکوا باللّه ما لم ینزّل به سلطاناً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 154 -

10،11،12،16،19،27،38

10 - پندار های جاهلی مسلمانانِ خودگزین و دنیاطلب احد ، نسبت به خداوند

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

11 - بینش جاهلی مسلمانان احد نسبت به خداوند ، برانگیزنده حسِّ خودگزینی و دنیاطلبی در وجود ایشان

و طائفه قد اهمّتهم . .. یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

به نظر می رسد جمله <یظنّون باللّه . .. >، به منزله علّتی باشد برای جمله <و طائفه قد اهمّتهم انفسهم>.

12 - بینش غلط و جاهلی نسبت به خداوند ، از عوامل خودگزینی و دنیاطلبی

و طائفه قد اهمّتهم انفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه

16 - پندار اینکه خداوند نباید مسلمانان را مبتلا به شکست کند ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون هل لنا من الامر من شیء

19 - پندار حاکمیّت غیر خداوند ( شرک افعالی ) در تدبیر امور هستی ، پنداری جاهلانه و باطل

یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّه . .. قل انّ الامر کلّه للّه

<اِنّ الامر . .. > می رساند که گمان جاهلی، اعتقاد به تأثیر مستقل غیر خداوند در امور هستی است. و این خود نوعی از شرک است.

27 - پندار های جاهلانه نسبت به خداوند ، منشأ تردید در حقّانیّت اسلام و وعده های خدا و رسول ( ص )

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. یقولون لو کان لنا من الامر شیء ما قتلنا ههنا

38 - حوادث ایّام جنگ ، سختی ها و مصیبت های در راه خدا ، زمینه خالص شدن اندیشه مؤمنان از عقاید جاهلیّت و پالایش درون آنان از خواسته های دنیایی و مادّی

یظنّون باللّه غیر الحقّ . .. و لیبتلی اللّه ما فی صدورکم و لیمحّص ما فی قلوبکم

<لیمحّص> از مادّه تمحیص به معنای خالص سازی از عیبها و نقصهاست و این جمله بیانگر هدفی دیگر از اهداف شکست در نبرد احد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 2،4،8

2 - پندار کفرپیشگان بر این که خانه نشینی و یا پرهیز از حضور در کارزار ، مانع مرگ و کشته شدن است .

یا ایّها الّذین امنوا لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا . .. ما ماتوا و ما قتلوا

4 - گمانِ حاکمیّت عوامل مادّی بر مقدّرات الهی ، پنداری کفرآمیز

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

خداوند با کفرآمیز خواندن این اندیشه که جنگ و مسافرت (عوامل مادّی) تعیین کننده مرگ آدمی است، به مؤمنان تعلیم می دهد که آن عوامل، تعیین کننده مرگ آدمی، که از مقدّرات الهی است، نخواهد بود.

8 - اندیشه های جاهلانه درباره مرگ و حیات ( حاکمیّت عوامل مادّی بر اراده خداوند ) ، موجب حسرت کفرپیشگان ، به هنگام قیامت

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل اللّه ذلک حسره فی قلوبهم

ص: 329

برخی از مفسّران برآنند که زمان حسرت مطرح شده در آیه، قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 157 - 9

9 - ارزش والاتر ماندگای در دنیا و ثروت اندوزی ، بر شهادت و رحمت و آمرزش الهی ، در پندار غلط کفرپیشگان

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جمله <لو کانوا . .. > شیفتگی کفرپیشگان را نسبت به ماندگاری در دنیا بیان می کند، و جمله <خیر ممّا یجمعون> هدف و یا عاقبت از ماندگاری را توضیح می دهد. یعنی هدف کفرپیشگان از ماندگاری در دنیا به چنگ آوردن منافع دنیوی و ثروت اندوزی است و آنان این منافع گذرا را بالاتر از رحمت و آمرزش الهی می پندارند و لذا بر کشته های در راه خدا تأسف می خورند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 161 - 5

5 - گمان باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام مبنی بر خیانت پیامبر ( ص ) در غنایم جنگی

و ما کان لنبیّ ان یغلّ

در برخی از شأن نزولهایِ مربوط به آیه آمده که غنیمتی از غنایم جنگی بدر مفقود شد و عدّه ای چنین پنداشتند که پیامبر (ص) آن را تصاحب کرده است. (مجمع البیان، ذیل آیه.) و از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: ... الم ینسبوا نبیّنا محمّداً (ص) ... الم ینسبوه یوم بدر الی انّه اخذ لنفسه من المغنم قطیفه حمراء حتّی اظهره اللّه عزّ و جلّ علی القطیفه و برء نبیّه من الخیانه و انزل بذالک فی کتابه <و ما کان لنبیّ ان یغلّ ... >.

_______________________________

امالی صدوق، ص 92، مجلس 22، ح 3 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 324، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 5

5 - پندار ناصواب برخی پیکارگران احد در تحلیل عوامل شکست آن نبرد

انّی هذا قل هو من عند انفسکم

جمله <انّی هذا> به این مطلب اشاره دارد که گویا مجاهدان احد علّت شکست آن نبرد را بیرون از عملکرد خویش می دانستند، که جمله <من عند انفسکم> ریشه صحیح آن را گوشزد می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 5

5 - نفی اندیشه جبریگری و نیز تفکّر تفویض صرف

اصابتکم مصیبه . .. هو من عند انفسکم ... و ما اصابکم ... فباذن اللّه

آیه مورد بحث و آیه قبل، شکست احد را هم وابسته به خود مسلمانان دانسته و هم اذن الهی را در آن شکست دخیل شمرده است ; یعنی افعال بندگان در عین اینکه مستند به خود آنان است، خارج از خواست و اذن الهی نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 330

3 - آل عمران - 3 - 167 - 10

10 - منافقان به انگیزه سرباز زدن از پیکار ، مدعی بودند که حضور در میدان احد نوعی انتحار و خودکشی است ، نه پیکار و جنگ .

قالوا لو نعلم قتالاً لاتّبعناکم

برخی برآنند که مراد منافقان از جمله <لو نعلم . .. > این معنا بوده که بیرون شدن شما مسلمانان به سوی احد، پیکار و قتال نیست، بلکه خود را به مهلکه انداختن است ; چرا که نیروی شما در برابر نیروی دشمن هیچ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 2،18

2 - ادعای باطل منافقان که اگر جنگاوران احد در آن کارزار شرکت نمی کردند ، به شهات نمی رسیدند .

لو اطاعونا ما قتلوا . .. ان کنتم صادقین

18 - ناتوانی منافقان از جلوگیری مرگ مقدّر نشانگر باطل بودن پندار آنان در تحلیل عوامل به شهادت رسیدن پیکارگران احد

لو اطاعونا ما قتلوا قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 1

1 - مرده پنداشتن کشته شدگان در راه خدا ( شهدا ) از سوی برخی ، و نهی خداوند از این پندار

و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 180 - 1

1 - سودبخشی و ثمردهی بخلورزی و انفاق نکردن ، پندار ناصواب بخیلان

و لا یحسبنّ الّذین یبخلون . .. هو خیراً لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 181 - 1،3،18

1 - پندار ناروای یهود به فقر و نیاز خداوند ، و غنا و بنی نیازی خویش

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

به گفته بسیاری از مفسّرین، مراد از <الّذین قالوا>، یهودیان هستند.

3 - ناروایی احساس و ابراز غنا و بی نیازی ، در برابر خدا

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر و نحن اغنیاء

18 - اعتقاد به نیازمندی امام به اموالی که به ایشان پرداخت می شود ، در حکم فقیر دانستن خداوند است .

لقد سمع اللّه قول الّذین قالوا انّ اللّه فقیر

امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: هم الّذین یزعمون ان الامام یحتاج منهم الی ما یحملون الیه.

_______________________________

نورالثقلین، ج 1، ص 416، ح 456 ; بحارالانوار، ج 24، ص 278، ح 4.

ص: 331

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 72 - 5

5 - نعمت شمردن دوری از مصائب و مشکلات جنگ ، بینشی ناپسند

فان اصابتکم مصیبه قال قد انعم اللّه علیّ اذ لم اکن معهم شهیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 78 - 9،15

9 - دو مبدأ برای جهان هستی و حوادث آن پنداشتن ( ثنویت ) ، اندیشه ای مردود و واهی

قل کلّ من عند اللّه

15 - پندار ثنویت و درک نکردن توحید ، ملازم با نفهمیدن هر گونه سخن

فمال هؤلاء القوم لا یکادون یفقهون حدیثا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 82 - 14

14 - پندار وجود اختلاف در قرآن ، نتیجه نگرش سطحی و عدم تدبّر در آن

افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 4

4 - احتمال سرگردانی و گرفتار شدن به تنگنا ها ، دلیل گروهی از مسلمانان برای ترک هجرت

و من یهاجر . .. یجد فی الارض مراغماً کثیراً وسعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 7

7 - شیطان ، برانگیزنده مردم به قطع کردن و شکافتن گوش چهارپایان برای حرام پنداشتن استفاده از آنها

و لامرنهم فلیبتکن ءاذن الأنعم

<یبتک> از مصدر <تبتیک> به معنای شکافتن و قطع کردن است. در میان مشرکان جاهلی رسم بوده که گوش دام را قطع می کردند و یا می شکافتند تا نشانه حرمت گوشت او یا حرمت بارکشی از آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 123 - 1،3

1 - پندار باطل گروهی از اهل کتاب و برخی از مسلمانان در مورد نجات از جهنم و ورود به بهشت ، به صرف انتساب به ادیان الهی

لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب

مراد از اسم <لیس> با توجه به آیات گذشته، رهایی از جهنم و ورود به بهشت است یعنی لیس الجنه و المحیص عن النار . .. .

ص: 332

3 - پندار رهایی از کیفر ، به صرف انتساب به دین و آیین الهی ، تلقینی شیطانی است .

یعدهم و یمنیّهم . .. لیس بامانیکم و لا امانی أهل الکتب من یعمل سوءاً

با توجه به آیات گذشته (لامنّینّهم . .. یعدهم و یمنّیهم )، می توان نتیجه گرفت که پندار رهایی از کیفر اعمال بد، از همان خیالپردازیهای موهومی است که شیطان برای فریب مردم به آنان تلقین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 134 - 1

1 - نیل به سعادت دنیا با ترک ایمان و تقوا ، پندار باطل کفرپیشگان بی تقوا

من کان یرید . .. فعند اللّه ثواب الدنیا و الأخره

خداوند پس از سفارش به تقوا و ترک کفر (وصینا . .. ان اتقوا اللّه)، پاره ای از زیانهای کفرپیشگی و بی تقوایی را برشمرد و با این آیه به علتی از علل گرایش به کفر و بی تقوایی، یعنی توهم رسیدن به سعادت دنیا، اشاره می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 171 - 23،24،25،32،34

23 - مسیحیان معتقد به تثلیث ، غلو کنندگان در دین هستند .

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتقولوا ثلثه

24 - اعتقاد به تثلیث ، اعتقاد و سخنی نابحق درباره خداوند

و لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> می تواند مصداق مورد نظر برای سخن نابحق بر خداوند باشد.

25 - ناسازگاری ایمان به پیامبران با عقیده تثلیث

یاهل الکتب . .. فامنوا باللّه و رسله و لاتقولوا ثلثه

جمله <و لاتقولوا ثلثه> به منزله بیان و توضیحی است برای جمله <ءامنوا باللّه و رسله>.

32 - اعتقاد به تثلیث ، شرک است .

و لاتقولوا ثلثه . .. انما اللّه اله وحد

34 - اعتقاد به فرزند داشتن خداوند ، پنداری نابحق درباره وی و هتک حرمت اوست .

لاتقولوا علی اللّه الا الحق . .. سبحنه ان یکون له ولد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 2،7،11

2 - ادعای الوهیت برای مسیح ( ع ) ، کفر است و مدعیان آن کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

7 - ادعای الوهیت مسیح ( ع ) ، علی رغم اعتراف به فرزند بودن وی ، تنها یک سخن است و نمی تواند اعتقاد قلبی باشد .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

از اینکه ادعای آنان با لفظ <قالوا> (گفتند) بیان شده، نه با الفاظی همانند <امنوا> یا <اعتقدوا>، معلوم می شود این ادعا، شایستگی باور و اعتقاد قلبی را ندارد.

11 - ناتوانی مسیح ( ع ) و مادرش و تمامی اهل زمین در برابر اراده الهی ، دلیل بطلان ادعای الوهیت برای مسیح ( ع )

لقد کفر الذین . .. ان اراد ان یهلک المسیح ابن مریم و امه و من فی الأرض جمیعاً

ص: 333

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 1،2،8،15

1 - یهودیان و مسیحیان خود را پسران خدا و محبوب پیشگاه او می پندارند .

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

2 - فرزند داشتن خدا ، از پندار های باطل یهود و نصارا

و قالت الیهود و النصری نحن ابنؤا اللّه و احبؤه

8 - گرفتاری گنهکاران یهود و نصارا به عذاب الهی ، ردی بر پندار تقرب و محبوب بودنشان نزد خداوند

قل فلم یعذبکم بذنوبکم

15 - همسانی و همگونی یهود و نصارا با دیگر انسان ها ، دلیل نادرستی پندار آنان بر محبوبیت و تقرب در پیشگاه خداوند

نحن ابنؤا اللّه و احبؤه . .. بل انتم بشر ممن خلق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 24 - 12

12 - برداشت نادرست قوم موسی از امداد های الهی و شرایط و زمینه های آن *

فاذهب انت و ربک فقتلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 18

18 - تخطئه پندار بیماردلان سست ایمان درباره بی ثباتی و شکست اسلام از سوی خداوند

فعسی اللّه ان یأتی بالفتح او امر من عنده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 64 - 2،3،8

2 - ناتوانی خداوند در انفاق و بخشش روزی به موجودات ، از باور های باطل یهود

و قالت الیهود یداللّه مغلوله

جمله <ینفق کیف یشاء> می تواند قرینه باشد بر اینکه مراد از بسته بودن دست خدا و نافذ نبودن قدرت وی - در پندار یهود - تنها ناتوانی از اعطای روزی و انفاق به انسانهاست.

3 - بسته بودن دست خداوند ، از گفتار های ناروا و گناه آلودِ بسیاری از یهودیان

عن قولهم الاثم . .. و قالت الیهود یداللّه مغلوله

<و قالت الیهود . .>، می تواند بیان مصداقی برای <قولهم الاثم> در آیه قبل باشد و به قرینه آیه 62 این سخن، گفته تمامی یهودیان نبوده و گروهی از آنان - همچون ربانیون و احبار - چنین گفتاری نداشته و لذا در برداشت فوق به همه آنان نسبت داده نشد.

8 - سخن ناروای یهود درباره خداوند ( نافذ نبودن قدرت او ) موجب دوری آنان از رحمت الهی

و لعنوا بما قالوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 334

4 - مائده - 5 - 71 - 1،4،6،7،8

1 - مواجه نشدن با آزمایشات الهی ، پندار باطل بنی اسرائیل

و حسبوا الا تکون فتنه

<فتنه> می تواند به معنای آزمون و نیز به معنای عذاب باشد، برداشت فوق بر اساس معنی اول است.

4 - مصونیت از امتحان و عذاب الهی بر اثر انتساب به پیامبران و آیین ایشان ، پنداری موهوم و بی اساس

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا . .. و حسبوا الا تکون فتنه

ارتباط این آیه با آیه 69 می رساند که آسودگی خاطر بنی اسرائیل از امتحان و عذاب الهی برخاسته از انتساب آنان به اسرائیل و دین یهود بوده است و جمله <حسبوا . ..>، بیانگر پوچی این پندار می باشد.

6 - بی پروایی بنی اسرائیل در شکستن پیمان الهی ، تکذیب انبیا و کشتن آنان ، برخاسته از باور آنان به مصونیت از عذاب

فریقاً کذبوا و فریقاً یقتلون. و حسبوا الا تکون فتنه

7 - پندار رهایی از مجازات نقض میثاق و تکذیب و کشتن انبیا ، از باور های بی اساس بنی اسرائیل

لقد اخذنا میثق بنی اسرءیل . .. و حسبوا الا تکون فتنه

دربرداشت فوق <فتنه> به معنای عذاب گرفته شده است.

8 - پندار مصونیت از امتحان و عذاب الهی ، از میان برنده حق شنوی و بصیرت دینی بنی اسرائیل

فعموا و صموا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 1،2،13،14،15،24

1 - اعتقاد گروهی از نصارا به انحصار الوهیت در مسیح ( ع )

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم

با توجه به اینکه آیه بعد نظر مسیحیان را درباره عیسی و خدایی او را به گونه ای دیگر غیر از انحصار الوهیت به وی مطرح ساخته معلوم می شود اعتقاد یاد شده در این آیه، باور برخی از مسیحیان بوده است نه همه آنان. در مجمع البیان آمده این عقیده فرقه <یعقوبیه> می باشد ; آنان معتقد بودند که خداوند با مسیح در ذات متحد شد و یک چیز گشتند.

2 - کسانی که مسیح ( ع ) را خدا می پندارند ، بدون تردید کافرند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح

13 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) ، رویگردان از تعالیم آن حضرت

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. یبنی اسرءیل اعبدو اللّه

14 - مسیحیان معتقد به الوهیت مسیح ( ع ) مردمی کافر و مشرک

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

15 - متعتقدان به الوهیت و ربوبیت غیرخدا ، کافر و مشرکند .

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح ابن مریم . .. انه من یشرک باللّه

24 - باور به الوهیت مسیح ( ع ) ظلم است .

إنّ اللّه هو المسیح . .. و ما للظلمین من انصار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 74 - 2

2 - مسیحیان به خاطر پافشاری به عقاید باطل خویش ( الوهیت مسیح ( ع ) و تثلیث ) مورد توبیخ خداوند

ص: 335

لقد کفر الذین قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. افلا یتوبون إلی اللّه

استفهام توبیخی در <افلا یتوبون . ..> برای سرزنش مسیحیان بر ترک توبه و استغفار از عقاید کفرآمیز بکار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 75 - 20

20 - اصرار مسیحیان بر تثلیث و الوهیت مسیح ( ع ) علی رغم استدلال های روشن قرآن بر بطلان عقیده آنان

انظر کیف نبین لهم الایت ثم انظر انی یؤفکون

<یوفکون> از مصدر <افک> به معنای بازگرداندن است. و <انی> به معنای کجا و چگونه است، بنابراین جمله <انظر انی یوفکون> یعنی بنگر آنان - علی رغم بیان دلایلی روشن بر واهی بودن تثلیث و الوهیت مسیح(ع) - چگونه از حق منحرف می شوند و به کجا نگون می گردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 76 - 7

7 - پندار قدرت مسیح ( ع ) و مریم بر سود و زیان رسانی به مردم ، از عوامل پرستش آن دو ، از سوی مسیحیان *

قل اتعبدون من دون اللّه ما لایملک لکم ضراً و لانفعاً

استدلال بر ناروایی پرستش مسیح(ع) و مادرش مریم به ناتوانی آنان از ضرر رسانی و نفع بخشی، می تواند اشاره به ریشه و عامل پرستش مسیح(ع) و مریم، از سوی نصارا داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 1،3،10،12

1 - اعتقادات دینی اهل کتاب آمیخته با غلو ، گزافه گویی و اموری باطل

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم غیر الحق

<غلو> مصدر <لاتغلوا> به معنای خروج از حد اعتدال و گرایش به افراط است که از آن به گزافه گویی تعبیر می شود.

3 - غلو در دین ( آمیختن معارف الهی به گزافه هایی باطل ) امری نکوهیده و حرام

لاتغلوا فی دینکم

10 - عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

12 - پیروان ادیان الهی در خطر پیروی از عقاید پوچ و تمایلات هواپرستانه گذشتگان خویش

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 88 - 11

11 - ناسازگاری تقوا با بهره گیری از امکانات مادی توهمی بی پایه و نادرست

و کلوا مما رزقکم اللّه حللا طیباً و اتقوا اللّه

ص: 336

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 92 - 9

9 - پندار برخی از مسلمانان بر اینکه پیامبران وظیفه دار اجبار مردم به اطاعت از خدا و رسول هستند . *

فاعلموا انما علی رسولنا البلغ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 6

6 - توهم حرمت بهره گیری مؤمنان از انواع خوراکی ها و نوشیدنی ها و گمان ناسازگاری آن با مراحل تقوا و ایمان ، توهم و گمانی واهی و نادرست .

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت جناح فیما طعموا

برداشت فوق بر این اساس است که آیه مورد بحث تکمیل و توضیحی برای آیه 87 از همین سوره باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 3،5،13

3 - مسیح ( ع ) و مادرش مریم خدایانی همتای خداوند جهان در پندار گروهی از مسیحیان

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین من دون اللّه

5 - پرستش مسیح ( ع ) و مادرش مریم و اعتقاد به الوهیت آنها ، خواسته حضرت عیسی ( ع ) ، در پندار باطل مسیحیان *

ءانت قلت للناس اتخذونی و امی الهین

13 - اعتراف عیسی ( ع ) به شایسته نبودن خویش و مادرش مریم برای خدایی ، دلیل واهی بودن عقیده مسیحیان به الوهیت آنان

ما یکون لی ان اقول ما لیس لی بحق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 117 - 8

8 - اعتراف علنی عیسی ( ع ) به بندگی خداوند ، دلیل وی بر پوچی ادعای مسیحیان مشرک ( همتایی وی با خداوند )

ءانت قلت . .. ما قلت لهم الا ما امرتنی به ان اعبدوا اللّه ربی و ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 9

9 - پندار ربوبیت برای غیر آفریننده هستی، شگفت آور و مورد سرزنش خداوند

ثم الذین کفروا بربهم یعدلون

حرف <ثم> در آیه معنی استبعاد و توبیخ افاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 17 - 8،9

8 - تعدد منشأ برای خیر و شر، پنداری باطل و موهوم است.

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

ص: 337

9 - توانایی بتها و معبودهای خیالی در دفع شر و رساندن خیر، پندار ناروای مشرکان

و إن یمسسک اللّه بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یمسسک بخیر فهو علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 19 - 20،30

20 - شگفت آور بودن اعتقاد به تعدد خدایان، با توجه به بدیهی بودن توحید و شهادت خدا و قرآن بر بطلان شرک

أئنکم لتشهدون أن مع اللّه ءالهه أخری

همزه استفهام در <أئنکم> دال بر شگفتی است.

30 - عن الحسین بن خالد عن الرضا(ع): . .. فقلت له: یابن رسول اللّه ان قوما یقولون لم یزل اللّه عالما بعلم و قادرا بقدره و حیّاً بحیاه و قدیما بقدم و سمیعا بسمع و بصیرا ببصر فقال: من قال ذلک و دان به فقد اتخذ مع اللّه آلهه أخری ... .

حسین بن خالد گوید: . .. به امام رضا(ع) عرض کردم ای فرزند رسول خدا(ص) گروهی می گویند: خداوند به وسیله علم (زاید بر ذات)، عالم و به وسیله قدرت (زاید بر ذات)، قادر و به وسیله حیات (زاید بر ذات)، زنده و به وسیله قدمت (زاید بر ذات)، قدیم و به وسیله شنوایی (زاید بر ذات)، شنوا و به وسیله بینایی (زاید بر ذات)، بیناست. آن حضرت فرمود: کسی که این را بگوید و به آن ملتزم شود همانا معبودهایی را با خدا انباز گرفته است ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 24 - 2،8

2 - شرک، باطل و اعتقاد به آن تحمیل دروغ بر خویشتن است.

انظر کیف کذبوا علی أنفسهم

جمله <کذبوا . ..> بیان حال مشرکان در دنیا می تواند باشد. یعنی مشرکان در دنیا با عقیده شرک بر خود نیز دروغ بستند. زیرا فطرت و جان آدمی گواه بر توحید است.

8 - شرک، افترا و پنداری باطل و ساختگی است.

و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 32 - 2

2 - دنیا محوری و دوست داشتن آن، مرام و اندیشه ای کودکانه و نابخردانه است.

و ما الحیوه الدنیا إلا لعب و لهو

با توجه به اینکه لعب و لهو کار کودکان و کسانی است که بلوغ فکری ندارند، مقتضای تشبیه، وجود این ویژگیهادر دنیاپرستان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 46 - 9

9 - مشرکان می پنداشتند که معبودهایشان توان نفع رسانی به آنان را دارد.

من إله غیر اللّه یأتیکم به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 338

5 - انعام - 6 - 56 - 4

4 - شرک و پرستش غیر خدا، پنداری مبتنی بر هوا و هوس و تمایلات نفسانی است.

الذین تدعون من دون اللّه قل لا أتبع أهواءکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 77 - 11

11 - پندار ربوبیت برای غیر خداوند، گمراهی است.

لئن لم یهدنی ربی لأکونن من القوم الضالین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 136 - 2،3،5،10

2 - سنت جاهلی مشرکان در قرار دادن سهمی از زراعت و چهارپایان برای خدا و سهمی برای شریکان خیالی او، بی اساس و بر پایه گمان بوده است.

و جعلو الله مما ذراً . .. هذا لله بزعمهم

<زعم> به گمان و سخن بی اساس اطلاق می شود. (مصباح اللغه).

3 - قرار دادن سهم برای خداوند، از آنچه خود آفریده، از پندارهای پوچ مشرکان

و جعلو الله مما ذراً من الحرث و الأنعم نصیبا فقالوا هذا لله بزعمهم

5 - شرک، عقیده ای برخاسته از پندار و اوهام مشرکان است.

فقالوا هذا لله بزعمهم و هذا لشرکائنا فما کان لشرکائهم

منتسب کردن <شرکاء> به مشرکان و نه به خداوند، گویا اشاره بدین نکته باشد که آنچه را آنان شریک خدا می پندارند به ساخته های ذهنی آنان مربوط است.

10 - داوری زشت و غلط مشرکان جاهلی در مقایسه خدا با بتها و ترجیج بتها بر او

فما کان لشرکائهم . .. ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 138 - 2

2 - اعتقاد بی اساس مشرکان به ممنوعیت خوردن از چهارپایان و کشتی (محصول زراعی) که برای خدا و بتها قرار می دادند.

و جعلو الله . .. و قالوا هذه أنعم و حرث حجر لایطعمها إلا من نشاء بزعمهم

<هذه> اشاره به سهامی است که مشرکان برای خدا و بتها قرار می دادند و در آیه 136 بیان گردیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 60 - 3

3 - ایمان به یگانگی خداوند و لزوم پرستش او و باور به معاد ، پندارهایی باطل و واهی در دیدگاه اشراف قوم نوح

قال الملأ من قومه إنا لنریک فی ضلل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 5

ص: 339

5 - ادعای پیامبری ، نشانه گمراهی نوح در پندار ناصواب قوم وی

یقوم لیس بی ضلله . .. أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

جمله <أو عجبتم . .. > عطف بر <لیس بی ضلله> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 64 - 1

1 - اکثریت عمده قوم نوح ( ع ) وی را تکذیب کردند و یگانگی خداوند ، معاد و رسالت را باورهایی دروغین پنداشتند .

فکذبوه

از اینکه خداوند تکذیب نوح(ع) را به همگان نسبت داده (فکذبوه)، در حالی که عده ای از آنان، یعنی همراهانش در کشتی، رسالت وی را تصدیق کردند، معلوم می شود نسبت مؤمنان به کافران بسیار اندک بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 97 - 2

2 - تکذیب کنندگان انبیا به پندار باطل خویشتن را از عذاب های الهی مصون می شمرند .

أفأمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 98 - 2

2 - کافران به پنداری نابجا ، خود را از گرفتار شدن به عذاب الهی مصون می شمارند .

أو أمن أهل القری أن یأتیهم بأسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 1،2،3،4

1 - یهودیان ، < عزیر > را فرزند خدا خواندند .

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه

2 - نصارا ، < مسیح > ( ع ) را فرزند خدا خواندند .

و قالت النصری المسیح ابن اللّه

3 - فرزند خدا خواندن < عزیر > و < مسیح > ، سخنان نسنجیده و باطلی بود که یهود و نصارا به زبان آوردند .

و قالت . .. ذلک قولهم بأفوههم

4 - پندار فرزند خدا بودن < عزیر > و < مسیح > ، پنداری است سابقه دار در تاریخ یهود و نصارا .

یضهئون قول الذین کفروا من قبل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 4

4 - مسیح ( ع ) ، برخوردار از ربوبیت و پروردگاری ، در بینش نادرست نصارا

اتخذوا . .. أرباباً من دون اللّه و المسیح ابن مریم

ص: 340

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 30 - 10

10 - شرک ( اعتقاد به وجود مولویت و ربوبیت برای غیر خدا ) پنداری باطل و افترا بر خداوند است .

و ردوا إلی اللّه مولیهم الحق و ضل عنهم ما کانوا یفترون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 68 - 9

9 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، پنداری باطل و فاقد هر گونه دلیل و برهان است .

قالوا اتخذ اللّه ولداً . .. إن عندکم من سلطن بهذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 10

10- اعتقاد به وجود خدایان مقهور و باور به شایستگی آنها برای پرستش ، اعتقادی سخیف و نادرست است .

ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد القهار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 6،15،16

6- شرک ، پنداری فاقد دلیل عقلی و نقلی ، و پرستش معبودهایی جز خدا ، عاری از هر نوع برهان و حجت

ما أنزل الله بها من سلط-ن

<سلطان> می تواند به معنای حجت، اعم از عقلی و نقلی باشد و می تواند به معنای سیطره - که برخاسته از اقتدار است - باشد. برداشت فوق، ناظر به معنای اول است. گفتنی است که بر این مبنا، ضمیر در <بها> به عبادت - که از <تعبدون> استفاده می شود - باز می گردد.

15- مشرکان به پندار فرمان خدا بر پرستش معبود های خویش ، آنها را عبادت می کنند . *

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه

16- توحید و یکتاپرستی ، آیینی بدون کمترین انحراف و کجی ، و شرک پنداری منحرف و نادرست است .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه ذلک الدین القیم

<قیّم> به معنای مستقیم و بدون انحراف و کجی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 42 - 2

2- غافل پنداشتن خداوند از عملکرد ستمگران ، پنداری باطل است .

و لاتحسبنّ الله غ-فلاً عمّا یعمل الظ-لمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 20 - 6

6- موجودات دست ساز و فاقد هرگونه قدرت آفرینشگری ، لیاقت الوهیت ندارند و هرگونه عقیده ای به خدایی آنان ، باطل است .

ص: 341

و الذین یدعون من دون الله لایخلقون شیئًا و هم یخلقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 5

5- پرستش غیر خدا ، ایمان به باطل و کفران نعمت های الهی است .

أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون . و یعبدون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 13

13- عقیده به مطالبی که مستلزم ترجیح خلق بر خدا شود ، بسی زشت و نارواست .

أفأصف-کم . .. إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

مشرکان، با انتساب ملائکه به عنوان دختران خدا و پسردار بودن خود، قصد داشتند که خود را بر خداوند ترجیح دهند. خداوند، چنین اندیشه ای را نفی کرده و خلاف معرفی می کند. چنین برخوردی حاکی است: هر چیزی که بر خداوند ترجیح داده شود، زشت و ناپسند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 4 - 2

2- اعتقاد به فرزندگزینی خدا ، پنداری بس ناروا و موجب عذابی شدید است .

لینذر بأسًا شدیدًا . .. و ینذر الذین قالوا اتخذ اللّه ولدًا

آیه قبل، یکی از رسالت های قرآن را، بیم به عذاب شدید الهی بیان کرد و این آیه، به یکی از موارد استحقاق آن عذاب اشاره کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 5 - 1

1 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، عقیده ای جاهلانه و فاقد کمترین دلیل علمی

ما لهم به من علم

<من> در <من علم> زاید و برای تأکید عموم است; و ضمیر در <به> قول (پندار) که از <قالوا. ..> استفاده می شود، برمی گردد; یعنی، هیچ گونه آگاهی و دانشی، پشتوانه پندارِ موهومِ کسانی که برای خداوند، فرزند می پندارند، نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 15

15- اعتقاد به ربوبیّت و الوهیت برای غیرخدا ، پنداری بسیار دور از حقّ و واقعیت

لن ندعوا من دونه إل-هًا لقد قلنا إذًا شططًا

<شطط> به معنای دوری از حق و افراط و زیاده روی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 15 - 13

ص: 342

13- خداوند را دارای شریک دانستن ، پنداری دروغ و افترا بر او است .

فمن أظلم ممّن افتری علی اللّه کذبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 10

10- شرک ، مبتنی بر پندار و فاقد بنیان و اساس حقیقی است .

شرکاءی الذین زعمتم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 56 - 0

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 38 - 6

6- گمان فرزندی عیسی ( ع ) برای خداوند ، پنداری ظالمانه و ضلالتی آشکار است .

ما کان للّه أن یتّخذ من ولد . .. ل-کن الظ-لمون الیوم فی ضل-ل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 17

17- شرک و بت پرستی ، مسلکی ناهنجار و نامتعادل است .

لِمَ تعبد ما لایسمع . .. فاتّبعنی أهدک صرطًا سویًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 18 - 2،5

2- پیروزی عقیده و جهان بینی حق بر عقیده و جهان بینی باطل ، سنت الهی است .

و ما خلقنا السماء . .. ل-عبین ... بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

خداوند در آیه قبل، از هدفمند بودن آفرینش جهان و نیز بطلان عقیده به بیهوده بودن خلقت طبیعت سخن به میان آورده است. این سخن قرینه بر این است که مقصود از حق و باطل در آیه شریفه، عقیده و جهان نگری حق و باطل است. گفتنی است که ذیل همین آیه (و لکم الویل ممّا تصفون) که در باره نسبت ناروا به خداوند و توصیف او به امور نادرست است، مؤید برداشت یاد شده است.

5- نابودی باطل و اندیشه های نادرست ، در گرو حضور اهل حق در میدان مبارزه با باطل است .

بل نقذف بالحقّ علی الب-طل فیدمغه

<باء> در <بالحقّ> برای استعانت است. براین اساس معنای آیه چنین می شود: <ما به کمک حق بر باطل می کوبیم و نابودش می سازیم>. این معنا می رساند که حق باید در صحنه کارزار با باطل، حضور داشته باشد تا به وسیله آن بتوان باطل و اندیشه های نادرست را نابود کرد. گفتنی است خداوند نابود ساختن باطل را به خود نسبت نداده; بلکه حق را نابود کننده باطل دانسته است (فیدمغه)، این نکته مؤید همین برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 343

11 - انبیاء - 21 - 24 - 7

7- شرک ، اندیشه و باوری بی دلیل ، پوچ و غیر قابل اثبات است .

قل هاتوا بره-نکم

امرِ <هاتوا> تعجیزی است که نشان می دهد مشرکان، از آوردن دلیل و برهان ناتوان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 43 - 6

6- عقیده کافران ، در اعتبار و آبرومندی خدایان دروغینشان در نزد خداوند ، پوچ و بی اساس است .

لایستطیعون نصر أنفسهم و لا هم منّا یصحبون

با توجه به این که مخاطبان آیه شریفه مشرکان هستند و آنان معبودها و خدایان خود را شفیع برای خود می پنداشتند; به دست می آید که مقصود این آیه، بیان بطلان چنین پنداری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 44 - 3

3- دخالت معبود ها و خدایان ، در مقدار عمر و بهرهوری مادی انسان ، پندار باطل مشرکان

أم لهم ءالهه تمنعهم . .. بل متّعنا ه-ؤلاء و ءاباءهم حتّی طال علیهم العمر

برداشت یاد شده بر این اساس است که <بل . ..>، اضراب از <أم لهم آلهه...> باشد. از این استفاده می شود که مشرکان به چنین قدرتی برای خدایان خویش اعتقاد داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 3 - 4

4- شرک ، اندیشه ای جاهلانه ، بی اساس و غیر قابل دفاع است .

و من الناس من یج-دل فی اللّه بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 3

3 - وجود خدایان برای تدبیر امور عالم ، پنداری باطل است .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط-نًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 80 - 13

13 - شرک و کفر ، بینشی غیر علمی و مخالف با مبانی عقلی

و هو الذی یحی . .. أفلاتعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 90 - 5

5 - شرک ، اندیشه ای نادرست ، دروغ و نا منطبق با واقعیت های جهان هستی

ص: 344

بل أتین-هم بالحقّ و إنّهم لک-ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 52 - 11

11 - عقیده به شرک ، عقیده ای باطل است .

مثل الذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء . .. إنّ اللّه یعلم ما یدعون من دونه ... و

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 156 - 4

4 - باور های دینیِ غیر متکی بر دلیل و حجت روشن ، مردود و محکوم است .

أم لکم سلط-ن مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 23

23 - تقرب آفرین بودن عبادت معبود ها ( بت و . . . ) عقیده ای است دروغین .

و الذین اتّخذوا من دونه أولیاء ما نعبدهم إلاّ لیقرّبونا إلی اللّه زلفی . .. إنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 23 - 1

1 - بی اعتقادی به علم مطلق و فراگیر پروردگار ، پنداری نادرست و هلاکت بار

و ذلکم ظنّکم الذی ظننتم بربّکم أردی-کم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 24 - 4

4 - تکیه بر پندار و گمان های ناروا درباره خداوند ، درپی دارنده فرجامی شوم در آخرت

ذلکم ظنّکم . .. فالنار مثوًی لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 47 - 15

15 - شرک ، باوری پوچ و فاقد هر گونه سند و دلیل

ءاذنّ-ک ما منّا من شهید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 59 - 2

2 - اعتقاد به الوهیت عیسی ( ع ) ، باوری موهون و خرافی و ناسازگار با شخصیت واقعی آن حضرت

إن هو إلاّ عبد

ص: 345

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 4

4 - اعتقاد به وجود فرزند برای خدا ، اعتقادی باطل و بی دلیل

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

از آیه شریفه چنین استفاده می شود که اگر خدای رحمان فرزندی می داشت، پیامبراکرم(ص) نخستین کسی بود که به او احترام می گذاشت; ولی چون پیامبر(ص) تنها از خدای یگانه بدون فرزند سخن می گوید، نتیجه می گیریم که خداوند فرزندی ندارد و این استدلالی علیه اعتقاد باطل مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 35 - 4

4 - اعتقاد به فلاح و سعادت خویش به اتکال انجام بخش اندک از اعمال نیک ، باوری واهی *

و أعطی قلیلاً و أکدی . أعنده علم الغیب فهو یری

از ارتباط <أعنده. ..> با آیات پیشین می توان چنین بیان نمود که: دنیامداران با اعطای مالی اندک، خویش را فلاح یافته می انگاشتند و خداوند با نفی علم غیب از آنان، این اندیشه را تخطئه می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 2 - 10

10 - شرک ، عقیده ای نادرست و ضد رشد

یهدی إلی الرشد . .. و لن نشرک بربّنا أحدًا

تصریح جنیان به این مطلب که ما به خدا شرک نمیورزیم - پس از پی بردن به راهنما بودن قرآن به سوی رشد و درستی - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 1

1 - پندار نهان ماندن کردار ها از خداوند و ناظر نبودن او بر انسان ، پنداری باطل و شگفت آور است .

أیحسب أن لم یره أحد

610- عقیده باطل بت پرستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 5

5 - مشرکان و بت پرستان ، معتقد به توانایی بت ها و معبود های خویش برای یاری رسانی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون

ص: 346

611- عقیده باطل بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 89 - 3

3 - توبیخ و سرزنش بنی اسرائیل از سوی خداوند ، به جهت عقیده کور و نسنجیده آنان به معبود بودن گوساله سامری

أفلایرون ألاّیرجع إلیهم قولاً

استفهام در <أفلایرون> برای انکار توبیخی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 64 - 4

4 - وجود باور های افراطی و غلوآمیز درباره عیسی ( ع ) ، در عصر خود آن حضرت *

إنّ اللّه هو ربّی و ربّکم

تأکید بر تعبیر <ربّی>، می تواند در راستای تخطئه گرایش ها و باورهای غلوآمیز مردم آن زمان باشد.

612- عقیده باطل در دوران اصحاب کهف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 20 - 6

6- جامعه اصحاب کهف ، در دفاع از عقاید باطل خویش ، تعصّب و شدّت عمل داشتند .

إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدوکم فی ملّتهم

613- عقیده باطل در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 23 - 4

4 - قیامت، روز رسوایی مشرکان و آشکار شدن بطلان عقاید شرک آلود آنان

ثم لم تکن فتنتهم . .. و اللّه ربنا ما کنا مشرکین

614- عقیده باطل درباره خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 1،5،6،8،10

1 - برخی مشرکان خداوند را دارای شریکانی از جنیان می دانستند.

و جعلوا لله شرکاء الجن

5 - برخی مشرکان خداوند را دارای پسران و دخترانی می پنداشتند.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

ص: 347

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

8 - ضرورت پرهیز از پندارهای جاهلانه و به دور از علم درباره خداوند

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم سبحنه

10 - خداوند منزه و برتر از پندارهایی است که جاهلانه درباره او ابراز می گردد.

بغیر علم سبحنه و تعلی عما یصفون

615- عقیده باطل ظالمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 10

10 - ستمگران با دیدن عذاب الهی در قیامت ، از انتخاب عقیده کفرآلود ، پشیمان شده و آن را مخفی خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

616- عقیده باطل فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 51 - 12

12 - فرعون ، معتقد به حق بی بدیل و بی شریک خود نسبت به حکومت بر مصر

ألیس لی ملک مصر

617- عقیده باطل قوم ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 8

8- قوم ثمود ، مردمی مشرک و معتقد به معبودهایی متعدد

ی-قوم اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 9

9 - پندار باطل قوم عاد و ثمود ، مبنی بر لزوم فرشته بودن رسولان الهی

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

ص: 348

618- عقیده باطل قوم سبأ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 24 - 5

5 - مردم سبا ، دلبسته و مفتخر به آداب و عقاید نادرست خود و گرفتار در دسیسه های شیطان

و زیّن لهم الشیط-ن أعم-لهم

619- عقیده باطل قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 9

9 - پندار باطل قوم عاد و ثمود ، مبنی بر لزوم فرشته بودن رسولان الهی

قالوا لو شاء ربّنا لأنزل مل-ئکه

620- عقیده باطل کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 72 - 10

10- کافران به خاطر باطل گرایی ، علی رغم مشاهده آثار و نعمت های الهی در تمام ابعاد زندگی خود ، مورد سرزنش خدایند .

و الله جعل لکم . .. أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 41 - 1

1 - کافران ، محروم از پشتوانه غیبی و گرفتار وهم در اندیشه های باطل خویش

أم یقولون شاعر نتربص به ریب المنون . .. أم عندهم الغیب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 21 - 1

1 - پندار دروغ بودن قرآن ، پنداری موهوم و از اندیشه های باطل کافران است .

فی تکذیب . .. بل هو قرءان مجید

حرف <بل>، اضراب از قبل است و اندیشه تکذیب گرانه کافران را تخطئه می کند.

621- عقیده باطل کافران صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 349

15 - ص - 38 - 5 - 4

4 - اعتقاد کافران عصر بعثت به معبود های بی شمار

أجعل الألهه إل-هًا وحدًا

622- عقیده باطل مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به بتها و معبودهای پنداری، عامل زیبا جلوه نمودن فرزندکشی در نظر ایشان

و کذلک زین . .. قتل أولدهم شرکاؤهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 19

19- مشرکان علی رغم سراغ نداشتن مخلوقی برای خدایان خویش ، به ولایت و تدبیر آنان معتقد بودند .

أفاتخذتم من دونه أولیاء . .. أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتش-به الخلق علیهم

جمله <خلقوا کخلقه> صفت برای <شرکاء> است. <خلق> در هر دو مورد (<کخلقه> و <الخلق>) مصدر و به معنای اسم مفعول (مخلوقات) است. <تشابُه> (مصدر تشابَه) به قرینه کلمه <علی> به معنای مشتبه شدن به خاطر مشابهت است. <أم> در جمله فوق أم منقطعه و حاوی استفهام انکاری است و می رساند که خود مشرکان نیز برای شرکا و معبودهای پنداری، آفرینشی را باور نداشتند تا با آفریده های خدا مشتبه شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 5

5- برانگیختن انبیا در میان همه امت ها برای دعوت به توحید عبادی ، دلیل بطلان عقیده مشرکان به جبری بودن شرکشان

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. و لقد بعثنا فی کلّ أ

آوردن عبارت <قد بعثنا. ..> پس از بیان کلام مشرکان درباره جبری بودن شرکشان، به منزله جواب برای آن است; با این بیان که اگر شرکْ خواست خداوند بود، نباید انبیا را مبعوث می کرد و حال آنکه آنان رابرای هدایت برانگیخته است و این حکایت از بطلان عقیده آنان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 43 - 8

8- مبعوث شدن انبیا از سوی خداوند ، دلیل بطلان عقیده مشرکان ، در جبری انگاشتن اعتقاداتشان

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. و ما أرسلنا من قبلک

احتمال دارد که آیه در صدد جواب گویی به مشرکان باشد که می پنداشتند مشیت خداوند آنان را به شرک عبادی وا داشته است (لو شاء الله ما عبدنامن دونه) که خداوند به آنان پاسخ می دهد: سنت خداوند در هدایت مردم برانگیختن انسانهایی جهت هدایتگری است و جبری در کار نیست.

ص: 350

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 1،2،4،6،10

1- مشرکان بر این باور بودند که خداوند برای خود ، دخترانی از ملائکه برگزیده است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

4- خداوند ، برخلاف پندار واهی مشرکان ، هیچ گاه برای آنان ، پسر برنگزیده و برای خود دختر به فرزندی نگرفته است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، انکاری و در مقام توبیخ و سرزنش مشرکان است و این، حکایت از نکته یاد شده می کند.

6- مشرکان ، به خاطر عقاید واهی درباره خدا و ملائکه ، مورد سرزنش و ملامت قرار گرفتند .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

استفهام در آیه، توبیخی است و دلالت بر سرزنش و ملامت مخاطبان (مشرکان) می کند.

10- عقیده مشرکان به دختر داشتن خداوند در مقابل پسر داشتن خودشان ، سخنی غیر قابل توجیه و بس بزرگ ، ناروا و غیر منطقی است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 43 - 2

2- ساحت قدس خداوند ، بسی والاتر و عظیم تر از پندار های واهی مشرکان درباره اوست .

سبح-نه و تع-لی عمّا یقولون علوًّا کبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 16

16- مشرکان ، به خاطر عقاید و سخنان ناروا ، مورد تهدید خدا قرار گرفتند .

إنکم لتقولون قولاً عظیمًا . .. تع-لی عمّا یقولون ... إنه کان حلیمًا غفورًا

ذکر جمله <إنه کان حلیماً غفوراً> بیانگر این است که سخنان ناروای مشرکان، شایسته مجازات است اگرچه به جهت حلم و غفران خداوند، فعلاً کیفر نشوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 2

2- مشرکان ، در قیامت ، به پندار توان مندی معبودان شان بر یاری آنان ، عجولانه ، از آنان استمداد خواهند کرد .

و یوم یقول نادوا . .. فدعوهم

<فای تعقیب> در <فدعوهم> بر بی درنگ بودن کار آنان دلالت می کند. کاربرد فعل ماضی، برای کاری که در قیامت انجام می گیرد (دعوهم) نشانه آن است که - به مجرد فرصت یافتن مشرکان - باید استمداد را انجام یافته تلقی کرد.

ص: 351

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 33 - 1

1 - موسی ( ع ) تسبیح فراوان و تبرئه مکرر خداوند را از پندار های باطل مشرکان ، در گرو همراهی هارون با او می دانست .

کی نسبّحک کثیرًا

مراد از تسبیح - به قرینه مأموریت موسی(ع) برای هدایت فرعون - تنزیه خداوند از داشتن شریک و هرگونه محدودیتی در الوهیت و ربوبیت است. فاعل <نسبّحک> موسی و هارون(ع) می باشد و <کی نسبّحک> تعلیل برای جمله های اخیر است که درخواست همراهی هارون رامطرح کرده بود; یعنی با پشتیبانی هارون، دعوت به توحید - که متضمن تنزیه خداوند از داشتن شریک است - افزایش خواهد یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 1

1- اعتقاد مشرکان به خدایانی برگرفته شده از مواد و عناصر زمینی

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض

<أم> در <أم اتّخذوا> منقطعه و متضمن معنای <بل> است، که برای اضراب است می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 2

2- ملائکه ، فرزندان خداوند در پندار مشرکان

و قالوا اتّخذ الرحم-ن ولدًا

متعلق <اتخذوا> حذف شده و تقدیر آن به قرینه <بل عباد مکرمون> چنین است: <و قالوا اتخذالرحمان من الملائکه ولداً; گفتند خداوند از میان فرشتگان فرزندی برگزید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 64 - 2

2 - انباز داشتن خدا ، پنداری باطل و ساخته ذهن شرک پیشگان

و قیل ادعوا شرکاءکم

اضافه <شرکاء> به ضمیر <کم> بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 74 - 5

5 - مشرکان و بت پرستان ، معتقد به توانایی بت ها و معبود های خویش برای یاری رسانی

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهه لعلّهم ینصرون

ص: 352

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 3

3 - اعتقاد مشرکان به وجود ترکیب و تجزیه در ذات الهی

و جعلوا له من عباده جزءًا

به کار رفتن واژه <جزء> به جای <ولد>، اشاره به باور جاهلانه مشرکان در جسمانی بودن و ترکیب خدا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 2

2 - اعتقاد به دختر داشتن خدا ، در عین برتر دانستن پسر ، تناقضی آشکار در باور های جاهلی

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات و أصفیکم بالبنین

آیه شریفه، در مقام نکوهش از مشرکان، به این نکته اشاره می کند که به پندار شما دختر از مقام پایین تر و پست تری برخوردار است; پس چگونه خود را بر خدا ترجیح داده و سهم او را دختر و سهم خود را پسر می دانید؟!

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 39 - 1،2،4

1 - شرک پیشگان ، مورد توبیخ الهی ، به خاطر اعتقاد به وجود دخترانی برای خداوند

أم له البن-ت و لکم البنون

2 - فرشتگان ، دختران خدا در نظر مشرکان ، به رغم بیزاری خودشان از داشتن دختر و افتخارشان به پسران

أم له البن-ت و لکم البنون

مشرکان، از داشتن دختر عار داشتند. خداوند براساس همین پندار غلط، با ایشان محاجه کرده است; که اگر به راستی دختران ننگ اند، چرا دختران را به خداوند نسبت داده و تنها خود را مالک پسران می دانید؟!

4 - مشرکان ، گرفتار عقایدی خرافی و فاقد هرگونه برهان و دلیل

فلیأت مستمعهم بسلط-ن مبین . أم له البن-ت و لکم البنون

از ارتباط این آیه با آیه قبل، مطلب بالا استفاده می شود. بدین معنا که این آیه، ارائه دهنده نمودی از بی برهانی کافران در اعتقادات خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 1،3

1 - اعتقاد مشرکان مبنی بر دختر داشتن خداوند ، باوری ناروا و ناسازگار با مبانی ارزشی خود آنان

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

با آن که مشرکان پسر را بر دختر ترجیح می دادند، خداوند تقسیم آنان را در نسبت دادن دختر، به او و برگزیدن پسر برای خویشتن، تقسیمی غیر عادلانه دانسته و آن را نامتناسب با مبانی ارزشی خود آنان معرفی کرده است.

3 - استفاده از جدل و به کارگیری مبانی باطل گرایان علیه خود آنان ، از روش های قرآن در احتجاج با اهل شرک

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

با توجه به این که خداوند مبنای ارزشی مشرکان را در تبعیض بین پسران و دختران علیه خود آنان به کار گرفته است، مطلب بالا استفاده می شود.

ص: 353

623- عقیده باطل مشرکان جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 5

5 - مشرکان جاهلی ، با وجود اعتقاد به مخلوق بودن فرشتگان ، آنان را دختر خدا می پنداشتند .

أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

لحن آیه شریفه نشان می دهد که مشرکان مکه، مخلوق بودن فرشتگان را پذیرفته بودند و خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد که چگونه در میان مخلوقات، آنچه راکه خود نمی پسندند، به او نسبت می دهند.

624- عقیده باطل مشرکان صدراسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 21 - 2

2- مشرکان در عصر بعثت ، چندگانه پرست و معتقد به خدایان و معبود ها متعدد بودند .

أم اتّخذوا ءالهه من الأرض

<آلهه> جمع <إل-ه> به معنای خدایان و معبودها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 1

1- مشرکان در عصر بعثت ، معتقد به خدایان و معبود های متعدد بودند .

أم اتّخذوا من دونه ءالهه

<ءالهه> جمع <إل-ه> به معنای خدایان و معبودها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 26 - 1

1- فرزند اختیار کردن خداوند ، عقیده و پندار مشرکان صدراسلام

و قالوا اتّخذوا الرحم-ن ولدًا

<إتخاذ> (مصدر <اتّخذ> و از باب افتعال) به معنای برگرفتن و انتخاب کردن، همراه با قبول و خشنودی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 15 - 1

1 - اعتقاد جاهلانه مشرکان عصر بعثت ، به وجود فرزند برای خدا

و جعلوا له من عباده جزءًا

ضمیر فاعلی <جعلوا> - به قرینه آیات پیشین - مربوط به مشرکان معاصر پیامبراکرم(ص) است و <جزءا> - با توجه به آیه بعد - کنایه از فرزند می باشد.

ص: 354

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 16 - 1

1 - مشرکان عصر جاهلی ، فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند .

و جعلوا له من عباده جزءًا . .. أم اتّخذ ممّا یخلق بنات

مراد از <ما یخلق> - به قرینه فرازهای بعد - فرشتگان هستند.

625- عقیده باطل مشرکان مقارن بعثت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 81 - 2

2 - مشرکان عصر بعثت ، معتقد به وجود فرزند ، برای خدای رحمان

قل إن کان للرحم-ن ولد فأنا أوّل الع-بدین

626- عقیده باطل مصریان باستان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 34 - 9

9 - پندار باطل مردم مصر به پایان یافتن نبوت و نیامدن هیچ پیامبری از جانب خدا ، برای انسان های بعد از یوسف ( ع )

حتّی إذا هلک قلتم لن یبعث اللّه من بعده رسولاً

627- عقیده باطل مکذبان انفاق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 7 - 8

8 - کسانی که انفاق را اتلاف مال می پندارند ، گرفتار پنداری موهوم و مذموم اند .

یقول أهلکت مالاً لبدًا . أیحسب أن لم یره أحد

628- عقیده باطل مکذبان معاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 17 - 3

3 - منکران معاد ، فرو رفته در کفر و در اوج پافشاری بر پندار باطل خویش

ما أکفره

ص: 355

از آیات بعد - که توجّه به مبدأ خلقت انسان را مقدمه توجّه به معاد در <ثمّ إذا شاء أنشره> قرار داده است - استفاده می شود که آیه شریفه بر منکران معاد نیز قابل تطبیق است. مفاد جمله <ماأکفره>، تعجّب از رسوخ کفر در کافران است تا آن حد که به هیچ نحو زایل نمی شود. این تعبیر ممکن است، صیغه تعجب و یا استفهام باشد.

629- عقیده باطل یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 76 - 15

15 - آگاه نبودن خدا به اسرار نهانی انسان ها ، از باور ها و پندار های باطل یهود

أتحدثونهم بما فتح اللّه علیکم لیحاجوکم به عند ربکم

از جمله <أتحدثونهم . .. لیحاجوکم> چنین بر می آید که یهود آن گاه راه احتجاج علیه خویش را گشوده می دیدند که حقایق و دانسته های خویش را آشکار کنند; ولی اگر حقایق را آشکار نکنند علیه آنان احتجاج نمی شود و مؤاخذه نمی گردند. این پندار بیانگر برداشت فوق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 7

7 - توجه به باور ناردست یهود درباره ( عذاب نشدن یهود جز روزی چند ) ، موجب قطع امید از ایمان آوردن اینان

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 59 - 6

6 - پندار غلبه بر خدا با کفرورزی و تمرّد از دستورات او و شکستن پیمان های پیامبر ( ص ) ، پندار یهودیان کفرپیشه و اندیشه ای ناصواب

و لایحسبن الذین کفروا سبقوا

چنانچه در آیه 56 گذشت، مشهور مفسران برآنند که مراد از نقض کنندگان پیمان در این بخش از آیات، یهودیان هستند. بنابراین یهودیان مصداق مورد نظر از <الذین کفروا> هستند.

630- عوامل نشر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 18

18 - گروهی از یهودیان و مسیحیان عصر پیامبر ( ص ) ، هواپرستان گمراه و ناشر عقاید افراطی و غلوآمیز در میان همکیشان خود

و لاتتبعوا اهواء قوم . .. و اضلوا کثیراً و ضلوا عن سواء السبیل

کلمه <ضلوا> در دو بخش از آیه می تواند اشاره به دو طایفه از گمراهان داشته باشد، طائفه ای پیش از بعثت که جمله <قد ضلوا من قبل> بیانگر آن است و طائفه ای معاصر پیامبر(ص) که جمله <ضلوا عن سواء السبیل> حاکی از آنان می باشد.

ص: 356

گفتنی است که آوردن قید <من قبل> در یک بخش و نیامدن آن در بخش بعد، گویای این تفسیر است.

631- کافران و عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 21 - 5

5- کافران ، به پوچی و بی اساس بودن بافته های دروغین و عقاید واهی خویش ، پی خواهند برد .

و ضلّ عنهم ما کانوا یفترون

632- کتمان عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 11

11 - مشرکان ، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود ، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد .

و لو تری إذ الظ-لمون موقوفون عند ربّهم . .. و أسرّوا الندامه لمّا رأوا العذاب

633- کیفر عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 21

21 - معتقدان به الوهیت مسیح ( ع ) محروم از بهشت و گرفتار به آتش دوزخ

قالوا إنّ اللّه هو المسیح . .. فقد حرم اللّه علیه الجنه مأویه النار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 118 - 1

1 - معتقدان و مدعیان الوهیت عیسی ( ع ) و مادرش مریم ، مستحق عذاب الهی

ان تعذبهم فانهم عبادک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 30 - 12

12 - یهود و نصارا ، به دلیل اعتقاد شرک آمیزشان ( فرزند خدا خواندن عزیر و مسیح ) مستحق کیفر مرگ

و قالت الیهود عزیر ابن اللّه . .. قتلهم اللّه أنی یؤفکون

ص: 357

634- مبارزه با عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 80 - 8

8 - زدودن پندار های باطل درباره قیامت ، شرطی اساسی برای ایجاد زمینه های ایمان در مردم

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و قالوا لن تمسنا النار إلا أیاماً معدوده

منشأ عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 9

9 - شیطان ، رواج دهنده اندیشه ها و گرایش های خرافی در جامعه

و لامرنهم فلیبتکن ءاذن الأنعم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 13،15

13 - پیروی از افکار و عقاید بدون دلیل و مبتنی بر تمایلات نفسانی ، امری نکوهیده و مورد نهی خداوند

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

15 - پی ریزی عقاید دینی بر پایه هواپرستی و تمایلات نفسانی ، موجب گمراهی و گمراه سازی دیگران

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 100 - 6

6 - شریک پنداشتن برای خداوند و انتساب فرزند به او، پنداری باطل و از سر نادانی است.

و خرقوا له بنین و بنت بغیر علم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 4

4- شرکورزی و اعتقاد به معبودهایی غیر از خدای یکتا ، زاییده پندار و توهم آدمیان است .

إلاّ أسماءً سمیتموها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 35 - 2

2- توهم فرزند بودن عیسی ( ع ) برای خداوند ، برخاسته از تحلیل نادرست ماجرای تولد و سخن گفتن معجزنمای او بود .

ذلک عیسی ابن مریم . .. ما کان للّه أن یتّخذ من ولد

نفی فرزند از خداوند پس از بیان قصه تولد عیسی(ع) می تواند بیانگر این نکته باشد که گروهی این نوع امور معجزه آسا را دلیل فرزند خدابودن او قرار داده اند.

ص: 358

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 39 - 5

5- جهان بینی غلط و نگرش جاهلانه به هستی ، ریشه عملکرد نادرست و مجرمانه انسان در صحنه حیات

إنّهم کانوا مجرمین . .. و ل-کنّ أکثرهم لایعلمون

از ارتباط این آیه با عبارت <إنّهم کانوا مجرمین>، استفاده می شود که ناآگاهی نسبت به حقانیت آفرینش، عامل گرایش امت های نابود شده به جرم پیشگی بوده است.

635- موانع عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 19

19 - توجه به محدودیت دانش پیامبران ( ع ) بازدارنده آدمی از باور به الوهیت آنان

و لا اعلم ما فی نفسک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 132 - 17

17 - توجه به نیاز همه بندگان به خداوند در تأمین معاش ، از میان برنده پندار بهره بردن خداوند از عبادت بندگان است .

لانس-َلک رزقًا نحن نرزقک

در برداشت یاد شده جمله <نحن نرزقک> به منزله تعلیل برای جمله قبل است; یعنی، چون رزق تو به دست ما تأمین می شود، پس روشن است که ما در فرمان نماز، درپی کسب روزی از جانب تو نیستیم.

636- ناپایداری عقیده باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 26 - 2

2- اعتقادات ناحق و باطل ، بی ریشه و ناپایدار است .

و مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه اجتثّت من فوق الأرض ما لها من قرار

<کلمه خبیثه> در مقابل <کلمه طیبه> است و مراد از آن طبق گفته مفسران و قرینه هایی که در مشبه به آمده است، شرک و عقیده باطل می باشد.

عقاید باطل

637- {عقاید باطل}

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 61 - 3

ص: 359

3 - رد پندار باطل نصارا در مورد حضرت عیسی ( ع ) ، با اقامه برهان از سوی پیامبر ( ص )

انّ مَثَل عیسی . .. فمن حاجّک فیه من بعد ما جاءک من العلم

ص: 360

2- عقیم

فرزندداری عقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 11 - 16

16- خداوند ، پاک و منزه از ناتوانی در برابر اعطای فرزند به پدری کهن سال و مادری عقیم

أن سبّحوا

مراد از باد عقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 41 - 5

5 - < عن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه قال : < الریح العقیم > النکیاء ;

از امام علی(ع) روایت شده که <الریح العقیم>، بادی است که از مسیر خود خارج شده باشد>.

منشأ فرزندداری عقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 30 - 9

9 - امکان فرزنددار شدن زن کهنسال و نازا ، در پرتو لطف و عنایت الهی

و بشّروه بغل-م علیم . .. قالت عجوز عقیم . قالوا کذلک قال ربّک

عقیمی

درمان عقیمی همسر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 7

7- نازایی و عقیم بودن زن ، نقصی برای وی و نیازمند اصلاح است .

ص: 361

و أصلحنا له زوجه

کاربرد واژه <أصلحنا> اشاره به نقص نازایی دارد; زیرا صلاح در برابر فساد و نقص است.

درمان عقیمی همسر زکریا(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 4

4- دعای زکریا ( ع ) مبنی بر اصلاح نازایی همسرش ، مورد اجابت قرار گرفت و خداوند او را شایسته حمل قرار داد .

فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و أصلحنا له زوجه

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که جمله <أصلحنا له زوجه> عطف بر جمله <وهبنا له یحیی> باشد که در این صورت اصلاح همسر جز دعای زکریا(ع) محسوب می شود.

زمینه شفای عقیمی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 11

11- دعا و نیایش ، از موجبات و زمینه های فرزنددار شدن و اصلاح نازایی است .

ربّ لاتذرنی فردًا . .. فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و أصلحنا له زوجه

عقیمی زلیخا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 9

9- عزیز مصر و همسرش زلیخا ، از نعمت داشتن فرزند محروم بودند . *

أو نتخذه ولدًا

کسانی که فردی را به فرزندی برمی گزینند، معمولاً اشخاصی هستند که فرزند نداشته و از فرزنددار شدن ناامیدند. بنابراین <نتخذه ولداً> می تواند اشاره به برداشت فوق باشد. بیان گزینش یوسف(ع) به فرزندی با کلمه <عسی>، تأییدکننده این احتمال است.

عقیمی ساره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 29 - 3،4

3 - هیجان ، تعجب و ناباوری شدید همسر ابراهیم ، از باروری پس از پیری و عمری نازایی

ص: 362

فأقبلت امرأته فی صرّه فصکّت وجهها و قالت عجوز عقیم

4 - همسر ابراهیم ، فردی کهنسال و نازا به هنگام بشارت فرزنددار شدنش

فأقبلت امرأته . .. و قالت عجوز عقیم

عقیمی عزیز مصر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 21 - 9

9- عزیز مصر و همسرش زلیخا ، از نعمت داشتن فرزند محروم بودند . *

أو نتخذه ولدًا

کسانی که فردی را به فرزندی برمی گزینند، معمولاً اشخاصی هستند که فرزند نداشته و از فرزنددار شدن ناامیدند. بنابراین <نتخذه ولداً> می تواند اشاره به برداشت فوق باشد. بیان گزینش یوسف(ع) به فرزندی با کلمه <عسی>، تأییدکننده این احتمال است.

عقیمی همسر زکریا(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 5 - 5،6،7

5- همسر زکریا ، همسری عقیم و نازا بوده است .

و کانت امرأتی عاقرًا

<عاقراً> به مرد یا زنی گفته می شود که از او فرزندی به عمل نمی آید (مفردات راغب).

6- همسر زکریا ، علاوه بر عقیم بودن دیرین خود در شرایط پیری و یائسگی بود . *

و کانت امرأتی عاقرًا

فعل <کانت>، ممکن است این معنا را افاده کند که همسر زکریا برای آوردن فرزند دو مشکل داشته است; 1- سن زیاد; 2- عقیم بودن دیرین او از جوانی.

7- زکریا ( ع ) ، به رغم ناامیدی از داشتن فرزند از همسر نازایش ، سالیانی دراز به زندگی مشترک خود با وی ادامه داد .

و کانت امرأتی عاقرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 8 - 1،7،11

1- بشارت فرزند به زکریا ( ع ) در روزگار پیری و فرتوتی وی و نازایی همسر ، برای او نویدی شگفت آور بود .

أنّی یکون لی غل-م و کانت امرأتی عاقرًا و قد بلغت من الکبر عتیًّا

<أنّی>، یعنی چگونه و از چه راهی؟ (مصباح). <عتیّاً> جمع <عات> از ماده <عتوّ> (از حد گذشتن) است و مفاد جمله <قد بلغت...> این است که من از نظر پیری به افرادی رسیده ام که در کهن سالی از حدّ گذشته اند. برخی اهل لغت <عتیّاً> را مصدر و به معنای خشک و انعطاف ناپذیر شدن مفاصل و استخوان ها دانسته اند (الکشاف). مفاد جمله دراین صورت این است که من از اثر پیری به خشکیده شدن اعضای بدنم رسیده ام.

ص: 363

7- زکریا ( ع ) ، هنگام بشارت تولد یحیی ( ع ) ، همسری سال خورده داشت که از آغاز زندگی نازا بود .

و کانت امرأتی عاقرًا

فعل <کانت> در آیه، با بیان دیرینه بودن نازایی، اشاره به گذشت زمان بارداری نیز دارد.

11- زکریا ( ع ) ، محرومیت از فرزند را در دوران جوانی خود و همسرش ، تنها ناشی از نازایی همسر خویش می دانست .

و کانت امرأتی عاقرًا و قد بلغت من الکبر عتیًّا

اختصاص وصف <نازایی> به همسر زکریا، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 90 - 5

5- همسر زکریا ( ع ) پیش از دعای آن حضرت نازا بود .

ربّ لاتذرنی فردًا . .. فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و أصلحنا له زوجه

منشأ عقیمی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 50 - 4،5

4 - خداوند ، براساس علم و آگاهی خویش ، به گروهی پسر و به گروهی دیگر دختر و یا به جمعی پسر و دختر می دهد و برخی را عقیم و نازا می گرداند .

یهب لمن یشاء . .. أو یزوّجهم ... إنّه علیم قدیر

<تزویج> در <أو یزوّجهم> به معنای توأم با یکدیگر قرار دادن است; یعنی، خداوند به برخی تنها دختر می دهد و به بعضی تنها پسر عطا می کند و برخی را هم پسر و هم دختر می بخشد و برخی دیگر را نازا کرده; نه پسر می دهد و نه دختر.

5 - فرزند دادن و یا عقیم ساختن انسان ها ، هر دو نمودی از علم و قدرت خداوند است .

یهب لمن یشاء . .. إنّه علیم قدیر

منشأ عقیمی زن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 50 - 2

2 - عقیم بودن مرد یا زن ، تابع مشیت و قوانین خدا در آفرینش است .

و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم . .. و یجعل من یشاء عقیمًا

منشأ عقیمی مرد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 50 - 2

ص: 364

2 - عقیم بودن مرد یا زن ، تابع مشیت و قوانین خدا در آفرینش است .

و إن تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم . .. و یجعل من یشاء عقیمًا

ص: 365

3- علاقه

1- آثار علاقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 7

7 - وابستگی انسان به خویش ، شهر و دیار ( خانه و کاشانه ) مانعی جهت تسلیم در برابر خداوند

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

2- آثار علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 15

15 - محبت واقعی به ایمان ، مقتضی اطاعت از پیامبر ( ص )

لو یطیعکم . .. لعنتّم و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 5

5 - تمایل انسان ها به ایمان ، سودمند برای خود ایشان و نه خداوند

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن . .. فضلاً من اللّه و نعمه

واژه <فضلاً و نعمه> می رساند که خداوند، خود نیازی به ایمان خلق ندارد; بلکه از سر بذل و بخشش تمایل به ایمان را در مؤمنان پدید آورده تا رشد یابند.

3- آثار علاقه به برادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

ص: 366

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

4- آثار علاقه به بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 77 - 5

5 - اشتیاق به نعمت های موعود خداوند و ارزش های بهشت ، مستلزم پرهیز از هرگونه کفر و تکذیب

متّک-ین علی رفرف خضر . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

خداوند با برشمردن نعمت های بهشت، شوق دستیابی به آن را در خلق فزونی می بخشد و در پی آن هشدار می دهد که کفر و تکذیب، مانع ره یابی به آن نعمت ها است; زیرا تکذیب کنندگان، منفور خدا و شایسته توبیخ اند; نه احسان.

5- آثار علاقه به پدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

6- آثار علاقه به تزکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 3 - 2

2 - احتمال علاقه مندی افراد به تزکیه نفس ، کافی در لزوم احترام آنان و استقبال از حضورشان در مجالس وعظ و ارشاد

و مایدریک لعلّه یزّکّی

کلمه <لعلّ>، بر رجا و امیدواری دلالت دارد و جمله <لعلّه یزّکّی> امید به وجود تزکیه را در لزوم پذیرش مستمعان کافی می داند.

7- آثار علاقه به ثروت اندوزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 7 - 1

1 - دل خوشی به ثروت زیاد ، مایه روی آوردن انسان به طغیان و شکستن حریم دیگران

أن رءاه استغنی

ص: 367

<أن رءاه. ..> - به تقدیر لام تعلیل - مفعول له و بیانگر سبب طغیان است.

8- آثار علاقه به حکومت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 110 - 4

4 - شیفتگی فرعونیان به حکومت و سلطنت و وابستگی شدیدشان به موطن خویش ، از عوامل تکذیب موسی و جبهه گیری آنان در برابر وی

یرید أن یخرجکم من أرضکم

9- آثار علاقه به حیات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 5

5 - وابستگی به خانه و سرزمین ، از موانع هجرت در راه خدا

و من یخرج من بیته مهاجراً الی اللّه و رسوله

تکیه بر خروج از خانه (یخرج من بیته)، اشاره به این دارد که وابستگی آدمیان به خانه و کاشانه، عامل ترک هجرت است.

10- آثار علاقه به خانواده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 16

16 - دلبستگی به مال و خانواده ، بازدارنده انسان از راه خدا و تکالیف دین

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا . .. یقولون بألسنتهم

برداشت بالا بر این اساس است که اعراب در بیان <شغلتنا أموالنا و أهلونا> صادق به شمار آیند; ولی در گفتن <فاستغفرلنا> - که حاکی از ندامت درونی آنان است - کاذب باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 14 - 4

4 - جاودانه پنداشتن دنیا و بعید شمردن معاد ، ریشه دل خوشی های نابجا و دلبستگی به خانواده و خاندان است .

إنّه کان فی أهله مسرورًا . إنّه ظنّ أن لن یحور

حرف <إنّ> در <إنّه ظنّ>، برای بیان علت سُروری است که در <کان فی أهله مسروراً> بیان شده است.

ص: 368

11- آثار علاقه به خانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 13 - 13

13 - خانه و زندگی ، از جمله نگرانی انسان است و وابستگی به آنها ، باعث تزلزل در جهاد می شود .

یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره

12- آثار علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 22

22 - محبت خدا ، انگیزه ابرار در صرف اموال خویش برای دستگیری از مستمندان

و ءاتی المال علی حبه ذوی القربی

ضمیر در <علی حبه> می تواند به <اللّه> یا به <المال> و یا به <اتیان المال> بازگردد. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 6

6 - محبت عمیق به خدا و رسول ، برانگیزنده انسان به اطاعت از آنان

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 59 - 11

11 - راضی بودن به عطایای خداوند و امید داشتن به فضل او ، نشأت گرفته از میل و رغبت واقعی انسان به خدا

و لو أنهم رضوا ما ءاتیهم اللّه . .. إنا إلی اللّه رغبون

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <إنا إلی اللّه راغبون>، تعلیل برای جمله پیشین باشد.

13- آثار علاقه به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 16،24

16 - حرکت مؤمنان راستین در طریق ایمان و اطاعت از پیامبر ( ص ) ، براساس عشق و محبت به دین و نه تحمیل و تحکّم

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

از این که خداوند در باز داشتن مؤمنان از تحمیل آرای شخصی بر پیامبر(ص)، به <حبّب إلیکم الإیمان> تکیه کرده است; استفاده می شود که نیرو و جاذبه محبت، اصلی ترین و نیرومندترین محرک مؤمنان برای حرکت به سمت ایمان و اطاعت از رسول اللّه است.

24 - رشد واقعی انسان ، در پرتو محبت دین و بیزاری از کفر و گناه

ص: 369

حبّب إلیکم الإیم-ن . .. و کرّه إلیکم الکفر ... أول-ئک هم الرشدون

14- آثار علاقه به رستگاری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 11

11 - انسان ، در اشتیاق رستگاری و نیازمند راهنمایی ، برای تشخیص راه ها و مصادیق آن

ذلک هو الفوز المبین

تأکید با ضمیر فصل در زمینه نمایاندن رستگاری راستین، نشانگر آن است که اولاً انسان در نهاد خودش، عشق به رستگاری دارد و ثانیاً دستیابی به آن، نیازمند هدایت و راهنمایی است.

15- آثار علاقه به رهبران مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 167 - 12

12 - شرکورزی ، محبت به سران شرک و پیروی از آنان ، عمل های حسرت آفرین و اندوهبار در سرای آخرت برای مشرکان پیرو

کذلک یریهم اللّه أعملهم حسرت علیهم

16- آثار علاقه به شغل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

17- آثار علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

ص: 370

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 2

2 - فریفته شدن به مال و فرزند و ملاک ارزش قرار دادن آن ، نشانه جهل و نادانی است .

أیحسبون أنّما نمدّهم . .. نسارع لهم فی الخیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 4،5،7،8

4 - غفلت و باز ماندن از یاد خداوند ، طبیعت دلبسته شدن به مال و اولاد

لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

<إلهاء> (مصدر <تلهکم>) به معنای مشغول و سرگرم کردن است. نسبت دادن <إلهاء> به <اموال و اولاد> گویای مطلب یاد شده است. گفتنی است که لازمه مشغول کردن به خود، ایجاد غفلت از یاد خدا می باشد.

5 - مؤمنان ، در معرض غفلت از یاد خدا ، به خاطر دلبسته شدن به اموال و اولاد

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم عن ذکر اللّه

7 - دلبستگی به مال و اولاد و غفلت از یاد خدا ، موجب خسران برای انسان

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

8 - دلبستگان به مال و اولاد ، غافل از یاد خدا و دارای فرجامی خسارت بار

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 2،3،4

2 - وابستگی و دلبستگی به اموال و اولاد ، زمینه ساز لغزش انسان ها و ممانعت از دین داری است .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

3 - هشدار خداوند به مؤمنان ، نسبت به لغزش و نافرمانی کردن به خاطر دلبستگی و وابستگی به مال و فرزند

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

4 - علاقه و دلبستگی به اموال و اولاد ، نباید مانع از دین داری و انجام تکالیف الهی شود .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

برداشت یاد شده، با توجه به تاریخ و شأن نزول آیات است که در آیه قبل توضیح داده شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 28 - 3،4

3 - دلبستگی به مال و فرزند ، زمینه ابتلای انسان به انحراف از دین و خیانت به آن

لاتخونوا اللّه . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

4 - خیانت برخی از مسلمانان صدر اسلام به خدا و رسول به خاطر حفظ مال و فرزند خویش

لاتخونوا اللّه و الرسول . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

در ضمن شأن نزول یاد شده در آیه قبل آمده است که هدف آن مسلمانی که مرتکب خیانت شده و اسرار نظامی مسلمانان را فاش ساخت، حفظ مال و فرزندانش بوده است.

ص: 371

18- آثار علاقه به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 12 - 1

1 - تنها کسانی توان فراگیری معارف قرآن و به خاطر سپردن آن را دارند که طالب آن بوده و یادگیری آن را بر خود تحریم نکرده باشند .

فمن شاء ذکره

<ذکر> یعنی شناختی که در ذهن حاضر باشد(بر گرفته از مفردات راغب). و ضمیر مفعولی در <ذکره> به <تذکره> بازمی گردد. مذکر بودن آن که آخر آیات را هماهنگ ساخته به این اعتبار است که <تذکره> و <ذکر> به یک معناست.

19- آثار علاقه به لطف خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 20 - 14

14 - تقواپیشگان ، با انفاق کردن اموال خود ، نعمت علاقه مندی به لطف خدا را پاس داشته ، از آن قدردانی می کنند .

و ما لأحد عنده من نعمه تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

20- آثار علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 25

25 - محبت و علاقه به مال ، بازدارنده نیکان از انفاق و مصرف کردن آنها برای نجات مستمندان نخواهد شد .

و ءاتی المال علی حبه ذوی القربی

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر در <حبه> به <المال> برگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 2

2 - فریفته شدن به مال و فرزند و ملاک ارزش قرار دادن آن ، نشانه جهل و نادانی است .

أیحسبون أنّما نمدّهم . .. نسارع لهم فی الخیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 31 - 7

7 - دنیاگرایی و مال پرستی ، عامل اساسی در مخالفت با حق

لمّا جاءهم الحقّ . .. لولا نزّل ه-ذا القرءان علی رجل

ص: 372

با توجه به توضیح برداشت قبل و الغای خصوصیت از مورد (مشرکان مکه)، مطلب بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 16

16 - دلبستگی به مال و خانواده ، بازدارنده انسان از راه خدا و تکالیف دین

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا . .. یقولون بألسنتهم

برداشت بالا بر این اساس است که اعراب در بیان <شغلتنا أموالنا و أهلونا> صادق به شمار آیند; ولی در گفتن <فاستغفرلنا> - که حاکی از ندامت درونی آنان است - کاذب باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 28 - 3،4

3 - دلبستگی به مال و فرزند ، زمینه ابتلای انسان به انحراف از دین و خیانت به آن

لاتخونوا اللّه . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

4 - خیانت برخی از مسلمانان صدر اسلام به خدا و رسول به خاطر حفظ مال و فرزند خویش

لاتخونوا اللّه و الرسول . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

در ضمن شأن نزول یاد شده در آیه قبل آمده است که هدف آن مسلمانی که مرتکب خیانت شده و اسرار نظامی مسلمانان را فاش ساخت، حفظ مال و فرزندانش بوده است.

21- آثار علاقه به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 6

6 - محبت عمیق به خدا و رسول ، برانگیزنده انسان به اطاعت از آنان

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله

22- آثار علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

ص: 373

23- آثار علاقه به وطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 7

7 - دلبستگی به زندگی دنیایی و مرز و بوم خویش ، زمینه ساز گریز از حق و هدایت

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 5

5 - وابستگی به خانه و سرزمین ، از موانع هجرت در راه خدا

و من یخرج من بیته مهاجراً الی اللّه و رسوله

تکیه بر خروج از خانه (یخرج من بیته)، اشاره به این دارد که وابستگی آدمیان به خانه و کاشانه، عامل ترک هجرت است.

24- ارزش علاقه به تزکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 108 - 12

12 - اشتیاق به خودسازی و تمایل به پاک سازی روح و اندیشه ، ارزشی والا در بینش الهی

فیه رجال یحبون أن یتطهروا و اللّه یحب المطهرین

25- ارزش علاقه به جهاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 92 - 10

10 - اشتیاق به جهاد و آرزوی شرکت در آن ، ارزشی والا برای مؤمنان

و لا علی الذین إذا ما أتوک لتحملهم قلت لا أجد ما أحملکم علیه

برداشت فوق با توجه به این است که خداوند، این گروه را به خاطر اشتیاق شدیدشان به جهاد، اختصاص به ذکر داده است.

26- ارزش علاقه به شوهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 2

2 - دلبستگی زن ، تنها به همسر خویش و چشم ندوختن به اجنبی ، از جمله برترین ارزش های او است .

فیهنّ ق-صرت الطرف

برداشت یاد شده با توجه به دو مطلب زیر به دست می آید: الف) <قاصرات الطرف> به معنای چشم نداشتن به اجنبی باشد. ب) آیه شریفه در مقام بیان بهترین ارزش های زنان بهشت است.

ص: 374

27- اظهار علاقه برادران یوسف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 12 - 4

4- برادران یوسف با اظهار علاقه به رفع نیاز های طبیعی یوسف ( ع ) ( حضور در مرتع و گردش و بازی ) درصدد اثبات خیرخواهی خویش نسبت به او بودند .

و إنا له لن-صحون. أرسله معنا غدًا یرتع و یلعب

<رتع> (مصدر یرتع) استفاده فراوان از خوراکیها و نوشیدنیهای باغستانها ، مزارع و مراتع است.

28- اهمیت علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،5،8

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

5 - ترجیح محبت خویشاوندان و امکانات مادی بر محبت خدا و پیامبر ( ص ) و جهاد ، فسق و انحراف است .

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم ... و اللّه لایهدی القوم الفسقین

8 - ترجیح محبت خدا و رسول و جهاد بر علایق خویشاوندی و تعلقات مادی ، نشانه مؤمنان راستین

یأیها الذین ءامنوا . .. قل إن کان ءاباؤکم ... و جهاد فی سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 4

4 - رغبت و اشتیاق به خداوند ، شایسته بذل هرگونه تلاش در راه رسیدن به آن

فانصب . و إلی ربّک فارغب

29- اهمیت علاقه به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،5،8

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

5 - ترجیح محبت خویشاوندان و امکانات مادی بر محبت خدا و پیامبر ( ص ) و جهاد ، فسق و انحراف است .

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم ... و اللّه لایهدی القوم الفسقین

8 - ترجیح محبت خدا و رسول و جهاد بر علایق خویشاوندی و تعلقات مادی ، نشانه مؤمنان راستین

ص: 375

یأیها الذین ءامنوا . .. قل إن کان ءاباؤکم ... و جهاد فی سبیله

30- ترک علاقه به امکانات دنیوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 8

8 - ایمان به قیامت و پاداش و کیفر آن روز ، عامل رهایی انسان از دلبستگی به متاع های مادی و دنیوی و سبب رویکرد او به آرمان های بلند معنوی و اخروی

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه و اللّه عنده أجر عظیم

31- ترک علاقه به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 16 - 4

4 - تقوا ، عامل رهایی انسان ها از دلبستگی به مادیات ( همچون اموال ، اولاد و . . . ) است .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه . .. فاتّقوا اللّه

توصیه به رعایت تقوای الهی - پس از هشدار درباره وابستگی به اموال و اولاد - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

32- درخواست علاقه مردم به مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 15

15- حضرت ابراهیم ( ع ) از خداوند خواستار رونق اقتصادی شهر مکه با جلب توجه مردم دنیا به آن شهر شد .

فاجعل أفئده من الناس تهوی إلیهم و ارزقهم من الثمرت

33- زمینه علاقه به جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 50 - 7

7 - فسق ، سوق دهنده آدمی به فرهنگ و قوانین جاهلی

و إن کثیراً من الناس لفسقون. افحکم الجهلیه یبغون

ص: 376

34- زمینه علاقه به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 106 - 7

7- برخوانی تدریجی قرآن بر مخاطبان ، موجب برانگیخته شدن انتظار در آنان برای قراءت بخشی دیگر می شود .

لتقرأه علی الناس علی مکث

مکث در لغت، آرامش همراه با انتظار است (مفردات راغب).

35- زمینه علاقه به مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 4

4 - سستی ایمان زمینه گرایش به یهود و نصارا و طرح دوستی با آنان

فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

مراد از بیماردلان، کسانی هستند که نسبت به حقانیت پیامبر(ص) و یا برخی از معارف دین در شک بوده و ایمانی ضعیف دارند.

36- زمینه علاقه به یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 4

4 - سستی ایمان زمینه گرایش به یهود و نصارا و طرح دوستی با آنان

فتری الذین فی قلوبهم مرض یسرعون فیهم

مراد از بیماردلان، کسانی هستند که نسبت به حقانیت پیامبر(ص) و یا برخی از معارف دین در شک بوده و ایمانی ضعیف دارند.

37- سرزنش علاقه به برده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 30 - 8

8- شیفته غلام زرخرید شدن و تقاضای کام روایی از او ، خطا و لغزشی روشن از دیدگاه زنان اشراف و همپالگی های زلیخا

قد شغفها حبًّا إنا لنری-ها فی ضل-ل مبین

هدف زنان اشراف از یاد کردن یوسف(ع) به عنوان <برده و جوانک زلیخا>، خرده گرفتن بر اوست که چرا به غلام زرخرید عشق میورزد.

ص: 377

38- سرزنش علاقه به تجارت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 3

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

39- سرزنش علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 3

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

40- شدت علاقه به ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 9 - 6

6 - ناسپاسی دشمنان دین ، در برابر نعمت های خداوند و دلبستگی شدید آنها به دارایی خویش ، نشان بی توجهی آنان به معاد

إنّ الإنس-ن لربّه لکنود . .. أفلایعلم إذا بعثر ما فی القبور

41- علاقه

به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 4

4- حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

نبشّرک بغل-م

واژه <بشارت> در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

42- علاقه آسیه به موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 378

13 - قصص - 28 - 9 - 2

2 - درخشش برق امید و شادمانی در دیدگان زن فرعون با مشاهده قنداقه موسی

و قالت امرأت فرعون قرّت عین لی و لک

43- علاقه استماع دروغ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 42 - 1،2

1 - رغبت فراوان یهود به حرامخواری و شنیدن دروغ ، علی رغم آگاهی به دروغ بودن آن

سمعون للکذب اکلون للسحت

صیغه مبالغه <سمعون> و <اکلون> دلالت بر رغبت فراوان دارد. در برداشت فوق دو خصلت یاد شده، وصف عموم یهودیان (عالمان و پیروان) آنان گرفته شده است.

2 - عالمان یهود در عصر پیامبر ( ص ) گوش سپارنده به شایعات دروغین و راغب به حرمخواری و رشوه گیری

سمعون لقوم ءاخرین . .. سمعون للکذب اکلون للسحت

برداشت فوق بر این مبناست که دو صفت یاد شده درباره عالمان یهود باشد. توصیف عوام یهود در آیه قبل به <سمعون للکذب>، این مبنا را تأیید می کند، و <سحت> به معنای مال حرام است و از مصادیق مورد نظر آن، به مناسبت مورد، رشوه می باشد.

44- علاقه به آشامیدنیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

45- علاقه به ارث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 8

8- ارث ، دارای پیشینه ای دیرین در تاریخ و علاقه به ارث نهادن و ارث بردن ، امری طبیعی و رایج میان انسان ها ، حتی پیامبران

ص: 379

ربّ لاتذرنی فردًا و أنت خیر الورثین

46- علاقه به اسب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 5

5 - سان دیدن سلیمان ( ع ) از اسب ها و علاقه شدید او به آنها ، موجب غفلت او از یاد خدا گشت .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <عن> در <عن ذکر ربّی> به معنای <علی> و <أحببت> به معنای <آثرت> (ترجیح دادم) باشد; یعنی، من آن چنان به دوستی با اسب ها سرگرم شدم که آن را بر یاد خدا ترجیح دادم و از او غافل ماندم; تا آن که آفتاب غروب کرد و یا این که اسب ها از نظرم پنهان شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 33 - 3

3 - شدت علاقه سلیمان ( ع ) به اسب های نجیب و تیزرو و سان دیدن از آنها

فطفق مسحًا بالسوق و الأعناق

درخواست بازگرداندن اسب ها، برای بازدید مجدد و نوازش آنها (با سودن پاها و گردن آنها)، بیانگر مطلب یاد شده است.

47- علاقه به اشاعه فحشا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 19 - 3

3 - علاقه و رضایت قلبی به اشاعه فحشا و افشای آنها - حتی بدون دست داشتن در این امر - ممنوع است .

إنّ الذین یحبّون أن تشیع الف-حشه . .. لهم عذاب ألیم

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که مقصود از <یحبّون> صرف علاقه و رضایت قلبی باشد; هر چند تلاشی در این جهت صورت نگیرد. ظاهر ماده <حبّ> نیز گویای همین مطلب است.

48- علاقه به امدادهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 5

5 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

ص: 380

49- علاقه به امکانات دنیوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

50- علاقه به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 9 - 5

5- علاقه و دلبستگی شدید انسان به نعمتهایی که در اختیار دارد .

ثم نزعنها منه

کلمه <نزع> به معنای کندن است. به کارگیری این کلمه در سلب نعمت ، برای رساندن دلبستگی شدید انسان به موهبتهای دنیوی است.

51- علاقه به امنیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

52- علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 4

4 - امتنان الهی بر مؤمنان ، به سبب افکندن محبت ایمان و بیزاری از کفر در قلب آنان

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن . .. و کرّه إلیکم الکفر ... فضلاً من اللّه و نع

ص: 381

53- علاقه به ایمان انسانها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 103 - 2

2- علاقه شدید پیامبر ( ص ) به ایمان آوردن مردم و تلاش وافر او بی تأثیر در اکثر آنان

و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین

<حرص> به معنای علاقه شدید به چیزی و تلاش برای دستیابی به آن است.

54- علاقه به بت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 22 - 3

3- دلبستگی عمیق قوم عاد ، به خدایان دروغین خویش

قالوا أجئتنا لتأفکنا عن ءالهتنا

تأکید قوم عاد، بر انتساب آلهه به خویش (آلهتنا) و این که هدف اصلی هود(ع) را جدا ساختن ایشان از آلهه دانسته اند (لتأفکنا)، مطلب بالا را افاده می کند.

55- علاقه به برادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

56- علاقه به بقای نسل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 4

4- حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

نبشّرک بغل-م

واژه <بشارت> در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 382

18 - ذاریات - 51 - 28 - 13

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

57- علاقه به بنی اسرائیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 22 - 7

7 - دلبستگی عمیق موسی ( ع ) به بنی اسرائیل و رنج شدید وی از بردگی و استثمار آنان توسط فرعون

و تلک نعمه تمنّها علیّ أن عبّدتّ بنی إسرءیل

58- علاقه به پدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

59- علاقه به پسر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 8

8- داشتن پسر ، مورد خوشایند مشرکان و دختر داشتن ، ناخوشایند آنان بود .

و یجعلون لله البن-ت . .. و لهم ما یشتهون

به قرینه مقابله، احتمال دارد مراد از <ما> فرزند پسر باشد. مشرکان با اسناد دادن دختر به خداوند، درصدد تنقیص او بودند و این، حاکی از نفرت آنان از دختر داشتن است.

60- علاقه به پیروزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 383

19 - صف - 61 - 13 - 1،5

1 - مجاهدان راه خدا ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

5 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

61- علاقه به تجمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

62- علاقه به تحلیل غلط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 12 - 8

8 - تصوّر ، شیفتگی نسبت به ترسیم و تحلیل های ذهنی خود ، زمینه لغزش در محاسبات

بل ظننتم . .. و زیّن ذلک فی قلوبکم

63- علاقه به تسبیح خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

ص: 384

64- علاقه به تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 69 - 5

5- موسی ( ع ) دارای اشتیاق فراوان به فراگیری علوم خضر بود .

قال ستجدنی إن شاء اللّه صابرًا و لا أعصی لک أمرًا

65- علاقه به تقرب خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 3

3 - انسان ها ، حتی مترفان ، داشتن قرب و منزلت در پیشگاه خدا را شایق و دوستداراند .

نحن أکثر أمولاً و أول-دًا . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلف

66- علاقه به جاودانگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 5 - 8

8 - بشر ، شیفته جاودانگی و ارزش های جاودان

لیدخل . .. جنّ-ت ... خ-لدین فیها

نوید، همواره به چیزی صورت می گیرد که مورد اشتیاق و تمایل است. از این که خداوند، بشارت به خلود در نعمت ها داده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 8

8 - انسان ، شیفته ابدیت و دوستدار زندگی جاودانه است .

خ-لدین فیها أبدًا

ص: 385

نوید، آن گاه برای شخص سودمند است که باب طبع و موافق خواسته های او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 3 - 2،4

2 - انسان ، خواهان بقا و پویای عوامل آن است .

یحسب أنّ ماله أخلده

آیه شریفه کسانی را ملامت می کند که عامل جاودانه شدن را ثروت می پندارند; ولی علاقه آنان به جاودانگی را مذموم ندانسته و وجود آن را مفروض گرفته است.

4 - انباشتن ثروت ، نشانه احساس کاذب جاودانگی است .

الذی جمع مالاً و عدّده . یحسب أنّ ماله أخلده

67- علاقه به حفظ قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 114 - 11

11 - پیامبر ( ص ) ، دارای اشتیاق شدید به حفظ آیات قرآن و به خاطر سپردن آن

و لاتعجل بالقرءان من قبل أن یقضی إلیک وحیه

گفته شده است که انگیزه پیامبر(ص) در قرائت آیات، همراه با قرائت جبرئیل، اطمینان یافتن به دریافت کامل وحی بوده است.

68- علاقه به حیات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 5

5 - زنده ماندن ، ولو با توجیه کوتاهی ها و تقصیر ها در دفاع از دین ، خواسته کفرپیشگانِ به ظاهر مسلمان

لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

2 - در برداشت بالا <الّذین کفروا> به قرینه <لاخوانهم> به مسلمانان ضعیف الایمانی که اندیشه کفرآمیز دارند، تفسیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 67 - 5

5- انسان ها ، فطرتاً از مرگ و نیستی گریزان بوده و علاقه مند به بقا هستند .

و إذا مسّکم الضرّ ضلّ من تدعون إلاّ إیّاه

از اینکه خداوند فرموده است: <وقتی انسانها احساس خطر جدّی می کنند، تنها رو به سوی او می آورند تا آنها را از مرگ نجات دهد> حکایت از آن دارد که آنان علاقه مند به بقا و گریزان از مرگ هستند.

ص: 386

69- علاقه به خانواده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 6

6 - علاقه و اشتیاق شدید انسان ها به دیدار خانواده و کسان خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

70- علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 5،6،7،8،9،23

5 - مشرکان ، علاوه بر محبت به معبودان پنداری ، به خداوند نیز علاقه مند هستند .

یحبونهم کحب اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که <حب> به مفعول اضافه شود و فاعلش ضمیر محذوفی باشد که به <من الناس> برگردد; یعنی: کحبهم اللّه.

6 - محبت مشرکان به معبودان پنداری ، همطراز محبتشان به خداوند است .

یحبونهم کحب اللّه

7 - خداوند محبوبترین حقیقت هستی ، در نزد مؤمنان موحد است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

مقصود از <الذین ءامنوا> - به قرینه فراز قبل و نیز آیات گذشته - موحدانی هستند که تنها خداوند را عبادت می کنند و هیچ کس و هیچ چیز را همانند او نمی دانند. <أشد> افعل تفضیل است و مفضل علیه آن ذکر نشده تا شامل هر چیز و هر کس بشود.

8 - خداوند ، شایسته ترین حقیقت برای بالاترین مرحله محبت و دوست داشتن است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

9 - محبت و دوست داشتن غیر خدا همطراز محبت خدا ، نشانه بی ایمانی است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 3

3 - رغبت و اشتیاق شدید ، باید تنها به سوی خداوند و جلوه های ربوبیت او باشد .

ص: 387

و إلی ربّک فارغب

تقدیم <إلی ربّک>، بر متعلق آن، بر حصر دلالت دارد. در <مفردات راغب> آمده است: جمله <رغب فیه و إلیه> [درباره هر چیز]، مفید حریص بودن بر آن است و <رغبه>، به معنای گستردگی اراده و خواستن است.

71- علاقه به خوردنیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

72- علاقه به خویشاوندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،3،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

73- علاقه به خیال پردازی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 225 - 4

4 - گمراهان ، دوستدارِ مطالب سست ، بی بنیاد و خیال انگیز

و الشعراء یتّبعهم الغاون . ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون

از ارتباط دو آیه استفاده می شود که گمراهان، در پی شاعرانی بی اصالت و وهم گرا هستند.

ص: 388

74- علاقه به دنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 7

7 - دلبستگی انسان ها به مظاهر ناپایدار دنیا

تریدون عرض الدنیا و اللّه یرید الأخره

فعل مضارع <تریدون> حاکی از استمرار است و دلالت بر این دارد که این صفت (تلاش برای دنیا) با انسان عجین شده است. تعبیر از کالا و متاع دنیوی به <عرض الدنیا>، اشاره به ناپایداری مواهب دنیایی است. زیرا <عرض> به معنای چیز ناپایدار است.

75- علاقه به ذکر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

76- علاقه به ربوبیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 3

3 - رغبت و اشتیاق شدید ، باید تنها به سوی خداوند و جلوه های ربوبیت او باشد .

و إلی ربّک فارغب

تقدیم <إلی ربّک>، بر متعلق آن، بر حصر دلالت دارد. در <مفردات راغب> آمده است: جمله <رغب فیه و إلیه> [درباره هر چیز]، مفید حریص بودن بر آن است و <رغبه>، به معنای گستردگی اراده و خواستن است.

77- علاقه به رسوم جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 389

4 - مائده - 5 - 50 - 3،6

3 - گریز از احکام الهی و گرایش به احکام جاهلی ، شیوه و منشی ناپسند

افحکم الجهلیه یبغون

6 - خواسته های نفسانی ، ریشه گرایش به احکام جاهلی

و لاتتبع اهواءهم . .. افحکم الجهلیه یبغون

78- علاقه به رؤیت بهشتیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 62 - 4

4 - طاغیان و دوزخیان ، مشتاق دیدن مؤمنان و مطلع گشتن از سرنوشت آنان هستند .

و قالوا ما لنا لانری رجالاً

79- علاقه به رهبران قدرتمند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 23

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

80- علاقه به زن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 2

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

ص: 390

81- علاقه به زیبایی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

82- علاقه به زینت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 2

2 - شیفتگی به تجمل و زینت ، علاقه طبیعی زنان

أوَ من ینشّؤا فی الحلیه

تعبیر <ینشّؤا فی الحلیه> که به معنای پرورش یافتن در زینت است، اشاره به علاقه طبیعی و وابستگی زنان به آرایش و زیور دارد.

83- علاقه به زیورآلات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 8

8 - علاقه و تمایل طبیعی همه انسان ها ، به زیور آلات و پوشیدن لباس های ابریشمین

یحلّون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤًا و لباسهم فیها حریر

84- علاقه به سازش محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 9 - 1

1 - علاقه شدید کافران تکذیب گر ، به سازش کردن و نرمش نشان دادن پیامبر ( ص ) با آنان و تلاش آنان در این راستا

ودّوا لو تدهن فیدهنون

<إدهان> (مصدر <تدهن و یدهنون>) به معنای مدارا و نرمش نشان دادن است. مقصود از آن در این آیه، سازش کردن پیامبر(ص) در مواضع عقیدتی خویش و سستی کردن آن حضرت در برخورد با کافران است. گفتنی است سازش کردن و سستی نمودن پیامبر(ص) در امر رسالت، تنها یک علاقه و تمایل برای کافران نبود; بلکه همراه با تلاش و اقدامات گسترده

ص: 391

بوده است.

85- علاقه به سلامتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

86- علاقه به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 7

7- مشرکان مکه ، به عقاید شرک آلود خویش شدیداً علاقه مند و دلبسته بودند .

و إذا ذکرت ربّک . .. ولّوا علی أدب-رهم

87- علاقه به شغل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

88- علاقه به شوهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 1

1 - زنان بهشت ، تنها شیفته و فریفته شوهران خویش و چشم بسته بر هر اجنبی

فیهنّ ق-صرت الطرف

<قاصرات الطرف> (زنان فرو هشته نگاه)، ظاهراً کنایه از چشم دریده نبودن است.

ص: 392

89- علاقه به طبیعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

90- علاقه به غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 9،23

9 - محبت و دوست داشتن غیر خدا همطراز محبت خدا ، نشانه بی ایمانی است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

91- علاقه به فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 8

8 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق فتح مکه و در انتظار نصرت و امداد های الهی

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

مفسران، برآنند که آیه شریفه ناظر به فتح مکه و قریب الوقوع بودن آن است.

ص: 393

92- علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 15

15- علاقه به فرزندان ، خصلتی نیکو و اظهار آن امری پسندیده است .

ی-أبت . .. قال ی-بنیّ لاتقصص

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 31 - 3

3- فقر و تهی دستی ، در تضعیف وجدان آدمی و از میان بردن حتی قوی ترین عواطف انسانی ، چون مهر به فرزند ، تأثیر دارد .

و لاتقتلوا أول-دکم خشیه إمل-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 8،13

8 - حضرت ابراهیم ( ع ) در اشتیاق داشتن فرزند

و بشّروه بغل-م

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 6،7

6 - رهایی از دلبستگی به اموال و اولاد و ترجیح دین داری بر وابستگی به آنها ، دارای پاداش بزرگ الهی است .

و اللّه عنده أجر عظیم

یادآوری پاداش بزرگ الهی، پس از هشدار درباره وابستگی به اموال و اولاد خویش، بیانگر مطلب یاد شده است.

7 - توجه و ایمان به پاداش بزرگ الهی برای مؤمنان ، بازدارنده انسان از وابستگی به اموال و اولاد و گناه به خاطر آنها

و اللّه عنده أجر عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 394

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

93- علاقه به فرزندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 10 - 4

4 - مال و اولاد ، اهرم بازدارنده از گرایش به خدا

لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من اللّه شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 5

5 - شیفتگی مردم نسبت به زن ، فرزندان ذکور ، سیم و زر و مَرکب های نامدار

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذّهب و الف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 13

13 - علاقه انسان ، به سعادتمندی نسل خویش

و انّی اعیذها بک و ذریّتها

94- علاقه به لباس حریر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 8

8 - علاقه و تمایل طبیعی همه انسان ها ، به زیور آلات و پوشیدن لباس های ابریشمین

یحلّون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤًا و لباسهم فیها حریر

95- علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 12

12- دلبستگی انسان به دارایی های خویش ، شدیدتر از سایر دلبستگی های وی

و لایسئلکم أمولکم

ص: 395

از این که خداوند در کنار تشویق به ایمان و تقوا، فوراً به انسان یادآور شده که هدف از این ایمان و تقوا، گرفتن مال از ایشان نیست; استفاده می شود که دلبستگی انسان به مال زیاد است و چه بسا بیشتر از سایر دلبستگی ها است; زیرا خداوند، تنها به همین یک نکته اشاره فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 40 - 4

4 - دلبستگی عمیق انسان ها ، به مال

أم تسئلهم أجرًا فهم من مغرم مثقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 34 - 3

3 - دلبستگی شدید دنیامداران به اموال و دارایی ، در هنگام انفاق و احسان به دیگران نمایان می شود . *

و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . .. و أعطی قلیلاً

ذکر <قلیلاً> می تواند اشاره به آن باشد که کافران دنیامدار در صورت تمایل به احسان، تنها بخش ناچیزی از اموال خویش را انفاق می کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 8 - 1

1 - تمایل شدید به مال ، از ویژگی های طبیعت انسان است .

و إنّه لحبّ الخیر لشدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 10 - 4

4 - مال و اولاد ، اهرم بازدارنده از گرایش به خدا

لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من اللّه شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 6

6 - شیفتگی مردمان نسبت به چهارپایان ( دامداری ) و کشاورزی و تولید ( امکانات مادی )

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات . .. الانعام و الحرث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 106 - 18

18 - مال پرستی و وابستگی های خانوادگی از جمله عوامل لغزش و خیانت در شهادت

لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی

ص: 396

96- علاقه به محبوب شدن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 9 - 6

6- علاقه آدمی به محبوب شدن ، می تواند وی را برای رسیدن به این مقصود ، به قتل و جنایت وادار کند .

اقتلوا یوسف . .. یخل لکم وجه أبیکم

97- علاقه به مرگ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 6 - 4

4 - نترسیدن از مرگ و مشتاق لقای خدا بودن ، نشان اولیا و دوستان خداوند است .

فتمنّوا الموت

98- علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 7

7 - وابستگی انسان به خویش ، شهر و دیار ( خانه و کاشانه ) مانعی جهت تسلیم در برابر خداوند

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

99- علاقه به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 4،5،6

4 - مشرکان به خدایان دروغین محبت داشته و به آنها علاقه مند هستند .

یحبونهم

5 - مشرکان ، علاوه بر محبت به معبودان پنداری ، به خداوند نیز علاقه مند هستند .

یحبونهم کحب اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که <حب> به مفعول اضافه شود و فاعلش ضمیر محذوفی باشد که به <من الناس> برگردد;

ص: 397

یعنی: کحبهم اللّه.

6 - محبت مشرکان به معبودان پنداری ، همطراز محبتشان به خداوند است .

یحبونهم کحب اللّه

100- علاقه به مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 13 - 4

4- دلبستگی پیامبر ( ص ) به شهر مکه

من قریتک

از انتساب قریه به پیامبر(ص) و دلجویی خداوند از آن حضرت به خاطر ناچار شدن ایشان به ترک مکه، مطلب بالا به دست می آید.

101- علاقه به موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 39 - 14

14 - فرعون و اطرافیان او ، به موسی ( ع ) بسیار علاقه مند بودند و او را دوست می داشتند .

و ألقیت علیک محبّه منّی

102- علاقه به نسل علایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 128 - 3

3 - علاقه ابراهیم و اسماعیل ( ع ) به ذریه خویش

من ذریتنا أمه مسلمه لک

103- علاقه به نصرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 1

1 - مجاهدان راه خدا ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

ص: 398

104- علاقه به نعمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 9 - 5

5- علاقه و دلبستگی شدید انسان به نعمتهایی که در اختیار دارد .

ثم نزعنها منه

کلمه <نزع> به معنای کندن است. به کارگیری این کلمه در سلب نعمت ، برای رساندن دلبستگی شدید انسان به موهبتهای دنیوی است.

105- علاقه به وصیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 5

5 - اشتیاق و علاقه شدید انسان ها به توصیه و سفارش درباره خانواده و اموال خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

یاد کرد ناتوانی انسان ها از توصیه و سفارش درباره اموال و کسان خود، می رساند که در سرشت بشر چنین علاقه و تمایلی وجود دارد.

106- علاقه به وطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 7

7 - وابستگی انسان به خویش ، شهر و دیار ( خانه و کاشانه ) مانعی جهت تسلیم در برابر خداوند

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

107- علاقه به هدایت انسانها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 2

2 - علاقه و اهتمام شدید پیامبر ( ص ) ، نسبت به هدایت تمامی انسان ها

فإن أعرضوا فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

از لحن آیه شریفه که در مقام دلداری است و نیز پیام آیه (ما تو را حفیظ و نگهبان قرار ندادیم) استفاده می شود که پیامبر(ص) دلبستگی شدیدی به هدایت و ایمان مردم داشتند.

ص: 399

108- علاقه به هدایت کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 6 - 6

6 - علاقه شدید برخی از مسلمانان عصر بعثت ، به ارشاد کافران سرشناس مکه و مسلمان ساختن آنان

فأنت له تصدّی

براساس شأن نزول این آیات، افراد معروفی از قریش (نظیر ابوجهل) در مجلسی که ابن ام مکتوم وارد شد، حضور داشتند و تعبیر <من استغنی> در مورد آنان نازل شده است.

109- علاقه به همسر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 70 - 6

6 - انسان با تقوا ، انسانی وفادار به همسر و دلبسته به او

ادخلوا الجنّه أنتم و أزوجکم

خداوند، به عنوان نوید به اهل تقوا فرموده است: همراه همسران وارد بهشت شوید، از این بشارت روشن می شود که مؤمنان دلبسته به همسر بوده و در انتظار این نوید بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 129 - 2

2 - مراعات عدالت در محبت قلبی به همسران متعدد ، خارج از توان و اختیار مردان

و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم

ص: 400

جمله <و لو حرصتم> (هر چند تمایل شدید به رعایت عدالت داشته باشید)، می رساند که مراد از عدالت در جمله <و لن تستطیعوا ان تعدلوا> عدالتی است که از اختیار و توان آدمی خارج است، بنابراین می توان گفت عدالت در مورد محبت و مودت و نظایر آن می باشد. برداشت فوق را فرمایش امام صادق(ع) تأیید می کند که در توضیح آیه فوق فرمود: یعنی فی الموده ... .

_______________________________

کافی، ج 5، ص 362، ح 1; نورالثقلین، ج 1، ص 558، ح 601.

110- علاقه به همفکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 8

8- کفرورزی به آیات الهی ، فریفتگی به جاه و مقام و دل بستن به هم فکران در برابر مؤمنان ، از نمود های کامل گمراهی

قل من کان فی الضل-له

جمله <من کان فی الضلاله . ..> پاسخی است به گفته کافران که هنگام شنیدن آیات خدا، به مؤمنان می گفتند: <أیّ الفریقین خیر ...>. در این آیه کافرانِ به آیات الهی، اهل ضلالت معرفی شده اند و در آیه بعد مؤمنان به آیات الهی، اهل هدایت قلمداد شده اند.

111- علاقه به همنشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

112- علاقه به یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 54 - 1

1- پادشاه مصر پس از آشکار شدن بی گناهی و کمال عفت و پاکدامنی یوسف ( ع ) ، به دیدار او دل بست و با فرمانی مجدد او را به دربار خویش فراخواند .

ذلک لیعلم أنی لم أخنه . .. و قال الملک ائتونی به أستخلصه لنفسی

ص: 401

113- علاقه حورالعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 37 - 1

1 - حوران بهشت ، طنّاز ، بسیار خندان و عاشق و شیفته شوهرانشان

عربًا

<عُرُب> جمع <عَروب> است و <عروب> به زنی گفته می شود که: طنّاز، عشوه گر، عاشق شوهر، فروتن برای وی و بسیار خندان باشد (قاموس المحیط).

114- علاقه محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 99 - 9

9 - علاقه مندی شدید پیامبر ( ص ) به ایمان آوردن همه مردم

و لو شاء ربک لأمن من فی الأرض کلهم جمیعاً أفأنت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین

115- علاقه مندان به اسلام در مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 10 - 14

14 - وجود عناصر علاقمند به اسلام در مکه که با احساس رفع خطر ، اِعلام اسلام می کردند و با احساس سختی و دشواری ، بی تابی می نمودند .

و من الناس من یقول ءامنّا باللّه فإذا أوذی فی اللّه جعل فتنه الناس کعذاب اللّه و

با توجه به مکّی بودن سوره عنکبوت و قدرت فائق نداشتن پیامبر(ص) و مؤمنان، رفتاری که از برخی مردم مکه بیان شده، می تواند نشانه علاقه مندی آنان به اسلام باشد.

116- علاقه یعقوب(ع) به برادران یوسف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 4

4- تعلق قلبی یعقوب ( ع ) به یوسف ( ع ) ، بسی افزون تر از تمایل او به بنیامین و دیگر برادرانش بود .

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا . .. و قال ی-أسفی علی یوسف

ص: 402

117- علاقه یعقوب(ع) به بنیامین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 4

4- تعلق قلبی یعقوب ( ع ) به یوسف ( ع ) ، بسی افزون تر از تمایل او به بنیامین و دیگر برادرانش بود .

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا . .. و قال ی-أسفی علی یوسف

118- علاقه یعقوب(ع) به یوسف(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 84 - 3،4

3- علاقه یعقوب ( ع ) به یوسف ( ع ) علاقه ای بسیار شدید و زایل نشدنی بود .

قال ی-أسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن

4- تعلق قلبی یعقوب ( ع ) به یوسف ( ع ) ، بسی افزون تر از تمایل او به بنیامین و دیگر برادرانش بود .

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا . .. و قال ی-أسفی علی یوسف

119- علاقه یوسف(ع) به بنیامین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 60 - 8

8- اشتیاق وافر یوسف ( ع ) به بنیامین و دیدار او

ائتونی بأخ لکم . .. فإن لم تأتونی به فلاکیل لکم عندی و لاتقربون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 62 - 8

8- یوسف ( ع ) به آمدن برادرش بنیامین به مصر علاقه ای وافر داشت و بدان امید بسته بود .

اجعلوا بض-عتهم فی رحالهم . .. لعلهم یرجعون

120- عوامل علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 21

21 - باور به قدرت خدا ، ایجاد کننده محبت او در دلهاست .

والذین ءامنوا أشد حباً للّه . .. أن القوه للّه جمیعاً

ص: 403

121- عوامل علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 13

13- سرانجام تداوم کفر و غوطهوری در لذت های دنیا ، پشیمانی است .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم یأکلوا ... فسوف یعلمون

122- عوامل علاقه به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 19

19 - پنداشتن قدرت در معبودان دروغین ، عالم محبت مشرکان به آنهاست .

یحبونهم کحب اللّه . .. و لو یری الذین ظلموا ... أن القوه للّه جمیعاً

123- فرجام علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 13

13- سرانجام تداوم کفر و غوطهوری در لذت های دنیا ، پشیمانی است .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم یأکلوا ... فسوف یعلمون

124- فطریت علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 14

14 - عشق به ایمان و زیبایی آن در قلب انسان ، امری فطری و الهی است . *

حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

برداشت بالا بنابر این نکته است که تحبیب ایمان و تزیین آن - به قرینه <فی قلوبکم> - بیانگر برنامه ای تکوینی باشد; یعنی، سرشت انسان متمایل به ایمان و مجذوب آن آفریده شده است.

ص: 404

125- فطریت علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 37 - 6

6- عشق به مال و ثروت ، ریشه دار در عمق وجود و جان انسان ها

إن یسئلکموها . .. و یخرج أضغ-نکم

این که حتی تأکید خداوند به انفاق اموال، کینه ها را برمی انگیزد; نشانگر آن است که دلبستگی انسان هابه اموال، بسیار نیرومند و عمیق است.

126- محدوده علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 6

6 - دلبسته نشدن به مال و اولاد ، سفارش خداوند به مؤمنان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

127- محدوده علاقه به وطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 15

15 - ر ها کردن تقواپیشگی و احسان ، به خاطر دلبستگی به وطن و محل سکونت ، عملی ناپسند و عذری ناپذیرفتنی

ی-عباد الذین ءامنوا اتّقوا ربّکم . .. و أرض اللّه وسعه

128- منشأ علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 13

13 - خداوند ، جلوه دهنده و محبوب سازنده ایمان ، در قلب مؤمنان

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

129- موانع علاقه به ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 10 - 4

4 - توجّه به برملا شدن خصلت ها و علاقه ها در قیامت ، بازدارنده انسان از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به ثروت

ص: 405

لکنود . .. أفلایعلم إذا ... و حصّل ما فی الصدور

130- موانع علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 4

4 - توجّه به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی انسان ، بازدارنده او از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به مال

لکنود . .. لحبّ الخیر لشدید . أفلایعلم ... إنّ ربّهم بهم یومئذ لخبیر

131- موانع علاقه به نعمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 8 - 3

3 - توجّه به حسابرسی و مسؤولیت در برابر نعمت ها ، بازدارنده انسان از دل خوشی به فراوانی آن و زمینه ساز ترک افتخار بر دیگران است .

ألهیکم التکاثر. .. ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النعیم

132- ناپسندی علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 8

8- متمرکز کردن تمامی همّ و تلاش بر بهرهوری هر چه بیشتر از تمتعات و لذت های دنیوی و دل بستن به آرزو های واهی ، امری ناپسند و محکوم است .

ذرهم یأکلوا و یتمتّعوا و یلههم

آیه، تعریض است به اینکه: کافرانِ هدایت ناپذیر، تمام همّشان تمتعات دنیوی است; لذا باید آنان را به حال خود رها کرد و این حاکی از ناخرسندی خداوند از آنهاست.

133- نعمت علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 1

1 - محبت به ایمان و بیزاری از کفر و گناه ، جلوه ای از فضل و نعمت الهی

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن . .. و کرّه إلیکم الکفر ... فضلاً من اللّه و نع

ص: 406

علایق

134- آثار علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 15

15 - محبت واقعی به ایمان ، مقتضی اطاعت از پیامبر ( ص )

لو یطیعکم . .. لعنتّم و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 5

5 - تمایل انسان ها به ایمان ، سودمند برای خود ایشان و نه خداوند

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن . .. فضلاً من اللّه و نعمه

واژه <فضلاً و نعمه> می رساند که خداوند، خود نیازی به ایمان خلق ندارد; بلکه از سر بذل و بخشش تمایل به ایمان را در مؤمنان پدید آورده تا رشد یابند.

135- آثار علاقه به برادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

136- آثار علاقه به بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 77 - 5

5 - اشتیاق به نعمت های موعود خداوند و ارزش های بهشت ، مستلزم پرهیز از هرگونه کفر و تکذیب

متّک-ین علی رفرف خضر . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

خداوند با برشمردن نعمت های بهشت، شوق دستیابی به آن را در خلق فزونی می بخشد و در پی آن هشدار می دهد که کفر و تکذیب، مانع ره یابی به آن نعمت ها است; زیرا تکذیب کنندگان، منفور خدا و شایسته توبیخ اند; نه احسان.

ص: 407

137- آثار علاقه به پدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

138- آثار علاقه به تزکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 3 - 2

2 - احتمال علاقه مندی افراد به تزکیه نفس ، کافی در لزوم احترام آنان و استقبال از حضورشان در مجالس وعظ و ارشاد

و مایدریک لعلّه یزّکّی

کلمه <لعلّ>، بر رجا و امیدواری دلالت دارد و جمله <لعلّه یزّکّی> امید به وجود تزکیه را در لزوم پذیرش مستمعان کافی می داند.

139- آثار علاقه به ثروت اندوزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 7 - 1

1 - دل خوشی به ثروت زیاد ، مایه روی آوردن انسان به طغیان و شکستن حریم دیگران

أن رءاه استغنی

<أن رءاه. ..> - به تقدیر لام تعلیل - مفعول له و بیانگر سبب طغیان است.

140- آثار علاقه به خانواده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 16

16 - دلبستگی به مال و خانواده ، بازدارنده انسان از راه خدا و تکالیف دین

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا . .. یقولون بألسنتهم

برداشت بالا بر این اساس است که اعراب در بیان <شغلتنا أموالنا و أهلونا> صادق به شمار آیند; ولی در گفتن <فاستغفرلنا> - که حاکی از ندامت درونی آنان است - کاذب باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 14 - 4

ص: 408

4 - جاودانه پنداشتن دنیا و بعید شمردن معاد ، ریشه دل خوشی های نابجا و دلبستگی به خانواده و خاندان است .

إنّه کان فی أهله مسرورًا . إنّه ظنّ أن لن یحور

حرف <إنّ> در <إنّه ظنّ>، برای بیان علت سُروری است که در <کان فی أهله مسروراً> بیان شده است.

141- آثار علاقه به خانه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 13 - 13

13 - خانه و زندگی ، از جمله نگرانی انسان است و وابستگی به آنها ، باعث تزلزل در جهاد می شود .

یقولون إنّ بیوتنا عوره و ما هی بعوره

142- آثار علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 22

22 - محبت خدا ، انگیزه ابرار در صرف اموال خویش برای دستگیری از مستمندان

و ءاتی المال علی حبه ذوی القربی

ضمیر در <علی حبه> می تواند به <اللّه> یا به <المال> و یا به <اتیان المال> بازگردد. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 6

6 - محبت عمیق به خدا و رسول ، برانگیزنده انسان به اطاعت از آنان

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 59 - 11

11 - راضی بودن به عطایای خداوند و امید داشتن به فضل او ، نشأت گرفته از میل و رغبت واقعی انسان به خدا

و لو أنهم رضوا ما ءاتیهم اللّه . .. إنا إلی اللّه رغبون

برداشت فوق بر این اساس است که جمله <إنا إلی اللّه راغبون>، تعلیل برای جمله پیشین باشد.

143- آثار علاقه به دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 16،24

ص: 409

16 - حرکت مؤمنان راستین در طریق ایمان و اطاعت از پیامبر ( ص ) ، براساس عشق و محبت به دین و نه تحمیل و تحکّم

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

از این که خداوند در باز داشتن مؤمنان از تحمیل آرای شخصی بر پیامبر(ص)، به <حبّب إلیکم الإیمان> تکیه کرده است; استفاده می شود که نیرو و جاذبه محبت، اصلی ترین و نیرومندترین محرک مؤمنان برای حرکت به سمت ایمان و اطاعت از رسول اللّه است.

24 - رشد واقعی انسان ، در پرتو محبت دین و بیزاری از کفر و گناه

حبّب إلیکم الإیم-ن . .. و کرّه إلیکم الکفر ... أول-ئک هم الرشدون

144- آثار علاقه به رستگاری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 11

11 - انسان ، در اشتیاق رستگاری و نیازمند راهنمایی ، برای تشخیص راه ها و مصادیق آن

ذلک هو الفوز المبین

تأکید با ضمیر فصل در زمینه نمایاندن رستگاری راستین، نشانگر آن است که اولاً انسان در نهاد خودش، عشق به رستگاری دارد و ثانیاً دستیابی به آن، نیازمند هدایت و راهنمایی است.

145- آثار علاقه به رهبران مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 167 - 12

12 - شرکورزی ، محبت به سران شرک و پیروی از آنان ، عمل های حسرت آفرین و اندوهبار در سرای آخرت برای مشرکان پیرو

کذلک یریهم اللّه أعملهم حسرت علیهم

146- آثار علاقه به شغل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

ص: 410

147- آثار علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 2

2 - فریفته شدن به مال و فرزند و ملاک ارزش قرار دادن آن ، نشانه جهل و نادانی است .

أیحسبون أنّما نمدّهم . .. نسارع لهم فی الخیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 4،5،7،8

4 - غفلت و باز ماندن از یاد خداوند ، طبیعت دلبسته شدن به مال و اولاد

لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

<إلهاء> (مصدر <تلهکم>) به معنای مشغول و سرگرم کردن است. نسبت دادن <إلهاء> به <اموال و اولاد> گویای مطلب یاد شده است. گفتنی است که لازمه مشغول کردن به خود، ایجاد غفلت از یاد خدا می باشد.

5 - مؤمنان ، در معرض غفلت از یاد خدا ، به خاطر دلبسته شدن به اموال و اولاد

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم عن ذکر اللّه

7 - دلبستگی به مال و اولاد و غفلت از یاد خدا ، موجب خسران برای انسان

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

8 - دلبستگان به مال و اولاد ، غافل از یاد خدا و دارای فرجامی خسارت بار

و من یفعل ذلک فأُول-ئک هم الخ-سرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 2،3،4

2 - وابستگی و دلبستگی به اموال و اولاد ، زمینه ساز لغزش انسان ها و ممانعت از دین داری است .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

3 - هشدار خداوند به مؤمنان ، نسبت به لغزش و نافرمانی کردن به خاطر دلبستگی و وابستگی به مال و فرزند

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

4 - علاقه و دلبستگی به اموال و اولاد ، نباید مانع از دین داری و انجام تکالیف الهی شود .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه

برداشت یاد شده، با توجه به تاریخ و شأن نزول آیات است که در آیه قبل توضیح داده شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 28 - 3،4

ص: 411

3 - دلبستگی به مال و فرزند ، زمینه ابتلای انسان به انحراف از دین و خیانت به آن

لاتخونوا اللّه . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

4 - خیانت برخی از مسلمانان صدر اسلام به خدا و رسول به خاطر حفظ مال و فرزند خویش

لاتخونوا اللّه و الرسول . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

در ضمن شأن نزول یاد شده در آیه قبل آمده است که هدف آن مسلمانی که مرتکب خیانت شده و اسرار نظامی مسلمانان را فاش ساخت، حفظ مال و فرزندانش بوده است.

148- آثار علاقه به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 12 - 1

1 - تنها کسانی توان فراگیری معارف قرآن و به خاطر سپردن آن را دارند که طالب آن بوده و یادگیری آن را بر خود تحریم نکرده باشند .

فمن شاء ذکره

<ذکر> یعنی شناختی که در ذهن حاضر باشد(بر گرفته از مفردات راغب). و ضمیر مفعولی در <ذکره> به <تذکره> بازمی گردد. مذکر بودن آن که آخر آیات را هماهنگ ساخته به این اعتبار است که <تذکره> و <ذکر> به یک معناست.

149- آثار علاقه به لطف خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - لیل - 92 - 20 - 14

14 - تقواپیشگان ، با انفاق کردن اموال خود ، نعمت علاقه مندی به لطف خدا را پاس داشته ، از آن قدردانی می کنند .

و ما لأحد عنده من نعمه تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

150- آثار علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 177 - 25

25 - محبت و علاقه به مال ، بازدارنده نیکان از انفاق و مصرف کردن آنها برای نجات مستمندان نخواهد شد .

و ءاتی المال علی حبه ذوی القربی

برداشت فوق مبتنی بر این است که ضمیر در <حبه> به <المال> برگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 56 - 2

2 - فریفته شدن به مال و فرزند و ملاک ارزش قرار دادن آن ، نشانه جهل و نادانی است .

ص: 412

أیحسبون أنّما نمدّهم . .. نسارع لهم فی الخیرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 31 - 7

7 - دنیاگرایی و مال پرستی ، عامل اساسی در مخالفت با حق

لمّا جاءهم الحقّ . .. لولا نزّل ه-ذا القرءان علی رجل

با توجه به توضیح برداشت قبل و الغای خصوصیت از مورد (مشرکان مکه)، مطلب بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 16

16 - دلبستگی به مال و خانواده ، بازدارنده انسان از راه خدا و تکالیف دین

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا . .. یقولون بألسنتهم

برداشت بالا بر این اساس است که اعراب در بیان <شغلتنا أموالنا و أهلونا> صادق به شمار آیند; ولی در گفتن <فاستغفرلنا> - که حاکی از ندامت درونی آنان است - کاذب باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 28 - 3،4

3 - دلبستگی به مال و فرزند ، زمینه ابتلای انسان به انحراف از دین و خیانت به آن

لاتخونوا اللّه . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

4 - خیانت برخی از مسلمانان صدر اسلام به خدا و رسول به خاطر حفظ مال و فرزند خویش

لاتخونوا اللّه و الرسول . .. و اعلموا أنما أمولکم و أولدکم فتنه

در ضمن شأن نزول یاد شده در آیه قبل آمده است که هدف آن مسلمانی که مرتکب خیانت شده و اسرار نظامی مسلمانان را فاش ساخت، حفظ مال و فرزندانش بوده است.

151- آثار علاقه به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 6

6 - محبت عمیق به خدا و رسول ، برانگیزنده انسان به اطاعت از آنان

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله

152- آثار علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 1

1 - عواطف خویشاوندی ( علاقه به پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و امکانات مادی ( مال ، شغل و مسکن ) زمینه

ص: 413

های انحراف انسان و روی گردانی وی از فرمان خدا و رسول و ر ها کردن جهاد

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها ... أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد

153- آثار علاقه به وطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 57 - 7

7 - دلبستگی به زندگی دنیایی و مرز و بوم خویش ، زمینه ساز گریز از حق و هدایت

و قالوا إن نتّبع الهدی معک نتخطّف من أرضنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 100 - 5

5 - وابستگی به خانه و سرزمین ، از موانع هجرت در راه خدا

و من یخرج من بیته مهاجراً الی اللّه و رسوله

تکیه بر خروج از خانه (یخرج من بیته)، اشاره به این دارد که وابستگی آدمیان به خانه و کاشانه، عامل ترک هجرت است.

154- آثار علایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 9 - 6

6- علاقه آدمی به محبوب شدن ، می تواند وی را برای رسیدن به این مقصود ، به قتل و جنایت وادار کند .

اقتلوا یوسف . .. یخل لکم وجه أبیکم

155- ارزش علاقه به تزکیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 108 - 12

12 - اشتیاق به خودسازی و تمایل به پاک سازی روح و اندیشه ، ارزشی والا در بینش الهی

فیه رجال یحبون أن یتطهروا و اللّه یحب المطهرین

156- ارزش علاقه به جهاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 92 - 10

ص: 414

10 - اشتیاق به جهاد و آرزوی شرکت در آن ، ارزشی والا برای مؤمنان

و لا علی الذین إذا ما أتوک لتحملهم قلت لا أجد ما أحملکم علیه

برداشت فوق با توجه به این است که خداوند، این گروه را به خاطر اشتیاق شدیدشان به جهاد، اختصاص به ذکر داده است.

157- ارزش علاقه به شوهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 2

2 - دلبستگی زن ، تنها به همسر خویش و چشم ندوختن به اجنبی ، از جمله برترین ارزش های او است .

فیهنّ ق-صرت الطرف

برداشت یاد شده با توجه به دو مطلب زیر به دست می آید: الف) <قاصرات الطرف> به معنای چشم نداشتن به اجنبی باشد. ب) آیه شریفه در مقام بیان بهترین ارزش های زنان بهشت است.

158- افشای علایق در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 10 - 1

1 - اسرار سینه ها ( ملکات و صفات نفسانی ، علاقه ها ، نیت ها و افکار ) ، در قیامت بیرون ریخته و آشکار خواهد شد .

و حصّل ما فی الصدور

<تحصیل>، به معنای استخراج مغز از پوسته و پوشش آن است; مانند استخراج طلا از سنگ معدنی آن و اخراج گندم از کاه (مفردات). برخی آن را با تمییز، مرادف می دانند و بر همین اساس آنچه را بیخته شود، <محصّل> می گویند (کشاف). در این صورت، مراد از آن، متمایز شدن اسرار نیک و بد خواهد بود.

159- اهمیت اظهارعلایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 15

15- علاقه به فرزندان ، خصلتی نیکو و اظهار آن امری پسندیده است .

ی-أبت . .. قال ی-بنیّ لاتقصص

160- اهمیت جهت دهی به علایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 3

ص: 415

3 - رغبت و اشتیاق شدید ، باید تنها به سوی خداوند و جلوه های ربوبیت او باشد .

و إلی ربّک فارغب

تقدیم <إلی ربّک>، بر متعلق آن، بر حصر دلالت دارد. در <مفردات راغب> آمده است: جمله <رغب فیه و إلیه> [درباره هر چیز]، مفید حریص بودن بر آن است و <رغبه>، به معنای گستردگی اراده و خواستن است.

161- اهمیت علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،5،8

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

5 - ترجیح محبت خویشاوندان و امکانات مادی بر محبت خدا و پیامبر ( ص ) و جهاد ، فسق و انحراف است .

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم ... و اللّه لایهدی القوم الفسقین

8 - ترجیح محبت خدا و رسول و جهاد بر علایق خویشاوندی و تعلقات مادی ، نشانه مؤمنان راستین

یأیها الذین ءامنوا . .. قل إن کان ءاباؤکم ... و جهاد فی سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 4

4 - رغبت و اشتیاق به خداوند ، شایسته بذل هرگونه تلاش در راه رسیدن به آن

فانصب . و إلی ربّک فارغب

162- اهمیت علاقه به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،5،8

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

5 - ترجیح محبت خویشاوندان و امکانات مادی بر محبت خدا و پیامبر ( ص ) و جهاد ، فسق و انحراف است .

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم ... و اللّه لایهدی القوم الفسقین

8 - ترجیح محبت خدا و رسول و جهاد بر علایق خویشاوندی و تعلقات مادی ، نشانه مؤمنان راستین

یأیها الذین ءامنوا . .. قل إن کان ءاباؤکم ... و جهاد فی سبیله

163- ترک علاقه به امکانات دنیوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 416

19 - تغابن - 64 - 15 - 8

8 - ایمان به قیامت و پاداش و کیفر آن روز ، عامل رهایی انسان از دلبستگی به متاع های مادی و دنیوی و سبب رویکرد او به آرمان های بلند معنوی و اخروی

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه و اللّه عنده أجر عظیم

164- ترک علاقه به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 16 - 4

4 - تقوا ، عامل رهایی انسان ها از دلبستگی به مادیات ( همچون اموال ، اولاد و . . . ) است .

إنّما أمولکم و أول-دکم فتنه . .. فاتّقوا اللّه

توصیه به رعایت تقوای الهی - پس از هشدار درباره وابستگی به اموال و اولاد - می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

165- زمینه علاقه به قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 106 - 7

7- برخوانی تدریجی قرآن بر مخاطبان ، موجب برانگیخته شدن انتظار در آنان برای قراءت بخشی دیگر می شود .

لتقرأه علی الناس علی مکث

مکث در لغت، آرامش همراه با انتظار است (مفردات راغب).

166- سرزنش علاقه به برده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 30 - 8

8- شیفته غلام زرخرید شدن و تقاضای کام روایی از او ، خطا و لغزشی روشن از دیدگاه زنان اشراف و همپالگی های زلیخا

قد شغفها حبًّا إنا لنری-ها فی ضل-ل مبین

هدف زنان اشراف از یاد کردن یوسف(ع) به عنوان <برده و جوانک زلیخا>، خرده گرفتن بر اوست که چرا به غلام زرخرید عشق میورزد.

167- سرزنش علاقه به تجارت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 3

ص: 417

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

168- سرزنش علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 3

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

169- شدت علاقه به ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 9 - 6

6 - ناسپاسی دشمنان دین ، در برابر نعمت های خداوند و دلبستگی شدید آنها به دارایی خویش ، نشان بی توجهی آنان به معاد

إنّ الإنس-ن لربّه لکنود . .. أفلایعلم إذا بعثر ما فی القبور

170- علاقه

به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 4

4- حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

نبشّرک بغل-م

واژه <بشارت> در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

171- علاقه به آشامیدنیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

ص: 418

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

172- علاقه به ارث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 8

8- ارث ، دارای پیشینه ای دیرین در تاریخ و علاقه به ارث نهادن و ارث بردن ، امری طبیعی و رایج میان انسان ها ، حتی پیامبران

ربّ لاتذرنی فردًا و أنت خیر الورثین

173- علاقه به اسب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 5

5 - سان دیدن سلیمان ( ع ) از اسب ها و علاقه شدید او به آنها ، موجب غفلت او از یاد خدا گشت .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <عن> در <عن ذکر ربّی> به معنای <علی> و <أحببت> به معنای <آثرت> (ترجیح دادم) باشد; یعنی، من آن چنان به دوستی با اسب ها سرگرم شدم که آن را بر یاد خدا ترجیح دادم و از او غافل ماندم; تا آن که آفتاب غروب کرد و یا این که اسب ها از نظرم پنهان شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 33 - 3

3 - شدت علاقه سلیمان ( ع ) به اسب های نجیب و تیزرو و سان دیدن از آنها

فطفق مسحًا بالسوق و الأعناق

درخواست بازگرداندن اسب ها، برای بازدید مجدد و نوازش آنها (با سودن پاها و گردن آنها)، بیانگر مطلب یاد شده است.

174- علاقه به اشاعه فحشا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 19 - 3

3 - علاقه و رضایت قلبی به اشاعه فحشا و افشای آنها - حتی بدون دست داشتن در این امر - ممنوع است .

إنّ الذین یحبّون أن تشیع الف-حشه . .. لهم عذاب ألیم

ص: 419

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که مقصود از <یحبّون> صرف علاقه و رضایت قلبی باشد; هر چند تلاشی در این جهت صورت نگیرد. ظاهر ماده <حبّ> نیز گویای همین مطلب است.

175- علاقه به امدادهای خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 5

5 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

176- علاقه به امکانات دنیوی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

177- علاقه به امکانات مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 9 - 5

5- علاقه و دلبستگی شدید انسان به نعمتهایی که در اختیار دارد .

ثم نزعنها منه

کلمه <نزع> به معنای کندن است. به کارگیری این کلمه در سلب نعمت ، برای رساندن دلبستگی شدید انسان به موهبتهای دنیوی است.

178- علاقه به امنیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان

ص: 420

است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

179- علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 8 - 4

4 - امتنان الهی بر مؤمنان ، به سبب افکندن محبت ایمان و بیزاری از کفر در قلب آنان

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن . .. و کرّه إلیکم الکفر ... فضلاً من اللّه و نع

180- علاقه به ایمان انسانها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 103 - 2

2- علاقه شدید پیامبر ( ص ) به ایمان آوردن مردم و تلاش وافر او بی تأثیر در اکثر آنان

و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین

<حرص> به معنای علاقه شدید به چیزی و تلاش برای دستیابی به آن است.

181- علاقه به بت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 22 - 3

3- دلبستگی عمیق قوم عاد ، به خدایان دروغین خویش

قالوا أجئتنا لتأفکنا عن ءالهتنا

تأکید قوم عاد، بر انتساب آلهه به خویش (آلهتنا) و این که هدف اصلی هود(ع) را جدا ساختن ایشان از آلهه دانسته اند (لتأفکنا)، مطلب بالا را افاده می کند.

182- علاقه به برادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی

ص: 421

( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

183- علاقه به بقای نسل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 4

4- حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

نبشّرک بغل-م

واژه <بشارت> در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 13

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

184- علاقه به پدر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

185- علاقه به پسر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 8

8- داشتن پسر ، مورد خوشایند مشرکان و دختر داشتن ، ناخوشایند آنان بود .

و یجعلون لله البن-ت . .. و لهم ما یشتهون

به قرینه مقابله، احتمال دارد مراد از <ما> فرزند پسر باشد. مشرکان با اسناد دادن دختر به خداوند، درصدد تنقیص او بودند و این، حاکی از نفرت آنان از دختر داشتن است.

ص: 422

186- علاقه به پیروزی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 1،5

1 - مجاهدان راه خدا ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

5 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

187- علاقه به تجمل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

188- علاقه به تحلیل غلط

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 12 - 8

8 - تصوّر ، شیفتگی نسبت به ترسیم و تحلیل های ذهنی خود ، زمینه لغزش در محاسبات

بل ظننتم . .. و زیّن ذلک فی قلوبکم

189- علاقه به تسبیح خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

ص: 423

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

190- علاقه به تعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 69 - 5

5- موسی ( ع ) دارای اشتیاق فراوان به فراگیری علوم خضر بود .

قال ستجدنی إن شاء اللّه صابرًا و لا أعصی لک أمرًا

191- علاقه به تقرب خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 3

3 - انسان ها ، حتی مترفان ، داشتن قرب و منزلت در پیشگاه خدا را شایق و دوستداراند .

نحن أکثر أمولاً و أول-دًا . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلف

192- علاقه به جاودانگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 5 - 8

8 - بشر ، شیفته جاودانگی و ارزش های جاودان

لیدخل . .. جنّ-ت ... خ-لدین فیها

نوید، همواره به چیزی صورت می گیرد که مورد اشتیاق و تمایل است. از این که خداوند، بشارت به خلود در نعمت ها داده است، مطلب بالا استفاده می شود.

ص: 424

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 8

8 - انسان ، شیفته ابدیت و دوستدار زندگی جاودانه است .

خ-لدین فیها أبدًا

نوید، آن گاه برای شخص سودمند است که باب طبع و موافق خواسته های او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 3 - 2،4

2 - انسان ، خواهان بقا و پویای عوامل آن است .

یحسب أنّ ماله أخلده

آیه شریفه کسانی را ملامت می کند که عامل جاودانه شدن را ثروت می پندارند; ولی علاقه آنان به جاودانگی را مذموم ندانسته و وجود آن را مفروض گرفته است.

4 - انباشتن ثروت ، نشانه احساس کاذب جاودانگی است .

الذی جمع مالاً و عدّده . یحسب أنّ ماله أخلده

193- علاقه به حفظ قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 114 - 11

11 - پیامبر ( ص ) ، دارای اشتیاق شدید به حفظ آیات قرآن و به خاطر سپردن آن

و لاتعجل بالقرءان من قبل أن یقضی إلیک وحیه

گفته شده است که انگیزه پیامبر(ص) در قرائت آیات، همراه با قرائت جبرئیل، اطمینان یافتن به دریافت کامل وحی بوده است.

194- علاقه به حیات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 67 - 5

5- انسان ها ، فطرتاً از مرگ و نیستی گریزان بوده و علاقه مند به بقا هستند .

و إذا مسّکم الضرّ ضلّ من تدعون إلاّ إیّاه

از اینکه خداوند فرموده است: <وقتی انسانها احساس خطر جدّی می کنند، تنها رو به سوی او می آورند تا آنها را از مرگ نجات دهد> حکایت از آن دارد که آنان علاقه مند به بقا و گریزان از مرگ هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 5

ص: 425

5 - زنده ماندن ، ولو با توجیه کوتاهی ها و تقصیر ها در دفاع از دین ، خواسته کفرپیشگانِ به ظاهر مسلمان

لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

2 - در برداشت بالا <الّذین کفروا> به قرینه <لاخوانهم> به مسلمانان ضعیف الایمانی که اندیشه کفرآمیز دارند، تفسیر شده است.

195- علاقه به خانواده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 6

6 - علاقه و اشتیاق شدید انسان ها به دیدار خانواده و کسان خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

196- علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 5،6،7،8،9،23

5 - مشرکان ، علاوه بر محبت به معبودان پنداری ، به خداوند نیز علاقه مند هستند .

یحبونهم کحب اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که <حب> به مفعول اضافه شود و فاعلش ضمیر محذوفی باشد که به <من الناس> برگردد; یعنی: کحبهم اللّه.

6 - محبت مشرکان به معبودان پنداری ، همطراز محبتشان به خداوند است .

یحبونهم کحب اللّه

7 - خداوند محبوبترین حقیقت هستی ، در نزد مؤمنان موحد است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

مقصود از <الذین ءامنوا> - به قرینه فراز قبل و نیز آیات گذشته - موحدانی هستند که تنها خداوند را عبادت می کنند و هیچ کس و هیچ چیز را همانند او نمی دانند. <أشد> افعل تفضیل است و مفضل علیه آن ذکر نشده تا شامل هر چیز و هر کس بشود.

8 - خداوند ، شایسته ترین حقیقت برای بالاترین مرحله محبت و دوست داشتن است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

9 - محبت و دوست داشتن غیر خدا همطراز محبت خدا ، نشانه بی ایمانی است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این

ص: 426

ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 3

3 - رغبت و اشتیاق شدید ، باید تنها به سوی خداوند و جلوه های ربوبیت او باشد .

و إلی ربّک فارغب

تقدیم <إلی ربّک>، بر متعلق آن، بر حصر دلالت دارد. در <مفردات راغب> آمده است: جمله <رغب فیه و إلیه> [درباره هر چیز]، مفید حریص بودن بر آن است و <رغبه>، به معنای گستردگی اراده و خواستن است.

197- علاقه به خوردنیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

198- علاقه به خویشاوندان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،3،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

3 - مذمت خدا از دلبستگی به خویشاوندان و به مال و منال و دلواپسی برای تجارت و مسکن در صورتی که مایه غفلت از خدا و رسول و جهاد در راه خدا شود .

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أموال اقترفتموها و تجره تخشون کسادها و مسکن ... أحب إلی

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

ص: 427

199- علاقه به خیال پردازی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 225 - 4

4 - گمراهان ، دوستدارِ مطالب سست ، بی بنیاد و خیال انگیز

و الشعراء یتّبعهم الغاون . ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون

از ارتباط دو آیه استفاده می شود که گمراهان، در پی شاعرانی بی اصالت و وهم گرا هستند.

200- علاقه به ذکر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

201- علاقه به ربوبیت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 8 - 3

3 - رغبت و اشتیاق شدید ، باید تنها به سوی خداوند و جلوه های ربوبیت او باشد .

و إلی ربّک فارغب

تقدیم <إلی ربّک>، بر متعلق آن، بر حصر دلالت دارد. در <مفردات راغب> آمده است: جمله <رغب فیه و إلیه> [درباره هر چیز]، مفید حریص بودن بر آن است و <رغبه>، به معنای گستردگی اراده و خواستن است.

202- علاقه به رؤیت بهشتیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 62 - 4

4 - طاغیان و دوزخیان ، مشتاق دیدن مؤمنان و مطلع گشتن از سرنوشت آنان هستند .

و قالوا ما لنا لانری رجالاً

ص: 428

203- علاقه به رهبران قدرتمند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 23

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

204- علاقه به زن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 2

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

205- علاقه به زیبایی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

206- علاقه به زینت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 2

2 - شیفتگی به تجمل و زینت ، علاقه طبیعی زنان

ص: 429

أوَ من ینشّؤا فی الحلیه

تعبیر <ینشّؤا فی الحلیه> که به معنای پرورش یافتن در زینت است، اشاره به علاقه طبیعی و وابستگی زنان به آرایش و زیور دارد.

207- علاقه به زیورآلات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 8

8 - علاقه و تمایل طبیعی همه انسان ها ، به زیور آلات و پوشیدن لباس های ابریشمین

یحلّون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤًا و لباسهم فیها حریر

208- علاقه به سازش محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 9 - 1

1 - علاقه شدید کافران تکذیب گر ، به سازش کردن و نرمش نشان دادن پیامبر ( ص ) با آنان و تلاش آنان در این راستا

ودّوا لو تدهن فیدهنون

<إدهان> (مصدر <تدهن و یدهنون>) به معنای مدارا و نرمش نشان دادن است. مقصود از آن در این آیه، سازش کردن پیامبر(ص) در مواضع عقیدتی خویش و سستی کردن آن حضرت در برخورد با کافران است. گفتنی است سازش کردن و سستی نمودن پیامبر(ص) در امر رسالت، تنها یک علاقه و تمایل برای کافران نبود; بلکه همراه با تلاش و اقدامات گسترده بوده است.

209- علاقه به سلامتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

ص: 430

210- علاقه به شرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 7

7- مشرکان مکه ، به عقاید شرک آلود خویش شدیداً علاقه مند و دلبسته بودند .

و إذا ذکرت ربّک . .. ولّوا علی أدب-رهم

211- علاقه به شغل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

212- علاقه به شوهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 1

1 - زنان بهشت ، تنها شیفته و فریفته شوهران خویش و چشم بسته بر هر اجنبی

فیهنّ ق-صرت الطرف

<قاصرات الطرف> (زنان فرو هشته نگاه)، ظاهراً کنایه از چشم دریده نبودن است.

213- علاقه به طبیعت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

ص: 431

214- علاقه به غیر خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 9،23

9 - محبت و دوست داشتن غیر خدا همطراز محبت خدا ، نشانه بی ایمانی است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

23 - گروهی از انسان ها ( مشرکان ) سران و بزرگان خویش را در قدرت ، همتای خدا می پندارند و آنان را همطراز او دوست دارند .

و من الناس من یتخذ من دون اللّه أنداداً یحبونهم کحب اللّه

با توجه به آیه بعد - که مشرکان را به سران شرک و پیروان آنان تقسیم می کند - می توان گفت: مراد از <من الناس> مشرکان پیرو مقصود از <أنداد> سران آنهاست. ارجاع ضمیر <هم> به <أنداد> این احتمال را تأیید می کند; زیرا کاربرد این ضمیر برای انسانها و دارندگان عقل و شعور است.

215- علاقه به فتح مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 8

8 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق فتح مکه و در انتظار نصرت و امداد های الهی

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

مفسران، برآنند که آیه شریفه ناظر به فتح مکه و قریب الوقوع بودن آن است.

216- علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 15

15- علاقه به فرزندان ، خصلتی نیکو و اظهار آن امری پسندیده است .

ی-أبت . .. قال ی-بنیّ لاتقصص

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 432

10 - اسراء - 17 - 31 - 3

3- فقر و تهی دستی ، در تضعیف وجدان آدمی و از میان بردن حتی قوی ترین عواطف انسانی ، چون مهر به فرزند ، تأثیر دارد .

و لاتقتلوا أول-دکم خشیه إمل-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 8،13

8 - حضرت ابراهیم ( ع ) در اشتیاق داشتن فرزند

و بشّروه بغل-م

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 15 - 6،7

6 - رهایی از دلبستگی به اموال و اولاد و ترجیح دین داری بر وابستگی به آنها ، دارای پاداش بزرگ الهی است .

و اللّه عنده أجر عظیم

یادآوری پاداش بزرگ الهی، پس از هشدار درباره وابستگی به اموال و اولاد خویش، بیانگر مطلب یاد شده است.

7 - توجه و ایمان به پاداش بزرگ الهی برای مؤمنان ، بازدارنده انسان از وابستگی به اموال و اولاد و گناه به خاطر آنها

و اللّه عنده أجر عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

217- علاقه به لباس حریر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 8

8 - علاقه و تمایل طبیعی همه انسان ها ، به زیور آلات و پوشیدن لباس های ابریشمین

یحلّون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤًا و لباسهم فیها حریر

ص: 433

218- علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 12

12- دلبستگی انسان به دارایی های خویش ، شدیدتر از سایر دلبستگی های وی

و لایسئلکم أمولکم

از این که خداوند در کنار تشویق به ایمان و تقوا، فوراً به انسان یادآور شده که هدف از این ایمان و تقوا، گرفتن مال از ایشان نیست; استفاده می شود که دلبستگی انسان به مال زیاد است و چه بسا بیشتر از سایر دلبستگی ها است; زیرا خداوند، تنها به همین یک نکته اشاره فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 40 - 4

4 - دلبستگی عمیق انسان ها ، به مال

أم تسئلهم أجرًا فهم من مغرم مثقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 34 - 3

3 - دلبستگی شدید دنیامداران به اموال و دارایی ، در هنگام انفاق و احسان به دیگران نمایان می شود . *

و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا . .. و أعطی قلیلاً

ذکر <قلیلاً> می تواند اشاره به آن باشد که کافران دنیامدار در صورت تمایل به احسان، تنها بخش ناچیزی از اموال خویش را انفاق می کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 8 - 1

1 - تمایل شدید به مال ، از ویژگی های طبیعت انسان است .

و إنّه لحبّ الخیر لشدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 10 - 4

4 - مال و اولاد ، اهرم بازدارنده از گرایش به خدا

لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من اللّه شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 6

6 - شیفتگی مردمان نسبت به چهارپایان ( دامداری ) و کشاورزی و تولید ( امکانات مادی )

زیّن للنّاس حبّ الشّهوات . .. الانعام و الحرث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 434

4 - مائده - 5 - 106 - 18

18 - مال پرستی و وابستگی های خانوادگی از جمله عوامل لغزش و خیانت در شهادت

لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی

219- علاقه به محبوب شدن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 9 - 6

6- علاقه آدمی به محبوب شدن ، می تواند وی را برای رسیدن به این مقصود ، به قتل و جنایت وادار کند .

اقتلوا یوسف . .. یخل لکم وجه أبیکم

220- علاقه به مرگ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 6 - 4

4 - نترسیدن از مرگ و مشتاق لقای خدا بودن ، نشان اولیا و دوستان خداوند است .

فتمنّوا الموت

221- علاقه به مسکن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 4

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 66 - 7

7 - وابستگی انسان به خویش ، شهر و دیار ( خانه و کاشانه ) مانعی جهت تسلیم در برابر خداوند

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

222- علاقه به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 435

1 - بقره - 2 - 165 - 4،5،6

4 - مشرکان به خدایان دروغین محبت داشته و به آنها علاقه مند هستند .

یحبونهم

5 - مشرکان ، علاوه بر محبت به معبودان پنداری ، به خداوند نیز علاقه مند هستند .

یحبونهم کحب اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که <حب> به مفعول اضافه شود و فاعلش ضمیر محذوفی باشد که به <من الناس> برگردد; یعنی: کحبهم اللّه.

6 - محبت مشرکان به معبودان پنداری ، همطراز محبتشان به خداوند است .

یحبونهم کحب اللّه

223- علاقه به مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 13 - 4

4- دلبستگی پیامبر ( ص ) به شهر مکه

من قریتک

از انتساب قریه به پیامبر(ص) و دلجویی خداوند از آن حضرت به خاطر ناچار شدن ایشان به ترک مکه، مطلب بالا به دست می آید.

224- علاقه به موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 39 - 14

14 - فرعون و اطرافیان او ، به موسی ( ع ) بسیار علاقه مند بودند و او را دوست می داشتند .

و ألقیت علیک محبّه منّی

225- علاقه به نسل علایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 128 - 3

3 - علاقه ابراهیم و اسماعیل ( ع ) به ذریه خویش

من ذریتنا أمه مسلمه لک

ص: 436

226- علاقه به نصرت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 1

1 - مجاهدان راه خدا ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

227- علاقه به نعمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 9 - 5

5- علاقه و دلبستگی شدید انسان به نعمتهایی که در اختیار دارد .

ثم نزعنها منه

کلمه <نزع> به معنای کندن است. به کارگیری این کلمه در سلب نعمت ، برای رساندن دلبستگی شدید انسان به موهبتهای دنیوی است.

228- علاقه به وصیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 5

5 - اشتیاق و علاقه شدید انسان ها به توصیه و سفارش درباره خانواده و اموال خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

یاد کرد ناتوانی انسان ها از توصیه و سفارش درباره اموال و کسان خود، می رساند که در سرشت بشر چنین علاقه و تمایلی وجود دارد.

229- علاقه به هدایت انسانها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 2

2 - علاقه و اهتمام شدید پیامبر ( ص ) ، نسبت به هدایت تمامی انسان ها

فإن أعرضوا فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

از لحن آیه شریفه که در مقام دلداری است و نیز پیام آیه (ما تو را حفیظ و نگهبان قرار ندادیم) استفاده می شود که پیامبر(ص) دلبستگی شدیدی به هدایت و ایمان مردم داشتند.

ص: 437

230- علاقه به هدایت کافران مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 6 - 6

6 - علاقه شدید برخی از مسلمانان عصر بعثت ، به ارشاد کافران سرشناس مکه و مسلمان ساختن آنان

فأنت له تصدّی

براساس شأن نزول این آیات، افراد معروفی از قریش (نظیر ابوجهل) در مجلسی که ابن ام مکتوم وارد شد، حضور داشتند و تعبیر <من استغنی> در مورد آنان نازل شده است.

231- علاقه به همسر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 2،4

2 - محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان نباید محبت خدا و رسول و جهاد در راه خدا را تحت الشعاع قرار دهد .

قل إن کان ءاباؤکم و أبناؤکم . .. أحب إلیکم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله

4 - روی گردانان از جهاد ، به خاطر علقه های عاطفی ( محبت پدر ، فرزند ، برادر ، همسر و خویشاوندان ) و دلبستگی مادی ( مال ، شغل و مسکن ) مورد تهدید خداوند

قل إن کان ءاباؤکم . .. و أمول اقترفتموها و ... أحب إلیکم ... و جهاد فی سبیله فتر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 70 - 6

6 - انسان با تقوا ، انسانی وفادار به همسر و دلبسته به او

ادخلوا الجنّه أنتم و أزوجکم

خداوند، به عنوان نوید به اهل تقوا فرموده است: همراه همسران وارد بهشت شوید، از این بشارت روشن می شود که مؤمنان دلبسته به همسر بوده و در انتظار این نوید بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 129 - 2

2 - مراعات عدالت در محبت قلبی به همسران متعدد ، خارج از توان و اختیار مردان

و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم

جمله <و لو حرصتم> (هر چند تمایل شدید به رعایت عدالت داشته باشید)، می رساند که مراد از عدالت در جمله <و لن

ص: 438

تستطیعوا ان تعدلوا> عدالتی است که از اختیار و توان آدمی خارج است، بنابراین می توان گفت عدالت در مورد محبت و مودت و نظایر آن می باشد. برداشت فوق را فرمایش امام صادق(ع) تأیید می کند که در توضیح آیه فوق فرمود: یعنی فی الموده ... .

_______________________________

کافی، ج 5، ص 362، ح 1; نورالثقلین، ج 1، ص 558، ح 601.

232- علاقه به همفکر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 75 - 8

8- کفرورزی به آیات الهی ، فریفتگی به جاه و مقام و دل بستن به هم فکران در برابر مؤمنان ، از نمود های کامل گمراهی

قل من کان فی الضل-له

جمله <من کان فی الضلاله . ..> پاسخی است به گفته کافران که هنگام شنیدن آیات خدا، به مؤمنان می گفتند: <أیّ الفریقین خیر ...>. در این آیه کافرانِ به آیات الهی، اهل ضلالت معرفی شده اند و در آیه بعد مؤمنان به آیات الهی، اهل هدایت قلمداد شده اند.

233- علاقه به همنشین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

234- علایق ابراهیم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 124 - 15

15 - علاقه ابراهیم ( ع ) به ذریه خود و تمنای او برای رسیدن آنان به مقامات معنوی

و من ذرّیتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 439

1 - بقره - 2 - 128 - 3

3 - علاقه ابراهیم و اسماعیل ( ع ) به ذریه خویش

من ذریتنا أمه مسلمه لک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 132 - 12

12 - علاقه به ایجاد گرایش های صحیح دینی در فرزندان ، از خصلت های پیامبرانی ، چون ابراهیم و یعقوب ( ع )

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب یبنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 4

4- حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

نبشّرک بغل-م

واژه <بشارت> در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 28 - 8،13

8 - حضرت ابراهیم ( ع ) در اشتیاق داشتن فرزند

و بشّروه بغل-م

13 - حضرت ابراهیم ( ع ) ، به فرزنددار شدن و بقای نسل خود علاقه مند بود .

و بشّروه بغل-م علیم

واژه <بشارت>، در جایی به کار می رود که مورد علاقه و مایه سرور باشد.

235- علایق اخروی طغیانگران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 62 - 4

4 - طاغیان و دوزخیان ، مشتاق دیدن مؤمنان و مطلع گشتن از سرنوشت آنان هستند .

و قالوا ما لنا لانری رجالاً

236- علایق اسماعیل(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 128 - 3

3 - علاقه ابراهیم و اسماعیل ( ع ) به ذریه خویش

من ذریتنا أمه مسلمه لک

ص: 440

237- علایق انبیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 132 - 12

12 - علاقه به ایجاد گرایش های صحیح دینی در فرزندان ، از خصلت های پیامبرانی ، چون ابراهیم و یعقوب ( ع )

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب یبنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 8

8- ارث ، دارای پیشینه ای دیرین در تاریخ و علاقه به ارث نهادن و ارث بردن ، امری طبیعی و رایج میان انسان ها ، حتی پیامبران

ربّ لاتذرنی فردًا و أنت خیر الورثین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 24 - 6

6 - علاقه شدید پیامبران الهی ، نسبت به هدایت و رستگاری انسان ها

ق-ل أوَ لو جئتکم بأهدی ممّا وجدتم علیه ءاباءکم

پیامبران، در برابر مخالفت های مؤکد قوم خویش (إنّا وجدنا . .. إنّا علی آثارهم) با لحنی نرم و ملایم آنان را به مسیر آیین توحید فرامی خواندند، از این مطلب، شیفتگی شدید آنان به هدایت انسان ها استفاده می شود.

238- علایق انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 9 - 5

5- علاقه و دلبستگی شدید انسان به نعمتهایی که در اختیار دارد .

ثم نزعنها منه

کلمه <نزع> به معنای کندن است. به کارگیری این کلمه در سلب نعمت ، برای رساندن دلبستگی شدید انسان به موهبتهای دنیوی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 48 - 4

4- دور بودن از رنج و تعب ، زندگی توأم با سلامتی و امنیت و ماندگاری و جاودانگی ، از اموری که مورد علاقه شدید انسان است .

لایمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمخرجین

ذکر وضعیت متقین در بهشت، به منظور تشویق انسانها جهت پیوستن به صفوف تقواپیشگان است. طبیعی است ذکر این

ص: 441

وضعیت، باید به گونه ای باشد که مطلوب انسانها و مورد علاقه آنها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 8

8- ارث ، دارای پیشینه ای دیرین در تاریخ و علاقه به ارث نهادن و ارث بردن ، امری طبیعی و رایج میان انسان ها ، حتی پیامبران

ربّ لاتذرنی فردًا و أنت خیر الورثین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 8

8 - علاقه و تمایل طبیعی همه انسان ها ، به زیور آلات و پوشیدن لباس های ابریشمین

یحلّون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤًا و لباسهم فیها حریر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 3

3 - انسان ها ، حتی مترفان ، داشتن قرب و منزلت در پیشگاه خدا را شایق و دوستداراند .

نحن أکثر أمولاً و أول-دًا . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 50 - 5،6

5 - اشتیاق و علاقه شدید انسان ها به توصیه و سفارش درباره خانواده و اموال خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

یاد کرد ناتوانی انسان ها از توصیه و سفارش درباره اموال و کسان خود، می رساند که در سرشت بشر چنین علاقه و تمایلی وجود دارد.

6 - علاقه و اشتیاق شدید انسان ها به دیدار خانواده و کسان خود ، به وقت رو به رو شدن با مرگ

فلایستطیعون توصیه و لا إلی أهلهم یرجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 56 - 2

2 - بودن در کنار همسران خود و برخورداری از آرامش و موهبت های طبیعت ، از نعمت های الهی و دلپذیر برای همگان

فی شغل ف-کهون . هم و أزوجهم فی ظل-ل علی الأرائک متّکئون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه درصدد بیان نعمت های الهی برای اهل بهشت و تشویق مردم به ایمان برای برخوردار شدن از این نعمت ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 11

11 - انسان ، در اشتیاق رستگاری و نیازمند راهنمایی ، برای تشخیص راه ها و مصادیق آن

ص: 442

ذلک هو الفوز المبین

تأکید با ضمیر فصل در زمینه نمایاندن رستگاری راستین، نشانگر آن است که اولاً انسان در نهاد خودش، عشق به رستگاری دارد و ثانیاً دستیابی به آن، نیازمند هدایت و راهنمایی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 36 - 12

12- دلبستگی انسان به دارایی های خویش ، شدیدتر از سایر دلبستگی های وی

و لایسئلکم أمولکم

از این که خداوند در کنار تشویق به ایمان و تقوا، فوراً به انسان یادآور شده که هدف از این ایمان و تقوا، گرفتن مال از ایشان نیست; استفاده می شود که دلبستگی انسان به مال زیاد است و چه بسا بیشتر از سایر دلبستگی ها است; زیرا خداوند، تنها به همین یک نکته اشاره فرموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 5 - 8

8 - بشر ، شیفته جاودانگی و ارزش های جاودان

لیدخل . .. جنّ-ت ... خ-لدین فیها

نوید، همواره به چیزی صورت می گیرد که مورد اشتیاق و تمایل است. از این که خداوند، بشارت به خلود در نعمت ها داده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 40 - 4

4 - دلبستگی عمیق انسان ها ، به مال

أم تسئلهم أجرًا فهم من مغرم مثقلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 58 - 4

4 - علاقه و گرایش به زنان زیبا ، امری فطری و اصیل در نهاد بشر و جن

فیهنّ ق-صرت الطرف . .. کأنّهنّ الیاقوت و المرجان

از این که خداوند، به عنوان نویدی بزرگ به خلق، بشارت همسران زیبا و جذاب را می دهد، استفاده می شود که تمایل به آنان، امری طبیعی و اصیل در نهاد انسان و جن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 11 - 8

8 - علاقه و دلبستگی انسان به فرزندان ، قوی تر و بیشتر از همسر ، برادر و دیگر خویشاوندان است . *

یودّ المجرم لویفتدی من عذاب یومئذ ببنیه

تقدّم ذکری نام فرزندان بر دیگر خویشاوندان و مردمان، ممکن است برای بیان مطلب یاد شده باشد.

ص: 443

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 8

8 - انسان ، شیفته ابدیت و دوستدار زندگی جاودانه است .

خ-لدین فیها أبدًا

نوید، آن گاه برای شخص سودمند است که باب طبع و موافق خواسته های او باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 8 - 1

1 - تمایل شدید به مال ، از ویژگی های طبیعت انسان است .

و إنّه لحبّ الخیر لشدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - همزه - 104 - 3 - 2

2 - انسان ، خواهان بقا و پویای عوامل آن است .

یحسب أنّ ماله أخلده

آیه شریفه کسانی را ملامت می کند که عامل جاودانه شدن را ثروت می پندارند; ولی علاقه آنان به جاودانگی را مذموم ندانسته و وجود آن را مفروض گرفته است.

239- علایق انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 45 - 9

9 - انسان ها ، به جلب محبت خداوند علاقه مندند . *

إنّه لایحبّ الک-فرین

ذکر این نکته که هر کس کافر است، از محبت خداوند محروم است به منظور این است که انسان ها، ترغیب شوند تا به ایمان و عمل صالح روی بیاورند و این، وقتی اثربخش است که انسان ها، به جلب محبت خداوند علاقه ای داشته باشند.

240- علایق اولیاء الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 6 - 4

4 - نترسیدن از مرگ و مشتاق لقای خدا بودن ، نشان اولیا و دوستان خداوند است .

فتمنّوا الموت

ص: 444

241- علایق اهل کتاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 109 - 1

1 - بسیاری از اهل کتاب ، مشتاق ارتداد و بازگشت مسلمانان به شرک بودند .

ودّ کثیر من أهل الکتب لو یردونکم من بعد إیمنکم کفاراً

جمله <یردونکم> به وسیله حرف مصدری (لو) تبدیل به مفرد می شود و در نتیجه مفعول برای <ودّ> قرار می گیرد. <کفاراً> جمع کافر و مفعول دوم برای <یردونکم> می باشد. مراد از کافر، به دلیل کلمه <یردون> مشرک است نه یهودی و یا نصرانی; زیرا مسلمانان صدر اسلام پیش از انتخاب اسلام، مشرک بودند.

242- علایق پسندیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 5 - 15

15- علاقه به فرزندان ، خصلتی نیکو و اظهار آن امری پسندیده است .

ی-أبت . .. قال ی-بنیّ لاتقصص

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

243- علایق جادوگران فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 65 - 5

5 - علاقه مندی ساحران فرعون ، به پیشدستی در ارائه سِحر خویش ، قبل از اقدام موسی ( ع ) به ارائه آیات *

إمّا أن تلقی و إمّا أن نکون أوّل من ألقی

تفاوت تعبیر در بخش دوم پیشنهاد، نشانگر این نکته است که ساحران برای شروع کردن، انگیزه بیشتری داشتند و بدین وسیله آن را ابراز می کردند; زیرا به جای <أن نکون . ..> می توانستند بگویند <أمّا أن نلقی>

ص: 445

244- علایق جن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 58 - 4

4 - علاقه و گرایش به زنان زیبا ، امری فطری و اصیل در نهاد بشر و جن

فیهنّ ق-صرت الطرف . .. کأنّهنّ الیاقوت و المرجان

از این که خداوند، به عنوان نویدی بزرگ به خلق، بشارت همسران زیبا و جذاب را می دهد، استفاده می شود که تمایل به آنان، امری طبیعی و اصیل در نهاد انسان و جن است.

245- علایق جهنمیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 62 - 4

4 - طاغیان و دوزخیان ، مشتاق دیدن مؤمنان و مطلع گشتن از سرنوشت آنان هستند .

و قالوا ما لنا لانری رجالاً

246- علایق خانوادگی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 106 - 18

18 - مال پرستی و وابستگی های خانوادگی از جمله عوامل لغزش و خیانت در شهادت

لانشتری به ثمناً و لو کان ذا قربی

247- علایق خانوادگی خوله بنت ثعلبه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 1 - 2

2 - زن ظهار شده ، مایل نبود از شوهرش جدا شده و کانون خانواده اش متلاشی گردد .

قد سمع اللّه قول الّتی تج-دلک فی زوجها

248- علایق خانوادگی متخلفان از مسافرت به حدیبیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 11 - 6

6 - ادعای سرگرمی به مال و خانواده ، بهانه تخلّف اعراب از همراهی باپیامبر ( ص )

ص: 446

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا

249- علایق خداترسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 4

4 - بهشتیان و خداترسان ، مجذوب همسران بهشتی خود

فیهنّ ق-صرت الطرف

مقصود از <طرف> می تواند نگاه همسران زنان بهشتی باشد; یعنی، زنان بهشتی چنان جذاب اند که نظر و چشم دیگران (همسران) را به خود مشغول می دارند.

250- علایق خویشاوندی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 24 - 5،8

5 - ترجیح محبت خویشاوندان و امکانات مادی بر محبت خدا و پیامبر ( ص ) و جهاد ، فسق و انحراف است .

قل إن کان ءاباؤکم . .. أحب إلیکم ... و اللّه لایهدی القوم الفسقین

8 - ترجیح محبت خدا و رسول و جهاد بر علایق خویشاوندی و تعلقات مادی ، نشانه مؤمنان راستین

یأیها الذین ءامنوا . .. قل إن کان ءاباؤکم ... و جهاد فی سبیله

251- علایق دشمنان دین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 8 - 5

5 - دشمنان دین ، به دلیل علاقه وافر به مال ، گرفتار بخل و امساک حقوق خداوند

و إنّه لحبّ الخیر لشدید

کلمه <شدید> - چنان که در قاموس آمده - گاه به معنای <بخیل> است. در صورتی که این معنا در آیه مراد باشد، حرف <لام> در <لحبّ الخیر> لام تعلیل خواهد بود; یعنی، به خاطر حبّ مال.

252- علایق زن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 2

2 - شیفتگی به تجمل و زینت ، علاقه طبیعی زنان

ص: 447

أوَ من ینشّؤا فی الحلیه

تعبیر <ینشّؤا فی الحلیه> که به معنای پرورش یافتن در زینت است، اشاره به علاقه طبیعی و وابستگی زنان به آرایش و زیور دارد.

253- علایق سلیمان(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 5

5 - سان دیدن سلیمان ( ع ) از اسب ها و علاقه شدید او به آنها ، موجب غفلت او از یاد خدا گشت .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که <عن> در <عن ذکر ربّی> به معنای <علی> و <أحببت> به معنای <آثرت> (ترجیح دادم) باشد; یعنی، من آن چنان به دوستی با اسب ها سرگرم شدم که آن را بر یاد خدا ترجیح دادم و از او غافل ماندم; تا آن که آفتاب غروب کرد و یا این که اسب ها از نظرم پنهان شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 33 - 3

3 - شدت علاقه سلیمان ( ع ) به اسب های نجیب و تیزرو و سان دیدن از آنها

فطفق مسحًا بالسوق و الأعناق

درخواست بازگرداندن اسب ها، برای بازدید مجدد و نوازش آنها (با سودن پاها و گردن آنها)، بیانگر مطلب یاد شده است.

254- علایق عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 6

6 - توجّه و شیفتگی مؤمنان خردمند ، در دعا و مناجات نسبت به ربوبیّت خداوند

ربّنا ما خلقت هذا باطلا . .. ربّنا و اتنا

تکرار کلمه <ربّنا> از سوی خردمندان، نشانگر توجه خاص آنان به خداوند است.

255- علایق علمای یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 42 - 2

2 - عالمان یهود در عصر پیامبر ( ص ) گوش سپارنده به شایعات دروغین و راغب به حرمخواری و رشوه گیری

سمعون لقوم ءاخرین . .. سمعون للکذب اکلون للسحت

برداشت فوق بر این مبناست که دو صفت یاد شده درباره عالمان یهود باشد. توصیف عوام یهود در آیه قبل به <سمعون

ص: 448

للکذب>، این مبنا را تأیید می کند، و <سحت> به معنای مال حرام است و از مصادیق مورد نظر آن، به مناسبت مورد، رشوه می باشد.

256- علایق فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 39 - 14

14 - فرعون و اطرافیان او ، به موسی ( ع ) بسیار علاقه مند بودند و او را دوست می داشتند .

و ألقیت علیک محبّه منّی

257- علایق فرعونیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 110 - 4

4 - شیفتگی فرعونیان به حکومت و سلطنت و وابستگی شدیدشان به موطن خویش ، از عوامل تکذیب موسی و جبهه گیری آنان در برابر وی

یرید أن یخرجکم من أرضکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 39 - 14

14 - فرعون و اطرافیان او ، به موسی ( ع ) بسیار علاقه مند بودند و او را دوست می داشتند .

و ألقیت علیک محبّه منّی

258- علایق فرقه های مذهبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 53 - 3

3 - دلبستگی شدید فرقه های مذهبی به طریقه خود ، علی رغم یگانگی طریقه پیامبران

و إنّ ه-ذه أُمّتکم أُمّه وحده . .. کلّ حزب بما لدیهم فرحون

259- علایق قوم ابراهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 71 - 3

ص: 449

3 - دلبستگی عمیق و تفاخر قوم ابراهیم ، به مسلک شرک آلود خویش

إذ قال . .. ما تعبدون . قالوا نعبد أصنامًا فنظلّ لها ع-کفین

در جواب حضرت ابراهیم(ع) که از قومش پرسید: <چه می پرستید>، باید آنان می گفتند: <بت>. اما آنها در پاسخ گفتند: <بت ها را می پرستیم و همواره ملازم آنها هستیم>. این نشان می دهد که می خواستند علاوه بر جواب او، فخر و دل بستگی شدید خود را به مسلک شرک، برای ابراهیم(ع) بیان کنند.

260- علایق قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 22 - 3

3- دلبستگی عمیق قوم عاد ، به خدایان دروغین خویش

قالوا أجئتنا لتأفکنا عن ءالهتنا

تأکید قوم عاد، بر انتساب آلهه به خویش (آلهتنا) و این که هدف اصلی هود(ع) را جدا ساختن ایشان از آلهه دانسته اند (لتأفکنا)، مطلب بالا را افاده می کند.

261- علایق کافران

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 5

5 - زنده ماندن ، ولو با توجیه کوتاهی ها و تقصیر ها در دفاع از دین ، خواسته کفرپیشگانِ به ظاهر مسلمان

لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

2 - در برداشت بالا <الّذین کفروا> به قرینه <لاخوانهم> به مسلمانان ضعیف الایمانی که اندیشه کفرآمیز دارند، تفسیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 2 - 1

1- آرزو و علاقه فراوان کافران به مسلمان بودن ، آن گاه که فرصتِ اسلام آوردن را از دست بدهند .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین

مراد از <یودّ> به قرینه فعل ماضی <کانوا> مطلق دوست داشتن نیست، بلکه به معنای تمنا و آرزوست. و <ربما> در آیه به معنای تکثیر استعمال شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 9 - 1

1 - علاقه شدید کافران تکذیب گر ، به سازش کردن و نرمش نشان دادن پیامبر ( ص ) با آنان و تلاش آنان در این راستا

ودّوا لو تدهن فیدهنون

<إدهان> (مصدر <تدهن و یدهنون>) به معنای مدارا و نرمش نشان دادن است. مقصود از آن در این آیه، سازش کردن

ص: 450

پیامبر(ص) در مواضع عقیدتی خویش و سستی کردن آن حضرت در برخورد با کافران است. گفتنی است سازش کردن و سستی نمودن پیامبر(ص) در امر رسالت، تنها یک علاقه و تمایل برای کافران نبود; بلکه همراه با تلاش و اقدامات گسترده بوده است.

262- علایق گمراهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 225 - 4

4 - گمراهان ، دوستدارِ مطالب سست ، بی بنیاد و خیال انگیز

و الشعراء یتّبعهم الغاون . ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون

از ارتباط دو آیه استفاده می شود که گمراهان، در پی شاعرانی بی اصالت و وهم گرا هستند.

263- علایق مادر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 233 - 5

5 - شیردهیِ کامل به نوزاد ، خواسته عموم مادران

لمن اراد ان یتم الرضاعه

بنابراینکه معنیِ جمله <لمن اراد . .. > چنین باشد: مادران چون خواهان یکدوره کامل شیردهی به نوزاد هستند، بر آنان دو سال شیردهی واجب شد.

264- علایق متخلفان از مسافرت به حدیبیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 12 - 7

7 - متخلفان از سفر حدیبیه ، شیفته تحلیل غلط خود درباره آن سفر

بل ظننتم . .. و زیّن ذلک فی قلوبکم

برداشت بالا بنابراین نکته است که <ذلک> اشاره به پندار و تحلیلی باشد که از تعبیر <ظننتم أن لن ینقلب. ..> استفاده می شود; یعنی، این تحلیل در نظرشان زیبا جلوه کرده و خود شیفته آن گردیدند.

265- علایق متقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 70 - 6

ص: 451

6 - انسان با تقوا ، انسانی وفادار به همسر و دلبسته به او

ادخلوا الجنّه أنتم و أزوجکم

خداوند، به عنوان نوید به اهل تقوا فرموده است: همراه همسران وارد بهشت شوید، از این بشارت روشن می شود که مؤمنان دلبسته به همسر بوده و در انتظار این نوید بوده اند.

266- علایق مجاهدان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 1

1 - مجاهدان راه خدا ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

267- علایق محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 144 - 1،7

1 - پیامبر ( ص ) در برهه ای از زمان ، در انتظار و اشتیاق فرمانی از جانب خدا برای تغییر قبله بود .

قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبله

تفریع جمله <فلنولینک . ..> بر جمله <قد نری> می رساند که: چشم دوختن پیامبر به اطراف و اکناف آسمان به خاطر انتظار فرمان تغییر قبله بوده است.

7 - انتظار و اشتیاق پیامبر ( ص ) برای نسخ قبله سابق ( بیت المقدس ) دارای نقشی بسزا در نسخ آن بود .

قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها

تفریع جمله <فلنولینک . ..> بر <قد نری ...> به وسیله حرف <فاء> می رساند که انتظار و اشتیاق پیامبر(ص) به تغییر قبله در آن امر مؤثر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 272 - 4

4 - شدّت علاقه پیامبر اکرم ( ص ) به هدایت مردم و تلاش وی در این جهت

لیس علیک هدیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 176 - 1

1 - علاقه وافر پیامبر ( ص ) به هدایت یافتن مردم و اندوه و تأسف عمیق وی از شتاب برخی از مردم در کفر

و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 452

3 - نساء - 4 - 80 - 9

9 - علاقه و سختکوشی پیامبر ( ص ) ، برای هدایت مردم

فما ارسلناک علیهم حفیظاً

جمله <فما ارسلناک . .. > دلالت بر این دارد که پیامبر (ص) برای هدایت مردم تلاش فراوانی داشته است ; به گونه ای که خود را موظف می دانسته به هر وسیله که می شود، مردم را مؤمن سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 3

3 - عشق و علاقه پیامبر ( ص ) به هدایت مردم

یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر

فرمان تسلی بخش خداوند به پیامبر(ص) که نباید وی از کفر کافران اندوهی به خود راه دهد، گویای عشق وافر پیامبر(ص) به هدایت آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 35 - 3،4

3 - پیامبر اکرم(ص) به هدایت یافتن و ایمان آوردن مردم شوق و میل فراوانی داشت.

و إن کان کبر علیک إعراضهم فإن استعطعت . .. فتأتیهم بأیه

4 - تمایل شدید پیامبر اکرم(ص) به آوردن آیات و معجزات بیشتر برای هدایت مردم

و إن کان کبر علیک إعراضهم فإن استعطعت أن تبتغی . .. فتأتیهم بأیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 103 - 2

2- علاقه شدید پیامبر ( ص ) به ایمان آوردن مردم و تلاش وافر او بی تأثیر در اکثر آنان

و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین

<حرص> به معنای علاقه شدید به چیزی و تلاش برای دستیابی به آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 88 - 11

11- دلسوزی شدید و خودخوری پیامبر ( ص ) برای هدایت کافران و مشرکان

لاتمدّنّ عینیک . .. و لاتحزن علیهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 37 - 1

1- حرص و علاقه شدید پیامبر ( ص ) بر هدایت کردن مشرکان

و قال الذین أشرکوا . .. حقّت علیه الضل-له ... إن تحرص علی هدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 453

9 - نحل - 16 - 127 - 11

11- اشتیاق شدید پیامبر ( ص ) به هدایت مردم

و لاتحزن علیهم

تردیدی نیست که حزن و اندوه پیامبر(ص) درباره کافران، به خاطر شدت علاقه آن حضرت به هدایت مردم بود و اگر این اشتیاق نبود، حزن و اندوه هم وجود نداشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 6 - 2

2- پیامبر ( ص ) بر هدایت مردم و ایمان آنان به قرآن ، بسیار شایق و حریص بود .

فلعلّک ب-خع نفسک علی ءاث-رهم إن لم یؤمنوابه-ذا الحدیث أسفًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 114 - 11

11 - پیامبر ( ص ) ، دارای اشتیاق شدید به حفظ آیات قرآن و به خاطر سپردن آن

و لاتعجل بالقرءان من قبل أن یقضی إلیک وحیه

گفته شده است که انگیزه پیامبر(ص) در قرائت آیات، همراه با قرائت جبرئیل، اطمینان یافتن به دریافت کامل وحی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 3 - 2

2 - اهتمام بیش از حدّ پیامبر ( ص ) در پیشبرد دین و هدایت خلق

لعلّک ب-خع نفسک ألاّیکونوا مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 70 - 2

2 - اشتیاق شدید پیامبر ( ص ) به هدایت همه انسان ها حتی دشمنان مکار و حیله گر خویش

و لاتحزن علیهم و . .. یمکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 81 - 4

4 - علاقه و سعی فراوان پیامبر ( ص ) در هدایت گمراهان

و ما أنت به-دی العمی عن ضل-لتهم

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که اگر تلاش فراوان پیامبر(ص) نبود دلیلی نداشت که خداوند برای آرامش بخشیدن به او یادآور شود که آنان مردگانی کور و کرند و تلاش او برای آنان سودی ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 23 - 14

ص: 454

14 - پیامبر ( ص ) به هدایت کافران ، علاقه مند بود .

و من کفر فلایحزنک کفره إلینا مرجعهم

فراز <إلینا مرجعهم> پس از توصیه پیامبر(ص) به اجتناب از اندوه به خاطر کفر کافران، برای تسلی دادن به آن حضرت است. چنین فرمانی، گویای آن است که پیامبر(ص) علاقه شدیدی به هدایت آنان داشته و به خاطر آن اندوهگین هم می شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 19 - 4

4 - علاقه شدید و کوشش فراوان پیامبر به هدایت و نجات مردمان گمراه از عذاب و بدبختی

أفأنت تنقذ من فی النار

از آهنگ آیه شریفه، استفاده می شود که پیامبر(ص) تلاشی فراوان برای هدایت مردم کافر و لجوج مکه داشتند. این آیه درصدد بیان این حقیقت به آن حضرت است که این کافران مردمی حق گریزاند و بیش از این خود را به رنج و سختی مینداز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 6 - 5

5 - اشتیاق و اهتمام شدید پیامبر ( ص ) ، نسبت به هدایت مردم .

اللّه حفیظ علیهم و ما أنت علیهم بوکیل

از این که قرآن می فرماید: <خداوند مراقب عملکرد مشرکان است و تو بر آنان وکیل نیستی> استفاده می شود که پیامبر(ص) نسبت به هدایت آنان شدیداً شیفتگی نشان داده و از اصرار آنان به شرک آشفته خاطر می شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 2

2 - علاقه و اهتمام شدید پیامبر ( ص ) ، نسبت به هدایت تمامی انسان ها

فإن أعرضوا فما أرسلن-ک علیهم حفیظًا

از لحن آیه شریفه که در مقام دلداری است و نیز پیام آیه (ما تو را حفیظ و نگهبان قرار ندادیم) استفاده می شود که پیامبر(ص) دلبستگی شدیدی به هدایت و ایمان مردم داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 13 - 4

4- دلبستگی پیامبر ( ص ) به شهر مکه

من قریتک

از انتساب قریه به پیامبر(ص) و دلجویی خداوند از آن حضرت به خاطر ناچار شدن ایشان به ترک مکه، مطلب بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 7

7 - تمایل طبیعی پیامبر ( ص ) به هدایت تمامی انسان ها ، حتی دنیاپرستان روی گردان از یاد خدا

فأعرض عن من تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلاّ الحیوه الدنیا

ص: 455

امر در <فأعرض> نشانگر آن است که چنان تمایل طبیعی (هدایت تمامی انسان ها) در پیامبر(ص) وجود داشته است.

268- علایق مرد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 235 - 5

5 - بی صبری مردان در اظهار تمایل به ازدواج با زنان بی شوهر

علم اللّه انّکم ستذکرونهنّ

269- علایق مردم جاهلیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 20 - 1

1 - علاقه فراوان به مال ، از ویژگی های مردم در عصر جاهلیت

و تحبّون المال حبًّا جمًّا

<جمّاً>، به معنای زیاد بودن و انباشته شدن است. (مقاییس)

270- علایق مرفهان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 37 - 3

3 - انسان ها ، حتی مترفان ، داشتن قرب و منزلت در پیشگاه خدا را شایق و دوستداراند .

نحن أکثر أمولاً و أول-دًا . .. و ما أمولکم و لا أول-دکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلف

271- علایق مسلمانان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 52 - 26

26 - یهود و نصارا ، مورد علاقه و محبت مسلمانان سست ایمان در عصر بعثت

ما اسروا فی انفسهم

ص: 456

272- علایق مسلمانان صدر اسلام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 7 - 5

5 - مسلمانان ، مشتاق رویارویی با کاروان تجاری قریش و ناخشنود از درگیری با سپاه مسلح آنان

و تودون أن غیر ذات الشوکه تکون لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 13 - 5،8

5 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق امداد های الهی و غلبه سریع بر دشمن

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

8 - مسلمانان صدراسلام ، مشتاق فتح مکه و در انتظار نصرت و امداد های الهی

و أُخری تحبّونها نصر من اللّه و فتح قریب

مفسران، برآنند که آیه شریفه ناظر به فتح مکه و قریب الوقوع بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 6 - 6

6 - علاقه شدید برخی از مسلمانان عصر بعثت ، به ارشاد کافران سرشناس مکه و مسلمان ساختن آنان

فأنت له تصدّی

براساس شأن نزول این آیات، افراد معروفی از قریش (نظیر ابوجهل) در مجلسی که ابن ام مکتوم وارد شد، حضور داشتند و تعبیر <من استغنی> در مورد آنان نازل شده است.

273- علایق مسیحیان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 109 - 5

5 - حسادت یهود و نصارا ، منشأ علاقه و تلاش آنها بر بازگرداندن اهل ایمان از اسلام بود .

ودّ کثیر من أهل الکتب لو یردونکم من بعد إیمنکم کفاراً حسداً

<حسداً> مفعولٌ له برای <ودّ کثیراً . ..> می باشد; یعنی، علاقه و تلاش اهل کتاب برای مرتد ساختن مسلمانان، به علت حسادت ایشان بود.

274- علایق مشرکان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 4،5،6

4 - مشرکان به خدایان دروغین محبت داشته و به آنها علاقه مند هستند .

یحبونهم

ص: 457

5 - مشرکان ، علاوه بر محبت به معبودان پنداری ، به خداوند نیز علاقه مند هستند .

یحبونهم کحب اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که <حب> به مفعول اضافه شود و فاعلش ضمیر محذوفی باشد که به <من الناس> برگردد; یعنی: کحبهم اللّه.

6 - محبت مشرکان به معبودان پنداری ، همطراز محبتشان به خداوند است .

یحبونهم کحب اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 57 - 8،10

8- داشتن پسر ، مورد خوشایند مشرکان و دختر داشتن ، ناخوشایند آنان بود .

و یجعلون لله البن-ت . .. و لهم ما یشتهون

به قرینه مقابله، احتمال دارد مراد از <ما> فرزند پسر باشد. مشرکان با اسناد دادن دختر به خداوند، درصدد تنقیص او بودند و این، حاکی از نفرت آنان از دختر داشتن است.

10- مشرکان ، در برابر اسناد دختر به خدا ، فرزند دلخواهشان ( پسر ) را به خود اسناد می دادند .

و یجعلون لله البن-ت . .. و لهم ما یشتهون

<و> در <و لهم> می تواند حالیه و هم می تواند عاطفه باشد. در صورت عاطفه بودن جمله <ما...> در محل نصب خواهد بود برای عطف به <البنات>. در هر صورت برداشت فوق قابل استفاده است و اسناد دادن فرزند دختر برای خدا، قرینه ای است بر اینکه مراد از <ما> در <ما یشتهون> فرزند پسر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 52 - 7

7- مشرکان ، حتی در قیامت هم دل بسته یاری معبودان شان اند .

فدعوهم

275- علایق مشرکان مکه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 7

7- مشرکان مکه ، به عقاید شرک آلود خویش شدیداً علاقه مند و دلبسته بودند .

و إذا ذکرت ربّک . .. ولّوا علی أدب-رهم

276- علایق معذوران غزوه تبوک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 92 - 6

6 - محروم شدن برخی از رزمندگان داوطلب ، از شرکت در جنگ تبوک ، به خاطر نداشتن امکانات رزمی ( مرکب و . . . )

ص: 458

علی رغم اشتیاق شدید آنان به جهاد

تولوا و أعینهم تفیض من الدمع حزناً ألا یجدوا ما ینفقون

277- علایق معنوی موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

278- علایق معنوی هارون(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 35 - 3

3 - موسی ( ع ) ، علاقه مداوم خود و برادرش هارون ( ع ) را به تسبیح و ذکر خداوند ، ابراز داشت و خداوند را بر آن گواه دانست .

إنّک کنت بنا بصیرًا

جمله <إنّک. ..> می تواند تعلیل برای <کی نسبّحک کثیراً> باشد; یعنی خدایا! تو خوب می دانی که من و برادرم هارون چه روحیه ای داریم و نسبت به تسبیح و ذکر تو، تا چه حد علاقه مندیم، بنابراین با پذیرش وزارت هارون، راه تسبیح و ذکر فراوان تر را بر ما هموار ساز.

279- علایق مکذبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 9 - 1

1 - علاقه شدید کافران تکذیب گر ، به سازش کردن و نرمش نشان دادن پیامبر ( ص ) با آنان و تلاش آنان در این راستا

ودّوا لو تدهن فیدهنون

<إدهان> (مصدر <تدهن و یدهنون>) به معنای مدارا و نرمش نشان دادن است. مقصود از آن در این آیه، سازش کردن پیامبر(ص) در مواضع عقیدتی خویش و سستی کردن آن حضرت در برخورد با کافران است. گفتنی است سازش کردن و سستی نمودن پیامبر(ص) در امر رسالت، تنها یک علاقه و تمایل برای کافران نبود; بلکه همراه با تلاش و اقدامات گسترده بوده است.

ص: 459

280- علایق ملکه سبأ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 34 - 5

5 - دلبستگی بلقیس به آبادی سرزمین و عزت و سربلندی مردم خویش

قالت إنّ الملوک . .. و جعلوا أعزّه أهلها أذلّه

علت آوردن بلقیس برای پرهیز از جنگ، نشانگر اهتمام او در حفظ آبادی سرزمین و عزت جامعه خویش است.

281- علایق منافقان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 89 - 1

1 - علاقه منافقان به کفرپیشگی مسلمانان و همگون شدن با آنان

فما لکم فی المنافقین . .. ودّوا لو تکفرون کما کفروا فتکونون سواء

مراد از منافقان در این بخش از آیات، کسانی هستند که اظهار اسلام می کردند، ولی حاضر به هجرت نمی شدند، و یا دارالهجره (مدینه) را رها کرده و در جایی دیگر سکنی گزیدند. و کفر و نفاق آنان همان سر باز زدن از هجرت است، نه انکار خدا و رسالت پیامبر، و گر نه در حرمت رابطه دوستی با آنان می فرمود <حتی یؤمنوا ... >.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 12،13

12 - اعتنا و رغبت فراوان منافقان و یهود به شنیدن گفته ها و شایعه های دروغین ، علی رغم آگاهی به دروغ بودن آن

سمعون للکذب

چون شنیدن سخنانی که دروغ بودن آن برای شنونده معلوم نباشد، صفت مذمومی نیست، لذا مراد این است که آنان با توجه و آگاهی به دروغ بودن سخنان به شنیدن آنها رغبت داشتند.

13 - رغبت منافقان و یهودیان به شنیدن شایعات و دروغ های بافته شده علیه رسول خدا ( ص )

سمعون للکذب

مخاطب قرار دادن پیامبر (لایحزنک) و توصیف شتابگران در کفر به گوش سپاران دروغ، می رساند که مراد از <کذب> دروغها و شایعاتی بوده است که علیه پیامبر(ص) ساخته شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 48 - 9

9 - جبهه حق ، علی رغم میل منافقان ، دارای روندی رو به پیروزی و موفقیت

حتی جاء الحق و ظهر أمر اللّه و هم کرهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 460

7 - توبه - 9 - 58 - 7

7 - منافقان ، تنها در صورت برخورداری از صدقات ( دارایی بیت المال ) - هر چند به ناحق باشد - خشنود و در غیر آن صورت ، ناخرسند بودند .

فإن أعطوا منها رضوا و إن لم یعطوا منها إذا هم یسخطون

282- علایق منافقان مدینه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 20 - 4،6،7

4 - منافقان مدینه ، دوست داشتند که در صورت تکرار هجوم احزاب متّحد به مدینه ، در بیابان و در میان بادیه نشینان باشند .

و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب

6 - منافقان مدینه ، در عین ترس از حضور در مدینه ، به هنگام حمله دشمن ، دوست داشتند از اخبار مربوط به مسلمانان آگاه باشند .

و إن یأت الأحزاب یودّوا لو أنّهم بادون فی الأعراب یسئلون عن أنبائکم

7 - منافقان مدینه ، به پی گیری تحولات و رخداد های مدینه ، علاقه مند بودند .

یسئلون عن أنبائکم

283- علایق موسی(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 62 - 4

4- موسی ( ع ) بسیار مشتاق دیدار با خضر ( ع ) و ملاقات با او بود .

لاأبرح حتّی . .. ءاتنا غداءنا لقد لقینا من سفرنا ه-ذا نصبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 69 - 5

5- موسی ( ع ) دارای اشتیاق فراوان به فراگیری علوم خضر بود .

قال ستجدنی إن شاء اللّه صابرًا و لا أعصی لک أمرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 84 - 5

5 - شوق موسی ( ع ) به ملاقات و گفت وگوی با پروردگار و جلب رضایت او ، موجب شتاب وی در آمدن به میقات بود .

و عجلت إلیک ربّ لترضی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 461

13 - شعراء - 26 - 22 - 7

7 - دلبستگی عمیق موسی ( ع ) به بنی اسرائیل و رنج شدید وی از بردگی و استثمار آنان توسط فرعون

و تلک نعمه تمنّها علیّ أن عبّدتّ بنی إسرءیل

284- علایق مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 7

7 - خداوند محبوبترین حقیقت هستی ، در نزد مؤمنان موحد است .

و الذین ءامنوا أشد حباً اللّه

مقصود از <الذین ءامنوا> - به قرینه فراز قبل و نیز آیات گذشته - موحدانی هستند که تنها خداوند را عبادت می کنند و هیچ کس و هیچ چیز را همانند او نمی دانند. <أشد> افعل تفضیل است و مفضل علیه آن ذکر نشده تا شامل هر چیز و هر کس بشود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 59 - 10

10 - رغبت و اشتیاق مؤمنان راستین ، تنها به جانب خداست .

إنا إلی اللّه رغبون

<إلی اللّه> متعلق به <راغبون> است و تقدیم آن بر <راغبون> علاوه بر حفظ فاصله آیات، می تواند برای افاده حصر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 22 - 18

18 - غفران و رحمت الهی ، محبوب و مطلوب همه اهل ایمان

ألا تحبّون أن یغفر اللّه لکم

برداشت یاد شده، بر این اساس است که استفهام در <ألا تحبّون> تقریری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 13

13 - خداوند ، جلوه دهنده و محبوب سازنده ایمان ، در قلب مؤمنان

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

285- علایق ناپسند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 100 - 4

4 - ضرورت پرهیز از فریفتگی و دلبستگی به اشیاء پلید و ناپاک علی رغم زیادی شگفت برانگیز آنها

ص: 462

لایستوی . .. و لو اعجبک کثره الخبیث

286- علایق همسران بهشتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 56 - 1

1 - زنان بهشت ، تنها شیفته و فریفته شوهران خویش و چشم بسته بر هر اجنبی

فیهنّ ق-صرت الطرف

<قاصرات الطرف> (زنان فرو هشته نگاه)، ظاهراً کنایه از چشم دریده نبودن است.

287- علایق همسران بهشتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 48 - 1

1 - بندگان مخلَص خدا ، برخوردار از همسرانی علاقه مند که جز به شوهران خود ، چشم ندوخته و نظر نمی افکنند .

و عندهم ق-صرت الطرف

مقصود از <قاصرات الطرف> (چشم فروهشتگان)، زنانی اند که چشم از دیگران برگرفته و تنها به همسران خود می نگرند. گفتنی است که این تعبیر، ممکن است کنایه از علاقه مندی شدید زنان بهشتی به همسران خود باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 52 - 1

1 - تقواپیشگان در بهشت ، برخوردار از همسرانی علاقه مند که جز به شوهرانشان چشم ندوخته و نظر نمی افکنند .

إنّ للمتّقین لحسن مئاب . .. و عندهم ق-صرت الطرف

مقصود از <قاصرات الطرف> (چشم فروهشتگان) زنانی اند که چشم از دیگران برمی گیرند و تنها به همسران خود می نگرند. این تعبیر، ممکن است کنایه از علاقه مندی شدید زنان بهشتی به همسرانشان باشد.

288- علایق یعقوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 132 - 12

12 - علاقه به ایجاد گرایش های صحیح دینی در فرزندان ، از خصلت های پیامبرانی ، چون ابراهیم و یعقوب ( ع )

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب یبنی

ص: 463

289- علایق یهود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 109 - 5

5 - حسادت یهود و نصارا ، منشأ علاقه و تلاش آنها بر بازگرداندن اهل ایمان از اسلام بود .

ودّ کثیر من أهل الکتب لو یردونکم من بعد إیمنکم کفاراً حسداً

<حسداً> مفعولٌ له برای <ودّ کثیراً . ..> می باشد; یعنی، علاقه و تلاش اهل کتاب برای مرتد ساختن مسلمانان، به علت حسادت ایشان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 12،13

12 - اعتنا و رغبت فراوان منافقان و یهود به شنیدن گفته ها و شایعه های دروغین ، علی رغم آگاهی به دروغ بودن آن

سمعون للکذب

چون شنیدن سخنانی که دروغ بودن آن برای شنونده معلوم نباشد، صفت مذمومی نیست، لذا مراد این است که آنان با توجه و آگاهی به دروغ بودن سخنان به شنیدن آنها رغبت داشتند.

13 - رغبت منافقان و یهودیان به شنیدن شایعات و دروغ های بافته شده علیه رسول خدا ( ص )

سمعون للکذب

مخاطب قرار دادن پیامبر (لایحزنک) و توصیف شتابگران در کفر به گوش سپاران دروغ، می رساند که مراد از <کذب> دروغها و شایعاتی بوده است که علیه پیامبر(ص) ساخته شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 42 - 1

1 - رغبت فراوان یهود به حرامخواری و شنیدن دروغ ، علی رغم آگاهی به دروغ بودن آن

سمعون للکذب اکلون للسحت

صیغه مبالغه <سمعون> و <اکلون> دلالت بر رغبت فراوان دارد. در برداشت فوق دو خصلت یاد شده، وصف عموم یهودیان (عالمان و پیروان) آنان گرفته شده است.

290- عوامل علاقه به خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 21

21 - باور به قدرت خدا ، ایجاد کننده محبت او در دلهاست .

والذین ءامنوا أشد حباً للّه . .. أن القوه للّه جمیعاً

291- عوامل علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 464

9 - حجر - 15 - 3 - 13

13- سرانجام تداوم کفر و غوطهوری در لذت های دنیا ، پشیمانی است .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم یأکلوا ... فسوف یعلمون

292- عوامل علاقه به معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 165 - 19

19 - پنداشتن قدرت در معبودان دروغین ، عالم محبت مشرکان به آنهاست .

یحبونهم کحب اللّه . .. و لو یری الذین ظلموا ... أن القوه للّه جمیعاً

293- فرجام علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 13

13- سرانجام تداوم کفر و غوطهوری در لذت های دنیا ، پشیمانی است .

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم یأکلوا ... فسوف یعلمون

294- فطریت علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 14

14 - عشق به ایمان و زیبایی آن در قلب انسان ، امری فطری و الهی است . *

حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

برداشت بالا بنابر این نکته است که تحبیب ایمان و تزیین آن - به قرینه <فی قلوبکم> - بیانگر برنامه ای تکوینی باشد; یعنی، سرشت انسان متمایل به ایمان و مجذوب آن آفریده شده است.

295- فطریت علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 37 - 6

6- عشق به مال و ثروت ، ریشه دار در عمق وجود و جان انسان ها

إن یسئلکموها . .. و یخرج أضغ-نکم

این که حتی تأکید خداوند به انفاق اموال، کینه ها را برمی انگیزد; نشانگر آن است که دلبستگی انسان هابه اموال، بسیار

ص: 465

نیرومند و عمیق است.

296- قطع علایق در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 166 - 8

8 - در قیامت تمامی سبب ها و وسایل پیوند و دوستی میان سران شرک و پیروانشان از میان خواهد رفت .

و تقطعت بهم الأسباب

برداشت فوق بر این اساس است که: مقصود از <الأسباب> مایه های پیوند میان سران و پیروان باشد.

297- محدوده علاقه به فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 9 - 6

6 - دلبسته نشدن به مال و اولاد ، سفارش خداوند به مؤمنان

ی-أیّها الذین ءامنوا لاتلهکم أمولکم و لا أول-دکم

298- محدوده علاقه به وطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 15

15 - ر ها کردن تقواپیشگی و احسان ، به خاطر دلبستگی به وطن و محل سکونت ، عملی ناپسند و عذری ناپذیرفتنی

ی-عباد الذین ءامنوا اتّقوا ربّکم . .. و أرض اللّه وسعه

299- ملاک علایق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 100 - 4

4 - ضرورت پرهیز از فریفتگی و دلبستگی به اشیاء پلید و ناپاک علی رغم زیادی شگفت برانگیز آنها

لایستوی . .. و لو اعجبک کثره الخبیث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 32 - 4

4 - دوستی مظاهر طبیعت و متاع های دنیوی ، در صورتی که در طول دوستی خدا و در جهت او باشد ، امری مشروع و

ص: 466

پسندیده است .

إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی

برداشت یاد شده به این دلیل است که سلیمان(ع) در عین محبت به خدا، به اسب ها و سان دیدن از آنها نیز، به خاطر خدا علاقه میورزید.

300- منشأ علاقه به ایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 7 - 13

13 - خداوند ، جلوه دهنده و محبوب سازنده ایمان ، در قلب مؤمنان

و ل-کنّ اللّه حبّب إلیکم الإیم-ن و زیّنه فی قلوبکم

301- موانع علاقه به ثروت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 10 - 4

4 - توجّه به برملا شدن خصلت ها و علاقه ها در قیامت ، بازدارنده انسان از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به ثروت

لکنود . .. أفلایعلم إذا ... و حصّل ما فی الصدور

302- موانع علاقه به مال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 4

4 - توجّه به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی انسان ، بازدارنده او از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به مال

لکنود . .. لحبّ الخیر لشدید . أفلایعلم ... إنّ ربّهم بهم یومئذ لخبیر

303- موانع علاقه به نعمت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکاثر - 102 - 8 - 3

3 - توجّه به حسابرسی و مسؤولیت در برابر نعمت ها ، بازدارنده انسان از دل خوشی به فراوانی آن و زمینه ساز ترک افتخار بر دیگران است .

ألهیکم التکاثر. .. ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النعیم

ص: 467

304- مهمترین علایق انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشامیدن ، تجمل ، زیبایی ، داشتن همدم و همراهانی موافق ، از مهم ترین جاذبه و دلبستگی های انسان و وسیله آزمون او

یطاف علیهم بصحاف . .. و فیها ما تشتهیه الأنفس

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: الف) موارد بالا در این آیات بیان شده و تخصیص به ذکر یافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نوید داده است که اگر در این زمینه ها کنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهی نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند یافت.

305- ناپسندی علاقه به لذایذ مادی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 8

8- متمرکز کردن تمامی همّ و تلاش بر بهرهوری هر چه بیشتر از تمتعات و لذت های دنیوی و دل بستن به آرزو های واهی ، امری ناپسند و محکوم است .

ذرهم یأکلوا و یتمتّعوا و یلههم

آیه، تعریض است به اینکه: کافرانِ هدایت ناپذیر، تمام همّشان تمتعات دنیوی است; لذا باید آنان را به حال خود رها کرد و این حاکی از ناخرسندی خداوند از آنهاست.

ص: 468

4- علقه

1- انسان از علقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 2 - 2،4

2 - انسان ، از خون لخته آفریده شده است .

خلق الإنس-ن من علق

<علق>; یعنی، مطلق خون یا خونی که به شدت سرخ است، یا خون غلیظ و یا جامد (قاموس). برخی آن را جمع <عَلَقه> دانسته اند که به اعتبار جنس بودن <الإنسان>، وصف آن قرار گرفته است. (الدرّالمصون)

4 - آگاهی از قدرت خداوند بر آفرینش انسان از خون لخته ، زمینه ساز توجه به او در آغاز هر کار است .

اقرأ باسم ربّک . .. خلق الإنس-ن من علق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - علق - 96 - 6 - 6

6 - توجه به آفرینش انسان از خون لخته و وابستگی تمام دانش های او به خداوند ، مایه ترک طغیان است .

خلق الإنس-ن من علق . .. علّم الإنس-ن ما لم یعلم . کلاّ إنّ الإنس-ن لیطغی

2- تبدیل علقه به انسان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 39 - 2

2 - تحوّل نطفه به علقه و تکامل علقه به موجودی معتدل و هماهنگ از دو صنف زن و مرد ، روند آفرینش انسان

ألم یک نطفه من منیّ یمنی . ثمّ کان علقه فخلق فسوّی . فجعل منه الذکر و الأُنثی

3- تبدیل علقه به جنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 67 - 5

ص: 469

5 - وجود فاصله زمانی میان تحوّل خاک به نطفه ، نطفه به علقه و علقه به صورت طفل

خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ یخرجکم طفلاً

با توجه به کاربرد <ثمّ> - که برای بیان فاصله زمانی است - برداشت بالا به دست می آید.

4- تبدیل علقه به مضغه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 14 - 2،3

2 - پس از آن که نطفه در رحم به صورت علقه ( خون بسته ) در آمد ، علقه به تدریج از حالت خون بودن خارج می شود و به صورت مضغه ( پاره گوشتی بدون استخوان ) در می آید .

فخلقنا العلقه مضغه

<مضغه> به پاره گوشت بدون استخوان گفته می شود.

3 - علقه ، در رحم به صورت مضغه در می آمد ، سپس مضغه تدریجاً به صورت استخوان بندی بدن جنین ، تغییر شکل می دهد .

فخلقنا المضغه عظ-مًا

<عظم> مفرد <عظام> و به معنای استخوان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 67 - 4،5

4 - تحوّل خاک به نطفه تبدیل نطفه به علقه و تکامل آن ، روند آفرینش انسان

خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ یخرجکم طفلاً

5 - وجود فاصله زمانی میان تحوّل خاک به نطفه ، نطفه به علقه و علقه به صورت طفل

خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ یخرجکم طفلاً

با توجه به کاربرد <ثمّ> - که برای بیان فاصله زمانی است - برداشت بالا به دست می آید.

5- تبدیل منی به علقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 38 - 2

2 - مرحله اصلی شکل گیری فرزند ، پس از علقه شدن ( تبدیل منی به خون بسته ) است .

ألم یک نطفه . .. ثمّ کان علقه

<فاء> در <فخلق> برای ترتیب است. مترتب کردن خلقت انسان بر <علقه> - با آن که <علقه> جزئی از مراحل آفرینش بشر است - می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

ص: 470

6- تبدیل نطفه به علقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 5 - 7

7- تحول خاک به نطفه ، تبدیل نطفه به علقه و تکامل علقه به مضغه ، روند آفرینش انسان

فإنّا خلقن-کم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ من مضغه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 14 - 1،2

1 - نطفه ، پس از استقرار در رحم ، تبدیل به علقه ( خون بسته ) می شود .

ثمّ جعلن-ه نطفه فی قرار مکین . ثمّ خلقنا النطفه علقه

<خلق> (مصدر خلقنا) در اینجا به معنای تصییر (از حالی به حالی دیگر در آوردن) است. و بدین جهت متعدی به دو مفعول، به کار رفته است. <علقه> نیز به خون غلیظ و بسته گفته می شود.

2 - پس از آن که نطفه در رحم به صورت علقه ( خون بسته ) در آمد ، علقه به تدریج از حالت خون بودن خارج می شود و به صورت مضغه ( پاره گوشتی بدون استخوان ) در می آید .

فخلقنا العلقه مضغه

<مضغه> به پاره گوشت بدون استخوان گفته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 67 - 4،5

4 - تحوّل خاک به نطفه تبدیل نطفه به علقه و تکامل آن ، روند آفرینش انسان

خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ یخرجکم طفلاً

5 - وجود فاصله زمانی میان تحوّل خاک به نطفه ، نطفه به علقه و علقه به صورت طفل

خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ یخرجکم طفلاً

با توجه به کاربرد <ثمّ> - که برای بیان فاصله زمانی است - برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 38 - 1

1 - تبدیل شدن نطفه به علقه ، از مراحل تکوین انسان و به صورت تدریجی است .

ألم یک نطفه . .. ثمّ کان علقه

با توجه به کاربرد <ثمّ> - که برای بیان فاصله زمانی است - مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 39 - 2

2 - تحوّل نطفه به علقه و تکامل علقه به موجودی معتدل و هماهنگ از دو صنف زن و مرد ، روند آفرینش انسان

ألم یک نطفه من منیّ یمنی . ثمّ کان علقه فخلق فسوّی . فجعل منه الذکر و الأُنثی

ص: 471

7- تکامل علقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 39 - 2

2 - تحوّل نطفه به علقه و تکامل علقه به موجودی معتدل و هماهنگ از دو صنف زن و مرد ، روند آفرینش انسان

ألم یک نطفه من منیّ یمنی . ثمّ کان علقه فخلق فسوّی . فجعل منه الذکر و الأُنثی

8- تکامل علقه به مضغه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 5 - 7

7- تحول خاک به نطفه ، تبدیل نطفه به علقه و تکامل علقه به مضغه ، روند آفرینش انسان

فإنّا خلقن-کم من تراب ثمّ من نطفه ثمّ من علقه ثمّ من مضغه

9- خلقت از علقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 40 - 2

2 - آفرینش آغازین انسان ، از نطفه و علقه به همراه ساختاری معتدل و هماهنگ ، دلیل قدرت خداوند بر برپایی قیامت و احیای مردگان

ألم یک نطفه من منیّ یمنی . .. فخلق فسوّی ... ألیس ذلک بق-در علی أن یحیی الموتی

ص: 472

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9
آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109