می توان گفت: <یبتغون. ..> نتیجه و حاصل سه برنامه مؤمنان (1- أشدّاء، 2- رحماء، 3- رکعّاً سجّداً) است.

12- پای بندی به دعا و عبادت ، شرط شایستگی افراد برای همنشینی و مصاحبت است .

و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم بالغدوه و العشیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 25 - 1

1 - کفر به خدا و سرپیچی از عبادت او ، گناهی نابخشودنی و در پی دارنده عذاب دردناک دوزخ است .

إنّ الذین کفروا و یصدّون عن سبیل اللّه

مراد از <الطیب من القول> - همان طور که در آیه پیش گفته شد - کلمه توحید و <صراط حمید> عبادت خدای یگانه است. بنابراین با توجه به ارتباط این آیه با آیه پیش، می توان گفت: <کفروا> در <إنّ الذین کفروا>به تقدیر <کفروا بالطیب من القول> است و مراد از <سبیل اللّه> در <یصدون عن سبیل اللّه>، عبادت و پرستش خدای یگانه می باشد. قابل ذکر است که <الذین> اسم <إنّ> و خبر آن محذوف است و تقدیر آن به قرینه ذیل آیه چنین می شود: <إنّ الذین کفروا... نذیقهم من عذاب ألیم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 61 - 4

4 - کسانی که از عبادت خدا سرباز زده و از صراط مستقیم منحرف شوند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

ألم أعهد إلیکم ی-بنی ءادم . .. و أن اعبدونی ه-ذا صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 63 - 5

5 - عبادت نکردن خدای یکتا و پیروی از شیطان ، موجب دوزخی شدن است .

ألم أعهد إلیکم ی-بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط-ن . .. و أن اعبدونی ... و لقد أضلّ م

برداشت یاد شده از ارتباط میان این آیه و آیات پیشین به دست می آید; یعنی، آیه شریفه بیانگر نتیجه و پی آمد عمل نکردن به توصیه های الهی است.

11 - طه - 20 - 15 - 14

14 - سعی و تلاش آدمی در عبادت و نماز ، درپی دارنده پاداش حتمی درقیامت است .

فاعبدنی و أقم الصلوه . .. لتجزی کلّ نفس بما تسعی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 82 - 12

12 - نیل به حقیقت ، مولود امتزاج علم ، عبادت و اخلاق

ذلک بان منهم قسیسین و رهباناً و انهم لایستکبرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 206 - 8

8 - تقرب به خدا در گرو پرستش او و منزه دانستن وی از هر عیب و نقص و سجده خالصانه به درگاه اوست .

و لاتکن من الغفلین. إن الذین عند ربک ... و له یسجدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 98 - 7

7- ذکر خدا و عبادت پروردگار چون نماز ، زداینده نگرانی ها و اندوه ها و تقویت کننده روحیه پایداری و موجب آرامش خاطر است .

و لقد نعلم أنک یضیق صدرک . .. فسبّح بحمد ربّک و کن من الس-جدین

نوع مفسّران بر آنند که مقصود از سجده در این آیه، نماز است و مؤید آن روایتی است که می گوید: <پیامبر(ص) هر گاه محزون و دلتنگ می شد، نماز می خواند> (مجمع البیان، ذیل آیه فوق).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 36 - 8

8- عبادت ، پذیرش عملی ربوبیت خداوند است .

و إنّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 63 - 3

3- عبادت و تقوا ، موجب دستیابی به بهشت است .

تلک الجنّه . .. من عبادنا من کان تقیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 84 - 7

7 - عبادت ، موجب جلب رضایت الهی است .

عجلت إلیک ربّ لترضی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 77 - 1،2،3

1 - ارزش و منزلت انسان در پیشگاه خداوند ، منوط به دعا و عبادت کردن او است .

ص: 6

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

2- <دعاؤکم> اضافه مصدر به مفعولش باشد; که در این صورت <دعا> به معنای دعوت است; یعنی، <لولا دعاؤه إیّاکم إلی الإسلام; اگر نبود دعوت کردن خدا یا پیامبر شما را به سوی اسلام>. گفتنی است برداشت فوق مبتنی بر دیدگاه نخست است.

2 - دعا و عبادت ، موجب توجه و عنایت خدا به انسان است .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

3 - انسان ، من های دعا و عبادت ، فاقد ارزش و منزلت در پیشگاه خداوند است .

قل مایعبؤا بکم ربّی لولا دعاؤکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 16 - 5

5 - عبادت و تقوا ، دارای خیری است که سودش به عبادت کننده و متقی ، بازمی گردد .

اعبدوا اللّه و اتّقوه ذلکم خیر لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 2 - 4

4 - نقش تعیین کننده عبادت و شب زنده داری ، در تقویت روحیه و مقاومت در برابر مشکلات تبلیغی و رسالت دینی

قم الّیل إلاّ قلیلاً

به گفته مفسران، این آیات در مکه نازل شده است. فرمان خداوند به شب زنده داری در دوران مکّی (زمانی که رسالت پیامبر(ص) در سخت ترین شرایط قرار داشت) می تواند گویای حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 26 - 11

11 - عبادت و شب زنده داری ، نیروبخش و مقاومت آفرین ، در برابر مشکلات و سختی ها

فاصبر لحکم ربّک . .. و من الّیل فاسجد له و سبّحه لیلاً طویلاً

8 - هود - 11 - 52 - 8،13

8- نزول باران های فراوان ، در صورت پرهیز از شرک و گرایش به توحید و پرستش خدا ، از نوید های هود ( ع ) به قوم خویش

و ی-قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یرسل السماء علیکم مدرارًا

فعل مضارع <یرسل> به اصطلاح در جواب فعل امر (استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه) قرار گرفته و با <إنْ> شرطیه مقدر مجزوم شده است; یعنی: <إنْ تستغفروا و تتوبوا یرسل . ..; اگر استغفار کنید و به سوی خدا حرکت کنید، او ابرهای پر باران را برای شما خواهد فرستاد>.

13- هود ( ع ) مردم خویش را در صورت استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، به افزایش نیرو و توانشان بشارت داد .

و ی-قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه . .. یزدکم قوّه إلی قوّتکم

<یزدکم> عطف بر <یرسل> و جواب برای شرط مقدر می باشد; یعنی: <إن تستغفروا . .. یزدکم; اگر استغفار کنید و ... خداوند نیروی شما را افزایش می دهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 19

19- استغفار از گناهان ، پرستش خدا و پرهیز از شرک ، مقدمه هایی لازم برای تقرب به درگاه خداوند

فاستغفروه ثم توبوا إلیه

برداشت فوق ، با توجه به حرف <ثم> - که بر تأخر مرحله توبه از مرحله استغفار دلالت دارد - استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 123 - 9

9- پرستش خداوند ، سوق دهنده آدمی به توکل و سپردن امور خویش به اوست .

فاعبده و توکل علیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 2 - 4

4- عبادت و بندگی به درگاه خدا وسیله جلب رحمت او است .

رحمت ربّک عبده

<عبده> مفعول است برای <رحمت>. تقدیم آن بر نام زکریا و توصیف آن حضرت به عبودیت، اشاره به نقش آن در جلب رحمت های خداوند دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 81 - 4

4- عبادت و اطاعت خدای یگانه ، تنها راه عزّت و سعادت

واتّخذوا من دون اللّه . .. لهم عزًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 8

11 - انبیاء - 21 - 84 - 18

18- عبادت و پرستش خدا ، زمینه ساز پندپذیری و حق شنوی است .

ذکری للع-بدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 77 - 2

2 - پروردگار جهانیان ، تنها دوست انسان و پرستش او تضمین گر رشد و رستگاری وی

فإنّهم عدوٌّ لی إلاّ ربّ الع-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 36 - 6

6 - عبودیت خداوند ، موجب بهره مندی از لطف و امداد الهی

ألیس اللّه بکاف عبده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 15 - 8

8 - عبودیت خداوند ، زمینه ساز شایستگی انسان برای دریافت وحی

یلقی الروح من أمره علی من یشاء من عباده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 38 - 7

7 - درجات متفاوت فرشتگان ، به مقدار عبادت آنان برای پروردگار است .

فالذین عند ربّک یسبّحون له بالّیل و النّهار

برداشت یاد شده بر این مبنا است که <عند ربّک> اشاره به برخی از فرشتگان داشته باشد که از مقام قرب و حضور برخورداراند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 64 - 8

8 - پرستش خدای یگانه ، مایه اتحاد و همبستگی در جوامع انسانی

و لأُبیّن لکم بعض الذی تختلفون فیه . .. إنّ اللّه هو ربّی و ربّکم فاعبدوه

از آن جا که حضرت عیسی(ع) رسالت خود را <حل اختلافات> بیان داشت و در پی آن مسأله ربوبیت یگانه خداوند و عبادت او را مطرح کرد، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 39 - 6

6 - تسبیح و ستایش ( عبادت ) پروردگار ، زمینه استواری روح و دستیابی به صبر در برابر ناگواری ها *

فاصبر علی ما یقولون و سب-ّح بحمد رب-ّک

ص: 9

از ارتباط <سبّح بحمد ربّک> با <فاصبر. ..>، می توان تأثیر عبادت در تکامل روح و استواری اراده را نتیجه گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 57 - 3

3 - عبادت خلق به درگاه خداوند ، سودمند به حال خود آنان

و ما خلقت . .. إلاّ لیعبدون . و ما أُرید منهم من رزق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 4 - 3

3 - عبادت خداوند ، رعایت تقوای الهی و اطاعت از پیامبران ، از موجبات آمرزش گناهان و نجات از عذاب الهی در دنیا

أن اعبدوا اللّه . .. یغفر لکم من ذنوبکم و یؤخّرکم إلی أجل مسمًّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 7 - 4

4 - عبادت خداوند ، تقواپیشگی و اطاعت از رسولان ، موجبات غفران و آمرزش الهی است .

قال ی-قوم . .. أن اعبدوا اللّه ... و إنّی کلّما دعوتهم لتغفر لهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 5 - 10

10 - عبادت خداوند ، عقاید توحیدی ، ادای نماز و پرداخت زکات ، سامان دهنده امور انسان ها است .

لیعبدوا اللّه مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوه و یؤتوا الزکوه و ذلک دین الق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 3 - 5

5 - عبادت خداوند ، سپاس نعمت های او است .

لإیل-ف . .. فلیعبدوا

حرف <فاء>، لزوم عبادت را بر وجود نعمت <ایلاف> تفریع کرده است و هر کاری که انسان خود را به جهت داشتن نعمتی، موظّف به آن سازد، سپاس آن نعمت است.

ربه>، بیانگر این است که عبادت سی شبه عبادتی کامل و تمام نبوده و با سپری شدن چهل شب، کامل و تمام شده است. تصریح به اینکه پس از اضافه شدن ده به سی مجموع آن چهل شد (فتم ... اربعین) می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار

از مصداقهای مورد نظر برای ظلم - به قرینه آیات پیشین - شرکورزی و پرستش غیرخداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 6

6- پرستش عناصر بی تأثیر و ناتوان ، نشان کوتاه نظری و ناآگاهی مشرکان است .

و یعبدون من دون الله ما لایملک لهم رزقًا . .. و لایستطیعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 82 - 1،5

1- پرستش غیر خدا ، هرگز مایه عزت نیست .

لیکونوا لهم عزًّا . کلاّ

<کلاّ> ردع و انکار نسبت به این پندار مشرکان است که پرستش معبودها را مایه عزتمندی خویش می دانستند.

5- عبادت هر چیزی جز خداوند ، مایه ذلت و خواری در روز قیامت است .

من دون اللّه ءالهه لیکونوا لهم عزًّا . .. و یکونون علیهم ضدًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 98 - 5

5- پرستش غیر خدا ، کفر و مستوجب جهنم است .

الذین کفروا . .. إنّکم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 92 - 1

1 - سرزنش شدن مشرکان در قیامت ، به خاطر پرستش غیرخدا

و قیل لهم أین ما کنتم تعبدون

استفهام در <أین ما کنتم. ..> متضمن معنای توبیخ و ملامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 15 - 4

4 - آیین شرک و عبادت غیرخدا ، مایه خسارت و از کف دادن سرمایه عمر آدمی و محرومیت از بهره های بایسته از خانواده در عرصه قیامت

فاعبدوا ما شئتم من دونه قل إنّ الخ-سرین الذین خسروا أنفسهم و أهلیهم یوم القی-مه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 64 - 4

4 - شرک و عبادت غیر خدا ، نشانه جهل و نادانی نسبت به حقیقت الوهیت است .

اللّه خ-لق کلّ شیء . .. له مقالید السم-وت ... أفغیر اللّه تأمرونّی أعبد أیّها ال

ص: 12

برداشت یاد شده مبتنی بر این احتمال است که <جاهلون> متعدی باشد و متعلق جهل، حقایقی باشد درباره خداوند که در آیات پیشین از آن یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 66 - 4،6

4 - عبادت غیرخدا ، شرک است .

أفغیر اللّه تأمرونّی أعبد . .. لئن أشرکت ... بل اللّه فاعبد

6 - شرک و عبادت غیرخدا ، ناسپاسی پروردگار است .

بل اللّه فاعبد و کن من الش-کرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 61 - 15

15 - عبادت غیر خدا و حاجت خواهی از غیر او ، کفران نعمت های الهی است .

قال ربّکم ادعونی أستجب لکم . .. اللّه الذی جعل لکم الّیل ... و ل-کنّ أکثر الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 5 - 1

1- عبادت گران غیر خدا و حاجت طلبان از درگاه غیر او ، گمراه ترین وسرگشته ترین انسان ها

و من أضلّ ممّن یدعوا من دون اللّه من لایستجیب له

12 - لزوم اخلاص در عبادت و ضرورت پرهیز از ریاکاری

و إذا قاموا إلی الصّلوه قاموا کسالی یراءون الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 98 - 4

4- قرین و همراه کردن تسبیح پروردگار با حمد و ستایش او ، امری نیکو و پسندیده در ذکر و عبادت

فسبّح بحمد ربّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 110 - 14

14- لزوم رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط ، در نحوه انجام عبادات و نیایشها

و لاتجهر . .. و لاتخافت بها و ابتغ بین ذلک سبیلاً

احتمال دارد که ذکر نماز و یا دعا به عنوان مظهر و مصداق اصلی عبادات و نیایشها آمده باشد و این دو و نیز با آواز خواندن و یا با سکوت خواندن خصوصیتی نداشته باشد. بنابراین، از آیه رعایت اعتدال در نحوه انجام عبادتها قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 16 - 6

6- در آیین مریم ( س ) ، شرقِ خانه و یا معبد ، مکانی مناسب تر برای عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مکانًا شرقیًّا

است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 17 - 6

6- پرهیز از بدن نمایی و اهتمام به مستور داشتن خویش به هنگام عبادت ، خصلتی ارزنده برای بانوان است .

فاتّخذت من دونهم حجابًا فأرسلنا إلیها روحنا

حضرت مریم(س) به مکانی می رود که از انظار دور باشد و هنگام عبادت با نامحرمان برخوردی نداشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 2 - 5

5 - شب هنگام ، زمان مناسب برای عبادت و راز و نیاز به درگاه الهی

قم الّیل إلاّ قلیلاً

10 - شب هنگام ، وقت مناسب برای عبادت ، تسبیح و ستایش خداوند

و من الّیل فاسجد له و سبّحه لیلاً طویلاً

که عبادت هر معبودی، باید ثمره ای برای آدمی در بر داشته باشد و انسان می تواند به انگیزه همین ثمره خدا را عبادت کند.

و للّه علی الناس حج البیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 36 - 2

2 - عبادت خداوند باید خالصانه و دور از هر گونه شائبه شرک باشد .

و اعبدوا اللّه و لا تشرکوا به شیئاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 142 - 12

12 - لزوم اخلاص در عبادت و ضرورت پرهیز از ریاکاری

و إذا قاموا إلی الصّلوه قاموا کسالی یراءون الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 162 - 10

10 - باور به ربوبیت مطلق خداوند برانگیزنده انسان به اخلاص در عبادت و انجام همه امور برای او

إن صلاتی و نسکی . .. لله رب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 163 - 2

2 - نبودن شریک برای خدا در ربوبیت، دلیل لزوم اخلاص در پرستش او

إن صلاتی و نسکی . .. لله رب العلمین. لا شریک له

توصیف <الله> به ربوبیتش بر هستی (رب العالمین) و نبودن شریک برای او (لا شریک له) تعلیل برای <إن صلاتی . .. لله> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 29 - 7

7 - ضرورت اخلاص در دعا و عبادت

و ادعوه مخلصین له الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 19

19- اعتقاد به یگانگی خداوند ، ( توحید نظری ) باید با عبادت خالصانه او و ترک پرستش غیر او ( توحید عملی ) همراه باشد .

إل-هکم إل-ه وحد فمن کان . .. و لایشرک بعباده ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 14 - 16

ص: 17

16 - نماز و عبادات دیگر ، باید خالصانه و فقط برای یاد خدا باشد .

فاعبدنی و أقم الصلوه لذکری

اختصاص یافتن <ذکر> در <لذکری> - به یاء متکلم، گویای نکته یاد شده است; یعنی <لذکری لالذکر غیری>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 73 - 16

16- اخلاص در عبادت و استمرار آن ، از مراتب کمال عبودیت و بندگی برای خداوند

و کانوا لنا ع-بدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 26 - 7

7 - اخلاص در عبادت و پرهیز از آلوده کردن آن از هر عمل غیر الهی ، توصیه خداوند به حضرت ابراهیم ( ع )

أن لاتشرک بی شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 38 - 7

7 - انجام عبادت به قصد رسیدن به پاداش اخروی ، با قصد قربت و الهی بودن آن ، سازگار است .

یسبّح له فیها . .. رجال لاتلهیهم تج-ره و لابیع عن ذکر اللّه و إقام الصلوه و إیتا

برداشت یاد شده، بر این اساس است که <لام> در <لیجزیهم> برای غایت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 55 - 21،24

21 - عبادت خالصانه خدای یکتا ، زمینه ساز حاکمیت ، پیروزی و امنیت مؤمنان

وعد اللّه الذین ءامنوا . .. یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا

24 - عبادت خدای یگانه ، باید خالصانه و منزه از هر گونه شرک باشد .

یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 40 - 3،4

3 - عبودیت خالص برای خدا ، موجب رهایی از عذاب الهی است .

إنّکم لذائقوا العذاب الألیم . .. إلاّ عباد اللّه المخلصین

4 - عبودیت خالص برای خدا ، موجب جلب فضل او و بهره مندی از پاداش برتر در برابر اعمال و رفتار خویش

و ما تجزون إلاّ ما کنتم تعملون . إلاّ عباد اللّه المخلصین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 2 - 6،7،8،9

6 - توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) ، مبنی بر عبادت و فرمان بری خالصانه آن حضرت

ص: 18

فاعبد اللّه مخلصًا له الدین

واژه <دین> در معانی جزا، عادت، ملت، اسلام، عبادت و طاعت، به کار می رود (قاموس المحیط); ولی در این جا - با توجه به این که مخاطبان آیات مورد بحث، مشرکان می باشند و نیز در این آیات واژه عبادت به کار رفته - ممکن است به معنای عبادت و طاعت استعمال شده باشد.

7 - نزول کتاب آسمانی ( قرآن ) ، نعمتی است درخور شکر و شایسته عبادت خالصانه خدا و اطاعت محض از او .

إنّا أنزلنا إلیک الکت-ب بالحقّ فاعبد اللّه مخلصًا له الدین

برداشت یاد شده از تفریع جمله <فاعبد اللّه مخلصاً له الدین>، بر جمله <إنّا أنزلنا إلیک الکتاب> به دست می آید.

8 - اخلاص ، شرط پذیرش عبادت و رکن اساسی آن است .

فاعبد اللّه مخلصًا له الدین

این که خداوند به پیامبر(ص) توصیه فرموده که عبادت را در حال اخلاص انجام دهد، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

9 - لزوم عبادت خالصانه خداوند

فاعبد اللّه مخلصًا له الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 3 - 1،2،3

1 - تنها خداوند ، شایسته عبادت خالصانه و اطاعت بی چون و چرا است .

ألا للّه الدین الخالص

<الدین> مبتدا و مسندالیه و <للّه> خبر و مسند است. تقدیم مسند بر مسندالیه، مفید حصر و اختصاص است.

2 - اختصاص داشتن عبادت خالصانه و اطاعت محض به خداوند ، مستلزم طرد اطاعت دیگران و ترک شرک و ریا در عبادت است .

فاعبد اللّه مخلصًا له الدین . ألا للّه الدین الخالص

برداشت بالا به خاطر این نکته است که جمله <ألا للّه الدین الخالص> در مقام تعلیل برای امر به عبادت خالصانه (فاعبد اللّه مخلصاً له. ..) است; یعنی، به این دلیل باید خدا را خالصانه عبادت کرد که چون عبادت خالصانه اختصاص به او دارد.

3 - لزوم اخلاص در عبادت

للّه الدین الخالص

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 11 - 2،3،4

2 - فرمان خداوند به پیامبر ( ص ) ، مبنی بر عبادت و فرمان بری خالصانه او

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدین

واژه <دین> در چند معنا (جزا، عادت، ملت، اسلام، عبادت و طاعت) به کار می رود (قاموس المحیط); ولی در این جا - با توجه به این که مخاطبان آیات مورد بحث مشرکان هستند و نیز در این آیه واژه عبادت به کار رفته است - ممکن است به معنای عبادت و طاعت استعمال شده باشد.

3 - اخلاص ، شرط پذیرش عبادت و رکن آن است .

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدین

خداوند به پیامبر(ص) توصیه فرمود که عبادت را در حال اخلاص انجام دهد. از این مطلب می توان برداشت بالا را به دست

ص: 19

آورد.

4 - لزوم عبادت خالصانه خدا

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 14 - 2،3

2 - عبادت خالصانه خدا ، تکلیفی الهی برعهده پیامبر ( ص )

قل اللّه أعبد مخلصًا له دینی

3 - اخلاص ، شرط پذیرش عبادت و رکن آن است .

قل اللّه أعبد مخلصًا له دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 3،5

3 - خداوند ، فراخوان انسان ها به عبادت خالصانه او

مخلصین له الدین

طبق گفته مفسران، واژه <دین> در این آیه، به معنای عبادت است. آمدن این واژه در معنای یاد شده از کاربردهای رایج در لغت عرب است.

5 - نزول رزق انسان ( باران ) از سوی خداوند ، مقتضی دعا و عبادت به دور از شرک و خالصانه او است .

و ینزّل لکم من السماء رزقًا . .. فادعوا اللّه مخلصین له الدین

با توجه به تفریع جمله <فادعوا اللّه . ..> بر جملات پیشین (ینزّل لکم من السماء رزقاً) برداشت یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 9

9 - اخلاص ، شرط پذیرش عبادت و رکن اساسی آن است .

فادعوه مخلصین له الدین

از توصیه خداوند به این که عبادت او را با اخلاص انجام دهند، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 5 - 6

6 - خداوند ، در تمام ادیان آسمانی انسان ها را به بندگی خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است .

و ما أُمروا إلاّ لیعبدوا اللّه مخلصین له الدین حنفاء

<حنیف> (مفرد <حنفاء>)، به معنای کسی است که به سوی دین درست و راست، تغییر جهت داده است (مقاییس اللغه).

13 - شعراء - 26 - 213 - 4

4 - لزوم داشتن اخلاص کامل در عبادت خدا

فلاتدع مع اللّه إِل-هًا ءاخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 38 - 5

5 - اخلاص کامل فرشتگان ، در تسبیح و عبادت خداوند

فالذین عند ربّک یسبّحون له بالّیل و النّهار

از این که به جای <یسبّحونه>، عبارت <یسبّحون له> آمده و <لام> برای اختصاص می باشد، مطلب بالا قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 127 - 7

7 - ارزش عبادت و اطاعت خدا ، در گرو پذیرفته شدن آن از سوی خداوند است .

و إذ یرفع إبرهیم . .. ربنا تقبل منا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 5

5 - عبادت ، پذیرش عملیِ ربوبیّت خداوند است .

انّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 172 - 6

6 - عبادت وبندگی خداوند ، مقامی والا و مورد ترغیب او

لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه و لاالملئکه المقربون

بیان این حقیقت که پیامبر عظیم الشأن چون مسیح(ع) و فرشتگانی بلند مرتبه، همواره بندگی خدا را می کنند و از آن ابایی ندارند، می تواند به منظور ترغیب انسانها به بندگی خدا و اشاره به بلندی این مقام باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 5 - 9

9 - اسلام ، ایمان ، فرمانبری ، توبه ، عبادت ، روزه داری [ و هجرت ] از ارزش های والا و ملاک های برتری در دیدگاه وحی

خیرًا منکنّ مسلم-ت . .. س-ئح-ت

برداشت یاد شده، از آن جا است که اوصاف پسندیده یاد شده، اختصاص به زنان ندارد; زیرا چنین اوصافی و مشابه آنها، در قرآن برای مردان نیز یاد شده است (مانند سوره احزاب، آیه 35).

16 - زمر - 39 - 9 - 4

4 - سجده و قیام ، دو رکن عبادت

أمّن هو ق-نت ءاناء الّیل ساجدًا و قائمًا

اختصاص به ذکر یافتن سجده و قیام از میان دیگر اجزا و ارکان عبادت، برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 6 - 4

4 - قیام و قرائت ، اساسی ترین ارکان عبادت و نماز

هی أشدّ وط-ًا و أقوم قیلاً

اختصاص به ذکر یافتن دو رکن قیام (أشدّ وطئًا) و قرائت (أقوم قیلاً) از میان ارکان پنجگانه نماز، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 3 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، مصمم به پایداری بر عبادت خداوند

أعبد

فعل های <أعبد> در این آیه و <عبدتم> در آیه بعد، عِدل یکدیگر قرار گرفته است. ماضی آوردن فعل، در مورد عبادت مشرکان و مضارع آوردن آن درباره عبادت پیامبر(ص)، بیانگر استمرار عبادت آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 5 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، مصمم به پایداری بر عبادت خداوند

أعبد

برداشت یاد شده، از تقابل <أعبد> و <عبدتم> استفاده شده است.

برداشت بالا از آن جا است که در این آیه و آیه قبل، کفر و ظلم هم سنخ شناخته شده و در قبال <لیعبدون> مطرح گشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 11 - 3،6

3 - عبادت خدا با انگیزه برخورداری از رفاه و آسایش دنیوی ، عبادتی بی ارزش و مردود است .

و من الناس من یعبد اللّه علی حرف فإن أصابه خیر اطمأنّ

<خیر> به هرچیزی که در آن برای انسان منفعت و سود باشد و نیز مایه صلاح و بهبود حال و وضع وی گردد گفته می شود. بنابراین کلمه <فتنه> که در آیه فوق در مقابل <خیر> قرار داده شده به معنای هر چیزی است که برای انسان زیان آور و یا مایه بدی حال و روز وی باشد.

6 - برخوردار شدن از رفاه و آسایش دنیوی ، شرط و انگیزه برخی از انسان ها برای عبادت خداوند

و من الناس من یعبد اللّه علی حرف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 10

10 - پرستش خدا با انگیزه برخوردار شدن از موهبت ها و نعمت های بهشت ، امری جایز و بلامانع است .

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت جنّ-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 30 - 3

3 - عبادت و انجام اعمال صالح به منظور دریافت اجر و پاداش از خداوند ، صحیح و مقبول درگاه الهی بوده و با الهی بودن آنها منافات ندارد .

یتلون کت-ب اللّه و أقاموا الصلوه و أنفقوا . .. لیوفّیهم أجورهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 163 - 3

3 - پیامبر(ص) به یگانه پرستی، اخلاص در عبادت و ایمان به یکتایی خدا در ربوبیت مأمور بود.

إن صلاتی . .. لله رب العلمین. لا شریک له و بذلک أمرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 12

12- تنها راه رسیدن به رضایت خداوند و پاداش های او ، انجام دادن اَعمال صالح و پرستش خالصانه او است .

فمن کان یرجوا لقاء ربّه فلیعمل عملاً ص-لحًا و لایشرک بعباده ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 14 - 8

8 - عبادت خالصانه ، مهم ترین وظیفه در برابر خداوند ، حتی برای پیامبران است .

إنّنی أنا اللّه لا إل-ه إلاّ أنا فاعبدنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 14 - 4

4 - لزوم عبادت خالصانه خدا

قل اللّه أعبد مخلصًا له دینی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 7

7 - لزوم یکتاپرستی و دوری از شرک در عبادت و نیایش ، در عین ناخوشایندی کافران و مشرکان از این عمل

فادعوا اللّه مخلصین له الدین و لو کره الک-فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 8

8 - لزوم عبادت خالصانه برای خداوند

مخلصین له الدین

<دین> در لغت به چند معنا می آید; یکی از آنها اطاعت است و مقصود از اطاعت - به قرینه آیه بعد (قل إنّی نهیت أن أعبد الذین تدعون من دون اللّه. ..) - عبادت می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 51 - 2

2 - لزوم توحید و اخلاص در عبادت به هنگام روی آوردن به خداوند

ففرّوا إلی اللّه . .. و لاتجعلوا مع اللّه إل-هًا ءاخر

ص: 28

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 55 - 13

13 - ارتباط دایمی با خدا و تأمین نیاز مستمندان ، نشانه ایمان

الذین ءامنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه

بر این مبنا که اقامه نماز، به عنوان شیوه ای از ارتباط با خدا بیان شده باشد و پرداخت زکات، به عنوان مصداقی از رفع نیاز مستمندان مطرح باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 91 - 16

16 - پاسداری از روابط عاطفی اهل ایمان نسبت به یکدیگر و نیز حفظ روابط عبادی آنان با خدا ، ملاک و حکمتی برای جعل احکام دین

انما یرید الشیطن ان یوقع بینکم العدوه . .. و یصدکم عن ذکراللّه و عن الصلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 35 - 6

6 - مکان های مقدس و مخصوص عبادت را نباید به سرگرمی ها و اموری لغو و بیهوده آلوده ساخت .

و ما کان صلاتهم عند البیت إلا مکاء و تصدیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 3

3- هدف حضرت ابراهیم ( ع ) از اسکان دادن برخی از فرزندانش در جوار خانه خدا ، توفیق یافتن آنان برای عبادت و اقامه نماز بود .

ربّنا إنی أسکنت من ذرّیتی . .. عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 31 - 7

7 - تقواپیشگی و عبادت ، همسوی با فطرت انسان ها است .

فأقم وجهک للدین حنیفًا فطرت اللّه الّتی فطرالناس علیها . .. و اتّقوه و أقیموا ال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 7 - 6

6 - تلاش برای عبادت و دعا ، تکلیفی الهی برعهده بهره مندان از نعمت

ألم نشرح . .. و وضعنا... و رفعنا... فإذا فرغت فانصب

خطاب آیه شریفه گرچه متوجّه پیامبر(ص) است; ولی از تفریع <فإذا فرغت. ..> بر نعمت های بیان شده در آغاز سوره، می توان اصلی کلی انتزاع کرد و بر همگان تعمیم داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 30

20 - قریش - 106 - 4 - 5

5 - مصرف طعام ، باید به منظور از بین بردن گرسنگی و به دست آوردن توان عبادت باشد .

فلیعبدوا . .. الذی أطعمهم من جوع

<من جوع>، بیانگر آن است که هدف از طعام، زوال گرسنگی است; نه آن که خوردن، همواره مطلوب باشد. <فلیعبدوا> بیانگر هدف بودن عبادت برای طعامی است که از خداوند به انسان می رسد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 6

6- استغفار از گناهان ، گرایش به توحید و پرستش خدا ، مقدمه هایی لازم برای حرکت به سوی خداوند و تقرب به درگاه او

و ی-قوم استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

برداشت فوق ، با توجه به کلمه <ثم> - که جمله <توبوا إلیه> را بر <استغفروا ربکم> عطف کرده - به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 123 - 5،6

5- لزوم پرستش خدا و توکل بر او

فاعبده و توکل علیه

6- پرستش خداوند و توکل بر او ، از توصیه های الهی به پیامبر ( ص )

فاعبده و توکل علیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 14

14- لزوم عبادت خدا و ضرورت پرهیز از پرستش غیر او ، فرمان خداوند به انسانهاست .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 36 - 8

8- لزوم پرستش خدا و ضرورت پرهیز از شرک در عبادت

قل إنما أُمرت أن أعبد الله و لا أُشرک به

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 37 - 7

7- لزوم هجرت و تحمل دشواری های آن برای عبادت خدای یگانه و اقامه فریضه های الهی

ربّنا إنی أسکنت من ذرّیتی بواد غیر ذی زرع . .. لیقیموا الصلوه

خداوند داستان حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان داستانی قابل یادآوری ذکر کرد (و إذ قال إبراهیم . ..)، و از سویی دیگر آن حضرت تمامی مشکلات سرزمین غیرآباد و بی کشت و زرع را برای حفظ دین خود و فرزندانش تحمل کرد. مجموع این نکات می تواند بیانگر برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 98 - 2،3،6

2- توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) به استمداد از یاد پروردگار و عبادت و نماز در مشکلات و ناراحتی های برخاسته از رسالت خویش و مخالفت های دشمنان

و لقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون . فسبّح بحمد ربّک و کن من الس-جدین

ص: 32

برداشت فوق از <فاء> در <فسبّح> - که برای تفریع این جمله به آیه قبل است - استفاده گردیده است; بدین معنا که توصیه خداوند به تسبیح و تحمید. .. پس از اعلام آگاهی او از دلتنگی و اندوه پیامبر(ص) بیانگر تأثیر این عبادات در رفع اندوه و نگرانی است.

3- رهبران الهی و زمامداران جامعه اسلامی ، نیازمند به استمداد از پروردگار با ذکر و نماز و عبادت ، در برابر مشکلات رسالت خویش

و لقد نعلم أنک یضیق صدرک . .. فسبّح بحمد ربّک و کن من الس-جدین

6- لزوم تسبیح و عبادت خداوند در برابر هرگونه سخن ناروا و شرک آمیز درباره او

و لقد نعلم . .. بما یقولون . فسبّح بحمد ربّک

تفریع <فسبّح> به آیه قبل می تواند به معنای این باشد که: حال که آنان سخنان ناروا درباره خدا می گویند و به تنقیص پروردگار می پردازند، تو به تسبیح و حمد و عبادت او بپرداز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 36 - 2

2- عبادت خدا و اجتناب از طاغوت ، دو رکن اساسی تعالیم انبیا

و لقد بعثنا فی کلّ أُمّه رسولاً أن اعبدوا الله و اجتنبوا الط-غوت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 23 - 5

5- احسان به پدر و مادر ، دارای اهمیت و ارزشی بس مهم ، پس از پرستش خداوند

و قضی ربّک ألاّتعبدوا إلاّ إیّاه و بالولدین إحس-نًا

از اینکه خداوند احسان به پدر و مادر را پس از دعوت به عبادت خالصانه خویش قرار داده است، نکته یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 36 - 5

5- عبادت و پرستش خدای یکتا لازم است .

فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 22 - 1

1 - عبادت آفریدگار در نظر مؤمن انطاکیه ( حبیب نجار ) ، امری لازم است و هیچ دلیلی بر ترک آن وجود ندارد .

و ما لی لا أعبد الذی فطرنی

<ما> در <مالی> از نوع استفهام انکاری است و جمله <لاأعبد> حال برای ضمیر در <لی> است و در حقیقت صدر آیه چنین است: <لا شیء یمنعنی من عباده الذی خلقنی>; یعنی، هیچ چیز نمی تواند مرا از عبادت آفریدگارم باز دارد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 66 - 1

ص: 33

1 - توصیه خداوند به همه پیامبران و رسول اکرم ( ص ) ، مبنی بر اختصاص دادن پرستش به او

و لقد أُوحی إلیک و إلی الذین من قبلک . .. بل اللّه فاعبد

تقدیم مفعول (اللّه) بر فعل (فاعبد)، مفید اختصاص است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 6

6 - لزوم دعا و عبادت خدای یکتا

لا ال-ه إلاّ هو فادعوه

مطابق نظر مفسران، <دعاء> در این آیه - به قرینه <مخلصین له الدین> - می تواند به معنای عبادت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 56 - 4،9

4 - پرستش خداوند ، مهم ترین موضوع مورد تذکر پیامبر ( ص ) به خلق

و ذکّر . .. و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ لیعبدون

با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل، از انحصار هدف خلقت در پرستش خداوند، مطلب بالا استفاده می شود.

9 - < عن أبی بصیر قال : سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قوله عزّوجلّ : < و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ لیعبدون > قال خلقهم لیأمرهم بالعباده ;

ابی بصیر می گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ: <و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ لیعبدون> سؤال نمودم، فرمود: خداوند آنان را آفرید تا آنها را به عبادت فرمان دهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 3 - 4،7

4 - فراهم آمدن زمینه مناسب از جانب خداوند ، برای کوچ های زمستانی و تابستانی قریش ، حجّتی کامل بر لزوم روی آوردن آنان به عبادت خداوند

لإیل-ف قریش . إیل-فهم رحله الشتاء و الصیف . فلیعبدوا

<لام> در <لایلاف> چه متعلق به سوره <فیل> باشد و چه به <فلیعبدوا> (در این آیه) برداشت یاد شده استفاده می شود.

7 - < کعبه > ، مظهر ربوبیت خداوند و نشانی گویا بر لزوم عبادت او است .

فلیعبدوا ربّ ه-ذا البیت

12 - فرقان - 25 - 64 - 7،8

7 - نماز ، بهترین عبادت در سحرگاهان و ارزشمندترین عمل در شب زنده داری

و الذین یبیتون لربّهم سجّدًا و قی-مًا

برداشت فوق، از اختصاص به ذکر یافتن نماز از میان دیگر اعمال عبادی به دست می آید.

8 - نماز ، بهترین و ارزشمندترین عبادت ها و عمل های صالح

و الذین یبیتون لربّهم سجّدًا و قی-مًا

7 - تشریح و تبیین طریقه عبادت خدا و چگونگی آداب آن ، از درخواست های ابراهیم و اسماعیل ( ع ) از خداوند

و أرنا مناسکنا

مَنسَک (مفرد مناسک) به معنای طریقه عبادت است (لسان العرب). بنابراین <أرنا مناسکنا>; یعنی، خدایا! شیوه عبادت کردنت را به ما ارائه کن.

9 - تشریع احکام دین و بیان چگونگی پرستش ، از شؤون خداوند است .

ربنا . .. أرنا مناسکنا

13 - توفیق برای تسلیم شدن در برابر خدا ، تبیین چگونه عبادت کردن او و پذیرش توبه ، پرتوهایی از رحمت الهی به بندگان است .

ربنا واجعلنا مسلمین . .. و أرنا مناسکنا و تب علینا إنک أنت التواب الرحیم

5 - انعام - 6 - 71 - 2

2 - نپرستیدن معبودهای واهی هیچ زیان واقعی در پی ندارد.

أندعوا من دون الله ما لا ینفعنا و لا یضرنا

این برداشت بر این اساس است که جمله شرطیه <إن دعوناهم> پس از <لا ینفعنا>، و <إن ترکنا دعوتهم> پس از <لایضرنا> به قرینه صدر آیه منظور شده باشد.

و یعبدون من دون اللّه

آیه شریفه در مقام نکوهش مشرکان به خاطر پرستش غیر خداست و نکوهش خداوند، بیانگر حرمت آن می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 18 - 5

5 - سجده و عبادت برای غیر خدا ، شرک و حرام است .

و أنّ المس-جد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

6 - اعراف - 7 - 70 - 1

1 - هود با ابلاغ مأموریت خویش از جانب خداوند ، مردمش را به توحید ، عبادت خداوند و ترک پرستش معبودان دروغین فراخواند .

أجئتنا لنعبد اللّه وحده و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحید ، خداپرستی ، احسان به والدین ، اجتناب از پرخاشگری بر آنان ، دعا برای والدین و پرداخت حقوق خویشاوندان ، تعالیمی حکیمانه و وحی الهی است .

ذلک ممّا أوحی إلیک ربّک من الحکمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 16 - 1

1 - ابراهیم ( ع ) فرستاده خداوند برای دعوت قوم اش به عبادت خدا و رعایت تقوا بود .

لقد أرسلنا . .. و إبرهیم إذ قال لقومه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 14 - 3

3 - خداوند ، فراخوان انسان ها به عبادت خالصانه او

مخلصین له الدین

طبق گفته مفسران، واژه <دین> در این آیه، به معنای عبادت است. آمدن این واژه در معنای یاد شده از کاربردهای رایج در لغت عرب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 5 - 2

2 - ادیان آسمانی ، از تعالیم انحرافی مبرّا بوده و مردم را تنها به عبادت خداوند ، اخلاص ، اعتدال در دین ، اقامه نماز و پرداخت زکات ، فرمان داده اند .

و ما تفرّق الذین أُوتوا الکت-ب . .. و ما أُمروا إلاّ لیعبدوا اللّه مخلصین له الد

حصر در <إلاّ لیعبدوا اللّه>، حصر اضافی و در مقایسه با تفرقه ای است که آیه قبل آن را گریبان گیر پیروان ادیان آسمانی دانسته بود. بنابراین مفاد آیه این است که خداوند، به تفرقه فرمان نداده است; بلکه خواسته او توحید، اعتدال، نماز و زکات است.

8 - استواری و سامان بخشی ، ویژه دینی است که بدون پیرایه باشد و مردم را به عبادت خالصانه و معتدل ، اقامه نماز و پرداخت زکات فرمان دهد .

و ما أُمروا إلاّ. .. و ذلک دین القیّمه

2 - ربوبیت خدا بر هستی ، رحمانیت و رحیمیت او و مالکیتش بر روز قیامت ، دلیل شایستگی او برای پرستش

رب العلمین. الرحمن الرحیم. ملک یوم الدین. إیاک نعبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 163 - 4

4 - رحمانیت و رحیمیت خدا دلیل لزوم پرستش اوست .

و إلهکم إله وحد لا إله إلا هو هو الرحمن الرحیم

توصیف خداوند به <رحمان> و <رحیم> پس از اشاره به لزوم پرستش او، گویای دلیل این امر بایسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 16

16- خداوند ، به دلیل اعطای توان و استعداد به بشر برای آبادسازی زمین ، شایسته و بایسته پرستش است .

اعبدوا الله . .. استعمرکم فیها

جمله <استعمرکم فیها> نیز همانند <هوأنشأکم> دلیل برای <اعبدوا الله> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 25 - 7

7 - تنها خدای آگاه به هر آشکار و نهان سزاوار پرستش است ، نه مظاهر طبیعت ( چون خورشید ، ماه و . . . ) .

یسجدون للشمس . .. ألاّیسجدوا للّه ... و یعلم ما تخفون و ما تعلنون

عبارت <و یعلم ما تخفون. ..> عطف بر <یخرج> و استدلال دیگری است بر این که تنها خدای یگانه سزاوار پرستش است، نه پدیده هایی چون خورشید، ماه و... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 15 - 11

11 - غنا و بی نیازی مطلق و ستودنی خداوند ، دلیل شایستگی او برای عبادت و حاجت خواهی از او

إن تدعوهم لایسمعوا دعاءکم . .. و اللّه هو الغنیّ الحمید

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که این آیه در ردیف آیاتی قرار گرفته که درباره عبادت و حاجت خواهی مشرکان از معبودهای ادعایی خود، بحث می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 23 - 12

12 - توانایی خداوند رحمان ، دلیل شایستگی او برای پرستش

إن یردن الرحم-ن بضرّ لاتغن عنّی شف-عتهم شیئًا و لاینقذون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کوثر - 108 - 2 - 4

4 - خداوند ، به دلیل مدبّر و مالک بودن بر امور انسان ها ، سزاوار پرستش و نماز خالصانه بندگان به درگاه او است .

ص: 47

فصلّ لربّک

نتیجه ای دارد؟ ما که پس از مرگ حیاتی نداریم تا حالات و اعمال ما در دنیا در آن تفاوتی ایجاد کند! این آیه و آیات بعد این سؤال را پاسخ داده و عبادت را ضروری شمرده است.

اعبدوا ربکم الذی . .. أنزل من السماء ماء فأخرج به من الثمرت

از اینکه خداوند برای ایجاد روحیه پرستش در بندگان، آنان را متوجه نعمتهای الهی می کند، برداشت فوق بدست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 36 - 3

3 - تحقق احکام و مقررات الهی در خانواده و پرهیز زن و شوهر از ناسازگاری ، زمینه ساز عبادت خداوند *

الرجال قوّامون . .. و ان خفتم ... و اعبدوا اللّه

امر به عبادت و پرستش خداوند پس از بیان احکام خانواده، اشاره به این دارد که عبادت خالصانه خداوند در پرتو تنظیم صحیح روابط خانوادگی امکان پذیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 76 - 9

9 - دفع زیان و جلب منفعت ، انگیزه ای برای پرستش

اتعبدون من دون اللّه ما لایملک لکم ضراً و لانفعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 59 - 15

15 - تهدید مشرکان به کیفر های اخروی ، زمینه ساز گرایش آنان به پرستش خدای یگانه و پرهیز از شرک و دوگانه پرستی

إنی أخاف علیکم عذاب یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 74 - 5

5 - توجه دادن مردم به نعمت های الهی و سرنوشت پیشینیان ، از روش های تبلیغی صالح ( ع ) برای گرایش دادن آنان به پرستش خدای یگانه

و اذکروا إذ جعلکم خلفاء . .. فاذکروا ءالاء اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 120 - 3

3 - توجه و آگاهی به عظمت خداوند ، وادارکننده آدمی به پرستش او و اظهار عبودیت به درگاه وی

و ألقی السحره سجدین

مجهول آوردن فعل <ألقی> حکایت از آن دارد که ساحران با دیدن معجزه موسی(ع) پی به عظمت خداوند برده و بی اختیار به درگاه او به سجده افتادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 180 - 6

6 - باور به خداوندِ دارنده تمام کمالات و منزه از هر نقص و عیب ، وادارکننده انسان به ستایش و پرستش اوست .

و للّه الأسماء الحسنی فادعوه بها

ص: 51

حرف <فاء> در <فادعوه> سببیه است و دلالت می کند که لزوم پرستش و خواندن خدا به این سبب است که او همه کمالات را دارد و از هر عیب منزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 112 - 4

4 - توبه ، هموارکننده راه عبادت و عبودیت انسان برای خدا *

التّئبون العبدون

تقدیم <التائبون> بر <العابدون> می تواند اشاره به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 22

22 - توجه به خالقیت ، حاکمیت ، ربوبیت و مدبر بودن خدا ، زمینه پیدایش روح بندگی و پرستش

اللّه الذی خلق . .. ثم استوی ... یدبر الأمر ... اللّه ربکم فاعبدوه أفلا تذکرون

از حرف <فاء> در <فاعبدوه> که فاء تفریعیه است و دلالت می کند بر اینکه ما بعد فاء، برگرفته از ما قبل می باشد، برداشت فوق به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 132 - 15

15 - توجه به رازقیت خداوند و مکلف نبودن با تأمین خواروبار ، زمینه سازانجام وظیفه عبادت و نماز و پایداری بر آن

وأمر أهلک بالصلوه . .. لانس-َلک رزقًا نحن نرزقک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 38 - 9

9 - تأثیر قرب به خداوند ، در علاقه و شیفتگی انسان به عبادت او

فالذین عند ربّک یسبّحون له بالّیل و النهار

<عند ربّک> اشعار به قرب دارد. استمرار و تداوم عبادت به فرشتگان مقرب نسبت داده شده است. بنابر این می توان چنین استنباط کرد که درجات عبادت و پرستش - که نماد شیفتگی به خداوند است - به درجات تقرب انسان بستگی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 5 - 7

7- نیاز های گسترده آدمی ، از عوامل و زمینه های گرایش او به پرستش معبود

و من أضلّ مم-ّن یدعوا من دون اللّه من لایستجیب له إلی یوم القی-مه و هم عن دعائهم

تکیه آیه شریفه بر دعا و نیازخواهی های انسان و این که جز خداوند، کسی قادر به اجابت نیازهای همیشگی و گسترده انسان نیست، می رساند که خداوند از این اهرم برای سوق دادن انسان ها به توحید استفاده کرده است; چه این که نیازمندی آنان زمینه ای است هموار برای روی آوری به مبدأ توانمند بی نیاز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 52

18 - نجم - 53 - 62 - 2

2 - گرایش به عبادت و سجده در برابر خداوند ، نتیجه ضروری ایمان به وحی و قیامت

أزفت الأزفه . .. أفمن ه-ذا الحدیث تعجبون ... فاسجدوا للّه و اعبدوا

<فای تفریع> در آیه شریفه می رساند که سجده و عبادت برای خداوند، در پی باور داشتن قیامت و مفاهیم وحی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اعلی - 87 - 15 - 6

6 - یاد نام و اوصاف خداوند ، سوق دهنده انسان به عبادت و نماز است .

و ذکر اسم ربّه فصلّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 22 - 3،5

3 - خالقیت خدا ، مقتضی عبادت کردن مخلوقات است .

و ما لی لا أعبد الذی فطرنی

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <فطرنی> در مقام بیان تعلیل برای جمله پیشین است.

5 - معاد و بازگشت انسان ها به سوی خدا ، مقتضی عبادت کردن او است .

و ما لی لا أعبد الذی . .. إلیه ترجعون

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که جمله <إلیه ترجعون> بر جمله <فطرنی> عطف باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 27 - 5

5 - خداوند ، به دلیل خالقیت و آفرینندگی اش ، شایسته عبادت و پرستش است .

إنّنی براء ممّا تعبدون . إلاّ الذی فطرنی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 28 - 6

6 - توجه انسان به نیکی و رحمت گسترده خداوند ، مایه گرایش به پرستش او و التجا به درگاهش

ندعوه إنّه هو البرّ الرحیم

از ارتباط <ندعوه> با <إنّه هو البرّ الرحیم> و بیان تعلیلی <إنّه هو. ..>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 12

12 - امنیت ، فراهم آورنده زمینه مناسب برای عبادت خداوند است .

فلیعبدوا . .. و ءامنهم من خوف

19 - نوح - 71 - 4 - 4

4 - رهاکنندگان عبادت خدا ، تقوای الهی و اطاعت از پیامبران ، در معرض عذاب الهی و مرگ زودرس قرار دارند .

أن اعبدوا اللّه . .. و یؤخّرکم إلی أجل مسمًّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 7،9

7 - دعا و عبادت ، تنها شایسته خداوند یکتا و دارنده حیات حقیقی است .

هو الحیّ لا إل-ه إلاّ هو فادعوه

<فا> در <فادعوه> عاطفه بوده و برای ربط میان سبب و مسبب است; یعنی، به سبب آن که خدا دارنده حیات حقیقی و یکتا است، پس او را باید عبادت کرد و از او حاجت خواست.

9 - اخلاص ، شرط پذیرش عبادت و رکن اساسی آن است .

فادعوه مخلصین له الدین

از توصیه خداوند به این که عبادت او را با اخلاص انجام دهند، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 19 - 5،7

5 - عبادت و نماز پیامبر ( ص ) و یاران آن حضرت ، امری شگفت آور و جذاب برای کافران و مشرکان

کادوا یکونون علیه لبدًا

7 - عبادت و نماز پیامبر ( ص ) و یاران آن حضرت ، امری شگفت آور و جذاب برای جن

کادوا یکونون علیه لبدًا

4- شرک و پرستش غیر خدا ، ظلم و درپی دارنده آتش دوزخ است .

و لاترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار

از مصداقهای مورد نظر برای ظلم - به قرینه آیات پیشین - شرکورزی و پرستش غیرخداست.

<قنوت> به معنای اطاعت و نیز عبادت است.

13 - عبادت و اطاعت هستی برای خدا ، دلیل منزه بودن او از داشتن فرزند است .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل . .. کل له قنتون

14 - رابطه خداوند با هستی ، رابطه < مالک و مملوک > و < عابد و معبود > است نه رابطه پدر و فرزندی .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فی السموت و الأرض کل له قنتون

مشار الیه <تلک> پیامبران یاد شده در آیه قبل است. به کارگیری <تلک> برای اشاره به مذکر و لحاظ خبر (أمه) می باشد.

الحمد للّه رب العلمین. الرحمن الرحیم ... إیاک نعبد

مطرح ساختن عبادت خدا پس از توصیف او به ربوبیت، رحمانیت، رحیمیت و مالکیت روز جزا، بیانگر انگیزه های پرستش است; یعنی، چون خدا رب است، شایسته پرستش است و چون مردم به رحمت او نیازمندند، باید عبادتش کنند وبدان جهت که از عذاب آخرت می هراسند، باید او را بپرستند.

10 - ترس از عذاب های اخروی و امید به پاداش های جهان آخرت ، از انگیزه های آدمی برای عبادت خدا

ملک یوم الدین. اءیّاک نعبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 21 - 1

1 - پرستش خداوند وظیفه ای ضروری ، بر دوش همه مردم

یأیها الناس اعبدوا ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 115 - 6

6 - در هر کجای زمین ، می توان روی به خدا آورد و به عبادت و یاد او پرداخت .

فأینما تولوا فثم وجه اللّه

<أینما> از اسمای شرط و جواب آن محذوف است و جمله <فثم وجه اللّه> جانشین آن می باشد. جمله با تقدیر آن چنین است: <أینما تولوا فلا جناح علیکم لان هناک وجه اللّه>. (اقتباس از المیزان)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 116 - 10،14

10 - آنچه در آسمان ها و زمین است ( هستی ) مطیع خدا و پرستنده اوست .

کل له قنتون

<قنوت> به معنای اطاعت و نیز عبادت است.

14 - رابطه خداوند با هستی ، رابطه < مالک و مملوک > و < عابد و معبود > است نه رابطه پدر و فرزندی .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فی السموت و الأرض کل له قنتون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 133 - 16

16 - اعتقاد به یکتایی خدا و پرستش او ، مهمترین اصل در ادیان الهی و زیر بنای دیگر اصول و احکام دین

ما تعبدون من بعدی قالوا نعبد . .. إلهاً وحداً

روشن است که یعقوب(ع) از میان تمامی اصول و احکام دین، تنها پرستش خداوند را نجات بخش نمی دانست. بنابراین تنها از پرستش خدا یاد کردن (ماتعبدون) می تواند حاکی از آن باشد که: اولا، توحید عبادی از مهمترین اصلهاست و ثانیاً، انسان با پرستش خدا، به دیگر اصول و احکام دین گرایش پیدا کرده بدانها ملتزم خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 138 - 3

ص: 64

3 - اهل ایمان ، پرستش کنندگان خداوند هستند .

و نحن له عبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 152 - 11

11 - < و روی ان رسول اللّه ( ص ) خرج علی اصحابه فقال : . . . قال سبحانه : فاذکرونی أذکرکم ; یعنی ، اذکرونی بالطاعه و العباده اذکرکم بالنعم و الاحسان و الرحمه و الرضوان ;

از رسول خدا(ص) درباره سخن خداوند که فرموده <فاذکرونی أذکرکم> روایت شده که یعنی، مرا با اطاعت و عبادت خود یاد کنید تا شما را با نعمتها و احسان و رحمت و رضوان خود یاد نمایم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 6،7،8،9

6 - پروردگار ، سزاوار پرستش است .

انّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه

جمله <ان اللّه ربی . .. >، (ربوبیّت همه جانبه خدا) دلیل لزوم پرستش گرفته شده و این استدلال، مبتنی بر یک اصل کلّی است که عبارت است از: هر کس ربّ باشد، شایسته پرستش است.

7 - محور دعوت عیسی ( ع ) ، بیان ربوبیّت خدا و هدایت مردم به پرستش او

انّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه

8 - صراط مستقیم ، عبادت و پرستش خداوند است .

انّ اللّه ربّی و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم

9 - پرستش و عبادت خدا ، راهی است مستقیم به سوی او ( کمال مطلق )

فاعبدوه هذا صراط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 117 - 3،4

3 - خداوند تنها موجود قاهر ، تأثیرناپذیر و سزاوار پرستش

ان یدعون من دونه الا انثاً

4 - هیچ موجودی - جز خداوند - صلاحیت برای خدایی و پرستش ندارد .

ان یدعون من دونه الا انثاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 125 - 12

12 - بهترین دین ، از آن کسی است که تسلیم خدا باشد و بر پایه توجه به حضور خداوند او را پرستش کند .

و من احسن دیناً ممن اسلم وجهه للّه و هو محسن

رسول خدا(ص) در پاسخ سؤال از معنای <احسان> فرمود: ان تعبد اللّه تعالی کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک.

_______________________________

مجمع البیان، ج 3، ص 178; نورالثقلین، ج 1، ص 553، ح 579.

ص: 65

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 153 - 15

15 - کفر و گوساله پرستی یهود ، علی رغم مشاهده بینات و دلایل آشکار بر توحید و ضرورت خداپرستی

ثم اتخذوا العجل من بعد ما جاءتهم البینت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 3 - 3

3 - خداوند تنها معبود حقیقی و شایسته پرستش در جهان هستی

و هو اللّه فی السموت و فی الأرض

اگر <فی السماوات>، متعلق به <اللّه> باشد. کمله <اللّه>، به تأویل مشتق رفته و می تواند مشتق از <إله> به معنی معبود باشد. <حصر> نیز از معرفه بودن مبتدا و خبر استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 3

3 - پدیدآورنده آسمانها و زمین شایسته ربوبیت و عبادت خالصانه است، نه پدیده های جهان.

لا أحب الأفلین . .. إنی وجهت وجهی للذی فطر السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 60 - 3

3 - ایمان به یگانگی خداوند و لزوم پرستش او و باور به معاد ، پندارهایی باطل و واهی در دیدگاه اشراف قوم نوح

قال الملأ من قومه إنا لنریک فی ضلل مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 140 - 7

7 - لزوم سپاسگزاری در برابر نعمت های خدا با پرستش او

أغیر اللّه أبغیکم إلهاً و هو فضلکم علی العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 197 - 8

8 - تنها خداوند دارای ملاک پرستش و شایسته عبادت است .

و الذین تدعون من دونه لایستطیعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 206 - 3،6

3 - یاد کردن خدا در دل و جان و لب گشودن به ذکر وی ، عبادت و پرستش اوست .

و اذکر ربک . .. إن الذین عند ربک لایستکبرون عن عبادته

ص: 66

فرمان به ذکر خدا (اذکر ربک) و سپس بیان این حقیقت که مقربان درگاه خدا از پرستش او رویگردان نیستند، بیانگر این است که ذکر خدا مصداق بارزی از پرستش خداوند و عبادت اوست.

6 - پرستش خدا ، به زبان آوردن اسما و صفاتی که حاکی از تنزیه او باشد و نیز سجده کردن به آستان او ، از مصادیق ذکر و یاد خداوند است .

و اذکر ربک . .. إن الذین عند ربک ... و له یسجدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 31 - 5

5 - همه انسان ها ، مأمور به پرستش و اطاعت بی چون و چرای خدای یگانه و پرهیز از شریک گرفتن غیر ، برای اویند .

و ما أمروا إلا لیعبدوا إلها وحداً لا إله إلا هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 18

18 - پرستش خدا ، مقتضای پذیرش ربوبیت او بر انسان و جهان است .

ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 14

14- خداوند ، تنها حقیقتی که شایسته و بایسته پرستش است .

اعبدوا الله ما لکم من إل-ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 90 - 4

4- ایمان به یکتایی خدا ، پرستش او و آمرزش گناهان ( شرکورزی ، فساد و بی عدالتی در مبادلات ) مقدمه هایی لازم برای حرکت به سوی خدا و تقرب به درگاه اوست .

واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

برداشت فوق، با توجه به حرف <ثم> - که جمله <توبوا إلیه> را بر <استغفروا ربکم> عطف کرده است - استفاده می شود. گفتنی است متعلق استغفار به قرینه آیات پیشین، گناه شرکورزی و بی عدالتی در مبادلات اقتصادی و نیز فسادگری و مخالفت با پیامبران الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 99 - 2،4

2- عبادت پروردگار ، وظیفه بندگان در تمام عمر

و اعبد ربّک حتی یأتیک الیقین

4- توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) به عبادت پروردگار تا نیل به مرتبه یقین

و اعبد ربّک حتی یأتیک الیقین

برداشت فوق بر این اساس که واژه <یقین> در همان معنای لغوی و اصطلاحی خود به کار رفته باشد.

ص: 67

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 3

3- آسمان ها و زمین و تمامی موجودات در آنها ، همواره در حال عبادت خداوندند .

تسبّح له السموت السبع و الأرض و من فیهنّ

اصل در لغت تسبیح <المرّ السریع فی عباده الله> است (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 11 - 14

14- باور به وجود خداوند ، پرستش و تسبیح او ، دارای گذشته ای دیرین در تاریخ بشر است .

قومه . .. أن سبّحوا بکره و عشیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 92 - 5

5- ربوبیت خدا نسبت به آدمیان ، مستلزم پرستش او است .

أنا ربّکم فاعبدون

برداشت یاد شده از تفریع <اعبدون> به <أنا ربّکم> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 11 - 3

3 - عبادت خدا با انگیزه برخورداری از رفاه و آسایش دنیوی ، عبادتی بی ارزش و مردود است .

و من الناس من یعبد اللّه علی حرف فإن أصابه خیر اطمأنّ

<خیر> به هرچیزی که در آن برای انسان منفعت و سود باشد و نیز مایه صلاح و بهبود حال و وضع وی گردد گفته می شود. بنابراین کلمه <فتنه> که در آیه فوق در مقابل <خیر> قرار داده شده به معنای هر چیزی است که برای انسان زیان آور و یا مایه بدی حال و روز وی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 34 - 9

9 - مراسم قربانی ، عبادت خدا و سپاس گزاری در برابر نعمت های او است .

جعلنا منسکًا . .. علی ما رزقهم من بهیمه الأنع-م

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 55 - 24

24 - عبادت خدای یگانه ، باید خالصانه و منزه از هر گونه شرک باشد .

یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 68

13 - قصص - 28 - 70 - 2

2 - معبودی جز ذات پاک خداوند نیست .

لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 71 - 7

7 - خدا ، تنها معبود شایسته پرستش

من إل-ه غیر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 72 - 6

6 - خدا ، تنها معبود شایسته پرستش

من إل-ه غیر اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 88 - 5

5 - خدا ، تنها معبود شایسته پرستش است .

لا إل-ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 56 - 4

4 - توصیه خداوند ، به مسلمانان مکه برای هجرت از مکه جهت انجام شایسته عبادت خدا

ی-عبادی . .. إنّ أرضی وسعه فإیّ-ی فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 61 - 1،2

1 - عبادت خداوند ، توصیه او به فرزندان آدم

ألم أعهد إلیکم ی-بنی ءادم . .. و أن اعبدونی

2 - عبادت خداوند و پرهیز از اطاعت شیطان ، صراط مستقیم الهی

أن لاتعبدوا الشیط-ن . .. و أن اعبدونی ه-ذا صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 64 - 2

2 - عبادت ، تنها شایسته خالق هستی و مدبر و صاحب اختیار جهان است .

قل أفغیر اللّه تأمرونّی أعبد

<فا> در <أفغیر اللّه> یا برای تفریع این آیه به آیات پیش است - که از خالقیت و تدبیر خدا سخن گفته است - و یا رابطه برای جواب شرط مقدر است که تقدیر آن چنین می باشد: <إن کان اللّه خالق کلّ شیء فکیف تأمروننی أن أعبد غیر اللّه>.

ص: 69

در هر صورت پیام آیه شریفه این است که با وجود خالق بودن خداوند، عبادت غیر او شایسته نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 66 - 3

3 - تنها خداوند شایسته پرستش است .

أفغیر اللّه تأمرونّی أعبد . .. بل اللّه فاعبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 60 - 8،9

8 - دعا ، نوعی عبادت است .

ادعونی أستجب لکم إنّ الذین یستکبرون عن عبادتی

برداشت یاد شده از آنجااست که خداوند مردم را به دعا فراخوانده ولی به جای آنکه ترک کنندگان دعا را به دوزخ تهدید کند، ترک کنندگان عبادت را تهدید فرمود.

9 - < فی الصحیفه السجّادیّه : و قلت : < ادعونی أستجب لکم إنّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنّم داخرین > فسمّیت دعاءک عباده و ترکه استکباراً و توعّدت علی ترکه دخول جهنّم داخرین . . . ;

در صحیفه سجادیه آمده است: [خدایا] تو فرمودی مرا بخوانید تا شما اجابت کنم[و فرمودی] کسانی که از روی کبر از عبادت من روی برمی گردانند، به زودی با ذلت وارد دوزخ خواهند شد. پس خواندن خودت را عبادت نامیدی و ترک آن را استکبار خواندی و بر ترک آن وعده دخول ذلیلانه به جهنم را دادی>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 38 - 1

1 - استکبار و سرپیچی از عبادت خدا ، بی تأثیر در ساحت کبریایی او

فإن استکبروا فالذین عند ربّک یسبّحون له

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 41 - 6

6 - صبر بر ناگواری ها ، عبادت در برابر پروردگار و ایمان به قیامت ، تکلیف تمامی مؤمنان

فاصبر . .. و سب-ّح ... و استمع یوم یناد المناد

هر چند واژه های <اصبر>، <سبّح> و <استمع> ظاهراً خطاب به پیامبر(ص) است; ولی در حقیقت تکلیفی است برای همگان و پیامبر(ص) از آن جهت که الگوی امت است، به تنهایی مخاطب قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 18 - 1،3،4

1 - مسجد ها و معبد ها ، باید تنها به عبادت خداوند اختصاص داشته باشد .

و أنّ المس-جد للّه

<مساجد> (جمع <مسجد>) به معنای محل هایی است که برای سجده و عبادت خدا، بنا شده است.

3 - هیچ کس جز خداوند ، نباید در مساجد و معابد مورد پرستش قرار گیرد .

ص: 70

فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

تفریع جمله <فلاتدعوا. ..> بر <أنّ المساجد للّه>، می رساند که نهی از دعا و عبادت غیرخدا، مربوط به مساجد است.

4 - عبادت و سجده ، اختصاص به خدا دارد و تنها او شایسته آن است .

و أنّ المس-جد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

اختصاص یافتن محل های سجده و عبادت به خداوند، بیانگر آن است که خود سجده و عبادت، به او اختصاص دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 3 - 1،3

1 - قریش ، باید خود را به عبادت خداوند و بندگی نکردن غیر او ، ملزم می ساختند .

فلیعبدوا ربّ ه-ذا البیت

3 - مالکیت خداوند بر کعبه و سیطره ربوبیت و تدبیر او بر آن ، برهان الزام قریش به عبادت او است .

فلیعبدوا ربّ ه-ذا البیت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - قریش - 106 - 4 - 2،16

2 - قریش ، به دلیل تأمین تغذیه شان از سوی خداوند ، ملزم به پرستش او بودند .

فلیعبدوا . .. الذی أطعمهم من جوع

16 - برخورداری از غذا و امنیت ، نعمتی است که سپاس آن ، تنها عبادت خداوند است .

فلیعبدوا ربّ ه-ذا البیت . الذی أطعمهم من جوع و ءامنهم من خوف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اخلاص - 112 - 1 - 8

8 - خداوند ، تنها معبود شایسته عبادت است .

اللّه أحد

برخی از اهل لغت اصل کلمه <اللّه> را <إل-ه> می دانند. فعل <اَلَهَ>; یعنی، عبادت کرد، در این صورت <إل-ه>، به معنای معبود خواهد بود (مفردات راغب). کلمه <اللّه> با آن که علم است، می تواند ناظر به معنای لغوی <إله> نیز باشد. در این صورت مراد از <وحدت معبود>، این است که سایر معبودها، دروغین و پنداری اند و شایسته عبادت نیستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 33 - 14

14 - خداوند در هیچ آیینی به پرستش معبودی جز خود، فرمان نداده است.

و أن تشرکوا بالله ما لم ینزل به سلطنا

5 - ظهر و عشا ، لحظه هایی مناسب و ممتاز برای عبادت خداوند است .

فسبح-ن اللّه . .. و له الحمد ... و عشیًّا و حین تظهرون

در صورتی که مراد از <حین تظهرون> همان لحظه های خاص عصرگاه و نیم روز باشد، این برداشت قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 9 - 3

3 - شب هنگام ، فرصتی مناسب و شایسته برای عبادت پروردگار

أمّن هو ق-نت ءاناء الّیل

یاد شدن وقت شب برای عبادت، می تواند گویای حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 7 - 1

1 - شب ، فرصتی مناسب برای عبادت و راز و نیاز به درگاه الهی و روز ، زمانی شایسته برای تلاش و رسیدگی به امور زندگی

إنّ لک فی النهار سبحًا طویلاً

<سبح> در معانی متعددی به کار می رود; از جمله سعی و تلاش برای معاش (قاموس المحیط). جمله <إنّ لک فی النهار>، تعلیل دیگری برای <قم اللیل>است; یعنی، چون در روز به خاطر تلاش طولانی برای معاش، فرصت و فراغت برای مناجات و عبادت نیست، شب را برای این کار اختصاص بده.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - انسان - 76 - 26 - 10

10 - شب هنگام ، وقت مناسب برای عبادت ، تسبیح و ستایش خداوند

و من الّیل فاسجد له و سبّحه لیلاً طویلاً

إذ انتبذت من أهلها مکانًا شرقیًّا

است.

<شرقی>; یعنی، به طرف مشرق (لسان العرب).

خضوع و انقیاد در برابر شیطان و نوعی پرستش او است.

4- اطاعت از شیطان ، در حقیقت پرستش او است .

لِمَ تعبد ما لایسمع . .. لاتعبد الشیط-ن

عبادت کردن بت ها و عبادت کردن شیطان دو مقوله است، ولی ابراهیم(ع) یکی را به منزله دیگری دانسته است. وجه این تنزیل ممکن است تلاش شیطان در برانگیختن آدمی به شرک باشد که قرآن اطاعت از او را، عبادت خوانده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 60 - 3

3 - اطاعت از شیطان ، به منزله عبادت او است .

ألم أعهد إلیکم ی-بنی ءادم أن لاتعبدوا الشیط-ن

یعکفون علی أصنام لهم . .. قال إنکم قوم تجهلون

از نکاتی که موسی، بنی اسرائیل را به سبب آن جاهل شمرد، همان است که از <أصنام لهم> به دست می آید ; یعنی این جاهلانه است که شما می بینید بت پرستان چیزی را عبادت می کنند که خود مالک آن هستند و در عین حال تقاضا می کنید معبودی مانند معبود آنان داشته باشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 105 - 7

7 - پرستش غیر خداوند ، شرک است .

فلا أعبد الذین تعبدون من دون اللّه . .. و لاتکونن من المشرکین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 106 - 6،7

6 - پرستش و نیایش غیر خداوند ، شرک است .

و لاتدع من دون اللّه . .. فإن فعلت فإنک إذاً من الظلمین

7 - کسانی که غیر خداوند را نیایش و عبادت کنند ، ظالم هستند .

و لاتدع من دون اللّه . .. فإنک إذاً من الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 25

25- تقلید از نیاکان در عبادت غیر خدا ، عمل باطلی است که انبیا به مبارزه با آن برخاستند .

تریدون أن تصدّونا عمّا کان یعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 5

5- پرستش غیر خدا ، ایمان به باطل و کفران نعمت های الهی است .

أفبالب-طل یؤمنون و بنعمت الله هم یکفرون . و یعبدون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 25 - 18

18 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ < و من یرد فیه بإلحاد بظلم > فقال : من عبد فیه غیر اللّه عزّوجلّ أو تولّی فیه غیر أولیاء اللّه فهو ملحد بظلم . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ <و من یرد فیه بالحاد بظلم> روایت شده است که فرمود: کسی که در مکّه، غیر از خدای عزّوجلّ را پرستش کند، یا ولایت غیر اولیای خدا را بپذیرد، <الحاد به ظلم> کرده است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 29 - 5

5 - فرعون ، مورد پرستش مردم سرزمین خویش

ص: 79

لئن اتّخذت إل-هًا غیری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 88 - 11

11 - پرستش غیرخدا ، برخلاف فرمان الهی است .

و لاتدع مع اللّه إل-هًا ءاخر. .. له الحکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 41 - 2

2 - ملائکه ، پرستیده شدن غیر خداوند را شایسته نمی دانند .

قالوا سبح-نک

اعلام منزّه بودن خداوند از سوی فرشتگان، در جواب این سؤال که <آیا شما مورد پرستش مشرکان بوده اید> می تواند ناظر به حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 64 - 1

1 - درخواست تهدیدآمیز و آمرانه مشرکان از پیامبراسلام ( ص ) به عبادت معبودهایی جز اللّه

قل أفغیر اللّه تأمرونّی أعبد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 65 - 3

3 - شرک و عبادت غیرخدا ، از سوی هرکس که باشد - حتی پیامبران - در پیشگاه خداوند ، گناهی نابخشودنی است .

و لقد أُوحی إلیک و إلی الذین من قبلک لئن أشرکت لیحبطنّ عملک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 66 - 5

5 - عبادت غیر خدا ، گناه و حرام است .

قل إنّی نهیت أن أعبد الذین تدعون من دون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 5 - 3

3 - امت های پیشین ، با وجود برهانِ روشن الهی ، گرفتار عبادت غیر خدا شده ، خود را به آن موظف می پنداشتند .

و ما أُمروا إلاّ لیعبدوا اللّه

تعبیر <و ما اُمروا. ..>، تعریض به تفرقه گران است که نباید امر خدا را بهانه قرار دهند; زیرا او به شرک فرمان نداده است.

ص: 80

اندکی از هر شب.

5 - محسنان تقواپیشه ، در بیشتر ساعات شب مشغول عبادت اند .

کانوا قلیلاً من الّیل ما یهجعون

برداشت یاد شده بنابراین است که مراد از <قلیلاً من اللیل> مربوط به ساعات هر شب باشد; یعنی، اندکی از ساعات هر شب را می خوابند و بیشتر آن را به عبادت و شب زنده داری می پردازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 19 - 2

2 - اهل تقوا و احسان ، همراه با تهجد و عبادت ، دارای خدمات اجتماعی و انفاق مالی اند .

کانوا قلیلاً من الّیل ما یهجعون . .. و فی أمولهم حقّ للسّائل و المحروم

معبودها با هم و مشترکاً یاد شوند، سخنی به میان نیامده است. بنابراین یاد نشدن آن، می تواند حاکی از مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 71 - 1

1 - پرستش معبودهای واهی، سود واقعی برای آدمیان ندارند.

قل أندعوا من دون الله ما لا ینفعنا

می شود که این، عبادت و مناجاتی خاص بوده است.

14 - خداوند از موسی ( ع ) خواست تا مناجات و عبادت ویژه او در مکانی به دور از بنی اسرائیل باشد .

و وعدنا موسی . .. اخلفنی فی قومی

از اینکه موسی برای آمدن به میقات، هارون را به جانشینی خویش معرفی کرد، معلوم می شود وی در مدت میقات در میان بنی اسرائیل نبوده و از آنان فاصله داشته است.

16 - اقدامات خردمندانه و حرکت های خیرخواهانه اجتماعی اهل ایمان ، مکمل عبادت های فردی آنان است .

و أقاموا الصلوه و أمرهم شوری بینهم و ممّا رزقن-هم ینفقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 20

20- صلابت در برابر کافران ، مهرورزی با مؤمنان و استمرار بر عبادت ، زمینه برخورداری جامعه اسلامی از فضل و رضای الهی

أشدّاء . .. رحماء ... رکّعًا سجّدًا یبتغون

می توان گفت: <یبتغون. ..> نتیجه و حاصل سه برنامه مؤمنان (1- أشدّاء، 2- رحماء، 3- رکعّاً سجّداً) است.

9 - بی پناهی مستکبران رویگردان از بندگی خدا در برابر کیفر الهی در قیامت

اما الذین استنکفوا و استکبروا فیعذبهم عذاباً ألیماً و لایجدون لهم من دون اللّه و

6 - اعراف - 7 - 206 - 4

4 - غفلت از یاد خدا و رویگردانی از پرستش او ، برخاسته از خودبزرگ بینی است .

و لاتکن من الغفلین. إن الذین عند ربک لایستکبرون عن عبادته

نهی از غفلت و سپس بیان این معنا که مقربان درگاه خدا در برابر او تکبری نمیورزند، بیانگر این است که غفلت کردن از یاد خدا در حقیقت تکبر کردن در برابر اوست و یا ریشه در تکبر و خودبزرگ بینی دارد.

برداشت فوق مبتنی بر این احتمال است که اقامه نماز در غیر مکه برای فرزندان حضرت ابراهیم(ع) ممکن بود; ولی حضرت ابراهیم(ع) برای فضیلت عبادت در جوار خانه خدا آن مکان را برای فرزندانش برگزید.

ءأنتم أضللتم عبادی ه-ؤلاء أم هم ضلّوا السبیل

العباده هی السجود و لا الرکوع و إنّما هی طاعه الرجال من أطاع مخلوقاً فی معصیه الخالق فقد عبده ;

از امام صادق(ع) در باره سخن خدا < . .. کلاّ سیکفرون بعبادتهم و یکونون علیهم ضدّاً> روایت شده که فرمود: [این ضدیّت] روز قیامت است... سپس امام فرمود: عبادت [در این جا] سجود و رکوع نیست; بلکه [مراد ]اطاعت از مردم است; هر کس مخلوقی را در معصیت خالق اطاعت کند، او را عبادت کرده است>.

مشرکان و عبادت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 19 - 4

4 - ازدحام کافران و مشرکان در اطراف پیامبر ( ص ) ، برای مشاهده عبادت و نماز آن حضرت

کادوا یکونون علیه لبدًا

مفسران و اهل لغت، <لِبَد> را به ازدحام معنا کرده و درباره مرجع ضمیر فاعلی <کادوا> و <یکونون> دو نظر ارائه داده اند. برخی آن را مشرکان و کافران مکه و برخی دیگر آن را مؤمنان جن دانسته اند که برای استماع قرآن کریم در اطراف پیامبر(ص) ازدحام می کردند. برداشت یاد شده، مبتنی بر نظر نخست است.

7 - تأمین غذای مردم ، قبل از الزام آنان به بندگی خداوند ، کاری است الهی و از میان برنده بهانه مخالفان در ترک عبادت

فلیعبدوا . .. الذی أطعمهم من جوع

2 - آل عمران - 3 - 36 - 17

17 - پایبندی مادر مریم ( س ) به نذر خویش در گماردن وی برای عبادت خداوند

ربّ انّی نذرت . .. و انّی سمّیتها مریم

از اینکه نام فرزند خویش را مریم (به معنی عابده) گذاشت، برداشت فوق به دست می آید.

التّئبون العبدون . .. و الناهون عن المنکر

برداشت فوق بدان احتمال است که <الحامدون السائحون . .. > از باب ذکر خاص بعد از عام (العابدون) و بیانگر اهمیت و ویژگی این صفات باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 16 - 6

6- در آیین مریم ( س ) ، شرقِ خانه و یا معبد ، مکانی مناسب تر برای عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مکانًا شرقیًّا

است.

جمله <لاتعبدون إلا اللّه> (پرستش نمی کنید جز خدا را) نهی است به صورت نفی و به عبارت دیگر خبر است در مقام انشا; یعنی، پرستش نکنید.

7 - بخش نخست شب ، زمان مناسب برای عبادت و نماز

إنّ ناشئه الّیل هی أشدّ وط-ًا

یکی از معانی <ناشئه اللیل>، ساعات اول شب است (قاموس المحیط).

8 - هود - 11 - 87 - 3

3- مردم مدین ، نماز ها و عبادت های شعیب ( ع ) را مورد تمسخر و استهزای خویش قرار می دادند .

أصلوتک تأمرک أن نترک ما یعبد ءاباؤُنا

استفهام در جمله <أصلوتک . ..> به داعی استهزا و تمسخر ایراد شده است.

و اعبد ربّک حتی یأتیک الیقین

برداشت فوق مبتنی بر این است که مقصود از <یقین>، مرگ باشد; چنان که در آیه 47 از سوره <مدثر> از مرگ به <یقین> تعبیر شده است. گفتنی است تعبیر <آمدن> (یأتی) به جای <تحصیل یقین> می تواند مؤید همین مطلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 65 - 5

5- پیامبر ( ص ) ، وظیفه دار پرستش خداوند و صبر و تحمل در راه عبادت او

فاعبده واصطبر لعب-دته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 40 - 1

1 - پیامبر ( ص ) موظّف به عبادت و تسبیح پروردگار در بخشی از شب

و من الّیل فسبّحه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 3 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، مصمم به پایداری بر عبادت خداوند

أعبد

فعل های <أعبد> در این آیه و <عبدتم> در آیه بعد، عِدل یکدیگر قرار گرفته است. ماضی آوردن فعل، در مورد عبادت مشرکان و مضارع آوردن آن درباره عبادت پیامبر(ص)، بیانگر استمرار عبادت آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - کافرون - 109 - 5 - 5

5 - پیامبر ( ص ) ، مصمم به پایداری بر عبادت خداوند

أعبد

برداشت یاد شده، از تقابل <أعبد> و <عبدتم> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 45 - 6

6 - مشرکان نسبت به یاد کردن خدا به همراه یاد دیگر معبود ها و نیز عبادت مشترک خدا و معبود ها ، حساس نبوده و مخالفت نمیورزیدند .

و إذا ذکر اللّه وحده اشمأزّت . .. و إذا ذکر الذین من دونه إذا هم یستبشرون

از آیه شریفه به روشنی استفاده می شود که مشرکان نسبت به یاد کردن خدا به تنهایی حساس بوده و از یاد شدن معبودهای خود بدون یاد شدن خدا خوشحال می شدند; ولی در این آیه از واکنش و حساسیت مشرکان در صورتی که نام خدا و معبودها با هم و مشترکاً یاد شوند، سخنی به میان نیامده است. بنابراین یاد نشدن آن، می تواند حاکی از مطلب بالا باشد.

فلسفه عبادات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 14 - 17

17 - یاد خدا و توجه به او ، فلسفه مشترک تمامی عبادت ها است .

فاعبدنی و أقم الصلوه لذکری

<لذکری> ممکن است همان گونه که دلیل برای <أقم الصلوه> است، بیانگر علت <فاعبدنی> نیز باشد.

عبادتگاه

6- در آیین مریم ( س ) ، شرقِ خانه و یا معبد ، مکانی مناسب تر برای عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مکانًا شرقیًّا

است.

محراب های بنی اسرائیل همان مسجدهای آنها بود که برای نماز در آن اجتماع می کردند(کتاب <العین>). فاء در <فخرج> فصیحه است ; یعنی از جملاتی محذوف حکایت می کند. به قرینه آیه قیل، آن محذوف، سخن نگفتن زکریا به مدت سه روز است که چه به اعجاز و چه با اراده خود و به فرمان خداوند در آن سه روز سخن نگفت. تعبیر <فخرج ...; آنگاه از عبادتگاه خود بیرون آمد>، حاکی از این است که در آن سه روز در عبادتگاه بود.

11- قوم زکریا ، برای دریافت دستورالعمل های عبادی او ، بیرون عبادتگاه در انتظار وی می ماندند .

فخرج علی قومه . .. أن سبّحوا

<خرج علیه> و <دخل علیه>، هنگامی گفته می شود که شخص به هنگام خروج یا ورود، با دیگری مواجه شده باشد. فرمان تسبیح گفتن - که از زکریا(ع) صادر شده است - نشان می دهد که اجتماع قوم او بیرون عبادتگاه، به منظور شنیدن فرمان وی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 2 - 2

2 - عبداللّه بن اُمّ مکتوم ، نابینای مسلمانی که گرفتار ترش رویی و اعراض یکی از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) شد .

أن جاءه الأعمی

برخی از مفسّران، نام شخصی را که <أعمی> بود و آیه شریفه درباره حضور او نازل شده، <عمرو> و اکثریت <عبداللّه> نوشته اند; ولی همگان بر این اتفاق دارند که او فرزند نابینای <ام مکتوم> بود. در شأن نزول آیه شریفه آمده است که وی در حال ورود به مجلسی که پیامبر(ص)، در آن حضور داشت، مورد اسائه ادب فردی از بنی امیه - که گفته می شود عثمان بن عفان بوده است - قرار گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 10 - 1

1 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، از او اعراض کرده ، خود را به گفتوگو با دیگری سرگرم ساخت .

فأنت عنه تلهّی

<تلهّی> در اصل <تتلهّی> بوده و حذف <تاء> از باب تفعّل در این موارد شایع است. این کلمه از ریشه <لهو> است و راغب در مفردات <لهو> را به معنای چیزی دانسته است که انسان را از آنچه باید مقصد او قرار گیرد و برای او اهمیت دارد، باز دارد.

1 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، از او اعراض کرده ، خود را به گفتوگو با دیگری سرگرم ساخت .

فأنت عنه تلهّی

<تلهّی> در اصل <تتلهّی> بوده و حذف <تاء> از باب تفعّل در این موارد شایع است. این کلمه از ریشه <لهو> است و راغب در مفردات <لهو> را به معنای چیزی دانسته است که انسان را از آنچه باید مقصد او قرار گیرد و برای او اهمیت دارد، باز دارد.

2 - عبداللّه بن اُمّ مکتوم ، نابینای مسلمانی که گرفتار ترش رویی و اعراض یکی از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) شد .

أن جاءه الأعمی

برخی از مفسّران، نام شخصی را که <أعمی> بود و آیه شریفه درباره حضور او نازل شده، <عمرو> و اکثریت <عبداللّه> نوشته اند; ولی همگان بر این اتفاق دارند که او فرزند نابینای <ام مکتوم> بود. در شأن نزول آیه شریفه آمده است که وی در حال ورود به مجلسی که پیامبر(ص)، در آن حضور داشت، مورد اسائه ادب فردی از بنی امیه - که گفته می شود عثمان بن عفان بوده است - قرار گرفت.

3 - خداوند ، اعتراض کننده به ابن ام مکتوم را ، به دلیل برخورد سرد و حاکی از خشم او ، با گفتاری قهرآمیز سرزنش کرد .

عبس و تولّی . أن جاءه الأعمی

فعل غایب <عبس> و <تولّی>، حاکی از لایق نبودن شخص برای خطاب مستقیم است. در جملات بعدی، گرچه ضمیر خطاب به طور مکرر به کار رفته است; ولی در این موارد - که فعلی به صورت غایب در آغاز سخن قرار می گیرد - متکلم گاه در ادامه کلام خود، فرد مورد نظر را شنونده گفتار خود فرض می کند، بدون این که با او گفتوگوی مستقیم داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 3 - 5

5 - اعتراض کننده به حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، فردی ناآشنا به صفات نفسانی او و ناتوان از شناخت صالحان

أن جاءه الأعمی . و مایدریک لعلّه یزّکّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 4 - 9

9 - رفتار مسلمانی که از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ناخشنود بود - به دلیل ناآگاهی او از روحیات نیک و بد وی - رفتاری ناروا و توجیه ناپذیر بود .

عبس . .. و ما یدریک لعلّه یزّکّی ... أو یذّکّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 5 - 1

1 - برخی از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم ، خود را از پند و اندرز های الهی بی نیاز می دیدند و از فرجام خود نگرانی نداشتند .

أمّا من استغنی

به قرینه <جاءک> و <یخشی> - در آیات بعد - مراد از جمله <استغنی>، احساس بی نیازی نسبت به حضور در مجلس وعظ و ارشاد و نیز بی خطر دیدن عاقبت خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 6 - 5

5 - عثمان بن عفان ، از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم و ارشاد کننده کافران مکه در عصر بعثت *

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی

در شأن نزول آیه شریفه از تفسیر قمی نقل شده که فرد مورد نظر از ضمیر خطاب در <أنت له تصدّی>، عثمان بوده است. او

ص: 128

در صدد مسلمان ساختن حاضران مجلس - که از چهره های برجسته قریش بودند - برآمده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 8 - 2

2 - ابن ام مکتوم ، پس از ورود به مجلس پیامبر ( ص ) ، در کنار مسلمانی قرار گرفت که در حال ارشاد و سخن گفتن با دیگری بود .

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی ... و أمّا من جاءک یسعی

تعبیر <جاءک> بیانگر آن است که ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر(ص)، نزد همان شخصی جا گرفته بود که با اخم و قهر، ناخرسندی خود را ابراز داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 10 - 1

1 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، از او اعراض کرده ، خود را به گفتوگو با دیگری سرگرم ساخت .

فأنت عنه تلهّی

<تلهّی> در اصل <تتلهّی> بوده و حذف <تاء> از باب تفعّل در این موارد شایع است. این کلمه از ریشه <لهو> است و راغب در مفردات <لهو> را به معنای چیزی دانسته است که انسان را از آنچه باید مقصد او قرار گیرد و برای او اهمیت دارد، باز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 12 - 4

4 - اشراف حاضر در مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم ، بر اثر بی رغبتی خود ، از آموختن و به خاطر سپردن معارف قرآن محروم بودند .

فمن شاء ذکره

20 - عبس - 80 - 6 - 2

2 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، تمام توجّه خود را معطوف کسی ساخته بود که خود را از فراگیری آموزه های آن مجلس بی نیاز می دانست .

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی

است.

عبدالله بن ابی

نوشته اند; ولی همگان بر این اتفاق دارند که او فرزند نابینای <ام مکتوم> بود. در شأن نزول آیه شریفه آمده است که وی در حال ورود به مجلسی که پیامبر(ص)، در آن حضور داشت، مورد اسائه ادب فردی از بنی امیه - که گفته می شود عثمان بن عفان بوده است - قرار گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 10 - 1

1 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، از او اعراض کرده ، خود را به گفتوگو با دیگری سرگرم ساخت .

فأنت عنه تلهّی

<تلهّی> در اصل <تتلهّی> بوده و حذف <تاء> از باب تفعّل در این موارد شایع است. این کلمه از ریشه <لهو> است و راغب در مفردات <لهو> را به معنای چیزی دانسته است که انسان را از آنچه باید مقصد او قرار گیرد و برای او اهمیت دارد، باز دارد.

5 - اعتراض کننده به حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، فردی ناآشنا به صفات نفسانی او و ناتوان از شناخت صالحان

أن جاءه الأعمی . و مایدریک لعلّه یزّکّی

ناخرسندی خود را ابراز داشت.

أن جاءه الأعمی . و مایدریک لعلّه یزّکّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 4 - 10

10 - ابن ام مکتوم ، در تلاش برای تزکیه نفس یا پندآموزی و دارای مقامی ارجمند در پیشگاه خداوند

لعلّه یزّکّی . أو یذّکّر

هر چند خداوند با کلمه <لعلّ> تنها احتمال وجود یکی از دو فضیلت را برای ابن ام مکتوم مطرح ساخته است; ولی انتقاد او از برخورد ناهنجار با وی و اختصاص آیاتی در قرآن به این موضوع، نشانگر مقام نیک وی نزد خداوند و دور نبودن او از آن فضائل است.

3 - خداوند ، اعتراض کننده به ابن ام مکتوم را ، به دلیل برخورد سرد و حاکی از خشم او ، با گفتاری قهرآمیز سرزنش کرد .

عبس و تولّی . أن جاءه الأعمی

فعل غایب <عبس> و <تولّی>، حاکی از لایق نبودن شخص برای خطاب مستقیم است. در جملات بعدی، گرچه ضمیر خطاب به طور مکرر به کار رفته است; ولی در این موارد - که فعلی به صورت غایب در آغاز سخن قرار می گیرد - متکلم گاه در ادامه کلام خود، فرد مورد نظر را شنونده گفتار خود فرض می کند، بدون این که با او گفتوگوی مستقیم داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 3 - 5

5 - اعتراض کننده به حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، فردی ناآشنا به صفات نفسانی او و ناتوان از شناخت صالحان

أن جاءه الأعمی . و مایدریک لعلّه یزّکّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 4 - 9

9 - رفتار مسلمانی که از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ناخشنود بود - به دلیل ناآگاهی او از روحیات نیک و بد وی - رفتاری ناروا و توجیه ناپذیر بود .

عبس . .. و ما یدریک لعلّه یزّکّی ... أو یذّکّر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 5 - 1

1 - برخی از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم ، خود را از پند و اندرز های الهی بی نیاز می دیدند و از فرجام خود نگرانی نداشتند .

أمّا من استغنی

به قرینه <جاءک> و <یخشی> - در آیات بعد - مراد از جمله <استغنی>، احساس بی نیازی نسبت به حضور در مجلس وعظ و ارشاد و نیز بی خطر دیدن عاقبت خویش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 6 - 5

5 - عثمان بن عفان ، از حاضران مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم و ارشاد کننده کافران مکه در عصر بعثت *

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی

در شأن نزول آیه شریفه از تفسیر قمی نقل شده که فرد مورد نظر از ضمیر خطاب در <أنت له تصدّی>، عثمان بوده است. او در صدد مسلمان ساختن حاضران مجلس - که از چهره های برجسته قریش بودند - برآمده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 8 - 2

2 - ابن ام مکتوم ، پس از ورود به مجلس پیامبر ( ص ) ، در کنار مسلمانی قرار گرفت که در حال ارشاد و سخن گفتن با دیگری بود .

ص: 137

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی ... و أمّا من جاءک یسعی

تعبیر <جاءک> بیانگر آن است که ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر(ص)، نزد همان شخصی جا گرفته بود که با اخم و قهر، ناخرسندی خود را ابراز داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 10 - 1

1 - فرد خشمگین از حضور ابن ام مکتوم در مجلس پیامبر ( ص ) ، از او اعراض کرده ، خود را به گفتوگو با دیگری سرگرم ساخت .

فأنت عنه تلهّی

<تلهّی> در اصل <تتلهّی> بوده و حذف <تاء> از باب تفعّل در این موارد شایع است. این کلمه از ریشه <لهو> است و راغب در مفردات <لهو> را به معنای چیزی دانسته است که انسان را از آنچه باید مقصد او قرار گیرد و برای او اهمیت دارد، باز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 12 - 4

4 - اشراف حاضر در مجلس پیامبر ( ص ) در ماجرای ابن ام مکتوم ، بر اثر بی رغبتی خود ، از آموختن و به خاطر سپردن معارف قرآن محروم بودند .

فمن شاء ذکره

فهل من مدّکر

از این که خداوند، کفرپیشگان را به هشیاری و بیداری فراخواهنده است; استفاده می شود که مشکل اصلی کافران در غفلت ایشان است.

9 - ابراهیم - 14 - 45 - 13

13- نقش مؤثر مثل ها و نمونه های عینی تاریخی در هدایت و درس آموزی انسان

و تبیّن لکم کیف فعلنا بهم و ضربنا لکم الأمثال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 4 - 3

3- توجه به مبدأ نزول قرآن زمینه تذکرپذیری و پندگرفتن از آن است .

تذکره لمن یخشی . تنزیلاً ممّن خلق الأرض والسم-وت العلی

گاهی برای بیان علت، از حال استفاده می شود.

<تنزیلاً> که حال برای قرآن است بیانگر علت <تذکره بودن> آن است; یعنی، قرآن به دلیل صدور از ناحیه خداوند، برای تذکردادن کاملاً شایسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 84 - 18

18- عبادت و پرستش خدا ، زمینه ساز پندپذیری و حق شنوی است .

ذکری للع-بدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 17 - 3

3 - ایمان و باور های دینی ، زمینه ساز پذیرش پند ها و موعظه ها

یعظکم اللّه أن تعودوا لمثله أبدًا إن کنتم مؤمنین

جواب محذوف جمله شرطیه <إن کنتم مؤمنین; اگر مؤمن هستید> می تواند جمله <فاتعظوا. ..> باشد. بر این اساس پیام آیه چنین خواهد شد: <اگر حقیقتاً ایمان دارید پس باید موعظه ها و پندهای الهی را پذیرا باشید>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 34 - 9

9 - تقواپیشگی ، زمینه عبرت گیری از سرگذشت های پیشینیان

و مثلاً من الذین خلوا من قبلکم و موعظه للمتّقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 44 - 3

3 - بصیرت و روشن دلی ، زمینه ساز پذیرش سخن حق و عبرت آموزی است .

إنّ فی ذلک لعبره لأُوْلی الأبص-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 9 - 1

1 - سیر در زمین و توجّه به سرنوشت تمدن های پیشین ، مایه عبرت آدمی است .

أَوَلم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان ع-قبه الذین من قبلهم کانوا أشدّ منهم قوّه

ص: 148

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 58 - 4

4- نزول قرآن به زبان عربی روشن ، زمینه ای برای بیداری خلق و پندآموزی آنان

فإنّما یسّرن-ه بلسانک لعلّهم یتذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 37 - 3

3 - دریافت پیام های نهفته در متن تاریخ ، نیازمند قلبی آگاه یا گوشی شنوا و حق پذیر

إنّ فی ذلک لذکری لمن کان له قلب أو ألقی السمع و هو شهید

عبارت <لمن کان له قلب أو ألقی. ..> می رساند که برای فهم صحیح تاریخ، یکی از دو شرط لازم است: یا خردمندی و تیزهوشی در درک و تحلیل و یا حق شنوی از اهل خرد و اندیشه.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 73 - 2

2 - وجود مایه های تذکر و درس آموزی ، در آفرینش درخت آتش زنه

نحن جعلن-ها تذکره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 2 - 25

25 - < عن الصادق ( ع ) قال : قال رسول اللّه ( ص ) . . . و لایصح الإعتبار إلاّ لأهل الصفاء و البصیره ، قال اللّه تعالی : < فاعتبروا یا أُولی الأبصار . . . > .

از امام صادق(ع) روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: . ..عبرت پذیری صحیح و مؤثر حاصل نمی شود; مگر برای کسانی که اهل صفا و بصیرت باشند. خدای تعالی فرموده است: فاعتبروا یا أولی الأبصار...>.