همانند ستاره درخشان است.

شیشه گری

محمد خزاعی گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که در باره حادثه غدیرخم می فرمود: هنگامی که رسول خدا(ص) با علی(ع) سخن می گفت در باره سخن خداوند عزّوجلّ < إن عبادی ایس لک علیهم سلطان> فرمود:. .. آن گاه ابلیس نعره ای کشید، پس با آن صدا، عفریتها به وی رجوع کردند و گفتند: ای سید ما! این نعره برای چه بود؟ ابلیس گفت: به خدا سوگند به خاطر اصحاب علی(ع)...>.

أولادها ( ع ) و ورقها شیعتنا . . . ;

جابر جعفی گوید: از امام صادق(ع) در باره سخن خدا <کشجره طیبه. ..> سؤال کردم، آن حضرت فرمود: اما مراد از درخت، رسول خدا(ص) می باشد و شاخه های اصلی آن، علی(ع) است و شاخه های فرعی آن، فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) می باشد و میوه های آن، فرزندان او و برگهای آن درخت، شیعیان ما می باشند>.

7- < عمرو بن حریث قال : سألت أباعبدالله ( ع ) عن قول الله : < کشجره طیبه أصلها ثابت و فرعها فی السّماء > قال : فقال : رسول الله ( ص ) أصلها و أمیرالمؤمنین ( ع ) فرعها و الأئمه من ذریتهما أغصانها و علم الأئمه ثمرتها و شیعتهم المؤمنون ورقها . . . ;

عمرو بن حریث گوید: از امام صادق(ع) در باره سخن خدا <کشجره طیبه أصلها. ..> سؤال کردم پس [آن حضرت] فرمود: رسول خدا(ص) ریشه آن درخت و أمیرالمؤمنین(ع) شاخه آن و ائمه(ع) از نسل آن دو، شاخه های فرعی آن و علم ائمه(ع) میوه های آن درخت می باشد و شیعیان مؤمن آنان برگهای آن درختند...>.

والله المستعان علی ما تصفون

18- توکل کنندگان بر خداوند ، انسانهایی صبور و مقاومند .

فصبر جمیل والله المستعان علی ما تصفون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 83 - 16

16- امیدواران به امداد های الهی ، انسانهایی صبور و مقاومند .

فصبر جمیل عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 90 - 7

7- یوسف ( ع ) و بنیامین از تقواپیشگان صبور و از زمره محسنان بودند .

قد منّ الله علینا إنه من یتّق و یصبر فإن الله لایضیع أجر المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 42 - 1

1- مسلمانان مهاجر از ستم مشرکان مکه ، مردمانی صبور بودند که در برابر ستم ظالمان شکیبایی پیشه کردند .

و الذین هاجروا فی الله . .. الذین صبروا

<الذین> عطف بیان برای <الذین> در آیه سابق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 127 - 14

14- پیامبر ( ص ) ، از بالاترین مرتبه صبر و تحمل در برابر اذیت ، آزار و تعدیات دشمن ، برخوردار بود .

و اصبر . .. و لاتحزن علیهم و لاتک فی ضیق ممّا یمکرون

از اینکه پیامبر(ص) اختصاصاً به صبر مأمور گشت و صبر او تنها در پرتو عنایت و کمک خداوند میسر می شد، به دست می آید که صبر آن حضرت، صبری ویژه و بسیار بزرگ بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 85 - 1

1- اسماعیل ، ادریس و ذوالکفل ( ع ) از صابران و بردباران بودند .

و إسم-عیل . .. کلّ من الص-برین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 31 - 7

7- مؤمنان راستین ، اهل جهاد و شکیبا در برابر همه مشکلات زندگی

و لنبلونّکم حتّی نعلم المج-هدین منکم و الص-برین

وصف <الصابرین> علاوه بر صبر در جهاد، می تواند به همه زمینه های صبر و شکیبایی نظر داشته باشد.

ص: 8

8 - یوسف - 12 - 90 - 12

12- اقتدار و عزت تقواپیشگان صبور و نیکوکار ، از نعمت های بزرگ الهی به آنان است .

قالوا ی-أیها العزیز . .. قد منّ الله علینا

مصداق مورد نظر برای نعمت الهی به یوسف(ع) عزت و اقتدار در سرزمین مصر است.

و بشر الصبرین

14 - رهبران دینی باید صبرپیشگان را به بهره مند شدن از رحمت های الهی بشارت دهند .

و بشر الصبرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 157 - 7

7 - نیل به هدایت و دستیابی به رحمت و الطاف الهی ، بشارت و مژده خداوند به صبرپیشگان راه ایمان

و بشر الصبرین . .. أولئک ... هم المهتدون

جمله <أولئک علیهم . ..> می تواند بیانگر بشارت و مژده ای باشد که <و بشر الصابرین> بدان اشاره داشت; یعنی: بشرهم بأن علیهم صلوات و ...

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 110 - 10

10- هجرت کنندگان مجاهد و صابر ، بشارت داده شده به مغفرت و رحمت گسترده الهی

ثمّ إن ربّک للذین هاجروا . .. إن ربّک من بعدها لغفور رحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 30 - 11

11 - فرشتگان ، بشارت دهنده موحدان پایدار بر حق ، به بهشت موعود

و أبشروا بالجنّه الّتی کنتم توعدون

<الإبشار> (مصدر <أبشروا>) به معنای مسرور بودن است. بنابراین <أبشروا بالجنّه>; یعنی، به بهشت مسرور و خوشنود باشید.

<بسبب صبرهم>. <فوز> (مصدر <فائرون>) دستیابی به مقصود را می گویند. فعل <جزیت> دو مفعول بر می دارد. بنابراین <هم>، مفعول اول آن و <أنّهم هم الفائزون> - به تأویل <فوزهم> - مفعول دوم آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 76 - 5

5 - بهشت جاودان و برخورداری از قرارگاه و اقامت گاه نیکوی آن ، پاداش صابران است .

یجزون الغرفه بما صبروا . .. خ-لدین فیها حسنت مستقرًّا و مقامًا

3- خداوند ، به هر یک از اعمال نیک صابران ، مطابق بهترین نوع آنها پاداش می دهد .

و لنجزینّ الذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 59 - 1

1 - پاداش صبرپیشگان متوکل بر خدا ، بسی ستوده و نیکو است .

نعم أجر الع-ملین . الذین صبروا و علی ربّهم یتوکّلون

<الذین> بدل برای <العاملین> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 16،22،23

16 - صابران ، برخوردار از اجر و پاداش کامل و بی شمار

إنّما یوفّی الص-برون أجرهم بغیر حساب

<توفیه> (مصدر <یوفّی>) به معنای پرداخت کامل است.

22 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : قال رسول اللّه ( ص ) إذا نشرت الدواوین و نصبت الموازین لم ینصب لأهل البلاء میزان و لم ینشر لهم دیوان ثمّ تلا ه-ذه الأیه < إنّما یوفّی الصابرون أجرهم بغیرحساب > ;

از امام صادق(ع) روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: هنگامی که نامه های اعمال گشوده می شود و میزان ها [برای سنجش اعمال] برپا می گردد، برای اهل مصیبت و بلا [که صابر بوده اند] میزانی برپا نشده و نامه عملی گشوده نخواهد شد. آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: إنّما یوفّی الصابرون أجرهم بغیر حساب>.

23 - < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : . . . قال اللّه عزّوجلّ . . . إنّما یوفّی الصابرون أجرهم بغیرحساب ، فما أعطاهم اللّه فی الدنیا لم یحاسبهم به فی الأخره . . . ;

از امام علی(ع) روایت شده: . ..خدای عزّوجلّ فرمود: <إنّما یوفّی الصابرون أجرهم بغیر حساب> آنچه را خدا در دنیا به صابران داده است، در قیامت حساب آن را از آنان نمی خواهد>.

نحن أولیاؤکم فی الحیوه الدّنیا و فی الأخره

والذین صبروا . .. و یدرءون بالحسنه السیئه أُول-ئک لهم عقبی الدار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 24 - 6

6- عاقبت و فرجام حیات دنیا ( بهشت ) برای صبرپیشگان بر طاعت خدا عاقبتی خوش و نیکوست .

فنعم عقبی الدار

أنّهم هم الفائزون

ذکر ضمیر فصل (هم)، بیانگر حصر است.

2- صابرانِ دارای اعمال صالح ، همواره و در هر حال خداوند را فراموش نکرده و به درگاه او شاکرند .

ل-ئن أذقنا الإنس-ن منا رحمه . .. إنّه لیئوس کفور. إلاّ الذین صبروا

در برداشت فوق ، این احتمال منظور شده است که <کفور> از کفران (ناسپاسی) باشد.

8 - هود - 11 - 11 - 1

1- صبر پیشگانِ دارای اعمال صالح به هنگام زوال نعمت و روی آوری فقر و تنگدستی ، از رحمت خدامأیوس نمی گردند و به تدبیر او در هستی کافر نمی شوند .

إنّه لیئوس کفور . .. إلاّ الذین صبروا و عملوا الص-لح-ت

11 - انبیاء - 21 - 85 - 4

4- ارزش مندی صبر و جایگاه والای صابران ، در پیشگاه خداوند

و إسم-عیل . .. کلّ من الص-برین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 86 - 7

7- صبرپیشگان ، انسان هایی شایسته و در زمره صالحان اند .

کلّ من الص-برین . إنّهم من الص-لحین

خداوند، در آیه قبل - که در توصیف برخی از پیامبران بود - آنان را از صابران معرفی کرده و در این آیه، آنان را از صالحان دانسته است. از مجموع دو آیه استفاده می شود که افراد صبرپیشه، از صالحان و خوبان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 102 - 26

26 - صبر ، صفتی بس ارزشمند و صابران ، دارای جایگاهی رفیع در پیشگاه خداوند

ستجدنی إن شاء اللّه من الص-برین

این سخن اسماعیل(ع) که: <مرا از زمره صابران خواهی یافت> گویای ارزش والای صبر و رفعت مقام صابران است; زیرا او - که از بزرگان و پیامبر زادگان است - خود را در زمره صابران یافته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 30 - 6

6 - یکتاپرستان استوار بر طریق ایمان ، برخوردار از جایگاهی ویژه در پیشگاه خداوند

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق-موا تتنزّل علیهم المل-ئکه

نزول پیاپی فرشتگان - که از فعل مضارع <تتنزّل> فهمیده می شود - نشانگر عنایت ویژه خداوند به موحدان پایدار بر توحید است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 35 - 1،2

1 - پاسخ نیک به رفتار ناپسند مخالفان و معاندان ، تنها در توان صاحبان صبر و شکیبایی است .

ادفع بالتی هی أحسن . .. و ما یلقّی-ها إلاّ الذین صبروا

2 - آزمودگان میدان صبر ، برخوردار از سعه صدر و توان تحمل مخالفان

ادفع بالتی هی أحسن . .. و ما یلقّی-ها إلاّ الذین صبروا

فعل ماضی <صبروا> می رساند که افرادی می توانند به بدگویی و بدرفتاری مخالفان پاسخ نیک دهند که قبلاً اهل صبر و بردباری بوده و در آن میدان موفق شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 33 - 6

6 - انسان های صبور و شاکر ، بهره مند از فهم و درک نشانه های قدرت الهی در حرکت و سکون کشتی ها

ص: 23

و من ءای-ته . .. إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

با توجه به این که لام در <لکلّ صبّار شکور> لام انتفاع است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 43 - 4،5

4 - تنها انسان های صابر و شکیبا ، قادر به عفو و بخشش خطاکاران اند .

و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور

ذکر صبر قبل از غفران، می تواند اشاره به این نکته داشته باشد که اگر روحیه شکیبایی نباشد; آتش انتقام در انسان شعلهور شده و مانع عفو و گذشت می شود.

5 - انسان های برخوردار از اراده قوی و خویشتن دار و اهل گذشت ارزشی والا دارند .

و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور

3 - آل عمران - 3 - 146 - 12

12 - خداوند دوستدار پایمردان در جنگ و شکیبایان در برابر هجوم حوادث آن

فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه . .. و اللّه یحبّ الصّابرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 148 - 11

11 - پیکارگران شکیبا و نیایشگران به درگاه خدا ، نیکوکار و محبوب خداوند هستند .

و کایّن من نبیّ قاتل . .. ربّنا ... و اللّه یحبّ المحسنین

در مجمع البیان درباره قول خدای تعالی <تتنزّل علیهم الملائکه> آمده است: مقصود نزول ملائکه هنگام مرگ است . .. و این مطلب از امام صادق(ع) روایت شده است>.

شادمانی نمی کنند .

إنّه لفرح فخور. إلاّ الذین صبروا و عملوا الص-لح-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 17

17 - دریافت اجر و پاداش بی شمار الهی ، تنها از آنِ صابران است .

إنّما یوفّی الص-برون أجرهم بغیر حساب

برداشت بالا از کلمه <إن-ّما> - که دلالت بر حصر می کند - قابل استفاده است.

1 - بقره - 2 - 62 - 4

4 - مسلمانان ، یهودیان ، مسیحیان و صابئی ها سزاوارترین امت ها برای برخوردار شدن از ایمان راستین و انجام عمل صالح

إن الذین ءامنوا . .. من ءامن باللّه و الیوم الأخر و عمل صلحاً

نام بردن از ملتهای مذکور - با وجود این که ایمان راستین چنانچه گذشت از هر فرد و ملتی پذیرفته است - می تواند اشاره به این نکته باشد که: پیروان آیینهای یاد شده دارای زمینه بیشتری برای ایمان حقیقی هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 69 - 4

4 - ایمان به خدا و قیامت و رسالت انبیا ، از اصول مشترک ادیان آسمانی

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا و الصبئون . .. من ءامن باللّه و الیوم الاخر

ایمان به رسولان الهی، از عناوین مذکور در آیه (الذین ءامنوا . .. النصری) استفاده شده است.

صائبیت

اطاعت از آنان است>.

4 - مائده - 5 - 119 - 1،13

1 - راستگویان و راستکرداران ، بهره مند از آثار صدق خویش ، در قیامت

قال اللّه هذا یوم ینفع الصدقین صدقهم

13 - رستگاری و پیروزی بزرگ در قیامت ، ویژه راستگویان و راستکرداران

هذا یوم ینفع الصدقین . .. ذلک الفوز العظیم

خاصِ باشند که در همه اعمال و افکار خویش به مقام عصمت رسیده اند و فرمان به تبعیت مطلق از آنان، بدین جهت صورت گرفته است.

<سلوی> پس از داستان صاعقه، تحقق یافته باشد.

ثم بعثنکم من بعد موتکم

3 - زنده شدن قوم موسی پس از هلاکتشان با صاعقه ، از نعمت های خداوند به آنان

اذکروا نعمتی التی أنعمت . .. ثم بعثنکم من بعد موتکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 44 - 4،5

4 - صاعقه فراگیر و نیرومند ، عامل نابودی قوم ثمود

فأخذتهم الص-عقه

5 - فراگیری صاعقه بر قوم ثمود ، در عین هشیاری و در مقابل چشمان آنان

فأخذتهم الص-عقه و هم ینظرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 45 - 1

1 - ناتوانی و بی پناهی کامل قوم ثمود ، در برابر صاعقه عذاب

فما استط-عوا من قیام و ما کانوا منتصرین

5 - درخواست دیدن خداوند از سوی یهود ، درخواستی ظالمانه و موجب گرفتار شدن آنان به صاعقه

فقالوا أرنا اللّه جهره فأخذتهم الصعقه بظلمهم

ذکر خداست اصابت نمی کند>.

8 - هود - 11 - 65 - 2،3

2- قوم ثمود ، با پی کردن ناقه صالح و از میان بردن آیت رسالت او ، عذاب الهی را برای خویش قطعی ساختند .

فعقروها فقال تمتعوا فی دارکم ثل-ثه أیام

3- قوم ثمود ، پس از کشتن ناقه صالح ، بیش از سه روز مهلت ماندن در دنیا و بهره بردن از متاع آن را نداشتند .

فقال تمتعوا فی دارکم ثل-ثه أیام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 157 - 2

2 - ندامت و پشیمانی ثمودیان ، به دنبال پی کردن ناقه صالح و مشاهده نشانه های عذاب

فعقروها فأصبحوا ن-دمین

<فاء> در <فأصبحوا> فصیحه و بیانگر حذف جمله ای است که به خاطر معلوم بودنش حذف شده و تقدیر آن چنین است: <فعقروها فرأوا اشراط العذاب فأصبحوا نادمین; ناقه را پی کردند پس نشانه های عذاب را دیدند، پس پشیمان شدند>.

وآنها آزادی ناقه را برای چرا، به سودخویش نمی دیدند.

خداوند، در پیدایش آن حکایت دارد.

3 - تأکید صالح ( ع ) بر امانت داری خویش در ابلاغ پیام الهی

إنّی لکم رسول أمین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که کلمه <أمین> از ریشه <أمانه> (مقابل <خیانه>) مشتق شده باشد.

6 - صالح ( ع ) ، شخصیتی خوشنام و امانت دار در میان ثمودیان

إنّی لکم رسول أمین

تأکید صالح(ع) بر امین بودن خود، در صورتی ثمربخش است که وی از پیشینه ای همراه با خوشنامی و امانت داری برخوردار باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 144 - 2

2 - صالح ( ع ) ، خواهان اطاعت ثمودیان از او به دلیل آشکار بودن صداقت و امانت داری وی

إنّی لکم رسول أمین . فاتّقوا اللّه و أطیعون

تفریع <اتّقوا اللّه> بر<إنّی لکم رسول أمین> می تواند مفید این مطلب باشد.

6- صالح ( ع ) ، مردمان را از پرستش غیر خدا برحذر می داشت و علیه شرکورزی قوم ثمود مبارزه می کرد .

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 6

6- صالح ( ع ) ، قوم خود را در صورت آزاررسانی به ناقه و بازداشتن آن از چرا ، به عذابی زودرس هشدار داد .

و لاتمسوها بسوء فیأخذکم عذاب قریب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 65 - 1

1- کافران قوم ثمود ، با نادیده گرفتن هشدار های صالح ( ع ) ، ناقه او را پی کردند و آن را هلاک ساختند .

فعقروها

<عقر> (مصدر عقروا) در اصل به معنای پی کردن شتر و قطع پاهای آن با شمشیر است; به نحر کردن و کشتن شتر نیز <عقر> گفته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 32 - 10

10 - پیامبر پس از نوح ( هود یا صالح ) ، قوم خود را به عواقب شوم شرکورزی هشدار داد .

ما لکم من إل-ه غیره أفلاتتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 36 - 2

2 - انذار پیوسته مردم به معاد ، از سوی پیامبر جامعه پس از نوح

هیهات هیهات لما توعدون

به کارگیری فعل مضارع، بیانگر این نکته است که پیامبران جامعه پس از نوح، مردم را مستمراً نسبت به مسأله قیامت و معاد، بیم می دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 39 - 5

5 - هشدار قبلی مردم به عذاب استیصال ، از سوی پیامبرِ پس از نوح

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 156 - 1،4

1 - هشدار صالح ( ع ) به ثمودیان ، نسبت به رساندن هرگونه گزندی به ناقه

و لاتمسّوها بسوء . .. یوم عظیم

<مس> (مصدر <لاتمسّوا>) با <باء> تعدیه به معنای رساندن و وارد کردن است. <سوء> نیز معادلِ آسیب، بدی و گزند

ص: 52

است و قرار گرفتن آن در سیاق نهی، افاده عموم می کند; یعنی، مبادا به او گزندی برسانید.

4 - تهدید ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به عذاب و کیفر سخت الهی در صورت رساندن هرگونه گزندی به ناقه

و لاتمسّوها بسوء فیأخذکم عذاب یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 2

2- ناقه صالح ، آیه و معجزه ای بزرگ و دارای اهمیتی خاص بود .

ه-ذه ناقه الله لکم ءایه

اضافه <ناقه> به <الله> علاوه بر اینکه اشاره به پیدایش ناقه صالح بدون جریان علل عادی دارد ، گویای عظمت و بزرگی ناقه نیز می باشد.

ما أنت إلاّ بشر مثلنا

9- صالح ( ع ) به مردم خویش اعلام کرد : در صورت پذیرش خواسته آنان ( ترک دعوت به توحید ) گنه کار و مستحق عذاب الهی خواهد بود .

فمن ینصرنی من الله إن عصیته

15- صالح ( ع ) ، توجه کردن به درخواست کافران قومش ( ترک ابلاغ توحید ) را ، مایه خسارت و تباهی خویش دانست .

فما تزیدوننی غیر تخسیر

<تخسیر> به معنای خسارت زدن می باشد و فاعل آن قوم ثمود است.

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 143 - 3

3 - تأکید صالح ( ع ) بر امانت داری خویش در ابلاغ پیام الهی

إنّی لکم رسول أمین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که کلمه <أمین> از ریشه <أمانه> (مقابل <خیانه>) مشتق شده باشد.

13 - نمل - 27 - 47 - 1

1 - اتهام شومی و نامبارکی به صالح پیامبر ( ع ) و پیروان او ، از سوی کافران ثمود

قالوا اطّیّرنا بک و بمن معک

<تطیّر> (مصدر <اطیّرنا>) مقابل تفأل و به معنای فال بد زدن است; یعنی، چیزی یا کسی را مایه شومی و بدبختی خود انگاشتن. بنابراین <اطیّرنا بک و بمن معک>; یعنی، ما تو و پیروانت را مایه بدبختی خود می دانیم.

4 - مبارزه با صالح پیامبر و از میان بردن وی ، محور اتحاد و همکاری گروه های فسادگر علی رغم داشتن اختلاف

و کان فی المدینه تسعه رهط . .. تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله

نُه گانه بودن گروه های مزبور، خود دلیل تمایزات و وجود نقطه های افتراق میان آنان است; با این حال برای از میان بردن صالح باهم متّحد شدند.

7 - چاره اندیشی توطئه گران علیه صالح ، برای انکار جنایت خویش و گریز از قصاص یا پرداخت خونبها

ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله و إنّا لص-دقون

طرح اظهار بی خبری از قتل صالح(ع) و خانواده وی، نشان می دهد که گروه های مزبور می اندیشیده اند تا راهی پیدا کنند و در نتیجه آن از خونخواهی ولیّ دم یا پرداخت خونبها شانه خالی کنند.

فذروها تأکل فی أرض اللّه

22 - صالح ( ع ) قوم خویش را به گرفتار آمدن به عذابی دردناک ، در صورت زیان رساندن به ناقه و یا بازداری آن از چریدن ، هشدار داد .

فذروها تأکل فی أرض اللّه و لاتمسوها بسوء فیأخذکم عذاب ألیم

23 - آزادی ناقه صالح برای چریدن ، در تضاد با منافع قوم ثمود

فذروها تأکل فی أرض اللّه و لاتمسوها بسوء

نهی از آزار رساندن به ناقه پس از فرمان به رها ساختن آن در علفزارها، گویای این است که تحمل ناقه آزاد برای قوم ثمود آسان نبوده و با منافع آنان در تضاد بوده است.

25 - مالکیت خدا بر زمین ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

هذه ناقه اللّه . .. فذروها تأکل فی أرض اللّه

انتساب زمین به خداوند (أرض اللّه) پس از انتساب ناقه به او (ناقه اللّه) استدلالی است از سوی صالح بر لزوم آزادگذاری آن برای چریدن. یعنی چون ناقه از آن خداست و زمین نیز از آن اوست، روا نیست از چریدن بازداشته شود. تفریع جم---له <ذروها ... > به وسیله فاء بر جمله <هذه ناقه اللّه> نیز دلالت بر این معنا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 4،8

4- صالح ( ع ) از قوم خویش خواست تا ناقه را برای چریدن آزاد بگذارند .

فذروها تأکل فی أرض الله

8- مالکیت خداوند بر چراگاهها ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزاد گذاشتن ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

ه-ذه ناقه الله . .. فذروها تأکل فی أرض الله

تعبیرهای <ناقه خدا> و <زمین خدا> در حقیقت استدلال صالح(ع) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن بود; یعنی ، چون ناقه از آنِ خداست و زمین نیز از آنِ اوست ، روا نیست ناقه را از چریدن باز دارید.

نسبت به آن قوم باشد.

12 - صالح ( ع ) از مردم خویش خواست تا همواره تمامی نعمت های الهی را به خاطر داشته باشند .

فاذکروا ءالاء اللّه

<الاء> جمع <إلی> و به معنای نعمتهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 144 - 1

1 - دعوت مجدد صالح ( ع ) از ثمودیان برای رعایت تقوای الهی و پرهیز از گناه

إذ قال لهم أخوهم ص-لح ألاتتّقون . .. فاتّقوا اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 150 - 1

1 - فراخوانی مجدّد صالح ثمودیان را برای رعایت تقوای الهی و پرهیز از گناه

إذ قال لهم أخوهم ص-لح ألاتتّقون . .. فاتّقوا اللّه و أطیعون

قال الملأ الذین استکبروا من قومه . .. أتعلمون أن صلحاً مرسل من ربه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 63 - 1

1- صالح ( ع ) ، برخوردار از معجزه و دلیلی روشن بر پیامبری خویش

قال ی-قوم أرءیتم إن کنت علی بیّنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 1

1- پیدایش شتری به اراده خداوند و بدون جریان اسباب و علل عادی ، معجزه صالح ( ع ) برای اثبات رسالت خویش

و ی-قوم ه-ذه ناقه الله لکم ءایه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 2

2 - ناقه صالح ، معجزه الهی و نشانه رسالت آن حضرت بود .

فقال لهم رسول اللّه ناقه اللّه

اضافه <ناقه> به <اللّه> - پس از بیان رسالت صالح(ع) - بیانگر معجزه بودن آن برای اثبات رسالت او است.

2 - صالح ( ع ) با دریغ و دلسوزی بر ثمودیان مشرف به هلاکت از میان آنان رفت .

فتولی عنهم و قال یقوم

لحن آیه و نیز اضافه کلمه <قوم> به یاء متکلم، بیانگر تحسر و دلسوزی صالح نسبت به مردم خویش است.

6 - صالح ، پیامبری دلسوز و خیرخواه مردم

و نصحت لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 142 - 2

2 - سخن دلسوزانه صالح ( ع ) با ثمودیان ، در دعوت آنان به تقوا و پرهیز از گناه

إذ قال لهم أخوهم ص-لح ألاتتّقون

وجود لحن مشفقانه در تعبیر <ألا تتّقون> (آیا نمی خواهید تقوا پیشه کنید)، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 46 - 8

8 - تلاش دلسوزانه صالح ( ع ) برای رفع گرفتاری ها از قوم خویش و جلب رحمت الهی برای آنان

قال یقوم لم تستعجلون . .. لولا تستغفرون اللّه لعلّکم ترحمون

إن کنت علی بیّنه من ربی . .. فمن ینصرنی من الله إن عصیته

جمله <إن عصیته> (اگر خداوند را نافرمانی کنم) می رساند که جمله ای همانند <و أمرنی بإبلاغ رسالاته> قبل از <فمن ینصرنی> در تقدیر است. بر این اساس، حاصل معنای <إن کنت ...> چنین می شود: [شما خود قضاوت کنید] اگر من پیامبر باشم و خداوند مرا به ابلاغ رسالتهایی فرمان داده باشد، اگر نافرمانی کنم و به ابلاغ رسالتهای الهی همّت نگمارم، چه کسی مرا از عقوبت های الهی نجات خواهد داد؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 143 - 1

1 - تأکید صالح ( ع ) بر رسالت الهی خویش برای قومش

إنّی لکم رسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 2

2 - فرستادگان الهی ( هود و صالح ) ، مبلغ توحید در میان قوم عاد و ثمود

إذ جاءتهم الرّسل . .. ألاّ تعبدوا إلاّ اللّه

لنبیّتنّه و أهله ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله

برداشت یادشده بدان احتمال است که این آیه به قرینه واقع شدن در حیز استفهام (استفهام در<أتترکون فی ما ه-هنا>) جمله استفهامی بوده و به تقدیر <أو تنحتون. ..> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 46 - 1

1 - سرزنش ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به خاطر بدکرداری آنان

قال یقوم لم تستعجلون بالسیّئه قبل الحسنه

استفهام در <لم تستعجلون. ..> و <لولا تستغفرون> استفهام توبیخی است.

چون ناقه نشانه ای بر رسالت صالح(ع) بود، معلوم می شود به گونه ای خارق العاده به وجود آمده بود.

16 - ناقه صالح ، شاهد و دلیلی آشکار بر حقانیت رسالت آن حضرت

قد جاءتکم بینه من ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 10

10- < عن أبی جعفر ( ع ) قال : إن رسول الله ( ص ) سأل جبرئیل ( ع ) : . . . فقال : یا محمد ( ص ) ان صالحاً بعث إلی قومه . . . قالوا : یا صالح ادع لنا ربک یخرج لنا من ه-ذا الجبل الساعه ناقه حمراء شقراء وبراء عشراء بین جنبیها میل . . . فسأل الله تعالی صالح ذلک فانصدع الجبل صدعاً . . . ثم اضطرب ذلک الجبل . . . ثم لم یفجأهم إلاّ رأسها . . . ثم خرج سائر جسد ها ثم استوت قائمه علی الأرض . . . ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که رسول خدا از جبرئیل [درباره قوم صالح] سؤال فرمود ، . .. جبرئیل گفت: ای محمد! صالح به سوی قومش مبعوث شد ... به او گفتند: ای صالح! برای ما از پروردگارت بخواه که همین لحظه از این کوه شتری بیرون آورد قرمز پررنگ و پرکرک که ده ماه از حملش گذشته و بین دو پهلویش یک میل فاصله باشد ... آن گاه صالح این را از خدا خواست و کوه شکاف بزرگی برداشت ... سپس به لرزه درآمد ... ناگهان سر شتر از کوه بیرون آمد ... سپس باقی جسدش خارج شد و روی زمین ایستاد ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 59 - 11،13

11- تقاضای قوم ثمود در اعطای معجزه مورد نظرشان ( ناقه = شتر ماده ) از سوی خداوند اجابت شد .

و ءاتینا ثمود الناقه

13- قوم ثمود ، نسبت به معجزه الهی ( ناقه ) عکس العمل ناروا داشته و با آن ظالمانه برخورد کردند .

و ءاتینا ثمود الناقه مبصره فظلموا بها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 155 - 3

3 - ناقه ( شتر ماده ) ، معجزه صالح پیامبر

قال ه-ذه ناقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 27 - 2

2 - قوم ثمود ، تقاضامند معجزه ای ( ناقه ) از صالح پیامبر ( ع )

إنّا مرسلوا الناقه

جمله <إنّا مرسلوا الناقه> در مقام وعده و اخبار از آینده است. <الف و لام> در <الناقه> برای عهد بوده و اشاره به همان معجزه مورد درخواست قوم ثمود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 2

ص: 78

2 - ناقه صالح ، معجزه الهی و نشانه رسالت آن حضرت بود .

فقال لهم رسول اللّه ناقه اللّه

اضافه <ناقه> به <اللّه> - پس از بیان رسالت صالح(ع) - بیانگر معجزه بودن آن برای اثبات رسالت او است.

فقال : ویلک أما تقرأ القرآن ؟ قال : بلی . قال : فقد قال الله تعالی . . . < و إلی ثمود أخاهم صالحاً > أفکانوا إخوانهم فی دینهم أو فی عشیرتهم ؟ قال له الرجل : لا بل فی عشیرتهم . قال ( ع ) : فهؤلاء إخوانهم فی عشیرتهم و لیسوا إخوانهم فی دینهم . . . ;

مردی از اهل شام نزد علی بن الحسین(ع) آمد و گفت: تو علی بن الحسین هستی؟ فرمود: آری. او گفت: پدرت کسی است که مؤمنین را کشت ...، فرمود: وای بر تو چگونه حکم قطعی کردی که پدرم مؤمنین را کشت؟ آن شخص گفت: سخن او (أمیرالمؤمنین(ع)) که گفت:برادران ما علیه ما سرکشی کردند، پس ما هم به خاطر این سرکشی باآنان جنگ کردیم؟فرمود: وای بر تو! آیا قرآن نمی خوانی؟ گفت: چرا، فرمود: خداوند می فرماید: <... و إلی ثمود أخاهم صالحاً> آیا صالح برادر دینی قوم ثمود بود یا برادر فامیلی آنان؟ گفت: برادر فامیلی آنان بود. فرمود: اینان نیز برادران فامیلی بودند نه برادران دینی ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 63 - 5

5- برخورد حضرت صالح ( ع ) با مشرکان و کافران ، برخوردی ترحم آمیز و مشفقانه بود .

ی-قوم أرءیتم

تعبیر <یا قوم> (ای مردم من) حکایت از شفقت و ترحم صالح(ع) دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 3،4،5،8

3- صالح ( ع ) با برخوردی عاطفی ، قوم خویش را با خصوصیات معجزه خویش آشنا ساخت .

و ی-قوم ه-ذه ناقه الله

تعبیر <یا قوم> (ای مردم من) حکایت از مهربانی و عطوفت دارد.

4- صالح ( ع ) از قوم خویش خواست تا ناقه را برای چریدن آزاد بگذارند .

فذروها تأکل فی أرض الله

5- صالح ( ع ) ، برحذر دارنده قوم ثمود از ایجاد هرگونه مزاحمت و آزاررسانی به ناقه

و لاتمسوها بسوء

8- مالکیت خداوند بر چراگاهها ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزاد گذاشتن ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

ه-ذه ناقه الله . .. فذروها تأکل فی أرض الله

تعبیرهای <ناقه خدا> و <زمین خدا> در حقیقت استدلال صالح(ع) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن بود; یعنی ، چون ناقه از آنِ خداست و زمین نیز از آنِ اوست ، روا نیست ناقه را از چریدن باز دارید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 24 - 4

4 - صالح پیامبر ( ع ) ، برخاسته از میان قوم ثمود و دارای پیوند نژادی با آنان

فقالوا أبشرًا منّا وحدًا

احتمال دارد تعبیر <منّا>، نظر به هم خونی و پیوند قومی و نژادی داشته باشد. برداشت یاد شده بر پایه این احتمال است.

ص: 82

2 - صالح ( ع ) ، خواهان اطاعت ثمودیان از او به دلیل آشکار بودن صداقت و امانت داری وی

إنّی لکم رسول أمین . فاتّقوا اللّه و أطیعون

تفریع <اتّقوا اللّه> بر<إنّی لکم رسول أمین> می تواند مفید این مطلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 154 - 5

5 - ثمودیان ، خواستار نشانه و معجزه ای از صالح ( ع ) برای پی بردن به صدق ادعای وی

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 31 - 5

5 - همدستان کشنده ناقه صالح ، شریک جرم او و مبتلا به عذابی همسان

فتعاطی فعقر . .. فکانوا کهشیم المحتظر

مفرد بودن <فقعر> می رساند که کشنده ناقه یک نفر بود; ولی تعبیر <أرسلنا علهیم> افاده می کند که عذاب الهی - علاوه بر کشنده ناقه - شامل همه کسانی بود که به صورت غیر مستقیم، نوعی هم فکری و هماهنگی با وی داشته اند.

قالوا یصلح ائتنا بما تعدنا إن کنت من المرسلین

مراد از <ما تعدنا> عذابی است که در آیه 73 (فیأخذکم عذاب ألیم) بیان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 78 - 5

5 - کافران قوم ثمود پس از تمام شدن حجت بر آنان و اصرارشان بر کفرورزی و از میان بردن ناقه صالح به هلاکت رسیدند .

قال الملأ الذین استکبروا . .. فأخذتهم الرجفه

کلمه <فاء> در <فأخذتهم> نزول عذاب را بر حقایق بیان شده در آیات قبل مرتبط می سازد که از آنهاست کفرورزی قوم صالح، پی کردن ناقه و . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 79 - 1

1 - صالح ( ع ) پس از حتمی شدن نزول عذاب الهی بر اثر پی کردن ناقه ، از قوم خویش فاصله گرفت و به دیاری دیگر شتافت .

فتولی عنهم

جمله <تولی عنهم> عطف بر <فعقروا الناقه> در آیه 77 است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 29 - 1،3،4،6،8

1 - توطئه قوم ثمود ، برای از میان بردن ناقه صالح

فنادوا صاحبهم فتعاطی فعقر

3 - تصمیم بدون اندیشه و به دور از تدبیر قوم ثمود ، در از میان بردن معجزه الهی ( ناقه ) *

فنادوا صاحبهم

به کار رفتن <فاء> در <فنادوا> - به جای <ثمّ> یا حرف دیگر - احتمال دارد بیانگر بی تأملی قوم ثمود در کشتن ناقه باشد.

4 - انتخاب فردی خاص و استمداد از او از سوی قوم ثمود ، برای کشتن ناقه صالح

فنادوا صاحبهم

6 - کشنده ناقه صالح ، پذیرای پیشنهاد قوم ثمود ، در کشتن ناقه بدون هیچ تأمل *

فتعاطی فعقر

کاربرد عبارت های <فتعاطی> و <فعقر> با <فاء>، بیانگر عدم تراخی در قبول و سرعت در عملی ساختن قتل ناقه می باشد.

8 - تحقق توطئه کشتن ناقه صالح ، به وسیله فردی واحد

فعقر

واژه <عقر> (به صورت مفرد) می رساند که هر چند جمع کثیری در توطئه قتل ناقه شرکت داشتند، اما اجرای آن به وسیله فردی واحد صورت گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 12 - 7

7 - < عن عبد اللّه بن زَمعَه قال : خطب رسول اللّه ( ص ) فذکر الناقه و ذکر الذی عقرها فقال : < إذ انبعث أشقاها > قال :

ص: 86

انبعث لها رجل عارم عزیز منیع فی رهطه ;

عبداللّه بن زَمعه روایت کرده که رسول خدا(ص) خطبه خواند و از ناقه [ثمود]و کسی که آن را پی کرد، سخن گفت و فرمود: [خداوند فرموده] <إذ انبعث أشقاها> مردی برای پی کردن ناقه [صالح] تحریک شد که زشت خو و مردم آزار و در قبیله خود عزیز و مورد حمایت بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 14 - 2

2 - قوم ثمود ، ناقه صالح را پی کرده ، آن را به هلاکت رساندند .

فعقروها

زمانی که با شمشیر بر پاهای شتر یا اسب، ضربه وارد کنند، گفته می شود: <عَقَرْتُ> (صحاح اللغه). گاهی فعل <عقر> در موردی به کار می رود که آن را <نحر> کرده باشند. (مصباح)

قالوا ی-ص-لح قد کنت فینا مرجوًّا قبل ه-ذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 143 - 6

6 - صالح ( ع ) ، شخصیتی خوشنام و امانت دار در میان ثمودیان

إنّی لکم رسول أمین

تأکید صالح(ع) بر امین بودن خود، در صورتی ثمربخش است که وی از پیشینه ای همراه با خوشنامی و امانت داری برخوردار باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 66 - 1

1- قوم ثمود ، بدون بهره گرفتن از مهلت سه روزه ، از کشتن ناقه اظهار ندامت نکردند و بر شرکورزی و انکار رسالت صالح ( ع ) اصرار ورزیدند .

فلما جاء أمرنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 67 - 4

4- کشتن ناقه صالح ، از ستمگری های قوم ثمود بود .

و أخذ الذین ظلموا الصیحه

از آن جا که کشتن ناقه صالح نیز در نزول عذاب دخیل بود ، معلوم می شود ظلم در <الذین ظلموا> اشاره به کشتن ناقه نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 157 - 1،3،8

1 - اقدام ثمودیان به پی کردن ناقه صالح ، علی رغم هشدار وی

و لاتمسّوها بسوء . .. فعقروها

<عَقْر> (مصدر <عقروا>) به معنای پی کردن و <اصبحوا> معادل <صاروا> است.

3 - هم دلی و هم گامی ثمودیان در کشتن ناقه صالح

فعقروها فأصبحوا ن-دمین

با توجه به این که ناقه صالح، تنها به وسیله یک تن از ثمودیان پی شد، جمع آمدن <عقروا> و نیز <أصبحوا نادمین>، می رساند که همه قوم ثمود در کشتن ناقه دست داشتند و یا بدان راضی بودند.

8 - < عن علی ( ع ) : . . . إنّما عقر ناقه ثمود رجل واحد فعمّهم اللّه بالعذاب لماعموه بالرضی فقال سبحانه < فعقروها فأصحبوا نادمین > . . . ;

از حضرت علی(ع) روایت شده است:. .. پی کننده ناقه قوم ثمود یک نفر بود; در حالی که خداوند عذاب را بر همه آنان فرستاد; چون آنان به عمل آن یک نفر راضی بودند. خداوند سبحان می فرماید: <فعقروها فأصبحوا نادمین>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 158 - 2

2 - نتیجه بخش نبودن پشیمانی ثمودیان ، پس از کشتن ناقه صالح

فعقروها فأصبحوا ن-دمین . فأخذهم العذاب

20 - شمس - 91 - 13 - 3

3 - ناقه صالح ، حیوانی با عظمت و دارای حرمتی ویژه در پیشگاه خداوند

ناقه اللّه

استناد <ناقه> به <اللّه> و عنایت ویژه به آزار ندیدن آن و توصیه به دستبرد نزدن مردم به سهمیه آب آن، بیانگر احترام و ارج مندی خاص آن حیوان، در نزد خداوند است.

نهی از آزار رساندن به ناقه پس از فرمان به رها ساختن آن در علفزارها، گویای این است که تحمل ناقه آزاد برای قوم ثمود آسان نبوده و با منافع آنان در تضاد بوده است.

25 - مالکیت خدا بر زمین ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

هذه ناقه اللّه . .. فذروها تأکل فی أرض اللّه

انتساب زمین به خداوند (أرض اللّه) پس از انتساب ناقه به او (ناقه اللّه) استدلالی است از سوی صالح بر لزوم آزادگذاری آن برای چریدن. یعنی چون ناقه از آن خداست و زمین نیز از آن اوست، روا نیست از چریدن بازداشته شود. تفریع جم---له <ذروها ... > به وسیله فاء بر جمله <هذه ناقه اللّه> نیز دلالت بر این معنا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 74 - 3،4،12،16

3 - صالح ( ع ) از قوم خویش خواست تا نعمت خلافت و سکونت گزیدن در سرزمین حجر را نعمتی از جانب خدا بدانند و آن را همواره به خاطر داشته باشند .

و اذکروا إذ جعلکم خلفاء من بعد عاد و بوأکم فی الأرض

4 - صالح ( ع ) از قوم خویش خواست تا سرنوشت شوم قوم عاد را همواره به یاد داشته باشند .

و اذکروا إذ جعلکم خلفاء من بعد عاد

12 - صالح ( ع ) از مردم خویش خواست تا همواره تمامی نعمت های الهی را به خاطر داشته باشند .

فاذکروا ءالاء اللّه

<الاء> جمع <إلی> و به معنای نعمتهاست.

16 - صالح ( ع ) مردم خویش را از فسادگری در زمین بر حذر داشت .

و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

<لا تعثوا> از <عثی یعثی عثوا> است، یعنی فساد نکنید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 75 - 1،2،5،11

1 - صالح ( ع ) ، از پیامبران الهی

أتعلمون أن صلحاً مرسل من ربه

2 - گروهی از اشراف و بزرگان قوم صالح رسالت وی را پذیرفتند و به وی ایمان آوردند و گروهی دیگر از آنان به وی کافر شدند .

قال الملأ الذین استکبروا

برداشت فوق مبتنی بر این است که <الذین . .. > وصفی احترازی باشد. یعنی ملأ قوم ثمود در برابر رسالت صالح دو طایفه شدند: مستکبران و غیر مستکبران.

5 - مبارزه اشراف کفرپیشه ثمود با صالح ( ع ) ، علی رغم مشاهده معجزه و دلیل روشن بر رسالت آن حضرت

قال الملأ الذین استکبروا من قومه . .. أتعلمون أن صلحاً مرسل من ربه

11 - تلاش تبلیغاتی کفرپیشگان قوم ثمود برای ایجاد شک در رسالت صالح ، تلاشی بی ثمر بود .

قالوا إنا بما ارسل به مؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 93

6 - اعراف - 7 - 76 - 2

2 - مستکبران قوم ثمود ، در پاسخ مستضعفان ، مخالف صریح خویش را با رسالت صالح و کفرشان را به پیام های او ابراز داشتند .

قال الذین استکبروا إنا بالذی ءامنتم به کفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 77 - 1

1 - کافران قوم ثمود ناقه صالح را پی کردند و آن را هلاک ساختند .

فعقروا الناقه و عتوا عن أمر ربهم

<عقر> به معنای مجروح ساختن است و آنگاه که گفته شود <عقر الفرس و البعیر>، یعنی پای آن را قطع کرد. (برگرفته از لسان العرب) و در مجمع البیان آمده <عَقْر> به جراحتی گفته می شود که مایه هلاکت گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 79 - 1،2،4،5

1 - صالح ( ع ) پس از حتمی شدن نزول عذاب الهی بر اثر پی کردن ناقه ، از قوم خویش فاصله گرفت و به دیاری دیگر شتافت .

فتولی عنهم

جمله <تولی عنهم> عطف بر <فعقروا الناقه> در آیه 77 است.

2 - صالح ( ع ) با دریغ و دلسوزی بر ثمودیان مشرف به هلاکت از میان آنان رفت .

فتولی عنهم و قال یقوم

لحن آیه و نیز اضافه کلمه <قوم> به یاء متکلم، بیانگر تحسر و دلسوزی صالح نسبت به مردم خویش است.

4 - صالح ( ع ) پیام الهی را به مردمش ابلاغ کرد و در هدایت و ارشاد آنان بسیار کوشید .

لقد أبلغتکم رساله ربی و نصحت لکم

لام تأکید در <لقد>، که دلالت بر قسم مقدر دارد، و نیز کلمه <قد>، که گویای تأکید است، می رساند که صالح(ع) در ابلاغ رسالت الهی کوتاهی نکرد و در این راه تلاش بسیار نمود.

5 - صالح ( ع ) هنگام خروجش از میان قوم ثمود ، اتمام حجت الهی بر آنان را به ایشان گوشزد کرد .

فتولی عنهم و قال یقوم لقد أبلغتکم رساله ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 62 - 6،13

6- صالح ( ع ) ، مردمان را از پرستش غیر خدا برحذر می داشت و علیه شرکورزی قوم ثمود مبارزه می کرد .

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

13- تلاش مستمر و بیوقفه صالح ( ع ) در انجام رسالت خویش

مما تدعونا إلیه

فعل مضارع <تدعو> دلالت بر استمرار دعوت دارد که از آن به تلاش مستمر تعبیر شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 94

8 - هود - 11 - 63 - 9،14،15

9- صالح ( ع ) به مردم خویش اعلام کرد : در صورت پذیرش خواسته آنان ( ترک دعوت به توحید ) گنه کار و مستحق عذاب الهی خواهد بود .

فمن ینصرنی من الله إن عصیته

14- کفرپیشگان قوم ثمود از صالح ( ع ) می خواستند که از ادعای خویش دست بردارد و از فراخوانی مردم به توحید منصرف شود .

فمن ینصرنی من الله إن عصیته فما تزیدوننی غیر تخسیر

<فاء> در <فما تزیدوننی . ..> فای فصیحه است و حاکی از جمله ای مقدر می باشد و - به قرینه <أتنه-نا ...> در آیه قبل - مفاد آیه چنین است: بنابراین اگر به خواسته شما (ترک ابلاغ توحید) گردن نهم، شما جز خسارت زدن چیزی بر من نخواهید افزود.

15- صالح ( ع ) ، توجه کردن به درخواست کافران قومش ( ترک ابلاغ توحید ) را ، مایه خسارت و تباهی خویش دانست .

فما تزیدوننی غیر تخسیر

<تخسیر> به معنای خسارت زدن می باشد و فاعل آن قوم ثمود است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 4،5،6،8،10

4- صالح ( ع ) از قوم خویش خواست تا ناقه را برای چریدن آزاد بگذارند .

فذروها تأکل فی أرض الله

5- صالح ( ع ) ، برحذر دارنده قوم ثمود از ایجاد هرگونه مزاحمت و آزاررسانی به ناقه

و لاتمسوها بسوء

6- صالح ( ع ) ، قوم خود را در صورت آزاررسانی به ناقه و بازداشتن آن از چرا ، به عذابی زودرس هشدار داد .

و لاتمسوها بسوء فیأخذکم عذاب قریب

8- مالکیت خداوند بر چراگاهها ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزاد گذاشتن ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

ه-ذه ناقه الله . .. فذروها تأکل فی أرض الله

تعبیرهای <ناقه خدا> و <زمین خدا> در حقیقت استدلال صالح(ع) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن بود; یعنی ، چون ناقه از آنِ خداست و زمین نیز از آنِ اوست ، روا نیست ناقه را از چریدن باز دارید.

10- < عن أبی جعفر ( ع ) قال : إن رسول الله ( ص ) سأل جبرئیل ( ع ) : . . . فقال : یا محمد ( ص ) ان صالحاً بعث إلی قومه . . . قالوا : یا صالح ادع لنا ربک یخرج لنا من ه-ذا الجبل الساعه ناقه حمراء شقراء وبراء عشراء بین جنبیها میل . . . فسأل الله تعالی صالح ذلک فانصدع الجبل صدعاً . . . ثم اضطرب ذلک الجبل . . . ثم لم یفجأهم إلاّ رأسها . . . ثم خرج سائر جسد ها ثم استوت قائمه علی الأرض . . . ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که رسول خدا از جبرئیل [درباره قوم صالح] سؤال فرمود ، . .. جبرئیل گفت: ای محمد! صالح به سوی قومش مبعوث شد ... به او گفتند: ای صالح! برای ما از پروردگارت بخواه که همین لحظه از این کوه شتری بیرون آورد قرمز پررنگ و پرکرک که ده ماه از حملش گذشته و بین دو پهلویش یک میل فاصله باشد ... آن گاه صالح این را از خدا خواست و کوه شکاف بزرگی برداشت ... سپس به لرزه درآمد ... ناگهان سر شتر از کوه بیرون آمد ... سپس باقی جسدش خارج شد و روی زمین ایستاد ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 95

8 - هود - 11 - 65 - 1،2،3،7

1- کافران قوم ثمود ، با نادیده گرفتن هشدار های صالح ( ع ) ، ناقه او را پی کردند و آن را هلاک ساختند .

فعقروها

<عقر> (مصدر عقروا) در اصل به معنای پی کردن شتر و قطع پاهای آن با شمشیر است; به نحر کردن و کشتن شتر نیز <عقر> گفته می شود.

2- قوم ثمود ، با پی کردن ناقه صالح و از میان بردن آیت رسالت او ، عذاب الهی را برای خویش قطعی ساختند .

فعقروها فقال تمتعوا فی دارکم ثل-ثه أیام

3- قوم ثمود ، پس از کشتن ناقه صالح ، بیش از سه روز مهلت ماندن در دنیا و بهره بردن از متاع آن را نداشتند .

فقال تمتعوا فی دارکم ثل-ثه أیام

7- < عن أبی عبدالله ( ع ) ( فی حدیث قوم صالح ) . . . قالوا : اعقروا ه-ذه الناقه . . . ثم قالوا : من الذی یلی قتلها و نجعل له جعلاً ما أحب ، فجائهم رجل . . . شقی من الأشقیاء . . . فجعلوا له جعلاً . . . فقعد لها فی طریقها فضربها بالسیف ضربه فلم تعمل شیئاً فضربها ضربه اُخری فقتلها . . . و أقبل قوم صالح فلم یبق أحد منهم إلاّ شرکه فی ضربته . . . فأوحی الله تبارک و تعالی إلی صالح ( ع ) . . . قل لهم : إنی مرسل علیکم عذابی إلی ثلاثه أیام فإنهم تابوا و رجعوا قبلت توبتهم و صددت عنهم . . . فأتاهم صالح ( ع ) فقال لهم : . . . یا قوم إنکم تصبحون غداً و وجوهکم مصفرّه والیوم الثانی وجوهکم محمرّه والیوم الثالث وجوهکم مسودّه . . . ;

از امام صادق(ع) [در داستان قوم صالح] روایت شده که [قوم او]گفتند: این شتر را از پای درآورید . .. سپس گفتند: چه کسی داوطلب کشتن آن می شود ما برای او دستمزدی که دلخواهش باشد قرار می دهیم. پس مردی که از اشقیا بود، نزد آنان آمد ... و دستمزدی برای او قرار دادند. پس آن مرد در راه شتر کمین کرد و ضربتی بر آن وارد کرد که کارساز نبود و با ضربتی دیگر او را کشت ... و قوم صالح آمدند و تمامی آنها [با پرداخت اجرت] در ضربه ای که آن مرد زده بود، خود را سهیم کردند ... پس خدا به صالح وحی کرد که به آنان بگو من تا سه روز عذاب خود را بر شما خواهم فرستاد. پس اگر [در این سه روز] آنان توبه کردند و برگشتند، توبه آنها را می پذیرم و از [عذاب ]آنان منصرف می شوم ... پس صالح نزد قومش آمد و گفت...ای قوم! فردا صبح صورتهای شما زرد می شود و روز دوم سرخ و روز سوم سیاه می گردد...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 66 - 2،3،5،6

2- خداوند ، در پی اصرار قوم ثمود بر شرکورزی و انکار رسالت صالح ( ع ) ، عذابی سخت بر آنان نازل کرد .

فلما جاء أمرنا

مراد از <أمر> عذاب نازل شده بر قوم ثمود است. اضافه آن به ضمیر <نا> حاکی از بزرگی آن عذاب می باشد.

3- عذاب نازل شده بر قوم ثمود ، عذابی ذلت آور و خوار کننده بود .

نجّینا ص-لحًا . .. و من خزی یومئذ

5- گروهی از قوم ثمود ، توحید را پذیرفتند و به رسالت صالح ( ع ) ایمان آوردند .

نجّینا ص-لحًا و الذین ءامنوا معه

6- خداوند ، صالح ( ع ) و پیروانش را از عذاب نازل شده بر قوم ثمود رهانید و آنان را از ننگ آن عقوبت دور ساخت .

نجّینا ص-لحًا و الذین ءامنوا معه . .. و من خزی یومئذ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 38 - 1

ص: 96

1 - فرستاده الهی پس از نوح ، متهم به دروغ گویی از سوی اشراف و عناصر مرفه قومش

و قال الملأ من قومه . .. إن هو إلاّ رجل افتری ... و ما نحن له بمؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 39 - 1،2،4،5،6

1 - التجای پیامبرِ پس از نوح به درگاه پروردگار ، پس از ناامیدی از تأثیر تبلیغاتش در مردم

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

ظرف <قال> محذوف است; یعنی، <قال بعد ما ایس من إیمانهم>. <باء> در <بما کذّبون> سببیه و <ما> مصدریه (موصول حرفی ) است. بنابراین <بما کذّبون> به تأویل <بتکذیبهم إیّای> می باشد.

2 - فرستاده الهی پس از نوح خواستاری یاری خدا در برابر تکذیب گری های قومش بود .

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

4 - التجای فرستادهء الهی پس از نوح به درگاه پروردگار ، برای نزول عذاب استیصال

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

<باء> در<بماکذّبون> می تواند برای آلیت باشد. در این صورت <ما> اسم موصول و به معنای <الذی> بوده و عاید آن محذوف است; یعنی، <ربّ انصرنی بالذی کذّبونی به> (پرودگارا! مرا با همان چیزی که[دروغش پنداشتند و] تکذیبم کردند، یاری فرما).

5 - هشدار قبلی مردم به عذاب استیصال ، از سوی پیامبرِ پس از نوح

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

6 - مردمِ جامعه پس از نوح ، هشدار عذاب را جدی نگرفتند و فرستاده الهی را به دروغ گویی متهم کردند .

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 40 - 1

1 - استجابت دعای ( نصرت خواهی ) پیامبرِ پس از نوح از سوی خداوند

قال ربّ انصرنی . .. قال عمّا قلیل لیصبحنّ ن-دمین

<عن> در <عمّا قلیل> به معنای <بَعد> و <ما> نکره موصوفه و کنایه از <زمان> می باشد. <قلیل> نیز صفت <ما> است; یعنی، <بعد زمان قلیل>. <عمّا قلیل> متعلق به <یصبحنّ> و <إصباح> (مصدر یصبحنّ) به معنای صیرورت و شدن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 141 - 1

1 - تکذیب رسالت صالح ( ع ) از سوی قوم ثمود

کذّبت ثمود المرسلین

عده ای مفسران برآنند که <ثمود> نام جد اعلای قوم صالح می باشد. بنابراین تسمیه آن قوم به ثمود از باب تسمیه یک قبیله به نام نیای آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 142 - 6

ص: 97

6 - ثمودیان ، مورد سرزنش صالح ( ع ) به خاطر بی تقوایی و گنه پیشگی

إذ قال لهم أخوهم ص-لح ألاتتّقون

استفهام در جمله <ألا تتّقون> می تواند برای توبیخ و سرزنش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 143 - 2،5

2 - فراخوانی صالح ( ع ) قومش را ، به پذیرفتن رسالت وی ، اعتماد کردن به او و جدی گرفتن هشدارهایش

ألاتتّقون . إنّی لکم رسول أمین

واژه <أمین> می تواند از ریشه <أمن> و به معنای <مأمون>; (یعنی، فرد مورد اعتماد) باشد. بنابراین آوردن این قید دعوتی است از جانب صالح(ع) که به او اعتماد کنند و به سخنانش گوش فرا دهند و هشدارهایش را جدی بگیرند.

5 - تصریح صالح ( ع ) بر خیرخواهی خود و تضمین منافع ثمودیان در پرتو رسالت خویش

إنّی لکم رسول أمین

برداشت یاد شده، با توجه به قید <لکم> (همراه با لام انتفاع) استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 144 - 1،2

1 - دعوت مجدد صالح ( ع ) از ثمودیان برای رعایت تقوای الهی و پرهیز از گناه

إذ قال لهم أخوهم ص-لح ألاتتّقون . .. فاتّقوا اللّه

2 - صالح ( ع ) ، خواهان اطاعت ثمودیان از او به دلیل آشکار بودن صداقت و امانت داری وی

إنّی لکم رسول أمین . فاتّقوا اللّه و أطیعون

تفریع <اتّقوا اللّه> بر<إنّی لکم رسول أمین> می تواند مفید این مطلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 145 - 1

1 - تصریح صالح ( ع ) ، به نداشتن کمترین چشمداشت مادی از مردم در قبال رسالت خویش

و ما أسئلکم علیه من أجر . .. إلاّ علی ربّ الع-لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 149 - 4

4 - سرزنش ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به خاطر ساختن خانه ها در دل کوه ها و خوش گذرانی در آن

و تنحتون من الجبال بیوتًا ف-رهین

برداشت یادشده بدان احتمال است که این آیه به قرینه واقع شدن در حیز استفهام (استفهام در<أتترکون فی ما ه-هنا>) جمله استفهامی بوده و به تقدیر <أو تنحتون. ..> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 151 - 2

2 - تلاش صالح ( ع ) برای بازداشتن قوم خویش از اطاعت اسراف گران و متجاوزان

ص: 98

و لاتطیعوا أمر المسرفین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 153 - 1،2،3،5

1 - اتهام جنون و سحرزدگی به صالح ( ع ) از سوی ثمودیان

قالوا إنّما أنت من المسحّرین

<مسحّر> (مفرد <مسحّرین>) به کسی گفته می شود که به شدت افسون شده باشد.

2 - موضع گیری خصمانه ثمودیان در برابر نصیحت های صالح ( ع )

قالواإنّما أنت من المسحّرین

چنان که گفته شد، <مسحّر> به کسی گفته می شود که به شدت گرفتار سحر و افسون شده است. این تهمت سخت، بیانگر عمق دشمنی ثمودیان با صالح(ع)است.

3 - سرمستی ، رفاه زدگی ، اسراف گری و فسادانگیزی ثمودیان ، مانع درک آنان از مفاهیم بلند و آسمانی پیام صالح ( ع )

قالواإنّما أنت من المسحّرین

بیان رفاه مندی، اسراف گری و فسادانگیزی ثمودیان، پیش از ذکر موضع گیری آنان در مقابل صالح(ع)، می تواند نشان دهنده این حقیقت باشد که آنچه سبب شد، ثمودیان مفاهیم مهم معرفتی صالح(ع) را، کلماتی جنون آمیز، بیهوده و گزاف به شمار آوردند و او را فردی افسون شده بخوانند; این بود که آنان گرفتار غرور، سرمستی، اسراف و فسادگری شده بودند.

5 - برخورداری صالح ( ع ) از ویژگی های بشری ، دستاویز ثمودیان در رد رسالت وی

قالواإنّما أنت من المسحّرین

<مسحّر> می تواند مشتق از <سحر> باشد. <سحر> نیز مرادف <رئه> (شُش) است. بنابراین واژه <مسحر> به معنای موجود دارای شُش است که از خصوصیات بشری می باشد. گفتنی است برپایه این معنا، آیه بعد، توضیح و تفسیر همین تعبیر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 154 - 4،5،6،7

4 - برخوردار نبودن صالح ( ع ) از موقعیت برتر اجتماعی و طبقاتی ، مانع از پذیرش رسالت وی از سوی ثمودیان

قالوا . .. ما أنت إلاّ بشر مثلنا

تعبیر <مثلنا> می تواند به معنای مثلیت در بشر بودن نباشد; بلکه مراد مثل بودن از جهت موقعیت اجتماعی و طبقاتی باشد.

5 - ثمودیان ، خواستار نشانه و معجزه ای از صالح ( ع ) برای پی بردن به صدق ادعای وی

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

6 - ثمودیان ، ایمان به صالح را منوط به ارائه معجزه ای از سوی او می دانستند .

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

7 - ثمودیان در توانایی صالح ( ع ) برای ارائه معجزه بر اثبات درستی ادعایش ، تردید داشتند .

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

برداشت یاد شده از به کار گرفتن <إن> - که در موارد تردید به کار می رود - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 155 - 1،4

ص: 99

1 - پاسخ مثبت صالح ( ع ) ، به معجزه خواهی ثمودیان

فأت ب-ایه . .. قال ه-ذه ناقه ... شرب یوم معلوم

4 - آب آشامیدنی منطقه ثمود ، یک روز به ناقه صالح اختصاص داشت و یک روز به خود ثمودیان .

لها شرب و لکم شرب یوم معلوم

<شرب> به یک نوبت از آب گفته می شود تقدیر آیه چنین است: <لها شرب یوم معلوم و لکم شرب یوم معلوم; نوبتی از آب در روزی معین از آن او و نوبتی از آن در روزی معین از آن شما است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 156 - 1،2،3،4

1 - هشدار صالح ( ع ) به ثمودیان ، نسبت به رساندن هرگونه گزندی به ناقه

و لاتمسّوها بسوء . .. یوم عظیم

<مس> (مصدر <لاتمسّوا>) با <باء> تعدیه به معنای رساندن و وارد کردن است. <سوء> نیز معادلِ آسیب، بدی و گزند است و قرار گرفتن آن در سیاق نهی، افاده عموم می کند; یعنی، مبادا به او گزندی برسانید.

2 - ناقه صالح ، در معرض کینه و دشمنی ثمودیان

و لاتمسّوها بسوء

3 - اختصاص یافتن نوبتی از آب به ناقه ، موجب ناخرسندی ثمودیان *

لها شرب و لکم شرب یوم معلوم . و لاتمسّوها بسوء

با توجه به ارتباط آیه بالا با آیه پیش، احتمال می رود که تقسیم آب، زمینه بداندیشی و نارضایتی را در میان ثمودیان، نسبت به ناقه پدید آورده باشد و <لاتمسّوها> هشداری به این موضع گیری است.

4 - تهدید ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به عذاب و کیفر سخت الهی در صورت رساندن هرگونه گزندی به ناقه

و لاتمسّوها بسوء فیأخذکم عذاب یوم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 157 - 1،2،3،8

1 - اقدام ثمودیان به پی کردن ناقه صالح ، علی رغم هشدار وی

و لاتمسّوها بسوء . .. فعقروها

<عَقْر> (مصدر <عقروا>) به معنای پی کردن و <اصبحوا> معادل <صاروا> است.

2 - ندامت و پشیمانی ثمودیان ، به دنبال پی کردن ناقه صالح و مشاهده نشانه های عذاب

فعقروها فأصبحوا ن-دمین

<فاء> در <فأصبحوا> فصیحه و بیانگر حذف جمله ای است که به خاطر معلوم بودنش حذف شده و تقدیر آن چنین است: <فعقروها فرأوا اشراط العذاب فأصبحوا نادمین; ناقه را پی کردند پس نشانه های عذاب را دیدند، پس پشیمان شدند>.

3 - هم دلی و هم گامی ثمودیان در کشتن ناقه صالح

فعقروها فأصبحوا ن-دمین

با توجه به این که ناقه صالح، تنها به وسیله یک تن از ثمودیان پی شد، جمع آمدن <عقروا> و نیز <أصبحوا نادمین>، می رساند که همه قوم ثمود در کشتن ناقه دست داشتند و یا بدان راضی بودند.

8 - < عن علی ( ع ) : . . . إنّما عقر ناقه ثمود رجل واحد فعمّهم اللّه بالعذاب لماعموه بالرضی فقال سبحانه < فعقروها فأصحبوا نادمین > . . . ;

ص: 100

از حضرت علی(ع) روایت شده است:. .. پی کننده ناقه قوم ثمود یک نفر بود; در حالی که خداوند عذاب را بر همه آنان فرستاد; چون آنان به عمل آن یک نفر راضی بودند. خداوند سبحان می فرماید: <فعقروها فأصبحوا نادمین>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 46 - 1،8

1 - سرزنش ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به خاطر بدکرداری آنان

قال یقوم لم تستعجلون بالسیّئه قبل الحسنه

استفهام در <لم تستعجلون. ..> و <لولا تستغفرون> استفهام توبیخی است.

8 - تلاش دلسوزانه صالح ( ع ) برای رفع گرفتاری ها از قوم خویش و جلب رحمت الهی برای آنان

قال یقوم لم تستعجلون . .. لولا تستغفرون اللّه لعلّکم ترحمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 47 - 1،3،4،10

1 - اتهام شومی و نامبارکی به صالح پیامبر ( ع ) و پیروان او ، از سوی کافران ثمود

قالوا اطّیّرنا بک و بمن معک

<تطیّر> (مصدر <اطیّرنا>) مقابل تفأل و به معنای فال بد زدن است; یعنی، چیزی یا کسی را مایه شومی و بدبختی خود انگاشتن. بنابراین <اطیّرنا بک و بمن معک>; یعنی، ما تو و پیروانت را مایه بدبختی خود می دانیم.

3 - پدید آمدن دو دستگی و خصومت های اجتماعی در پی دعوت صالح ( ع ) ، زمینه بد یُمن خوانده شدن وی از سوی کافران

فإذا هم فریقان یختصمون . .. قالوا اطّیّرنا بک

احتمالاً آنچه کافران به عنوان شومی و نامبارکی از آن یاد کرده اند، همان دو دستگی و اختلافات اجتماعی باشد که درپی دعوت صالح(ع) و پیدایش مؤمن و کافر به وجود آمده بود.

4 - مشکلات ثمودیان ، بنا به تقدیر الهی و در جهت آزمایش آنان بود ، نه معلول وجود صالح ( ع ) و پیروان او .

قال ط-ئرکم عند اللّه بل أنتم قوم تفتنون

عبارت <طائرکم. ..>; یعنی، آنچه که باعث بروز مشکلات و گرفتاری برای شما شده، نزد خدا است. مقصود این است که وجود من تأثیری در پیدایش مشکلات شما ندارد; بلکه مشکلات تان بر اساس برنامه و تقدیر الهی است که در راستای آزمایش شما تدارک دیده شده است. گفتنی است که در برداشت یاد شده، <فتنه> در جمله <بل أنتم قوم تفتنون> به معنای آزمایش گرفته شده است.

10 - برخورد های خصمانه ثمودیان با صالح پیامبر ( ع ) ، ناشی از فریب آنان توسط عوامل خدعه گر

بل أنتم قوم تفتنون

<تفتنون> می تواند از <فتنه> به معنای خدعه و فریب باشد. بنابراین <تفتنون> معادل <تخدعون> است; یعنی، این سخنان از خود شما نیست; بلکه عناصری مرموز و خدعه گر آنها را به شما تلقین کرده و شما را فریب می دهند. آیه بعد این احتمال را تقویت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 48 - 3

3 - فسادگران مخالف صالح ، سازمان یافته در نُه گروه

ص: 101

و کان فی المدینه تسعه رهط یفسدون فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 49 - 1،2،4،5،6،7،9

1 - توطئه و هم قسمی گروه های نُه گانه فسادگر ، برای قتل شبانه صالح ( ع ) و خانواده اش

و کان فی المدینه تسعه رهط یفسدون . .. قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله

<تقاسم> (مصدر <تقاسموا>) به مشارکت کردن در قسم و <تبییت> (مصدر <نبیّتنّ>) به سوء قصد شبانه گفته می شود.

2 - فسادانگیزی گروه های نُه گانه مخالف صالح ، علی رغم اظهار اعتقادشان به خدا

یفسدون فی الأرض . .. قالوا تقاسموا باللّه

سوگند خوردن به خدا، حکایت از نوعی باور به خدا دارد.

4 - مبارزه با صالح پیامبر و از میان بردن وی ، محور اتحاد و همکاری گروه های فسادگر علی رغم داشتن اختلاف

و کان فی المدینه تسعه رهط . .. تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله

نُه گانه بودن گروه های مزبور، خود دلیل تمایزات و وجود نقطه های افتراق میان آنان است; با این حال برای از میان بردن صالح باهم متّحد شدند.

5 - خانواده صالح ، جملگی مؤمنان به وی و مورد خشم عمیق کافران

لنبیّتنّه و أهله

6 - توطئه گران علیه صالح ، نگران عکس العمل و مقاومت یاران وی در قبال هجوم علنی آنان

لنبیّتنّه و أهله ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله

طرح هجوم شبانه و اندیشه کردن در چگونگی پاسخ به ولیّ دم، نشانگر نگرانی آنان است.

7 - چاره اندیشی توطئه گران علیه صالح ، برای انکار جنایت خویش و گریز از قصاص یا پرداخت خونبها

ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله و إنّا لص-دقون

طرح اظهار بی خبری از قتل صالح(ع) و خانواده وی، نشان می دهد که گروه های مزبور می اندیشیده اند تا راهی پیدا کنند و در نتیجه آن از خونخواهی ولیّ دم یا پرداخت خونبها شانه خالی کنند.

9 - دروغ و تزویر ، وسیله ای در دست مخالفان صالح برای پیشبرد اهداف خویش

لنبیّتنّه و أهله ثمّ لنقولنّ لولیّه ما شهدنا مهلک أهله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 50 - 1

1 - مکر و حیله مخالفان صالح پیامبر علیه وی و خانواده اش

قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله . .. و مکروا مکرًا

متعلق <مکروا> حذف شده و تقدیر آن با توجه به آیه قبل چنین است: <و مکروا به و بأهله مکراً; آنان علیه او و خانواده اش خدعه کردند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 51 - 4

4 - کیفر الهی برای توطئه گران علیه صالح ، دامنگیر تمامی کافران ثمود

أنّا دمّرن-هم و قومهم أجمعین

ص: 102

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 53 - 1،2

1 - نجات یافتن مؤمنان پیرو صالح ، از عذاب نازل شده بر ثمودیان به اراده الهی

و أنجینا الذین ءامنوا

2 - پایبندی مستمر مؤمنان ثمود به تقوا و پرهیز از گناه ، عامل نجات آنان از عذاب الهی

و أنجینا الذین ءامنوا و کانوا یتّقون

جمله <کانوا یتّقون> ماضی استمراری است; یعنی، راز نجات مؤمنان در تقوای مستمر آنان نهفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 25 - 4

4 - تأکید قوم ثمود بر دروغ گویی ، قدرت طلبی و خودخواهی صالح ( ع ) ، در ادعای پیامبری

بل هو کذّاب أشر

<أشر> به معنای متکبر و خودخواه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 27 - 2

2 - قوم ثمود ، تقاضامند معجزه ای ( ناقه ) از صالح پیامبر ( ع )

إنّا مرسلوا الناقه

جمله <إنّا مرسلوا الناقه> در مقام وعده و اخبار از آینده است. <الف و لام> در <الناقه> برای عهد بوده و اشاره به همان معجزه مورد درخواست قوم ثمود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 28 - 1

1 - تقسیم آب در سرزمین قوم ثمود ، میان ایشان و ناقه صالح ، به فرمان خداوند

و نبّئهم أنّ الماء قسمه بینهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 5

5 - بهره مند ساختن ناقه صالح از آب آشامیدنی ، دارای برنامه ای خاص بود .

و سقی-ها

<سَقْی> و <سُقْیا>، به معنای در اختیار نهادن نوشیدنی است (مفردات) و <سُقْیا> اسم مصدر برای <سَقْی> می باشد (العین). اضافه این کلمه به ضمیر <ناقه> و نیز برحذر داشتن قوم ثمود از بی توجّهی به آن، نشانه آن است که مردم درباره آب آشامیدنی ناقه، وظیفه خاصی داشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 14 - 17

ص: 103

17 - < عن ابن نُباته قال : سمعت أمیرالمؤمنین ( ع ) علی منبر الکوفه یقول : . . .أیّها الناس إنّما عَقَر ناقهَ صالح واحد فأصابهم اللّه بعذابه بالرضا و آیه ذلک قوله عزّوجلّ < . . .فعقروها فدمدم علیهم ربّهم بذنبهم فسوّیها . . . > ;

اَصْبَغ بن نُباتَه گوید: شنیدم از امیرالمؤمنین(ع) که بر منبر کوفه می فرمود: <. ..ای مردم! همانا ناقه صالح را یک نفر [از قوم ثمود ]پی کرد; ولی خداوند همه آن قوم را به عذاب خود دچار کرد; چون به کار آن شخص راضی بودند و دلیل این مطلب سخن خداوند - عزّوجلّ - است <...فعقروها فدمدم علیهم ربّهم بذنبهم فسوّاها...>».

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 27 - 6،7،8

6 - صالح پیامبر ( ع ) ، موظف به صبر و انتظار برای مشاهده عکس العمل قومش در برابر معجزه ( ناقه )

إنّا مرسلوا الناقه . .. فارتقبهم و اصطبر

7 - تذکر خداوند به صالح ( ع ) ، برای آماده بودن در قبال عکس العمل ناشایست قوم ثمود پس از مشاهده معجزه

فارتقبهم و اصطبر

امر <فارتقبهم و اصطبر> در حقیقت تذکر به صالح(ع) است که انتظار نداشته باشد قوم حق ستیز ثمود با دیدن معجزه او، دست از عناد و لجاج بردارند; بلکه [شایسته است] وی به نظارت بنشیند و آماده عکس العمل های ناروای آنان باشد و خویشتن داری کند.

8 - اخبار الهی از برخورد های توطئه آمیز و مخفیانه قوم ثمود ، در برابر معجزه الهی *

فارتقبهم

با توجه به این که در واژه <فارتقب> ریزنگری و نظارت دقیق نهفته است، احتمال می رود این فرمان، در مقام بیان حرکت های مرموز قوم ثمود در برابر معجزه ای باشد که برای آنان عطا خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 29 - 2

2 - نارضایتی قوم ثمود ، از وجود ناقه و سهمیه بندی آب

أنّ الماء قسمه بینهم . .. فنادوا صاحبهم

<فاء> در <فنادوا> تصمیم قتل ناقه را متفرع بر <أنّ الماء قسمه> کرده است; یعنی، چون چنین قانونی وضع شد، آنان بر آشفتند و کمر به قتل ناقه بستند.

قالوا ی-ص-لح قد کنت فینا مرجوًّا قبل ه-ذا

3- قوم ثمود ، صالح ( ع ) را به خاطر ویژگی ها و استعدادهایش ، مایه ترقی و تعالی آن قوم می دانستند .

قد کنت فینا مرجوًّا

7- حضرت صالح ( ع ) ، مورد اعتراض و سرزنش قوم ثمود به خاطر فراخوانی آنان به یکتاپرستی و نفی خدایان دروغین

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

استفهام در <أتنه-نا أن نعبد . ..> استفهام توبیخی است.

8- قوم ثمود ، امید های خویش درباره صالح ( ع ) را به خاطر مبارزه او علیه شرک ، بر باد رفته می دیدند .

قد کنت فینا مرجوًّا قبل ه-ذا أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

قید <قبل ه-ذا> دلالت بر قطع امید قوم ثمود از صالح(ع) دارد و جمله <أتنه-نا> بیانگر دلیل و علت آن است.

9- پایبندی به آداب و رسوم پدران و نیاکان ، از انگیزه های مخالفت قوم ثمود با صالح ( ع ) و تعالیم او

أتنه-نا أن نعبد ما یعبد ءاباؤُنا

مراد از <ما> بتها و معبودهای پنداری مشرکان است. توصیف آنها با جمله <یعبد ءاباؤُنا> اشاره به علت حکم قبل (نعبد) دارد; یعنی ، ما بتها را می پرستیم ، چون پدرانمان آنها را می پرستند.

15- دعوت به توحید و بیان ضرورت یکتاپرستی از سوی حضرت صالح ( ع ) ، مایه تردید قوم ثمود در خردمندی و هوشیاری او

و إنّنا لفی شک مما تدعونا إلیه مریب

<مریب> (تردیدافکن) صفت برای <شک> است و متعلق آن - به قرینه جمله <قد کنت فینا مرجوّاً> - خردمندی و هوشیاری صالح(ع) می باشد. بنابراین جمله <إنّنا لفی ...>; یعنی، ما در درستی تعالیم تو شک داریم، آن چنان شکی که باعث شده درباره خردمندی و هوشیاری ات نیز تردیدکنیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 63 - 14

14- کفرپیشگان قوم ثمود از صالح ( ع ) می خواستند که از ادعای خویش دست بردارد و از فراخوانی مردم به توحید منصرف شود .

فمن ینصرنی من الله إن عصیته فما تزیدوننی غیر تخسیر

<فاء> در <فما تزیدوننی . ..> فای فصیحه است و حاکی از جمله ای مقدر می باشد و - به قرینه <أتنه-نا ...> در آیه قبل - مفاد آیه چنین است: بنابراین اگر به خواسته شما (ترک ابلاغ توحید) گردن نهم، شما جز خسارت زدن چیزی بر من نخواهید افزود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 154 - 1

1 - ثمودیان ، منکر هرگونه امتیاز و شایستگی صالح ( ع ) ، برای رسالت الهی

قالوا . .. ما أنت إلاّ بشر مثلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 31 - 2

2 - قوم نوح ، عاد ، ثمود و اقوام پس از آنان ، پیوسته با دعوت پیامبران خود به مخالفت برمی خاستند .

ص: 106

مثل دأب قوم نوح . .. و الذین من بعدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 24 - 3

3 - قوم ثمود ، هرگونه امتیاز صالح ( ع ) ، بر ایشان را منکر بودند .

فقالوا أبشرًا منّا وحدًا نتّبعه

برداشت بالا در صورتی است که تعبیر <منّا> نه برای بیان هم خونی و نژادی; بلکه در مقام تأکید بشر بودن و معمولی بودن و امتیاز نداشتن باشد، مضافاً بر این که قید <واحداً> نیز می تواند تأکید دوباره ای بر عدم امتیاز باشد.

13 - شعراء - 26 - 156 - 4

4 - تهدید ثمودیان از سوی صالح ( ع ) ، به عذاب و کیفر سخت الهی در صورت رساندن هرگونه گزندی به ناقه

و لاتمسّوها بسوء فیأخذکم عذاب یوم عظیم

فعقروها . .. فأخذهم العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 1،10

1- پیدایش شتری به اراده خداوند و بدون جریان اسباب و علل عادی ، معجزه صالح ( ع ) برای اثبات رسالت خویش

و ی-قوم ه-ذه ناقه الله لکم ءایه

10- < عن أبی جعفر ( ع ) قال : إن رسول الله ( ص ) سأل جبرئیل ( ع ) : . . . فقال : یا محمد ( ص ) ان صالحاً بعث إلی قومه . . . قالوا : یا صالح ادع لنا ربک یخرج لنا من ه-ذا الجبل الساعه ناقه حمراء شقراء وبراء عشراء بین جنبیها میل . . . فسأل الله تعالی صالح ذلک فانصدع الجبل صدعاً . . . ثم اضطرب ذلک الجبل . . . ثم لم یفجأهم إلاّ رأسها . . . ثم خرج سائر جسد ها ثم استوت قائمه علی الأرض . . . ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که رسول خدا از جبرئیل [درباره قوم صالح] سؤال فرمود ، . .. جبرئیل گفت: ای محمد! صالح به سوی قومش مبعوث شد ... به او گفتند: ای صالح! برای ما از پروردگارت بخواه که همین لحظه از این کوه شتری بیرون آورد قرمز پررنگ و پرکرک که ده ماه از حملش گذشته و بین دو پهلویش یک میل فاصله باشد ... آن گاه صالح این را از خدا خواست و کوه شکاف بزرگی برداشت ... سپس به لرزه درآمد ... ناگهان سر شتر از کوه بیرون آمد ... سپس باقی جسدش خارج شد و روی زمین ایستاد ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 154 - 7

7 - ثمودیان در توانایی صالح ( ع ) برای ارائه معجزه بر اثبات درستی ادعایش ، تردید داشتند .

فأت بئایه إن کنت من الص-دقین

برداشت یاد شده از به کار گرفتن <إن> - که در موارد تردید به کار می رود - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 155 - 1،3

1 - پاسخ مثبت صالح ( ع ) ، به معجزه خواهی ثمودیان

فأت ب-ایه . .. قال ه-ذه ناقه ... شرب یوم معلوم

3 - ناقه ( شتر ماده ) ، معجزه صالح پیامبر

قال ه-ذه ناقه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 27 - 6

6 - صالح پیامبر ( ع ) ، موظف به صبر و انتظار برای مشاهده عکس العمل قومش در برابر معجزه ( ناقه )

إنّا مرسلوا الناقه . .. فارتقبهم و اصطبر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 2

2 - ناقه صالح ، معجزه الهی و نشانه رسالت آن حضرت بود .

فقال لهم رسول اللّه ناقه اللّه

اضافه <ناقه> به <اللّه> - پس از بیان رسالت صالح(ع) - بیانگر معجزه بودن آن برای اثبات رسالت او است.

ص: 113

قالوا . .. ما أنت إلاّ بشر مثلنا

3 - ویژگی های بشری صالح ( ع ) ، مانع از رسالت وی در دیدگاه ثمودیان

قالوا . .. ما أنت إلاّ بشر مثلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 38 - 4

4 - دو قوم عاد و ثمود ، پیامبرانی داشتند و آنان را تکذیب کردند .

و إلی مدین أخاهم شعیبًا . .. فکذّبوه فأخذتهم الرجفه...و عادًا و ثمودًا و قد تبیّ

به قرینه سیاق، احتمال دارد که جمله، حذف به ایجاز داشته باشد; یعنی، چنین باشد: <و لقد أرسلنا إلی عاد و ثمود رسلهم فکذّبوهم فأخذتهم الرجفه>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 23 - 4

4 - < عن أبی بصیر عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : قلت له : < کذّبت ثمود بالنّذر . . . > قال ه-ذا کان بما کذّبوا صالحاً . . . ;

ابی بصیر از امام صادق(ع) درباره آیه <کذّبت ثمود بالنّذر. ..> سؤال نمود... امام فرمود: این زمانی بود که صالح(ع) را تکذیب کردند...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 14 - 1

1 - قوم صالح ، رسالت او را تکذیب کرده ، فرمان رعایت ناقه و شرب آن را دروغ انگاشتند .

فکذّبوه

قالوا تقاسموا باللّه لنبیّتنّه و أهله . .. و مکروا مکرًا

متعلق <مکروا> حذف شده و تقدیر آن با توجه به آیه قبل چنین است: <و مکروا به و بأهله مکراً; آنان علیه او و خانواده اش خدعه کردند>.

6 - اعراف - 7 - 76 - 1

1 - مجادله کفرپیشگان مستکبر قوم ثمود با مستضعفان مؤمن به صالح

استضعفوا لمن . .. مؤمنون. قال الذین استکبروا إنا بالذی ءامنتم به کفرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 66 - 5

5- گروهی از قوم ثمود ، توحید را پذیرفتند و به رسالت صالح ( ع ) ایمان آوردند .

نجّینا ص-لحًا و الذین ءامنوا معه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 49 - 5

5 - خانواده صالح ، جملگی مؤمنان به وی و مورد خشم عمیق کافران

لنبیّتنّه و أهله

11 - حج - 22 - 42 - 4

4 - نوح ، هود و صالح ( ع ) ، از پیامبران الهی

فقد کذّبت قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 45 - 1

1 - صالح ( ع ) ، رسول و فرستاده خدا به سوی قوم ثمود

و لقد أرسلنا إلی ثمود . .. ص-لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 25 - 3

3 - قوم ثمود ، براساس ملاک های مادی خود ، معتقد به وجود افرادی شایسته تر از صالح ( ع ) برای پیامبری

أءلقی الذکر علیه من بیننا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 1

1 - حضرت صالح ( ع ) ، رسول خدا و پیامبر قوم ثمود بود .

فقال لهم رسول اللّه

ذکر وصف <رسالت> به جای نام صالح(ع) تأکید بر الهی بودن گفته های آن حضرت است.

7- نجات صالح ( ع ) و پیروانش از عذاب استیصال ، جلوه ای از رحمت خداوند بر آنان بود .

نجّینا ص-لحًا و الذین ءامنوا معه برحمه منا

و ءاتینا ثمود الناقه . .. و ما نرسل بالأی-ت إلاّ تخویفًا

21 - صالح ( ع ) برحذردارنده قوم ثمود از زیان رساندن به ناقه

و لاتمسوها بسوء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 74 - 16

16 - صالح ( ع ) مردم خویش را از فسادگری در زمین بر حذر داشت .

و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

<لا تعثوا> از <عثی یعثی عثوا> است، یعنی فساد نکنید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 64 - 5

5- صالح ( ع ) ، برحذر دارنده قوم ثمود از ایجاد هرگونه مزاحمت و آزاررسانی به ناقه

و لاتمسوها بسوء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 6

6 - حضرت صالح ( ع ) ، قوم ثمود را از بی توجّهی به ناقه و برنامه آب خوردن آن ، برحذر داشت .

فقال لهم رسول اللّه ناقه اللّه و سقی-ها

عامل نصب <ناقه اللّه>، فعلی است که بر تحذیر دلالت دارد (نظیر <احذروا). کلمه <سقیاها> عطف بر آن است و مراد، برحذر داشتن مردم از آزاررسانی و منع آب است.

قال ه-ذه ناقه لها شرب و لکم شرب یوم معلوم

از این که آب آشامیدنی منطقه ثمود، سهمیه بندی می شود (یک روز سهم ناقه صالح و روز دیگر سهم همه مردم ثمود) می توان دریافت که آن ناقه از جثه ای چنان بزرگ برخوردار بود که به تنهایی به اندازه همه ثمودیان و چهارپایانشان، آب می نوشید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - قمر - 54 - 28 - 5

5 - ناقه صالح ، حیوانی خارق العاده در هیکل و مصرف آب *

أنّ الماء قسمه بینهم

برداشت یاد شده در صورتی است که نیمی از آب سهم ناقه باشد و ناقه آن سهم را تماماً مصرف کرده باشد.

5 - دعوت به تقوا ، محور تبلیغات و هدایت گری صالح پیامبر

إذ قال لهم أخوهم ص-لح . .. ألاتتّقون

تان را خواهد گرفت و شما را از آنها جدا خواهد کرد. همچنین بر فرض که مرگ در نرسد، خود رفاه و امنیت این جا، پایدار نیست و ممکن است ناگهان اوضاع دگرگون شود و همه آنچه که از آن برخوردار هستید، از دستتان برود.

هوشیاری صالح(ع) می باشد. بنابراین جمله <إنّنا لفی ...>; یعنی، ما در درستی تعالیم تو شک داریم، آن چنان شکی که باعث شده درباره خردمندی و هوشیاری ات نیز تردیدکنیم.

ص: 130

در شأن نزول آمده است: چون عبداللّه بن سلام و گروهی اسلام آوردند; احبار یهود گفتند تنها اشرار ما به پیامبر(ص) ایمان آوردند. (مجمع البیان).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 25 - 8

8 - زندگی با فاسقان ، دشوار و ناخوشایند بر بندگان شایسته خداوند

فافرق بیننا و بین القوم الفسقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 86 - 2

2 - اسماعیل، الیسع، یونس و لوط(ع)، از زمره صالحان و برخوردار از هدایت ویژه خداوند بودند.

کلاً هدینا . .. و من ذریته ... کل من الصلحین ... و إسمعیل و الیسع و یونس و لوطا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 196 - 5

5 - پیامبر ( ص ) از زمره بندگان صالح خدا و برخوردار از حمایت های بی دریغ او

إن ولی اللّه . .. و هو یتولی الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 58 - 3

3 - مؤمنان نیکوکار باافرادبدکردار ، از نظر شخصیت و سرنوشت برابر و هم سنگ نیستند .

و ما یستوی . .. و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت و لا المسیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 10 - 4

4 - حضرت نوح و لوط ( ع ) ، دو بنده صالح و شایسته خداوند

عبدین من عبادنا ص-لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تحریم - 66 - 12 - 16

16 - از تبار نیکان و خداپرستان بودن ، از فضایل و کمالات آدمی

و کانت من الق-نتین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - اعلی - 87 - 14 - 3

3 - کسانی که انفاق کرده و زکات مال خود را ادا کنند ، انسان هایی صالح و نجات یافته اند .

قد أفلح من تزکّی

ص: 132

برخی از لغت دانان، فعل <تزکّی> را به معنای <تصدق> می دانند. (لسان العرب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بلد - 90 - 10 - 3

3 - خداوند ، به راه خیر و شرّ و رهروان هر یک ، آگاه است .

و هدین-ه النجدین

اسناد هدایت به خداوند در <هدینا> - با توجّه به <أیحسب أن لم یره أحد> در آیات پیشین - بیانگر آن است که چون خداوند راه خیر و شرّ را به دیگران شناسانده است; پس خود به آن آگاه است و رهروان آنان بر او مشتبه نمی شوند تا مدعیان حقیقیِ انفاق را، از غیر آنهاتشخیص ندهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 4 - 5

5 - مؤمنان دارای عمل صالح ، قطعاً مشمول آمرزش خداونداند .

الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت أُول-ئک لهم مغفره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 1،13

1- مؤمنان صلاح پیشه و معتقد به حقانیت راه محمد ( ص ) ، مورد غفران و لطف الهی

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت . .. کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم

13- آمرزش گناهان و سامان یافتن شؤون حیات ، پاداش الهی به مؤمنان صالح پیرو قرآن

و الذین ءامنوا . .. کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم

<أصلح بالهم> یا به معنای اصلاح مطلق شؤون زندگی و یا اصلاح قلب و دل مؤمنان است، برداشت یاد شده براساس معنای اول است.

و وهبنا له . .. کل من الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 122 - 2

2- ابراهیم ( ع ) ، از جمله صالحان در آخرت است .

و إنه فی الأخره لمن الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 72 - 6

6- ابراهیم ، یعقوب و اسحاق ( ع ) ، از زمره صالحان اند .

و کلاًّ جعلنا ص-لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 27 - 8

8 - ابراهیم ( ع ) در آخرت ، در زمره صالحان و شایستگان است .

و إنّه فی الأخره لمن الص-لحین

برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله <یعبدوننی. ..> حال برای ضمایر غایب گذشته و یا جمله ای استینافیه بیانیه باشد; که در هر صورت بیانگر علت و دلیل اعطای خلافت پیروزی و امنیت به مؤمنان از سوی خداوند است.

3 - برخورداری از حکمت و معرفت و قرار گرفتن در زمره صالحان ، اوج کمال و سعادت انسان

ربّ هب لی حکمًا وألحقنی بالصلحین

با توجه به این که حضرت ابراهیم(ع)، به عنوان بزرگ ترین آرمان های ارزشی، این دو را از درگاه خدا تمنا کرده است، برداشت یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 23 - 1

1 - فضل و بخشش بی کران الهی در بهشت ، بشارت خداوند به مؤمنان نیک کردار

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت . .. ذلک الذی یبشّر اللّه عباده الذین ءامنوا و ع

<ذلک> اشاره به بهشت و تفضل الهی دارد که در آیه قبل ذکر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 15 - 12

12 - معاد ، نویدی به مؤمنان صالح و هشداری به کافران بدکردار

من عمل ص-لحًا فلنفسه و من أساء فعلیها ثمّ إلی ربّکم ترجعون

پیام آیه شریفه، نوید به نیکوکاران و هشدار به بدکاران است. تعبیر <ثمّ إلی ربّکم...> نیز - که اشاره به معاد دارد - در راستای همین معنا آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 12 - 13

13- قرآن ، بیم دهنده به ستمکاران و بشارت دهنده به نیک کرداران

لینذر الذین ظلموا و بشری للمحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 12 - 1

1- نوید الهی به ورود مؤمنان نیک کردار ، به باغ های بهشت با تکریم و اجلال

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت جنّ-ت

واژه <یدخل> و اسناد فعل به خداوند، می رساند که مؤمنان با تکریم و اجلال و در سایه لطف و اراده الهی، گام در بهشت می نهند.

16 - غافر - 40 - 58 - 5

5 - مؤمنان نیک کردار ، گروهی روشن بین و اهل بصیرت و کافران بدکردار ، گروهی کوردل و غافل اند .

و ما یستوی الأعمی و البصیر و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت و لا المسیء

<الأعمی> و <البصیر> تمثیلی برای مؤمنان نیک کردار و کافران بد کرداراست.

11 - حج - 22 - 50 - 1

1 - مغفرت الهی و رزق گوارا ، پاداش مؤمنان نیک کردار در جهان آخرت

فالذین ءامنوا و عملوا . .. و رزق کریم

<رزق کریم> یعنی روزی طیب و گوارا.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 80 - 8

8 - پاداش های اخروی خداوند ، ویژه مؤمنان شایسته کردار

ثواب اللّه خیر لمن ءامن و عمل ص-لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 30 - 2

2 - اعطای پاداش به مؤمنان و نیک کرداران در قیامت ، قبل از حسابرسی بدکرداران *

فأمّاالذین ءامنوا . .. و أمّا الذین کفروا

برداشت یاد شده بدان احتمال است که تقدم در بیان، بیانگر تقدم خارجی نیز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 11 - 1

1 - مؤمنان دارای عمل صالح ، برخوردار از بوستان هایی متعدد ، در آخرت

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جنّ-ت

من اهل الکتب . .. و اولئک من الصالحین. و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه

3 - اعمال خیر صالحان هرگز از جانب خداوند ، کفران نخواهد شد و مورد ناسپاسی قرار نخواهد گرفت .

و اولئک من الصالحین. و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 119 - 5

5 - بهشت پاداش راستگویان و راست کرداران است .

هذا یوم ینفع الصدقین صدقهم لهم جنت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 85 - 6

6 - هدایت ویژه، پاداش خداوند به صالحان است.

کلا هدینا . .. کل من الصلحین

در آیه پیشین سخن از هدایت ویژه برای پیامبران بود و این آیه آنان را از زمره صالحان می شمارد. بنابراین وصف مذکور باید در حصول هدایت ویژه دارای نقش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 88 - 1

1- ذوالقرنین ، به اعطای پاداش نیک ، به مؤمنان نیک کردار ، وعده داد .

و أمّا من ءامن و عمل ص-لحًا فله جزاءً الحسنی

<جزاء> حال است و بیانِ این که رفتار نیکو (الحسنی) پاداش ایمان و عمل صالح شخص است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 76 - 4

4- عمل صالح باقی می ماند و نیکوکاران ، از پاداش آن در پیشگاه خداوند برخوردار می گردند .

والبقی-ت الص-لح-ت خیر عند ربّک ثوابًا

<خیر> گرچه اسم تفضیل است; ولی همواره این مفهوم را ندارد که نقطه مقابل هم، اصل وصف را داراست; بلکه در نظایر این آیه تفضیل به معنای حقیقی آن وجود ندارد و گفتن <خیر ثواباً> در مقابل پندار دنیامداران است که به نتیجه کارهایشان دل بسته اند و مراد این است که تنها به ثواب عمل صالح می توان دل بست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 96 - 2

2- محبوبیت در دل های مردم ، از جمله پاداش های خداوند به مؤمنان دارای کردار نیک .

إنّ الذین ءامنوا . .. سیجعل لهم الرحمن ودًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 14 - 1

ص: 146

1 - بهشت ، پاداش خدا به مؤمنان نیک کردار

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 56 - 4

4 - بهشت ، پاداشت مؤمنان نیک کردار

فالذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فی جنّ-ت النعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 58 - 1،10

1 - خداوند ، بهشت را ، برای مؤمنان دارای عمل صالح ، تضمین کرده است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لنبوّئنّهم من الجنّه غرفًا

لام تأکید و نون ثقیله در <لنبوّئنّ> دلالت بر ضمانت می کند.

10 - بهشت جاودان ، برای مؤمنان دارای عمل صالح ، پاداشی نیکو است .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لنبوّئنّهم من الجنّه . .. خ-لدین فیها نعم أجر ال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 15 - 1

1 - بوستان عظیم بهشتی ، پاداش مؤمنان نیک کردار است .

فأمّا الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فهم فی روضه

نکره آورده شدن <روضه> دلالت بر عظمت آن می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 45 - 1،4

1 - خداوند پاداش دهنده مؤمنانِ دارای عمل صالح در قیامت

لیجزی الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت

4 - پاداش دهی خداوند به مؤمنانِ دارای عمل صالح ، فراتر از استحقاق عمل آنها است .

لیجزی الذین ءامنوا . .. من فضله

ذکر <من فضله> برای بیان این نکته است که پاداش در نظر گرفته شده برای مؤمنان، براساس استحقاق نیست، بلکه فزون تر از آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 8 - 1،2

1 - بهشت های سرشار از نعمت ، پاداش مؤمنانِ دارای اعمال صالح است .

إنّ الذین ءامنوا . .. لهم جن-ّ-ت النعیم

2 - مؤمنان به آیات خدا و انجام دهندگان عمل صالح ، جایگاه شان بهشت است .

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم جن-ّ-ت النعیم

ص: 147

به قرینه مقابله با آیه قبل، متعلق <آمنوا> در این آیه کسانی اند که به آیات الهی ایمان آورده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 9 - 1

1 - جاودانگی در بهشت سراسر نعمت ، پاداش مؤمنان دارای عمل صالح است .

إنّ الذین ءامنوا . .. جن-ّ-ت النعیم خ-لدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 19 - 1

1 - باغ های بهشتی مهیّا برای پذیرایی ، پاداش مؤمنان نیک کردار است .

أمّا الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت فلهم جنّت المأوی نزلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 7 - 2

2 - مؤمنانِ دارای عمل صالح ، شایسته غفران و پاداش الهی اند .

و الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم مغفره و أجر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 8 - 2

2 - خداوند در پاداش دادن به مؤمنان نیک کردار ، هیچ گونه منّتی بر آنان نخواهد گذاشت .

إنّ الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت لهم أجر غیر ممنون

برداشت بالا مبتنی بر این نکته است که <ممنون> از ماده <منت> اشتقاق یافته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 2 - 13

13- آمرزش گناهان و سامان یافتن شؤون حیات ، پاداش الهی به مؤمنان صالح پیرو قرآن

و الذین ءامنوا . .. کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم

<أصلح بالهم> یا به معنای اصلاح مطلق شؤون زندگی و یا اصلاح قلب و دل مؤمنان است، برداشت یاد شده براساس معنای اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 1،2

1 - استقرار در باغ های بهشت و جاودانگی در آن ، پاداش تضمین شده خداوند برای مؤمنان نیکوکردار

الذین ءامنوا و عملوا الص-لح-ت . .. جزاؤهم عند ربّهم جنّ-ت عدن تجری من تحتها الأن

2 - پاداشِ مؤمنان شایسته کردار ، جلوه ربوبیت خداوند بر آنان است .

عند ربّهم

ص: 148

19 - قیامه - 75 - 2 - 6

6 - < قال رسول اللّه ( ص ) . . . یابن مسعود أَکثِر من الصالحات و البرّ فإنّ المُحسنَ و المُسیء یندمان ، یقول المحسن : یا لیتنی ازْدَدْتُ من المحسنات و یقول المسیء : قصرتُ ، و تصدیق ذلک قوله تعالی : < و لااُقسم بالنفس اللوّامه > ;

رسول خدا(ص) فرمود: . ..ای پسر مسعود! اعمال صالح و کارهای نیک را افزون انجام بده که در [قیامت ]نیکوکار و بدکار هر دو پشیمان می شوند. انسان نیکوکار می گوید: ای کاش کارهای نیک را زیادتر کرده بودم و انسان بدکار می گوید: کوتاهی و تقصیر کردم. و گواه این مطلب سخن خداوند است که فرمود: <و لا أقسم بالنفس اللوّامه>.