زندگانی بانو خدیجه کبری سلام الله علیها

مؤلف باقرشريف القرشی

ص: 2

تکریم پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 23

افتخار زهرا(علیها

السلام) به مادر خویش.. 25

ستایش ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 25

افتخار امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )به جدۀ خویش.. 26

افتخار امام حسین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به جدّۀ خویش.. 27

افتخار امام زین العابدین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 27

امام حسن عسکری(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 28

جلوه هایی از زندگی جاهلی. 29

بت پرستی. 29

بزرگمردانی که بت ها را نپذیرفتند 31

شکستن بت ها از سوی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 36

زنده به گور کردن دختران. 38

زندگی اقتصادی. 39

کرنش و فرمانبرداری. 40

بیسوادی. 41

حلف الفضول. 42

دارالندوه 43

تجارت و وصلت. 44

تجارت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با دارایی خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 44

تحسین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 46

خواستگاری خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 46

خطبۀ ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 48

تحلیل خطبۀ ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 49

سن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 51

سن خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 51

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و بخشیدن اموالش به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 52

ص: 4

ازدواج نکردن خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) با کسی غیر از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 53

فرزندان خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 55

ولادت فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 58

القاب. 59

کنیه ها 60

شباهت فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 61

فضیلت فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در احادیث رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 63

فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در روزگار حیات پدر. 64

پس از وفات پدر. 66

به سوی بهشت برین. 68

علت وفات ام کلثوم 77

بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پیشگام جهاد در اسلام 79

در غار حرا 80

وحی. 82

با خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 83

ورقة بن نوفل و خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 84

اسلام خدیجه و علی8. 86

نماز پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در کعبه 87

طواف پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گرد کعبه 89

دعوت پنهانی به اسلام 90

دعوت آشکار. 93

هراس قریش.. 95

اقدامات شدید 96

ستم های هولناک بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 106

هجرت مسلمانان ناتوان به حبشه 112

فرستادگان قریش نزد نجاشی. 115

ص: 5

دومین هجرت مسلمانان به حبشه 119

مقررات پیمان نامۀ قریش.. 120

در شعب ابوطالب. 121

شکستن پیمان نامه 122

سوی بهشت برین و عام الحزن. 126

حسادت عایشه بر خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 127

عوامل حسد 128

عایشه و امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 132

عایشه و امام حسن(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 135

عام الحزن. 136

بیماری ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 137

وصیت ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) 138

به سوی بهشت برین. 140

سوگواری رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 140

خدیجه به سوی بهشت برین. 142

اندوه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 144

اندوه فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 144

زمان وفات خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) 145

ص: 6

ارزش های ابتدایی آیین اسلام به انجام رسانده ایم.

در تاریخ زن، نمادهایی از فضیلت، جهاد و از خودگذشتگی به چشم می خورند که بانو آسیه بنت مزاحم، همسر فرعون ستمگر مصر، یکی از آن هاست. فرعون از سر ستمگری و نادانی، خویشتن را پروردگار خواند. هر که به او ایمان می آورد و به سرکشی و ستمگری اش گردن می نهاد، در امان بود و هر که خدایی او را باور نمی کرد، کارش ساخته بود. در چنین فضایی که رعب و وحشت بر آن سایه افکنده بود، دعوت به حق و یکتاپرستی، توفنده و خروشان در آسمان مصر بالا گرفت. آسیه ربوبیت فرعون را نپذیرفت و او را خردتر از آن دانست که خدایی کند و بانگش زد: تو کیستی؟ و چه می ارزی؟ تو شبحی از نابخردی و نادانی هستی که زود1 در ظلمات جهل نابود گردی و به خاکی گند بدل شوی!

آسیه از سر ایمان و اخلاص با آفریدگار به راز و نیاز پرداخت و فریاد بر آورد:

)رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَكَ بَيْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ((1).

این بانوی ارجمند، شکنجه های سخت و تلخ گوناگونی را به خویش دید، لیک همه را به هیچ گرفت، زیرا به سرنوشت مبارک خویش و جایگاه بلندی که پروردگار در اعلی علیّین برایش مهیا ساخته بود، اعتماد داشت.

ص: 8

زن را همین والایی بس که رسولان الهی و پیمبران اولوالعزمی چون ابراهیم، پیر پیمبران، عیسی روح الله، موسی کلیم الله، محمد حبیب الله و دیگر پیمبران را در دامان خویش پرورده است؛ همان رسولان و پیامبرانی که سخن خدای تعالی را در زمین بر افراشتند و با نیروهای شرک و سرکشان زمین مبازره کردند و تلخ ترین و سخت ترین ستم را از آنان به خود دیدند. اوصیای بزرگ نیز همین گونه بودند، به ویژه سرآمد آنان، امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وصی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و دروازۀ شهر دانش او و امامان هدایت : که در رحم هایی پاک و مطهر جای داشتند و در راه خدای تعالی آن سان که باید و شاید جهاد کردند و با نابکاران و گمراهان جنگیدند و جبهۀ مخالف آنان شدند و در پی همین جهاد ها و جنگ ها بود که فرعون های دوران و سرکشان روزگار آنان را به طوفان شکنجه و آزار سپردند و با شمشیر و شرنگ شهیدشان ساختند.

به هر روی، زن از الطاف و فضل پروردگار متعال بهره های فراوان برده است و کاستن از اهمیت و ارج او، عرفی است جاهلی که زن را به دیدۀ تحقیر می نگریست و دختران را زنده به گور می کرد و نقل مجلسش بود که: «به گور کردن دختران در شمار کردارهای بزرگ منشانه است».

آیین اسلام این عرف جاهلی را از میان برداشت و با وضع احکام برای زنان و برقراری تساوی میان زن و مرد در احکام تکلیفی و وضعی، توجهی تام به آنان نشان داد. ما در کتاب حقوق زن در

ص: 9

اسلام به حقوق و جایگاه زنان در اسلام پرداخته ایم.

اما ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از مهم ترین عناصر برپایی و شکل گیری اسلام در روزگار رنج و غربت این آیین بود؛ نه از آن روی که با بذل دارایی انبوه خویش اسلام را انتشار داد و نومسلمانان بینوا را زیر بال و پر گرفت، بلکه به سبب نقش مثبت او در همدردی با پیامبری که به شدت رنج می کشید و سرکشان و نابخردان قریش، زشت و زننده به او بی حرمتی می کردند. خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) دردهای پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بر او آسان می کرد و روح جدیت و نشاط را در نهاد او می دمید، تا دعوت خویش را ادامه دهد و رسالت پروردگارش را بگزارد.

افزون بر این، خدیجه رنج ریشخند و تحقیر زنان و مردان قوم خویش را نیز به جان می خرید که چرا با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج کرده، دعوت الهی او را پذیرفته و یاری اش می رساند؛ لیک به آن اهمیتی نمی داد و به سان کوه، استوار و پابرجا ایستاده بود و هیچ ستمگر و ریشخند کننده ای نمی توانست او را از تصمیمش بر یاری اسلام و پشتیبانی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) منصرف سازد.

ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به دعوت اسلام گردن نهاد و با آگاهی، استواری، اندیشه و ژرف نگری به ارزش ها و اهداف آن ایمان آورد. او نخستین کسی بود که ندای پروردگار را لبیک گفت و ایمان آورد و خویشتن را برای آیین او پاک و خالص نمود.

خدای تعالی به ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) لطفی بزرگ ارزانی داشت و بر او سخت منت نهاد که وی را مادر سترگ ترین بانوی دنیا و برترین

ص: 10

بانوی آخرت، فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) قرار داد. همان بانویی که پروردگار متعال خشنودی و خشم خویش را به خشنودی و خشم او وابسته ساخته است. همان گونه که خدیجه را جدّۀ دو سبط رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، حسن و حسین، سروران جوانان بهشتی و جدّۀ دیگر امامان پاک و چراغ های فروزان اسلام و هم سنگان قرآن حکیم قرار داده است و سرانجام او را جده ساداتی نموده که از سلالۀ امامان هدایت _ که پروردگار بر شرف شان بیفزاید هستند.

سبب ساز تألیف این کتاب، حضرت حجت الاسلام سید احمد اشکوری حسینی است. هنگامی که با ایشان دربارۀ دانشنامۀ اهل بیت: _ که توفیق تألیف آن را یافته ام_ و بالغ بر چهل جلد است و به زبان انگلیسی و جلدهایی از آن به زبان فارسی ترجمه شده است، سخن می گفتم، نظر مرا به تألیف کتابی پیرامون زندگانی صدیقۀ طاهره؛ ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ) جلب نمود، تا تکمله ای بر دانشنامۀ یاد شده باشد و من نیز چون پیشنهاد او را به جا و درخور یافتم، دست به کار تألیف این کتاب شریف شدم، در حالی که از خدای تعالی می خواستم که توفیق چنین کاری را به من ارزانی دارد و مرا در زمرۀ یاران امامان پاک و مطهر محشور سازد. انه تعالی ولی ذلک و القادر علیه.

باقر شریف قرشی

کتابخانه عمومی امام حسن(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )

نجف اشرف

ص: 11

ص: 12

بزرگ؛ محمدبن مسلم زهری نیز از شخصیت های برجستۀ خاندان بنی زهره است. او از دانش آموختگان مکتب امام باقر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام صادق(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است و فضیلت پاسداری از میراث اهل بیت : از طریق تدوین و روایت احادیث آنان در فقه و شریعت اسلامی به او باز می گردد.

به نظر یعقوبی، نسب درخشان ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در قصی که جد چهارم رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و جد سوم آن بانوست، با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یکی می شود و این نسب ارجمند به ابراهیم(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، پیر پیمبران، می رسد. (1)

دایه پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بخشید.(1)

فرمان داد تا به واسطۀ بنده و فرستاده اش حضرت محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تحیت و سلامش را به آن بانو برساند و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز آن را به همسرش ابلاغ نمود و در پی آن جان شریف خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از سرور و شادمانی آکنده شد و در پاسخ تحیت و سلام خداوند گفت: «پروردگار همانا خودْ سلام است و سلام از او به سوی اوست و بر جبرئیل سلام»(1).

خدای تعالی این نشان ارزنده را بر گردن خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) آویخت و بر او تحیّت و سلام فرستاد و الطاف خویش را ارزانی او داشت تا به سبب خدماتش به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و اخلاصی که در دین داشت و ثروت بسیاری که در راه یاری اسلام هزینه کرده بود، او را تکریم کرده باشد.

پروردگار تعالی چنین خانه رفیعی را برای خدیجه آماده ساخته است!

شاعری می گوید:

بَیتُ خُوَیلِدِ المُکَرَّمْ*الماجِدالمُؤَیَّدِ المُعَظَّمْ

لَها مِنَ الجَنَّةِ بَیتٌ مِنْ قَصَبْ*لا صَخَبٌ فیهِوَ لَا نَصَبْ

وَ هذِهِ صوَرةُ لَفظِ الخَبَرِ*عَنِ النَّبِیِّ المُصْطَفی المُطَهَّرِ

«خاندان گرامی، بزرگوار، مؤید و معظّم خویلد را، در بهشت خانه ای است از مروارید که نه در آن فریاد و هیاهوست و نه خستگی و رنج، این ظاهر الفاظ روایت پیامبر برگزیده و پاک است».

پروردگار متعال والاترین گونه های تکریم و تعظیم را برای ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) فراهم ساخته است. پروردگار در بهشت برین برای آن بانو خانه ای بنا کرد و او را از بهر جهاد و رنج و آزاری که از مردان و زنان قریش تحمل نمود، گرامی داشت. همان سان که یادش را در دنیا جاودانه ساخت و سیرۀ عطرآگین او را در تمامی زمان ها و مکان ها برای زنان مسلمان سرمشق قرار داد.

2- ابن عباس در روایتی می گوید: «رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر روی زمین چهار خط کشید و فرمود: آیا می دانید این ها چیست؟»

گفتند: خدا و رسولش داناترند.

پس فرمود: خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم، برترین زنان اهل بهشت اند»(1).

این بانوان، خویشتن را برای، پروردگار پاک و خالص داشتند و به درگاه او روی آوردند، پروردگار نیز آنان را بر زنان گیتی برتری بخشید و در بهشت برین، آنان را جایگاهی والا ارزانی داشت.

3- رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرماید: «چهار زن، سروران دنیای خویش اند: مریم بنت عمران، آسیه بنت مزاحم، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد، که برترین آن ها فاطمه است»(2).

4- عایشه در روایتی می گوید: «هرگاه از خدیجه یاد می شد، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از ستایش او و آمرزش خواهی برایش خسته نمی شد. روزی او را یاد کرد، پس حسادت زنانه من تحریک شد و گفتم: خدای تعالی تو را بهتر از آن پیرزن داد(3). در پی این سخن، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را

ص: 24

دیدم که سخت خشمگین شد و من از خشم او در خویش فرو رفتم و با خود گفتم: بارخدایا! اگر خشم رسولت را از من دور سازی، دیگر به بدی از خدیجه یاد نمی کنم.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چون دید که من در خویش فرو رفتم، فرمود: چگونه چنین گفتی؟ به خدا سوگند او آن هنگام به من ایمان آورد که همۀ مردم به من کفر ورزیدند و آن هنگام مرا پناه داد که همۀ مردم مرا طرد کردند و از او پسری روزی من شد که تو مرا از آن محروم ساختی».

عایشه گوید: ] رسول خدا ((صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ))[ سپیده دم رفت و ] به سبب این سخن[ یک ماه نزد من نیامد.

این شماری از روایات رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود که از ستایش بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و افتخار به او و پیش داشتنش بر دیگر زنان حکایت داشت.

و از بی آبرویی پروا می کند»(1).

او در خواستگاری از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) برای رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت: «من بانوی ارجمند شما را که به سخاوتمندی و پاکدامنی موصوف و به فضائل والا معروف است، خواستگاری می کنم»(2).

ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در عفت و پاکدامنی و شخصیت والا در میان زنان قریش بی همتا بود و نه تنها برای زنان قریش، بلکه برای تمامی زنان دنیا افتخاری به شمار می آمد.

دیرین تر»(1).

صدای آمین مردم از گوشه و کنار مسجد به آسمان برخاست. فضل گوید که یحیی بن معین گفت: «من نیز آمین می گویم». ابوالفرج گوید: «و من نیز آمین می گویم و هر مؤمن شریفی نیز هم»(2).

هستم»(1).

امام(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در یکی از دعاهای خویش از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) یاد کرده، می گوید: «بارخدایا! بر محمد مصطفی و بر علی مرتضی و فاطمۀزهرا و خدیجه کبری و حسن مجتبی و حسین شهید کربلا و علی بن حسین زین العابدین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمد بن علی التقی و علی بن محمد النقی و حسن بن علی العسکری و حجت قائم مهدی امام منتظر، صلوات الله علیهم اجمعین ... درود فرست»(2).

امام زین العابدین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را در کنار این بزرگان که سرور آفریدگان خدا بر روی زمین اند، یاد می کند.

سلام را به محضر آنان برسان»(1).

در کتب زیارت ائمه : از ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بسیار یاد شده است؛ در زیارت امام حسین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده است: «سلام بر تو ای پسر فاطمۀ زهرا، سلام بر تو ای پسر خدیجه کبری».

مقدس، سیصد و شصت بت آویزان شده بود که به خانواده های ساکن مکه تعلق داشت. این خانوارها برای دفع رخدادهای ناگواری که دامن شان را می گرفت، با خواری و خضوع به بت ها متوسل می شدند، همان گونه که برای تقرب به آن ها، قربانی نیز می کردند. بت هایی که قریشیان از همه بیشتر گرامی می داشتند و بزرگ می شمردند، از این قرارند:

1_ هبل.

هبل را عمروبن هیت آورد(1) و ابوسفیان جاهلی، پدر معاویه و جد یزید آن را مقدس می شمرد و بزرگ می داشت. هنگامی که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گرد کعبه طواف می کرد و سرود اسلام را می خواند: «لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک، ان الحمد و النعمة لک و الملک، لاشریک لک لبیک»، ابوسفیان با شنیدن این عبارات هراسان شد و خدای خویش را چنین ستود: «هبل بالاتر است».

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ابوسفیان خندید و فرمود: «خداوند بالاتر و بزرگ تر است».

2_ أساف.

3_ نائله.

کسانی که کعبه را طواف می کردند، طواف خویش را از اساف آغاز می کردند و با رسیدن به نائله آن را پایان می دادند.

ص: 30

4_ عزی.

5_ منات.

6_ لات.

قرآن کریم به این بت های سه گانه اشاره کرده، می فرماید: )أَفَرَأَيْتُمُ اللاتَ وَالْعُزَّى وَ مَنَاةَ الثَّالِثَةَ الأخْرَى( (1).

آن گونه که از ابن عباس در تفسیر آیۀ : )وَمَا كَانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً((2) روایت شده است، قریشیان برهنه و لخت و سوت کشان و کف زنان، گرد کعبه طواف می کردند(3). این رفتار قریشیان نشان می دهد که آنان چه اندازه در نادانی به سر می بردند.

بیرون آمد که او را از جنگ برای خون خواهی پدرش نهی می کرد. امرؤ القیس سه بار قرعه انداخت و هر سه بار با همان قرعه روبه رو شد. او نیز تیرها را جمع کرد و شکست و به صورت بت کوبید و دشنامش داد و گفت: اگر پدر تو کشته شده بود مرا منع نمی کردی!

سپس در پی خون خواهی پدرش رفت و چنین سرود:

لَو کُنتَ یا ذا الخلَصِ المَوْتورا*مِثْلی و کانَ شَیْخُکَ المَقْبُورا

لَمْ تَنْهَ عَنْ قَتْلِ العُداةِ زُورا (1)

«ای ذوالخلص! اگر تو نیز مثل من نمی توانستی انتقام پدر مقتولت را بگیری و پدرت در قبر بود، مرا از روی فریبکاری از کشتن دشمنان منع نمی کردی».

تو را از همان راه می پرستیدم، لیک نمی دانم».

این شعر نیز به زید بن عمرو بن نفیل منسوب است:

أَرَبّاً واحِداً أَمْ أَلفَ رَبٍّ*أَذینُ إِذا تُقِسَّمَتِ اْلأُمورُ(1)

«آیا آن هنگام که امور تقسیم می شوند، یک پروردگار را بپرستم یا هزار پروردگار را؟».

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رسید و اسلام آورد و گفت:

تُبِعتُ رَسولَ اللهِ إذْ جاءَ بالهُدی* وخَلَّفْتُ فَرّاصاً بدارِ هَوانِ

شَدَدتُ عَلَیهِ شَدَّ ةً فتَرَکتُهُ* کَأَنْ لم یکُنْ و الدَّهرُ ذو حَدَثانِ

و لَمَّا رَأَیتُ اللهَ أَظْهَرَ دینَهُ*أَجَبْتُ رَسولَ اللهِ حینَ دَعانی

فَأَصبَحتُ لِلاسْلامِ ما عِشْتُ ناصراً* وأَلقَیْتُ فِیهِ کَلْکَلی و جِرانی

فَمَنْ مُبلِغٌ سَعدَ العَشیرةِ أَنَّنی* شَریتُ الَّذی یَبقی بِآخَرَ فانِ(1)

« آن هنگام که رسول خدا هدایت را آورد، از او پیروی کردم و فرّاص را در خانۀ پستی و مذلت بر جای نهادم؛ بر او حمله ای بردم و ترکش کردم، آن گونه که تو گویی هرگز نبوده است، و روزگار از این بازی ها بسیار دارد؛ و چون دیدم خداوند دین خویش را پیروزی بخشید؛ به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) _چون مرا فرا خواند_ پاسخ گفتم؛ پس تا آن هنگام که زنده ام، یاور اسلام شدم و سینه و گردنم را در بر زمین این آیین نهادم؛ پس چه کسی به سعدالعشیره خبر می دهد که من آنچه را که باقی است، به دیگری که فانی است، خریدم».

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مرا فرمود: بنشین! و از شانه های من بالا رفت و من خواستم که او را بلند کنم، لیک پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چون ناتوانی مرا دید، پایین آمد و نشست و فرمود: از شانه هایم بالا برو».

امام می فرماید: «از شانه های پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بالا رفتم و آن حضرت مرا بلند کرد و چنان گمان بردم که اگر بخواهم می توانم به افق آسمان دست یابم. روی کعبه رفتم که بر آن مجسمه ای از روی یا مس بود و به کندن آن از راست و چپ و جلو و عقب پرداختم، تا اینکه توانستم آن را از جای برکَنم. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مرا فرمود: آن را بینداز! من نیز آن را به پایین انداختم، که همانند شیشه خرد شد، سپس پایین آمدم و با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر یکدیگر پیشی می گرفتیم تا اینکه به خانه هایمان پنهان شدیم، زیرا می هراسیدیم که کسی از مردم ما را ببیند»(1).

هنگامی که پروردگار، پیروزی آشکار را نصیب بنده و فرستاده اش نمود و آن حضرت، مکه را فتح کرد، سیصد و شصت بت بر کعبۀ مقدس آویخته شده بود که قریشیان آن ها را به خدایی گرفته بودند و به جای خداوند متعال می پرستیدند. نائله؛ اساف، منات، ذوالخلصه، ذوالکنی، ذوالشرف، اقیصر، نهم و سمیر از آن جمله بودند.(2)

هبل، خدای ابوسفیان، که از جنس مس بود و با میخ های آهنین به زمین کوبیده شده بود، سرور دیگر بت ها به شمار می آمد. حضرت

ص: 37

علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هنگامی که از شانه های رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بالا رفت، دست به کار کندن هبل شد و توانست آن را از جای برکَند و بر زمین افکند، در حالی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این آیه را می خواند: )جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا((1). امام سپس بقیه بت ها را بر زمین افکند و بدین روی بیت الحرام را از آن پلیدی ها پاک کرد.

بت هایی که قریشیان به خدایی گرفته بودند و آن ها را به جای پروردگار متعال می پرستیدند، نشانگر میزان انحطاط فکری، جهالت عمیق و حماقت آنان است. ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) که خداوند تعالی ایمان را به او ارزانی داشته، سوی حق هدایتش نموده بود، گمراهی و جهالت قریشیان را در پرستش بت ها می دید، به همین سبب از بت ها روی گرداند و به خدای تعالی ایمان آورد و به آیین ابراهیم و شریعت او گردن نهاد و ایمان آورد.

سَمَّیتها إِذْ وُلِدَتْ تَموتُ*وَالقَبرُ صِهْرٌ ضامِنٌ زَمیت

«او ]دختر[ را نامزد کردم که چون به دنیا آید، بمیرد و قبر، دامادی نگهدارنده و ساکن است».

خدای متعال می فرماید: )وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ((1).

نیز می فرماید: )وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ* بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ((2).

همان گونه که برخی از مردمان عصر جاهلی، عادت داشتند فرزندان شان را از ترس فقر و تنگدستی به قتل رسانند.

خدای تعالی می فرماید: )وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا((3).

جاهلی می فرماید: «آب آلوده به ادرار شتران می نوشیدید و پوست خشک شدۀ بزغاله می خوردید».

مردم در روزگار جاهلی چندان فقیر و تنگدست بودند که آبی برای نوشیدن و غذایی برای خوردن نمی یافتند، بلکه از حشراتی تغذیه می کردند که حتی حیوانات نیز از آن ها روی می گرداندند. آنان آب آلوده به ادرار شتر را می نوشیدند و نیرومندشان، ناتوانان را غارت می کرد و دارایی اش را به تاراج می برد.

تاریخ نگاران گزارش هایی دردناک از غارت و چپاول را _ که میان قبائل عرب حاکم بود و آسیب های ناگواری را که این غارت ها و چپاول ها بر جان، روح و اموال مردم بر جای نهاد _ روایت کرده اند.

معاملات ربوی نیز در مکه فراگیر بود و سود ربوی به زشت ترین گونۀ آن ستانده می شد و معامله گران دیناری را در برابر دیناری و درهمی را در برابر درهمی می گرفتند. مکیان ربا را نوعی از خرید و فروش می دانستند و چون اسلام ربا را حرام کرد، قریشیان از این حکم به وحشت افتادند و با تمام توان در برابر اسلام ایستادند و ابوسفیان، سرآمد رباخواران، در میان مردمان مکه از همه بیشتر با اسلام مبارزه می کرد، زیرا آموزه ها و احکام این آیین با منافع ربوی او در تضاد بود.

عالم، زهرای رسول(علیها السلام) ، وضعیت اجتماعی عرب را در آن روزگار، در سخنرانی خویش چنین به وصف می کشد:

«بر لبۀ گودالی از آتش قرار داشتید، آبی بودید برای نوشنده و فرصتی برای آزمند و آتشی زودگذر و مغلوب و ذلیل».

حضرت در وصف اوضاع اجتماعی آنان می افزاید:

«خوار بودید و ذلیل و می هراسیدید که مردمان شما را از پیرامون تان بربایند،(1) پس خدای تبارک و تعالی _ پس از ماجراهایی _ شما را به دست محمد(صلی

الله علیه و آله)_ نجات داد و این زان پس بود که به مردان دلاور و گرگان عرب و گردنکشان اهل کتاب گرفتار آمد.

این وصفی دقیق است که ما را از اوضاع اجتماعی حاکم در عصر جاهلی آگاه می سازد.

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چه اندازه به تعلیم و آموزش و گسترش آن در میان مسلمانان توجه و اهتمام داشته است.

آنچه آمد، نمونه هایی از عقب ماندگی جامعۀ جاهلی بود که ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) با آگاهی آن ها را می دید.

به حکمرانی مدینه منصوب شده بود، درگرفت، امام بر آن فرومایه تاخت و فرمود: «به خدا سوگند یا باید با من منصفانه رفتار کنی، یا اینکه شمشیر خویش را برمی گیرم و در مسجد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می ایستم، سپس به حلف الفضول فرا می خوانم».

ابن زبیر که حاضر بود، گفت: «من نیز به خدا سوگند یاد می کنم که اگر حسین فرا بخواند، او را اجابت کنم تا اینکه یا او منصفانه به حقش برسد، یا اینکه بمیرم».

مسور بن مخرمه زهری و عبدالرحمان بن عثمان تمیمی نیز همین گونه گفتند و چون ولید بن عتبه سخن آنان را شنید، تسلیم شد و حق امام حسین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به او داد.(1)

قصی ادارۀ این مجلس را به پسرش عبد مناف محول کرد. در اخبار مکه و دیگر منابع تاریخی از اوضاع و کار و بار این مجلس سخن گفته شده است.

اینک سخن دربارۀ برخی جلوه های زندگی جاهلی در عصر صدیقه زکیه ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را به پایان می بریم.

«خدیجه بنت خویلد زنی تاجر پیشه و صاحب شرافت و ثروت بود که مردان را در اموال و دارایی خویش به کار می گرفت و با تعیین نمودن سهمی، با آنان قرار داد مضاربه می بست. قریشیان قومی تاجر بودند و چون خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را خبر رسید که محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) راستگو، باایمان و نیکو اخلاق است، کسی را در پی او فرستاد و به او پیشنهاد کرد که با دارایی وی و به عنوان تاجر راهی شام شود و چیزی فراتر از آنچه به دیگر تاجران می دهد، بگیرد. محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیشنهاد خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را پذیرفت و غلام آن بانو که میسره نام داشت با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همراه شد. آنان رفتند تا اینکه به شام رسیدند و چون رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در سایۀ درختی نزدیک صومعۀ راهبی پیاده شد، راهب، میسره را گفت: این مرد که زیر سایۀ این درخت پیاده شد، کیست؟

میسره گفت: مردی از قریش است از اهالی حرم.

راهب با وحشت و ترس گفت: هیچ کس زیر سایۀ این درخت پیاده نمی شود، مگر اینکه پیامبر باشد.

«پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کالایی را که همراه داشت فروخت و سود هنگفت بی سابقه ای به دست آورد، سپس هر کالایی که می خواست خریداری کرد و همراه میسره به مکه بازگشت».(1)

هنگامی که آنان به مکه رسیدند، میسره شتابان سوی خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) رفت و بانوی خویش را از سود هنگفتی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)

ص: 45

به دست آورده بود، خبر داد. میسره سپس با حیرت و تعجب برای خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) تعریف کرد که در طول سفر چه عجائب و غرائبی از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دیده است؛ از حرف های راهب گرفته تا سایه افکندن ابر بر سر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مناجات مؤمنانه و خاشعانۀ آن حضرت با خدای تعالی و دیگر رخدادهای شگفت آور.

می گفت: نیکبخت است هر که همسر محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شود.(1)

بوصیری می گوید:

وَرَأتهُ خَدیجَةٌ وَ التُّقی* وَ الُّزهدُ فیهِ سَجیَّةٌ وَ حَباءُ

وَ أتاها أَنَّ الغَمامَةَ وَ السرحَ*أَضَلَّتهُ مِنهُما أفیاءُ

فَدَعَتهُ إِلی الَّزواجِ وَ ما*أََحسَنَ ما یَبلُغُ المُنی الأَذکِیاءُ(2)

«خدیجه، او (محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)) را چنان دید که پرهیزکاری و پارسایی، خوی و سرشت و ارمغان او بود؛

و محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزد او آمد در حالی که ابر و موی سرش بر او سایه افکنده بودند؛

پس ]خدیجه((عَلَيْهِا السَّلاَمُ ))[او را به ازدواج فرا خواند؛ و چه زیباست که هوشمندان به خواسته خویش می رسند».

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) شتابان از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستگاری کرد و مهریه را از دارایی های خویش برای آن حضرت فرستاد، لیک برخی قریشیان از این کار شگفت زده شدند و گفتند: «زنان به مردان مهریه دهند!».

ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با دلیلی استوار آنان را پاسخ داد: «اگر مردان به سان این برادرزاده ام باشند، به بالاترین بها به ازدواج دعوت می شوند لیک اگر همانند شما باشند، جز با پرداخت مهریه ای بالا ازدواج نمی کنند»(3).

ص: 47

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) گزیدۀ مردمان روی زمین را برگزید و به سعادتمندی دست پیدا کرد و بر تمامی زنان عالم برتری یافت و اگر ایمان، پرهیزکاری و پاک نهادی عظیمی نداشت، بدین جایگاه والا نمی رسید.

کامل دارد»(1).

عموی خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را گفت که از این پیوند شادمان است و از او تقدیر کرد. سپس مراسم عقد برپا شد و میهمانان به ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و دیگر خاندان او تبریک گفتند، همان گونه که هاشمیان از عموی بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به سبب استقبال گرم و تکریم شان تشکر کردند.

3- از امتیازات هاشمیان این بود که سرور و حاکم بودند و مردمان در اختلافاتی که میان شان در می گرفت به آنان رجوع می کردند.

دوم آنکه خطبۀ ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از سترگی شخصیت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حکایت دارد و بیان می دارد که تمامی افتخارات و فضائل در شخصیت او گرد آمده است، از جمله:

1- هیچ مردی از مردان قریش را نتوان در خصلت های اخلاقی با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هم سنگ کرد و آن حضرت در فضائل از همۀ قریشیان برتر است.

2- هیچ مردی از میان عرب و غیر عرب با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مقایسه نشود، جز اینکه حضرتش بر او برتری یابد.

3- پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در میان تمامی آفریدگان خدای تعالی همانندی ندارد.

سوم آنکه در شخصیت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدشه ای نیست، جز فقر و دارایی اندک و این برای او نقصی به شمار نمی آید، زیرا مال و ثروت سایه ای است ناپایدار و آبی است روان.

چهارم آنکه ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از اخبار کاهنان دریافته بود که برادرزاده اش جایگاهی سترگ دارد و آیینی خواهد آورد که در زمین حاکم می شود.

این ها پاره ای از نکاتی بود که در خطبۀ ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )به چشم می خورد.

ص: 50

6- در 44 سالگی(1)

7- در 45 سالگی(2)

8- در 46 سالگی(3)

سید جعفر مرتضی بر آن است که خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در 25 سالگی با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج نموده است، همان گونه که بیهقی و دیگر راویان چنین آورده اند.

ما نیز پس از درنگ در منابع تاریخی که سید جعفر مرتضی _ دامت برکاته _ آن ها را یاد کرده است، به نتیجه ای مشابه او دست یافتیم و با او هم سخن هستیم.

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) خریداری کرده بود و خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) نیز آن را به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ارزانی داشت.(1)

پاسخ نگفت، پس چگونه به همسری دو شخص ناشناخته که از وضع اقتصادی و جایگاه اجتماعی آنان خبری نیست، درآمده باشد؟

سوم آنکه بزرگان و ثروتمندان قریش برای خواستگاری از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بر یکدیگر پیشی می گرفتند و این بر اساس آداب و رسوم عربی _ چه قدیم و چه جدید _ بی گمان نمی تواند جز بهر زنی باکره باشد.

چهارم آنکه جمعی از راویان بزرگ و تاریخ نگاران از جمله بلاذری، سید مرتضی و ابن شهر آشوب تصریح کرده اند که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) ازدواج کرده، در حالی که وی باکره بوده است.

پنجم آنکه اگر بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در سن چهل سالگی و بالاتر از آن با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج کرده است، پس چگونه در این سن یا سن بالاتر از آن که به طور طبیعی امکان باردار شدن کمتر است، این همه فرزند به دنیا آورده است؟

آنچه عرضه داشتیم، مهم ترین نکاتی است که ازدواج بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) با کسی غیر رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بعید نشان می دهد. از این گذشته چگونه بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) که هنگام ازدواج با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 25 ساله بوده است، با این دو شخص ازدواج کرده، از آن ها صاحب فرزند شده است؟

ص: 54

همۀ مؤمنان است، زیرا خدای عزّوجل حکیم تر و گرامی تر از آن است که میوۀ دل مؤمن را بگیرد، سپس او را بعد از آن تا ابد عذاب کند»(1).

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اعلان کرده است که فرزندان فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) ذریه و فرزندان اویند. حضرت می فرماید: «فرزندان هر پدری به خانواده پدرشان منسوب می شوند، جز فرزندان فاطمه که من پدرشان هستم و من خانوادۀ پدری آنانم»(1).

نیز می فرماید: «هر پیامبری را خانواده ای است که به آن منسوب می شوند و فرزندان فاطمه خانواده من اند که به آن منسوب می شوند».(2)

سادات _ که خداوند بر شرافت آنان بیفزاید _ اختران درخشان دنیای اسلام اند. آنان همواره در پی منافع مسلمانان بوده اند و در دفاع از حقوق محرومان و دردمندان و پاسداری از ارزش ها و اصول اسلام که عدالت سیاسی و اجتماعی را برای مردمان به بار می آورد، جانانه جهاد کرده اند.

را لقب عبدالله دانسته اند.

جدا شد و نظیری نداشت. از احمد بن یحیی پرسیدند که چرا آن بانو را بتول لقب دادند، گفت: چون در عفت، فضیلت، دیانت و نسب در میان زنان هم روزگارش نظیر نداشت».

نیز گفته اند: برای اینکه از دنیا برید و خویش را وقف خدا کرد.(1)

فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را القاب دیگری است که آن ها را در کتاب حیاة سیدة النساء فاطمة الزهراء(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) یاد کرده ایم.

دخترش آمد و دید که او می گرید، فرمود: چرا می گریی؟

فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) عرض کرد: تو را می بینم که رنگ پریده ای، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را آرام کرد و فرمود: «ای فاطمه! خدای عزّوجل پدرت را به امری مبعوث ساخت که بر روی زمین خانه و خیمه ای باقی نمی ماند، مگر اینکه به واسطۀ من، عزّت یا ذلّت بدان وارد می شود و تا روزگار هست، چنین است».(1)

معنی حدیث یاد شده آن است که عزّت زیور کسانی است که به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان می آورند و ذلّت از آن کسانی است که او را انکار می کنند و به رسالت او کفر می ورزند.

پارۀ تن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پدرش را بسیار دوست می داشت و چون او به بهشت برین شد، قلب دخترش به درد آمد و حزن و اندوه سراسر وجودش را فراگرفت.

حضرت شبیه بود و در خوی و اخلاق، والایی شخصیت و تمام ویژگی ها به او شباهت تمام داشت.

جابربن عبدالله انصاری می گوید: «هرگاه فاطمه را در حال راه رفتن می دیدم به یاد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می افتادم. او ]فاطمه ((عَلَيْهِا السَّلاَمُ ))[ گاهی به راست و گاهی به طرف چپ خویش متمایل می شد»(1).

عایشه می گوید: «کسی را ندیدم که در حرکات و سکنات و نشست و برخاست از فاطمه دخت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شبیه تر باشد. او هرگاه بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد می شد، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برمی خاست و او را می بوسید و در جای خویش می نشاند و چون پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر او وارد می شد، فاطمه از جای خویش برمی خاست و آن حضرت را در جای خویش می نشاند».(2)

فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) سرور زنان عالم در ظاهر و سیما و تمامی ویژگی های رفتاری و شخصیتی به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شباهت داشت.

شاعری سرورده است:

هِیَ أَحمَدُ الثانِی و أَحمَدُ عَصرِها*هی عُنصرُ التَّوحِیدِ فِی عَرَصاتهِا

هِیَ مِشکاةُ نوُرِاللهِ جَلَّ جَلالُهُ*زَیْتُونَةٌ عَمَّ الوَرَی بَرَکاتُها

«او احمد دوم و احمد روزگار خویش است، او عنصر توحید است

ص: 62

در عرصه خویش؛

او چراغ نور خدای عزّوجل است، و درخت زیتونی که برکاتش تمامی مردمان را فرا گرفته است».

3- عبدالله بن زبیر روایت می کند که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را فرمود: «همانا فاطمه پارۀ تن من است، هر چه او را آزار دهد، مرا نیز آزار می دهد و هر چه او را رنج دهد مرا نیز رنج می دهد».(1)

4- مسور بن مخرمه روایت می کند که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به سرور زنان، فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) فرمود: «فاطمه پاره تن من است، هر چه او را نگران کند، مرا نگران می کند و هر چه او را آزار رساند مرا آزار می رساند».(2)

این احادیث از معنای واحدی حکایت دارند و آن اینکه پارۀ تن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چونان پدر خویش است و خشنودی و خشم پدرش با خشنودی و خشم او قرین است.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در فضیلت فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پارۀ تن خویش، که او را بر دیگر زنان عالم برتری داده است، احادیث بسیاری دارد که شماری از آن ها را که از جایگاه والا و شأن عظیم آن بانو سخن می گویند، در کتاب حیاة سیدة النساء فاطمة الزهراء(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) آورده ایم.

یافت. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دخترش را از موهبت های خویش تغذیه کرد و ویژگی های شخصیتی خود را ارزانی او داشت و به آن بانو، قرآن و احکام دین _ از عبادات گرفته تا احکام _ را آموخت. فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) عهده دار خدمت به پدر خویش بود. او پدر را کمک می رساند و زخم هایش را مرهم می نهاد و چون قریشیان وحشی صفت، لباس های آن حضرت را آلوده می ساختند، آن ها را می شست. فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) هر روز از غم پدر خویش آب می شد و بر درد و رنجی که پدر در راه گزاردن رسالت خویش متحمل می شد، به تلخی می گریست. فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) تمام احساسات رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از آن خویش ساخته بود و آن حضرت، وی را از ژرفای وجود دوست می داشت و بر دیگر زنان برتری می داد.

شوقی می گوید:

ما تَمَنّی غَیَرها نَسْلاً وَ مَنْ * یَلِدِ الزَّهراءَ یَزْهَدْ فی سِواها

«غیر او ]غیر زهرا ((عَلَيْهِا السَّلاَمُ ))[ فرزندی آرزو نکرد، و هر که زهرا را داشته باشد، دیگر فرزندی جز او نخواهد».

یکی از شادترین دوره های زندگانی حضرت زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) آن هنگام بود که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مکه را فتح کرد و مردم گروه گروه، به آیین اسلام درآمدند و این آیین بر بیشتر نواحی جزیرة العرب چیرگی یافت و چیزی نمانده بود که شرق عربی و دیگر سرزمین ها را نیز تحت حاکمیت خویش درآورد.

فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به نیکی دید که قریشیان ناچار شدند تا با خواری

ص: 65

و خفت به آیین اسلام گردن نهند، همانان که با پدرش نبرد کرده، نسبت به او از هیچ گونه بی ادبی و بی احترامی دریغ نورزیده بودند و برای رویارویی با او لشکر کشیده، سپاهیان را بسیج نموده بودند، تا اینکه پروردگار تعالی او را بر آنان پیروز ساخت و مسجد الحرام را از بت ها پاک کرد و بانگ «الله اکبر» در آستان مسجد الحرام به آسمان برخاست و حکومت اسلامی در آن سرزمین که دژ بت ها و تماشاخانۀ خرافات و آداب و رسوم جاهلی بود، حاکمیت یافت.

این دوره یکی از زیباترین دوره های زندگانی حضرت زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بود. آن بانو در این دوره دید که پدرش در نشر اسلام و برپایی بنیادهای آن و استوارسازی پایه های این آیین _ پس از آن اسلام در غربت به سر می برد _ چه پیروزی بزرگی به دست آورد.

مصائبی بر سر من رفت، که اگر بر سر روزها می رفت، به شب بدل می شدند».

آری دردها و مصیبت ها دامان زهرای مرضیه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را گرفتند و حزب قریشی به رهبری ابوبکر و عمر، جایگاه و شأن عظیم آن بانو را انکار کردند و ستمکارانه با او رفتار نمودند و در حالی که مشعل های آتش در دست داشتند، به خانۀ او هجوم بردند. عمر با صدای بلند می گفت: «خانه را با هر که در آن است، آتش می زنم»! او اعتنایی نمی کرد که امانت های رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در میان امتش، و هم سنگان قرآن حکیم در آن خانه اند. آن ستمکاران فرومایه بر محبوبۀ رسول خدا ستم روا داشتند و موجب سقط جنین او شدند و در راه دستیابی به قدرت و حکومت، پهلوی آن بانو را شکستند. ابوبکر از ظلم و ستمی که بر زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) روا داشته بود، پشیمان شد و آرزو می ورزید که هیچ گاه به خانۀ او حمله نبرده بود. او شتابان رفت تا از زهرای مرضیه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پوزش طلبد و حکومت خویش را مشروعیت ببخشد، لیک آن بانو، ابوبکر را اجازۀ دیدار نداد. ابوبکر از امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خواهش کرد که از فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بخواهد تا او را اجازه دهد. پس از اینکه امام(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با همسرش سخن گفت، بانو فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به ابوبکر و رفیقش عمر اجازۀ شرفیابی داد. ابوبکر مهم ترین خواسته اش را که همان عفو و گذشت فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از آنان بود، مطرح کرد، لیک بانو فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در پاسخ به او و عمر فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم که آیا از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نشنیدید که می فرمود: خشنودی فاطمه، خشنودی من است و خشم

ص: 67

فاطمه، خشم من. پس هر که فاطمه دختر مرا دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر که فاطمه را خشنود سازد، مرا خشنود ساخته است و هر که فاطمه را خشمگین سازد، مرا خشمگین ساخته است.

آنان سخنش را تصدیق کردند و گفتند: آری شنیدیم که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چنین می فرمود.

پس فاطمه دست به آسمان برداشت و با درد و اندوه گفت: «من پروردگار و فرشتگان او را گواه می گیرم که شما دو نفر مرا خشمگین ساختید و خشنود نکردید و چون با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دیدار کنم، از شما نزد او شکایت خواهم کرد».

بانو فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) سپس به ابوبکر روی کرد و فرمود: «به خدا سوگند در پی هر نمازی که می خوانم، تو را نفرین می کنم».(1)

سخنان تند فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) چونان ضربات شمشیر بر پیکر آن دو فرود آمدند و کاری کردند که آنان در جلب رضایت و خشنودی سرور زنان عالم، شکست خورده و ناکام بمانند و دریابند که فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) چه اندازه از آنان خشمگین است!

گل هایی که در بی آبی پژمرده می شوند، پژمرده شده بود و مرگ در بهار جوانی به سراغ او آمد و چون مرگ خویش را نزدیک دید به پسر عمو و شوهر خویش، وصیتی جاودانه کرد که بندهایی از آن چنین است:

نخست آنکه: پیکر مقدس او را در دل تاریک شب به خاک سپارد و در تشییع جنازه اش احدی از آنان که بر او ظلم و ستم روا داشتند، حضور نداشته باشند، زیرا آنان دشمن او و پدرش بوده اند و بی گمان آن بانو در پیشگاه پروردگار از آنان شکایت خواهد کرد.

دوم اینکه: محل قبرش را پنهان سازد تا نشانه ای باشد برای نسل های آینده که بدانند فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بی هیچ شک و گمانی از آنان که بر وی ستم روا داشتند، خشمگین بوده است.

شریف مکه در قصیده ای زیبا به همین موضوع اشاره دارد. او می گوید:

قُلْ لَنا أَیُّها المُجادِلُ فِی القَولِ*عَنِ الغَاصبَیْنِ إِذْ غَصَباها

أََهُما ما تَعَمَّدَاها کَما قُلتَ*بِظُلْمٍ کَلَّا وَ لَا اهْتَضَماها

فَلِماذا إذ جُهِّزَتْ لِلِقاءِاللهِ*عِنْدَ المَماتِ لَمْ یَحْضُراها

شَیَّعَتْ نَعْشَها مَلائِکَةُ الرَّحمنِ *رِفْقاً بِها وَ ما شَیَّعاها

کانَ زُهْداً فی أَجْرِها أَمْ عِناداً *لِأ َبیها النَّبِیَّ لَمْ یَتْبَعاها

أَمْ لِأَنَّ البَتُولَ أَوْصَتْ بِأَنْ لَا*یشْهَدا دَفْنَها فَما شَهِداها

أَمْ أَبُوها أَسَرَّ ذاکَ إِلَیْها*فَأَطاعَتْ بِنْتُ النَّبِیِّ أَباها

ص: 69

کیفَ ما شِئْتَ قُلْ کَفاکَ فَهذِی*فِرْیَةٌ قَدْ بَلَغْتَ أَقْصی مَداها(1)

«ای که در سخن با ما مجادله می کنی، به ما دربارۀ آن دو غاصب بگو، آن هنگام که حق او ]یعنی فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را غصب کردند؛ آیا آنان _ آن گونه که تو می گویی _ هرگز از روی عمد بر او ظلم و ستم روا نداشتند؟

اگر این گونه است، پس چرا آنان هنگام رحلتش، که برای دیدار با خدا آماده می شد، نزد او حاضر نشدند؟

و چون فرشتگان پروردگار، برای مهربانی با او، پیکرش را تشییع کردند، آنان پیکرش را تشییع نکردند؟

آیا برای کم گذاشتن از پاداش او بود؟ یا برای دشمنی با پدرش که در پی جنازۀ او راه نرفتند؟

یا برای این بود که زهرای بتول وصیت کرد که آنان در دفن او حاضر نباشند و آنان نیز حضور نیافتند؟

و یا بدین سبب بود که پدرش پنهانی به او چنین فرمود، و دخت پیامبر نیز از پدرش اطاعت کرد؟

هر گونه که می خواهی بگو، لیک تو را همین دروغ بس بزرگ، بسنده است».

پارۀ تن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با این وصیت، مذهب اهل بیت: را بر پای داشت و حکومت ابوبکر را نامشروع شمرد.

ص: 70

دیری نپایید که روح پاک فاطمه، پارۀ تن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آسمان پر کشید، در حالی که او قرآن می خواند. آری روح فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در حالی که فرشتگان و پیامبران بزرگ خدا و در رأس آنان پدرش، سرور کائنات، آن را همراهی می کردند، سوی خداوند پر کشید.

آن روح بزرگ به بهشت برین رفت، روح بانویی که در قداست، پاکی و ایمان، هیچ زنی هم سنگ او نبوده و نخواهد بود.

امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پیکر آن بانو را برای دفن آماده ساخت و پس از آنکه وی را در آرامگاه ابدی اش _ که کسی نشان آن را نمی داند _ به خاک سپرد، بر سر قبر او ایستاد و با چشمانی گریان و سینه ای پر سوز و گداز، فرمود:

«ای رسول خدا! از سوی من و دخترت _ که در جوار تو فرود آمده، در پیوستن به تو شتاب کرده است _ بر تو سلام باد.

ای رسول خدا! بردباری من از دوری دخت برگزیده ات اندک است و پس از دوری او، شکیبایی از دست رفته است؛ جز آنکه مفارقت گرانبار و سنگینی مصیبت تو، شکیبایی ام را افزود. همانا تو را در لحد قبرت نهادم و بین گردن و سینۀ من، جانت بیرون شد، پس «انا لله و انا الیه راجعون».

همانا که ودیعه باز پس داده شد و رهینه اخذ گردید، اما اندوه من جاودان است و شب من به بیداری خواهد گذشت تا خدا برای من سرای تو را که در آن اقامت داری برگزیند. دخترت تو را از ظلم امتت که بر او رفت، آگاه خواهد کرد.

ص: 71

ماجرا را از او جویا شو. این همه ستم بر ما رفت و چنین است ماجرا؛ حالی که از زمان تو روزگاری دراز نگذشته و یاد تو از میان نرفته است، و بر شما دو تن سلام باد، سلام بدرود کننده ای از سر مهر، نه سلام کینه ورز و دلتنگ!

پس اگر بروم نه از روی ملامت است و اگر باز ایستم نه از روی بدگمانی به چیزی است که خدا برای بردباران وعده داده است»(1).

آنچه در این عبارات آمده است، نشان می دهد که امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چه اندازه از رنج ها و مصیبت هایی که بر سر همسرش زهرای مرضیه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) رفت، اندوهگین و دلتنگ است و همین رنج ها و مصیبت ها بودند که زندگانی دشوار و مرارت باری را برای آن بانو رقم زدند، چندان که به پروردگار پیوست تا در کنار پدرش سکنا گزیند و نزد او از ظلم و ستمی که برخی صحابیان به عمد بر او روا داشتند، شکایت کند.

اینک سخن را درباره برترین دختر ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به پایان می بریم.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بوده و ده سال پیش از بعثت نبوی به دنیا آمده است. چون به بلوغ رسیده، هاله، خواهر خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) او را برای پسرش ابوالعاص بن ربیع خواستگاری کرده است و خدیجه (عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) نیز در پی مشورت با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را به همسری ابوالعاص در آورده است.

هنگامی که وحی بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرود آمد، آن حضرت، ابوالعاص را به اسلام فرا خواند، لیک او نپذیرفت، اما زینب؛ او به دین خدای تعالی گروید و با اینکه بر آیین اسلام بود و ابوالعاص بر آیین شرک، به همسری با او ادامه داد. سپس چون رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه هجرت کرد و نبرد بدر در گرفت، ابوالعاص بن ربیع به اسارت درآمد و چون مردمان مکه برای اسیران خود فدیه فرستادند تا آزادی آنان را رقم زنند، زینب نیز برای آزادی همسرش، گردنبند خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را فرستاد.

هنگامی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گردنبند خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را دید، دلش به حال زینب سوخت و مسلمانان را فرمود: «اگر صلاح می بینید که اسیر او را آزاد سازید و فدیه ای را که فرستاده به او باز گردانید، چنین کنید». مسلمانان نیز خواستۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را اجابت کردند و گردنبند زینب را باز گرداندند. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ابوالعاص را آزاد کرد و از او خواست که زینب را نزد وی بفرستد. ابوالعاص نیز زینب را همراه برادرش کنانة بن ربیع روانة مدینه کرد. کنانه، زینب را به هنگام روز در کجاوه ای بر روی شتر نشاند و افسار شتر را گرفته از مکه بیرون شد. چون قریشیان از ماجرا خبردار شدند، زینب را تعقیب کردند تا اینکه

ص: 73

در «ذی طوی» به او رسیدند. هبار بن اسود و نافع بن عبدالقیس فهری پیش از دیگران به سوی زینب تاختند و او را که باردار بود، ترساندند. چندان که کودکش را سقط کرد و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز ریختن خون آنان را روا اعلان کرد.

زینب نزد پدرش رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ماند. ابوالعاص پیش از فتح مکه با اموال گروهی از قریشیان برای تجارت به شام رفت و چون به مکه باز می گشت، در راه، دسته ای از سپاهیان مسلمان با او رو به رو شدند و اموال او را مصادره کردند، ابوالعاص نیز به مدینه روی نهاد و نزد همسرش زینب رفته، به او پناه برد. زینب نیز برای باز پس گیری اموال ابوالعاص، به او پناه داد و نزد مسلمانان رفته، گفت: «من ابوالعاص را پناه دادم».

چون رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شنید که زینب، ابوالعاص را پناه داده است، مسلمانان را فرمود: «آیا شنیدید که زینب چه گفت؟ حتی کمترین مسلمانان نیز می تواند کسی را پناه دهد». مسلمانان نیز این سخن را پذیرفتند. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خانه اش بازگشت و زینب را فرمود: «مقدمش را گرامی بدار، لیک به تو نزدیک نشود، زیرا تا آن هنگام که مشرک است، بر تو حرام می باشد».

ابوالعاص با اموالی که به همراه برده بود، به مکه بازگشت و به هر کس حقش را داد، سپس اسلام خویش را اعلان نمود و شتابان به سوی مدینه مهاجرت کرد و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز همسرش را بنابر همان

ص: 74

ازدواج نخست به او باز گرداند،(1) نیز گفته اند با عقدی جدید.(2)

زینب برای ابوالعاص، امامه را به دنیا آورد و امامه همانی است که امیرالمؤمنین علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بنابر وصیت حضرت زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پس از وفات آن بانو، با وی ازدواج کرد و همین نشان می دهد که زینب دختر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بوده است.

بدرد. سپس عتبه به همراه پدر و گروهی دیگر به سوی شام رفتند. آنان در ناحیه ای که زیستگاه درندگان بود، فرود آمدند و ابولهب چون از نفرین رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر پسرش می هراسید، از همراهان خویش خواست تا هنگام خواب، عتبه را در میان خود بخوابانند. آنان نیز چنین کردند و او را در میان گرفتند، لیک شیری آمد و بر عتبه حمله برد و او را با ضربه ای از پای درآورد. در واپسین رمق های عتبه از او شنیدند که می گفت: «محمد راستگوترین مردمان است». او در پی نفرین رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هلاک شد.

برخی مورخان بر این باورند که عثمان بن عفان اموی پس از عتبه، رقیه را به همسری گرفت، لیک شماری از محققان این سخن را نمی پذیرند و این موضوع را از ساخته ها و دروغ های امویان می دانند.

نامی او را دخترخواندۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می دانند، نه دختر او.

و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز از گریه او به گریه افتاد و او را به خانه اش آورد و هنوز روزی سپری نشده بود که ام کلثوم درگذشت و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را به خاک سپرد.(1)

ص: 78

دست خویش ساخته بودند و آن ها را به جای خداوند متعال می پرستیدند، استوار بود.

بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) دیده بود که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دربارۀ اصلاح مردمان و تهذیب اخلاق آنان و اشاعۀ خوی و آداب پسندیده در نهادشان بسی اندیشه می کند؛ او دیده بود که حضرت با لهو و لعب و هرزگی حاکم بر جوانان قریش مخالف است و میلی به همراهی و آمیزش با آنان ندارد؛ او دیده بود که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به تنهایی امتی است و در ویژگی های شخصیتی و خوی و سرشت، یگانۀ دوران است. بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بزرگ می داشت و با او سخت مخلصانه رفتار می کرد. او به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به سان مصلح بزرگ بشریت و پیامبر عظیم الشأنی می نگریست، که پیامبران خدا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از سوی خدای تعالی بشارت او را داده بودند. او به رسالت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یقین داشت و از همین روی ثروت هنگفت خویش را به وی بخشید و عهده دار والاترین خدمت، نیکی و احسان به او شد.

اینک شماری از کارهایی که ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در آن ها رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را همراهی نمود، عرضه می شود. این امور پیش از آن بودند که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به عنوان هدایتگر و مصلحی برای تمامی مردمان _ با همۀ اختلاف ها در نژاد و زبان شان _ برانگیخته گردد.

برگزیده، در آنجا به اندیشه و درنگ در پدیده های هستی و نگاه ژرف به آفریدگان عظیم خدای تعالی می پردازد. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ستارگان می نگریست که در فضای بیکران هستی پراکنده بودند و با دقت و نظم سیر می کردند: )لا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ((1).

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خلقت انسان و اجزای عجیب درون آن _ که از عظمت خالق حکایت داشتند _ می نگریست. تمامی این پدیده ها وجود شریف پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را فرا گرفته بود و کاری می کرد که او بیشتر و بیشتر خدای تعالی را دوست داشته باشد و خویش را در طاعت او فانی سازد و در دوستی با خداوند مخلص باشد و روی سوی او آورد.

وجود شریف رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از جامعه ای که جهل و انحطاط بر آن سایه افکنده بود و بت ها را به جای خدای تعالی می پرستید، سخت آزرده بود. او بر قوم خویش دل می سوزاند و برای آنان خیر و نیکی می خواست و این سان بود که می دید ناگزیر باید آنان را آزادی بخشد و خردشان را از خرافاتی که آنان را در ناکجا آباد جهل افکنده بود، رهایی دهد.

غار حرا کانون نور و آگاهی این جهان بود. پرتوهای هدایت از آن تابیدن گرفت و به مردمان عالم و امت های روی زمین رسید.

شاعر قریشی می گوید:

ص: 81

به خَلَوةُ الهادی البَشیرِ مُحَمَّدٍ*وَ مِنْ فَوقِهِ غارٌ لَهُ کانَ یَرقاهُ

بِهِ مَرکزُ النورِ الالهیّ مُثبِتاً*فَلِلّهِ ما أَحْلی مَقاماً بِأَعْلاهُ

«خلوت محمد هدایتگر و بشارت دهنده در آن بود و بر بالای آن ]کوه[، غاری بود که پیامبر سوی آن بالا می رفت؛

آن ]کوه[ کانون نور الهی بود، خدا را که در بالای آن کوه چه جایگاهی زیبایی داشت».

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در غار حرا اقامت می گزید و خدای تعالی را می پرستید و یگانه می داشت و مطمئن بود که او مصلح بزرگ انسانیت و رهایی بخش انسان ها از گمراهی های جاهلیت است، هموست که سخن توحید را آشکار می سازد و در برابر جاهلان و مشرکان می ایستد و خاتم پیامبران و سالار رسولان است.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چون با خستگی و رنج به خانه باز می گشت، بانو خدیجه با لبخندهای سراسر مهر و محبت به استقبال او می شتافت و حالش را می پرسید و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز برای او از دردها و اندیشه ها و آرزوهایش می گفت.

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در آن هنگام _ اول فوریه سال 610 م. برابر با 17 رمضان سال 13 پیش از هجرت _ بر اساس نظر راویان چهل سال بود.

جبرئیل، فرستاده آسمان، با پیام خدای تعالی و در حالی که سورۀ علق (اقرأ) را با خویش می آورد، بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرود آمد. این سوره از آفرینش عظیم خدای تعالی و ابداع او، در خلقت انسان از خون بسته شده (علق) و منت و فضل خداوند بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که او را خواندن آموخت، حکایت داشت، زیرا خواندن آغاز بزرگ علم و دگرگونی آدمی است. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این سورۀ مبارک را خواند و جانش از امید و خواهش و هراس و ترس و خشیت از خدای تعالی و تحمل مسئولیت رهایی انسان از ناکجا آباد جهل _که روشنایی را از او باز داشته بود _ آکنده شد.

جبرئیل در پی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می آمد و او را از بهر جایگاه والایی که پروردگار تعالی به او ارزانی داشته است، شادباش و تهنیت می گفت.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) گفت که نشان نبوت را بر گردن او انداخته اند و پروردگار تعالی او را به عنوان هدایتگر و بشارت دهندۀ همه مردمان برگزیده است. خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) آن حضرت را تبریک گفت و تشویق نمود و اطمینان را در جان او برانگیخت و عرضه داشت: «به خدا سوگند که خداوند متعال هرگز تو را تنها نخواهد گذاشت. تو به خویشاوندانت رسیدگی می کنی و بار زندگی دیگران را بر دوش می کشی و برهنه را می پوشانی و مردم را به هنگام سختی های روزگار، کمک می رسانی. ای پسر عمو! شاد و پایدار باش، سوگند به آن که جان خدیجه در دستان اوست، من امیدوارم که پیامبر این امت باشی».(1)

این سخنان نشان می دهد که خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در جان و نهاد خویش، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بزرگ می شمرد و به شخصیت او ایمان داشت و به طور کامل مطمئن بود که وی همان پیامبری است که برای اصلاح این امت فرستاده شده است. بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) عزم و نشاط را در جان و نهاد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برانگیخت تا او بتواند رسالت خدای تعالی را بر دوش کشد.

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دیده و از فرستاده آسمان شنیده بود، خبر داد. بیم و هراس وجود ورقه را فرا گرفت و با صدایی لرزان گفت: «قدوس! قدوس! ای خدیجه! سوگند به آن که جان ورقه در دستان اوست، اگر مرا تصدیق کنی، ناموس اکبر (جبرئیل) که نزد موسی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) می آمد، نزد او آمده است و او پیامبر این امت است، پس او را بگو که پایدار باشد».

جان خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از سخنان پسر عمویش لبریز شادمانی شد و شتابان رفت تا رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به آنچه ورقه گفته بود، بشارت دهد؛ لیک او را خفته یافت و چون رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیدار شد، او را از سخنان ورقه خبر داد که گفته بود وی همان پیامبر بزرگی است که پیامبران پیشین بشارت او را داده اند.

پروردگار به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمان داد که رسالت خدای تعالی را به مردمان ابلاغ کند. جبرئیل بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که در بستر خویش بود، فرود آمده این سوره را بر او خواند: )يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ * وَلا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ * وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرْ((1).

خدای تعالی، رسول خویش را فرمان داده بود تا به پا خیزد و مردمان را به کلمۀ توحید _ که خاستگاه نیروهای خیر و شر زمین، ایمان و عدم ایمان به آن است _ فرا خوانَد. نیز خدای تعالی او را

ص: 85

فرموده بود که بندگان را از عذاب خدا بیم دهد؛ همان بندگانی که از مسیر حق به کژ راهه می روند و راه ستمگری و گمراهی می پویند.

بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواست تا به بسترش باز گردد، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را فرمود: «ای خدیجه! روزگار خواب و آسایش سپری شد. جبرئیل مرا فرمان داد تا مردمان را بیم دهم و آنان را به سوی خدای تعالی و پرستش او فرا خوانم، پس که را فرا خوانم و کیست که مرا اجابت کند؟»(1)

ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) سختی ها را در چشم رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آسان می نمود و او را وعدۀ پیروزی می داد و کاری می کرد تا در راه گزاردن رسالت خدای تعالی بکوشد و در مسیر دعوت به سوی پروردگار سلاح شکیبایی و اراده در دست گیرد.

امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در این باره می فرماید: «در آن روزها خانوادۀ مسلمانی در اسلام نبود، جز رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه و من که سومین آن ها بودم».(1)

دربارۀ پیشتازی در گرویدن به اسلام، شعری به امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نسبت داده شده است که به بیتی از آن چنین است:

سَبَقتُکُم إِلَی الْإِسْلامِ طُرّاً* غُلاماً ما بَلَغتُ أَوانَ حُلْمی(2)

«در گرویدن به اسلام از همۀ شما پیشی گرفتم، در حالی که نوجوانی بودم که هنوز به بلوغ نرسیده بودم».

از ابن عباس روایت شده است که گفت: «از میان مردان، نخستین کسی که به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد، علی بن ابی طالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود و از میان زنان، خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ )».(3)

پیش از بعثت آن را فرا گرفته، به وصی خویش و دروازۀ شهر دانشش امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و همسرش، سرور زنان خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ )، آموزش داده بود.

به هر روی، امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در نماز به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اقتدا کردند و آن نماز، نخستین نمازی بود که در کعبه مقدس خوانده شد. کسانی که آنجا بودند هراسیدند و از نمازی که پیشتر با آن آشنایی نداشتند، به شگفت آمدند و ماجرای این نماز نقل محافل مکه شد.

عفیف کندی در روایتی می گوید: «به مکه آمدم تا از خوشبویه ها و عطرهای آنجا برای همسرم خریداری کنم. نزد عباس بن عبدالمطلب که تاجر بود رفتم و همانجا ماندم تا اینکه خورشید بر آمد. پس به ناگاه جوانی را دیدم که به آسمان نظر افکند و آن گاه به سوی کعبه نگریست و دیری نپایید که نوجوانی آمد و در طرف راست او و زنی نیز آمد و پشت سر او ایستاد. جوان تکبیر گفت و آن دو نیز تکبیر گفتند، سپس او به رکوع رفت و آنان نیز به رکوع رفتند و چون سجده کرد آنان نیز سجده کردند.

گفتم: ای عباس! کاری است عظیم!

عباس گفت: کاری است عظیم، آن جوان را می شناسی؟

گفتم: نه.

گفت: او محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است، برادرزاده ام.

سپس گفت: آیا می دانی که آن زن کیست؟

ص: 88

گفتم: نه.

گفت: این خدیجه بنت خویلد بن اسد بن عبدالعزی، سرور بانوان قریش، همسر برادرزاده ام و این علی بن ابی طالب، برادرزادۀ من است. برادرزاده ام ]حضرت محمد[(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می گوید که پروردگارش، پروردگار آسمان و زمین، او را به این آیین فرمان داده است. نه به خدا سوگند کسی بر روی زمین این آیین را نمی شناسد، مگر این سه نفر».(1)

سپید بر تن داشت و رخسارش همچون ماه شب چهارده می درخشید، در سمت راست او نوجوانی خوبروی که هنوز مو بر صورتش نروییده بود و به بلوغ رسیده بود، راه می رفت و پشت سر او نیز بانویی که خویش را پوشانده بود. جوان سوی حجر الاسود رفت تا آن را استلام کند، سپس نوجوان و آن زن چنین کردند و آن گاه جوان به همراه آن نوجوان و زن، هفت بار گرد کعبه طواف کردند.

گفتیم: ای ابوالفضل! این دین را در میان شما نمی شناختیم، آیا چیزی رخ داده است؟

عباس بن عبدالمطلب گفت: این برادرزاده ام محمد است و آن نوجوان علی بن ابی طالب و آن زن، خدیجه».

ابن مسعود در ادامۀ حدیث خویش می گوید: «به خدا سوگند بر روی زمین کسی را نمی شناسیم که خدای را با این دین پرستش کند، جز این سه نفر».(1)

آنچه آمد فضائل امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بود و آنان نخستین کسانی بودند که با آیین اسلام، گرد کعبه طواف کردند.

ابوطالب، کسی نبود که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به او پناه بَرَد. جامعه ای که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در آن زندگی می کرد در جهل و نادانی و بت پرستی غرق بود. بنابراین، دعوت آشکار به پرستش خدای تعالی در آن هنگام با برخورد و خشونت شدید قریشیان رو به رو می شد و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در آن شرایط تاب و تحمل آن را نداشت.

به هر روی، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به همین اکتفا کرد که مردم را به کنار نهادن بت ها فرا خواند و از آنان بخواهد که خدای تعالی را یگانه بدارند و برایش شریکی قائل نشوند. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان را فرمود: «بگویید که خدایی جز الله نیست تا رستگار شوید».

دعوت به ایمان به خدای تعالی، روح اسلام و جوهرۀ اندیشه و آگاهی است و بر اساس آن هر چه به جای خدای تعالی پرستیده می شود، باطل است و باید ویران و زمین از آلودگی آن پاک گردد.

قریش به بت ها ایمان داشت و خویش را وقف پرستش آن ها کرده، قربانی های خود را تقدیم آنان می نمود، بنابراین ایستادگی در برابر آن و پاک کردن عقیدۀ پرستش بت ها از سر قریشیان درنده خو، نه کاری آسان که بسیار سخت بود.

نشان ایمان ژرف قریشیان به بت ها این است که از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستند تا یک سال بت ها را بپرستند و سال دیگر خدای تعالی را. در پی درخواست یاد شده بود که این سوره بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل شد: ) قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ * لا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ* وَلا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ *

ص: 91

وَلا أَنَا عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ * وَلا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِیَ دِينِ((1).

همان گونه که گروهی از آنان از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستند تا خدای تعالی را برای شان وصف کند، که آیا از جنس طلاست، یا مس، یا آهن، یا چوب؟! با وجود چنین ذهنیت منحط و جهلی که بر جامعۀ آن روز قریش حاکم بود، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست به کار دعوت مردم به سوی خدای تعالی شد و در این راه، ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) او را یاری می کردند و ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نیز از او حمایت می نمود.

بردگان، بندگان، زنان رنج کشیده و برخی صاحبان فکر و فهم مانند جعفر طیار، عمار بن یاسر، ابوذر، سلمان فارسی و دیگران به دعوت اسلام ایمان آوردند، لیک آنان نیرویی بازدارنده را که بتواند در برابر ستمکاری و خشونت قریش از رسول خدا دفاع کند، تشکیل نمی دادند.

رسول خدا بی هیچ تردیدی یقین داشت که آیین اسلام ناگزیر پیروز می گردد و جاهلیت را با تمام نشانه هایش درهم می پیچد و بت های آن را به خاک می سپارد. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرمود: «این کار _ یعنی اسلام _ پهنه ای به پهنای شب پیدا خواهد کرد و خداوند هیچ خانه و خیمه ای را بر جای نمی نهد مگر اینکه این دین را به آن وارد می کند و عزیز را با آن عزیز و ذلیل را با آن ذلیل می سازد و کفر را با این

ص: 92

آیین خوار می دارد».(1)

ارزش های والا و اصول اصیلی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اعلان نمود، خردها را از بند و زنجیر رهانید و افکار و اندیشه های جاهلی را فرو ریخت و آن را به توده ای از آوار بدل کرد. پیام اسلام به عنوان تنها پناهگاه اصلاح بشریت و حاکمیت خیر و نیکی در جای جای کرۀ خاکی تا ابد پاینده خواهد ماند.

چون رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر آن شد تا سخن بگوید، ابولهب بر او پیش دستی کرده، گفت: «مانند جادوی امروز تو ندیده بودیم، اینک باید برویم».

مهمانان در حالی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را مسخره می کردند پراکنده شدند و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان را هیچ نگفت. در روز دوم پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان را به تناول طعامی که بانو خدیجه آماده کرده بود، دعوت کرد و چون آنان خوردن غذا را به پایان بردند، حضرت در میان شان به خطبه ایستاد و فرمود: «ای فرزندان عبدالمطلب! من به خدا سوگند جوانی را در میان عرب نمی شناسم که برای قوم خویش چیزی برتر از آنچه من برای شما آورده ام، آورده باشد. من برای شما خیر دنیا و آخرت را آورده ام و خدای تعالی مرا فرمان داده است تا شما را به سوی او فرا خوانم، پس کدام یک از شما مرا در این کار یاری می رساند تا برادر، وصی و خلیفۀ من در میان شما باشد؟».

حاضران خاموش ماندند و هیچ کدام رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پاسخ نگفتند، جز امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) که با شور و هیجان تمام عرض کرد: «من ای رسول خدا! در این کار وزیر تو خواهم بود». رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست بر گردن امام نهاده، فرمود: «این برادر، وصی و خلیفۀ من در میان شما خواهد بود، پس حرف او را گوش کنید و از او فرمان برید».

در پی این سخنان صدای سخره و استهزای برخی از حاضران به آسمان برخاست و آنان ریشخند کنان ابوطالب را گفتند: «چه کسی

ص: 94

تو را فرمان داد که حرف پسرت را گوش دهی و از او فرمان بری»؟(1)

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دعوت به توحید را با دعوت به خلافت، وزارت و جانشینی پس از خود قرین ساخت و امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از همان روز، خلافت و جانشینی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پس از رحلت آن حضرت بر گردن گرفت.

بندگان آنان خواهند شد. این گونه بود که تشویش و اضطراب، تمامی خاندان های قریش را دربرگرفت و زلزله ای در میان آنان پدید آورد.

پنجه بود با قدرت و شجاعت بر کودکان حمله می برد و آنان را با ضربات خویش دور می کرد و کودکان با ترس و هراس از برابر او می گریختند.

اما مسخره کنندگان رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان عبارت بودند از:

کشت».

دعای رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را شنیدند، هراسیدند، سپس پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر سخت ترین دشمنان خویش این گونه نفرین کرد: «بار خدایا! کار ابوجهل، عتبة بن ربیعه، شیبة بن ربیعه، ولید بن عقبه، امیة بن خلف، و عقبة بن ابی معیط را بساز».

ابن مسعود می گوید: «سوگند به آن که محمد را به حق برانگیخت، این نام بردگان _ یعنی کسانی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان را نفرین کرد _ را در جنگ بدر کشته دیدم. سپس آنان را به سوی چاه بدر بردند و مردارشان را در آن چاه افکندند».(1)

ابوجهل پلید به حدی از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کینه در دل داشت که چون آن حضرت در بازار ذی المجاز مردم را به اسلام دعوت می کرد و می فرمود: «بگویید خدایی جز خدای یگانه نیست، تا رستگار شوید»، از پشت بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خاک ریخت و با صدای بلند گفت: «این مرد شمار را از دین تان برنگرداند. او فقط می خواهد که شما پرستش لات و عزی را ترک کنید».(2)

این مرد ناپاک می خواست گردن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در اثنای نماز لگدکوب کند، لیک به پشت افتاد و سرنگون شد و چون از او دربارۀ علت افتادنش پرسیدند، گفت: «بین خود و او خندقی ترسناک از آتش دیدم و فرشتگانی بالدار و این بود که مرا از آسیب رساندن به

ص: 102

پیامبر بازداشت».

چون این سخن ابوجهل را به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفتند، فرمود: «اگر به من نزدیک شده بود، فرشتگان عضو عضو او را می ربودند».(1)

این فرومایۀ پلید، انواع ستم ها را بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) روا داشت. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حالی که از ستم قریش، رنجور و دلگیر بود به خانه می آمد و بدین هنگام بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) دردهایش را تسکین می داد و او را می گفت که پیروزی حتمی از آن او خواهد بود.

می رفت و با صدای بلند می گفت: «این مرد، شما را از دین تان و دین پدران تان برنگرداند».(1)

ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) که رنج و اندوه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از ستم و آزار ابولهب و دیگر وحشیان قریش می دید، اندوه و رنج را از جان آن حضرت می زدود و با سخنان دلنشین خویش، روح و روان رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را آرامش می بخشید.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنان را مژده می داد که در آینده پادشاهان زمین خواهند شد و زندگی مرفهی خواهند داشت.

داشته باشد. وی در ایام خلافت ابوبکر و عمر نیز در تبعید بود ولی چون عثمان به خلافت رسید، او را از طائف به مدینه آورد و اموال بسیاری از بیت المال مسلمانان را به پای او ریخت.

افتاد گریست و فرمود: «آیا نمی بینی که قومم با من چه کردند؟ آنان مرا تکذیب کردند و طرد نمودند و بر من شوریدند».

جبرئیل و دیگر فرشتگان از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستند تا قومش را نفرین کند، لیک او نپذیرفت و فرمود: «من برای عذاب برانگیخته نشده ام بلکه به عنوان رحمتی برای جهانیان برانگیخته شدم. مرا با نادان قومم واگذارید که آنان نمی دانند».

جبرئیل، ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را دید که همراه امام امیرالمؤمنین در درۀ مکه به دنبال رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می گردد، او رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را گفت: «ای رسول خدا! این خدیجه است که در گریه غرق شده و با گریۀ خویش، فرشتگان را به گریه انداخته است، او را نزد خویش بخوان و سلام مرا به او برسان و بگو: «خداوند تو را سلام می رساند». نیز او را بشارت ده که در بهشت، خانه ای خواهد داشت از نی، که در آن خستگی و هیاهو نیست و آراسته به مروارید و طلاست. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را فرا خواند و او را به تحیت خدای تعالی و جایگاه و منزلت والا و عظیمش بشارت داد.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که خون بر چهرۀ شریفش جاری بود، با خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و امام امیرالمؤمنین همراه شد و چون شب فرا رسید، خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) همراه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به خانه اش رفت، در حالی که سنگ های قریشیان در پی آنان بود و بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) با ردای خویش پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را می پوشاند و با تن خویش او را از سنگ ها باز می داشت

ص: 108

تا اینکه وی را به خانه اش رساند.(1)

برداشتند. حضرت شتابان سوی مکه رفت و مردم قبیلۀ ثقیف، خنده کنان او را می زدند و سر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شکاف برداشته بود و از پای او خون جاری بود.(1)

او آمد و زخم هایش را مرهم نهاد و غم و اندوه را از جان آن حضرت زدود.

در ادعای نبوت هرگز دروغ نمی گوید، حق با اوست و نظر شما به زیانتان خواهد بود».(1)

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در راه دعوت خویش انواع ستم و دردهای روحی را که از تلخی به وصف در نمی آیند، تجربه کرد، لیک ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) با وعدۀ پیروزی قطعی، او را شادمان می کرد و درد و اندوه را از جانش می زدود.

کردند. نجاشی با بزرگداشت و تکریم از آنان استقبال کرد و امنیت و حمایت را برای آنان فراهم آورد. از نظر محمد حسنین هیکل، قصد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از فرمان به صحابیان خویش برای هجرت به حبشه، تنها فرار از ستم قریشیان نبوده، بلکه هدف سیاسی نیز داشته که همان بشارت و تبلیغ آیین اسلام از سوی مسلمانان مهاجر بوده است. این نظر از نگاه ما به غایت درست و استوار است، زیرا رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همیشه گام هایی بسیار موثر برمی داشت و فرمان هجرت به حبشه و نه سرزمین های دیگری مانند یمن، از آن روی بوده که ساکنان آن دیار نصرانی بودند و کتاب های مقدس آنان از بشارت ظهور حضرت محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آکنده بود، بنابراین در مقایسه با سرزمین هایی که مردمانش بت می پرستیدند یا یهودی به شمار می آمدند، به پذیرش آیین اسلام سزاوارتر بودند.

باری، مسلمانان از ستم و خشونت قریشیان به حبشه پناه بردند. عبدالله بن حارث، جور و ستمی را که مسلمانان از سوی قریشیان دیدند و آسایشی را که در پی هجرت از مکه به دست آوردند، در ابیاتی به نظم کشیده است:

یا راکِباً بَلِّغَنْ عَنّی مُغَلغَلةً*مَنْ کانَ یَرجوبلَاغَ اللهِ وَالدّینِ

کُلَّ امْرِئٍ مِنْ عبادِ اللهِ مُضْطَهدٍ*بِبَطنِ مَکَّةَ مَقْهورٍ وَ مَفْتونِ

أَنّا وَجَدْنا بِلَادَ اللهِ واسِعَةً*تُنْجِی مِنَ الذُّلِّ و المَخْزاةِ و الهُونِ

فَلا تُقیموا عَلی ذُلِّ الحَیاةِ و خِزْ*ی فی المَماتِ وَ عَیْبٍ غَیرِ مَأْمونِ

إِنّا تَبِعنا رَسولَ اللهِ وَاطَّرَحوا*قَولَ النَّبیِّ وَ عالوا فی المَوازینِ

ص: 113

فَاجْعَلْ عذابَکَ بالقَومِ الَّذینَ بَغَوا*وعائِذاً بِکَ أَنْ یَعْلوا فَیُطغونی(1)

«ای سواره! از سوی من پیامی را برسان، به هر کس که امید دارد که پیام و دین خدا به او برسد؛

همۀ بندگان خدا در دل مکه، ستم دیده اند و گرفتار و اندوهگین اند؛

ما سرزمین های خدا را گسترده یافتیم، که از ذلت، پستی و خواری نجات می بخشند؛

پس با خواری زندگی نکنید و با پستی و ننگ نمیرید؛

ما از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیروی کردیم، لیک آنان ]قریشیان[ سخن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به دور افکندند و بی عدالتی کردند؛

پس خدایا! این قوم ستمگر را عذاب کن، و به تو پناه می برم که برتری یابند و بر من ستم کنند».

این ابیات از رنج های سختی حکایت دارد که مسلمانان در مکه با آن ها آزموده شدند و شاعر در آن، مسلمانان را به هجرت از آن شهر فرا می خواند تا از ذلت و خواری در امان بمانند.

همان گونه که این شاعر در ابیاتی دوری مسلمانان از میهن خویش را به تصویر کشیده است:

أََبتْ کَبِدی لا أََکْذِبَنْکَ قِتالَهُمْ*عَلَیَّ وتَأْباهُ عَلَیَّ أََناملی

و کَیفَ قِتالی مَعشَراً أَدَّبوکُمُ*عَلَی الْحَقِّ أَنْ لَاتَأَْشِبوهُ بِباطلِ

ص: 114

نَفَتْهُمْ عِبادُ الجِنّ مِنْ حُرِّ أََرْضِهِمْ*فأَضْحَوا عَلی أَمْرٍ شَدیدِ البَلابِلِ(1)

«دل و پنجۀ من از اینکه دربارۀ کارزار با آن ها به تو دروغ بگویم، سرباز می زند؛ و چگونه با گروهی نبرد کنم که شما را بر حق تربیت کردند، که نباید حق را با باطل در هم آمیزید؛

بندگان جن، آن ها را از سرزمین ارجمند و عزیزشان دور کردند و آنان با کاری سخت و پر از وسوسه های اندوه روبه رو شدند».

به هر روی، مسلمانان پیش از هجرت به حبشه، رنج های سختی دیدند، لیک هنگامی که به حبشه رفتند، برای برگزاری آیین های دینی خویش به طور کامل آزاد بودند.

اسقف هایی که از پیرامونیان پادشاه بودند، سخن گروه اعزامی قریش را تصدیق کردند، زیرا از آنان هدیه و رشوه گرفته بودند، لیک نجاشی به درخواست نمایندگان پاسخ مثبت نداد و گفت: «آنان را به شما تحویل نمی دهم، چگونه تحویل شان دهم در حالی که به کشور من آمده اند و از میان دیگران مرا برگزیده اند. آنان را تحویل نمی دهم تا اینکه ببینم حرف شان چیست و اگر همان گونه بودند که شما می گویید به شما تحویل شان می دهم و آنان را به قوم شان باز می گردانم و اگر آن گونه که شما می گویید، نبودند، آنان را به قوم شان تحویل نمی دهم».

نجاشی در پی مسلمانان فرستاد و چون آمدند، به آنان گفت: «این دینی که برایش آیین قوم خویش را ترک گفتید و نه به دین من و نه به هیچ دین دیگری وارد نشده اید، چیست؟»

جعفر طیار پاسخ داد: «ای پادشاه! ما قومی نادان بودیم که بت ها را می پرستیدیم و مردار می خوردیم و کارهای زشت و پیوندهای خویشاوندی را می گسستیم و همسایگانی بد بودیم و نیرومندان ما حق ناتوانان را پایمال می کردند. ما بر همین کردار بودیم که پروردگار از میان مان، رسولی سوی ما فرستاد که از نسب، صداقت، امانت داری و پاکی او آگاهیم. او ما را فراخواند که پروردگار را به یگانگی پرستش کنیم و سنگ ها و بت هایی را که ما و پدرانمان به جای پروردگار می پرستیدیم، کنار نهیم. او ما را فرمان داد که راستگو باشیم و امانتداری کنیم و پیمان خویشاوندی را نگسلیم و همسایگانی خوب

ص: 116

باشیم و از کارهای ناروا و خون ریزی دست برداریم. او ما را از انجام کارهای زشت، دروغ گویی، خوردن اموال یتیمان و اتهام زنا به زنان پاکدامن بازداشت و فرمود که خدای یگانه را بپرستیم و چیزی را با او شریک نگردانیم و فرمان مان داد که نماز بگزاریم، زکات بپردازیم و روزه بداریم».

سخن رانی جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ارزش های ارجمند و اصول والای اسلام و اخلاق منحط و عقب مانده و کردارهای زشت جاهلیت آکنده بود، جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) افزود: «ما او را تصدیق کردیم و به او ایمان آوردیم و از آنچه از سوی پروردگار تعالی آورده بود، پیروی کردیم. ما خدای یگانه را پرستیدیم و چیزی را با او شریک نگرداندیم و آنچه را که بر ما حرام بود، حرام کردیم و آنچه را که بر ما حلال بود، حلال کردیم. این گونه بود که قوم مان با ما دشمن شدند و شکنجه مان کردند و ما را از دین مان رهاندند تا ما را از عبادت خدای تعالی به عبادت بت ها برگردانند و ما کارهای پلید را حلال شمریم، پس چون بر ما چیره شدند و ستم روا داشتند و بر ما فشار آوردند و ما را از دین مان جدا کردند به کشور تو آمدیم و از میان همه تو را برگزیدیم و به همسایگی تو رغبت کردیم و امیدوار شدیم که نزد تو بر ما ستم نشود، ای پادشاه».

نجاشی از سخنان جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شگفت زده شد؛ سخنانی که از تعالیم اسلام و احکام خدای تعالی که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)آورده بود، حکایت داشت. نجاشی، جعفر را گفت: آیا از آنچه پیامبرتان از سوی پروردگار آورده است، چیزی نزد خود داری که بخوانی؟

ص: 117

جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پاسخ داد: آری.

نجاشی گفت: بخوان.

جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سورۀ مریم را خواند تا اینکه به این سخنان خدای تعالی رسید: )فَأَشَارَتْ إِلَيْهِ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِيًّا * قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتَانِیَ الْكِتَابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا * وَ جَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا * وَ بَرًّا بِوَالِدَتِی وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا * وَ السَّلامُ عَلَیَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا ( (1).

این آیات احساسات نجاشی و اسقف ها را برانگیخت و اشک آنان را جاری ساخت. نجاشی به جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گفت: «این و دینی که عیسی آورده از یک چراغ دان بیرون می آیند». سپس نجاشی فرستادگان قریش را گفت: «بروید که به خدا سوگند آنان را به شما تحویل نمی دهم و آنان نیز تسلیم نخواهند شد».

نجاشی سپس فرمان دادکه عمروبن عاص و رفیقش را بیرون کنند، لیک ابن عاص خود را به میان انداخت و گفت: «مسلمانان دربارۀ عیسی سخنی درشت و ناروا می گویند»!

نجاشی هراسناک شد و در پی جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرستاد و چون آمد از او

ص: 118

پرسید که نظر اسلام دربارۀ عیسی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چیست؟ جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به شرح نظر اسلام دربارۀ حضرت عیسی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرداخت و فرمود: «پیامبر ما می گوید که او بنده، فرستاده و روح خدا بود و کلمه ای که خداوند به مریم عذرای بتول القا کرد ...».جان و نهاد نجاشی از شادمانی لبریز شد و بر زمین خطی کشید و جعفر(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را گفت: «میان دین ما و دین شما بیش از این خط فاصله ای نیست».

نجاشی، عمروبن عاص را بیرون کرد و به مسلمانان اجازه داد تا در حبشه اقامت کنند و آنان را امان داد و حمایت کامل را برای آنان فراهم آورد، همان گونه که آنان را آزادی بخشید تا آیین های دینی خویش را برگزار کنند. ام المؤمنین ام سلمه دربارۀ حمایتی که در حبشه دید می گوید: «هنگامی که به سرزمین حبشه رفتیم نجاشی به خوبی ما را پناه داد و ما را بر دینمان امنیت بخشید و ما خدای تعالی را پرستش کردیم، بدون اینکه اذیت و آزار ببینیم و چیزی ناخوشایند بشنویم»(1).

هزینۀ مورد نیاز آنان را نیز ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) پرداخت.

هجرت مسلمانان به حبشه بازتاب گسترده ای در مکه و خارج آن داشت و در میان مردمان خارج مکه این پرسش را مطرح کرد که چرا اینان به مهاجرت دست زده اند؟ نیز باعث شد که گروهی از مردم به آیین اسلام در آیند، همان گونه که سبب شد تا این آیین در حبشه انتشار پیدا کند و تمامی این امور برخاسته از مهارت های سیاسی رسول خدا(صلی

الله علیه و آله) در طراحی سفر صحابیانش به حبشه بود.

3- چیزی به آنان نفروشند.

4- چیزی از آنان نخرند.

قریشیان بندهای بالا را در پیمان نامه ای نگاشتند و برای پافشاری بر آن و پایبندی به بندهای آن، پیمان نامه را درون کعبه آویختند. پیمان نامۀ مذکور را منصوربن عکرمه نوشت که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را نفرین کرد و چند انگشت او فلج شد.

پیمان نامه دویدند و آن را همان گونه یافتند که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرموده بود، لیک این موضوع بر سرکشی و بیزاری آنان افزود و به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان نیاوردند و او را تصدیق نکردند(1).

ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در قصیده ای خبر پیمان نامه ای را که موریانه آن را خورد، به نظم کشیده است.

پیربطحا در این قصیده از پیمان نامه ای سخن گفته که موریانه آن را خورد و پاره پاره اش کرد. او آرزو می کند که خبر پیمان نامه به مسلمانانی برسد که دین خویش را برداشتند و از ظلم و ستم قریشیان به حبشه گریختند، تا از این خبر شادمان شوند.

به هر روی، سادات هاشمی همچنان در شعب ابوطالب در فشار و رنج بودند و خبر خورده شدن پیمان نامه به همه جا رسیده بود. گروهی از قریشیان به پیشاهنگی زهیربن ابی امیه به پا خاستند و بر رفع محاصره بنی هاشم هم داستان شدند. زهیر در میان قریش به سخن ایستاد و گفت:

«ای مکیان! آیا ما غذا بخوریم و لباس بپوشیم، در حالی که بنی هاشم نابود می شوند و نه چیزی به آنان فروخته و نه چیزی از آنان خریده می شود؟ به خدا سوگند از پای نمی نشینم تا آن هنگام که این پیمان نامۀ تفرقه افکن و ظالمانه پاره شود».

ابوجهل با درشتی به زهیر پاسخ داد: «به خدا سوگند پاره

ص: 123

نمی شود».

گروهی از موافقان زهیر به پا خاستند و پاسخ ابوجهل را دادند و با او مخالفت کردند، چندان که ابوجهل هراسید و گفت: «این دسیسه ای است که شبانه چیده شده است».

مخالفان پیروز شدند و ابوجهل یارای انجام دادن کاری را نیافت. بنی هاشم از شعب ابوطالب آزاد شدند و ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از تلاش زهیر و یارانش سپاسگزاری کرد و آنان را در چکامه ای ستود.

بزرگ بطحا، نقض کنندگان پیمان نامه را ستود و آنان را جوانمرد و سخاوتمند خواند و سعی و تلاش و لطف و احسان آنان به بنی هاشم را سپاس گفت، زیرا آنان بودند که بنی هاشم را از شعب _ که تلخی زندان را در آن تجربه کردند_ رهاندند.

به هر روی، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با نیرومندی و عزم راسخ از شعب بیرون آمد، در حالی که ام المؤمنین خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) او را یاری و پشتیبانی می کرد و عمویش ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نیز که نیرویی ضربتی بود، از او حمایت می کرد و افزون بر حمایت، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را برگزاردن رسالت پروردگارش تشویق می کرد. ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را گفت:

فَاصْدَعْ بِأَمْرِکَ

ما عَلَیْکَ غَضاضَةٌ

وَابْشِرْ

بِذاکَ وَ قُرَّ مِنْکَ عُیوناً

وَاللهِ لَنْ

یَصِلُوا إِلَیْکَ بِجَمْعِهِمْ

حَتّی أُوَسَّدَ

فِی التُّرابِ دَفِیناً(1)

«کار رسالت خویش را آشکار کن که هیچ ننگ و ذلتی بر تو

ص: 124

نیست! و از آن شادمان باش و چشمانت روشن! به خدا سوگند دست هیچ کدام شان به تو نرسد، مگر اینکه من در بستر خاک مدفون شوم».

به هر روی، ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سخت ترین و پرمحنت ترین و بلاترین شرایط، حامی و پشتیبان رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، همان گونه که خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) نیز ثروت انبوهش را در راه پشتیبانی از اسلام و کمک رسانی به مسلمانان ناتوان هزینه کرد. خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) دارایی خویش را به مسلمانان بخشید تا آن را از تلخی فقر و زندگی برهاند، وه که این بانو چقدر آیین اسلام را سود رساند.

بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در روزگار غربت و رنج رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و آن هنگام که قبایل قریش برای مقاومت در برابر او با یکدیگر متحد شده بودند، کنار آن حضرت ایستاد و بذل سخاوتمندانۀ اموال او، اثری بزرگ در پشتیبانی از دعوت اسلام داشت.

یعقوبی گفته است که خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در آن روزگار که بنی هاشم در شعب بودند، تمامی دارایی خویش را هزینه کرد، چندان که به حد تهیدستی رسید.(1)

ص: 125

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در پشتیبانی از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مهربانی و محبت به او این گونه بود. آن بانو دردهای پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را که از ستم و استهزای قریشیان درنده خو و فرومایگان ستیزه جو و کینه توز این قبیله برخاسته بود، برای آن حضرت آسان و سبک می ساخت.

یکی از الطاف خدای تعالی بر بنده و رسولش محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این بود که بر او منت نهاد و این بانوی ارجمند و پاکدامن را به همسری اش در آورد؛ همان بانویی که به خدای یگانه ایمان آورد و رسولش را تصدیق کرد در حالی که فضای مکّه از کفر و الحاد آکنده بود و جز بت ها معبود دیگری بر این شهر سایه نیفکنده بود. خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در چنین فضایی با آگاهی و اندیشه به آیین اسلام گردن نهاد و تمام امکانات اقتصادی و ثروت انبوه خویش را در راه گسترش و ترویج اسلام در میان مردمان هزینه کرد. پروردگار نیز تلاش های آن بانو را سپاس گزارد و به وسیلۀ رسولش محمد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر او تحیت و سلام فرستاد، همان گونه که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وی را بشارت داد که در بهشت خانه ای از نی دارد که در آن هیاهو و خستگی نیست.

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) کامل تر سازد.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خشمگین شد، چندان که موی جلوی سرش از خشم تکان خورد، سپس فرمود: نه! به خدا قسم! خداوند بهتر از او به من نداد، هنگامی به من ایمان آورد که مردمان به من کفر ورزیدند و هنگامی با دارایی اش مرا یاری کرد که مردم محرومم کردند و خداوند از او فرزندانی روزی من کرد، در حالی که از دیگر زنانم مرا فرزند نداد»(1).

3- رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن قدر خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را دوست می داشت که چون هاله، خواهر خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به خانه او وارد شد و آن حضرت صدایش را که به صدای خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) شبیه بود شنید، فرمود: «خدایا! هاله است»!

عایشه با شنیدن این سخن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نتوانست خود را نگاه دارد و با خشم گفت: «چقدر از پیرزنی از پیرزنان قریش یاد می کنی! پیرزنی که گونه های سرخ داشت و درگذشت و خدا از او بهتر را نصیب تو کرد».

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خشمگین شد و بر سر عایشه فریاد کشید: «به خدا قسم که خداوند بهتر از او را نصیب من نکرد. هنگامی به من ایمان آورد که مردمان به من کفر ورزیدند و هنگامی مرا تصدیق کرد که مردمان مرا تکذیب کردند و هنگامی با اموالش مرا یاری کرد که

ص: 129

مردمان محرومم داشتند و خداوند از او فرزندانی روزی من کرد، در حالی که از دیگر زنانم به من فرزندی نداد»(1).

4- رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن اندازه خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را دوست می داشت که چون گوسفندی قربانی می کرد، می فرمود: «مقداری از آن را برای دوستان خدیجه بفرستید». عایشه از این کار به جوش و خروش می آمد و می گفت: چرا چنین می کنی؟

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در پاسخ می فرمود: «زیرا من دوستان او را دوست می دارم»(2).

5- عایشه در روایتی می گوید: «رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خانه بیرون نمی رفت، مگر اینکه از خدیجه یاد می کرد و او را می ستود»(3).

دل عایشه از حسد لبریز شده بود، زیرا رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بسیار از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) تمجید و ستایش می کرد و از خداوند برای او رحمت می طلبید و این ها همه سبب کینۀ عایشه، از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و فرزندان او می شد.

ص: 130

خدا عقیم شان ساخته است و تو فرزندی برای من به دنیا نیاوردی»(1).

یکی از اموری که بر کینۀ عایشه از فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) می افزود، این بود که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از جایگاه والای فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) سخن می گفت و او را از همۀ زنان جهان برتر می شمرد و می فرمود که خدا از خشنودی فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) خشنود و از خشم او خشمگین می شود. هیچ یک از اولیای خدای تعالی این چنین تکریم نشده است.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را به هر گونه ای گرامی می داشت. هنگامی که آن بانو می آمد، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای بزرگداشت او برمی خاست، همان گونه که دست او را می بوسید. عایشه تمام این تعظیم و تکریم ها را می دید و در خانه با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفتاری ستیزجویانه داشت. بی گمان گرامی داشت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) اثری ژرف در جان و نهاد عایشه می نهاد. نیز همان گونه که عایشه از فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) بیزار بود، فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) نیز از او بیزاری می جست و به اسماء بنت عمیس سفارش می کرد که هنگام بیماری اش به عایشه اجازه عیادت از او را ندهد، نیز وصیت کرد که عایشه پس از وفاتش بر او وارد نشود و پیکر پاکش را نبیند.

داشت، زیرا آن حضرت نزدیک ترین فرد به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و دروازۀ شهر دانش او و پدر فرزندانش بود و برای رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همان جایگاهی را داشت که هارون برای موسی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) . علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عواطف رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به خود جلب کرده بود، در حالی که نه عایشه و نه پدرش نتوانسته بودند به محبوبیت آن حضرت نزد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست یابند. افزون بر این، علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همسر فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) دختر هووی او بود و گفتیم که عایشه از خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) کینۀ سختی به دل داشت.

بیزاری عایشه از امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روشن و مسلم است. هنگامی که آن حضرت به خلافت رسید، عایشه به هم ریخت و با اشاره به آسمان گفت: «کاش که این بر زمین افتد، اگر خلافت از آن علی گردد».

نیز عایشه خون عثمان را می طلبید در حالی که خود فتوای قتل و کفر او را داده؛ گفته بود: «این پیرمرد احمق کافر را بکشید». عایشه از قتل عثمان به عنوان برگ برنده ای استفاده کرد و مسلمانان را تحریک نمود تا حکومت امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را براندازند. طلحه و زبیر و والیان عثمان که بیت المال را غارت کرده بودند، به عایشه پیوستند و بیت المال را در راه تجهیز سپاه عایشه هزینه کردند. سپاه آنان که از توده پست و ساده لوح و طمع کار تشکیل شده بود، برای اشغال بصره به پیش رفت تا آن شهر را به پایگاهی برای براندازی حکومت امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بدل کنند. این در حالی بود که حکومت آن حضرت نماد عدالت سیاسی و اجتماعی بود و آسایش و امنیت را برای همه

ص: 133

مسلمانان فراهم آورده بود. سپاه عایشه پس از اشغال بصره، آن شهر را ویران کردند و بیت المال را به تاراج بردند و گروهی از پاسبانان و دیگران را کشتند. هنگامی که امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از اشغال بصره آگاهی یافت، برای فرونشاندن آتش فتنه، با سپاهیان خویش به سوی بصره رفت و به محض رسیدن به آن شهر، سپاه عایشه را به صلح فرا خواند، لیک آنان نپذیرفتند و بر تمرد و سرکشی پای فشردند و بدین سان، آتش جنگ برافروخته شد و طلحه و زبیر کشته شدند و فرماندهی سپاه به دست عایشه افتاد. او همیانی پول در دست داشت و آن را به سپاهیانش نشان می داد و می گفت: «این از آنِ کسی است که سر اصلع(1)_ یعنی امیرمؤمنان(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )_ را برای من بیاورد».

عایشه خانه های بصره و کوفه را از حزن و اندوه بر کشتگان شان لبریز کرد و میان مسلمانان فتنه برانگیخت و دروازۀ جنگ را در میان آنان گشود، همان گونه که به معاویةبن ابی سفیان فرصت داد تا شورش مسلحانۀ خویش را بر ضد حکومت امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اعلان کند.

امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، عایشه را بخشید و او را با رفتاری نیک به مدینه روانه کرد. عایشه در خانه اش، در حالی که قلبش از کینه و دشمنی علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آکنده بود و چون خبر شهادت امام به او رسید، شادمان شد و این بیت را خواند:

فَأَلقَتْ عَصاها وَ اسْتَقَرَّ بِهاالنَّوی*کَما قَرَّ عَیْناً بِالإِیابِ المسافر(2)

ص: 134

«عصایش را انداخت و در جای خویش آرام گرفت، ]شادمان شد[ همان گونه که مسافر از بازگشت خویش شادمان می شود».

عایشه در برابر امام علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) موضعی چنین خصمانه داشت، در حالی که از پیوند مستحکم و دوستی صادقانه آن حضرت با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خبر داشت.

عایشه باشد؟ این خانه در حقیقت ملک زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و پس از وفات آن بانو، ملک فرزندان اوست و افزون بر این؛ ابوبکر پدر عایشه روایت می کند که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «ما پیامبران طلا و نقره و خانه و مِلک به ارث نمی گذاریم». بر اساس روایت ابوبکر، خانۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از آنِ مسلمانان است، پس عایشه چگونه پدرش و عمر را در آن به خاک سپرد؟

به هر روی، موضع عایشه و برخی صحابیان در برابر عترت نبوی، در میان مسلمانان فتنه به بار آورد و در میان آنان فرقه ها و احزاب گوناگون پدیدار ساخت و ما تنها از آن روی به مسائلی چنین پرداختیم که در خدمت حق باشیم و تاریخ حقیقی اسلام را عرضه بداریم.

بپرستیم؟

قریشیان ناامید شدند و یکی از آنان گفت: این مرد آنچه را که می خواهید به شما نمی دهد. قریشیان با نومیدی و خشم از نزد ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بیرون رفتند و پستی و خواری بر آنان سایه افکند.

ستم دیدۀ عرب را می بینم که دعوت او را پذیرفته اند و سخنش را تصدیق کرده اند و فرمانش را بزرگ شمرده اند و خویش را به گرداب مرگ فرو افکنده اند و سران و بزرگان قریش دنباله رو وی گشته اند و خانه های شان ویران شده است. آن که بر او درشتی بیشتری کرده، بدو نیازمندتر است و آن که از ما دورتر بوده، نزد او بهره مندتر است. عرب دوستی خود را برای او خالص کرده، رهبری اش را به او سپرده است.

ای قریشیان! مراقب برادرزادۀ خود باشید. دوست او باشید و حامی حزبش، که به خدا سوگند هر که به راه محمد رود، رهنمونی می یابد و هر که دامان او را بگیرد، نیکبخت گردد. من اگر برای خویشتن فرصتی می یافتم و در مرگم تأخیری، بلاها و مصیبت ها را از او دور می کردم، جز اینکه من به آنچه او شهادت می دهد، شهادت می دهم و سخن او را بزرگ می شمرم»(1).

این وصیت از ایمان ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پیشرفت و شکوفایی آیین اسلام و خواری و ذلت دشمنان آنان و عزت و سرافرازی ستم دیدگان حکایت دارد. آنچه ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پیش بینی کرده بود، تحقق یافت و سران قریش به پستی و خواری افتادند و ستم دیدگان، سروری و بزرگی یافتند.

وصیت ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ارزش های والا و آرمان های بلند و ایمان به

ص: 139

خدا و رسولش آکنده بود.

سوگند که بی گمان برای تو آمرزش خواهم خواست و برای تو چنان شفاعتی کنم که جنیان و آدمیان شگفت زده شوند»(1).

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، یاور، تکیه گاه استوار و نیرویی را از دست داده بود که او را در برابر قریشیان پلید پشتیبانی می کرد.

قریشیان پس از وفات ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بی یار و یاور یافتند و بر آزار و اذیت او هم داستان شدند، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این باره می فرماید: «قریش با من کار ناخوشایندی نکرد، تا اینکه ابوطالب مرد»(2).

قریشیان پس از وفات ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هجوم آوردند و بر سر آن حضرت خاک می ریختند و حتی به هنگام نماز بر او سیرابی گوسفند می انداختند.(3)

خداوند به ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پاداش نیک و فراوان دهد که به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) لطف بسیار کرد و این لطف، نشان افتخاری برای فرزندان او شد. این سخن که ابوطالب(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر کفر مرده، سخنی بس سست و سبک است که از سوی امویان و عباسیان _ که دشمنان علی(عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و فرزندان او بودند_ ساخته شده است.

چگونه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر کافری چنین اندوهگین و ناراحت شود و سالی که او در آن درگذرد «عام الحزن» نامیده شود؟

ص: 141

چگونه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای کافری از خداوند آمرزش و رحمت بطلبد و او را همه گونه بزرگ و گرامی بدارد؟

چگونه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در خانۀ کافری بخورد و بیاشامد، در حالی که حکم اسلام دربارۀ نجاست کافر صراحت دارد؟

عهده بگیرد؛ او به خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) گفت: «من تو را پیمانی خدایی می دهم که اگر تا آن روز زنده بودم، در آن کار جانشین تو باشم».

شب عروسی فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) و امام امیرالمؤمنین(عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود تا زنان از خانه خارج شوند، لیک اسماء ماند، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را فرمود: تو کیستی؟

گفت: اسماء بنت عمیس.

فرمود: آیا نگفتم زن ها خارج شوند؟

گفت: آری ای رسول خدا! قصد مخالفت با تو را نداشتم، لیک من با خدیجه پیمانی بسته ام. اسماء سپس ماجرا را برای حضرت باز گفت.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گریست و او را فرمود: «موفق بدین کار شدی»؛ سپس برای او دعا کرد(1).

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وصیت کرد تا از فاطمۀ زهرا(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) نگهداری کند، با اینکه می دانست که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از ژرفای دل دخترش را دوست می دارد.

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) در لحظات پایانی زندگی اش به دخترش فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) گفت که پدرش بگوید که او از قبر می ترسد ردایی را که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هنگام نزول وحی می پوشید، می خواهد تا کفن خویش کند.

فاطمه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) شتابان سوی پدرش رفت و او را از خواستۀ مادرش خبر

ص: 143

داد. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با سرعت سوی آن بانو آمد و ردایش را برای او آورد. دیری نپایید که روح پاک خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) به سوی پروردگار تعالی پر کشید، در حالی که فرشتگان مقرب و پیامبران و فرستادگان آن را همراهی می کردند.

مرگ، این بانو را که به سبب ایمان به خدای تعالی و خدمت به اسلام، یگانۀ روزگار خویش، بلکه تمام روزگاران بود، در ربود.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با چشمانی اشک بار، همسر مهربان خویش را که در تمامی مراحل زندگی با او همراهی کرده بود، کفن کرد و برای او در قبرستان حجون قبری حفر نمود و خود به درون قبر رفت تا از نور آکنده گردد، سپس پیکر پاک خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) را در آن به خاک سپرد و همراه آن، عفت، فضیلت و وفاداری را نیز در خاک کرد.

رسول الله! مادرم کو؟ لیک رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را پاسخ نمی داد.

فاطمه همچنان در پی کسی می گشت تا از او دربارۀ مادرش بپرسد و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نمی دانست چه بگوید. پس جبرئیل نازل شد و به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عرض کرد: پروردگارت تو را فرمان می دهد که به فاطمه سلام رسانی و او را بگویی: مادرت در خیمه ای از نی است که گره های آن از طلا و ستون های آن از یاقوت سرخ است و میان آسیه زن فرعون و مریم بنت عمران نشسته است.

فاطمه گفت: خداوند! خودْ سلام است و سلام از اوست و به او باز می گردد»(1).

داده شده است که در پی می آید:

أَعَینَیَّ جُودا بارَک اللهُ فیکُما*عَلی هالکَینِ ما تَری لَهُما مِثْلا

عَلی سَیِّدِ البطحاءِ و ابْنِ رَئیسِها*و سَیِّدَةِ النِّسوانِ اَوَّلِ مَنْ صَلّی

مُصابُهُما اَدجی لی الجَوَّ و الهَوا*فَبِتُّ اُقاسی مِنهما الهَمَّ و الثَّکلی

لَقَدْ نَصَرا فی اللهِ دینَ مُحَمّدٍ*عَلی مَنْ بَغی فی الدِّین قَدرَ عیالا (1)

«ای چشمان من! اشک روان کنید که خدا شما را برکت دهد، برای آن دو از دست رفته که مانندی نداشتند؛ بر بزرگ بطحا و پسر رییس آن و سرور زنان، نخستین کسی که نماز گزارد؛ مصیبت آنان فضا را برای من تیره و تار کرد و اینک من مانده ام و غم و داغ آنان را تحمل می کنم؛ آنان در راه خدا، دین محمد را در برابر مخالفان آن یاری رساندند».

خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) جان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از محبت و عشق لبریز ساخت و پس از وفات آن بانو، چندین سال طول کشید تا رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج کند(2).

اینک سخن ما دربارۀ زندگانی بانو خدیجه(عَلَيْهِا السَّلاَمُ ) که زندگی خویش را به خداوند بخشید و در راه او به نیکی جهاد کرد به پایان می رسد. پروردگار او را برای خدماتی که به اسلام داشت، پاداش نیکِ فراوان دهد.

والسلام

ص: 146