سرشناسه:زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، 1314 -
عنوان و نام پديدآور:مشاهیر مدفون در حرم رضوی / ابراهیم زنگنه ؛ با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381 -
مشخصات ظاهری:5 ج.: مصور، عکس، نمونه.
شابک:دوره 978-964-971-202-4 : ؛ ج.1 964-444-548-1 : ؛ 36000 ریال: ج.2 978-964-971-204-8 : ؛ 36000 ریال (ج.3، چاپ اول) ؛ 60000 ریال : ج.4 978-964-971-239-0 : ؛ 60000 ریال: ج.5 978-964-971-324-3 :
يادداشت:ج.2 و 3 و 4 (چاپ اول: 1387).
يادداشت:ج.5 ( چاپ اول: 1388).
یادداشت:کتابنامه.
مندرجات:ج. 1. عالمان دینی.- ج. 2. شاعران، هنرمندان، دانشوران.- ج. 3. شاعران و هنرمندان .- ج.4.رجال سیاسی ٬ اجتماعی و نظامی.-ج.5. اعلام و اسناد/ گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالی...[ و دیگران].-
موضوع:سرگذشتنامه -- مجموعه ها
موضوع:مشاهیر -- سرگذشتنامه
موضوع:مجتهدان و علما -- ایران -- سرگذشتنامه
موضوع:آرامگاه ها -- ایران -- مش
شناسه افزوده:جلالی، غلامرضا، 1333 -
شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی
رده بندی کنگره:BP21/ز9م 5 1381
رده بندی دیویی:297/92
شماره کتابشناسی ملی:م 81-39911
ص :1
ص :2
مشاهیر مدفون در حرم رضوی
ابراهیم زنگنه
با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.
ص :3
ص :4
درآمد 31
آ1آخونديان-على(1316-1395 ه.ق)37
2آرام-محمد يوسف(1313-1394 ه ق)38
3آشتيانى-سيّد جلال الدّين(1304-1384 ه ش)40
4آشتيانى-مرتضى(1281-1365 ه.ق)42
5آشتيانى-ميرزا هاشم(1250-1328 ه ش)44
6آقابزرگ-زين الائمه(-1302 ه ق)45
7آقابزرگ-ملا آقا(-1087 ه ق)46
8آقا ميرى-سيد محمد طاهر(1280-1355 ق)46
9آقا نجفى شهرستانى-محمد تقى(1329-1395 ه ق)47
آقا نجفى-علم الهدى-على
10آقا نجفى همدانى-محمد(1322-1417 ه ق)48
11آملى-ضياء الدّين(1283-1361 ه.ش)49
12آملى-محمّد تقى(1304-1391 ه ق)54
آيت اللّه زاده اصفهانى-موسوى اصفهانى-على
13آيت اللّه زاده خراسانى-مهدى(1292-1364 ه ق)57
14 آيت اللّهى-سيد محمد باقر(1322-1399 ه ق)59
ص:5
الف15ابرقويى-محمود(-1314 ه.ش)61
16ابطحى سدهى-سيد محمد باقر(1290-1365 ه ش)61
17ابطحى سدهى-سيد محمد على(1294-1371 ه ق)62
18ابن ابى جمهور احسايى-محمد(-زنده 904 ه ق)62
19ابو ترابى-سيد عباس(1295-1379 ه ش)64
20ابو ترابى-سيد على اكبر(1318-1379 ش)65
اديب اول-اديب نيشابورى-عبد الجواد
21اديب بجنوردى-سيد حسين(1259-1341 ه ش)66
22اديب خاورى-حسن(-1386 ه ق)68
اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى 23اديب نيشابورى-عبد الجواد(1281-1344 ه ق)69
24اديب نيشابورى-محمّد تقى(1315-1396 ه ق)71
25اديب هروى-محمّد حسن(1263-1347 ه ش)73
26اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)75
27اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)77
28اردوبادى-ابى الحسن على(-966 ه ق)78
29ازغدى-محمّد اسماعيل(1160-1231 ه ق)78
30استرآبادى-محمّد تقى(-1058 ه ق)79
31استرآبادى تهرانى-عبد النبى(-1340 ه ق)79
32اشرف الواعظين-حسن(-1381 ه ق)80
33اشكورى-سيد حسين(-1365 ه ق)80
34اصفهانى-ابراهيم(1290-1339 ه)81
اصفهانى-اسد اللّه-مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه
35اصفهانى-حسنعلى(1279-1361 ه ق)81
ص:6
36اصفهانى-محمّد باقر(1239-1319 ه.ق)84
37اصفهانى-مهدى(1303-1365 ه ق)85
38اصفهانى-ميرزا محمّد مهدى(1152-1218 ه ق)88
39اعدادى خراسانى-محمّد رضا(1307-1362 ه.ش)89
40امام جمعه-اسماعيل(1207-1262 ه ق)91
41امامى تربتى-عبد اللّه(1281 ه ق-1362 ه ش)92
امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن
42انصارى-محمود(1305-1377 ه ش)93
43ايازى-سيّد حيدر(1312-1401 ه ق)95
44ايروانى-سيّد مرتضى(1322-1410 ه ق)96
45ايسى محصل-على(1259-1359 ه ش)96
ب46بافقى-سيّد حسين(-1304 ه.ق)99
47بافقى-شرف الدّين على(894-974 ق)99
48بافقى-محمّد على(-1339 ه ق)100
49بالاخيابانى-عبد الحسين(1262-1344 ه ق)101
بالاخيابانى-محمّد رحيم-بروجردى-محمّد رحيم
50بجستانى-حسين(1275-1356 ه ش)102
51بجنوردى-محمّد تقى(-1314 ه ق)103
52بجنوردى-مرتضى(-1350 ه ق)104
53بحر العلوم رشتى-سيّد حسن(1314-1397 ه ق)105
54بختيارى-سيّد محمّد رضا(-1339 ه ش)106
براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم
55برسى-عبد الجواد(-1382 ه ق)107
ص:7
56بروجردى-سيّد محمّد رضا(-1363 ه ش)107
57بروجردى-على اكبر(-1348 ه ق)108
58بروجردى-محمّد رحيم(1224-1309 ه ق)109
59برهانى-سيّد حبيب اللّه(-1376 ه ق)110
60بسطامى-على(1316-1407 ه ق)111
61بسطامى-نوروز على(1237-1309 ه ق)111
62بمرودى قاينى-على(-1315 ه ق)112
63بنابى-على(-1305 ه ق)113
64بنى هاشمى بذرگر-على اكبر(1320-1376 ه ش)113
65بنى هاشمى كردكوهى-سيّد آقابزرگ(-ح 1380 ه ق)115
66بهاء الدّين عاملى-محمد(953-1030 يا 1031 ه ق)115
67بهبهانى-شمس الدّين(-1248 ه ق)117
بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين
68بيرجندى-عبد العلى(-ح 934 ه ق)118
69بيرجندى-محمّد حسن(-1334 ه ش)120
پ70پايين خيابانى-حسن(-1342 ه ق)121
71پشت مشهدى-سيّد عبد الرحيم(-1294 ه ق)121
پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف
72پيشنماز-سيّد محمّد(-1324 ه ق)122
73پيشنماز-محمّد على(-1290 ه ق)122
ت74تبريزى-على(1282-1340 ه ق)123
ص:8
75تبريزى-غلامحسين(1260-1359 ه ش)123
تجلّى-نهاوندى-محمد
76تربتى-اسحاق(1157-1237 ه ق)126
77تربتى-حسين(-1305 ه ق)127
78تربتى-عباس(-1322 ه ش)127
79تربتى-محمّد(سده 14-13)130
80تربتى-محمّد صالح(-1246 ه ق)130
81تربتى-ميرزا نصر اللّه(1230-1298 ه ق)131
82تربتى خراسانى-على اكبر(-1331 ه ق)132
83ترشيزى-اسماعيل(-1323 ه ق)132
84تسترى-على ايوب(-1322 ه ق)133
85تقوى-مهدى(1286-1360 ه.ش)133
86تقوى بجنوردى-رضا(1275-1352 ه.ش)134
87توسلى-قربانعلى(1295-1370 ه.ش)134
88توسّلى-محمّد حسين(ح 1275-1367 ه.ق)135
89تونى بشرويه اى-احمد(سده 11 هجرى)137
90تهرانى-حسنعلى(-1325 ه ق)137
91تهرانى-عبد الوهاب(-1312 ه.ق)138
92تهرانى-غلامعلى(-1337 ه ق)139
93تهرانى-محمّد رضا(-1326 ه ق)139
94تهرانيان-محمّد كاظم(1240-1320 ه ش)140
ث95ثقفى-زين العابدين(1278-1370 ه ش)142
96ثقفى-محمّد(1313-1405 ه ق)142
ص:9
ج97جبرئيلى-غلام سرور(1306-1376 ه ش)144
98جزايرى-سيّد فخر الدّين(1268-1353 ه ش)145
99جعفرى-محمّد تقى(1304-1377 ه ش)145
100جلالى همدانى-سيّد محمد(1286-1362 ه ش)147
جناب-گرگانى-محمّد حسين
چ101چايچى-على اصغر(1295-1374 ه ش)149
ح102حائرى-سيّد حسين(-1365 ه ق)150
103حائرى-سيّد عليرضا(1304 ه.ق-)150
حائرى موسى-جلد دوم
حائرى خراسانى-آرام-محمّد يوسف
حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد
حاج آخوند-تربتى-عباس
حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر
حاج رئيس-رئيس-محمود
104حافظيان-سيّد ابو الحسن(1282-1360 ه ش)151
105حجازى طبسى-سيّد ابراهيم(1304-1377 ه ش)153
106حجت طباطبايى-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)155
107حجت كاشانى-حسن(-1312 ه ش)156
108حرّ عاملى-احمد(ح 1041-1120 ه ق)156
109حرّ عاملى-حسن(1000-1063 ه ق)156
ص:10
110حرّ عاملى-محمّد(1033-1104 ه ق)157
111حرّ عاملى-محمّد رضا(-1110 ه ق)159
112حرفوشى عاملى-ابراهيم(-1080 ه ق)159
حسين-سيّد ميرزا-رضوى-ميرزا حسين
113حسينى-ابو جعفر محمّد(-452 ه ق)159
حسينى-كاشانى-سيد حسن
114حسينى بجنوردى-اسماعيل(1241-1325 ه ش)160
115حسينى تبريزى-محمّد حسين(-1350 ه ق)161
116حسينى تبريزى-محمود(1320-1381 ه ق)162
117حسينى تهرانى-محمّد حسين(1345-1416 ه ق)162
حسينى جلالى-محمّد-جلالى همدانى-محمّد
118حسينى خسروشاهى-سيّد احمد(1330-1397 ه.ق)164
119حسينى لواسانى-حسن(1308-1400 ه ق)165
120حسينى نيشابورى-ابراهيم(-1012 ه ق)167
121حسينى يزدى-حسن(-1380 ه ش)167
122حكمت نيا-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)168
123حكيم زرگر-غلامحسين(-1359 ه ق)170
حكيم سديد-قمى سديد-جلد دوم
خ124خاتون آبادى-محمّد حسين(-1151 ه ق)171
خادم باشى-مجيد فياض-عبد المجيد
125خادمى اصفهانى-سيّد حسين(1280-1363 ه ش)172
126خالصى-محمّد مهدى(1277 يا 1276-1343 ه ق)174
127خامنه اى-سيّد جواد(1313-1406 ه ق)176
ص:11
128خبوشانى-محمّد حسين(-1262 ه ق)177
129خبوشانى-محمّد على(-1236 ه ق)178
130خرازى نجفى-محمّد باقر(1315-1400 ه ق)178
131خراسانى-عباد(-ح 1310 ه ق)179
132خراسانى-عبد اللّه(-1373 ه ق)179
133خراسانى-عبد الوهاب(-1268 ه ق)180
134خراسانى-على/179(-ح 1356 ه ق)180
135خراسانى-فضل اللّه(-997 ه ق)180
136خراسانى-محمّد(-زنده 1381 ه ق)181
137خراسانى-محمّد اسماعيل(1255-1330 ه ق)181
خراسانى-محمّد حسن-اديب هروى-محمّد حسن
138خراسانى-ملاّ هاشم(1284-1352 ه ق)182
139خراسانى مشهدى-حسين(-1175 ه ق)183
140خراسانى نجفى-سيّد مهدى(-ح 1273 ه ق)183
141خرقى-محمّد على(1248-1338 ه ش)184
142خلخالى-سيّد محمّد باقر(-1333 ه ق)185
خليفه سلطان-اصفهانى-اسد اللّه
د143دامغانى-محمّد كاظم(1316-1401 ه ق)186
144درچه اى زاده-سيد ابو العلى(-1339 ه ش)187
145دزفولى نجفى-سيّد احمد(1280-1355 ه.ق)188
146دستغيب شيرازى-سيّد عبد الحسين(1283-1384 ه.ش)189
147دهكى قاينى-اسماعيل(-1335 ه.ق)191
ص:12
ذذبيحى قوچانى نجفى-ذبيح اللّه-قوچانى-ذبيح اللّه
ر148رئيس-محمود(-1372 ه ق)194
149رئيسى-محمّد تقى(1312-1404 ه ق)194
150راثى-حسين(1274-1337 ه.ش)195
151راشد محصل-محمّد حسين(1279-1353 ه.ش)196
152ربانى-صدر الدّين(-1363 ه ش)197
153رجائى-سيد محمّد رضا(1295-1360 ش)198
154رستمدارى-محمّد(سده 10 هجرى)198
155رشتى نجفى-محمّد(1297-1352 ه ش)199
156رضوى-ابو الحسن(1246-1311 ه ق)201
157رضوى-ابو صالح(-1090 ه ق)202
158رضوى-احمد(1242-1304 ق)202
159رضوى-احمد(-1312 ه ق)203
160رضوى-اسماعيل(1242-1321 ه ق)203
161رضوى-حسن(-1278 ه ق)204
162رضوى-حسين(1258-1322 ه ق)205
163رضوى-زين العابدين(-بعد از 1266 ه ق)206
164رضوى-صادق(-1269 ه ق)207
165رضوى-طاهر(-1325 ه ق)208
166رضوى-عبد الجواد(-1291 ه ق)208
رضوى-عبد الحسين-جلد سوم
167رضوى-عبد اللّه(1151-1239 ق)209
ص:13
168رضوى-على(1325-1387 ه ق)209
169رضوى-على(-1319 ه ق)211
170رضوى-على اصغر(-1332 ه ق)211
171رضوى-على نقى(-1250 ه ق)212
172رضوى-محمد(1283-1363 ه ق)212
173رضوى-محمد(1180-1253 يا 1255 ه ق)213
174رضوى-محمد(1190-1264 ه ق)214
رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه-جلد سوم
175رضوى-محمّد(1090-زنده تا 1135 ه.ق)215
176رضوى-محمّد ابراهيم(1273-1334 ه ق)216
177رضوى-محمّد باقر(1270-1342 ه ق)217
178رضوى-محمّد بن احمد(سده 4 قمرى)218
179رضوى-محمّد تقى(-1149 ه ق)218
180رضوى-محمّد تقى(-1150 ه ق)219
181رضوى-محمّد تقى(1274-1365 ش)220
182رضوى-محمّد جعفر(-1025 ه ق)222
183رضوى-محمّد حسن(1250-1329 ه ق)222
184رضوى-محمّد على(1239-1311 ه ق)223
185رضوى-محمّد على(-1309 ه ق)224
رضوى-محمّد محسن-جلد سوم
186رضوى-محمّد معصوم(-1232 ه ق)225
رضوى-محمّد مهدى-جلد سوم
187رضوى-معصوم(سده 14 قمرى)225
188رضوى-مهدى(-1267 ه ق)226
رضوى-هدايت اللّه-جلد سوم
ص:14
189رضوى قاينى-حسن(-زنده تا 1056 ه ق)226
190رفيع الدّين-سيّد محمّد(-1082 ه ق)227
191روغنى-شيخ محمّد صالح(1019-1116 ه.ق)227
ززاهد-موسوى-عليرضا
192زاهدى-جعفر(1335-1419 ه ق)230
193زنجانى-ابو طالب(1259-1329 ه ق)232
194زنجانى-محمّد رضا(-1350 ه ق)233
زواره اى يزدى-مهدى-طباطبايى يزدى
زين الائمه-آقابزرگ-زين الائمه
س195ساعدى خراسانى-محمد باقر(1036-1382 ش)234
196سبزوارى-ابو الحسن(-ح 1313 ه ق)237
197سبزوارى-اسماعيل(-1262 ه ق)237
سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى-حسين
198سبزوارى-سيّد جعفر(سده 13 قمرى)238
سبزوارى-سيد عبد اللّه-رضوى-عبد اللّه
199سبزوارى-سيّد محمّد(1118-1198 ه ق)238
سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى
200سبزوارى-شرف الدّين محمّد(سده 10 قمرى)239
سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
سبزوارى-محمّد رضا-قاينى-محمّد رضا-جلد دوم
201سبزوارى-مير شاه قاسم(-قرن 12 ه.ق)239
ص:15
202سبزوارى-يحيى(-1366 ه ق)240
203سبط-مرتضى(1273 ه ق-1347 ه ش)240
سبط الشيخ-دزفولى نجفى-سيد احمد
204سبط الشيخ-سيّد محمّد(-1366 ه ش)241
205سبط الشيخ-سيد محمد على(1330-1408 ه ق)241
206سجادى-سيّد عبد الحميد(1325-1369 ه.ش)241
207سدهى-سيّد محمّد رحيم(-1337 ه ق)244
208سرابى-سيّد مصطفى(-1350 ه ش)244
209سرابى-محمّد تقى(-1352 ه ق)245
210سرّاج-عبد اللّه(-378 ه ق)245
211سعيدى كاشمرى-محمّد صادق(1312-1375 ه ش)246
212سلطان الفقراء-محمود(سده 13 ه ق)248
سلطان القرّاء-حسينى تبريزى-محمّد حسين
213سلطانى گلشيخى-ابراهيم(1284-1368 ه ش)248
214سمنانى-ميرزا عباس(-1291 ه ق)250
سيد قصير-رضوى-محمّد
215سيبويه-محمد حسن(1342-1401 ه.ق)250
216سيستانى-زين العابدين(-1355 ه ق)251
217سيستانى-على(-1340 ه ق)252
ششانه چى-مدير شانه چى-كاظم
218شاه عبد العظيمى-مهدى(-1308 ه ق)253
219شاهرودى-حسين(1315-1410 ه ق)253
220شاهرودى-عباس(-1341 ه ق)254
ص:16
221شريفى شيرازى-مرتضى(-974 ه ق)255
222شفتى-ميرزا محمّد باقر(-1319 ه ق)256
223شفيعى-عبد الحسين(1263-1338 ه ش)256
224شكوه الواعظين(-1368 ه ق)257
شمس المحدثين-ودود-حسن
225شوشترى-على(-1366 ه ق)258
226شهرستانى-سيّد عبد الرضا(1340-1418 ه ق)258
227شهيدى-على اكبر(1315-1407 ه ق)260
شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم
228شيخ الاسلام-عبد الرحمن(-1290 ه ق)261
229شيخ الاسلام-غلامحسين(1246-1319 ه ق)261
230شيخ الاسلام اصفهانى-على اكبر(-1350 ه ق)262
شيخ الحكماء-تهرانى-محمّد رضا
231شيخ الرئيس-حسين(1312 ه ق-1403 ه ق)262
232شيخ العصر-غلامرضا(-1301 ه.ق)263
شيخ بهائى-بهاء الدّين عاملى-محمّد
شيخ رئيس-رئيسى-محمّد تقى
233شيخ زاده-محمّد جواد(1285-1356 ه ش)263
شيخ غلامحسين ترك-تبريزى-غلامحسين
شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد
شيخ ورپا-واعظ كرمانى-على اكبر
234شيرازى-ابو الحسن(1293-1379 ش)265
235شيرازى-اسد اللّه(-1338 ه.ق)266
شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم
236شيرازى-سيّد عبد اللّه(1271-1363 ه ش)267
ص:17
237شيرازى-محمّد حسين(-1343 ه ق)269
238شيرازى-نصر اللّه(1239-1291 ه ق)269
239شيروانى اصفهانى-محمّد(-1098 ه ق)270
صصاحب الزمانى-سيد حسن-جلد دوم
240صادقى-قاسم(1315-1360 ه ش)272
صبورى-محمّد كاظم-جلد دوم
241صدر العلماء-سيّد جعفر(-1335 ه ق)273
242صدر العلماء-ميرزا محسن(-1335 ه ق)274
صفاى اصفهانى-محمد حسين-جلد دوم
صفى آبادى-خبوشانى-محمّد حسين
ضياء الادباء-محمّد مهدى-جلد دوم
ط 243طالقانى-نظر على(-1306 ه ق)275
244طاهر-مظفر حسين(1350-1408 ه.ق)275
245طباطبايى ساروى-محمّد(-1310 ه ق)278
246طباطبايى قمى-مهدى(-ح 1358 ه ش)278
247طباطبايى نايينى-سيّد سعيد(1255-1337 ه ش)279
248طباطبايى يزدى-مهدى(1285-1346 ه ق)280
249طباطبايى يزدى مشهدى-عبد الحسين(1273-1336 ه ق)280
250طبرسى-فضل بن حسن(-548 ه ق)281
251طبسى-محمّد حسين(-1336 ه ق)283
252طبسى-ولى اللّه(-1363 ه ق)284
ص:18
253طبيب كابلى-سيّد عليخان(قرن 13 ه.ق)284
طسوجى-ايسى محصل-شيخ على
ع254عابدى قائنى-سيّد محمّد(1325-1404 ه ق)285
255عارف الزين-احمد(1262-1339 ه ش)286
عارف عباسى-محمّد-عباسى-محمّد عارف
256عارف نيشابورى-محمّد حسن(-1262 ه ق)287
257عاملى-بدر الدّين(-پيش از 1104 ه ق)288
258عاملى-حسن(-1300 ه ق)288
259عاملى-حسين(-اوايل سده 11 قمرى)289
260عاملى-عبد العالى(926-993 يا 994 ه ق)289
261عاملى-على(1013-1103 ه ق)290
262عاملى بازورى-ابراهيم(-بعد از 1030 ه ق)291
263عاملى جبعى-سيد حسين(-1069 ه ق)291
264عاملى جبعى-حسين(1056-1078 ه ق)292
265عباسى-محمّد عارف(زنده در سده 10 ه.ق)292
266عبايى-حسين(1292-1374 ه ش)293
267عرب-على(-1383 ه ق)294
عرب زاده-آقا نجفى همدانى-محمّد
268عربى خوان-حسن(-1339 ه ق)294
269عصار-سيّد محمّد(1264 يا 1265-1356 ه ق)295
270عصار خراسانى-سيّد حسن(-1359 ه ق)296
271عطّار-محمّد على(986-1066 ه ق)296
علامه حائرى مازندرانى-مازندرانى-محمّد صالح
ص:19
علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح
272علم الهدى-سيّد ابراهيم(-1378 ه ش)297
273علم الهدى-على(1273-1359 ه ش)298
274علم الهدى-محمّد(1306-1367 ه.ش)300
275علمى اردبيلى-محمد(1288-1366 ه ش)301
276علوى-سيّد محمّد(1291-1367 ه ش)303
277علوى-سيّد محمود(1276-1340 ه ش)304
278عليزاده-على اكبر(1306-1378 ه ش)305
عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى
279عيدگاهى-عبد الرحيم(1280-1334 ه ق)306
280عيدگاهى-محمّد(-1360 ه ش)307
281عيدگاهى-مرتضى(1303-1392 ه ق)308
282عيناثى-حسين(سده 12 قمرى)309
283عيناثى-سيّد محمّد(-1085 ه ق)309
غغروى اصفهانى-مهدى-اصفهانى-مهدى
284غلامعلى پور-يعقوب(1298-1363 ش)310
ففائقى-غلامعلى-تهرانى-غلامعلى
فارسى-نصر اللّه-مدرس شيرازى-نصر اللّه
فاضل بسطامى-بسطامى-نوروز على
285فاضل خراسانى-محمّد على(-1342 ه ق)311
فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
ص:20
فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم
286فرزلى-حسين(قرن 11 ه.ق)313
فريد-نهاوندى-محمّد
287فقاهتى سبزوارى-سيّد ابو الفضل(-1360 ه.ش)313
288فقيه-ذبيح اللّه(1267-1329 ه ش)313
289فقيه سبزوارى-حسين(1309-1384 ه ق)314
290فقيه سبزوارى-سيّد جواد(1309-1384 ه.ش)315
291فقيه قاينى-سيّد حسين(1239-1333 ه.ش)318
292فلسفى-ميرزا على(1299-1384 ه.ش)320
293فهرستى تهرانى-محمّد مهدى(-1315 ه ش)325
294فهرى زنجانى-سيد احمد(1301-1385 ه.ش)325
فياض-عبد المجيد-مجيد فياض-عبد المجيد
295فيض گنابادى-عبد الرحيم(1276-1364 ه.ش)328
ق296قابچى-حسن(-1345 ه.ق)330
297قاسم(-1309 ه ق)330
298قاينى-ابو تراب(-ح 1328 ه ق)331
299قاينى-سيد جواد(سده 14 شمسى)331
300قاينى-شاه ميرزا(-1092 ه ق)332
قبلة الكتّاب-مشهدى-سلطان على،جلد دوم
قدس-رضوى-محمّد
قدس خراسانى-جلد دوم
301قزوينى-مجتبى(1318-1386 ه ق)332
302قزوينى-مهدى(-1313 ه ق)334
ص:21
303قزوينى-هاشم(1270-1339 ه ش)334
قصير-سيّد محمّد-رضوى-محمد
304قصير ثانى-محمّد(-1278 ه.ق)337
قطب المحدثين-موسوى-موسى
305قمى-حسن(1329-1428)338
قوام الحكماء-حسينى بجنوردى-اسماعيل
306قوچانى-ذبيح اللّه(1329-1414 ه ق)340
307قوچانى-رمضانعلى(-1366 ه ق)341
308قوچانى-سيّد رضا(-1368 ه ق)342
309قوچانى-محمّد(1294-1364 ه ق)342
ك310كاشانى-سيّد حسن(-1342 ه ق)344
311كاشانى-عبد اللّه(-1303 ه ق)345
312كاظمينى-محمد حسن(-1305 ه ش)345
313كافى-احمد(-1389 ه ق)346
314كافى مشهدى(-969 ه ق)347
315كامياب-سيّد رضا(1329-1360 ه ش)347
كاهانى-قوچانى-سيد رضا
كبير-مهدى-واعظ-مهدى
316كجورى-ابو القاسم(1279-1337 ه.ق)349
317كجورى-عبد النّبى(1333-1419 ه ق)351
318كجورى تهرانى-محمد باقر(1255-1313 ه ق)353
319كدكنى-هادى(1268-1353 ه ش)354
كركى-عاملى-عبد العالى
ص:22
320كركى جزائرى-على بن هلال(-ح 904 ه ق)355
321كرمانشاهى-محمّد نجف(-1292 ه ق)356
322كرمانى-على(-1322 ه ق)356
323كفايى-ميرزا احمد(1300-1391 ه ق)357
324كفعمى-محمّد(1289-1362 ه ش)359
325كلباسى-محمّد تقى(1283-1325 ه ش)360
326كلباسى-محمّد حسين(-1340 ه ق)361
327كلباسى-محمود(-1365 ه ق)361
328كلباسى-ميرزا رضا(1295-1383 ه ق)362
كوثر قمى-عبد الكريم-جلد دوم
329كوهستانى-محمّد(-1351 ه ش)364
كوهسرخى-ترشيزى-اسماعيل
گ330گرگانى-محمّد حسين(-1353 ه ق)366
331گلپايگانى-حبيب اللّه(1297-1384 ه ق)367
332گلپايگانى-سيّد محمد باقر(1245-1315 ه ق)367
333گلستانه-سيّد محمّد على(1277-1361 ه ق)369
گنابادى-على-معصومى-على
334گيلانى-محمّد رفيع(-1160 ه ق)370
م335مازندرانى-محمّد صالح(1297-1391 ه ق)371
336مجتهدپور-عبد اللّه(1270-1348 ه ش)372
337مجتهد تبريزى-محمّد يوسف(-1310 ه ق)373
ص:23
مجتهد جرفادقانى-گلپايگانى-محمد باقر
338مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه(1266-1327 ه ق)374
مجتهد رضوى-رضوى-محمّد ابراهيم
339مجتهد قوچانى-ذبيح اللّه(1274-1335 ه ق)376
مجتهد كاشانى-كاشانى-عبد اللّه
340مجتهد نيشابورى-محمّد باقر(-1327 ه ق)378
341مجتهدى-اسماعيل(1276-1369 ه ش)378
342مجتهدى-جعفر(1303-1374 ه ش)379
343مجتهدى-عبد اللّه(-1379 ق)380
344مجتهدى سيستانى-محمود(1311-1372 ه.ش)382
345مجيد فياض-عبد المجيد(ح:1277-1341 ه ق)382
346محامى-غلامحسين(-1333 ه ش)383
347محامى-محمّد رضا(1310-1377 ه ش)385
348محدث خراسانى-على(1329-1370 ه ق)387
349محقق-بمانعلى(-1335 ه ق)388
350محقق سبزوارى-محمّد باقر(1017-1090 ه ق)389
351محقق قوچانى-عبد الحسين(-1369 ه ق)391
352محلاتى-محمّد(-1306 ه ق)391
353محمدى-جعفر(1310-1368 ه ش)392
354مختارى-تاج الدّين على(سده 10 قمرى)392
355مدرّس-سيّد محمّد جواد(-1335 ه ق)393
356مدرّس-عبد الرحمن(1268-1328 ه ق)393
357مدرس-ميرزا محمّد تقى(-1280 ه ق)394
مدرس رضوى-رضوى-حسين
مدرس رضوى-رضوى-محمّد باقر
ص:24
358مدرس غروى-رضا(1307-1370 ه ش)394
359مدرّس قصيرى-سيّد على اكبر(سده 14 قمرى)396
360مدرّس يزدى-سيّد جلال(1327-1379 ه ق)396
361مدرّس يزدى-ميرزا احمد(1306-1391 ه ق)397
362مدرّسى حسينى-سيد محمد رضا(1310-1359 ه ش)398
363مدرسى خراسانى-سيّد مرتضى(1279-1342 ه.ش)399
364مدقق خراسانى-على اكبر(1315-بعد از 1380 ه ق)400
365مدير شانه چى-كاظم(1306-1381 ه ش)403
366مرتضوى-احمد(1280-1347)405
367مرتضوى-محمد(1262-1324 ه.ش)406
368مرعشى-سيّد كاظم(1337-1423 ه ق)407
369مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه(888-963 ه ق)408
370مرواريد-حسنعلى(1329-1425 ه.ق)410
371مرواريد-محمد رضا(1299-1338 ه ق)415
372مروج خراسانى-على اكبر(1310-1400 ه ق)418
مشايخ-كجورى-ابو القاسم
مشهدى-رضوى-محمّد زمان
373مشهدى-ابراهيم(-1148 ه ق)418
374مشهدى-ابو محمّد(-1240 ه ق)419
375مشهدى-اسفنديار(-1125 ه ق)420
376مشهدى-سيد برهان الدّين(-919 ه ق)420
377مشهدى-سيّد محمّد صالح(-1246 ه ق)420
378مشهدى-عبد الخالق(-ح 1320 ه ق)420
379مشهدى-فخر الدّين(-1097 ه.ق)421
380مشهدى-فضل اللّه(-914 ه ق)422
ص:25
381مشهدى-محمّد(1182-1257 ه ق)422
382مشهدى-محمّد رحيم(-1117 ه.ق)423
383مصباح-سيّد اسد اللّه(1293-1362 ه ق)423
384مصباح-سيّد مرتضى(1324-1372 ه ق)424
385مصطفوى-سيّد جواد(1301-1368 ه ش)425
386معصومى-على(1301-1379 ه ق)428
387معين الغرباء-ابو القاسم(-1339 ه ق)429
388مقدس-حسن(-1409 ه ق)430
389مقدّس-حسين(1312-1408 ه ق)431
390ملاباشى-محمّد باقر(-1320 ه ق)432
391ملاباشى-مرتضى(-1387 ه ق)433
ملا رفيعا-گيلانى محمد رفيع
ملاّ محمّد مشكّك-رستمدارى-محمد
392منجم-مهدى(-1337 ه ق)434
393مؤذن-محمّد على(-1078 ه ق)434
394مؤذّن علوى-حاج آقا(1285-1374 ه ش)434
395موسوى-سيّد موسى(1308 ه ق-)435
396موسوى-عليرضا(-1374 ه ق)436
397موسوى-عماد الدّين يحيى(-558 ق)437
398موسوى-موسى بن احمد(قرن 6 ق)437
399موسوى اصفهانى-عبد الحميد(1314-1381 ه ق)438
400موسوى اصفهانى-على(1332-1393 ه ق)439
401موسوى تونى-ميرك(-1098 ه ق)441
402موسوى حجازى خراسانى-ابو القاسم(-1341 ه ش)442
403موسوى خلخالى-محمّد صادق(1307-1368 ه ش)443
ص:26
404موسوى گرمارودى-محمّد على(1292-1375 ه.ش)444
405موسوى ملايرى-عبد اللّه(-1344 ه ق)449
406موسويان-حسن(1300-1364 ه ش)450
مولانا ميرزا-شيروانى اصفهانى-محمد
مولوى صاحب-نبى بخش
407مولوى قندهارى-محمّد حسن(1280-1377 ه ش)453
408مؤيّد الاسلام-سيّد جلال الدّين(1242-1309 ه ش)454
مهدوى دامغانى-محمّد كاظم-دامغانى-محمّد كاظم
ميبدى-يزدى-حسين
ميرخدائى-محمد تقى-رضوى-محمد تقى
409ميردامادى-حسن(1310-1367 ه ش)456
410ميردامادى-سيّد هاشم(1303-1380 ه ق)458
ميرزا بابا-شيرازى-سيد ابو القاسم
411ميرزا داود(1190-1240 ه ق)460
ميرزا رفيعاى نايينى-رفيعا-محمد
412ميرزا عبد الجواد(1188-1246 ه ق)461
413ميرزا عسكرى(1211-1280 ه ق)462
414ميرزا محمّد جعفر(1253-1335 ه ق)463
415ميرزا هاشم(1283-1343 ه ق)464
416ميرزا هاشم(1209-1269 ه ق)464
417ميرزا هدايت اللّه(1178-1248 ه ق)465
418ميلانى-سيّد محمّد هادى(1313-1395 ه ق)467
ن419ناظر-محمّد تقى(-ح 1248 ه ق)474
ص:27
ناظر-محمّد صادق-جلد سوم
ناظر-محمّد مهدى-جلد سوم
نجف آبادى-ميردامادى-حسن
نجف آبادى-ميردامادى-هاشم
420نجفى-محمد حسين(1281-1339 ه ق)475
نجفى-مهدى-خديو گيلانى،جلد دوم
421نجفى فردوسى-عبد الحسين(1289-1365 ه ق)476
422نجفى مسجد شاهى-مهدى(-1393 ه ق)477
423نجوميان-اسماعيل(1262-1356 ه ش)478
نخودكى-اصفهانى-حسنعلى
424نمازى شاهرودى-على(1332-1405 ه ق)479
425نوقانى-على اكبر(1300-1370 ه ق)480
426نوقانى-محمّد رضا(ح 1237-1340 ه ش)486
427نوقانى-محمد مهدى(1305-1371 ه ش)487
428نهاوندى-حسن(ح 1276-1330 ه ق)488
429نهاوندى-على اكبر(1278-1369 ه ق)489
430نهاوندى-محمّد(-1389 ه ق)495
431نهاوندى-محمّد(1291-1371 ه ق)497
و432واعظ-احمد(1240-1303 ه ق)500
433واعظ-احمد(1320 ه ق-)501
434واعظ-مهدى(1255-1320 ه ق)501
واعظ پايين خيابانى-حسن-پايين خيابانى-حسن
ص:28
واعظ تهرانى-محمّد باقر-كجورى تهرانى-محمد باقر
435واعظ خراسانى-مهدى(1286-1370 ه ق)502
436واعظزاده مقدس-محمّد(1272-1362 ه ش)505
437واعظ طبسى-غلامرضا(1313-1355 ه ق)505
438واعظ كرمانشاهى-محمّد على(-1347 ه ق)509
439واعظ كرمانى-على اكبر(-1326 ه ش)509
440واعظ مشهدى-محمّد حسين(1140-ح 1240 ه.ق)510
441واعظ مقدس-غلامرضا(1250-1345 ه ق)511
واعظ يزدى-بافقى-محمّد على
442واعظ يزدى-احمد(-1310 ه ق)512
443واعظ يزدى-على(-1311 ه ق)513
444واعظى سبزوارى-سيد مرتضى(1284-1347 ه ش)513
445واله-محمّد(1310-1375 ه ش)514
446ودود-حسن(1303-1374 ه ق)517
ه 447هاشمى نژاد-سيّد عبد الكريم(1311-1360 ه ش)519
448هروى-محمّد حسن(1181-1254 ه ق)521
449هروى مشهدى-سيّد محمّد(1257-1322 ه ق)522
450همدانى-عبد المجيد(1267-1346 ه ق)522
همدانى-محمّد باقر-اصفهانى محمّد باقر
ى451يزدى-حسين(-1352 ه ق)525
452يزدى-عبد الخالق(-1268 ه ق)525
ص:29
453يزدى-عبد اللّه(1278-1370 ه ش)526
يزدى-على-واعظ يزدى-على
454يزدى-محمّد رضا(-1333 ه.ق)527
455يزدى-محمّد معصوم(سدۀ 12 هجرى)527
456يزدى بافقى-سيّد محمّد امين(-1340 ه ش)528
فهرست منابع 529
ص:30
براساس داده هاى متون دينى اولين جسد آدمى كه در زمين دفن شد پيكر هابيل بود.هنگامى كه قابيل در پى قبول شدن قربانى هابيل،آتش حسد در دلش زبانه كشيد و برادر خود هابيل را كشت،ندانست كه پيكر بى جان برادر را چه كند«پس خداوند كلاغى را برانگيخت كه زمين را مى كاويد تا به او نشان دهد كه چگونه كشتۀ برادرش را پنهان(دفن)كند».[مائده/3].
آيين خاكسپارى از كهن ترين آيينهاى آدمى است.حفارى گورهاى پيش از تاريخ، نشان مى دهد كه انسان در كهن ترين ادوار حيات خود نيز مرگ را فرجام زندگى نمى دانسته است.همه جا و بدون استثنا،در همۀ مراحل فرهنگى خاكسپارى جنازه گوياى باور به زندگى پس از مرگ و شكلى از بقاء است.
نشانه هايى وجود دارد كه انسانهاى پيش از تاريخ،مراسم خاكسپارى را بر سر گورها و مراسمى را نيز به ياد مردگان برگزار مى كردند؛و نسبت به آرامگاه آنها بخصوص قبور بزرگان،احترام مى گذاشتند و از روح آنها مدد مى جستند و براى خشنودى يا آمرزش روان آنها،كارهاى معنوى انجام مى دادند و آنها را برحسب آيين، عشيره،مليّت و حرفه و صناعت در گورستانهاى مختلف دفن مى كردند و بر روى سنگ گور يا ديوار مقبره ها عباراتى را مى نوشتند تا منزلت متوفى آشكار شود.
اين گونه باورها تا به امروز ادامه يافته است و در بيشتر ملتها،تمدنها و فرهنگها گورستانها تقديس مى شود.در بيشتر شهرهاى پيشرفته غير مسلمان،قبرستانها در
ص:31
مركز شهر تأسيس شده اند و مردم روزهاى يكشنبه به اين گورستانها سرمى زنند و به تزيين قبرها،باغها و گلستانهاى اطراف آنها مى پردازند.
در اسلام نيز قبور انسانهاى مؤمن مورد احترام قرار گرفته است.در منابع روايى، مرده مؤمن از همان احترام زنده او برخوردار است و تفاوتى از اين حيث ميان زنده و مردۀ انسان مؤمن نيست.لذا يك مسلمان از همان زمان احتضار و فرارسيدن مرگ تا مردن و غسل و كفن و تشييع و نماز خواندن بر وى و دفن پيكر او،موضوع بسيارى از احكام و آداب شرعى است كه در كتابهاى فقهى مورد بحث قرار گرفته است و محدثان نيز در كتابهاى روايى در ابواب گوناگونى به بيان احاديث وارده از معصومين عليهم السلام پرداخته اند.شيخ حر عاملى در جلد دوم وسائل الشيعة از صفحۀ 621 تا 939 احاديث فراوانى را آورده است.ايشان 49 باب در احتضار،34 باب در غسل ميت،36 باب در تكفين،40 باب در نماز ميت،91 باب در دفن و مسائل گوناگون آن و 7 باب در غسل مس ميت تدوين كرده است و اين همه نشانگر آن است كه در اسلام حرمت مسلمان پس از مرگ او نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و با رعايت احكام و آداب اسلامى كه از پيشوايان دينى در اين باره رسيده و پرهيز از برنامه هاى انحرافى و تشريفاتى بر بعد عبرت آموزى اين مراسم و بيدارى و آمادگى مؤمنان براى سفر به جهان ابدى بيفزايند.
از زمان ظهور اسلام در شهر مدينه،قبور يهود و مسلمانان از هم جدا بود.قبيلۀ قريش از ديرباز قبرستان ويژه اى داشتند و شهدا نيز در مكانهاى اختصاصى خود دفن مى شدند.پيامبر اكرم و حضرت على،فاطمه زهرا و بعدها ائمه معصومين عليهم السلام روزهاى شنبه،دوشنبه،پنج شنبه و جمعه به زيارت قبور مؤمنان،بويژه قبور شهدا مى رفتند.پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در مورد زيارت قبور مؤمنان و صالحان سفارش بسيار مى كرد و از فرموده هاى ايشان است كه«قبور[مؤمنان و صالحان]را زيارت كنيد،زيرا شما را به ياد آخرت مى اندازد».
البتّه بايد توجه داشت كه پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله در ابتدا كه بيشتر گورها به مشركان تعلق داشت،از زيارت آنها نهى مى كرد و اين امر سبب كاهش علقه مؤمنان با نياكان
ص:32
آنان مى شد،اما وقتى كه قبور مؤمنان زيادتر شد و مسلمانان نسبت به باورهاى خود راسخ تر شدند،زيارت قبور را سفارش مى كرد،چنان كه ابن ماجه(در سنن 117/1 باب ما جاء فى زيارة القبور)از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:«كنت نهيتكم عن زيارة القبور،فزوروها فإنّها تزهّد فى الدنيا،و تذكّر فى الآخرة».
از آغاز حيات اسلام در مدينه،مناسك خاصى در تدفين مؤمنان اجرا مى شد.
جنازه ها در مكان مناسب دفن مى شد تا بدن متوفى از تعرض درندگان و نيز متلاشى شدن پيش روى انسانهاى ديگر پنهان بماند و خود موجب آلودگى محيط نشود و سطح قبرها كمى بلندتر از زمين قرار مى گرفت و روى آنها نام مردگان و پيامهاى خاص حك مى شد و حاضران در گورگاهها،موقع زيارت قبور به مردگان سلام مى كردند و با صداى بلند آنها را مخاطب قرار مى دادند و از خداوند براى آنها طلب رحمت و آمرزش مى كردند و آيات يا سوره هايى از قرآن بويژه سوره حمد،سوره توحيد،معوذتين،انا انزلنا،يس،الرحمن و آية الكرسى،چنانكه در مصادر حديثى و فقهى شيعه و نيز منابع اهل سنت از جمله كتاب الفقه على المذاهب الاربعة(540/1) آمده است،بر سر مزارها خوانده مى شد و به تدريج برخى از مزارها به مسجد تبديل شد.
ساختن مسجد بر روى قبور يا پيرامون آن و خواندن نماز در آن،موضوعى است فقهى كه بايد به نظر فقهاى اسلام مراجعه كرد.اما قدر متيقّن اين است كه قرآن كريم پس از تشريح چگونگى اطلاع مردم از قبر اصحاب كهف،به بيان اختلاف مردم دربارۀ نحوۀ تكريم و گراميداشت آنان مى پردازد و مى فرمايد:وَ كَذٰلِكَ أَعْثَرْنٰا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لاٰ رَيْبَ فِيهٰا إِذْ يَتَنٰازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقٰالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيٰاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قٰالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (كهف 21/18)و بدين گونه[مردم آن ديار را]بر حال ايشان آگاه ساختيم تا بدانند كه وعدۀ خدا راست است و[در فرارسيدن]قيامت هيچ شكى نيست،هنگامى كه ميان خود در كارشان با يكديگر نزاع مى كردند،پس[عده اى]گفتند:بر روى[قبر]آنها
ص:33
ساختمانى بنا كنيد،پروردگارشان به[حال]آنان داناتر است.[سرانجام]كسانى كه بر كارشان غلبه يافتند گفتند:حتما بر[غار]ايشان مسجدى بنا خواهيم كرد.
روشن است كه پيشنهاد ساختن مسجد بر روى قبر اصحاب كهف از سوى مؤمنان مطرح شده و هدف آنان جاودانه ساختن ياد جوانمردان كهف و گراميداشت مزار مؤمنان خداجو بوده است.
سيره و رفتار مسلمانان در طول تاريخ نيز حكايت از بناى مسجد بر قبور صالحان و شايستگان دارد.بخصوص پيكر پاك رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در خانه آن حضرت و در كنار مسجد النبى توسط حضرت على عليه السّلام به خاك سپرده شد و با ازدياد جمعيت مسلمانان و تنگ شدن عرصۀ مسجد،قسمت شرقى مسجد-كه خانه پيامبر و خانه هاى همسران حضرت بود-به محدوده مسجد النبى افزوده شد و هم اكنون نمازگزاران در آنجا به نماز مى ايستند.
اهميت توجه به مزارها و قبور اوليا سبب شد بسيارى از بزرگان كتابهايى در مزارشناسى بنويسند.تذكره هزار مزار عيسى بن جنيد شيرازى،مقصد الاقبال سلطانيه سيد اصيل الدّين عبد اللّه واعظ،رياض الالواح،روضة الاطهار،مزارات تبريز،مزارات كرمان در شمار اين كتابها است.
بتدريج زيارت قبور كه يك سنت اسلامى بود به يك فرهنگ عمومى تبديل شد و مزارات خراسان و مشاهد مشرفه و عتبات عاليات كه به طور عمده مربوط مى شوند به مدفن ائمه اطهار عليهم السلام و فرزندان و برادران و خواهران آنان يعنى امامزادگان و نيز بزرگان از علما و صلحا،بخصوص در ميان شيعيان مورد اقبال قرار گرفت و افراد مؤمن با حضور خود در كنار آرامگاه اين انسانهاى برجسته و صالح از روح آنان مدد مى گرفتند و خود موقع مرگ وصيت مى كردند تا بدن آنها كنار قبور پيشوايان دينى و اولياى الهى دفن شود.همين امر سبب پيدايش و گسترش گورستانهاى زيادى در شهرهاى مذهبى شد.بويژه كه نقل جنائز از نظر فقهى بدون اشكال شرعى تشخيص داده شد و جمعى از فقها مانند شيخ طوسى در مصباح و نهايه و شهيد اول در ذكرى،انتقال و حمل جنازه مردگان را-براى دفن اوليه يا دفن
ص:34
مجدد-به مكانهاى مقدس همچون حرمين شريفين(مكه و مدينه)يا نجف اشرف يا كربلا يا كاظمين و ديگر اعتاب مقدسه مانند مشهد و دفن در كنار قبور امامزادگان و بزرگان از علما و صلحا جايز دانستند.(بنگريد به:وسائل الشيعة 833/2 و جامع احاديث الشيعة 393/3،باب استحباب الدفن فى الحرمين و المشاهد المشرّفة و حكم نقل الموتى اليها من غيرها).
مشهد چنانكه اشاره شد،يكى از اين شهرها است كه دليل پيدايش و گسترش آن را در وجود بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام(148-203 ه ق)هشتمين پيشواى شيعيان بايد جست.از صدها سال پيش بزرگان زيادى زندگى خود را در اين شهر سپرى كردند و يا پس از درگذشت در اين ارض اقدس دفن شدند يا بدن آنها برحسب وصيتشان از شهرهاى دور و نزديك به اينجا انتقال يافت و بتدريج علاوه بر خاكسپارى در رواقهاى حرم،و صحنها و بهشت ثامن الائمه عليه السّلام،گورستانهاى شهر،مثل گورگاه سراب،نوغان،قتلگاه و قبر مير و بعدها گل شهر،خواجه ربيع و بهشت رضا به وجود آمد كه تعدادى از آنها امروزه از ميان رفته اند.
ازآنجاكه عالمان و انديشمندان و هنرمندان الگوهاى يك جامعه هستند و بايسته است ياد و آثارشان در ميان مردم زنده بماند تا نسلهاى بعد جايگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشى نسپارند،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى همراه با خدمات ديگر فرهنگى و اسلامى خود چند سال پيش تصميم گرفت مزارات خراسان را كه در گوشه و كنار شهرها و روستاهاى دورافتاده اين استان پهناور پراكنده هستند،شناسايى كند و به معرفى آنها بپردازد به اين منظور تدوين تراجم علماى مدفون در حرم رضوى در اولويت قرار گرفت و جلد نخست آن به تدوين شرح حال عالمان دينى اختصاص يافت.
اثر حاضر و بقيه مجلدات آن محصول اين تلاش چندساله است.چاپ اول اين جلد كه سال 1382 از سوى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده با همكارى آقايان ابراهيم زنگنه و غلامرضا جلالى فراهم آمده بود و در اين چاپ همه مجلدات با نظارت آقاى غلامرضا جلالى مدير گروه تراجم و انساب و همكارى
ص:35
اعضاى هيئت علمى گروه يادشده نوشته شده است.جاى آن است كه از زحمات همه عزيزانى كه در نوشتن اين اثر مشاركت داشته اند تقدير گردد،بويژه آقاى اسماعيل رضايى كه نمونه خوانى و نيز آقاى محمود رسولى كه حروفچينى و صفحه آرايى همه مجلدات را به عهده داشته اند.
بنياد پژوهشهاى اسلامى
على اكبر الهى خراسانى
ص:36
آخونديان-على
(1316-1395 ه.ق)
شيخ على آخونديان يزدى خراسانى فرزند محمّد از عالمان دينى يزد در سال 1316 ق در تفت متولد شد.
در كودكى به اتّفاق خانواده به نير رفت و روخوانى قرآن و برخى كتابهاى ديگر مانند ديوان حافظ را در آنجا نزد غلام على نور اللّه و آخوند ملاّ حسن خان آموخت.پس از آن به روستاى بنادكوك ديزه منتقل شد و در خدمت استادانى چون شيخ حسن و آخوند ملاّ على اكبر بن ملاّ باقر فارسى بخشى از ادبيات عرب را فراگرفت.در سال 1333 ق با خانوادۀ خويش رهسپار مشهد گرديد و در ابتدا به دليل برخى مشكلات تحصيل را رها كرد و به كارگرى مشغول شد.ولى از سال 1336 ق با اقامت در مدرسۀ عباسقلى خان فراگيرى علوم حوزوى را ادامه داد و بقيه مقدمات را نزد شيخ قربان على بربرى،شيخ على اكبر سعدآبادى و محقّق نوقانى آموخت.سطوح متوسط و عالى را نيز در محضر بزرگانى مانند حاج ميرزا حسن لواسانى،سيد محمد رضا بختيارى و حاج شيخ هاشم قزوينى به پايان برد.آنگاه مدتى در حوزۀ درس خارج فقه و اصول آيات، شيخ مرتضى آشتيانى،حاج آقا حسين قمى،ميرزا مهدى اصفهانى و سيد يونس اردبيلى شركت جست و از محضر ايشان بهره برد.كتاب شجرة الانسان در آداب و اخلاق از تأليفات اوست.
ص:37
آخونديان در سال 1316 ش (1356 ق)به امر برخى از علماى بزرگ،در بخش«زورآباد مشهد» سكنى گزيد و به تبليغ و حل و فصل امور شرعى مردم پرداخت و در كنار آن سردفترى ازدواج و طلاق را پذيرفت ولى پس از مدتى در سال 1322 ش از اين شغل كناره گيرى كرد و به انجام فعاليت هاى مذهبى پرداخت.او سرانجام در سال 1395 ق در مشهد درگذشت.
مفاخر يزد:2/1-3
سيد حسن حسينى
آرام-محمد يوسف
(1313-1394 ه ق)
آية اللّه شيخ محمد يوسف آرام معروف به«حائرى شاهرودى»فرزند شيخ زين العابدين فرزند ملا شريف،از علماى معاصر مى باشد و سالها در كربلا و مشهد به تحصيل و تدريس مشغول بوده است.
سال 1313 ه.ق در روستاى خان خورد،از توابع بخش بيارجمند شهرستان شاهرود به دنيا آمد.در كودكى پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستى خواهران خود تحصيلات ابتدايى را در زادگاهش خواند و همراه برادرش شيخ ابو القاسم خاتمى به منظور تحصيل علوم دينى پياده به مشهد آمد و در مدرسه نواب سكونت يافت.ادبيات را نزد ميرزا عبد الجواد نيشابورى و فلسفه را خدمت ملا عباسعلى پدر حاجى فاضل سركشيك،و علامه شيخ اسد اللّه يزدى و
ص:38
اديب بجنوردى آموخت و سطوح خارج را در درس شيخ حسن برسى و ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى شركت نمود و براى تكميل تحصيلات به عتبات رفت و در نجف، مدرسۀ قوام حجره گرفت و به حلقۀ درس آيات نائينى،كمپانى، عراقى و سيد ابو الحسن اصفهانى پيوست و خود نيز به تدريس سطوح عاليه مبادرت ورزيد و پس از چهار سال تحصيل در نجف از اساتيد خود كمپانى و اصفهانى اجازه اجتهاد دريافت نمود.مرحوم آية اللّه آرام حدود 35 سال در كربلا بود.و به تدريس و اقامه نماز جماعت در مسجد«عطارها» كه مسجد جامع اين شهر بود،ادامه داد.
تا اينكه آية اللّه ميرزا مهدى شيرازى بار ديگر به حوزه كربلا رونق داد.پس از فوت مرحوم شيرازى در سال 1380 ه.ق مرحوم حائرى به درخواست شاگردان خود رساله اى به زبان فارسى و عربى به نام «زبدة المسائل»نوشت و نشر داد.
با توجه به رفتار نامناسب رژيم بعث با ايرانيان مقيم عراق،ايشان به ايران آمد و پس از چند ماه توقف در قم به مشهد هجرت نمود و به دعوت آية اللّه العظمى سيد محمّد هادى ميلانى در اين شهر مقيم شد و در مسجد گوهرشاد نماز جماعت اقامه نمود و به تدريس دوره خارج فقه و اصول پرداخت.آخرين سالهاى زندگى به دليل پادرد خانه نشين شد و شب اربعين حسينى سال 1394 ه.ق به سراى جاودان شتافت و در رواق دار السياده حرم دفن شد.
وى از تظاهر احتراز داشت،به پيشوايان دين عشق مى ورزيد و همه روزه زيارت عاشورا مى خواند و با قدرتهاى سلطه گر سر ناسازگارى داشت و با نفوذ بيگانگان مبارزه مى كرد.در نهضت 15 خرداد به حمايت از امام خمينى قدس سره برخاست و در مدرسۀ سليميۀ كربلا مجلس ختم و سخنرانى به مناسبت فاجعه مدرسه فيضيۀ قم تشكيل داد.
منتخب المسائل،حاشيه عروة، زبدة المسائل،زبدة المناسك،حاشيه
ص:39
على الوجيزه،شرح كفاية،حاشيه بر وجيزه و تقريرات درسهاى نائينى، كمپانى و حاج آقا حسين قمى از آثار چاپ شده و خطى اوست.مهمترين اثر ايشان كتاب مدارك العروة است كه بالغ بر بيست مجلد مى باشد و 12 مجلد آن به طور منظم تنظيم و تحرير شده است.
غلامرضا جلالى
آشتيانى-سيّد جلال الدّين
(1304-1384 ه ش)
علامه سيّد جلال الدّين آشتيانى، حكيم و شارح حكمت صدرايى،در سال 1304 ه ش در آشتيان از توابع اراك متولد شد و دوره ابتدايى تحصيلات خود را در همان جا به پايان رساند و در سال 1323 ه ش به راهنمايى آية اللّه ميرزا ابو القاسم دانش آشتيانى،براى فراگيرى معارف اسلامى عازم حوزه علميه قم شد.پس از فراگيرى كتابهاى مقدماتى و شركت در شرح منظومه حكمت و مكاسب و شوارق مرحوم حاج شيخ مهدى امير كلاهى،درس خارج فقه و اصول مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى حاضر گرديد و مدت 8 سال در حوزه درس فلسفه و تفسير و اصول فقه علامه سيد محمد حسين طباطبايى شركت كرد و الهيات شفا و اسفار را نيز از خدمت ايشان تلمذ كرد.
استاد آشتيانى براى تكميل فلسفه و حكمت الهى در تهران از سيد محمّد كاظم عصار بهره برد و به قزوين مسافرت كرد و سفر نفس اسفار را همراه قسمتى از امور عامه،از محضر فيلسوف محقق آية اللّه سيد ابو الحسن رفيعى
ص:40
قزوينى آموخت.سپس جهت تكميل علوم نقلى به نجف هجرت كرد و مدت دو سال در محضر مراجع عصر به ويژه آيات ميرزا سيد حسن بجنوردى و سيد محسن حكيم و شيخ حسين حلى و ميرزا عبد الهادى شيرازى حضور يافت و پس از بازگشت در تهران نيز مدتى در حوزه درس حكيم محقق مرحوم ميرزا احمد آشتيانى و ميرزا مهدى آشتيانى شركت نمود و در قم از دانش آيات خوانسارى و سيد محمد حجت كوه كمرى و ميرزا رضى تبريزى استفاده كرد.ايشان در ايام جوانى به متون فلسفى و عرفانى تسلط يافت و در عين حال از كندوكاو در حوزه ادبيات عربى و فارسى غافل نماند.
استاد فقيد آشتيانى در سال 1338 ش به عنوان مدرس دانشگاه مشهد در رشته فلسفه و تصوف اسلامى انتخاب شد و در آذرماه 1345 به رتبه استادى نايل آمد و در سال 1349 مديريت گروه فلسفه و حكمت را در همان دانشگاه به عهده گرفت و خرداد سال 1375 از خدمت در دانشگاه بازنشسته شد و آبان 1376 به عنوان دانشمند برجسته توسط فرهنگستان علوم جمهورى اسلامى ايران معرفى گرديد.
ايشان ضمن تدريس در دانشگاه ساليان مديد در مدرسه امام صادق عليه السّلام از مدارس حوزه علميه مشهد و از بناهاى مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى به تدريس حكمت و عرفان مشغول بود.
از سال 1337 تا 1357 همكارى نزديك ميان علامه آشتيانى و دكتر سيد حسين نصر برقرار بود.دكتر نصر او را با هانرى كربن آشنا كرد و محصول اين همكارى مجلدات«منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران»است.
مرحوم سيّد جلال الدّين آشتيانى مصداق كامل همت،تلاش،اخلاص، بصيرت،فهم عميق و پژوهش علمى بود و نسبت به نظريات و آراى حكماى پيشين نگاه نقادانه داشت.تحليل هاى فلسفى و عرفانى آشتيانى در كتابهاى هستى از نظر فلسفه و عرفان،شرح
ص:41
مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم و شرح حال و آراى فلسفى ملا صدرا،شرح فصوص الحكم فارابى و شرح بر زاد المسافرين ملا صدرا به چشم مى خورد.
آشتيانى عمر خود را مصروف حلقه هاى مفقوده سلسله فلسفه و حكمت اسلامى ايران كرد.ايشان در جستجوى دقيق خود توانست رابطه بين شيخ الرئيس و خواجه نصير و حكماى بين آنها را مشخص كند و سه مكتب شيراز،اصفهان و تهران را معرفى كند.به اين منظور ايشان بيش از 30 مقاله و 30 تعليقه و مقدمه بر آثار عرفانى و فلسفى نوشت و آنها را به چاپ رساند.
استاد فقيد مجرد زيست و صاحب فرزند نبود.فرزندان او شاگردانش بودند كه به ايرانيان محدود نمى شدند و از كشورهاى اسلامى و غرب و ژاپن افراد زيادى از محضر او بهره بردند.تا اينكه در فروردين 1384 در مشهد بدرود حيات گفت و در دار الزهد حرم مطهر رضوى دفن شدند.
غلامرضا جلالى
آشتيانى-مرتضى
(1281-1365 ه.ق)
آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمّد حسن آشتيانى،از مشاهير علما و مجتهدان سدۀ چهارده هجرى و دايى ميرزا مهدى آشتيانى فيلسوف معروف است.وى در سال 1281 ه ق/1243 ه.ش هم زمان با روز درگذشت شيخ مرتضى انصارى
ص:42
چشم به جهان گشود،و به همين مناسبت پدرش كه از شاگردان شيخ بود،او را مرتضى نام نهاد.
آشتيانى مقدمات و سطوح را نزد پدر و عالمان ديگر فراگرفت،در سفر به مكه،همراه پدر به نجف رفت و دورۀ فقه و اصول را نزد حاجى ميرزا حبيب اللّه رشتى،حاج ميرزا حسين نورى و حاج ميرزا خليل و آخوند خراسانى گذراند و به درجۀ اجتهاد نايل شد.حاج شيخ در اخلاق از شاگردان مرحوم شيخ محمد بهارى بود و در فلسفه دست داشت.شيخ مرتضى پس از بازگشت به تهران،به درس و اقامۀ جماعت پرداخت.بعد از پدرش در تهران مرجعيت روحانى يافت.حضور ايشان در تهران مصادف با انقلاب مشروطيت بود.
حاج شيخ مرتضى و تنى چند از رجال دينى و سياسى وقت،از جمله سيد محمد طباطبايى،ملك المتكلمين، سيد محمد رضا مساوات و حاج شيخ مهدى كاشى،انجمنى تشكيل دادند و شبها كنار هم جمع مى شدند و به گفتگو و تحليل اوضاع سياسى و رويدادهاى فكرى و فرهنگى مى پرداختند.عين الدوله او را از توليت مدرسه مروى بركنار نمود.ايشان همراه با ساير علماى تهران براى پيشبرد امر مشروطه به حرم حضرت عبد العظيم مهاجرت كرد و تحصن گزيد.
حاج شيخ در سال 1340 ه ق به مشهد آمد و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت.سال 1353 ه ق 1314 ه ش به دنبال واقعه مسجد گوهرشاد،مجبور شد مشهد را ترك كند و چند سالى در زاويه حرم حضرت عبد العظيم مجاور شود.پس از سقوط رضا خان،در سال 1360 ه ق به عتبات رفت،دو سال در كربلا ماند و به تدريس پرداخت،ولى به دليل داشتن كسالت مجبور شد به ايران برگردد و در مشهد ماندگار شود.ايشان به لحاظ اخلاص به اهل بيت عليهم السّلام در همه مواليد و وفيات مجلس بر پا مى نمود و خود از مردم پذيرايى مى كرد و گاه خود
ص:43
مديحه خوانى مى نمود.وى 23 ذى حجه سال 1365 ه ق/27 آبان 1325 ه.ش در 84 سالگى،چشم از جهان فروبست و در محل دار السعاده،پايين پاى حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.
مشاهير بزرگ اسلام 366/4،ضميمه تاريخ علماى خراسان/245-246، تاريخ آستان قدس/337،شرح حال رجال ايران 260/6،گنجينه دانشمندان 95/7-97،مكارم الآثار 487/2،گلزار معانى/16،يادداشتهاى محمّد قزوينى 8/7 اعيان الشيعة 7/5 م،مستدركات اعيان الشيعة 257/2.
غلامرضا جلالى
آشتيانى،ميرزا هاشم
(1250-1328 ه ش)
ميرزا هاشم آشتيانى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمد حسن آشتيانى در سال 1250 ه ش به دنيا آمد و پس از تحصيلات مقدماتى و سطوح و خارج به درجه اجتهاد نايل شد.دورۀ سوم مجلس شوراى ملى(1333 ه ق)به نمايندگى از سوى مردم تهران به مجلس راه يافت و دورۀ چهارم،از طرف مردم سبزوار انتخاب شد و با همراهى سيد حسن مدرس و تنى چند از رجال، حزب«اصلاح طلبان»را به وجود آوردند،و 16 ربيع الاول 1339 ه ق، همراه پنج نفر ديگر از علما،طى بيانيه اى بى طرفى ايران در جنگ جهانى اول را منتشر ساخت.در جريان كودتاى 1299 ه ش رضا خان،و روى كار آمدن كابينۀ سيد ضياء،ميرزا هاشم به مخالفت برخاست و به دستور سيد ضياء بازداشت شد.
در مجلس پنجم(22 بهمن 1302 ه ش)تدين،مهمترين مهرۀ سياسى رضا خان در مجلس،با اعتبارنامه آشتيانى مخالفت كرد،ولى با دفاع مدرّس،اعتبارنامه ايشان تصويب شد.
ميرزا هاشم در سال 1302 ه ش،در كنار مدرس و مشير الدوله،پيشنهاد جمهوريت از سوى رضا خان را رد كرد و در شمار مخالفين ماده واحده اى درآمد كه خلع قاجار و سلطنت
ص:44
رضا خان را پيشنهاد كرده بود و به اين ترتيب ناسازگارى خود را با حاكميت پهلوى اعلان نمود.با اين حال،پس از به سلطنت رسيدن رضا خان،در انتخابات دورۀ ششم مجلس شوراى ملى،نام او در كنار دوازده نفرى قرار گرفت كه مدرس ليست آنها را به عنوان كانديداهاى مورد اعتماد خود منتشر ساخت و به اين ترتيب به مجلس راه يافت.
ميرزا هاشم،در دورۀ هفتم(14 مهر 1307 ه ش)نيز يكى از كسانى بود كه با اكثريت آراء از تهران به مجلس رفت.
در رويداد ترور مدرس به دست مزدوران رضا خان،نطق هيجان آفرينى در مجلس ايراد كرد و خواهان دستگيرى و مجازات عاملين آن شد.
آية اللّه ميرزا هاشم آشتيانى در سال 1328 ه ش،هشت سال پس از سقوط رضا خان،به سراى ابدى شتافت و جنازۀ ايشان به مشهد حمل و در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.
زندگينامه رجال و مشاهير ايران 38/1-40،تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران جلدهاى 1 و 2،شرح حال رجال ايران 428/4،تاريخ آستان قدس /338،گنجينۀ دانشمندان 363/4-364.
غلامرضا جلالى
آقابزرگ-زين الائمه
(-1302 ه ق)
آية اللّه حاج مولى آقابزرگ از مشاهير قرن 13 و 14 ه ق است.چون مورد وثوق مردم و بزرگان بود او را «زين الائمه»مى خواندند.ايشان سالها در مسجد آقا محمّد مهدى تبريزى مشهور به«ملك التجار»از مساجد معتبر و بزرگ تهران،امامت جماعت داشت و پيش از آن مدتى مجاور آستان قدس رضوى بود و دوست داشت بار ديگر از معنويت اين سرزمين برخوردار باشد.در اواخر عمر به مشهد آمد و سال 1302 ه ق دار فانى را وداع گفت و در جوار مرقد امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
ص:45
مطلع الشمس/692،اعيان الشيعة 563/3؛تذكرة مدينة الادب 185/3.
ابراهيم زنگنه
آقابزرگ-ملا آقا
(-1087 ه ق)
حاج ملا آقابزرگ از دانشمندان قرن 11 هجرى است.او در مدرسۀ صالحيه معروف به نواب سكونت داشت و در همان جا به تدريس روى آورد.وى سركشيك آستان قدس رضوى و از اساتيد حوزه بود و در مدرسۀ ميرزا جعفر تدريس مى كرد.ساختمان مصلاى مشهد،كه از بناهاى دوره صفوى است،در سال 1087 ه ق،زير نظر او به پايان رسيد.
حاج ملا آقابزرگ،پس از بناى مصلاّ درگذشت و در يكى از حجره هاى مدرسه ميرزا جعفر،واقع در صحن كهنه،به خاك سپرده شد.
فردوس التواريخ/107،اعيان الشيعة 563/3
ابراهيم زنگنه
آقاميرى-سيد محمد طاهر
(1280-1355 ق)
فقيه،مدرس و زاهد،در نجف اشرف متولد شد.پس از مقدّمات چند سالى از محضر پدرش و ميرزاى بزرگ شيرازى استفاده نمود و پس از فوت ايشان از محضر علامه خراسانى بهره مند گرديد تا به مقام اجتهاد رسيد.در 1353 ق به زيارت مشهد رضوى مشرف شد و به سبب اصرار گروهى در آنجا ساكن گرديد و به تدريس پرداخت.وى در مشهد درگذشت و در جوار مرقد امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.از آثارش 5 حاشيه بر«رسائل»شيخ انصارى، حاشيه بر«مكاسب»و حاشيه بر«كفاية الاصول»را مى توان نام برد.
اثرآفرينان،218/3.
ابراهيم زنگنه
ص:46
آقانجفى شهرستانى-محمّد تقى
(1329-1395 ه ق)
آية اللّه حاج آقانجفى شهرستانى فرزند سيد محمد از نوادگان ميرزا محمد مهدى موسوى شهرستانى،روز ششم جمادى الاولى سال 1329 ه ق در نجف متولد شد و سال 1331 ه ق به مشهد آمد،سپس به تهران رفت و سال 1344 ه ق به نجف بازگشت.مقدمات را در آنجا خواند و سال 1349 ه ق بار ديگر به ايران آمد و در شهر قم از محضر آية اللّه العظمى مرعشى نجفى و حاج ميرزا محمد على اديب تهرانى و آية اللّه شيخ على اصغر صالحى كرمانى استفاده برد.دو سال بعد به نجف رفت و فقه و اصول را نزد سيد ابو الحسن اصفهانى و حاج شيخ محمد حسين كمپانى تلمذ كرد و پس از درگذشت مرحوم كمپانى،در درس آية اللّه حاج شيخ محمد على كاظمينى و آية اللّه سيد ابو القاسم خويى حاضر شد و به سال 1367،پس از 16 سال تحصيل در شهر نجف به قم بازگشت و از سوى آية اللّه بروجردى براى تبليغ و اقامه نماز عازم لرستان شد و شش سال در خرم آباد و الشتر،به ترويج اسلام پرداخت.
آية اللّه شهرستانى سال 1373 ه ق به دعوت جمعى از مردم تهران و شميرانات در تجريش حضور يافت و در آخرين سالهاى حيات در مسجد آشتيانى هاى مركز،واقع در خيابان آشتيان تهران به اقامه جماعت و نشر احكام مبادرت ورزيد،تا اينكه اول محرم 1395 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و در آستانه حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 498/2-499،آثار الحجه 273/2،منار الهدى/170، سراج المعانى/149،شخصيات ادركتها/141
ابراهيم زنگنه
آقانجفى-علم الهدى-على
ص:47
آقانجفى همدانى-محمد
(1322-1417 ه ق)
آية اللّه سيد محمد حسينى نجفى همدانى(عرب زاده)فرزند آية اللّه سيد على عرب از سادات اعرجى كاظمين و از علماى عارف و عرفاى فقيه و فقهاى اصولى و نيز از مفسران معاصر است.
شب جمعه سوم ربيع الاول 1322 ه ق در نجف متولد شد و سال 1330 ه ق همراه پدر به ايران آمد و پيش از اتمام تحصيلات دار الفنون،به حوزه وارد شد و 13 سال خدمت پدر كه از شاگردان مبرز ميرزاى شيرازى بزرگ و ملا حسينقلى همدانى بود تحصيل علم كرد.
و سال 1343 ه ق براى فراگيرى بيشتر معارف اسلامى به نجف رفت و سطح را نزد آقا عماد رشتى،نوۀ آية اللّه ميرزا حبيب اللّه رشتى،و خارج اصول را نزد ميرزا محمد حسين نائينى و بخشهايى از فقه و اصول،كلام و فلسفه را نزد آية اللّه شيخ محمد حسين غروى اصفهانى (كمپانى)و سيد محمد حسين بادكوبه اى و نيز سلوك عملى را در محضر ميرزا على قاضى طباطبائى فراگرفت.
تحصيل ايشان 30 سال به طول انجاميد و پس از ازدواج با دختر مرحوم نائينى،روز 22 ذيحجه سال 1351 ه ق از مرحوم كمپانى و پنجم ربيع الاول 1352 از آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى اجازه اجتهاد دريافت نمود.و سال 1367 ه ق به ايران بازگشت و در شهر همدان سكونت گزيد.وى در مسجد كولانج و مسجد جامع همدان نماز جماعت را اقامه مى كرد و بيشترين وقت خود را مصروف نوشتن كتابهايى چون«انوار درخشان در تفسير قرآن»در 18 جلد، «درخشان پرتوى از اصول كافى»در 6 جلد،«معاد جسمانى و روحانى»،و رسالۀ«مسيحا مژده مهدى موعود» نمود.
رفتار و گفتار آقانجفى اخلاقى بود، ساعتى را بدون پژوهش و مطالعه نمى گذرانيد.در تواضع و فروتنى
ص:48
كم مانند بود.از شهره شدن اجتناب مى كرد.امام خمينى قدس سره را اسوه و الگوى خود و انقلاب اسلامى را طليعه حكومت حق مى دانست.
سرانجام در 96 سالگى،سحرگاه يكشنبه 15 جمادى الاولى سال 1417 /7 مهر 1375 ه ش در شهر همدان درگذشت و پيكر پاكش به مشهد منتقل، و در رواق دار الزهد حرم دفن شد.مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه اى در اطلاعيه اى خدمات و پارسايى و جايگاه علمى ايشان را ستود.
ويژه نامۀ روزنامۀ همشهرى 17 آبان 1375،ص 2-4 و 14 مهر 1375، ص 1-3.
غلامرضا جلالى
آملى-ضياء الدّين
(1283-1361 ه.ش)
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى فرزند مرحوم آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى از علماى وارسته و
مجتهدان معاصر است.وى در تهران ديده به جهان گشود و هنگامى كه پدر براى ادامه تحصيلات راهى حوزه علميه نجف شد،همراه پدر به نجف رفت و پس از گذراندن دروس مقدمات و سطوح عاليه از محضر حضرات آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،ميرزا حسين نايينى،حاج آقا ضياء الدّين عراقى، ميرزا ابو الحسن مشكينى و شيخ محمد كاظم شيرازى بهره برد و در اثر استعداد فراوانى كه داشت در 30 سالگى به درجۀ رفيع اجتهاد نايل آمد.
مرحوم آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن اصفهانى در اجازه اجتهادى ايشان
ص:49
نگاشته است:
«جناب عالم فاضل مهذب كامل، ثقة الاسلام قرة العين آقا ضياء الدّين آملى از كسانى مى باشد كه كوشش خود را در راه تحصيل علوم شرعيه به كار برده و عمر خويش را در تكميل معارف دين صرف كرده و نزد اينجانب در مباحث فقه و اصول حضور يافته تا آنكه بحمد اللّه به مرتبه اجتهاد نائل گشته است».
و همچنين مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء عراقى يكى ديگر از اساتيد ايشان در اجازه اجتهادى كه براى ايشان نوشته چنين ياد مى كند:
«از كسانى كه شيفته عروج بسوى بلنديهاى حق و يقين و داخل شدن در سلك علماء و مروجين شريعت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله[مى باشند]عالم فاضل متوقد،نحرير بارع ثقه مؤتمن بر فرائض و سنن،جامع لباب فقه و اصول،كوشاى در معقول و منقول، صفوة الاعلام،ركن الاسلام آقا شيخ ضياء الدّين آملى است كه نفس شريف خويش را به تعب افكنده و سالهاى درازى آن را از آسايش بازداشته و با كوشش تمام به تحصيل علوم اسلامى پرداخته تا آنكه به لطف خداوند به رتبه رفيع اجتهاد رسيده است».
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى با دختر آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى ازدواج نمود و پس از مدتى راهى تهران گرديد و چند سال در تهران و مدتى را نيز در شهر آمل به تدريس و تربيت نفوس مستعده همت گماشت و در همين سالهاى اقامت در آمل بود كه آية اللّه جوادى آملى به بهره برى از انفاس قدسيه ايشان در مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام آمل مى پرداخت.
ايشان در شرح زندگانى خود از مرحوم حاج آقا ضياء الدّين آملى چنين ياد مى كند:«بركاتى را كه بنده در آن يك سال عمرم از مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام در آمل به ياد دارم در ديگر مدارس به ياد ندارم.امالى مرحوم صدوق را كه در روزهاى تعطيل در محضر حضرت آية اللّه آملى
ص:50
مى آموختم،و همچنين مشغول سوره مباركه هود و آموختن تفسير آن شديم.
آن بزرگوار در ترويج كتاب و سنت، سعى بليغى داشتند و مى كوشيدند تا طلاب با علم الحديث آشنا باشند.از امالى مرحوم شيخ صدوق احاديث را انتخاب مى كردند و در روزهاى تعطيل تدريس مى كردند كه سند نهج البلاغة در آن بخش تبيين مى شد.
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى سالهاى درازى به نمايندگى از سوى آية اللّه العظمى بروجردى و بعد،از سوى آية اللّه حكيم در كشور مصر به سر برد تا به نشر معارف اهل بيت و حمايت از حوزه تشيع بپردازد.ايشان در مصر رهبرى و زعامت شيعيان مصر را به عهده گرفته بود و براى تأسيس كرسى درس فقه جعفرى در دانشگاه الازهر مصر سعى بليغ كرد و بعد از ساليان درازى تلاش و خدمت به خاطر مخالفت جمال عبد الناصر رئيس جمهور وقت مصر با تشكل و پيشرفت شيعيان،ايشان از مصر به تهران بازگشت.
آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى، بزرگ مردى وارسته و آزاده بود،زهد و تقوا و پارسايى با گوشت و خون او آميخته شده بود.دنيا آن قدر در نظر او كوچك مى نمود كه با همه جلوه هايش همواره مورد بى اعتنايى وى قرار مى گرفت.تمام كمندها و قيدهاى دنيايى را از خود بريده بود دلبستگى و وابستگى او فقط به خداى متعال بود.او راه را يافته و دريافته بود كه در وراى دروس متداول،حقايق ديگرى نيز در پس پرده نهفته است كه بايد به آنها دست يافت و لذا به قرآن و عترت متوسل شد و قلب و حيات و آخرت خويش را روشنايى و جاودانگى بخشيد.ايشان شيفته و دلباخته بى چون وچراى قرآن و عترت بود،او حافظ قرآن بود و هيچ آيه و حديثى نبود كه از او پرسيده شود مگر آنكه خود به قرائت ابتدا و انتهاى آن مى پرداخت و با لطافت تمام،معنى زيباى آيه و حديث را بيان مى كرد.ايشان مى فرمود در
ص:51
پنجاه سالگى شروع به حفظ قرآن كردم و ظرف 4 سال آن را به پايان بردم.او همواره بر استماع قرآن و يا تلاوت و تكرار قرآن و يا تفكر و تدبر عميق در آيات آن اهتمام داشت.
خودشان مى گفتند:وقتى پيش خود فكر و احساس مى كنم كه اين خداوند است كه با بشر سخن مى گويد تمام اعضاى بدنم مى خواهد از درون از هم گسيخته شود.او دلداده خداوند متعال بود هيچ شبى نبود كه در آن به تهجد و عبادت نپردازد همين كه اطمينان مى يافت اطرافيان به خواب رفته اند از جاى برمى خاست و تا هنگامه صبح به عبادت و مناجات با خدا مى پرداخت.
ايشان دل شده و شيداى سر از پا نشناخته ائمه اطهار عليهم السلام بودند.شيدائى او با معرفت و شناخت ژرف همراه بود.عشق عميقى به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام داشت.
به گونه اى كه يك بار در هنگام قرائت قرآن وقتى به آيه چهارم از سوره مباركه تحريم رسيد،كه در آن عبارت «و صالح المؤمنين»به كار رفته است و در احاديث زياد و معتبر از اين آيه تعبير به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام شده است،آن چنان فريادى از درون دل كشيد به گونه اى كه به حالت غشوه به روى زمين افتاد كه يكى از اطرافيان گمان مرگ او را نمود.
او همواره بر حضرت سيد الشهداء امام حسين عليه السّلام مى گريست كه شبها پس از برپايى نماز شب به آرامى به سينه خود مى زد و به ياد مصائب امام حسين عليه السّلام آرام و بى صدا چشمه اشك خويش را جارى مى ساخت.هر سال چندين بار و به مناسبتهايى مختلف به زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام مى شتافت.گاه در اين مسافرتها لباس خويش را به لباس ساده و عربى مبدل مى ساخت.در گوشه مسجد مجد در اتاق بسيار ساده و بى پيرايه مى زيست و در همان مسجد نيز به اقامه جماعت مى پرداخت و با وجودى كه از عمر شريفش بيش از 75 سال مى گذشت اما چون سبكبال و سحرخيز بود مانند
ص:52
پرنده جسور و داراى جست وخيز به فعاليت و حركت و مسافرت مى پرداخت و هيچ گاه ابراز خستگى نمى كرد.شادابى و روح عبادت و معنويت از چهره نورانى او مى تابيد.از مريد و مرادى به شدّت بيزار بود.همين كه احساس مى كرد كسى اندك ارادتى به او پيدا كرده است او را به گونه اى از خود مى راند تا مبادا از سير الى اللّه او بكاهد.او معتقد بود كه همه ارادتها بايد در ذات اقدس بارى تعالى احضار گردند و همه بايد رو به سوى خدا كنند و نه غير خداوند.
نگارنده در حدود سال 1347 به خاطر درمان بيمارى درد مفاصل به تهران رفته و چند هفته اى در منزل آن مرحوم در محله حسن آباد ميهمان و از نزديك شاهد فعاليتهاى علمى، اجتماعى،تبليغى و اخلاقى آن فقيد سعيد بودم.در مسجد مجد(واقع در چهارراه حسن آباد)به جاى پدر اقامۀ نماز جماعت مى كرد.چقدر برايم جالب بود كه مى ديدم ايشان بين دو نماز مى ايستاد و با خواندن آيه اى از قرآن يا حديثى نمازگزاران را با بيانى رسا،شيوا و اثرگذار موعظه مى كرد.
در مسجد مجد اطاقى اختصاصى داشت كه كارهاى علمى خود را در آنجا دنبال مى كرد؛از جمله دورۀ كتاب مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى تأليف پدر بزرگوارش را پس از بازنگرى،تصحيح و آماده سازى براى چاپ تحويل چاپخانه مى داد.
در حل مشكلات گوناگون مردم در حد توان مخلصانه اقدام مى كرد.در مسائل سياسى به ياد دارم روزى در خدمت ايشان و جمعى از علماى تهران به محضر مرحوم آية اللّه العظمى حاج سيد احمد خوانسارى شرفياب شديم.
مرحوم آية اللّه حاج آقا ضياء پس از ايراد سخنانى دربارۀ نهضت اسلامى و شخصيت امام خمينى قدّس سرّه،اظهار داشت ما آماده ايم هر دستورى را كه حضرت عالى دربارۀ ادامه و پيشرفت نهضت بدهيد حتى تهيه اعلاميه و پخش آن انجام دهيم و ديگران هم سخنانى
ص:53
مشابه ايراد كردند.
سرانجام آية اللّه العظمى حاج آقا ضياء الدّين آملى در روز جمعه 19 شهريور 21/1361 ذيقعده 1402 قمرى پس از يك بيمارى طولانى در يكى از بيمارستانهاى تهران دعوت معبود خويش را اجابت كرد و به ملكوت اعلى پيوست.
پيكر مطهرش به مشهد مقدس انتقال يافت و در جوار محبوبش امام رضا عليه السّلام در ايوان طلا به خاك سپرده شد.
برگرفته از يادداشتهاى داماد محترم ايشان حجة الاسلام و المسلمين صدوقى و استاد الهى خراسانى و مجله پيام انقلاب اسلامى،شمارۀ 48.
غلامرضا جلالى
آملى-محمّد تقى
(1304-1391 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى از مشاهير علما و مجتهدان بلندپايه عصر حاضر بود.سالها در تهران به خدمات
معنوى و فرهنگى مشغول بود.پدرش آية اللّه حاج شيخ محمد فرزند على آملى در قبرستان ابن بابويه شهر رى دفن شده است و فضائل ايشان در تذكرة المقابر فى احوال المفاخر تأليف شيخ محمد شريف رازى آمده است.
آملى در روز 11 ذيقعده سال 1304 ه ق مصادف با سالروز ولادت امام رضا در تهران چشم به جهان گشود و زير نظر پدرش رشد كرد و مقدمات و سطوح را نزد دانشوران تهران آموخت.
به سال 1339 ه ق عازم نجف شد و 14 سال از محضر حضرات آيات نائينى
ص:54
اصفهانى،فيروزآبادى،كمپانى، خوانسارى و عراقى بهره برد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد و در اين سفر بين ايشان و آية اللّه حاج شيخ محمد كوهستانى هم دوره اش ديدارى حاصل شد،ايشان سال 1353 ه ق به تهران بازگشت و در محله حسن آباد اقامت گزيد.در مسجد مجد الدوله امامت جماعت را به عهده گرفت و در منزل خود تدريس مى كرد.آية اللّه حسن زاده آملى و آية اللّه جوادى آملى از نامدارترين شاگردان مكتب او هستند.
آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى در شمار شخصيتهاى بلندپايه حوزوى بود كه مرجعيت امام خمينى را در وقايع خرداد 1342 تأييد كردند و از توطئۀ رژيم پهلوى نسبت به جان ايشان جلوگيرى كردند.
حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى بااين همه موقعيت علمى و فقهى و اجتماعى كه داشتند بسيار فروتن و متواضع بودند و پيوسته در جهت خودسازى و مبارزه با نفس تلاش مى كردند.حضرت آية اللّه جوادى آملى در كتاب اسرار عبادت در اين باره مى نويسند:
مرحوم آية اللّه شيخ محمد تقى آملى حكيم و فقيه متأدب به آداب اسلامى و متواضع بود.بزرگوار و كريم بود.يك وقت فرمود در خواب ديدم دشمن به من حمله كرد من با آن دشمن درگير و گلاويز شدم،دشمن مرا رها نمى كرد من براى اينكه از شر او نجات پيدا كنم هيچ چاره نداشتم جز آنكه دست او را به شدت گاز بگيرم تا مرا رها كند و در اين حال بيدار شدم و ديدم دستم در دهان خود من است و به شدت دستم را گاز گرفتم.در همان عالم خواب به من فهماندند كه دشمن تو كسى جز خودت نيست از خودت نجات پيدا كن.
مرحوم آية اللّه العظمى شيخ محمد تقى آملى از جمله شخصيتهايى است كه توفيق ملاقات با حضرت امام زمان(عج)را پيدا كرد.دربارۀ اين ملاقات،مرحوم آية اللّه العظمى علامه طباطبايى(ره)صاحب تفسير الميزان از
ص:55
قول استاد خودشان مرحوم قاضى نقل مى كند كه:
بعضى از افراد زمان ما مسلما محضر مبارك آن حضرت را درك كرده و به خدمتش شرفياب شده اند و يكى از آنها شيخ محمد تقى آملى بود كه در مسجد سهله در مقام آن حضرت كه به مقام صاحب الزمان معروف است مشغول دعا و ذكر بود كه ناگهان آن حضرت را در ميانۀ نورى بسيار قوى مى بيند كه به او نزديك مى شدند و چنان ابهت و عظمت آن نور او را مى گيرد كه نزديك بود قبض روح شود و نفسهاى او به شمارش افتاده و تقريبا يكى دو نفس به آخر مانده بود كه جان دهد آن حضرت را به اسماء جلاليه قسم مى دهد كه ديگر به او نزديك نگردد.بعد از دوهفته كه ايشان در مسجد كوفه مشغول ذكر بود حضرت بر او ظاهر شدند و لذا او مراد خود را مى يابد و به شرف ملاقات مى رسد.
آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى در كار تدريس و تبليغ و روشنگرى مردم بااين كه فرصت كافى نداشتند از تأليف كتب نيز غافل نماندند و توانستند با ارادۀ قوى و همت عالى خود تأليفات ارزنده اى به يادگار گذاردند.تأليفات معظم له از اين قرار مى باشد:
1-مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى كه شرح مفصلى مى باشد بر عروة الوثقى مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى كه تا به حال 12 جلد از اين شرح چاپ گرديده است.ايشان با اين شرح مشكلات و دشواريهاى كتاب عروة الوثقى را به خوبى حل كرده و فهم آن را بسيار آسان نمودند.2-شرح كفاية الاصول 3-شرح منظومه سبزوارى 4-شرح اشارات ابن سينا 5-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء الدّين عراقى تا آخر آن 6-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد ابو الحسن اصفهانى 7-كتاب التجاره 8-كتاب الصلاة (تقريرات مرحوم آية اللّه العظمى نائينى) 9-شرح و حاشيه اى بر كتاب مكاسب مرحوم شيخ انصارى 10-رسائل متعدد
ص:56
از قبيل رضاع 11-اصالة الصحه 12-قاعده لا ضرر 13-صحيحة لا تعاد و رساله هاى متعدد در اثبات صانع 14-متفرقات در فقه ابواب رهن-وقف -وصيت و غير آن 15-مجموعه كتب فارسى عقيدتى كه به چاپ رسيده و دربردارندۀ سخنرانيهاى معظم له در مسجد مجد الدوله تهران است.
سرانجام آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از عمرى تلاش بى وقفه در 29 شوال 1391 قمرى بعد از اقامۀ دو ركعت نماز و سلام به مولايش حضرت ابا عبد اللّه الحسين ديدگان پرفروغ و حق بينش آهسته به روى هم قرار گرفت.دفتر حيات عاريت بسته شد و خورشيد درخشان عمرش غروب كرد.روح پاكش قدم به دنياى جاويد گذاشت تا در جوار قرب كردگار جايگزين شود.پيكر پاك و مطهر حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از تشييع باشكوه در تهران و مشهد و اقامۀ نماز به امامت فرزندش آية اللّه حاج شيخ ضياء الدّين آملى رحمه اللّه در باغ رضوان مشهد در جوار مرقد على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
آيت اللّه زاده اصفهانى-موسوى اصفهانى-على
آيت اللّه زاده خراسانى-مهدى
(1292-1364 ه ق)
ميرزا مهدى معروف به آيت الله زاده خراسانى فرزند آخوند ملا محمد كاظم، در سال 1292 ه ق در نجف به دنيا آمد.
مقدمات و سطح را نزد شيخ زين العابدين شاهرودى فراگرفت و مدتى در درس پدر خود شركت جست، ولى چشم درد شديد او مانع ادامه تحصيل شد.
سال 1319 ه ق به ايران آمد و در همه جا مورد استقبال مردم قرار گرفت و در تهران با مظفر الدّين شاه ديدار نمود،به مشهد آمد و پس از مراجعت به نجف با توجه به شروع نهضت مشروطه
ص:57
به عنوان مشاور سياسى پدر فعاليت مى كرد و براى استقرار مشروطيت سخت كوشيد.تا جايى كه برخى از مطبوعات آن زمان از جمله روزنامه حبل المتين، زحمتهاى ايشان را ستودند.
در سال 1327 ه ق در جريان اولتيماتوم روس،ميرزا مهدى همراه پدر خود به قصد مبارزه با روسها آمادۀ حركت از نجف شد و با درگذشت ناگهانى آخوند،با لباس عزا،همراه علما و مردم مؤمن به منظور جهاد عليه روس از نجف حركت كرد.در شهر كاظمين از طرف علمايى چون حاج شيخ عبد اللّه مازندرانى،شيخ الشريعۀ اصفهانى، حاج شيخ محمّد حسين حائرى،آقا ميرزا محمد تقى شيرازى،به رياست هيئتى انتخاب گرديد كه مأموريت داشت براى بيرون راندن روسها با دولت ايران همكارى كند.ميرزا حسين نائينى،شيخ عبد الحسين رشتى،شيخ جواد جواهرى،سيد ابو الحسن اصفهانى و سيد مصطفى كاشانى،از اعضاى ديگر آن بودند،آنها در كنار تماس با دولت ايران،از شيخ خزعل خواستند تا در مبارزۀ فراگير آنها شركت كند و مانع نفوذ انگليس در خوزستان شود.
در مدتى كه ميرزا مهدى و علماى ديگر در كاظمين بسر مى بردند،بين ايشان و وثوق الدوله تماس برقرار بود و با آخرين تلگراف وثوق الدوله كه از بازگشت قشون روس و اصلاح امور، خبر مى داد،علما به نجف مراجعت كردند.
ميرزا مهدى در سال 1342 ه ق در جريان اعلان جنگ علماى عراق با انگليس،همراه علماى تبعيدى به ايران آمد و پس از مدتى به بغداد بازگشت و طى ديدار با ملك فيصل اول،پادشاه عراق،امكان مراجعت علما را فراهم ساخت.
آخرين سفر ميرزا مهدى به ايران در سال 1324 ه ش/1364 ه ق اتفاق افتاد.او وقتى به تهران رسيد بيمار شد و ارديبهشت همان سال چشم از جهان فروبست و جسد او را به مشهد حمل كردند و در دار السعاده كنار قبر
ص:58
امام هشتم عليه السّلام به خاك سپردند.
مرگى در نور/402-411،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 60/1-61،تاريخ آستان قدس رضوى/337
غلامرضا جلالى
آيت اللّهى-سيد محمد باقر
(1322-1399 ه ق)
آية اللّه سيد محمد باقر آيت اللهى شيرازى معروف به«حاج عالم»فرزند آية اللّه حاج سيد عبد الباقى مجتهد متوفى 1354 ه ق)از علماى شيراز است.پدرش از مراجع تقليد و مادرش دختر آية اللّه حاج سيّد عبد الحسين نجفى لارى بود،روز بيستم شعبان 1322 ه ق متولد شد.سال 1333 ه ق به شيراز آمد و طى 15 سال در خدمت پدرش و علمايى چون حاج شيخ على ابيوردى،حاج شيخ جعفر محلاتى، حاج ميرزا محمد صادق شيرازى با علوم اسلامى آشنا شد و سال 1346 ه ق عازم نجف گرديد و در محضر آيات سيّد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء الدّين عراقى،حاج شيخ كاظم شيرازى و مشكينى،علم آموخت و پس از مدتى به دليل كسالت به شيراز مراجعت كرد و در اصفهان نزد آيات ميرزا محمّد صادق احمدآبادى،آقا شيخ محمّد خراسانى،شيخ محمّد رضا مسجد شاهى،آقا رحيم ارباب و شيخ محمّد حسين فشاركى مدارج علمى را يكى پس از ديگرى پشت سر نهاد و به درجه اجتهاد و اخذ اجازه نايل شد.
وى تابستان 1349 ه ق مدتى در قم از محضر آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى يزدى مؤسس حوزه قم بهره برد و همان سال به مشهد آمد و در حوزه درس آيات حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمّد كفايى شركت جست و سال 1351 ه.ق به شيراز عزيمت نمود و به ترويج معارف الهى و اقامه نماز جمعه در مسجد آقا احمد شيراز پرداخت.او اين مسجد را تجديد بنا نمود و مدرسۀ علميه ابراهيم را در صحن امامزاده ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السّلام تأسيس
ص:59
كرد و در برخى از روستاهاى اطراف شيراز مسجد و غسالخانه ساخت.
آية اللّه سيّد محمّد باقر آيت اللّهى در سال 1399 ه ق به قصد زيارت به مشهد آمد و در طول همين سفر روز پنجشنبه 25 شعبان در حال نماز داعى حق را لبيك گفت و در صحن آزادى در حجرۀ جنب دار الضيافه دفن گرديد.
تقريرات اصول آقا ضياء الدّين عراقى، خارج مكاسب حاج شيخ محمّد كاظم شيرازى،صلات جمعه و صلات مسافر نائينى و نيز كتاب شناخت دين و رساله اى در هيئت و نجوم از آثار علمى ايشان است.
ابراهيم زنگنه
ص:60
ابرقويى-محمود
(-1314 ه.ش)
ملا محمود ابرقويى،فرزند ابو طالب از عالمان دينى يزد در سدۀ 13 و اوايل سدۀ 14 شمسى است.پدرش اهل مهرجرد ميبد بود و از آنجا به ابركوه مهاجرت كرد.ملا محمود تحصيلات خود را در يزد،اصفهان،مشهد و تهران به پايان رساند.وى در تهران از شاگردان آية اللّه شيخ فضل اللّه نورى بشمار مى رفت و با آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى(م 1366 ق) همدرس بود.
ملا محمود براى تبليغ دين به شهرهاى مختلف سفر مى كرد و به امر به معروف و نهى از منكر اهتمام ويژه اى داشت.وى سرانجام در سال 1314 ش در مشهد وفات يافت و در حرم امام رضا عليه السّلام در جوار مقبرۀ شيخ بهايى به خاك سپرده شد.
مفاخر يزد 38/1.
سيد حسن حسينى
ابطحى سدهى-سيد محمد باقر
(1290-1365 ه ش)
حاج سيد محمد باقر ابطحى سدهى متولد سال 1290 ه ش از بزرگان علماى حوزه علميۀ اصفهان بود كه سالها بر مسند تدريس تكيه داشت.وى در اصل از سده(خمينى شهر)اصفهان بود كه پس از خواندن مقدمات و سطوح در خدمت آقا ميرزا هاشم چهارسوقى،
ص:61
مؤلف ميزان الانساب،به تكميل علوم الهى پرداخت و به درجۀ اجتهاد دست يافت و سالها به تدريس دانشهاى حوزوى اشتغال داشت تا اينكه به مشهد آمد و شعبان سال 1365 ه ش در سن 75 سالگى از دنيا رفت و در صحن آزادى حرم مطهر دفن شد.
سنگ مزار آن مرحوم و ميزان الانساب/33
ابراهيم زنگنه
ابطحى سدهى-سيد محمد على
(1294-1371 ه ق)
حاج سيد محمّد على ابطحى سدهى فرزند سيّد مهدى حسينى از سلسله سادات معروف به سادات حكيمى،در ماه صفر سال 1294 ه ق در سده متولد و در ماه رجب 1371 ه ق در سفر زيارت مشهد در اين شهر درگذشت و در رواق دار الضيافه دفن گرديد.ايشان از شاگردان آقا شيخ مرتضى يزدى و آقا سيّد محمّد باقر درچه اى و شيخ عبد الحسين محلاتى و جهانگير خان قشقايى و ميرزا هدايت اللّه چهارسوقى بود و در حدود پنجاه جلد كتاب و رساله تأليف نموده است كه از مهمترين آنها مى توان به تعليقه بر فرائد،ختام الغرر،رساله در تعارض ادله،رساله در تعادل و تراجيح،رساله استدلالى در توحيد،رساله در رضاع،رساله در ولايت حاكم و شرح فارسى بر كفايه آخوند خراسانى،اشاره كرد.
ابراهيم زنگنه
ابن ابى جمهور احسايى-محمد
(-زنده 904 ه ق)
محمّد بن زين الدّين بن على بن ابراهيم بن حسام الدّين بن ابى جمهور احسائى،از علماى نامدار شيعه و زنده تا ذيقعده سال 904 ه ق در احساء بحرين متولد شد و در همان جا به تحصيل پرداخت.سپس سالها در نجف نزد اساتيدى چون شيخ شرف الدّين حسن بن عبد الكريم فتال غروى درس
ص:62
خواند و سال 877 ه ق عازم سفر حج شد و در بازگشت چندى در شام توقف كرد.يك ماه هم در كرك نوح در محضر شيخ الاسلام على بن هلال جزايرى حاضر شد و مانند معاصر خود محقق كركى(م 940 ه ق)از او سماع حديث كرد.بعد به خراسان آمد.
ابن ابى جمهور در فقه و حديث و كلام تخصص داشت و عارف مشرب بود و كتابهاى مفيدى در اين عرصه ها نوشته است.
از آثار بنام او زاد المسافرين در اصول دين است كه در سال 878 ه ق در سفر خود به مشهد تأليف كرد و به درخواست شاگردش مير محسن بن محمد رضوى مشهدى(متوفى 931 ه ق)آن را شرح كرد و نامش را كشف البراهين الاقطاب الفقهية و الوظائف الدينية على مذهب الامامية،دراية النهاية فى الحكمة الاشراقية،درر اللآلى المعادية فى الاحاديث الفقهية،المجلى و غوالى اللآلى از آثار ديگر اوست.
احسايى گفتمانهايى با فاضل هروى از علماى عامه داشته است كه در كتاب مناظره ابن ابى جمهور منعكس است.
اين كتاب مشتمل بر سه مجلس است:
مجلس اول درباره امامت امير المؤمنين مى باشد و در خانۀ سيد محسن بن مير محمّد رضوى صورت گرفته است و قاضى نور اللّه خلاصۀ آن را در كتاب خود منعكس نموده است و مجلس دوم در مدرسه صورت گرفت.مجلس سوم دربارۀ اعمال خدعه در امر خلافت بود.
همه اين مجالس در سال 878 ه ق انجام پذيرفت و مولى نوروز على بسطامى تمام آن را در فردوس التواريخ آورده است.
آخرين سفر ابن ابى جمهور احسايى به مشهد در سال 896 ه ق اتفاق افتاد و پس از درگذشت در كنار قبر امام پاكان دفن شد.
الذريعة 297/13،10/12،273/2، 286/22،22/18؛ترجمه الكنى و الالقاب 341/1،مفاخر اسلام 397/4-404،نامه دانشوران 378/3، دائرة المعارف فارسى 14/1، دايرة المعارف تشيع 293/1،
ص:63
دائرة المعارف بزرگ اسلامى 634/2 -637،هدية الاحباب/53،اعيان الشيعة 434/9،263،257/2.
غلامرضا جلالى
ابو ترابى-سيد عباس
(1295-1379 ه ش)
آية اللّه حاج سيد عباس ابو ترابى،از علماى بزرگ و مشهور قزوين بود،در سال 1335 ه.ق/1295 ه.ش در بيت علم و فضيلت،در قزوين به دنيا آمد.پدرش آية اللّه سيد ابو تراب قزوينى (1309-1393 ق)از شاگردان آيات عظام ميرزاى نائينى،سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى بوده است.
سيد عباس ابو ترابى پس از فراگيرى علوم مقدماتى نزد آيات:شيخ محمود رئيسى،شيخ يحيى مفيدى و پدر خود با مبانى علوم الهى آشنا شد.سال 1353 ه ق به حوزه علميه قم رفت و به تكميل دانش پرداخت در دروس آيات:حجت كوه كمرى و بروجردى و پس از وفات ايشان درس امام خمينى،محقق داماد و علامه طباطبائى حاضر شد.بعد به زادگاهش بازگشت و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت.در سال 1377 ش از سوى مقام معظم رهبرى به امامت جماعت مسجد امام حسين عليه السّلام تهران منصوب شد.وى دلى مهربان داشت و در كمك به مستمندان و نيازمندان سر از پا نمى شناخت و حسينيه اى براى مردم شهر قزوين در مشهد بنياد نهاد.
سرانجام آن عالم بزرگوار پس از 84 سال زندگى صبح روز پنجشنبه 27 صفر 12/1421 خرداد 1379 ش در مسير زيارت حضرت على بن
ص:64
موسى الرضا عليه السّلام همراه فرزندش حاج سيد على اكبر ابو ترابى در سانحه تصادف درگذشت و پس از تشييع بسيار باشكوه در تهران و قزوين به مشهد انتقال يافت و در صحن نو (آزادى)حجره بيست و چهار دفن شد.
زبدة المقال فى خمس النبى،تقريرات درس فقه آية اللّه بروجردى و آية اللّه حجت،جهاد نفس،حقيقت در سيماى حق،مباحث توحيد،يك دوره فقه و اصول از آثار قلمى ايشان است.
آينه پژوهش 60/62-61
غلامرضا جلالى
ابو ترابى-سيد على اكبر
(1318-1379 ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد على اكبر ابو ترابى فرزند آية اللّه حاج سيد عباس ابو ترابى سردار سرافراز جبهه هاى جنگ و اسارت و نماينده ولى فقيه در امور آزادگان و نماينده ولى فقيه در دانشگاه تهران،و
نماينده مردم تهران در دوره چهارم و پنجم مجلس شوراى اسلامى،پس از تحصيل علوم اسلامى در مشهد در محضر استاد الهى خراسانى و برخى ديگر از بزرگان و در تهران عازم نجف اشرف شد و در ايام انقلاب به ايران برگشت.در جريان جنگ عراق عليه ايران اسير شد و پس از ده سال اسارت و مقاومت شجاعانه،سرافراز وارد ميهن اسلامى شد و بار ديگر در خدمت انقلاب و مردم مؤمن قرار گرفت.او نمونه عينى و تجسم عملى ايثار و تقوا و تعهد و بى اعتنايى به زخارف دنيا،
ص:65
خدمت به مردم و عشق به اهل بيت بود.
حجة الاسلام سيد على اكبر ابو ترابى در مسير زيارت قبر مطهر امام هشتم عليه السّلام همراه پدر در روز پنجشنبه 27 صفر 12/1421 خرداد 1379 ش،در سانحۀ تصادف،چشم از جهان فروبست و پس از تشييع باشكوه در تهران و قزوين و مشهد در صحن نو(آزادى) حجره بيست و چهار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
آينه پژوهش 60/62-61
غلامرضا جلالى
اديب اول-اديب نيشابورى- عبد الجواد
اديب بجنوردى-سيد حسين
(1259-1341 ه ش)
سيد حسين موسوى نسل،معروف به اديب بجنوردى،فرزند ميرزا ابو الحسن،در سال 1300 ه ق در روستاى خراشا از توابع بجنورد پا به
دنيا نهاد.در دوسالگى پدر را از دست داد.درسهاى مقدماتى را در زادگاه خود به پايان برد و در 15 سالگى به مشهد آمد و در مدرسۀ نواب حجره گرفت.
صرف و نحو را نزد حاج محقق قوچانى، فاضل بسطامى،شيخ عبد العزيز،ملا عبد الخالق و ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى تكميل كرد.رياضيات را از ميرزا عبد الرحمن مدرس و هيئت را از مشكان طبسى آموخت.فقه و اصول را نزد حاج شيخ حسن برسى و ميرزا قدوس ابهرى و حكمت را در محضر شيخ ابو القاسم نيشابورى از شاگردان
ص:66
حاج ملا هادى سبزوارى و عموى خود سيد محمد بجنوردى و حاجى فاضل تلمذ نمود.منطق را در پيشگاه حاجى محقق و خارج فقه را در خدمت آيات حاج شيخ حسنعلى تهرانى،ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى تحصيل كرد و در مجالس تفسير عرفانى مرحوم حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد نيز حضور مى يافت.
اديب بجنوردى از سال 1324 ه ق كه مصادف با اعلان مشروطيت بود،به خدمات نوين فرهنگى روى آورد و در اولين مدرسه مشهد،يعنى مدرسه معرفت و پس از آن در مدرسه مظفرى و مؤسسات شركت فرهنگ به تدريس ادبيات،منطق،فيزيك و شيمى پرداخت.
اديب در صدر مشروطيت از اعضاى مؤثر حزب دموكرات خراسان بود و با روزنامه هاى محلى و تهران همكارى مى كرد.در سال 1298 ه ش هم زمان با آمدن سيد محمّد سلطان العلماء و تأسيس فرهنگ خراسان،به خدمت فرهنگ درآمد و به اتفاق دانش بزرگ نيا و انتخاب الملك رام و مستشار الملك،دبيرستان دانش را تأسيس كردند.
در سال 1308 ه ش دانشكده معقول و منقول با تلاش اسدى،در مشهد تأسيس گرديد و تدريس تاريخ ادبيات و تفسير به مرحوم اديب بجنوردى واگذار شد.ايشان هم زمان در مدرسه نواب منطق،علوم ادب و منظومه تدريس مى نمود.
اديب در سال 1314 ه ش به اصفهان منتقل و مأمور تأسيس دانشكده معقول و منقول در آن شهر شد و رياست دبيرستان صارميه نيز به ايشان واگذار گرديد.در مدرسۀ صدر كتاب شوارق،در مدرسه چهارباغ علم كلام و در مسجد حاج ميرزا هاشم تفسير مى گفت.
اديب در سال 1316 ه ش به تهران منتقل شد و معاونت و مشاوره فنى كتابخانه ملى به ايشان واگذار گرديد و در همين سمت از فرهنگ بازنشسته شد
ص:67
و از آن به بعد در دانشكده معقول و منقول به تدريس پرداخت و در كنار آن در مدرسۀ سپهسالار منظومه و در مدرسۀ شيخ عبد الحسين كلام تدريس مى كرد.در سالهاى آخر عمر به دليل پادرد،در منزل خود درس مى گفت،تا اينكه روز يكشنبه 4 شهريور 1341 پس از چند سال تحمل سختى دعوت حق را لبيك گفت و به سراى ابدى پر گشود.جنازه اش به مشهد منتقل گرديد و در مدرسه على نقى ميرزا كه امروزه بخشى از بست بالا و صحن جديد شده است به خاك سپرده شد.
از آثار قلمى مرحوم بجنوردى علاوه بر جزوه هاى درسى كه براى دانشجويان فراهم ساخته بود و مجموعۀ اشعار كه در سال 1380 ش به چاپ رسيد،مى توان به سير طبيعت، مقدمه اى بر توحيد مفضل،دربارۀ معراج و كتابى در منطق اشاره كرد كه هنوز به چاپ نرسيده اند.
فرهنگ خراسان،شماره 48/4-51، روزنامه آزادى 1327/10/2،ص 1، دانشوران بجنورد/151-152،نامه فرهنگ شماره 7 سال 1331
غلامرضا جلالى
اديب خاورى-حسن
(-1386 ه ق)
حاج شيخ حسن معروف به اديب خاورى،از مشايخ معرفت و سالكين طريقت و نايلان به حقيقت و انسان خوش مشرب،بذله گو،شيرين زبان و خنده رو بود و حافظه و استعداد غريبى داشت.
اديب خاورى در علوم رمل و اعداد و جفر و طلسمات و تسخيرات و ادويه
ص:68
استادى بى نظير بود.با عرفا مراوده و با حكما و شعرا دوستى داشت.انوار اليقين در علم جفر،خاتم الرمل،منطق الاسرار در رمل و خلاصة الاعداد و الالواح در علم اعداد از آثار اوست.
بهار المعارف وى مشتمل بر قصايد، غزليات و ترجيعاتى است كه سروده است.
وى قريب 115 سال عمر كرد و شب جمعه 17 رمضان سال 1386 از جهان درگذشت و در باغ رضوان دفن گرديد.
مرآة الحجة/100-113
غلامرضا جلالى
اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى
اديب نيشابورى-عبد الجواد
(1281-1344 ه ق)
ميرزا عبد الجواد سال 1281 ه ق در «بيژن گرد»،از روستاهاى نيشابور چشم به جهان گشود.در اوان كودكى،
بيمارى آبله چشم راستش را از او گرفت و سوى اندكى براى چشم چپش باقى ماند.
ميرزا حافظه بسيار خوبى داشت.
پس از آشنايى با خواندن و نوشتن،به تشويق پدرش ملا حسين،عازم نيشابور شد و سال 1297 ه ق براى دانش اندوزى به حوزه پررونق مشهد آمد،ابتدا به مدرسه خيرات خان رفت، بعد مدرسه فاضل خان و در آخر در مدرسۀ نواب حجره اى گرفت و ضمن فراگيرى مقدمات علوم ادب،كتابهاى نهج البلاغة،مغنى،مطول،مقامات
ص:69
بديعى،مقامات حريرى،حاشيه و شمسيه را بدون استاد ياد گرفت و مقدارى فقه و اصول و حكمت و كلام را نزد اساتيد آن عصر حوزه،تلمذ كرد و به نيشابور بازگشت و پس از درگذشت پدر،در حدود سال 1310 ه ق بار ديگر به مشهد آمد و در يكى از حجره هاى مدرسه نواب مستقر شد و تا پايان عمر هرگز به سفر نرفت.
ميرزا انسانى سخت كوش بود،او بااين كه قدرت بينايى بسيار اندكى داشت،هرگز دست از مطالعه نكشيد.
گاهى تا سپيده صبح چشم از كتاب برنمى داشت و سحرگاهان ترنم گنجشكان او را به خود مى آورد.به تدريج دانسته هاى ادبى و تاريخى او به جايى رسيد كه سخنان ارجمند او در گسترۀ اين دانشها،همۀ صاحب نظران را به حيرت مى افكند.او در حكمت الهى و طبيعى نيز مهارت داشت و نظريات ملا صدرا را مى پسنديد و در نجوم،جبر و مقابله و حساب و هندسه از دانايان بود و با موسيقى نيز آشنايى داشت.اما بدون ترديد تخصص او در علوم ادب بود.او تمام قاموس و برهان قاطع را حفظ داشت و افزون بر دوازده هزار بيت از اشعار عرب جاهلى را به خاطر سپرده بود.اديب هر شعرى را با همان حال و هواى خود شعر،با لهجه اى بسيار دلنشين و سحرانگيز مى خواند.
اديب اهل قناعت و مناعت طبع بود.
از وجوهات كمتر استفاده مى كرد.بيشتر از راه حق التدريس آستان قدس رضوى و عايدات اندك ارثى نيشابور، روزگار مى گذرانيد.او همسر نگزيد و به تنهايى راه زندگى را به آخر برد.بيانى صريح داشت و در مبارزه با جهل و ريا بيداد مى كرد.زندگى نظام مندى داشت و هفته اى يك بار به حرم مطهر مشرف مى شد.در بيشتر درسهاى او،متجاوز از سيصد طلبه شركت مى كردند.
اديب پس از ساليان مديد سخت مريض شد و به بيمارستان منتصريه انتقال يافت و هرگز به حجره بازنگشت و حجره خود را با خاطره چهل ساله رها ساخت.در حال احتضار از يكى از
ص:70
شاگردان خود خواست تا معلقه امرؤ القيس را براى او بخواند و خود زير لب زمزمه مى كرد،در بيت 29 معلقه، اديب براى هميشه چشم برهم نهاد و در شصت و سومين سال زندگى خود،صبح جمعه ششم خرداد 15/1305 ذيقعده 1344 ه ق،با تنى نحيف در گوشه اى از پاى ديوار غربى دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.
ميرزا عبد الجواد در طول حيات پربار خود،چهره هاى برجسته اى چون ملك الشعراى بهار،بديع الزمان فروزانفر،محمّد پروين گنابادى،محمّد تقى مدرّس رضوى،محمود فرّخ،محمّد تقى اديب نيشابورى،محمّد على بامداد،سيّد جلال الدّين تهرانى،سيّد حسن مشكان طبسى را در مكتب خود پروراند و نسبت به رويدادهاى سياسى عصر خود بى توجه نبود.بيشتر اين جريانهاى زندگى ساز،در اشعار اديب بازتاب يافته است.لآلى مكنون از آثار قلمى اوست كه سال 1333 ه ق در مشهد به چاپ رسيده است.
مجله ارمغان،سال هفتم،شماره اول /45،دانشوران خراسان/145،شرح حال رجال ايران 237/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/249،گنجينه دانشمندان 97/7-98،نامه فرهنگيان، خطى مجلس شورا/185،مجله دانشكده ادبيات مشهد،سال 11 شماره 152/،2-163،مجله دبستان،سال دوم،دى 59/،1305،الذريعة 263/18
غلامرضا جلالى
اديب نيشابورى-محمّد تقى
(1315-1396 ه ق)
شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى، مشهور به اديب دوم،در سال 1315 ه ق/1274 ه ش در خيرآباد،از بلوك عشق آباد نيشابور پا به جهان نهاد.
پدرش اسد اللّه نام داشت و از دانش بى بهره نبود.
محمد تقى نزد پدر خواندن و نوشتن را فراگرفت و در 18 سالگى به دستور پدر عازم مشهد شد و نزد دايى خود حاج شيخ محمد كدكنى(متوفى 1357
ص:71
ه ق)مقدمات را فراگرفت و در اواخر سال 1333 ه ق وارد حوزه درس ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى گرديد.
شيخ محمد تقى از محضر ميرزا عبد الجواد،كمال استفاده را برد و در آموختن ادبيات عرب،فارسى،منطق، فلسفه،رياضيات،تفسير،حديث، رجال،فقه،اصول،طب،علوم غريبه و علوم جديد رنجها كشيد.وى در كسب اين دانشها به جز ميرزا عبد الجواد،از محضر اساتيد ديگر از جمله آقا ميرزا عسكرى مشهور به آقابزرگ حكيم (متوفى 1355 ه ق)،شيخ حسن برسى (متوفى 1340 ه ق)،شيخ اسد اللّه يزدى (متوفى 1350 ه ق)،ميرزا باقر مدرس رضوى(متوفى 1343 ه ق)،آقا سيد جعفر شهرستانى،قوام الحكماء، مشير الاطباء،و حكيم فاضل خراسانى بهره برد.
اديب نيشابورى متون ادبى،منطقى و اصولى،از جمله سيوطى،مغنى،شرح مطول،شرح نظام،حاشيه ملاّ عبد اللّه، معالم،مقامات حريرى،عروض و قافيه را در مدرسه هاى خيراتخان،سليمانيه، ميرزا جعفر،مسجد تركها،مسجد گوهرشاد و در سال 1325 ه ش،چند ماهى در آموزش و پرورش تدريس كرد.او هميشه زودتر از ديگران در جايى،بالاى حجره چهارزانو مى نشست و درس را شروع مى كرد.
در سال 1341 ه ش با پيشنهاد سيد جلال الدّين تهرانى،استاندار و نايب التوليه وقت آستان قدس،عنوان مدرسى آستان قدس را پذيرفت و در آرامگاه شيخ بهايى به تدريس پرداخت و اين امر هفت سال ادامه يافت تا اين
ص:72
كه در زمستان 1348 پايش آسيب ديد و ازآن پس تا زمان ارتحال در منزل تدريس مى نمود.او در 21 آذر 1355/ بيستم ذى الحجه 1396 ه ق،در 81 سالگى بدرود حيات گفت و در زاويۀ غربى صحن عتيق دفن گرديد.
اديب انسانى آزاده و عارف مسلك بود و نسبت به امور دنيوى،مقامات و شخصيتها بى اعتنا بود و مناعت طبع داشت و از تملق و ريا دورى مى جست و آثار علمى و ادبى زيادى از خود بر جاى گذاشت.گوهر تابنده، آئين نامه،ستايش نامه،طريقت نامه، حديث جان و جانان،رساله يعقوبيه، مجمع راز،فيروز جاويد،آسايش نامه، تاريخ ادبيات عرب،تاريخ ادبيات ايران،تابش جان و بينش روان،البداية و النهايه،گوهر مراد،رساله قافيه و آرايش سخن در شمار آثار ماندگار اديب هستند.
زندگى و اشعار اديب نيشابورى،گنجينه دانشمندان 198/7،نگاه حوزه، غلامرضا جلالى،شماره 6/25-9
غلامرضا جلالى
اديب هروى-محمّد حسن
(1263-1347 ه ش)
شيخ محمد حسن خراسانى،معروف به اديب هروى،از ادباى برجسته و شعراى نامور و از دانايان علوم ادب به شمار مى رفت.پدرش ملا محمّد تقى از علماى مشهد و از خادمان كشيك دوم حرم مطهر امام رضا عليه السّلام بود و سال 1325 ه ق در 53 سالگى در مشهد درگذشت و در حرم دفن شد.
شيخ محمّد حسن هروى در سال 1263 ه.ش،در مشهد چشم به جهان گشود و علوم و معارف الهى را از
ص:73
خدمت پدر فراگرفت و علوم ادب را نزد «اديب طوسى»و ميرزا محمّد باقر مدرّس و ميرزا عبد الرحمن مدرس تلمذ كرد و در سال 1319 ه ق و در آستانۀ انقلاب مشروطيت به حضور ميرزا عبد الجواد نيشابورى رسيد و مدت شش سال در درس وى حاضر شد.
علوم ادب را نزد او تكميل كرد و به درجه اى از دانش رسيد كه استاد،اجازه تدريس به وى داد و او را«رجل فاضل» خواند.وى علاوه بر آن از آيات،شيخ محمّد حسين نائينى و سيّد هادى خراسانى حائرى،نيز اجازه علمى و روايى دريافت كرد.آنها در اجازات خود مقامات علمى اديب را ستودند.
اديب در زمان رضا خان جذب كارهاى آموزشى فرهنگ و هنر شد و بخشى از عمر خود را دبيرى و مدتى در آستان قدس مدرسى نمود و در سال 1336 ه ش بازنشسته شد و در سال 1347 ه ش در 85 سالگى زندگى را بدرود گفت و در دار السعاده حرم حضرت رضا عليه السّلام در كنار قبر پدرش دفن گرديد.
اديب در آخرين سالهاى زندگى خود كارى جز خادمى حضرت و تأليف آثار تاريخى و ادبى نداشت.كتاب «الحديقة الرضوية»،«تاريخ انقلاب طوس»و«دستور حسن»از آثار پربهاى اوست.وى دستور حسن را براى تدريس در مدارس نوشت و مكرر به چاپ رسيده است.
اديب هروى اهميت ويژه اى به تدوين تاريخ،بخصوص تاريخ معاصر مى داد و خود وى نقش مؤثرى در ضبط و ثبت رويدادهاى عصر خود ايفا كرده است.ايشان در هر دو كتاب گرانبهاى «تاريخ انقلاب طوس»و«الحديقة الرضوية»مشاهدات خود و معاصرينش را در زمينۀ روزگار مشروطيت،واقعۀ به توپ بستن حرم مطهر توسط نيروهاى روس،قيام گوهرشاد،وقايع شهريور 1320،اشغال خراسان توسط قواى روس و قيام صولت السلطنه هزاره را با دقت و وسواس بسيار زيادى نوشته و به خاطره تاريخ سپرده است.او به لحاظ
ص:74
دارا بودن شم تاريخى و اهتمام به امور سياسى،پاى ادب را به قلمرو سياست كشانده است و بيشتر رويدادهاى سياسى روزگار خود را به نظم درآورده است.
تاريخ آستان قدس/337،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 109/1-110، نقباء البشر 377/1،مجله نگاه حوزه، شمارۀ 6/25-9.
غلامرضا جلالى
اردبيلى-سيد يونس
(1296-1377 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد يونس اردبيلى، فرزند سيّد محمّد تقى،فرزند مير فتحعلى،فرزند سيف على اردبيلى است كه همگى در كسوت روحانيت حيات پربار خود را سپرى كردند.
مير فتحعلى اردبيلى،جد ايشان،از عرفاى بلندپايه اى است كه دستور العمل عرفانى در اختيار شيخ مرتضى انصارى گذاشته است.
سيد يونس در سال 1296 ه ق در اردبيل چشم به جهان گشود،تحصيلات مقدماتى خود را در همان شهرستان به انجام رسانيد و براى ادامه تحصيل به زنجان رفت و فقه و اصول را از آخوند ملا قربانعلى زنجانى،فراگرفت و علوم معقول را نزد حكيم متأله آخوند ملا سبز على حكيم آموخت و در حدود سال 1310 ه ق عازم نجف شد و هم زمان با پى گيرى جريان نهضت مشروطه،در خدمت آخوند خراسانى، فاضل شربيانى،سيّد محمّد كاظم يزدى و شيخ الشريعة اصفهانى،علم آموخت.
ص:75
پس از آن به كربلا سفر كرد،در حوزۀ ميرزا محمّد تقى شيرازى رهبر نهضت علماى عراق عليه اشغالگران انگليسى، شركت كرد و مورد توجه و وثوق ايشان قرار گرفت.رسيدگى به امور طلاب علوم دينى از سوى ميرزا به وى واگذار شد.
آية اللّه اردبيلى در سال 1348 ه ق براثر چشم درد به اردبيل بازگشت و پنج سال بعد،يعنى سال 1353 ه ق،به مشهد آمد و به تدريس و اداره امور دينى شهر پرداخت.
در جريان كشف حجاب بيت آية اللّه سيد يونس اردبيلى،خانۀ پايدارى گرديد و ارسال تلگراف 21 نفرى علماى برجسته مشهد خطاب به رضا خان و اعزام حاج آقا حسين قمى به تهران در خانه ايشان برنامه ريزى شد.پس از كشتار فجيع گوهرشاد، آخرين جلسه علماى مبارز خراسان در روز يكشنبه 12 ربيع الثانى 23/1354 خرداد 1314 نيز در بيت ايشان واقع شد.موضع گيرى آية اللّه اردبيلى در جريان گوهرشاد موجب شد ايشان با تنى چند از علما بازداشت شده و به تهران اعزام گردد.
آية اللّه اردبيلى مدتى در بازداشتگاه بود سپس به اردبيل برگردانده شد و پس از شهريور 1320 و سقوط رضا خان ايشان به مشهد بازگشت و در برابر توده اى ها ايستاد و فعاليتهاى باقروف وابسته سياسى روسها در آذربايجان را ناكام گذاشت.
در طول نهضت ملى بيت آية اللّه اردبيلى بار ديگر به مركز تصميم گيرى چهره هاى مذهبى و سياسى مشهد تبديل شد.آية اللّه كاشانى در سفر سال 1329 به مشهد،به منزل ايشان وارد گرديد.
آية اللّه سيّد يونس اردبيلى يك سال پيش از فوت،يعنى سال 1376 ه ق به نجف اشرف سفر كرد و مورد استقبال جامعۀ روحانيت و توده هاى مردم قرار گرفت و به تقاضاى بزرگان حوزه خارج فقه برخى از بحثهاى ضرورى را مطرح كرد و با حالت مريضى به تهران عزيمت كرد.در جماران زير نظر هيئت
ص:76
پزشكان بود تا اينكه در 21 ذى القعده سال 1377 ه ق/1337 ه ش،در 84 سالگى در تهران درگذشت و جنازه ايشان به مشهد حمل شد و در دار السعاده حرم مطهّر مدفون گرديد.
آثار علمى بسيار پراهميّتى از مرحوم سيّد يونس اردبيلى بر جاى مانده است.دوره كامل فقه،صلاة مسافر،قاعده لا ضرر،رساله اى در ترتّب و حاشيه بر عروة الوثقى آثار چاپ نشده ايشان است و رساله عمليه ايشان تحت عنوان«وجيزة المسائل»و فروعات علم اجمالى در علم اصول و معتقدات قاصر در اصول دين از آثار چاپ شده مرحوم آية اللّه سيّد يونس اردبيلى است.
علماى بزرگ شيعه/416-417، دايرة المعارف تشيع 64/2،تاريخ اردبيل 361/2 و 370،تاريخ علماى خراسان/250-251،گنجينه دانشمندان 61/3-62،تاريخ آستان قدس/337،مجله نگاه حوزه شماره 36-37.
غلامرضا جلالى
اردبيلى-مير علينقى
(-زنده 1135 ه ق)
مير علينقى اردبيلى از مشاهير علماى مجاور بود و براساس گزارش اعتماد السلطنة صاحب مطلع الشمس تا سال 1135 ه ق در قيد حيات بوده و به ترويج و نشر احكام اسلام و تدريس اشتغال داشته است و پس از مرگ در رواق دار السياده حرم دفن شد.
مطلع الشمس 701/2،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 367/8.
ابراهيم زنگنه
اردوبادى-ابى الحسن على
(-966 ه ق)
ابى الحسن على بن احمد اردوبادى ساكن مشهد و متوفى 966 ه ق و مؤلف رساله اى در اثبات واجب است.
الذريعة 12/11
غلامرضا جلالى
ص:77
ازغدى-محمّد اسماعيل
(1160-1231 ه ق)
مولى محمّد اسماعيل ازغدى فرزند ملا حسين،متخلص به وجدى از مشاهير اهل سلوك بود.در ازغد،يكى از توابع شاهان دژ(شانديز)شهرستان مشهد،در يك خانواده روحانى چشم به جهان باز كرد و پس از تحصيل علوم رايج آن عصر،خدمت مولانا محراب رسيد و راه سير و سلوك پيش گرفت.مدتى به هرات رفت و مجلس درس و بحث در آنجا داشت و پس از آن سى سال در مشهد مجاور بود و بجز مولانا محراب از حسينعلى شاه اصفهانى بهره برد.و به مير عالم شاه هندى و قطب الدّين نيريزى و آقا محمّد كازرونى و محمّد هاشم شيرازى،از بزرگان سلسله ذهبيه،دست ارادت داد و سالها رياضت كشيد تا اينكه از مرشدين اين سلسله شد.
ايشان مكتوبى به تنى چند از اصحاب سلوك داد.آقابزرگ تهرانى، تحت عنوان مكتوب المولى محمّد اسماعيل الازغدى،از آن ياد كرده است.اين مكتوب را حاج محمّد زمان بن كلب على جلاير مشهدى متوفى سال 1286 ه ق به خط خود نوشته است.
مثنوى با 12000 بيت از او به يادگار مانده است.او با ميرزا هدايت اللّه مجتهد امام جمعه مشهد،و مولانا عبد الوهاب شيخ الاسلام معاصر بود و با اهل ظاهر ناسازگارى داشت.
مولانا سيّد محمّد تقى كاشى پشت مشهدى و محمّد حسن هروى نزد او تلمذ كرده اند.پشت مشهدى روزها به مدرسه مولانا مى رفت و در ميان درس او اظهار فضل مى كرد.مولانا ازغدى مدتى با او مسالمت داشت،تا اينكه روزى گفت:خوب است آنها كه بى خبرانند با صاحب نظران سخن از معنى نرانند ذهن سيد محمد تقى از معنى عارى شد تا چهارده روز چنين بود،تا اينكه ازغدى به وى گفت چرا سخن نمى گويى،و سرچشمه هاى علوم از قطب وى جارى شد.
ص:78
گويند زمانى كه در ازغد بود پدر پير خود را به دوش مى گرفت و براى نمازهاى روزانه به مسجد مى برد و مى آورد.
ازغدى در سال 1231 ه ق درگذشت و در قتلگاه مشهد دفن شد.
اعيان الشيعة 122/9 و 143،تاريخ علماى خراسان/59-62،مطلع الشمس 704/2،الذريعة 159/22،الكرام البررة 131/1،سال فوت را 1232 مرقوم داشته است.مجمع الفصحاء 1156/6،حديقه الشعراء 1973/3.
ابراهيم زنگنه
استرآبادى-محمّد تقى
(-1058 ه ق)
محمّد تقى استرآبادى فرزند أبي الحسن عبد الوهاب حسينى،ساكن مشهد بود.صاحب طبقات اعلام الشيعة وى را به داشتن علم و ادب ستوده است.وى بالغ بر 50 اثر از خود به يادگار گذاشت كه برخى از آنها عبارتند از:شرحى بر فصوص ابو نصر فارابى به فارسى،رساله اى در اخلاق،تذكرة العابدين في الفقه،مجمع الفرائد، حواشي تلخيص المفتاح و مناسك حج كه در سال 1022 از نوشتن آن فارغ شد،نوشت و به سال 1058 ه ق فوت كرد و در جوار امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
طبقات اعلام الشيعة/363، استرآبادنامه ذبيحى/148-149،مطلع الشمس 695/2،اعيان الشيعة 192/9.
غلامرضا جلالى
استرآبادى تهرانى-عبد النبى
(-1340 ه ق)
شيخ عبد النبى فرزند شيخ على بن شيخ مولا جعفر از فقها و علماى قرن سيزده و چهارده ه ق است كه در تهران تولد يافت.پس از آموزش مقدمات علوم اسلامى نزد پدر و جمعى از فضلاى تهران،به كربلا هجرت نمود و فقه و اصول را از على نقى برغانى(م 1310 ه ق)فراگرفت و سال 1300 ه ق عازم سامرا شد و به حوزۀ درس
ص:79
مولا اسماعيل قره باغى و ميرزاى شيرازى(م 1312 ه ق)ملحق گشت و پس از ارتحال ميرزا به كربلا بازگشت و به حوزۀ برغانى پيوست.
شيخ عبد النبى سال 1314 ه ق به تهران مراجعت نمود و سال 1324 ه ق به نجف و سپس به كوفه رفت و بار ديگر در سال 1332 ه ق به تهران بازگشت و رياست دينى يافت و حدود سال 1339 ه ق مشهد رضوى را مسكن خود قرار داد و به سال 1340 ه ق در اين شهر فوت نمود و در صحن مطهر به خاك سپرده شد.كتاب رموز الرياض از آثار قلمى اوست.
دايرة المعارف تشيع 113/2؛الذريعة 252/11؛نقباء البشر 1243/3.
غلامرضا جلالى
اشرف الواعظين-حسن
(-1381 ه ق)
حاج ميرزا حسن معروف به«اشرف الواعظين»فرزند محمّد حسين حايرى يزدى،خطيب توانايى بود و چند جلد كتاب وقايع الايام نوشت.در مشهد سكونت داشت و سال 1381 ه ق در تهران درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل شد.
دفتر يادبود خطى كتابخانه وزيرى يزد 162/2
اشكورى-سيد حسين
(-1365 ه ق)
پيكر پاك مرحوم سيّد حسين اشكورى،متوفّاى 1365 ه.ق هشت سال بعد از وفاتش تروتازه پديدار گرديد.
سيّد حسين اشكورى در مدرسۀ محموديّه-واقع در سرچشمۀ تهران- سطوح عالى تدريس مى كرد و در مسجد«حورى»اقامۀ جماعت مى نمود،و اينك برادرزاده اش آية اللّه حاج سيّد مهدى اشكورى به جاى ايشان اقامت مى كنند.
حجة الاسلام و المسلمين حاج آقا
ص:80
ضياء اشكورى در حق ايشان فرمود:
عموى پدرم آقاى سيّد حسين اشكورى بسيار زاهد بود،به تهجد و نماز شب التزام داشت،و بسيار متقى و پرهيزكار بود.
در سالى كه ما از نجف اشرف آمده بوديم،ايشان به قصد عتبه بوسى حضرت رضا عليه السّلام به مشهد مقدّس مشرّف شده بود،اجل محتومش در مشهد فرارسيد،و در صحن نو،بين حوض و ايوان طلا به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
اصفهانى-ابراهيم
(1290-1339 ه)
شيخ ابراهيم فرزند شيخ اسماعيل از اساتيد فقه و اصول بود.در اصفهان چشم به جهان گشود و در سال 1318 ه ق به نجف هجرت نمود و در آنجا بيست سال اقامت نمود و به تدريس و تأليف پرداخت و در سال 1334 ه.ق به كرمانشاه سفر كرد و در سال 1339 ه.ق ازآنجا به مشهد آمد و در همين سال در مشهد درگذشت.
احكام النجاسات،منجزات المريض،المواقيت و الشكوك از آثار علمى اوست.
تذكرة القبور/45.نقباء البشر 8/1.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-اسد اللّه-مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه
اصفهانى-حسنعلى
(1279-1361 ه ق)
حاج شيخ حسنعلى مقدادى اصفهانى،مشهور به«نخودكى»فرزند ملاّ على اكبر نيمه ذيقعده سال 1279 ه ق در اصفهان متولد شد.پدرش او را از همان كودكى در هر سحرگاه بيدار و با نماز و دعا آشنا ساخت و ازآن پس ،تا پانزده سالگى،بيشتر شبها را تا صبح بيدار مى ماند و از پانزده سالگى تا پايان عمر پربركتش هرساله ماههاى رجب،
ص:81
شعبان،رمضان و ايام البيض هر ماه را روزه دار بود و شبها تا صبح بيتوته مى كرد.
حاج شيخ،خواندن و نوشتن و زبان و ادبيات عرب را در اصفهان فراگرفت و فقه و اصول و منطق و فلسفه را نزد آخوند ملاّ محمّد كاشى و ميرزا جهانگير خان قشقايى تلمذ كرد و تفسير را از محضر تنى چند از فحول دانشوران آن عصر بهره جست.او سال 1303 ه ق عازم مشهد شد و يك سال در اين شهر اقامت كرد و سال بعد براى تكميل معارف الهى به نجف مشرف گرديد و نزد سيّد محمّد فشاركى و سيّد مرتضى كشميرى و ملاّ اسماعيل قره باغى دانش آموخت.سال 1311 ه ق بار ديگر به مشهد سفر كرد و تا سال 1314 ه ق در مشهد ماند.
در اين مدت در مدرسۀ حاج حسن و فاضل خان سكونت داشت و براى رياضت حجره اى در صحن عتيق برگزيد و به مدت بيش از يك سال،هر شب در حرم امام رضا عليه السّلام به ختم قرآن نايل مى گرديد و روزها را در محضر علما بسر مى برد و در درس حاج محمّد على فاضل و مير سيّد على حائرى يزدى،حاج آقا حسين قمى و ميرزا عبد الرحمن مدرّس شركت مى جست.
ايشان بر اين باور بود كه بعد از علم توحيد و ولايت و احكام شريعت كه آموزش آن واجب است،بايد به تحصيل دانشهاى ديگر روى آورد، چون جهل هر دانشى ناپسند است و مراد از حرمت برخى از فنون و علوم،به كار گرفتن آنها است نه آموزش آنها، ايشان فقه و تفسير و هيئت و رياضيات
ص:82
را به طلبه ها آموزش مى داد و فلسفه و علوم الهى را به اين شرط تدريس مى كرد كه ابتدا طلبه با اخبار معصومان آشنا باشد و در تزكيۀ نفس بكوشد.
در سال 1315 ه ق حاج شيخ به اصفهان بازگشت و پس از توقف كوتاهى عازم نجف شد و تا سال 1318 ه ق در آنجا ماند،در نجف در مسجد سهله،كوفه،مقبره كميل و ميثم تمار به زيارت و عبادت مى پرداخت.سال 1319 ه ق بار ديگر به اصفهان بازگشت،به شيراز رفت و قانون ابو على سينا را نزد حاج ميرزا جعفر طبيب آموزش ديد و رمضان همان سال به بوشهر سفر كرد،ازآنجا به قصد زيارت خانه خدا به حجاز رفت و پس از فرود آمدن از كشتى پياده راه مدينه را در پيش گرفت.احرام بست و با پاى پياده به مكه رهسپار گرديد.وى در اين سفر كه همان سال 1319 ه ق اتفاق افتاد،با حاج شيخ فضل اللّه نورى و حاج شيخ محمّد جواد بيدآبادى هم سفر بود.
دلباختگى به مقام ولايت حاج شيخ را چندين بار به عتبات كشيد،تا اينكه در سال 1329 ه ق به مشهد عزيمت كرد و تا پايان عمر در مشهد اقامت داشت.
وى ساليان مديدى كه در خدمت مردم نيك سرشت شهر شهادت بود، شب و روز نمى شناخت.روزى پسرش به او گفت:خوب است براى مراجعه مردم وقتى مقرر شود.گفت:پسرم:
«ليس عند ربنا صباح و لا مساء»آن كس كه براى رضاى خدا به خلق خدمت مى كند،نبايد وقت معين كند.
آخرين روزهاى زندگى مريض شد و به دستور پزشكان معالج،به بيمارستان منتصريه مشهد انتقال يافت و در آنجا بسترى شد،ولى ازدحام جمعيت موجب شد تا به منزل يكى از دوستان نزديك خود،حاج عبد المجيد مولوى منتقل شود.يك ماه آخر عمر را در منزل ايشان بسترى بود،تا آنكه يكى دو ساعت پس از طلوع آفتاب روز 17 شعبان سال 1361 ه ق شهريور 1321 در 82 سالگى چشم از عالم ماده
ص:83
بست و جنازه اش در صحن عتيق در حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام،كنار ايوان عباسى دفن گرديد.
سيد ذبيح اللّه امير شهيدى كه از ارادتمندان ايشان بود،سنگى را بر روى قبر ايشان نصب كرد،بر روى آن حك شده است:«تربت كيميا اثر مقتداى اهل نظر،مرحوم حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،طاب ثراه 17 شعبان 1361 ه ق».
كرامات اين انسان بلورين جايگاه رفيعى را در چشم مردم براى او به وجود آورده بود.روز فوت حاج شيخ كه مصادف بود با روزهاى اشغال خراسان به دست نيروهاى ارتش سرخ شوروى، حالت فوق العاده اعلان شد و سربازان روسى با مسلسلهاى خود در سراسر مسير تشييع جنازه از سمرقند به حرم،به گشت مشغول بودند.على منصور، استاندار وقت خراسان،رحلت ايشان را به دربار اطلاع داد،به احترام ايشان مشهد دربست تعطيل شد،حتى ارمنى ها و كليمى ها نيز دست از كار كشيدند.
نشان از بى نشانها/1-34،علماى بزرگ شيعه/376-377،ضميمه تاريخ علماى خراسان/254،تاريخ آستان قدس/338،گنجينه دانشمندان 111/7-113،شمه اى از كرامات حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،1369.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-محمّد باقر
(1239-1319 ه.ق)
شيخ محمّد باقر در سال 1239 در آبادى قهى در بخش كوهپايه اصفهان متولد شد،او مدتى در شهر اصفهان
ص:84
تحصيل كرد و بعد به كرمان رفت و در حوزه درس حاج محمّد كريم خان رهبر گروه شيخيه به تحصيل پرداخت و مورد توجّه او قرار گرفت.
شيخ محمّد باقر بعد از مدتى وارد فرقه شيخيه گرديد،و از طرف حاج محمّد كريم خان قاجار براى سرپرستى پيروان شيخيه همدان به آن شهر رفت، بعد از درگذشت محمّد كريم خان، فرزندش به جاى او قرار گرفت و اين موضوع باعث مخالفت محمّد باقر با وى گرديد.
محمّد باقر معتقد بود كه وى از فرزند حاج محمّد كريم خان اعلم است و بايد او به جانشينى محمّد كريم خان تعيين گردد،و اين مقام موروثى نيست ولى شيخيه كرمان به او اعتنايى نكردند و از فرزند محمّد كريم خان پيروى نمودند.
محمّد باقر در همدان ادعاى رهبرى فرقه شيخيه را نمود و گروهى هم از او پيروى كردند،و اولين انشعاب در فرقه شيخيه پيدا شد.بعد از مدتى گروهى در همدان بر ضد فرقه شيخيه قيام كردند و نزاع درگرفت،محمّد باقر ناگزير شد همدان را ترك گويد و به نائين برود.
او در نائين مسكن گزيد و همچنان با شيخيه هاى كرمان مخالف بود،وى در سال 1319 ق در حالى كه هشتاد سال از عمرش مى گذشت در نائين درگذشت،جنازه اش را به مشهد مقدس آوردند و در جوار بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.
اداره اسناد آستان قدس،سند شماره 11985/9.
سيد حسن حسينى
اصفهانى-مهدى
(1303-1365 ه ق)
آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى، فرزند ميرزا اسماعيل،از چهره هاى بلندآوازه علم و عمل خراسان در سدۀ چهاردهم هجرى است.
وى محرم سال 1303 ه ق در اصفهان چشم به جهان گشود.خدمت پدرش ميرزا اسماعيل و ديگر علماى
ص:85
اصفهان كسب علم كرد.حدود 9 سالگى پدر را از دست داد و حدود 12 سالگى رهسپار نجف شد.او با توصيه آية اللّه حاج آقا رحيم ارباب اصفهانى،از آغاز ورود به عراق با آية اللّه العظمى سيّد اسماعيل صدر(م 1338 ه ق)در ارتباط بود و با عوالم روحانى آشنا شد و اصول را نزد آخوند خراسانى و فقه را نزد سيّد محمّد كاظم يزدى تحصيل كرد.
در همين دوره،پس از آشنايى با مبانى سير و سلوك شرعى مرحوم صدر،با سيّد احمد كربلايى(م 1332 ه ق)و شيخ محمّد بهارى همدانى،از شاگردان برجسته ملاّ حسينقلى همدانى (م 1311 ه ق)و سيّد على قاضى و سيّد جمال الدّين گلپايگانى،آشنا گرديد و از آنها بهره برد.
هم زمان با انقلاب مشروطيت در ايران به اتفاق آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد جمال الدّين گلپايگانى،در اولين دوره درس ميرزاى نائينى شركت نمود و اين درس نزديك پنج سال ادامه يافت و عيد فطر 1338 ه ق در 35 سالگى اجازه اجتهاد را از ميرزاى نائينى دريافت نمود و همين اجازه را آقا ضياء الدّين عراقى، سيّد ابو الحسن اصفهانى و حاج شيخ عبد الكريم يزدى نيز تأييد نمودند.
او از حدود 30 سالگى پس از توسلات و براى رها شدن از پريشانى خاطر،به تحول شگرف دست يافت و ازآن پس اراده كرد داده هاى بلند قرآن و عترت را بدون ذرّه اى خلط و امتزاج با انديشه هاى ديگر،به كار ببندد.
ميرزا سال 1340 ه ق به مشهد آمد.
ص:86
اثر وجودى وى در حوزه خراسان در قرن اخير كم سابقه بود.او مكتب معارف آل محمّد صلى اللّه عليه و آله را با مجاهدات علمى و عملى خود در اين ديار رونق بخشيد و عدۀ زيادى از صاحبان علم و فضيلت را بر گرداگرد وجود خود فراهم آورد.ايشان عقيده داشت:جز راه اهل بيت هر راه ديگرى به گمراهى مى انجامد و هركس هدايت را از غير آل محمّد صلى اللّه عليه و آله بجويد به آن نخواهد رسيد.او به راه خود اطمينان داشت و خصايص اخلاقى و كمالات ايشان نيز بر كسى پوشيده نبود.هم زاهد و وارسته بود و هم مهربان و جذاب.
آثار زيادى از ميرزا مهدى بر جاى مانده است،از جمله مى توان به اين كتابها اشاره كرد:
1-معارف القرآن در اصول اعتقادات اسلامى و تميز علوم قرآنى از فلسفه و عرفان.
2-كتاب مصباح الهدى در اصول فقه.
3-المواهب السنيه فى بيان معاريض و التورية فى كلمات الائمه لاستنباط احكام الشرعية.
4-ابواب الهدى.
5-اعجاز قرآن.
6-غاية المنى و معراج القلوب و اللقاء فى الصلاة.
7-ابطال معارف اليونان.
8-كتاب القضاء و القدر.
تعدادى از اين آثار سال 1395 ه ق به اهتمام سيّد محمّد باقر نجفى يزدى در مشهد منتشر شد.
از بزرگترين آثار وجودى مرحوم ميرزا تربيت شاگردان برجسته و متّقى بود.آيات و حجج اسلام حاج شيخ غلامحسين محامى،حاج شيخ هاشم قزوينى،حاج شيخ مجتبى قزوينى، حاج شيخ كاظم دامغانى،حاج شيخ زين العابدين تنكابنى،حاج ميرزا جواد آقا تهرانى،حاج سيّد جلال مدرّس، حاج شيخ حسنعلى مرواريد،حاج شيخ محمود كلباسى،حاج شيخ على اكبر صدرزاده،حاج سيّد حسين قاضى طباطبايى،شيخ محمّد حسن
ص:87
بروجردى،شيخ هادى مازندرانى،حاج شيخ على محدث خراسانى،شيخ عبد اللّه يزدى،حاج شيخ محمود حلبى تولائى،حاج شيخ على نمازى،حاج شيخ حسينعلى راشد و تعدادى ديگر از بزرگان از شاگردان مكتب ايشان هستند و تاكنون اين مكتب را كه مكتب تفكيك خوانده مى شود در خراسان زنده نگه داشته اند.
مرحوم اصفهانى روز جمعه نوزدهم ذيحجه 1365 ه ق براثر سكته قلبى در مشهد درگذشت و زير طاق جنوبى دار الضيافه حرم امام رضا عليه السّلام در كنار حاج شيخ مهدى واعظ و حاجى قائم مقام دفن شد.
علماى بزرگ شيعه/384-385،تاريخ آستان قدس/337،نداى خراسان 42/1/15،خورشيد تابان در علم قرآن /20،كتاب ابواب الهدى/46-47.
غلامرضا جلالى
اصفهانى-ميرزا محمّد مهدى
(1152-1218 ه ق)
ميرزا مهدى اصفهانى فرزند هدايت اللّه،برجسته ترين چهره روحانيت خراسان در عصر بازماندگان نادر شاه است.وى سال 1152 ه ق در اصفهان به دنيا آمد،با ملا على نورى،در حوزه بيدآبادى همدرس بود و در فقه و اصول از شاگردان آقا محمّد وحيد بهبهانى(متوفى 1205 ه ق)سرآمد مجتهدان شيعه در سده دوازدهم در علوم عقلى شاگرد حكيم ربانى و آقا محمّد بيدآبادى و شيخ مهدى فتونى است و از هر دو اجازۀ اجتهاد دارد.
ميرزاى شهيد،رياضى را نزد شيخ حسين عاملى مشهدى امام جمعه مشهد و متوفى 1175 ه ق آموخت و با دختر او ازدواج كرد.وى سال 1192 ه ق توليت آستان قدس رضوى را به عهده داشت و پس از ارتحال سيّد محمّد امام جمعه سبزوارى در سال 1198 ه ق نماز جمعه را اقامه نمود و به تدريس
ص:88
فقه و اصول و اشارات شيخ و پاره اى از كتابهاى رياضى مشغول گرديد.سيّد مهدى بحر العلوم،مولانا محمّد حسين خبوشانى(متوفى 1262 ه ق)،مولى حمزه قاينى،سيّد كاظم جزايرى،سيّد دلدار على بن محمّد معين بن عبد الهادى رضوى نقوى هندى نصرآبادى از شاگردان وى هستند.
ميرزا مهدى شهيد از ملكات اخلاقى برجسته اى برخوردار و مورد علاقه عامّه مردم و اهل سلوك بود.او پس از محاصره مشهد توسط سربازان محمّد حسين خان سردار جهت دستگيرى نادر ميرزا و در دل شب نيازمنديهاى بى نوايان را تأمين مى كرد تا اينكه به دليل مخالفت با نادر ميرزا و حمايت از مردم،صبح هنگام روز 11 ماه رمضان داخل حرم به دست خود وى يا تيمور نسقچى،يكى از افسرانش مجروح شد و پس از دو روز در 13 رمضان سال 1218 به شهادت رسيد و در رواق پشت سر مبارك دفن گرديد و به عنوان شهيد چهارم اشتهار يافت.از تأليفات وى شرح بر كفايه مولى محمّد باقر سبزوارى،رساله اى در تحقيق نوروز و رساله اى در ردّ رسالۀ محاباتيه است.
بازماندگان او طى دو قرن اخير خدمات معنوى،علمى و فرهنگى ارزنده اى به مردم مشهد ارائه داده اند.
گلشن مراد،/643،خدمات متقابل ايران و اسلام/534،شهيدان راه فضيلت/420،شجره طيبه/410، تاريخ روضة الصفاى ناصرى 353/9، منتخب التواريخ/688،اعيان الشيعة 75/10-77.
غلامرضا جلالى
اعدادى خراسانى-محمّد رضا
(1307-1362 ه.ش)
محمّد رضا اعدادى خراسانى فرزند شيخ مرتضى واعظ در سال 1307 ه ش در مشهد مقدس به دنيا آمد.تحصيلات حوزوى را تحت نزد عمويش شيخ صدرا آغاز كرد و در سطوح عالى علوم حوزوى از محضر اساتيد بزرگ مشهد نظير سيّد احمد مدرس يزدى،شيخ
ص:89
محمّد كاظم دامغانى و شيخ هاشم قزوينى استفاده نمود.وى از آيات عظام چون سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى اجازه تام الاختيار در مشهد داشت.
فعاليت هاى فرهنگى و اجتماعى او براساس باورهايش بود.او در مقدمه اى كه بر كتاب منهاج السرور مى نويسد:
«شكر هر نعمتى آن است كه آن نعمت را در مورد خودش كه اجازه داده شده،مصرف نمايند.اگر در غير مورد مجاز مصرف كنند كفران نعمت است.
مثلا وقتى انسان داراى ثروت شد شكرگزارى آن به اين است كه پس از توسعه مخارج و زندگى خودش به ديگران هم احسان كند...يكى از نعمت هايى كه فعلا به آن متنعميم با سواد بودن است.و بايد از اين نعمت شكرگزارى نمود و كفران آن مطالعه كتب و مجله هاى گمراه كننده است.لذا بر هر مسلمانى لازم است،مقدارى كتاب سودمند اعم از تفسير،نهج البلاغة،قصص،حكايات و امثال آن تهيه و مطالعه نمايد.»
حجة الاسلام اعدادى با توجه به اين اعتقادات براى ترويج اسلام و معارف دينى اقدام به تأسيس انتشارات جعفرى در بازار بزرگ مشهد كرد و بيش از 120 عنوان كتاب در حوزه هاى مختلف دينى،اجتماعى به زبانهاى فارسى و عربى منتشر ساخت و همچنين برخى آثار شخصيت هاى انقلابى را نشر و پخش نمود كه به خاطر آن مورد تعقيب و بازداشت قرار گرفت.
فعاليت هاى او منحصر به مسايل دينى و فرهنگى نمى گرديد بلكه در حوزه
ص:90
خدمات اجتماعى مانند ساختن مسجد و حمام و كمك رسانى به ايتام و نيازمندان تا حد توان تلاش مى كرد.ايشان بيش از 30 سفر به عنوان روحانى كاروان به مكه مكرمه مشرف شد.
بنا به قول همسرش«حاج آقا اگر چه وجوه شرعى مردم را مى گرفتند ولى پارسايى و زهد ايشان مانع اين مى شد كه حتى يك ريال از وجوهات را در منزل صرف و خرج كند.به همين دليل همراه تحصيل علم بدنبال كسب درآمدهاى حلال با دسترنج خودش بود و شغلى را انتخاب كردند كه با ترويج معارف دينى و روحيه ايشان سازگارى داشت،چون معتقد بود كه من كار مى كنم تا مخارج زندگى از اين طريق تأمين شود زيرا شهريه طلبگى سهم امام زمان(عج)است و ما در مقابل امام بسيار مسئول هستيم.
سرانجام حاج شيخ محمّد رضا اعدادى خراسانى پس از عمرى تلاش براى ترويج اسلام در 19 فروردين 1362 در مشهد مقدس درگذشت و در غرفه 51 صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.بيش از هزار جلد كتاب از كتابخانه ايشان وقف بر كتابخانه آستان قدس گرديده است.
على سكندرى
امام جمعه-اسماعيل
(1207-1262 ه ق)
مولانا حاج ميرزا اسماعيل امام جمعه در سال 1207 ه ق در سبزوار متولد شد.او فرزند ميرزا عبد الغفور است،در اوايل جوانى در ارض اقدس تحصيل نمود و خدمت مولانا اسماعيل ازغدى با مراتب عرفانى آشنا شد و به عتبات رفت و در علوم عقلى و نقلى به تحصيل پرداخت و با شيخ احمد احسائى مراوده داشت،و پس از درگذشت پدرش امامت جمعه و رياست عامه سبزوار به ايشان رسيد و به سال 1262 ه ق در زمان آصف الدوله درگذشت و در حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ص:91
تاريخ علماى خراسان/87،اعيان الشيعة 382/3.
ابراهيم زنگنه
امامى تربتى-عبد اللّه
(1281 ه ق-1362 ه ش)
حاج شيخ عبد اللّه امامى تربتى فرزند شيخ ذبيح اللّه فرزند حاج ملا عبد اللّه امام جمعه تربت و از احفاد حاج ملا خداداد تربتى از علماى اوايل عصر صفويه،محرم 1320 ه ق/1281 ش در تربت حيدريه متولد شد.مقدمات را در مكتب خانه آقا سيّد محمّد مشلول خواند و از مجالس وعظ مرحوم حاج آخوند ملا عباس تربتى،پدر مرحوم حاج شيخ حسينعلى راشد كه از نادره مردان معنوى روزگار خود بود استفاده كرد.سپس به منظور ادامه تحصيل،در ربيع الاول سال 1347 ه ق به حوزۀ علميه مشهد آمد و ادبيات را از حاج شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و اساتيد ديگر فراگرفت و فقه و اصول را از آيات حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و حاج شيخ هاشم قزوينى و حاج شيخ آقابزرگ شاهرودى،حاج ميرزا احمد كفايى و حاج ميرزا مهدى اصفهانى بهره برد.سپس به قم رفت و آنجا در درس آيات حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،مؤسس حوزۀ علميه قم و آية اللّه حجت و آية اللّه خوانسارى شركت جست و سال 1357 ه ق به نجف مهاجرت كرد و در سلك تلاميذ آية اللّه حاج شيخ موسى خوانسارى و آية اللّه حاج شيخ كاظم شيرازى و آية اللّه حاج سيّد محمود شاهرودى درآمد و به درجه اجتهاد نايل شد.حدود سال 1364 ه ق به تربت حيدريه بازگشت و به تكاليف دينى خود قيام نمود.
بازسازى مدرسه اسحاقيه،اعزام مبلغ به روستاهاى تربت،تهيه زمين براى تأسيس كتابخانه اماميه و اقدام به تجديد بناى مسجد حاج شيخ على اكبر در شمار كارهاى مفيد ايشان در اين دوره محسوب مى شود.
در سال 1357 ه ش ايشان نيز مانند
ص:92
چهره هاى ديگر روحانيت خراسان تحت رهبرى امام خمينى قدس سره تربت را عليه رژيم پهلوى شوراند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،از سوى مردم تربت در نخستين دورۀ مجلس شوراى اسلامى به عنوان نماينده انتخاب شد و به مجلس راه يافت و پيش از اتمام دورۀ مجلس،در سال 1362 ه ش پس از مدتى بيمارى در تهران جان به جان آفرين سپرد و جنازه اش به تربت و ازآنجا به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت ابو الحسن الرضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 333/3-334
ابراهيم زنگنه
امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن
انصارى-محمود
(1305-1377 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محمود انصارى در سال 1305 ه.ش در
مشهد مقدّس تولد يافت.پدر وى مرحوم ميرزا فضل اللّه،كاسبى متديّن و زاهد پيشه بود و مورد توجّه عالمان مشهد قرار داشت.
مرحوم حاج شيخ محمود دورۀ تحصيلات ابتدايى را در مدرسه باقريه مشهد گذراند و گواهينامه ششم ابتدايى آن زمان را اخذ نمود؛امّا بنا به توصيه مرحوم آيت اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى،ادامه تحصيلات جديد را رها نموده،براى تحصيل علوم دينى به مدرسه سليمان خان وارد شد و حسب سفارش مرحوم ميرزا،حاج شيخ
ص:93
زين العابدين تنكابنى معلّم اوّل ايشان گرديد و جامع المقدمات را نزد اين استاد عارف وارسته گذراند.ديگر بخشهاى ادبيات را نيز نزد مرحوم اديب نيشابورى(دوم)و آية اللّه وحيد خراسانى طى نمود.قوانين و شرح لمعه را نزد استاد مسلم فن،حضرت آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى و بخشى از لمعه را به شكل خصوصى در محضر آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى فرا گرفت و در رسائل و مكاسب و كفايه از محضر بزرگانى چون آية اللّه حاج شيخ كاظم دامغانى،آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى،آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى بهره كافى برد.درس خارج اصول را از محضر مرحوم آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى استفاده نمود؛البتّه از همان ابتدا از درس معارف مرحوم آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى بهره مند مى شد و زيربنا و شالوده مكتب اعتقادى و فكرى ايشان در همان سالها بر اين اساس استوار شد.
نامبرده با حضور آية اللّه العظمى ميلانى در مشهد به حلقه درس خارج ايشان پيوست و در كنار آن به تدريس همه كتابهاى ادبى،معالم،قوانين،شرح لمعه و رسائل نيز مشغول گرديد.
به توصيه مرحوم ميرزا و اصرار آية اللّه سبزوارى،به وعظ و خطابه روى آورد و با توجّه به جاذبه سخن و حافظه قوى، در اين ميدان شهرتى بسزا يافت، مجالس مهم مشهد و بيوت اساتيد و بزرگانى چون مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى،به ايراد سخن پرداخت،و به خاطر صراحت در بيان حقايق،دو بار از سوى ساواك ممنوع المنبر و خانه نشين شد.
مرحوم حاج شيخ محمود انصارى كه متجاوز از پنجاه سال به وعظ و خطابه و نشر معارف اهل بيت اشتغال داشت وارسته اى خداترس،با اخلاص،حامى ولايت،عاشق خدمت،باعزت و مناعت طبع و خوددار از مصرف سهم مبارك امام بود.
سرانجام در سوم بهمن 1377 ه ش در پى بيمارى طولانى دار فانى را وداع
ص:94
گفت و در صحن آزادى در جوار حضرت ثامن الحجج عليه السّلام آرميد.
ابراهيم زنگنه
ايازى-سيّد حيدر
(1312-1401 ه ق)
مرحوم ثقة الاسلام حاج سيّد حيدر ايازى فرزند سيّد اسماعيل در حدود سال 1312 ه ق در روستاى دهبار شش فرسنگى مشهد ديده به جهان گشود و در خانه اى مذهبى رشد كرد.
نامبرده خيلى علاقه مند به نشر حقائق اسلام بود و به فرزندان خود مى گفت هرچه چه درس بخوانيد بازهم بايد براى مردم خدوم باشيد.گاهى از اوقات مى شد در يك مجلس دو بار منبر مى رفت تا وقت مجلس بى استفاده نگذرد.در حدود توان خود اهل مطالعه بود،در واضح شدن مسائل شرعى تحقيقات مناسب را داشت و ظاهرا در هيچ مجلسى بدون ذكر مسائل شرعى منبر نمى رفت.به مستحبات در حدود توان اهميّت مى داد.مرحوم حاج سيّد حيدر سالهاى سال در دهبار،امام جماعت بود و مسائل حلال و حرام را بيان مى كرد و در حدود سى و شش سال آخر عمر را در مشهد سپرى كرد.ابتدا امام جماعت مسجد مسلم بن عقيل در سعدآباد بود و امرارمعاش را از منبر رفتن و ذكر مصائب اهل بيت سپرى مى كرد و از وجوهات شرعيه استفاده نمى كرد و بعد امام جماعت مسجد حيدريها در فلكۀ دروازه قوچان شد و در رسيدگى به فقرا و محرومين كوشا بود.ايشان داراى پنج پسر و چهار دختر بود كه بيشتر آنها روحانى هستند.وى در شب تولد
ص:95
امير المؤمنين سال 1401 ه ق در 89 سالگى درگذشت و در صحن آزادى حرم مطهّر بلوك 19 به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
ايروانى-سيّد مرتضى
(1322-1410 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد مرتضى ايروانى از علماى برجسته تهران در سال 1322 ه ق در شهرستان تبريز متولد شد، سطوح را همان جا در خدمت آية اللّه حاج ميرزا ابو الحسن انگجى و حاج سيّد محمّد مولانا و حاج ميرزا على اصغر ملكى،فراگرفت و سال 1348 ه ق به منظور ادامه تحصيل به قم رفت و از محضر آيات حاج شيخ عبد الكريم حايرى يزدى و حجت كوه كمرى خارج فقه و اصول را دوره ديد،علوم عقلى و فلسفه را نزد آية اللّه ميرزا محمد على شاه آبادى آموخت.سال 1355 ه ق به تهران رفت و چند دهه به اقامه جماعت و ترويج دين همت گماشت.در اواخر عمر به مشهد آمد و روز اربعين حسينى سال 1410 ه ق دار فانى را وداع گفت و در غرفۀ 48 صحن آزادى حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.بر مزار او نوشته شده است:«مرقد شريف عالم ربانى اسوۀ تقوا و فضيلت، حضرت آية اللّه حاج سيّد مرتضى ايروانى قدس سره كه در سال 1322 قمرى متولد و در اربعين حسينى 1410 ه ق به عالم باقى شتافت،حشره اللّه مع اجداده الطاهرين».
ابراهيم زنگنه
ايسى محصل-على
(1259-1359 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ على ايسى محصّل ،معروف به«طسوجى»از علما و دانشمندان پرهيزكار و پارساى مقيم مشهد بود و در حوزۀ علميه به تدريس اشتغال داشت.
وى در سال 1259 ه ش در روستاى ديزج از توابع بخش طسوج آذربايجان
ص:96
در خانواده اى مذهبى پا به عرصه وجود نهاد،مقدمات را در شهر طسوج فراگرفت و در سال 1280 ه ش براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و نزد آية اللّه حاج ميرزا حبيب اللّه ملكى تبريزى و اساتيد ديگر به آموزش فقه و اصول و فلسفه پرداخت و پس از ده سال به طسوج برگشت و به اقامه نماز و ترويج دين همت گماشت.بعد به دعوت مردم خوى به اين شهر رفت و در مسجد جامع امام خمينى اين شهرستان به اقامه نماز و در كنار آن به تدريس مشغول گرديد،تا اينكه به نجف هجرت نمود و مدت سى سال در محضر آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،سيّد محسن حكيم،و حاج سيّد ابو القاسم خويى درس آموخت و به مقام رفيع اجتهاد دست يافت و اجازه دريافت نمود.
آية اللّه طسوجى ضمن تحصيل به تدريس فقه و اصول و فلسفه و تفسير دست يازيد و شاگردان برجسته اى از جمله آية اللّه حاج شيخ عباس طسوجى مقيم قم و آية اللّه تقوى مقيم بمبئى هندوستان در محضر او درس خواندند.
ميل شديد به زيارت مرقد پاك امام هشتم موجب شد تا مرحوم ايسى در سال 1348 ه ش به مشهد آمد و طى ديدار با آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى،متقاعد شد بقيه عمر خود را به منظور تدريس در حوزه علميه مشهد در اين شهر بماند.و ايشان سال 1350 ه ش در مشهد رحل اقامت افكند و به تدريس خارج فقه و اصول و تأليف پرداخت.سرانجام در صدمين سال حيات پرثمر خود،روز پنجشنبه 31 مرداد 1359 ه ش دار فانى را وداع
ص:97
گفت و در صحن نو(آزادى)بلوك 3 بهشت ثامن الائمه سر به تيرۀ تراب نهاد.
اطلاعات گرفته شده از فرزند ارشد مرحوم آية اللّه طسوجى،آقا حسين ايسى محصل مسئول امور دينى و بقاع متبركه اداره كل اوقاف خراسان،گنجينه دانشمندان 261/8
غلامرضا جلالى
ص:98
بافقى-سيّد حسين
(-1304 ه.ق)
آية اللّه سيّد حسين بافقى يزدى فرزند سيّد محمّد صادق از عالمان دينى يزد در سده 13 و اوايل سدۀ 14 ه.ق.
در مشهد سكونت داشت و مدارج عالى اجتهاد را در محضر عالمانى چون حضرات آيات شيخ محمّد تقى بجنوردى و ميرزا نصر اللّه شيرازى مدرّس آستان قدس رضوى پيمود.وى در اين دوران با آية اللّه شيخ على نقى تربتى(م حدود 1320 ق)همدرس بود.
آية اللّه بافقى دانشمندى فاضل و فقيهى بزرگ بود و سرانجام در سال 1304 ق در مشهد درگذشت و در همان جا به خاك سپرده شد.فرزند وى سيّد مهدى بافقى نيز از عالمان دينى به شمار مى رفت.
مفاخر يزد 118/1-117
سيد حسن حسينى
بافقى-شرف الدّين على
(894-974 ق)
شرف الدّين على بافقى از عالمان دينى و شاعران يزد در سدۀ 10 ق.در بافق متولد شد.در جوانى رهسپار شيراز گرديد و به فراگيرى علوم دينى پرداخت.پس از اتمام تحصيلات به هند رفت و مورد توجّه بزرگان آن ديار قرار گرفت.آنگاه به ايران بازگشت و به خدمت شاه طهماسب صفوى(م 984 ق)درآمد و از سوى او مدتها به
ص:99
كلانترى بافق اشتغال داشت.در واقعۀ قتل با يزيد پسر سلطان سليمان قانونى (926-984 ق)با سرودن يك رباعى مورد عنايت شاه واقع شد.
منابع،بافقى را دانشمندى برجسته و پرهيزگار و سخنورى بزرگ خوانده و آورده اند كه وى همواره به صدور فتوى، تدريس و تربيت طلاب مى پرداخت.
همچنين شاعرى خوش قريحه بود و در سرايش قصيده و غزل مهارت داشت و از نديمان سام ميرزا برادر شاه طهماسب و استاد وحشى بافقى و مرادى بافقى، برادر بزرگ وحشى بافقى،به شمار مى رفت.ديوان شعر مشتمل بر 4 هزار بيت و رساله هايى در معما، حفظالصحّه و بحران از آثار اوست.
بافقى سرانجام در 80 سالگى در سال 974 ق در قزوين وفات يافت.
غياث الدّين منصور دشتكى پيكرش را به مشهد منتقل كرد و در آنجا به خاك سپرد.
ريحانة الادب 196/3؛تذكرۀ شعراى يزد/33؛تذكرۀ سخنوران يزد 166/1؛ فرهيختگان دار العباده/160؛الذريعة 510/9-511؛تذكرۀ هفت اقليم 149/1؛تاريخ نظم و نثر در ايران، 468/1؛كليات ديوان وحشى بافقى/2؛ كشف الظنون 778/1؛تاريخ يزد (آيتى)/296؛آتشكدۀ آذر/313.
سيد حسن حسينى
بافقى-محمّد على
(-1339 ه ق)
مرحوم حاج شيخ محمّد على بافقى، معروف به«واعظ يزدى»فرزند حاج حسين مشهور به كسائى(م 1310 ه ق) از علما و شخصيتهاى مذهبى نيمه دوم قرن سيزدهم و نيمه اول قرن چهاردهم هجرى است.
وى اهل بافق يزد بود و تحصيلات خود را در مشهد به پايان برد و در زمرۀ علما و مبلغان برجستۀ خراسان درآمد و سالها در جوار امام هشتم عليه السّلام به ارشاد و نشر دين اسلام و احكام اسلامى اشتغال ورزيد تا اينكه هفتم جمادى الاولى سال 1339 ه ق زندگى
ص:100
را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/315، اعيان الشيعة 158/6.
ابراهيم زنگنه
بالا خيابانى-عبد الحسين
(1262-1344 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد الحسين بالا خيابانى،فرزند شيخ محمّد رحيم بروجردى،از دانشمندان و مجتهدين برجستۀ خراسان در سدۀ اخير بوده است.
وى در سال 1262 ه ق در خانواده علم و عمل چشم به جهان گشود، مقدمات را نزد پدر و اساتيد آن عصر خواند و عازم عتبات شد.مدتى در خدمت ميرزا محمّد حسن شيرازى حضور يافت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به مشهد برگشت و به تدريس و تبليغ پرداخت.او كتابخانه مهمى را فراهم آورد،در آستان قدس منصب خادمى ضريح مطهّر و مدرسى را به عهده گرفت و در انقلاب مشروطيت از مخالفين شد و پس از عمرى فعاليت دينى و اجتماعى،سال 1344 ه ق در 82 سالگى زندگى را وداع گفت و جنازه اش در دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
نامه آستان قدس،شماره 18،سال 1343،ص 86،نقباء البشر 1044/3.
غلامرضا جلالى
بالاخيابانى-محمّد رحيم- بروجردى-محمّد رحيم
ص:101
بجستانى-حسين
(1275-1356 ه ش)
آية اللّه شيخ حسين بجستانى فرزند محمّد ابراهيم در سال 1275 ش در بجستان يكى از شهرهاى خراسان رضوى به دنيا آمد.وى پس از خواندن مقدمات و دروس سطح حوزوى از محضر بزرگانى چون:آيات عظام آقا حسين قمى،ميرزا محمّد،آقازاده، حاج ميرزا احمد كفايى و حاج ميرزا مهدى غروى اصفهانى بهره مند شد.
وى در سال 1341 ش از مشهد به تهران مهاجرت و ضمن اقامه نماز جماعت در مسجد رضوان اللّه واقع در خيابان شهباز تهران به تبليغ و نشر احكام و معارف دينى اشتغال داشت.در مورخ 1343/11/3 به اتهام ايراد مطالب انتقادى و دعا به امام خمينى و نفرين دشمنان ايشان،توسط شهربانى دستگير و روانه زندان قزل قلعه گرديد.
و پس از تحمل بيش از دو ماه زندان با تعهد و التزام عدم خروج از حوزه قضايى تهران،آزاد شد.(1)
آية اللّه بجستانى در سن هشتاد و يك سالگى در تهران فوت كرد و جنازه اش روز ششم مهر ماه سال 1356 به مشهد منتقل و در حرم مطهر دفن گرديد.(2)
ص:102
بجنوردى-محمّد تقى
(-1314 ه ق)
شيخ محمّد تقى بجنوردى از چهره هاى نامدار خراسان در سدۀ 14 ه ق،در اصل اهل بجنورد بود و پس از فراگيرى فقه و اصول نزد شيخ حسن نجفى صاحب جواهر و شيخ مرتضى انصارى،به مشهد آمد و به تدريس پرداخت.شيخ مولى ابراهيم بن على اصغر سبزوارى نقابشكى،از علماى برجسته سبزوار و متوفى 1328 ه ق و سيّد ميرزا ابراهيم علوى سبزوارى معروف به شريعتمدار(م 1316 ه ق)و شيخ على نقى تربتى(م 1320 ه ق)و شيخ محمّد على كاخكى،از شاگردان وى بودند،شيخ على نقى به گزارش آقابزرگ تهرانى،طهارت و مكاسب شيخ را نزد او آموخت.
به نوشتۀ اعتماد السلطنه،مردم ولايت خراسان اعتماد عجيبى به وى داشتند.حاج سياح محلاّتى در كتاب خاطرات خود از تقوا و ورع شيخ محمّد تقى بجنوردى تجليل كرده است.
او مى نويسد:به ديدار شيخ محمّد تقى رفته بودم،طبيب انگليسى نيز براى معالجه چشم وى به منزلش آمده بود.
طبيب به من گفت به آقا بفهمانيد كه دو چيز به چشم شما صدمه زده است:يكى بى خوابى،ديگرى گريه.بايد از اين به بعد كاملا بخوابيد و گريه نكنيد.و من به آقا گفتم.آقا گفت:«به او بگوييد من چشم را براى اين دو كار مى خواهم».
طبيب زياد حيرت كرد و به وضع زندگى او نگاه كرد و گفت:يا اول شخص دنياخواه هستيد،يا حقيقتا آخرت طلب.ترجمه كردم و آقا گفت:
«بگوييد تو هر فرضى مى كنى بكن،ما مى دانيم شما با ما موافق نخواهيد بود، اگر اظهار هم بكنيد مى دانيم ظاهرى است و حقيقت ندارد».طبيب گفت:
«اين مقدار مالى كه مردم به ملاها مى دهند و ملاها كرور كرور از مال مردم گرفته به راحتى خرج مى كنند،گناه اين ها به گردن كيست؟شما با اين وضع همه را مى توانيد بفريبيد،حتى من مسيحى را نزديك است جذب كنيد!هرگز
ص:103
كشيشان ما اين طور نمى توانند دل مردم را شكار كنند».آقا گفت:«بگو كه شما هم به اين تن پروران كه نوكران نفس اماره اند دعا كنيد و الا شما الآن از روى زمين محو شده بوديد.»
در جريان نهضت تنباكو،بيت شيخ محمّد تقى مجتهد،قطب معنوى آن روز خراسان شمرده مى شد،با اين حال ايشان چندان كه بايد با گسترش نهضت موافق نبود و شرايط را مناسب نمى ديد.
شايد از دسايس دولتهاى بيگانه كه نمايندگيهاى فعالى در خراسان داشتند، بيمناك بود.
وى شب چهاردهم صفر 1314 ه ق زندگى را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم صفه دست چپ متصل به درب مسجد گوهرشاد به خاك سپرده شد.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/326،نقباء البشر 4/1، 1628/4-1629،مطلع الشمس 690/2،خاطرات حاج سياح/305، ضميمه تاريخ علماى خراسان/257، منتخب التواريخ/616 و 631 و 686 و 700،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده، 420/3،اعيان الشيعة 192/9
غلامرضا جلالى
بجنوردى-مرتضى
(-1350 ه ق)
حاج شيخ مرتضى،فرزند شيخ محمّد تقى بجنوردى،از فضلا و زهاد معروف نيمه اول قرن چهاردهم ه ق در مشهد سكونت داشت و اقامه جماعت و ادارۀ مراسم گراميداشت ائمه اطهار عليهم السّلام را در منزل پدر خود مرحوم آية اللّه شيخ محمّد تقى بجنوردى وجهۀ همت خود ساخته بود،تا اينكه در 24 محرم
ص:104
1350 ه ق چشم از جهان مادى فروبست و در كنار قبر پدر در دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فوائد الرضويه/431؛ضميمه تاريخ علماى خراسان/358،دانشوران بجنورد/26-27
ابراهيم زنگنه
بحر العلوم رشتى-سيّد حسن
(1314-1397 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد حسن مشهور به بحر العلوم رشتى،فرزند آية اللّه سيّد حسين بحر العلوم معروف به حاج آقا مير،مقتول به سال 1327 ه ق،از علماى نامور رشت بود.
وى حدود سال 1314 ه ق در رشت پا به دنيا نهاد و پس از شهادت پدر و برادرش در سال 1327 در قزوين،به تحصيل علوم الهى روى آورد،مقدمات و قسمتى از سطح را در رشت فراگرفت و به نجف رفت و در سلك تلاميذ آيات حاج ميرزا حسين نائينى،آقا ضياء عراقى،سيّد ابو الحسن اصفهانى،حاج شيخ شعبان رشتى و حاج شيخ محمّد حسين اصفهانى درآمد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد و پس از بازگشت به رشت به اقامه نماز جماعت و پاسخگويى به نيازهاى دينى مردم روى آورد،تا اينكه در 82 سالگى درگذشت و 23 شهريور 1356 ه ش در محل بازار كفاشها در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 185/5،پرونده مدفونين در حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام موجود در شعبۀ مدفونين.
ابراهيم زنگنه
ص:105
بختيارى-سيّد محمّد رضا
(-1339 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد رضا بختيارى در اصل از بختيار،از توابع اصفهان بود و مدت دو سال در بختيار و سه سال در اصفهان در محضر آقا نجفى مسجد شاهى تحصيل نمود،بعد به عتبات رفت و مدت هفت سال در نجف و سه سال در سامرا به فراگيرى مبانى اجتهاد در محضر آيات آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى،سيّد محمّد كاظم طباطبايى يزدى و آية اللّه ميرزا محمّد تقى شيرازى به تحصيل مشغول شد.
حضور آية اللّه بختيارى در عتبات هم زمان بود با اعلام جهاد علماى عراق عليه انگليس.ايشان نيز در جهاد شركت كرد و فرماندهى شصت هزار مجاهد را به عهده گرفت.پس از عمليات جنگى وقتى به شهر كاظمين وارد شد،اهالى كارهاى خود را تعطيل كرده و بيش از دو هزار نفر مسلح كه همۀ آنها از علما و رجال دولت بودند،به استقبال وى رفتند.اين جنگ چندين ماه طول كشيد و پس از پايان جنگ آية اللّه بختيارى به مشهد آمد و مورد وثوق آية اللّه حاج آقا حسين قمى بود پس از كشتار مسجد گوهرشاد چند سالى در تربت حيدريه تبعيد بود و پس از شهريور 1320 به مشهد آمد و به تدريس علوم حوزوى پرداخت و متجاوز از چهل سال در اين شهر بود و پس از درگذشت،در جلو سومين حجره سمت راست نقاره خانه واقع در صحن انقلاب دفن گرديد.چهلم درگذشت ايشان روز يكشنبه 11 ارديبهشت 4/1339 ذيقعده 1379
ص:106
ه ق در مشهد برگزار شد.
روزنامه آفتاب شرق 1339/2/11
غلامرضا جلالى
براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم
برسى-عبد الجواد
(-1382 ه ق)
حاج شيخ عبد الجواد برسى،فرزند حاج شيخ حسن برسى از فضلا و چهره هاى علمى و اساتيد حوزه مشهد در سدۀ اخير است.وى مقدمات و سطوح را در مشهد فراگرفت و به منظور تكميل تحصيلات خود عازم نجف شد و پس از مدتى به مشهد آمد،چندى سردفتر اسناد رسمى بود،ولى از ادامه اين كار پرهيز كرد و انزوا پيشه نمود و به مطالعه و پژوهش روى آورد تا اينكه در روز سه شنبه 20 رجب 1382 ه ق در مشهد جان به جان آفرين تسليم كرد و در صحن عتيق دفن گرديد.شيخ مهدى الهى قمشه اى از شاگردان ايشان محسوب مى شود.
مقدمه اوكتائى بر جلد 6 فهرست كتابخانه آستان قدس،گنجينه دانشمندان 152/7،شمس الشموس/332-333، آشناى عرشيان/47
ابراهيم زنگنه
بروجردى-سيّد محمّد رضا
(-1363 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد رضا،فرزند فخر الدّين موسوى بروجردى،از علما و ائمۀ جماعات مشهد بود.نسبش از سوى پدر به سادات نوربخشى و از طرف مادر
ص:107
به سادات طباطبايى بروجرد مى رسد.
در بروجرد تولد يافت و پس از آشنايى با مقدمات و سطوح به مشهد آمد و نزديك 20 سال از محضر حاج آقا حسين قمى و ميرزا محمّد آقازاده استفاده نمود و براى ادامه تحصيلات به عراق سفر نمود و 12 سال در نجف از محضر آيات نائينى،عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و خود نيز به تدريس فقه و اصول پرداخت.وى از آيات اصفهانى و عراقى اجازۀ اجتهاد دريافت كرد.
در پى كسالتى كه بر او عارض شد و رؤيايى كه ديد به مشهد بازگشت و در حوزۀ اين شهر به تدريس و اقامۀ جماعت و بيان احكام در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد كوچه اشتغال ورزيد و اول مهر 1363 دعوت حق را لبيك گفت و در غرفۀ شماره 6 صحن آزادى دفن گرديد.رساله اى در اجتهاد و تقليد و عدالت از آثار ايشان است كه به چاپ رسيده است.
گنجينه دانشمندان 119/7-120، اثرآفرينان 49/2
ابراهيم زنگنه
بروجردى-على اكبر
(-1348 ه ق)
ميرزا على اكبر بروجردى،فرزند آقا جمال مجتهد از علماى نامدار تهران در نيمۀ اول قرن چهاردهم هجرى شمرده مى شود.پدرش در مسجد و مدرسه دوستعلى خان معيّر الممالك پيشنماز بود و تدريس مى كرد و پس از ارتحال او ميرزا على اكبر عهده دار اين
ص:108
مسئوليتها شد و به ترويج و نشر دين همت گماشت و در نهضت مشروطه با شيخ فضل اللّه كه رابطه خويشاوندى داشت،هم صدا گرديد.پس از نهضت به مشهد آمد و سال 1348 ه ق در مشهد درگذشت و در حجره عقب صفه غربى دار السياده سر بر خاك نهاد.
او فرزندى داشت به نام على اصغر كه در سال 1231 متولّد شد و داراى چندين اثر از جمله نور الأنوار،ضياء النور،و الحكايات الاخلاقية و عقائد الشيعة مى باشد.
شرح حال رجال ايران 166/6، تاريخ آستان قدس/336،نقباء البشر 1594/4،اعيان الشيعة 167/8
ابراهيم زنگنه
بروجردى-محمّد رحيم
(1224-1309 ه ق)
حاج شيخ محمّد رحيم بروجردى فرزند محمّد،پدر شيخ عبد الحسين
مجتهد بالاخيابانى،روز 17 ربيع الاول سال 1224 ه ق در بروجرد متولد شد و مقدمات و سطوح را نزد علماى آن عصر از جمله حاج مولى اسد اللّه بروجردى مشهور به حجة الاسلام و حاج سيّد محمّد شفيع جاپلقى آموخت و سال 1241 ه ق به نجف رفت و آنجا رحل اقامت افكند و نزد صاحب جواهر با رموز فقه و اصول آشنا گرديد و استاد شرح وى بر مختصر النافع را ستود و به وى اجازۀ اجتهاد داد.
مرحوم بروجردى مدتى در نجف تدريس كرد،بعد به كربلا رفت و سال
ص:109
1258 ه ق به درخواست اعيان و بزرگان خراسان به مشهد آمد و به تأليف آثار فقهى از جمله جوامع الكلم در شرح قواعد مبادرت ورزيد.سال 1263 ه ق به حج مشرف شد.سال 1266 ه ق به دنبال سركوب فتنه سالار،از سوى اميركبير به توليت آستان قدس رضوى منصوب گرديد و اصلاحات زيادى را به عمل آورد،سال 1283 به زيارت عتبات مقدسه رفت و در مراجعت كتابى در حالات و آداب زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام به نام هدية الرضويه نوشت و كتابى در اعمال سنه تحرير كرد.او سال 1309 در 85 سالگى در مشهد درگذشت و در دار السياده حرم دفن گرديد.شيخ عبد الحسين بروجردى(متوفى 1344 ه.ق)فرزند ايشان است.
تاريخ علماى خراسان/120-123، نقباء البشر 723/2،لغت نامه دهخدا واژۀ محمّد رحيم،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده،420/2، منتخب التواريخ/631 و 686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،اعيان الشيعة 256/9،مطلع الشمس/682.
غلامرضا جلالى
برهانى-سيّد حبيب اللّه
(-1376 ه ق)
حاج سيّد حبيب اللّه برهانى فرزند حاج سيّد كريم رستم كلائى،صاحب خصال نيك الهى و مناعت طبع و سخاوت كم مانند،از علماى معاصر خطۀ شمال بود.مقدمات را در حوزۀ مازندران تكميل كرد و مدتى در مشهد مشغول تحصيل شد،به قم رفت و از محضر حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،مؤسس حوزه قم برخوردار گرديد،بعد به نجف مهاجرت نمود و پاى درس بزرگانى چون آية اللّه نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى شركت كرد و پس از اتمام تحصيلات به مازندران آمد و به انجام وظايف دينى و معنوى قيام نمود.سال 1376 ه ق چشم از سراى ناپايدار فروبست و جنازه اش به مشهد حمل شد و در يكى از حجره هاى غربى
ص:110
باغ رضوان به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 260/3
ابراهيم زنگنه
بسطامى-على
(1316-1407 ه ق)
آية اللّه شيخ على توحيدى از علماى مبارز شاهرود است.سال 1316 ه ق در بسطام به دنيا آمد.با مبانى علوم در بسطام و شاهرود آشنا شد و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و 7 سال از حوزه درس آقابزرگ حكيم و حاج آقا حسين قمى بهره برد،سپس به قم رفت و يك سال در حوزه درس حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى شركت كرد، بعد به نجف مهاجرت نمود،و 16 سال از محضر آيات نائينى و آقا ضياء الدّين عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى استفاده كرد.پس از دريافت اجازه اجتهاد به شاهرود برگشت و در مدرسه قلعه به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و در مسجد همان مدرسه به اقامه نماز جماعت و ارشاد مردم همت گماشت تا اينكه 29 تير 1407/1366 ه.ق درگذشت و يك روز بعد برحسب وصيت جنازه اش به مشهد منتقل و در مقبره چهارم صحن آزادى حرم مطهّر دفن شد.
گنجينه دانشمندان 131/7-132
بسطامى-نوروز على
(1237-1309 ه ق)
حاج مولى نوروز على،فرزند حاج باقر از علما و محدثان و مورخان ممتاز خراسان،معروف به فاضل بسطامى در قرن سيزده هجرى است.وى سال 1237 ه ق در بسطام متولد شد،در مشهد خدمت مولانا شمس علم آموخت و مدتى در محضر مولانا حاج ميرزا عسكرى امام جمعه،مشغول نوشتن احكام و فتاوى گرديد و در اخبار و احاديث تبحر يافت و ازآن پس سى سال به نوشتن كتاب هاى زير وقت صرف كرد:التحفة الحسينية،
ص:111
التحفة الرضويه،سرور العارفين در احوال مختار بن ابى عبيده ثقفى،نجات الخافقين در فضيلت زيارت امام حسين عليه السّلام،وسيلة النجاة به زبان فارسى در مصائب امام حسين عليه السّلام تأليف سال 1271 ه ق،ذخيرة المعاد فى الاخلاق و الموعظة و الارشاد،چاپ 1288 تهران،سراج المتهجدين تأليف در سال 1265،وسيلة الرضوان در ترجمه صحيفه رضويه،الوجيزة فى مصائب المعصومين به زبان فارسى،تأليف 13 محرم 1271 ه ق،الإكسير در اصول دين و اخلاق،الوسائل الحسينية لطى العوالم البرزخية به زبان فارسى مشتمل بر ده مقاله در احتضار،مرگ و پس از مرگ،البداء،فردوس التواريخ در تاريخ طوس و علماى مشهد، سفينة النجاة در شرح منظومه دوازده بند سيّد بحر العلوم و لؤلؤة البحرين در تلخيص سفينه مذكور.
حاج ملاّ صادق مشهور به فاضل بسطامى فرزند اوست.مولى نوروز على سال 1309 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن گرديد.
تاريخ علماى خراسان/132، مطلع الشمس/691،الذريعة 21/10، 89،77،71،52/25،147/3،اعيان الشيعة 228/10.
غلامرضا جلالى
بمرودى قاينى-على
(-1315 ه ق)
ملا على صعودى بمرودى از علما، شعرا و خوشنويسان اواخر قرن سيزده و اوايل قرن چهاردهم است.
از تاريخ تولد و شرح زندگى وى اطلاع روشنى در دست نيست.آنچه مسلم است ايشان در روستاى«بمرود» از توابع بخش زيركوه قاينات به دنيا آمد و قسمتى از دوران تحصيل خود را در مشهد گذراند.در بيشتر علوم رايج زمان خود بخصوص علم سياق،نجوم، لغت و تاريخ دست داشت و گاهى شعر مى گفت و صعودى تخلص مى كرد.از اشعار اوست:
ص:112
اى گشته اسير شور و شر،در بمرود محروم ز فيض خشك و تر،در بمرود
صد حيف كه با هزار آرمان برديم اين عمر عزيز را به سر،بمرود
ديوان اشعار ملا على،كتاب مؤيد الفضلا در لغت و كتاب درّه نادره در تاريخ نادر شاه به خط وى نزد آقا حسين صعودى نوۀ ايشان در مشهد نگهدارى مى شود.
وى به سال 1315 ه ق دار فانى را وداع گفت و در مشهد به خاك سپرده شد.
بزرگان قاين/241-243
بنابى-على
(-1305 ه ق)
شيخ على بنابى از علماى متبحر و فقهاى بزرگ و مرجع احكام و قضا بود.
او از كوته مير آذربايجان و از شاگردان ممتاز شيخ مرتضى انصارى بود.در فتنه شيخ عبيد اللّه جهاد كرد و سيف العلماء و مجتهد غازى عنوان يافت،شمس الدّين محمود الحسينى تبريزى متوفاى 1338 از او اجازه نقل روايت اخذ نموده است، شيخ على به سال 1305 ه ق در مشهد درگذشت.
نقباء البشر 1297/4،اعيان الشيعة 302/8.
غلامرضا جلالى
بنى هاشمى بذرگر-على اكبر
(1320-1376 ه ش)
استاد سيّد على اكبر بنى هاشمى بذرگر فرزند سيّد محمّد از دانشمندان معاصر حوزه علميه مشهد است كه
ص:113
سالها به تدريس دوره هاى سطح و خارج اشتغال داشت.
وى روز 26 اسفند 1320 ه ش در روستاى گرماب از توابع شهرستان تربت حيدريه،در يك خانواده مؤمن و متقى متولد شد.پدرش روحانى و از افراد بانفوذ منطقه بود و كشاورزى مى كرد و زندگى ساده و تا حدى مرفه داشت.
مرحوم بنى هاشمى سال 1334 ه ش جهت تحصيل علوم دينى به مشهد آمد و در مدرسه«ابدال خان»ساكن شد.مقدمات را نزد مرحوم صدوق، شيخ محمّد عيدگاهى و اديب نيشابورى فراگرفت و سطح را خدمت اساتيدى چون سيّد حسين شمس،آية اللّه وحيد خراسانى و آية اللّه ميرزا احمد مدرّس تلمذ نمود و خارج را نزد برخى از اساتيد يادشده و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى در مشهد و قم به پايان برد و مدت كوتاهى نيز از محضر امام خمينى قدس سره برخوردار گرديد و پس از مراجعت از قم در مشهد به تدريس سطح و خارج مبادرت ورزيد.او با حكمت و كلام آشنايى كامل داشت.
مرحوم بنى هاشمى به امور سياسى بى توجه نبود و از ابراز مخالفت عليه رژيم پهلوى پرهيز نمى كرد و از مواضع سياسى و انقلابى امام خمينى دفاع مى نمود.مظهر اخلاق نيك و صدق و صفا بود و ذكاوت ذاتى بالايى داشت و به مباحث علمى بسيار ارج مى نهاد، بسيار صميمى بود و به مشكلات روحى و معيشتى طلبه ها رسيدگى مى كرد و افراد مستعد را به كوششهاى علمى بالاتر فرامى خواند.سيماى بشاش و طبيعت خودجوش وى به همگان اين فرصت را مى داد تا از خرمن وجودى او برخوردار باشند.ولى پيك اجل بهار عمرش را خزان كرد و شب يكشنبه 26 بهمن 1376 ه ش به علت بيمارى سرطان ريه در بيمارستان اميد مشهد زندگى را بدرود گفت و روز دوشنبه 27 بهمن پس از تشييع باشكوهى در ميان حزن و اندوه عموم طبقات شركت كننده
ص:114
در صحن نو(آزادى)حرم امام ابو الحسن الرضا عليه السّلام جلو غرفه بين ايوان طلا و كفشدارى گوشه غربى صحن به خاك سپرده شد.حاشيه بر عروه و تقريرات درسهاى خارج فقه و اصول اساتيدش از آثار علمى اوست.
غلامرضا جلالى
بنى هاشمى كردكوهى-سيّد
آقابزرگ
(-ح 1380 ه ق)
حاج سيّد آقابزرگ بنى هاشمى كردكوهى،عالمى اديب،متنفذ و ميهمان نواز و در بندر گز و كردكوى صاحب نفوذ معنوى بود و در ايام محرم و رمضان مبلغين از حوزه هاى قم و مشهد و نجف براى اعزام به تبليغ به خانه وى وارد مى شدند و با مساعدت او به روستاها و شهركها اعزام مى گرديدند.
او شعر مى گفت و طبعى روان داشت و اشعارش نزد فرزند دانشورش آقاى بنى هاشمى در كردكوى محفوظ است.
از جمله اشعار وى تضمين ابيات نصاب الصبيان در مدح حضرت على عليه السّلام است.
اين اشعار وقتى براى مرحوم حاج آقا حسين قمى خوانده شد سخت موجب تأثر ايشان گرديد.
مرحوم بنى هاشمى در حدود سال 1380 ه ق وفات نمود و پيكر بى جانش به مشهد منتقل گرديد و در جوار امام هشتم عليه السّلام به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 233/3-234
بهاء الدّين عاملى-محمد
(953-1030 يا 1031 ه ق)
بهاء الدّين محمّد معروف به«شيخ بهائى»،دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجرى و متبحر در فقه،حديث، نجوم،رياضى،هندسه،طب و معمارى فرزند حسين بن عبد الصمد بن محمّد بن على بن حسين،در اصل از جبل عامل لبنان است و نسبش به حارث همدانى، صحابى معروف حضرت على عليه السّلام
ص:115
مى رسد.
حسين بن عبد الصمد،پدر شيخ بهائى،از فقها و محدثين بود و سال 966 ه ق به ايران آمد و در اصفهان به منزل شيخ على منشار،از مهاجران جبل عامل وارد شد و به شاه طهماسب صفوى معرفى گرديد.او به درخواست شاه طهماسب در ايران ماند و شيخ الاسلام دار السلطنه قزوين شد.
پس از هفت سال از قزوين به مشهد آمد و رياست امور دينى هرات را به عهده گرفت و مدتها در هرات بود و در سفر به خانۀ خدا،شاه صفوى شيخ الاسلامى هرات را به عهدۀ شيخ بهائى گذاشت.در راه بازگشت به بحرين رفت و در سال 984 ه ق در 66 سالگى چشم از دنيا فروبست و در روستاى مصلى يكى از روستاهاى هجر دفن شد.
شيخ بهائى غروب چهارشنبه سيزدهم ذيحجه سال 953 ه ق در بعلبك لبنان به دنيا آمد و همراه پدر به ايران آمد.مقدمات علوم اسلامى را در لبنان فراگرفت و در ايران بجز خدمت پدر،نزد ملا عبد اللّه مدرّس يزدى،ملا عبد اللّه شوشترى،ملا افضل قاينى،ملا على مذهّب و ملا محمّد باقر يزدى و عماد الدّين محمود با علوم معقول و طب و رياضى در شهرهاى قزوين،مشهد و اصفهان آشنا شد و سرآمد دانشوران عصر خود گرديد.
در سال 1006 ه ق كه پايتخت از قزوين به اصفهان انتقال يافت،شيخ بهائى در اصفهان به امامت مردم و تدريس فقه و حديث مشغول شد و چهره هاى بلندآوازه اى چون حكيم ملاّ صدرا،ملاّ محمّد تقى مجلسى،نظام الدّين محمّد قرشى،ملاّ صالح مازندرانى،ملاّ محسن فيض كاشانى،ملاّ خليل قزوينى صاحب شرح اصول كافى،ملا حسنعلى شوشترى،ملاّ محمّد عاملى،محقق سبزوارى،شمس الدّين محمد خاتون آبادى صاحب شرح اربعين،مير ابو القاسم فندرسكى،سلطان العلماى اصفهانى در شمار شاگردان او هستند.
شيخ بهائى به سير و سياحت دلبستگى داشت در سال 991 ه.ق به خانه خدا مشرف شد و در بازگشت به
ص:116
عراق،شام،مصر،حجاز و بيت المقدس سفر كرد و با دانشمندان و بزرگان فقها، حكما و صوفيه و ارباب سلوك ديدار نمود.در آخرين سالهاى حيات خود از منصب شيخ الاسلامى اصفهان كه بزرگترين مقام دينى و معنوى ايران آن روز بود،كناره گرفت و به سير و سلوك پرداخت تا آنكه روز سه شنبه، دوازدهم شوال سال 1030 يا 1031 ه ق در اصفهان دعوت حق را اجابت كرد.طبق وصيتش جنازه اش به مشهد حمل شد و در جوار قبر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
از شيخ بهائى بيش از 80 اثر علمى بر جاى مانده است،جامع عباسى، حاشيه من لا يحضره الفقيه،جواب المسائل المدنيات،سوانح الحجاز، شرح شرح چغمينى قاضى زاده الرومى، خلاصة الحساب،حبل المتين در احكام دين،عروة الوثقى در تفسير قرآن، تشريح الافلاك،بحر الحساب، صمديه،حدائق الصالحين در شرح صحيفه سجاديه،اثنى عشريه در عبادات،توضيح المقاصد،تحفه حاتمى در اسطرلاب،اربعين،مفتاح الفلاح در ادعيه و كشكول،از آثار برجسته او هستند.
بناى بسيارى از آثار معمارى عصر شاه عباس صفوى و بخشهايى از حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام به ايشان نسبت داده مى شود.
مزارات خراسان/72،منتخب التواريخ /77 و 137 و 683،رياض العارفين /58-59،مجمع الفصحا 13/4، روضات الجنات 306/7-309، زندگينامه رياضيدانان دورۀ اسلامى /170،الذريعة 29/2،الاعلام زركلى 102/6،امل الآمل 75/1،تعليقه امل الآمل/67-71،اعيان الشيعة 9:
234،خلاصة الأثر:182،لؤلؤ البحرين:236،تاريخ عالم آراى عباسى 249/1.
غلامرضا جلالى
بهبهانى-شمس الدّين
(-1248 ه ق)
شمس الدّين فرزند جمال الدّين بهبهانى،از محققين زاهد و متقى
ص:117
روزگار خود بود.در بهبهان متولد شد در كربلا رشد كرد و خدمت وحيد بهبهانى و ميرزا مهدى شهرستانى و بحر العلوم و علامه صاحب رياض، دانش آموخت.به مشهد آمد و چندين دهه در يكى از حجره هاى صحن عتيق، جنب آرامگاه شيخ حرّ عاملى بالغ بر 50 سال به عبادت و رياضت و تصنيف و تأليف مشغول شد.معالم الاصول را در 5 جلد شرح كرد،بر قوانين و مطول حاشيه نوشت و كتاب جواهر الكلام را در اصول عقايد تأليف نمود و چندين تأليف نيز در علم نحو و صرف و بيان رساله هاى متفاوت ديگرى داشت.
رمضان سال 1248 ه ق درگذشت و در همان حجره محل زندگيش دفن گرديد.
فاضل بسطامى،صاحب فردوس التواريخ كه از شاگردان وى است، مى نويسد:او چنان به دنيا و زرق وبرق آن بى اعتنا بود كه همۀ لباسهاى او را كسى به پنج ريال نمى خريد،و مقام فقر و رياضت وى به مرتبه اى بود كه بيشتر روزها گرسنه بود و از راه استخاره روزگار مى گذرانيد.
مطلع الشمس 684/2،فردوس التواريخ/137-138،منتخب التواريخ/677 و 691،تاريخ علماى خراسان/77،فهرست كتابهاى خطى آستان قدس 35/6-36،اعيان الشيعة 352/7-351.
ابراهيم زنگنه
بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين
بيرجندى-عبد العلى
(-حدود 934 ه ق)
نظام الدّين عبد العلى بن محمّد بيرجندى از دانشمندان نامى علوم رياضى قرن دهم هجرى است.وى علم حديث را نزد خواجه حافظ غياث، فنون حكمى را نزد مولانا منصور فرزند مولانا معين الدّين كاشانى آموخت و در علوم ديگر شاگرد كمال الدّين شيخ حسين القنوى مولانا كمال الدّين مسعود شروانى،و مولانا سيف الدّين احمد
ص:118
تفتازانى بوده است.
مؤلف حبيب السير،دربارۀ او مى نويسد:«مولانا عبد العلى بيرجندى جامع اصناف علوم محسوس و معقول است و حاوى انواع مسائل فروع و اصول در علوم نجوم و حكميات بى مثل و بدل است و در شيوۀ زهد و تقوى ضرب المثل...آن جناب به صفت تواضع و پرهيزگارى و حلم و ديندارى اتصاف دارد و همواره نقش افاده و تأليف بر صحيفۀ خاطر شريف مى نگارد.»
محقق بيرجندى به احتمال زياد در سال 934 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن شد.از او آثار علمى زيادى بر جاى مانده است.از شناخته شده ترين آنها مى توان به اين كتابها اشاره كرد:
1-حاشيه بر شرح ملخّص در هيئت چغمينى كه در سال 913 نگارش شده است.
2-شرح آداب المناظره العضدية كه در سوم جمادى الثانى 932 نوشته شده است.
3-شرح بيست باب در معرفت اسطرلاب به زبان فارسى.متن اين رساله از آثار خواجه نصير الدّين طوسى است.
4-بيست باب در معرفت تقويم كه ملاّ مظفر آن را شرح كرده است.
5-شرح تذكره خواجه نصير در هيئت.
6-عجايب البلدان كه براى وزير حبيب اللّه خان به فارسى نوشته.
7-شرح زيج الغ بيك.
8-كتاب ابعاد و اجرام.
9-تحرير مجسطى.
گاهنامه سال 1307 شمسى تأليف سيّد جلال الدّين تهرانى/129،فهرست كتابخانه آستان قدس 382/4،بهارستان، آيتى/218-219،حبيب السير 615/4، فرهنگ خراسان،مرداد 63/،42،اعيان الشيعة 29/8-30.
غلامرضا جلالى
ص:119
بيرجندى-محمّد حسن
(-1334 ه ش)
شيخ محمّد حسن فرزند آية اللّه شيخ محمّد باقر بن محمّد حسن آيتى بيرجندى،از علما و مجتهدان سده چهاردهم خراسان است.در خانوادۀ علم و فضيلت و تقوا در بيرجند متولد شد.پدرش عالمى فاضل و محققى ماهر بود كه داراى بيش از 20 عنوان كتاب از جمله وثيقة الفقهاء و بغية الطالب فى الامام الغائب مى باشد.و محمّد حسن پس از نشو و نما و خواندن مقدمات و مقدارى از سطوح نزد پدر،براى ادامۀ تحصيلات خود به مشهد آمد و سالها از محضر اساتيد آن عصر برخوردار شد و در همين شهر ساكن گرديد.سال 1334 ه ش در مشهد درگذشت و در دار السياده حرم دفن شد.شرحى بر تهذيب علامه نوشت كه ناتمام ماند.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/263، اعيان الشيعة 181/9.
ابراهيم زنگنه
ص:120
پايين خيابانى-حسن
(-1342 ه ق)
حاج شيخ حسن پايين خيابانى، متوفى جمادى الآخر 1342 ه ق،از وعاظ بزرگ و منبرى هاى معروف آستان قدس رضوى بود و منبر پرشور و منحصربه فردى داشت.به مال دنيا به تمام معنى بى اعتنا و در ادبيات و مقامات علمى توانمند بود و كتابهايى را به صورت رساله هاى مستقل نوشته بود.
فرزندانش همه از سخنوران بودند.حاج شيخ على محدث فرزند بزرگ او است كه خورشيد تابان را در معارف اسلامى نوشت و از شاگردان مرحوم ميرزا مهدى اصفهانى شمرده مى شد.حاج شيخ پس از ارتحال در دار الضيافه حرم امام رضا عليه السّلام مدفون گرديد.
تاريخ علماى خراسان/213
ابراهيم زنگنه
پشت مشهدى-سيّد عبد الرحيم
(-1294 ه ق)
سيّد عبد الرحيم پشت مشهدى،از
ص:121
شاگردان شيخ مرتضى انصارى بود و پس از چندين سال تحصيل فقه و اصول به مشهد بازگشت و به سال 1294 ه ق درگذشت.برادرش سيّد مهدى نيز از علما بود.
الكرام البررة 725/2.
غلامرضا جلالى
پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف
پيشنماز-سيّد محمّد
(-1324 ه ق)
سيد محمّد پيشنماز،فرزند سيّد حسن هندى هروى،ساكن مشهد بود و تا سال فوتش،به جاى پدر خود در مسجد جامع گوهرشاد به اقامۀ نماز مى پرداخت و پس از فوت او،فرزندش سيّد يحيى اين امر را به عهده گرفت.سيد محمّد در محرم سال 1324 ه.ق درگذشت و در دار السعاده حرم مطهر به خاك سپرده شد كتاب مجموعة الرسائل العروضية اثر سيّد محمّد پيشنماز،در سال 1317 ه ق به چاپ رسيده است.
الذريعة 90/20،سند شماره 12016/17 اداره اسناد آستان قدس رضوى
غلامرضا جلالى
پيشنماز-محمّد على
(-1290 ه ق)
ملا محمّد على فرزند ملاّ عباس از علما و مجتهدان قرن سيزدهم خراسان بود كه پس از تحصيلات عالى و رسيدن به مقام اجتهاد،به مشهد آمد و سالها در محلّه سرآسياب،امامت جماعت را عهده دار بود و بين مردم به زهد و تقوا اشتهار داشت.پس از مرگش در سال 1290 ه ق مردم جسد او را با اندوه فراوان به طور باشكوهى تشييع و در حرم امام هشتم عليه السّلام دفن كردند.لوح مرقدش كنار الواح ديگر علماى اعلام و مشاهير،در ازاره رواق پايين پاى مبارك نصب گرديده است.
سفرنامه سديد السلطنه/237
غلامرضا جلالى
ص:122
تبريزى-على
(1282-1340 ه ق)
شيخ ميرزا على آقا فرزند عبد العظيم در 28 شوال سال 1282 متولد شد و مقامات علوم اسلامى را نزد ملا نور محمّد مشهور به قدس اهرى فرا گرفت و به مشهد مهاجرت نمود و در اين شهر سكونت داشت.وقايع الأيام در چند جلد،منتخب الفوائد در شش جلد،تحفة الأحياء در شرح قصيدۀ سيّد الشعراء،ذخيرة المحشر در شرح باب حادى عشر از آثار اوست.وى به سال 1340 ه ق در اين شهر از دنيا رفت.
الذريعة 18/10،اعيان الشيعة 266/8.
غلامرضا جلالى
تبريزى-غلامحسين
(1260-1359 ه ش)
مرحوم آيت اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى معروف به «شيخ غلامحسين ترك»به سال 1260 ه ش/1303 ه ق در يكى از روستاهاى شبستر،در خانواده اى
ص:123
مذهبى،چشم به جهان گشود.در مدرسۀ طالبيه تبريز به تحصيل پرداخت و پس از اتمام سطح براى ادامۀ تحصيلات به نجف رفت و آنجا اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و فقه را در محضر حاج سيّد محمّد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى فراگرفت.
پس از اتمام تحصيلات به تبريز بازگشت و به توصيه پدر،با يكى از خويشاوندان خود ازدواج كرد و به فعاليتهاى مذهبى روى آورد و«جمعيت ديانت اسلامى»را در سال 1343 ه ق تأسيس كرد و معارف اسلامى را به سبكى نو در ميان جمعيت تدريس مى كرد.گفتار ايشان در نشريه اى به نام «تذكرات ديانتى»هر پانزده روز يك بار منتشر مى شد.نخستين شمارۀ اين نشريه اول جمادى الاولى 1345 ه ق در شهر تبريز به چاپ رسيد و انتشار آن چند سال دوام آورد.علماى بزرگ قم و مشهد كارهاى ايشان را ستودند.
آية اللّه تبريزى به گفتگو با صاحبان اديان ديگر اهميت مى داد و در مناظره ها شركت مى جست.و از مبارزات سياسى غافل نبود.در جريان كلاه پهلوى در سال 1311 ه ش حاج شيخ به مبارزه عليه اتحاد شكل و مظالم رضا خان پرداخت،ولى حركت او سركوب شد و خود او پس از مدتى زندگى مخفى،به استاندارى احضار شد و ايشان پس از ديدار با على منصور، پدر حسنعلى منصور،استاندار وقت آذربايجان و قاضى عسكر وقتى متوجه شد قرار است رضا خان به تبريز سفر كند،به كربلا مشرف شد و مدتى آنجا اقامت كرد و پس از آرام شدن اوضاع به تبريز برگشت.
در يكى از روزها نامه اى از على اكبر داور به دست حاج شيخ رسيد.
مضمون نامه دعوت از وى جهت همكارى قضايى با نظام عدليه بود او متوجه اين نكته شد كه شرايط براى فعاليتهاى دينى و سياسى آزاد،از ميان رفته است،اين بود كه به تنهايى عازم مشهد شد و همسر و فرزندان
ص:124
خردسالش پس از مدتى به او پيوستند.
هنوز مدتى از اقامت ايشان در محلۀ پاچنار مشهد نگذشته بود كه همسر ايشان موقع بيرون آمدن از حمام بهاء الدوله،به لحاظ داشتن حجاب مورد تعقيب پاسبان اداره ثبت قرار گرفت.پاسبان به طرف ايشان حمله كرد تا چادر را از سر ايشان بردارد و او كه در آخرين روزهاى باردارى خود به سر مى برد،براى حفظ حجاب،خود را به سرعت درون منزل حاج كريم آقا،يكى از محترمين محل انداخت و 18 روز بعد از اين رويداد به رحمت حق پيوست.
حاج شيخ با علويه اى كه همشيره مرحوم آية اللّه سيّد على علم الهدى بود، ازدواج كرد و از ايشان داراى فرزندانى شد.مرحوم آية اللّه تبريزى در نهضت گوهرشاد مشاركت داشت و پس از شهريور 1310 به منظور مقابله با انديشه هاى سيّد احمد كسروى كه از تبريز با او آشنا بود به انتشار تذكرات دينى در مشهد دست زد و مدتى هم نشريه راحت و نداى حق را در جواب شيخ مردوخ كردستانى نشر داد.
بعد از ترور نافرجام كسروى،شهيد نواب صفوى به مشهد آمد و با كمك حاج شيخ مدتى در يكى از روستاهاى اطراف مشهد مخفى شد.در جريان شهادت نواب،مرحوم تبريزى براى او چهلم گرفت و مسئوليت يكى از شاخه هاى فدائيان اسلام را كه به نام مبارزان اسلام خوانده مى شد،خود به عهده گرفت.
حاج شيخ در مبارزات 15 خرداد سال 42 نيز فعال بود و فعاليتهاى سياسى خود عليه نظام شاهنشاهى را تا سال 1357 ادامه داد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،نماز جمعه تا سال 1359 به امامت ايشان در مسجد گوهرشاد اقامه مى شد و تا زمانى كه ايشان زنده بود،امام براى كسى حكم امامت جمعه را در مشهد صادر نكرد.او روز اول شعبان 1400 ه ق/25 خرداد 1359 در 97 سالگى دعوت حق را پاسخ داد و به سراى ابدى شتافت و در قسمت شمالى دارالسلام حرم امام
ص:125
هشتم عليه السّلام دفن شد.
آثار علمى زيادى از مرحوم آية اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى بر جاى مانده است.راهنماى حقيقت،اصول مهذبه،الدروس الدينية در 9 جلد، گوهرهاى درخشان،نداى راستى،انوار لامعه،الدرر الثمينة،ترجمه اعتقادات مفيد و ترجمه وجوه اعجاز قرآن علامه بلاغى در شمار آثار قلمى ايشان هستند.
آية اللّه تبريزى داراى فكرى بلند و به لحاظ معنوى انسانى پالايش يافته بود و خوف و خشيت الهى تا اعماق جانش نفوذ داشت.در اخلاق نمونه بود، هيچ گاه حركتى نامناسب يا سخنى ركيك از او ديده يا شنيده نشده بود.
اهل دعا و ابتهال بود و در خلوت و جلوت با خداى خود راز و نياز داشت.
پيوسته در انديشۀ كمك به افراد بى بضاعت،بويژه ايتام به سر مى برد.
گنجينه دانشمندان 120/7-122، مصاحبه با فرزندان آن مرحوم حاج محمّد مهدى عبد خدايى و دكتر حاج شيخ هادى عبد خدايى منعكس در مجلۀ نگاه حوزه،شمارۀ/21-22.
غلامرضا جلالى
تجلّى-نهاوندى-محمد
تربتى-اسحاق
(1157-1237 ه.ق)
مولانا حاج ملاّ اسحاق تربتى فرزند ملاّ اسماعيل،در شمار علماى بزرگ عصر خود بود.جد ششم وى حاج خداداد از دانشوران نامدار عصر صفوى است.
حاج ملاّ اسحاق در شهرستان تربت حيدريه به سال 1157 ه ق متولد شد و پس از تكميل تحصيلات،در مشهد الرضا عليه السّلام مجاور گرديد و تمام عمر را به تدريس و افاده و نشر احكام و تأييد و ترويج شريعت قيام نمود.
ايشان چهل سال از اطراف مشهد خارج نشد.گورى را در قبرستان قتلگاه حفر كرده بود و همه روزه به آنجا مى رفت و كنار آن نماز مى خواند و به تأمّل
ص:126
مى پرداخت.به مكه مشرف شد.پس از بازگشت از مكه در سال 1237 ه ق در مشهد درگذشت و در همان گور به خاك سپرده شد.حاشيه شرح لمعه از آثار چاپ شده ايشان است.
الكرام البررة 121/1-122،فردوس التواريخ/118-119،مطلع الشمس 705/2،تاريخ علماى خراسان/62، منتخب التواريخ/698،روضات الجنات 98/4،مكارم الآثار 1042/4،الذريعة 478/6،اعيان الشيعة 263/3.
غلامرضا جلالى
تربتى-حسين
(-1305 ه ق)
شيخ حسين تربتى از علما،فقها و حكماى برجسته قرن سيزدهم هجرى است.وى در اصل از تربت حيدريه بود و در سبزوار سكونت داشت و به تدريس و زعامت امور دينى مردم مشغول بود و كتابهاى مختلفى را به رشتۀ تحرير درآورد.شرح روضة البهيّة تا آخر كتاب صوم،شرح دعاء الندبه، اجتهاد و تقليد،المحاكمات بين المحققين الاصوليين،كتاب النكاح، كتاب الرضاع،كتاب الوقف،رساله اى در ردّ كسانى كه مدّعى قطعى بودن صدور احاديث هستند،از آثار مرحوم تربتى است.وى كتاب اخير را در سال 1295 ه ق در روستاى«كوداسياب»،از توابع سبزوار نوشت.شيخ محمّد تقى تربتى متوفى 1330 ه ق فرزند ايشان است.
شيخ حسين پس از عمرى تلاش و كوشش علمى و دينى در سال 1305 ه ق به ديار ابد شتافت و در مشهد پايين پاى حضرت ابو الحسن الرضا عليه السّلام دفن شد.
نقباء البشر 498/1،الكرام البررة 365/1،سفرنامه سديد السلطنه/227.
ابراهيم زنگنه
تربتى-عباس
(-1322 ه ش)
ملاّ عباس تربتى،معروف به«حاج آخوند»،در روستاى«كاريزك
ص:127
ناگهانى»واقع در 15 كيلومترى شرق تربت حيدريه و ابتداى جلگه زاوه،در يك خانواده متدين و پايبند به شئونات مذهبى چشم به جهان گشود.پدرش ملاّ حسينعلى،سواد مختصرى داشت،قرآن و كتاب فارسى مى خواند.او فرزند خود را نخست به مكتب خانه،سپس براى ادامه تحصيل به شهر تربت فرستاد.
ملاّ عباس در شهر تربت حيدريه، مدرسه حاج شيخ يوسفعلى،نزد آخوند حاج ملاّ عبد الحميد صرف و نحو را با دقت فراگرفت و پس از آن به تحصيل سطح فقه و اصول روى آورد و براى تكميل دانسته هاى خود به مشهد آمد و مدتى بعد به خواستۀ پدر به روستا برگشت،ازدواج كرد و به زراعت مشغول شد و آخر هر هفته به تربت مى رفت و كتابهاى معالم،قوانين،لمعه و شرايع را آموخت و همه الفيه ابن مالك را حفظ كرد.
سال 1326 ه ق همراه قافله با پاى پياده به كربلا مشرف شد.اين سفر هفت ماه طول كشيد.پس از آمدن حاج شيخ على اكبر تربتى،يكى از شاگردان آخوند خراسانى به تربت آمد و رحل اقامت افكند.آخوند ملاّ عباس،كفاية الاصول را نزد ايشان خواند و به اصرار استاد خود روز 12 ذيقعده 1328 ه ق به شهر تربت رفت و آنجا سكونت يافت و به تدريس مشغول شد و به اصرار حاج شيخ على اكبر،به جاى او در مسجد نماز گزارد.ملاّ عباس مردى هوشمند و ژرف بين بود.در قضاياى مشروطيت مادام كه نهضت را براى او تبيين مى كردند،استقبال مى نمود.او با تأسّى به علماى مبارز عصر خود،حكومت را غاصب مى دانست.ايشان در نامه هايى
ص:128
كه براى حل مشكلات مردم به نمايندگان دولت مى نوشت،هرگز آنها را با القاب مخاطب نمى ساخت.از متصديان امور مى خواست تا مشكل مردم را حل كنند و خود هرگز خواسته هاى نارواى آنان را اجابت نمى كرد.
حاج آخوند سال 1337 ه ق بار دوم به كربلا مشرف شد و پسرش مرحوم شيخ حسينعلى راشد را با خود برد و سال 1300 ه ش يكى دو ماه در مشهد اقامت گزيد و به درخواست مردم در ماه رمضان در مسجد گوهرشاد نماز ظهر و عصر مى خواند و پس از نماز به منبر مى رفت.سال 1301 ه ش به كمك زلزله زدگان تربت شتافت و سال 1306 ه ش به مكه مشرف شد.
شخصيت معنوى حاج آخوند به گونه اى بود كه به رغم انعطاف روحى و تحمل ديگران،تأثير عميقى روى آنها مى گذاشت.سرهنگ نوايى،رئيس شهربانى وقت خراسان در نوبت اول مأموريتش كه هنوز جريان سال 1314 ه ش و حادثه گوهرشاد پيش نيامده بود،شبى در منزل مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده گفت:«من به هيچ يك از اين آقايان اعتقاد ندارم،فقط از حاج آخوند ملاّ عباس است كه مى ترسم،اگر نفرين كند اثر مى كند.»
حاج آخوند در زمان حضور روسها در خراسان 24 مهر 1322 ه ش/17 شوال 1362 ه ق دو ساعت از طلوع آفتاب گذشته در شهر تربت خانه خودش فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در آخرين غرفه صحن نو در زاويه شمال غربى به خاك سپرده شد و چنان كه وصيت كرده بود،اين آيه بر سنگ قبرش كه بر ديوار غرفه نصب شده نقر شد:«و كلبهم باسط ذراعيه بالوصيد».و زير آن نوشتند:بنده صالح خدا،عالم عامل مرحوم حاج شيخ عباس تربتى،پسر مرحوم ملاّ حسينعلى كاريزكى كه هفتاد و اند سال عمر خود را به درستى و پاكى و زهد و عبادت و ترويج دين و خدمت به نوع گذرانيد و در روز يكشنبه 17 شوال سال 1362/
ص:129
24 مهر سال 1322 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و سر بر اين آستان نهاد.
خدا او و همۀ اهل ايمان را بيامرزد.
به تاريخش رقم زد كلك سالك به حق دست ارادت داد عباس
كتاب فضيلتهاى فراموش شده.
غلامرضا جلالى
تربتى-محمّد
(سده 14-13)
آخوند ملا محمّد تربتى از علما و فقهاى زاهد و متقى قرن 13 و 14 ه ق بود.از تربت حيدريّه براى تحصيل فقه و اصول به مشهد آمد و نزد سيّد محمّد علم الهدى و آقا ميرزا محمّد رضوى علم آموخت و در مشهد اقامت نمود و به امامت جماعت اشتغال داشت.زهد او موجب رويكرد مردم به ايشان شده بود و طلبه هاى زيادى در محضرش درس مى آموختند.
ملا محمّد نيمه دوم قرن چهاردهم ه ق درگذشت و در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فردوس التواريخ/119،95-120، اعيان الشيعة 190/9.
غلامرضا جلالى
تربتى-محمّد صالح
(-1246 ه ق)
مولانا حاج محمّد صالح،مدرّس و فقيه،در اصل از مردم تربت حيدريه بود،تحصيلات خود را در عتبات به انجام رسانيد و پس از نيل به مقامات عالى در علوم الهى به مشهد آمد و به تدريس و امامت جماعت مشغول گرديد و سال 1246 ه ق به سراى باقى شتافت و در قبرستان قتلگاه به خاك سپرده شد.
تاريخ علماى خراسان/75، مطلع الشمس 706/2،فردوس التواريخ /119،تاريخ آستان قدس/336،اعيان الشيعة 369/9
ابراهيم زنگنه
ص:130
تربتى-ميرزا نصر اللّه
(1230-1298 ه ق)
آية اللّه ميرزا نصر اللّه تربتى،متخلص به«فانى»از علما و فقها و حكماى نامدار و چهره هاى پرهيزكار قرن 13 ه ق،در سال 1230 ه ق در شهر تربت حيدريه به دنيا آمد.او در حوزۀ علميۀ مشهد پس از تكميل مقدمات،در خدمت حاج ملاّ هادى سبزوارى با مبانى حكمت اسلامى آشنا شد و فقه و اصول را نزد اساتيد حوزه آموخت و با اجازۀ آية اللّه ميرزا حسن شيرازى محكمۀ شرع داير كرد و در كنار فعاليتهاى قضايى كتابهاى طهارت،بيع، حاشيه بر قوانين و فصول را نوشت.
ميرزا نصر اللّه سال 1278 ه ق به حج رفت و سال 1298 ه ق در مشهد فوت كرد و در صفه عقب مسجد بالاسر حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.وى دايى جدّۀ پدرى آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد بود.از اشعار اوست:
دوش وقت سحر از بادۀ دوشين سرمست كه ببر بود مرا مغ بچۀ باده پرست
عقلم از طرۀ او طائر افتاده به دام دلم از جلوۀ او ماهى افتاده به شست
آن چنان تنگ كشيدم ببرش از سر شوق كز ميان خاست دويى هم دومين ديده ببست
نه ز خويشم خبرى نز تن و جانم اثرى تن همه جان شد و جان نيز به جانان پيوست
من شدم دلبر و دلبر من و آسوده شديم سينه از وسوسه خالى شد و دل از غم رست
پس من و يار به يك بار نموديم عروج تا كه اندر نظرم منظر اعلا شد پست
جلوه ها كرد رخش،آينه ها بردم پيش در يكى جلوه بهر آينه رنگى بربست
سير كرديم بسى در همه اطوار وجود كه ز انجام شدم آگه و از سرّ الست
نازها كرد و ز من بود همه عجز و نياز غمزه ها كرد و من از غمزۀ او بيخود و مست
آن چنان محو جمالش شدم از جلوۀ حسن كه ز خود رفتم و آئينه بيفتاد و شكست
اى خوش آن حالت و آن مستى و آن جذبۀ عشق جان فدايش كنم ار بار دگر بدهد دست
ص:131
فانيا هيچ مگو يا به ادب گوى سخن هست كى نيست شود نيست كجا گردد هست
ضميمه تاريخ علماى خراسان/124، فردوس التواريخ/131،منتخب التواريخ/616 و 686 و 700،سفرنامه سديد السلطنه/231،تاريخ آستان قدس /337،صدسال شعر خراسان/414، اعيان الشيعة 220/10.
ابراهيم زنگنه
تربتى خراسانى-على اكبر
(-1331 ه ق)
حاج شيخ على اكبر تربتى خراسانى صاحب تفسير قرآن كريم معروف به تفسير حاج شيخ على اكبر،از شاگردان برجسته آخوند ملا محمد كاظم خراسانى است و به سال 1331 ه ق در مشهد رضوى درگذشت.
الذريعة 294/4.
غلامرضا جلالى
ترشيزى-اسماعيل
(-1323 ه ق)
شيخ اسماعيل كوهسرخى از علماى برجستۀ عصر حاضر بود.دانش خود را نزد مجدد شيرازى به كمال رساند و در مسجد گوهرشاد به اقامه نماز جماعت مى پرداخت و رياست حوزه علميه مشهد منحصر و متوجه ايشان بود.
ايشان اول ربيع الاول سال 1323 ه ق درگذشت و در رواق دار السياده دفن گرديد.نقل است كدورتى ميان ايشان و حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد خراسانى رخ داد و آخر امر او پشيمان شد و نامه اى به وسيله قوام الشريعة كه از علما و منبرى و پيشكارش بود،نوشت تا به حاجى تقديم كند و پوزش بخواهد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/299
ابراهيم زنگنه
ص:132
تسترى-على ايوب
(-1322 ه ق)
سيد على ايوب تسترى،متوفى 1322 ه ق از علماى برجسته و اهل ورع بود.در نجف مدت طولانى اقامت داشت و به مدارج علمى بالادست يافت و پس از به پايان بردن تحصيلات به شوشتر برگشت.مدتى بعد به قصد زيارت قبر امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند و همان جا درگذشت.
نقباء البشر 1296/4.
غلامرضا جلالى
تقوى-مهدى
(1286-1360 ه.ش)
حاج ميرزا مهدى تقوى فرزند حاج شيخ محمّد و نوۀ دخترى آية اللّه حاج شيخ حسنعلى تهرانى در سال 1286 ه.ش چشم به جهان باز كرد.در حوزه هاى مشهد و قم به تحصيل پرداخت.در درس خارج آية اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى شركت كرد و از ايشان و آيات عظام نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و نجفى مرعشى اجازاتى در امور حسبى دريافت نمود و در حوزۀ مشهد به تدريس پرداخت.آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد در زمرۀ تلاميذ ايشان هستند.
ميرزا مهدى تقوى خادم رسمى كشيك اوّل حرم مطهّر بود و خدمت فوق ضريح به عهدۀ ايشان واگذار گرديده بود.ايشان در ايام كشيك روزى 10 جزء قرآن را تلاوت مى كرد و روز سوم شهريور 1360 ه.ش چشم از جهان فروبست و در حرم مطهّر دفن گرديد.
مقدمۀ كتاب تنبيهات حول المبدأ و المعاد،آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد،چاپ دوم 1418 و اطلاعات فرزند آن مرحوم محمّد آقا تقوى.
ابراهيم زنگنه
ص:133
تقوى بجنوردى-رضا
(1275-1352 ه.ش)
حاج شيخ رضا تقوى بجنوردى فرزند آية اللّه شيخ مرتضى بجنوردى در 1275 ه.ش چشم به جهان گشود.او عالمى وارسته و دلباختۀ اهل بيت پيامبر صلى اللّه عليه و آله بود.او تحصيلات مقدماتى حوزوى را در مدرسۀ باقريه فراگرفت و خارج فقه و اصول را نزد آية اللّه فقيه سبزوارى و آية اللّه حاج ميرزا احمد كفايى دوره ديد.ساليان مديدى در پايين پا حرم مطهّر اقامۀ نماز جماعت نمود و مراسم سوگوارى منزل جد خود شيخ محمّد تقى بجنوردى را در وفيات بويژه محرم و صفر برعهده داشت و روز 24 آذر 19/1352 ذيقعده 1393 ه ق به رحمت ايزدى شتافت و در صحن انقلاب،سمت غربى داخل ايوان، كفشدارى شماره يك دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
توسلى-قربانعلى
(1295-1370 ه ش)
حاج شيخ قربانعلى توسّلى نجفى،از علماى خوشنام و خدمتگزار معاصر بود و در شهر تربت جام سكونت داشت.وى
ص:134
در حدود سال 1295 ه ش در حومۀ ميانجام متولد شد،دروس ابتدايى را در همان جا خواند،سپس به مشهد آمد.
ادبيات و سطوح را نزد اساتيد آن زمان فراگرفت و تحصيلات جديد را تا سطح ديپلم ادامه داد.
حدود سال 1314 ه ش به نجف رفت و مكاسب را خدمت آية اللّه العظمى خويى و كفايه را در خدمت آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و رسائل را از محضر آية اللّه سيّد ابو القاسم رشتى فراگرفت و يك دوره خارج اصول را نزد آية اللّه خويى گذراند و فقه را در حوزه درس آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و قسمتى را در پيشگاه مرحوم آية اللّه حاج شيخ موسى خوانسارى آموخت.
مدتى نيز از درس آية اللّه آقا ضياء الدّين عراقى و آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و موفق به دريافت اجتهاد شد و پس از 15 سال به خراسان برگشت و به توصيه آية اللّه بروجردى به تربت جام رفت و از همان ابتدا كوشيد ميان اهل تشيع و تسنن وفاق به وجود آورد و برحسب اشاره آية اللّه بروجردى مدرسه مهديه و متصل به آن مسجدى ساخت و به تدريس و اقامۀ جماعت مشغول شد تا اينكه چشم از جهان فروبست و سوم تيرماه 1370 ه ش در بازار كفاشهاى حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تقريرات درسهاى اساتيد خود و كتابى در موضوع ولايت اشاره كرد.
گنجينۀ دانشمندان 281/3-283.
غلامرضا جلالى
توسّلى-محمّد حسين
(حدود 1275-1367 ه.ق)
آية اللّه حاج شيخ محمّد حسين توسّلى فرزند ميرزا محمّد على سخت سرى و نوه عالم عامل و محقق كامل ميرزا محمّد تنكابنى در حدود 1275 ق در سخت سر(رامسر فعلى)از توابع تنكابن ديده به جهان گشود و تحصيلات مقدماتى را نزد پدر و سطوح
ص:135
را در تنكابن و تهران نزد اساتيد حوزۀ از جمله مرحوم ميرزا محمّد حسن آشتيانى طى نمود.سپس به قصد زيارت به حجاز و عراق سفر كرد و در سامرّا و نجف رحل اقامت افكند و از محضر آيات عظام ميرزا محمّد حسن شيرازى،ميرزا حبيب اللّه رشتى و شيخ زين العابدين مازندرانى فقه و اصول را تلمّذ نموده و به كسب اجازاتى نيز نائل آمد.آنگاه به ايران مراجعت نمود و مدت كوتاهى در ديار خود توقف شهر رامسر كرد.پس از آن به مشهد آمده و به بارگاه حضرت رضا عليه السّلام مشرف گرديد و توليت موقوفات مرحوم سپهسالار رشتى در مشهد مقدس را به عهده گرفت.وى تا اواخر عمر به تدريس ادبيات عرب و فقه در حوزه مشهد اشتغال داشت و شاگردانى را تربيت كرد.او از معدود علمايى بود كه در دوران استبداد رضاخانى كه به علما اجازه استفاده از لباس روحانيت داده نمى شد،اجازه تعمّم داشت و همواره آزاده و شجاع و صريح اللهجه در خدمت بيان حق بود و با قناعت و مناعت طبع روزگار مى گذرانيد.ايشان به شعر پارسى و بويژه شاعر بلندآوازه شيعى فردوسى طوسى علاقمند بود.
مرحوم استاد محمّد امينى اديب طوسى و مرحوم استاد محمّد كاظم طوسى از فرزندان ايشان هستند.-بعضى آثار خطى در تفسير و حديث از وى به جاى مانده است.در سال 1367 ق در سن 92 سالگى به رحمت ايزدى پيوست و در جوار مولا على بن موسى الرضا عليه السّلام در محلّى كه هم اكنون ايوان صحن قدس مى باشد به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
تونى بشرويه اى-احمد
(سده 11 هجرى)
مولانا احمد فرزند محمّد برادر ملا عبد اللّه تونى بشرويه اى صاحب كتاب الوافيه از علماى متقى و پرهيزكار قرن
ص:136
يازدهم بود و سالها در مشهد مجاور بود.
وى اهل بشرويه،از توابع فردوس و عالمى فاضل عابد و زاهد بود كه براى ادامۀ تحصيل به عراق رفت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران مراجعت نمود و اجازه اى به محمّد معصوم بن كمال الدّين حسين مشهدى به تاريخ 20 شعبان سال 1044 و مولى غلام رضا طبسى و مولى حسن هروى و ديگران اعطاء نمود.و در مشهد سكونت يافت.
او تمام عمر به تدريس و تحقيق مشغول بود.حاشيه بر شرح لمعه و دو رساله در حرمت غنا و رد صوفيه نوشت و در مشهد فوت كرد.
رياض العلماء/92،الذريعة 138/11، أمل الآمل 183/2،اعيان الشيعة 88/3.
غلامرضا جلالى
تهرانى-حسنعلى
(-1325 ه ق)
حاج شيخ حسنعلى تهرانى فرزند حاج محمود تبريزى،از دانشوران نامدار و زاهد قرن چهاردهم هجرى در مشهد رضوى بوده است.
وى در شهر تهران پا به دنيا نهاد، پس از آشنايى با مقدمات عازم نجف شد و سالها از محضر علامه ملاّ على نهاوندى بهره برد.سپس به سامرا رفت و در شمار شاگردان مجدد شيرازى درآمد و تقويت درس وى را از اوّل بيع تا آخر خيارات را به رشته تحرير درآورد و به درجه اجتهاد دست يافت و به درس و بحث مشغول شد.
در زمان حيات ميرزا گاهى به جاى او امامت نماز جماعت را به عهده مى گرفت.پس از ارتحال ميرزا در سال 1314 ه ق از عتبات به تهران برگشت و مورد استقبال ارباب معرفت قرار گرفت.
ناسازگارى او با اركان رژيم قاجار موجب شد براى هميشه زادگاه خويش را به قصد مشهد ترك كند،او سالها به پارسايى زيست و به تدريس فقه و اصول اهتمام ورزيد و مقبوليت عامه
ص:137
يافت و كراماتى از او به ظهور رسيد.
سرانجام اين عالم ربانى صبح روز شنبه،4 رمضان 1325 ه ق به سراى ماندگار شتافت و پيكر پاكش در صفه قوام شيرازى كه پنجرۀ آن به توحيدخانه حرم امام رضا عليه السّلام گشوده مى شود به خاك سپرده شد.
علماى بزرگ شيعه/330-331، منتخب التواريخ/686،644،631، 700،تاريخ آستان قدس/337،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288،گنجينۀ دانشمندان 122/7-123،اعيان الشيعة 214/5،سند شمارۀ 12036/4 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
تهرانى-عبد الوهاب
(-1312 ه.ق)
عبد الوهاب از علماى بزرگ تهران در زمان خود بوده است و بعد به مشهد مقدس رضوى مهاجرت كرد و در آنجا ساكن شد.
پدرش كه از بازرگانان و اعيان تهران بود،فرزند خود را به نجف اشرف فرستاد تا در آنجا تحصيل كند.او دستور پدر را بكار بست و روانه نجف گرديد،مقدمات علوم را در نجف فرا گرفت و بعد وارد حوزه درس شيخ مرتضى انصارى و سيّد محمّد حسن شيرازى گرديد.
عبد الوهاب مدتى در نجف تحصيل كرد و به مقامى از علم و كمال رسيد، پدرش از تهران مخارج زندگيش را مى فرستاد ولى او ساده زندگى مى كرد و به دوستانش كمك مى نمود.
هنگامى كه ميرزاى شيرازى به سامرا رفت او به تهران بازگشت و مدتى در تهران زندگى كرد،امّا در اثر حوادثى كه در خانواده اش پديد آمد به مشهد مقدس مشرف شد و در آنجا سكونت كرد.هنگامى كه شيخ فضل اللّه نورى به مشهد آمد،دوستانش از او خواستند تا با توجه به كمك هايى كه به شيخ فضل اللّه كرده بود،از وى مساعدت بخواهد ولى او حاضر نشد به
ص:138
ديدن شيخ فضل اللّه برود.او روزهاى جمعه در منزل خود منبر مى رفت و از روى كتاب ذكر مصيبت مى نمود و خود مى گريست.شيخ عبد الوهاب در حدود سال 1312 ه.ق در مشهد درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد.
فرهنگ خراسان 327/5-326؛نقباء البشر 1246/3؛مرزداران فقاهت /136-135.
سيد حسن حسينى
تهرانى-غلامعلى
(-1337 ه ق)
حاج شيخ غلامعلى فرزند محمّد تهرانى فائقى از خطبا و سخنوران نامور مشهد بود.هنگام جوانى در اواخر صفر 1337 ه ق درگذشت و جنازه اش در ميان اندوه مشايعت كنندگان در صحن عتيق حرم امام هشتم عليه السّلام دفن شد.
كتاب«المواعظ الفائقيّة»از آثار ايشان است كه نسخۀ خطى آن در كتابخانۀ مركزى آستان قدس نگهدارى مى شود.
پس از درگذشت بنا بر وصيت مرحوم حاج شيخ غلامعلى تهرانى 27 جلد كتاب خطى و 106 جلد كتاب چاپى او به كتابخانۀ آستان قدس رضوى وقف شد.
فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس ج 6/مقدمه
ابراهيم زنگنه
تهرانى-محمّد رضا
(-1326 ه ق)
شيخ محمّد رضا تهرانى فرزند شعبانعلى واعظ معروف به«شيخ الحكماء»از علماى تهران بود.پس از آموختن دانشهاى دينى و طب در نجف به ايران برگشت و مدتها به اشاعه معارف الهى همت گماشت،سپس به مشهد آمد و مورد اقبال عامه مردم قرار گرفت و به طبابت پرداخت.
او به وعظ و خطابه و تدريس و تحقيق نيز علاقه نشان مى داد.كتابى به نام ماء معين در شرح اربعين نوشت و
ص:139
رجال كشّى را كه به خط سيّد محمّد بن احمد بن ناصر الدّين حسينى عاملى به سال 984 ه ق كتابت يافته است تصحيح و مقابله كرد و 22 ربيع الاول سال 1323 ه ق از آن فراغت يافت او شانزدهم ذيحجه 1326 ه ق در مشهد فوت كرد و در حرم دفن شد.
نقباء البشر 731/2،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.
ابراهيم زنگنه
تهرانيان-محمّد كاظم
(1240-1320 ه ش)
شيخ محمّد كاظم تهرانيان فرزند حاج عباسقلى و دايى ملك الشعراى بهار و پدر شيخ احمد بهار،از فضلا، شعرا و سياسيون خراسان در قرن گذشته بود.خانواده وى در اصل از گرجستان بودند كه در گذشته به اسارت درآمده و به ايران آورده شدند.
تهرانيان از فعالين سياسى عصر
مشروطيت و از همكاران نزديك آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده و گردانندگان انجمن ايالتى در سالهاى پس از مشروطيت بود.بااين كه تحصيلات حوزوى داشت به بازرگانى مشغول بود.
برادر كوچكترش شيخ محمّد جواد بلورفروش در دوره هاى نخستين مجلس شوراى ملى،به نمايندگى از مشهد به مجلس راه يافت.شيخ محمّد كاظم به سال 1320 ه ش در مشهد درگذشت و در حرم به خاك سپرده شد.
وى همانند بسيارى ديگر از اعضاى خانواده خود به شعر و ادب علاقه
ص:140
داشت.شعر او جنبه هاى هنرى،ادبى و سياسى را در خود جمع كرده بود.از اشعار اوست:
هركسى را كه عقل و ايمان است خالى از هاى وهوى و افغان است
او چو بحر است و ديگران جويند بحر آرام و جوى نالان است
صدسال شعر خراسان/183.
غلامرضا جلالى
ص:141
ثقفى-زين العابدين
(1278-1370 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ زين العابدين ثقفى فرزند آية اللّه حاج شيخ حسين،از علماى معاصر مشهد بود.روز سوم ارديبهشت 1278 ه ش در مشهد به دنيا آمد و تحصيلات خود را تا نيل به اجتهاد ادامه داد.و روز 23 بهمن سال 1370 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ثقفى-محمّد
(1313-1405 ه ق)
آية اللّه ميرزا محمّد ثقفى فرزند ميرزا ابو الفضل(م 1316 ه ق)و پدر همسر حضرت امام خمينى(ره)رهبر كبير انقلاب اسلامى از علما و فقهاء مفسران معاصر بود.پدرش ميرزا ابو القاسم(م 1292 ق)معروف به كلانتر،هر دو از علماى نامدار عصر خويش بودند كه از نور مازندران به تهران مهاجرت كردند.
وى در سال 1313 ه ق در تهران متولد شد و مقدمات را در خدمت استادانى چون آقا ميرزا كوچك،شيخ بزرگ اخوان ساوجيان فراگرفت.در سال 1341 ه ق به قم رفت و در مجلس درس آية اللّه شيخ عبد الكريم حايرى
ص:142
يزدى شركت جست و نزديك به هفت سال كه در قم به سر مى برد يك دورۀ معقول و منقول نيز از سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى آموخت و چندى هم از بحث شيخ محمد رضا اصفهانى مسجد شاهى بهره مند گرديد.
آية اللّه ثقفى از دو استادش شيخ عبد الكريم حايرى و سيد ابو الحسن رفيعى اجازۀ روايت و اجتهاد گرفت.
آن گاه به تهران بازگشت و تا پايان زندگى به تأليف و ارشاد مردم و انجام وظايف شرعى اشتغال داشت.در سال 1405 ه ق درگذشت پيكرش را به مشهد رضوى حمل كردند و در جوار بارگاه حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپردند.آثار ارزنده اش عبارتست از تقريرات بحث نكاح شيخ عبد الكريم حايرى،تقريرات منظومه سيد ابو الحسن رفيعى؛حواشى بر سيوطى،رساله اى در عدم جواز رجوع به حكام جور،ديوان اشعار شامل قصايد،غزليات و مدايح و مراثى اهل بيت عصمت و طهارت،روان جاويد در تفسير قرآن مجيد در 5 جلد، غرر الفوائد كه حاشيه درر الفرائد آية اللّه حايرى است.
دايرة المعارف تشيّع،233/5، آثار الحجه 265/2؛اختران فروزان رى و تهران 223-225؛بيان سبل الهدايه 274/2-275؛گنجينۀ دانشمندان، 313/4؛مكارم الآثار،1018/3؛6/ 2045،2043؛نقباء البشرا/53-54.
غلامرضا جلالى
ص:143
جبرئيلى-غلام سرور
(1306-1376 ه ش)
حاج شيخ غلام سرور جبرئيلى فرزند آخوند على محمّد جبرئيلى،از علماى هرات بود و در اواخر عمر در مشهد به ارشاد مهاجرين افغانى اشتغال مى ورزيد.
وى سال 1306 ه ش در روستاى جبرئيل از توابع هرات افغانستان در خانواده اى روحانى به دنيا آمد.پدرش را در 13 سالگى از دست داد و تحصيل علوم دينى را تا سطوح عالى از محضر آقا مير آقا فاضل زاده و حاج شيخ محمّد طاهر قندهارى و ديگر فضلاى هرات فراگرفت.پارسايى او موجب شد به پيشنهاد جمعى از شيعيان هرات از سوى آيات عظام حكيم شاهرودى، خويى و امام خمينى قدس سره و مراجع ديگر به نمايندگى برگزيده شود.همين امر سرآغاز فعاليتهاى اجتماعى ايشان شد.از آن جمله مى توان به تأسيس مدرسه صادقيه هرات،احداث مسجد جامع صادقيه بزرگترين مسجد شيعيان هرات،احداث مسجد و حسينيه در شهر
ص:144
غوريان،تأمين هزينۀ تعمير مسجد و حسينيه هرات،تأمين كتاب و شهريه طلاب علوم دينى،مدرسان و مبلغان حوزه علميه هرات،تأسيس حسينيه هجرت در مشهد،تأسيس مدرسه انقلاب اسلامى در مشهد،اشاره كرد.
ساده زيستى،مهمان نوازى، همنشينى با فقرا و مستمندان،رسيدگى به ايتام،مديريت قوى و عدم اعتنا به تشريفات از خصوصيات اخلاقى مرحوم جبرئيلى بود.ايشان در هفتادمين سال حيات پربار خود،روز جمعه 28 شهريور 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن جمهورى اسلامى بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ابراهيم زنگنه
جزايرى-سيّد فخر الدّين
(1268-1353 ه ش)
حاج سيّد فخر الدّين جزايرى فرزند حاج سيّد على و نوه آية اللّه مير محمّد على جزايرى،در سال 1308 ه ق به دنيا آمد و در خاندان فضل و ادب رشد يافت و پس از آموزش فقه و اصول نزد آقا سيّد محمّد مدرسى يزدى و شيخ مسيح طالقانى و آقا شيخ على نورى،سال 1343 ه ق به قم رفت و در حلقه درسى مؤسس حوزه آية اللّه شيخ عبد الكريم حايرى يزدى و آيات ديگر شركت نمود و در اواخر حيات آية اللّه حائرى به تهران بازگشت و به اقامه جماعت و نشر اسلام مشغول گرديد.
حاج سيّد فخر الدّين در سال 1353 ه ش درگذشت و روز نهم مرداد در دارالسلام حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
گنجينه دانشمندان 423/4
جعفرى-محمّد تقى
(1304-1377 ه ش)
علامه محمّد تقى جعفرى فرزند كريم از برجسته ترين چهره هاى علمى روزگار ما بود.او همۀ عمر پربار خود را
ص:145
به آموزش و پژوهش گذراند.وى سال 1304 ه ش در شهر تبريز متولد شد و نبوغ خود را در همان كلاسهاى ابتدايى به ظهور رساند.درسهاى حوزه را در مدرسۀ طالبيه در شرايطى آغاز كرد كه به دليل مشكلات مالى مجبور بود نيمى از روز را به درس و نيمى ديگر را به كار بپردازد.مقدمات را نزد سيّد حسن شربيانى و اهرى خواند و براى ادامه تحصيل عازم تهران شد.
در تهران به مدرسۀ مروى وارد گرديد و در محضر آية اللّه شيخ محمد رضا تنكابنى و ميرزا مهدى آشتيانى سطوح و فلسفه را آموخت.
مدتى به قم رفت و پس از ارتحال مادر و شركت در مراسم او در تبريز،سال 1327 ه ش به اصرار آية اللّه ميرزا فتاح شهيدى،رهسپار نجف شد.در آنجا در مدرسۀ صدر مستقر گرديد و سطوح دوره خارج فقه و اصول را نزد آية اللّه شيخ محمّد كاظم شيرازى،سيّد ابو القاسم خويى،سيّد محمود شاهرودى،سيد محسن حكيم،سيّد جمال گلپايگانى،سيّد عبد الهادى شيرازى و سيّد محمّد هادى ميلانى آموخت و فلسفه را از محضر شيخ صدرا قفقازى و آقا شيخ مرتضى طالقانى بهره برد و از طريق مطالعه با دانشهاى رايج روزگار خود آشنا گرديد و به تأليف و تحقيق روى آورد و پس از 11 سال اقامت در نجف سال 1337 ه ش به ايران بازگشت.مدتى در قم و مشهد ماند،ولى تهران را براى اقامت خود برگزيد و در مدرسۀ مروى به تدريس پرداخت.او با مجامع و شخصيتهاى علمى داخل و خارج كشور رابطه برقرار كرد و صدها سخنرانى مهم
ص:146
در حوزه فرهنگ و فلسفه و معارف الهى در محافل دينى و علمى ايراد نمود.
ايشان با علاقه فراوانى كه به مولانا جلال الدّين رومى و مثنوى معنوى داشت به شرح مثنوى و نقد و بررسى افكار مولانا پرداخت و كشف الابيات آن را تحت عنوان از دريا به دريا به چاپ سپرد.از مهمترين خدمات علمى و معنوى علامه محمّد تقى جعفرى،در كنار دهها كتاب مفيد،مى توان به شرح نهج البلاغة ايشان اشاره كرد كه مشروح ترين شرح نهج البلاغة به زبان فارسى است.جبر و اختيار،حقوق جهانى بشر از ديدگاه فقه اسلامى، انديشه هاى حافظ و فرهنگ پيرو فرهنگ پيشرو نيز از آثار مهم مرحوم علامه جعفرى است.
در سال 1376 ه ش به تصويب شوراى عالى تحقيقات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى،كنگره نكوداشتى براى تجليل از خدمات گرانسنگ علامه جعفرى به ساحت فكر و فرهنگ الهى و انسانى،تشكيل شد.
آية اللّه محمّد تقى جعفرى در سال 1377 ه ش به منظور معالجه بيمارى خود به انگلستان رفت،ولى معالجات مؤثر واقع نشد و روز 24 آبان همان سال در يكى از بيمارستانهاى لندن درگذشت و جنازه اش به تهران منتقل شد و روز پنجشنبه 28 آبان در تهران با حضور شخصيتهاى سياسى و علمى كشور تشييع و به مشهد منتقل گرديد و بعد از ظهر همان روز پس از مراسم باشكوهى در دار الزهد حرم دفن شد.
تكاپوگر انديشه ها/3-9.
غلامرضا جلالى
جلالى همدانى-سيّد محمد
(1286-1362 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد محمّد حسينى جلالى،فرزند آية اللّه حاج سيّد جلال الدّين جلالى،از علماى سرشناس و برجستۀ معاصر،اهل همدان و مقيم شهر مشهد بود.وى سال 1325 ه.ق/ 1286 ه ش در تهران متولد شد و پس
ص:147
از آشنايى با ادبيات فارسى و عربى و همراه پدر خود به عراق رفت در نجف از محضر آية اللّه نائينى بهره مند شد،پس از مدتى به همدان برگشت و براى ادامه تحصيلات حوزوى به قم مهاجرت نمود و آنجا از محضر اساتيد بزرگ حوزه آيات حاج شيخ عبد الكريم حائرى و حجت و شاه آبادى استفاده برد.او سالها با امام خمينى رحمه اللّه هم حجره بود.و پس از درگذشت پدرش به همدان مراجعت كرد و به خدمات معنوى پرداخت.
احداث مهديه همدان مشتمل بر مسجد، پرورشگاه،درمانگاه،قرض الحسنه و سالن تبليغات از جمله كوششهاى مفيد دينى رفاهى اوست.
وى در سال 1347 تحت فشار ساواك مجاورت امام رضا عليه السّلام را برگزيد و پس از چند سال اقامت و فعاليتهاى دينى و احداث بناهاى مذهبى در مشهد شب 17 ديماه سال 1362 در پى عارضه قلبى در تهران چشم از جهان مادى فروبست،به فرمان امام خمينى جنازۀ او به مشهد انتقال يافت.و در رواق دار الزهد حرم دفن گرديد.
مرحوم آية اللّه حسينى جلالى در زهد و تقوى و حمايت از فقرا شهره بود و در اين راه دوستان صميمى ايشان از جمله مرحوم حاج محمد رضا منصورى،حاج آقا تقى شريف و كاووسى او را يارى مى رساندند.
گنجينه دانشمندان 137/7،دفتر متوفيات آستان قدس،مستقر در صحن آزادى،يادداشت هاى سيد حسن خوائجى ابراهيم.
ابراهيم زنگنه
جناب-گرگانى-محمّد حسين
ص:148
چايچى-على اصغر
(1295-1374 ه ش)
آية اللّه حاج ميرزا على اصغر چايچى از علما و مجتهدان معاصر است.سال 1295 ه ش چشم به جهان گشود و 23 آبان 1374 ه ش/20 جمادى الآخره 1416 ه ق درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى(بهشت ثامن الائمه)به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ص:149
حائرى-سيّد حسين
(-1365 ه ق)
مرحوم سيّد حسين حائرى برادرزاده آية اللّه آقا سيّد محمّد اصفهانى،از شاگردان ميرزاى شيرازى بود و در مشهد سكونت داشت و به سال 1365 ه ق در اين شهر درگذشت.
دفتر يادبود كتابخانه وزيرى يزد 120/2.
حائرى-سيّد عليرضا
(1304 ه.ق-)
آية اللّه حاج سيّد عليرضا حائرى يزدى فرزند آية اللّه سيّد على پسر سيّد محمّد رضا از عالمان دينى يزد است.
پدرش آية اللّه مير سيّد على حائرى(م 1330 ق)از برجسته ترين علماى يزد بود.سيّد عليرضا در سال 1304 ق متولد شد.مقدمات و سطوح را در يزد و در خدمت استادان آنجا به پايان برد.
سپس در سال 1336 ق رهسپار نجف گرديد و ساليانى چند در محضر آيات عظام سيّد محمّد كاظم طباطبايى يزدى، نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى به ادامۀ تحصيل پرداخت.پس از آن به يزد بازگشت و به انجام وظائف مذهبى و تدريس علوم دينى اشتغال ورزيد بزرگانى چون حضرات آيات سيّد محمّد محقق داماد و سيّد يحيى مدرسى از شاگردان او بودند.وى همچنين از قريحۀ شعرى نيكويى برخوردار بود و اشعارى به فارسى و عربى سرود.
آية اللّه حائرى در اواخر عمر به مشهد
ص:150
مقدّس عزيمت كرد و سرانجام براثر ابتلا به بيمارى سل در آنجا وفات يافت.
مفاخر يزد 178/1-177؛آينۀ دانشوران/231،225.
سيد حسن حسينى
حائرى موسى-جلد دوم
حائرى خراسانى-آرام- محمّد يوسف
حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد حاج آخوند-تربتى-عباس حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر
حاج رئيس-رئيس-محمود
حافظيان-سيّد ابو الحسن
(1282-1360 ه ش)
حاج سيّد ابو الحسن حافظيان در سال 1282 ه ش در مشهد متولد شد.با
ادبيات،علوم رياضى،طب،فقه و اخلاق آشنا گرديد.به سير و سلوك پرداخت و به مطالعه علوم غريبه روى آورد و از محضر بزرگانى چون مرحوم شيخ حسنعلى نخودكى بهره مند گرديد.
حافظيان با مرحوم حاج شيخ مجتبى قزوينى مراوده داشت تا اينكه به پيشنهاد او در سال 1348 ه ق به منظور ديدار با مرحوم سيّد موسى زرآبادى به قزوين رفت و تحت تأثير مقامات معنوى او قرار گرفت.خودش در قطعه شعرى مى گويد:
ص:151
اى جوان خدمت بزرگان كن نفس اماره را به فرمان كن
بهر خدمت هميشه حاضر باش گر قبولت كنند شاكر باش
مجتبى شيخ و عالم و استاد صاحب معرفت،قرين سداد
واجد سرّ و حكمت و ايمان اوستاد معارف قرآن
در جوار رضا(ع)به فيض خفى گشته آگه ز حكمت رضوى
برگذشت از علوم عرفانى وز رسوم و فنون يونانى
جان سوى مطلق حقايق داشت سر به درگاه علم صادق(ع)داشت
بد مربّى به جمع اهل صفا راه آموز سرّ ملك بقا
روزگارى كه يار من بودى متوجه به كار من بودى
روزى از روى لطف و مرحمتى بعد شرحى و مدح و منقبتى
گفتى از گفته هاى گاه و گهى كه نگويد كسى به سال و مهى
حاليا يك سفر به قزوين كن قلب پاكيزه را تو تزيين كن
بين چه درياى علم و فضل و كمال واقف رازها ز قبل سؤال
رادمردى بزرگوار و عليم صاحب نفس مطمئن و حكيم
چون رسيدم به خدمتش حيران شدم از آن فرشتۀ انسان
در حقيقت نمونه اى ز امام گه سجود و ركوع و گه به قيام
من ز علمش كجا توانم گفت خاصه زان علمها كه بود نهفت
بگذرم از بيان حالت او ندرم پردۀ مقالت او
منّ و سلوى ز سفره اش خوردم ظرف خود پر نمودم و بردم
حافظيان سال 1351 ه ق به هند رفت و با خود عهد كرد تا زمانى كه رضا خان بر سرير قدرت است به ايران برنگردد.در هند به گشت وگذار و رياضت و عبادت روى آورد و لوح محفوظ را در پى رياضت طولانى بر روى تپه«صوفى پوره»واقع در دامنه كوه ترال كشمير،استخراج كرد.
ص:152
حافظيان در هند با يك دختر ايرانى كه پدرش در آنجا استاد دانشگاه بود، ازدواج كرد و پس از سقوط رضا خان در سال 1320 ه.ش به ايران آمد و سالها در يكى از حجره هاى فوقانى صحن عتيق رضوى به عبادت مشغول شد و ضريح قبر مطهّر امام رضا عليه السّلام را با كمك مردم معتقد پاكستان و آستان قدس و ايرانيان دلباختۀ مقام ولايت،و با مساعدت هنرمندان اصفهان و مشهد ساخت و نيمه شعبان 1379 ه ق در محل قبر نصب و از روى آن پرده بردارى شد.
او در سال 1360 ه ش درگذشت و در غرفه دار السرور دفن شد.
كيهان فرهنگى،سال نهم،شماره 12، /36-37،لوح محفوظ/46-49.
غلامرضا جلالى
حجازى طبسى-سيّد ابراهيم
(1304-1377 ه ش)
آية اللّه سيّد ابراهيم حجازى طبسى از علماى معاصر خراسان و مدرّسان برجستۀ حوزه علميّه مشهد بود.وى در
روز 12 خرداد 1304 ه.ش در شهر طبس متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات،به سال 1322 ه ش،براى ادامه تحصيل به حوزه علميّه مشهد وارد گرديد و از درس شيخ محمّد تقى اديب نيشابورى و آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى بهره برد و در سال 1328 ه.ش وارد حوزه علميّه نجف شد و پس از 18 سال اقامت و گذراندن درس خارج فقه و اصول نزد آية اللّه العظمى خويى و ديگران به ايران مراجعت كرد و در حوزه علميّه مشهد به تدريس سطوح عاليه،درس اخلاق،
ص:153
پرورش طلاب،اقامۀ نماز جماعت و حلّ برخى مشكلات مادى و معنوى بعضى طلاب مشغول گرديد.
مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى از جمله مدارس علميه اى كه تأسيس فرمودند«مدرسه عالى حسينى»بود كه به صورت يك پژوهشكده علمى در سالهاى پيش از انقلاب اسلامى،تربيت محقق،نويسنده و كارشناس اسلامى را برعهده داشت،كه از جمله شرايط ورودى آن براى طلاب فاضل امتحان جلدين كفاية الاصول بود.
مرحوم آية اللّه حجازى يكى از اساتيد برجستۀ آن مدرسه بود كه از همان ابتداى تأسيس با آن همكارى علمى داشت و تدريس برخى از دروس آن از جمله«آيات الاحكام»و«آيات العقائد»را برعهده داشت.
آثار علمى به جاى مانده از ايشان علاوه بر تقريرات درس خارج فقه و اصول و يادداشتهاى علمى،كتاب «آيات العقائد»است كه همان جزوۀ تكميل شده درس«آيات العقائد» ايشان در مدرسه عالى حسينى مى باشد كه در بنياد پژوهشهاى اسلامى پس از تحقيق و تصحيح در دست آماده سازى و چاپ است.
مرحوم آية اللّه حجازى در زمان حيات آية اللّه العظمى سيّد عبد اللّه شيرازى از خواص اصحاب معظّم له بود و به استفتائات ايشان پاسخ مى داد.
او اخلاق الهى داشت و پارسايى را پيشۀ خود ساخته بود،به داشتن و دارايى نمى انديشيد و جلب رضايت خدا را در همۀ امور دنبال مى كرد و مورد احترام عموم علما و فضلاى حوزه بود، تا اينكه پس از يك بيمارى قلبى روز 27 آبان 1377 ه ش درگذشت و روز 28 آبان در صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.
با استفاده از يادداشتهاى استاد الهى خراسانى و ديگر آشنايان.
ابراهيم زنگنه
ص:154
حجت طباطبايى-محمّد باقر
(1298-1380 ه ش)
آية اللّه سيّد محمّد باقر حجت،از اعقاب فقهاى نامدار،سيد محمّد مجاهد صاحب رياض المسائل و سيد على صاحب رياض المسائل و از طرف مادر از اعقاب علاّمه سيد بحر العلوم؛در سال 1337 ه ق/1298 ه.ش در بيت علم و فضيلت به دنيا آمد.پدر و عموى ايشان از مراجع تقليد كربلا بودند.
آية اللّه حجت از دروس آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،سيد ابو القاسم خوئى و سيّد محمّد هادى ميلانى بهره فراوان برد.
وى در سال 1320 ه ش از نجف به مشهد هجرت كرد و در اين شهر ساكن شد و با دختر مرحوم آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى ازدواج كرد.و مدتى همراه آية اللّه ميرزا حسن صالحى در درس خارج فقه مرحوم آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى در مدرسه حاج حسن شركت كرد و خود تمام عمر را به درس و بحث سپرى نمود.
آية اللّه حجت در روز پنجشنبه 27 دى ماه 1380 براثر سكته در سن 86 سالگى در مشهد چشم از جهان بست و به سراى جاودان شتافت و پيكر پاكش صبح جمعه 28 دى ماه با حضور عموم علما و مردم تشييع و در صحن آزادى حرم مطهر به خاك سپرده شد.رهبر معظم انقلاب آية اللّه سيّد على خامنه اى در پى درگذشت ايشان پيام تسليتى به آية اللّه واعظ طبسى ارسال نمود.
غلامرضا جلالى
ص:155
حجت كاشانى-حسن
(-1312 ه ش)
شيخ حسن حجت كاشانى،از علماى منور الفكر مشهد بود و به سال 1312 ه ش در مشهد درگذشت.
حرّ عاملى-احمد
(ح 1041-1120 ه ق)
شيخ احمد فرزند شيخ حسن و برادر كوچك شيخ محمّد حرّ عاملى صاحب الوسائل است.در سال 1041 ه ق به دنيا آمد تا سال 1120 ه ق در قيد حيات بود و پس از درگذشت برادرش شيخ حرّ عاملى،در سال 1104 ه ق شيخ الاسلام مشهد شد.كتابهاى تفسير القرآن،تاريخ كبير،تاريخ صغير، حاشيه مختصر النافع و جواهر الكلام فى الخصال المحمودة فى الانام،الملوك كه نسخه اى از آن در كتابخانه مجلس موجود است و تاريخ كتابت آن 16 ربيع الأوّل سال 1091 ه ق مى باشد از آثار ايشان است.
وى در سال 1070 ه ق به عراق رفت و سال 1071 به حج مشرف شد و سال 1084 در مشهد ساكن شد،در اين سال در مشهد زلزله اى روى داد و مناره و قبه حرم امام عليه السّلام صدمه ديد و عده زيادى از بين رفتند و به دستور شاه سليمان،قبه بازسازى شد.در سال 1115 شاه سلطان حسين شيخ احمد را به اصفهان فراخواند.و در سال 1120 ق درگذشت.به نقل عمادزاده،مؤلف كتاب زندگى امام رضا عليه السّلام قبرش در پشت سر شيخ حرّ عاملى،در مدرسۀ ميرزا جعفر متصل به صحن عتيق است.
امل الآمل/31،زندگانى امام رضا(ع)، عمادزاده 326/3-327،الذريعة 71/8،اعيان الشيعة 494/2.
ابراهيم زنگنه
حرّ عاملى-حسن
(1000-1063 ه ق)
شيخ حسن فرزند شيخ على و پدر شيخ محمّد و شيخ احمد،كه نسبش به
ص:156
حرّ بن يزيد رياحى مى رسد،از فقها و چهره هاى برجستۀ علمى مهاجر جبل عامل لبنان است.سال 1000 ه ق در جبل عامل متولد شد،به تحصيل پرداخت و حافظ قرآن شد.در سال 1062 ه ق براى زيارت حرم امام رضا عليه السّلام به قصد مشهد حركت كرد،در بين راه،در بسطام زندگى را بدرود گفت و فرزندش شيخ زين العابدين جسد او را به مشهد حمل كرد و در پايين پاى حضرت دفن كرد.درگذشت او با تشرّف فرزند ديگرش شيخ محمّد مشهور به شيخ حرّ عاملى به مكه هم زمان بود.
شهيدان راه فضيلت/332،ضميمه تاريخ علماى خراسان/178، منتخب التواريخ/687،زندگانى امام رضا(ع)،عمادزاده 326/2،امل الآمل 66/1،اعيان الشيعة 212/5.
غلامرضا جلالى
حرّ عاملى-محمّد
(1033-1104 ه ق)
محمد بن حسن بن على بن على بن محمّد بن حسين،معروف به شيخ حرّ عاملى،يكى از بزرگان علماى اماميه و مشاهير محدثان شيعه است.وى شب جمعه هشتم رجب سال 1033 ه ق در مشغره،يكى از روستاهاى لبنان در ناحيۀ بقاع،چشم به جهان باز كرد و نزد عموى خود شيخ محمّد حر و جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمّد حرّ و دايى پدرش شيخ على بن محمود و صاحب كتاب المعالم و شيخ حسين ظهيرى،دانش آموخت و چهل سال در كشورهاى اسلامى به سفر پرداخت و دو بار به حج رفت و پس از زيارت قبر پيشوايان دينى،در مسير خراسان مدّتى در اصفهان اقامت گزيد و با علماى بزرگ آن ديار مصاحبت و مباحثه علمى داشت.او مدتى كه در اصفهان بود بدون اذن به دربار شاه سليمان مى رفت و در كنار او مى نشست.در سال 1073 به مشهد آمد و مجاور شد و 31 سال در مشهد ماند و دو بار ديگر در اين مدت به حج و زيارت ائمه مشرف شد و حلقۀ درسى تشكيل داد و تفصيل وسائل
ص:157
الشيعة را تدريس مى كرد و شاگردانى را پروراند و به تعدادى از آنها،از جمله به ميرزا علاء الملك فرزند ميرزا ابى طالب علوى موسوى در 15 ربيع الثانى 1086 و نيز در سال 1085 به علامه مجلسى اجازه داد و از مجلسى اوّل و سيّد جزائرى و شيخ على سبط به نقل حديث مجاز گشت.تا اينكه 21 رمضان 1104 ه ق چشم از دنيا فروبست و در طبقه زيرين مدرسه ميرزا جعفر متصل به صحن انقلاب دفن شد.
از شيخ حرّ عاملى آثار گرانبهايى بر جاى مانده است.از جمله مى توان از اين كتابها و رساله ها ياد كرد:الجواهر السنيه فى الاحاديث القدسية،الصحيفة الثانية من ادعيه على بن الحسين(ع)، تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة،هداية الامه الى احكام الائمه عليهم السلام،فهرست وسائل الشيعة،الفوائد الطوسية،اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، امل الآمل فى علماء جبل عامل، رساله اى در رجعت،رساله اى در رد صوفيه،فصول المهمة فى اصول الائمه، العربية العلوية و اللغة المروية،ديوان شعر و چندين كتاب ديگر.
شيخ با تأليفهاى خود حقّ بزرگى بر گردن شيعيان دارد.تأليف وسائل بالغ بر بيست سال طول كشيد.پس از آن شيخ به كار فهرست آن پرداخت و هداية الامه و فصول المهمه را از آن مجموعه گزينش كرد.
وى در آخر عمر تمام همّ خود را مصروف نوشتن شرحى بر وسائل نمود.
از اجازه ايشان به مير محمّد تقى بن محمّد صادق موسوى در شعبان 1100 ه ق معلوم مى شود كه تنها مقدارى از آن را نوشته بوده است و مطابق نسخه هاى خطى موجود،اين شرح با نام تحرير وسائل الشيعة تا باب دهم از ابواب الماء المضاف،موجود است.
امل الآمل 141/1-154،الذريعة 24/11 و 263،اعيان الشيعة 167/9.
غلامرضا جلالى
ص:158
حرّ عاملى-محمّد رضا
(-1110 ه ق)
شيخ محمّد رضا فرزند شيخ محمّد بن حسن حرّ عاملى،از علماى معروف عصر خود بود و پس از ارتحال پدرش در مشهد،زمام معنوى شهر را به عهده گرفت.پيوسته در حال مراقبه بود تا اينكه پس از شش سال از رحلت پدرش در سال 1110 ه ق روح پاكش به جهان غيب پر گشود و در طبقۀ زيرين مدرسه ميرزا جعفر متصل به صحن انقلاب،در كنار غرفه پدرش دفن گرديد.
از آثار قلمى او جمع آورى اشعار شيخ بهايى است.
تاريخ علماى خراسان/39،منتخب التواريخ/687،مطلع الشمس /162،680.
غلامرضا جلالى
حرفوشى عاملى-ابراهيم
(-1080 ه ق)
شيخ ابراهيم فرزند محمّد بن على بن احمد حرفوشى عاملى كركى،پدر او به حريرى مشهور بود و او نزد پدر و علامه مجلسى دانش آموخت.كتاب مجموعة الاجازات از آثار اوست و در اجازات بحار الانوار زياد از آن ياد شده است.
وى به سال 1080 ه ق در مشهد درگذشت.شيخ حرّ عاملى در تشييع او حضور داشته است.
الذريعة 59/20،امل الآمل 30/1،طبقات اعلام الشيعة/4-5،اعيان الشيعة 216/2.
غلامرضا جلالى
حسين-سيّد ميرزا-رضوى-ميرزا حسين
حسينى-ابو جعفر محمّد
(-452 ه ق)
محمّد بن محمّد ابو جعفر حسينى از
ص:159
نوادگان على بن حسين بن على عليه السّلام است كه در قرن پنجم هجرى مى زيسته است وى فردى محدث و راوى بود.
طبق گزارش عبد الغافر فارسى ابو جعفر حسينى در سناباد طوس وفات يافت و در ماه ذى قعده سال 452 ق در مشهد به خاك سپرده شد.
عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 130/7؛عبد الغافر فارسى:تاريخ نيشابور/45.
محمد جواد هوشيار
حسينى-كاشانى-سيد حسن
حسينى بجنوردى-اسماعيل
(1241-1325 ه ش)
سيد اسماعيل حسينى معروف به «حاج ميرزا»و ملقب به«قوام الحكماء» فرزند سيّد محمّد سلطان الذاكرين (حاج سلطان بزرگ)از علما و مجتهدان قرن سيزده است.وى به سال 1283 ه ق/1241 ه ش در شهر بجنورد متولد شد.پس از انجام آموزشهاى مقدماتى
به نجف رفت و در كنار فراگيرى علوم حوزوى آموزش پزشكى را دنبال كرد و سال 1339 ه ق به تأييد وزارت معارف محكمه اى در بالا خيابان مشهد داير كرد و به معالجه بيماران پرداخت.
او پزشكى توانا و متفكرى برجسته بود و به زبانهاى عربى و فرانسه تسلط داشت.گاهى كه پزشكان آمريكايى و روسى شاغل در مشهد به مشكلى برمى خوردند،از قوام الحكماء درخواست مساعدت مى كردند.
سيد اسماعيل پس از مدتى از كار پزشكى دست كشيد و به مطالعه و
ص:160
پژوهش روى آورد.در خون شناسى تحقيقات وسيعى انجام داد.او به رشته فيزيك نيز علاقه داشت.سه چرخه اى اختراع كرد كه بدون نياز به سوخت حركت مى كرد و دستگاهى ساخت كه با قرار دادن در برابر دست اشخاص،گروه خونى آنها را تشخيص مى داد.او زمانى كه در مدرسه نواب درس مى خواند، فواره اى در حوض مدرسه كار گذاشت و يك سال پيش از مرگش دستگاهى مشابه كامپيوتر ابداع كرد.اين دستگاه كه به شكل لوله اى مدرج به اندازه عصا بود،در دست بيمار قرار مى گرفت و در سر ديگر آن انواع داروها آزمايش مى شد.دستگاه با نشان دادن علائم منفى يا مثبت،داروى مؤثر را معين مى كرد.
برخى از مقامات فرانسوى و ايرانى خواستار خريد اين دستگاه بودند و مبلغ هنگفتى را به او پيشنهاد كردند، ولى قوام الحكماء بااين كه نياز شديد مالى داشت از پذيرفتن آن خوددارى كرده و گفته بود:«علم فروختنى نيست، علم بايد به دست اهلش برسد نه اهل تجارت،من هنوز آن انسان صالح را نيافته ام»،وى يك سال پيش از مرگش به حسام الدّين شمس المعالى كه هميشه از او حمايت مالى مى كرد پيغام فرستاد كه محرمى جز او نمى شناسد و قصد داشت دستگاههاى دست ساخت خود را به او واگذار كند،اما مرگ ناگهانى شمس المعالى مانع آن شد،پس از چندى قوام الحكماء نيز كه زندگى را در فقر و تنگدستى گذرانده بود،به سال 1325 ه ش در مشهد درگذشت.كتاب الوجيزه النيريه در علم طب از آثار اوست.
دانشوران بجنورد/56-61،الذريعة 54/25.
ابراهيم زنگنه
حسينى تبريزى-محمّد حسين
(-1350 ه ق)
حاج سيّد محمّد حسين تبريزى، ملقب به«سلطان القراء»از فضلا و قاريان ممتاز و حفاظ روضه رضوى بود
ص:161
و تعليم قرائت قرآن كريم به سرپرستى او انجام مى شد.وى در سال 1322 ه ق كتاب منهاج المستخير را در موضوع استخاره نوشت.اين كتاب به شماره 3438 در فهرست كتابهاى خطى آستان قدس رضوى ثبت است.مرحوم تبريزى روز دهم رمضان سال 1350 ه ق درگذشت و در راهرو كشيك خانه واقع در رواق حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.
فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى 298/6
ابراهيم زنگنه
حسينى تبريزى-محمود
(1320-1381 ه ق)
حاج سيّد محمود حسينى تبريزى فرزند يوسف علوى،به سال 1320 ه ق در شهر تبريز متولد شد.سالها در جوار امام رضا عليه السّلام مجاور بود.كتابهاى الحجاب و الاسلام يا بهترين ارمغان در حجاب زنان،هدية الاخوان،و هداية المسترشدين الى حرمة الغناء فى الدّين از آثار قلمى اوست.سال 1381 ه ق براى معالجه به تهران رفت و همان جا درگذشت و برحسب وصيت به مشهد منتقل شد و در يكى از حجره هاى صحن عتيق به خاك سپرده شد.
مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى،ج 9، واژۀ حسينى،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 105/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/291.
ابراهيم زنگنه
حسينى تهرانى-محمّد حسين
(1345-1416 ه ق)
مرحوم علامه آية اللّه حاج سيّد محمّد حسين حسينى تهرانى فرزند مرحوم آية اللّه حاج سيّد محمّد صادق، از علما و عرفاى برجسته قرن حاضر است.ايشان به سال 1345 ه ق چشم به جهان گشود و تحت مراقبت پدر دوران آموزشهاى ابتدايى و متوسطه را در رشتۀ مكانيك و ماشين سازى به پايان
ص:162
رساند و سپس به تحصيل علوم الهى روى آورد.در سفر زيارتى در مشهد به دست مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد تهرانى صاحب مستدرك البحار كه از بزرگان علماى عصر و دايى پدرى او بود به كسوت روحانيت درآمد.سال 1364 ه ق براى تحصيل به قم رفت و در مدرسۀ حجت حجره گرفت و به مجموعه شاگردان علامه سيّد محمّد حسين طباطبايى پيوست و از خواص آن فرزانه در عرفان عملى،تفسير و فلسفه گرديد و مدت هفت سال بجز ايشان از محضر آيات سيّد محمّد حجت،سيّد محمّد داماد و حاج آقا حسين بروجردى حاج سيّد رضا بهاء الدينى،حاج شيخ عبد اللّه سدهى و حاج شيخ مرتضى حائرى استفاده برد.
به سال 1370 ه ق به توصيه بزرگانى چون علامه طباطبايى و آية اللّه شيخ محمّد صدوقى يزدى براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و از محضر آيات عظام آقا شيخ حسين حلى،حاج سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى استفاده برد،و به سفارش علامه طباطبايى با آية اللّه حاج شيخ عباس قوچانى،وصىّ مرحوم آية اللّه ميرزا على آقا قاضى در امور سلوكى و معنوى حشر و نشر پيدا كرد و پس از شش سال به حضور مرحوم حاج سيّد هاشم موسوى(حدّاد)رسيد و از محضر ايشان بهره مند گرديد.
سال 1377 ه ق پس از اتمام تحصيلات عالى و اتقان در علوم عقلى و نقلى و حقيقى،جهت اداى تكليف و اقامۀ شعائر الهى به امر استاد عرفانش حضرت آية اللّه حاج شيخ محمد جواد
ص:163
انصارى همدانى به تهران بازگشت و در مسجد قائم خيابان سعدى به نشر احكام اسلامى و ارشاد مردم و تهذيب نفوس مستعده در راستاى تحكيم بنيانهاى حاكميت دين و احياى علوم اسلام و تثبيت محورهاى اساسى شرع، اعم از ولايت فقيه،نماز جمعه،ارتش ملى،الگوهاى حجاب و ازدواج و تبيين لزوم بازگشت به قرآن و بينش توحيدى،همت گماشت و پس از 24 سال تلاش مخلصانه در شهر تهران در سال 1400 ه ق به امر استاد سلوكش مرحوم حاج سيد هاشم حدّاد به منظور مجاورت آستان مقدس رضوى به مشهد مهاجرت كرد و مدت 15 سال لحظه اى از تربيت نفوس مستعدّه و تأليف دست نكشيد و آثار گرانمايه اى چون اللّه شناسى،امام شناسى، معادشناسى،توحيد علمى و عينى،مهر تابان،روح مجرد،رسالۀ نوين،ولايت فقيه،نور ملكوت،نگرشى بر مقالۀ قبض و بسط تئوريك شريعت،رسالۀ نكاحيه(كاهش جمعيت ضربه اى سهمگين بر پيكر مسلمين)لمعات الحسين و لبّ اللباب را نگاشت و به نشر سپرد.
ايشان سرانجام پس از 71 سال عمر پرثمر روز شنبه نهم ماه صفر سال 1416 ه ق درگذشت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نمازى كه به امامت حضرت آية اللّه العظمى بهجت فومنى برگزار شد در ضلع جنوب شرقى صحن انقلاب(عتيق)حرم مطهّر رضوى به خاك سپرده شد.عاش سعيدا و مات حميدا.
غلامرضا جلالى
حسينى جلالى-محمّد-جلالى
همدانى-محمّد
حسينى خسروشاهى-
سيّد احمد
(1330-1397 ه.ق)
آية اللّه سيّد احمد حسينى خسروشاهى در سال 1291 ش/
ص:164
1330 ق در تبريز به دنيا آمد و دروس مقدماتى علوم اسلامى را در زادگاه خود فراگرفت.در سال 1314 ش، پدرش به علت مخالفت با ماجراى كشف حجاب و ديگر اقدامات ضد دينى رضا خان پهلوى،به اتفاق عده اى از روحانيون مبارز تبريز،به سمنان و سپس به مشهد تبعيد شد.سيّد احمد نيز به مشهد رفت و از محضر استادانى چون حضرات آيات:حاج آقا حسين قمى، ميرزا ابو الحسن انگجى و ميرزا محمّد آيت اللّه زاده خراسانى استفاده كرد.
سپس به تبريز رفت و بعد از اقامتى دوساله،راهى قم شد و در درس شيخ عبد الكريم حائرى يزدى و استادان ديگر حوزه حضور مستمر يافت.وى پس از ساليانى به مدارج عالى علم و كمال و فقاهت دست يافت و خود نيز سال ها به تدريس فقه و اصول و كلام و اخلاق پرداخت.آية اللّه خسروشاهى سپس به دعوت پدر به تبريز برگشت و تا آخر عمر،رسالت خود را در آنجا ادامه داد.اين فقيه بزرگوار در آغاز قيام امام خمينى قدس سرّه در سال 1342 ش،از جمله علماى مبارزى بود كه در تبريز به طرف داراى از جنبش اسلامى امام پرداخت و در اين راه،بارها توسط عمال پهلوى در تبريز،دستگير،زندانى و تبعيد شد.آية اللّه سيّد احمد خسروشاهى سرانجام در 28 خرداد 1356 ش/30 جمادى الثانى 1397 ق در 65 سالگى دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيت در صحن مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.برخى از آثار علمى و قلمى ايشان بدين قرار است:
رسالة فى المواعظ،حاشيه بر كتاب تبصره علامه حلّى و حاشيه بر عروة الوثقى.
غلامرضا جلالى
حسينى لواسانى-حسن
(1308-1400 ه ق)
آية اللّه علاّمه حاج سيّد ميرزا حسن فرزند آية اللّه سيّد محمّد حسينى لواسانى،از علماى معاصر است و در
ص:165
عراق و لبنان از نيك نامى برخوردار بود.
سحرگاه روز سوم رمضان سال 1308 ه ق در نجف متولد شد.پدرش از اساتيد برجسته نجف و جدّش مرحوم حاج سيّد ابراهيم حسينى لواسانى از مراجع وقت به شمار مى رفتند.جدّ مادرى ايشان سيّد مهدى خراسانى (شهيد چهارم)است.
مرحوم لواسانى از نبوغ سرشارى برخوردار بود.در 22 سالگى دوره خارج فقه و اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى فراگرفت و پس از ارتحال آن دو از محضر شيخ الشريعة اصفهانى و آقا سيّد على گنابادى و آقا شيخ على قوچانى بهره برد.
در جريان جنگ جهانى اول و شيوع بيماريهاى مهلك در عراق،به سوى ايران حركت كرد،ولى در بين راه همۀ اعضاى خانواده اش از بيمارى جان سپردند و خود به تنهايى رهسپار ايران شد.در تهران ازدواج كرد و شش سال در مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و به قصد زيارت حج عازم سفر شد و در بازگشت در عتبات ماند و در درس حضرات آيات محمّد حسين غروى اصفهانى،حكيم،و ضياء الدّين عراقى به مدت 5 سال شركت جست و اجازات اجتهاد از اساتيد خود گرفت و به توصيه سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزاى نائينى و درخواست مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان به آنجا رفت و مدت 22 سال در آنجا به اشاعه دين و نشر احكام پرداخت.او با علماى معاصر خود در ارتباط نزديك بود.
آية اللّه لواسانى سال 1370 ه ق به
ص:166
قصد اقامت دايم در ايران به تهران بازگشت و در مسجد محموديه اقامه نماز جماعت نمود و ضمن احداث چندين مدرسه علمى،به تأليف،تحقيق، تدريس و تبليغ پرداخت تا اينكه 25 جمادى الآخر سال 1400 ه ق در شهر تهران درگذشت و بنا به وصيتش،جنازه او را به مشهد حمل كردند و در رواق دار الزهد حرم به خاك سپردند.
تاليفات زير از آثار ايشان است:
نور الافهام فى علم الكلام در 3 جلد، تاريخ النبى احمد،تواريخ الانبياء، الدروس البهيّة در تاريخ ائمه،مرقات الجنان در ادعيه،الشريعة السّمحاء رساله اى عملى براى اهالى لبنان، كشكول لطيف،شرح نهج البلاغة به عربى،نقض الهفوات و تكذيب المفتريات،فضيحة الكذّابين در رد قاديانى،سفينة الحسين الناجيه، تقريرات فى الفقه،ديوان اشعار عربى در مدح ائمه در 3 جلد و تقريرات اصول نائينى.
غلامرضا جلالى
حسينى نيشابورى-ابراهيم
(-1012 ه ق)
سيد ابراهيم حسينى نيشابورى، مدرس آستان قدس رضوى بود و در رياضيات دست داشت و به سال 1012 ه ق در حرم على بن موسى الرضا عليه السّلام دفن شد.ايشان رساله نيروزيه را در اثبات اينكه تحويل خورشيد از حوت به حمل همان قول مشهور است نوشت و رساله مولوديه به زبان عربى و رساله اى در نماز جمعه به زبان فارسى از آثار اوست.
الذريعة 63/15،رياض العلماء 40/1، اعيان الشيعة 136/2،طبقات اعلام الشيعة/12.
غلامرضا جلالى
حسينى يزدى-حسن
(-1380 ه ش)
آية اللّه حاج ميرزا حسن بن محمّد حسينى يزدى صاحب كتاب درر السفيّه
ص:167
در سال 1380 در تهران درگذشت.و جنازه اش به مشهد حمل و در راهرو دار الضيافه رضوى از صحن جديد دفن و مجلس ترحيم در مسجد گوهرشاد برگزار شد.
غلامرضا جلالى
حكمت نيا-محمّد باقر
(1298-1380 ه ش)
آية اللّه حاج محمّد باقر حكمت نيا فرزند ميرزا ابو القاسم خان عرب از مبارزين عصر مشروطيت،در 14 جمادى الاول 1338 ه.ق/18 بهمن 1298 ه ش در آذر شهر به دنيا آمد.وى از طرف مادرى از نوادگان آقا باقر بهبهانى بود،و جد مادرى ايشان در كرمانشاه به دست رضا خان كشته شده بود.
آية اللّه حكمت نيا در دوران كودكى در تبريز به مدرسه رفت و استعداد درخشان ايشان همه معلمين را شگفت زده كرد.توجه وى از هشت سالگى به جهان معنى و مبدأ و معاد جلب شد و كشش عميقى در خود نسبت به عوالم قدسى،يافت.ايشان در سال 1314 ه.ش در جريان كشف حجاب به قم سفر كرد و به محضر آية اللّه حاج شيخ عبد الكريم حائرى رفت و در يكى از حجرات فيضيه سكونت يافت و به تحصيل علوم دينى پرداخت و تا سال 1320 در درس آيات حجت، خوانسارى و ميرزا محمّد فيض شركت جست كه در همين سال به آذرشهر برگشت و به اين انديشه افتاد كه مساجد آذرشهر را داير كند.او با فرقه گرايى و صوفيگرى و انديشه هاى الحادى به
ص:168
مبارزه برخواست،با اين حال خود متهم به گرايش به صوفيه شد و ناچار به تبريز هجرت كرد و توليت مدرسه طالبيه را به عهده گرفت و به تدريس لمعه،رسائل و معراج السعاده پرداخت.
ايشان در حدود سال 1324 ه ش به تهران رفت و حركت هاى سياسى خود را آغاز كرد و با توجه به خويشاوندى كه با واحدى داشت،در جريان فعاليت فدائيان اسلام قرار گرفت و در مسجد مجد الدوله و مدرسه لرزاده به تدريس مشغول گرديد و در دانشگاه تهران به تحصيل الهيات مبادرت نمود و پس از مدتى در شهر رى مستقر شد و در مدرسه برهانيه به تدريس پرداخت.
در جريان نهضت ملى،آية اللّه حكمت نيا به تبريز بازگشت و با دولت ملى همكارى نمود و مورد علاقه خاص آية اللّه كاشانى قرار گرفت و پس از كودتاى 28 مرداد خانه نشين شد و در سال 1335 در حالى كه تحت تعقيب بود به عراق،سوريه،لبنان،اردن هاشمى و عربستان سفر نمود و در بازگشت به اتهام ارتباط با اخوان المسلمين مورد بازجويى ساواك قرار گرفت.
حكمت نيا در سال 1342 از تبريز به قم هجرت كرد و تا سال 45 در اين شهر اقامت داشت و از نزديك با علامه طباطبايى و شيخ مهدى حق پناه و بيت امام خمينى ارتباط داشت و در سال 1345 بار ديگر به تهران بازگشت و در دربند شميران به كار تبليغ مشغول شد و مدتى بعد از سوى آيات قم به شاه آباد (اسلام آباد)غرب رفت و در مدتى نه چندان طولانى توانست ميان جمعيت هاى متفرق آنجا كه از شيعه، سنى،بهايى،يهودى و على اللّهى تركيب يافته بود نقش روشنگرانه و مؤثرى به دست آورد.
آية اللّه حكمت نيا سالهاى آخر عمر خود را در مشهد سپرى كرد و به تدريس و تربيت پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى حضور فعالى داشت و در بهمن سال 1380 چشم از جهان فروبست و در ورودى كفشدارى 10 صحن
ص:169
آزادى حرم مطهر دفن شد.
آية اللّه حكمت نيا انسانى نوگرا و اهل انديشه و داراى سعه صدر بود.ايشان معتقد بود ما اگر راه امر به معروف و نهى از منكر را بدانيم تا اعماق وجود آدمها مى توانيم دين خدا را سرايت دهيم.وى تمام عمر خود را در جستجوى حق و عمل به آن سپرى نمود.ايشان توحيد را سرّ حيات و حيات را منبعث از توحيد مى دانست.
غلامرضا جلالى
حكيم زرگر-غلامحسين
(-1359 ه ق)
حاج غلامحسين زرگر معروف به «حكيم زرگر»از عرفا و حكماى مشهد بود و سالها در خدمت حاجى فاضل و ديگر اساتيد عصر خود به تحصيل علم پرداخت و در علوم دينى،تفسير و اسطرلاب به كمال رسيد.
وى از مردان وارسته و پارسا و مورد توجه و اعتماد عامۀ مردم حتى اقليتهاى مذهبى بود و شغل زرگرى داشت.در اسطرلاب ماهر و در فهم قرآن بلندپايه بود.اشعار توحيدى شاهنامه را گرد آورد و تفسيرى بر بعضى از آيات قرآن كريم نوشت.او كه از دسترنج و هنر خود روزگار مى گذرانيد،بعد از 70 سال زندگى،در سال 1359 ه ق به سراى ماندگار شتافت و در صحن جديد حرم مطهر دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/270، تاريخ آستان قدس/343.
ابراهيم زنگنه
حكيم سديد-قمى سديد-جلد دوم
ص:170
خاتون آبادى-محمّد حسين
(-1151 ه ق)
آقا سيّد حسين خاتون آبادى فرزند امير محمّد صالح از جانب مادر نوه ملا محمّد باقر مجلسى بود.در خدمت پدر و جد خويش علامه مجلسى و آقا جمال خوانسارى سيد على خان شيرازى شارح صحيفه سجاديه و اساتيد ديگر حوزه اصفهان سالها بهره برد و به مقام اجتهاد رسيد و از آية اللّه سيّد جزايرى اجازه دريافت كرد.او سالها در مقام شيخ الاسلامى و امامت جمعه اصفهان خدمت كرد و نظارت بر امور مريم بيگم عمه شاه سلطان حسين صفوى به عهده وى بود.او هيچ گاه احكام دينى را فداى اميال شخصى نكرد.و بر فقه و حديث و حكمت و تفسير تسلّط كافى داشت و سرآمد زمان خويش بود.او شعر مى سرود، داراى خطى زيبا بود و سيد مهدى بحر العلوم،فرزندش سيد عبد الباقى اصفهانى و سيد نصر اللّه حايرى و شيخ زين العابدين خوانسارى در شمار شاگردان ايشان هستند.وى اجازات زيادى نيز به بزرگان علم اعطاء نموده است.
پس از ظهور نادر شاه،خاتون آبادى همچنان سمت شيخ الاسلامى را داشت و مامور آزمون قضات و رسيدگى به كارهاى آنان بود،او حاضر نشد بر سفره نادر شاه حاضر شود و در ظروف زرين غذا بخورد.سرانجام روز دوشنبه 23
ص:171
شوال سال 1151 ه ق در اصفهان درگذشت و جنازه اش روز جمعه همان هفته به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
از تأليفات اوست:
1-مناقب الفضلاء
2-الواح السماويه فى اختيارات الايام الاسبوع و السنة
3-رساله اى در منجزات مريض
4-رساله عمليه
5-خزائن الجواهر فى اعمام السنة
6-سبع المثانى فى زيارات ائمة العراق
7-وسيلة النجاح فى الزيارات البعيدة
8-النجم الثاقب
9-حكم النكاح بين العبدين
10-كلمة التقوى فى تحريم الغيبة
11-مفتاح الفرج فى استخاره
12-رساله هايى در بدأ،زكات، خمس،لقطه و..
13-حواشى شرح الجديد للتجريد
14-حواشى شرح اللمعة
اعيان الشيعة 253/9-254،منتخب التواريخ/685 و 698،روضات الجنات 356/5 و 396،گنجينه دانشمندان 278/3-279 شهيدان راه فضيلت /382،خاتمه مستدرك الوسائل/386.
ريحانة الادب 100/2-101
غلامرضا جلالى
خادم باشى-مجيد فياض- عبد المجيد
خادمى اصفهانى-سيّد حسين
(1280-1363 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد حسين خادمى اصفهانى فرزند سيّد ابو جعفر فرزند آقا
ص:172
سيّد صدر الدّين عاملى كه نسبت خانوادگى وى به امام موسى بن جعفر عليه السّلام مى رسد،از علما و فقهاى بنام و رئيس حوزه علميه اصفهان بود.
وى روز جمعه سوم شعبان 1319 ه ق/1280 ه ش متولد شد و پس از آموزش دوره ابتدايى به تحصيل علوم حوزه روى آورد.مقدمات را نزد حاج شيخ على يزدى و آقا ميرزا اردستانى و آقا ميرزا احمد اصفهانى و رسائل شيخ انصارى را خدمت آخوند ملاّ عبد الكريم جزى و حاج ميرزا سيّد على نجف آبادى و سطح و كفايه را در محضر آية اللّه سيّد محمّد نجف آبادى فراگرفت و دوره خارج را نزد آية اللّه حاج ميرزا محمّد صادق يزدآبادى حضور يافت.سپس به نجف رفت و خارج فقه و اصول را از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى بهره برد و كلام را در حلقه درسى آية اللّه شيخ جواد بلاغى و رجال و درايه را از آية اللّه آقا سيّد ابو تراب خوانسارى آموخت.
سال 1347 ه ق آية اللّه خادمى به اصفهان بازگشت و به تدريس دوره خارج فقه و اصول در مدرسه صدر اصفهان و اقامه جماعت مشغول گرديد.
ايشان از سوى امام،نماينده رسيدگى به امور حوزه علميه اصفهان شد و در كنار فعاليتهاى علمى و اجتماعى خود، كتابهايى در بحث برائت،استصحاب و تعادل و تراجيح و از اول مباحث الفاظ تا مقدمه واجب و لباس مشكوك نوشت.رساله در محروميت زوجه از ارث غير منقول،حواشى متفرقه بر كتاب طهارت و صلات و زكوة محقق همدانى و كتابهاى اصولى و نيز كتاب رهبر سعادت از آثار قلمى ايشان است.
آية اللّه خادمى از زمان كشف حجاب (1314 ه ش)مبارزه خود را عليه حكومت پهلوى آغاز كرد.تحصن مردم مبارز اصفهان در منزل ايشان در سال 1357 ه ش،منجر به اعلان حكومت نظامى در اصفهان شد.ايشان در جريانات انقلاب نقش مؤثرى داشتند و با امام خمينى هماهنگ بودند پس از
ص:173
يك دوره بيمارى طولانى،صبح روز بيستم اسفند 1363 در 86 سالگى در اصفهان دار فانى را وداع گفت و از سوى استاندارى اصفهان سه روز عزاى عمومى و يك روز در همۀ استان تعطيل عمومى اعلام شد و حوزه علميه يك هفته تعطيل گرديد.جنازه ايشان پس از انتقال به مشهد عصر روز 21 اسفند از مسجد ملاّ هاشم با شركت گسترده مردم و علما تا حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام تشييع و در محل دارالسلام دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
خالصى-محمّد مهدى
(1277 يا 1276-1343 ه ق)
آية اللّه شيخ محمّد مهدى خالصى كاظمى اسدى فرزند شيخ حسين فرزند شيخ عبد العزيز،از مجتهدان و مراجع مبارز شيعه در قرن 14 هجرى در ذيحجه 1277 يا 1276 ه ق در كرخ كاظمين به دنيا آمد و همان جا نشو و نما يافت و به دستور پدر به نجف رفت و در
حلقه درسى ميرزا حبيب اللّه رشتى و آخوند خراسانى شركت كرد،بعد به سامرا سفر نمود و از محضر سيّد محمّد حسن شيرازى ميرزاى بزرگ،بهره برد و پس از نيل به درجه اجتهاد به زادگاهش مراجعت نمود و به تدريس آموخته هاى خود پرداخت.چگونگى تدريس و ژرفاى بينش او موجب شد تعداد زيادى از جويندگان دانش در حلقه درسى او شركت كنند.نفوذ معنوى او در ميان مردم كرخ و كاظميه به اوج خود رسيد.همگان در مسايل دينى و سياسى خود به او مراجعه مى كردند و تحت تأثير بيان نافذ و تقواى او قرار
ص:174
داشتند.
آية اللّه خالصى مرد ميدان سياست بود و آن را از امور دينى جدا نمى دانست و در امور جارى كشورش شركت داشت و در برابر سلطۀ اجانب سخت مى ايستاد.در نهضت مشروطيت و برپايى نظام پارلمانى در ايران و استانبول نقش مهمى ايفا كرد.وى سالها با نفوذ و حضور انگليس در عراق مبارزه نمود و شب سه شنبه 10 ذيقعده 1341 ه ق به دستور دولت استعمارى انگليس دستگير و از عراق به جزيره «هنگام»هند تبعيد شد،ولى به علت تظاهرات مسلمانان در مخالفت با تبعيد ايشان،وى پيش از پياده شدن از كشتى به يمن برگردانده شد و در مراسم حج ازآنجا به حجاز رفت.در مكه از سوى هيئت هاى ايرانى كه از سوى دولت ايران اعزام شده بودند به ايران دعوت شد.
وى هنگام پياده شدن از كشتى در بندر بوشهر،هدف حمله مسلحانه يكى از افسران انگليسى قرار گرفت.
علماى مقيم عتبات در اعتراض به اين حادثه به ايران آمدند.آية اللّه نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى رهبرى اين مهاجرت را به عهده داشتند.مرحوم خالصى مدتى در قم و اصفهان بود بعد به مشهد آمد و مورد استقبال مردم و سردار اسعد بختيارى استاندار وقت خراسان قرار گرفت.او در مشهد در اوايل سال 1343 ه ق بيانيه اى به زبان عربى صادر كرد و مسلمانان كشورهاى اسلامى را به عضويت در جمعيت استخلاص الحرمين الشريفين و بين النهرين كه خود مؤسس آن بود دعوت كرد.ولى عمر او كفاف نكرد و روز 11 رمضان 1343 ه ق درگذشت و در حجرۀ عقب صفۀ غربى دار السياده حرم دفن شد.
از برجسته ترين آثار ايشان كتابهاى زير است:منظومات در علوم عربيّه، الشريعة السمحاء فى احكام سيّد الانبياء،حاشيه كفاية الاصول،الحسام البتار فى جهاد الكفّار الوجيزة فى المواريث،عناوين الاصول و مختصر الرسائل العملية و الاصول الدينية
ديدار با ابرار،شماره 63،مجله بصائر
ص:175
شماره 23 اسفند 1375،روزنامه اطلاعات دهم فروردين 1370،گنجينه دانشمندان/229-231،ريحانة الادب 116/2،منتخب التواريخ/686 و 700،اعيان الشيعة 157/10، مكارم الآثار 2145/6،معارف الرجال 150/3.
غلامرضا جلالى
خامنه اى-سيّد جواد
(1313-1406 ه ق)
آية اللّه سيد جواد خامنه اى در جمادى الآخر سال 1313 ه ق در نجف اشرف در خانواده اى روحانى ديده به جهان گشودند.در كودكى به همراه خانواده به تبريز مهاجرت كردند.پدر ايشان مرحوم آية اللّه حاج سيد حسين خامنه اى(رضوان اللّه عليه)عالم بزرگ تبريز و امام جماعت مسجد جامع اين شهر بودند كه در سال 1325 ه ق رحلت نمودند.سنين نوجوانى ايشان مقارن با آغاز نهضت مشروطيت بود و برخى رويدادهاى مهم از قبيل مصلوب كردن بزرگان تبريز در روز عاشورا به وسيله روسها را به چشم خود ديده بودند.
مرحوم آية اللّه سيد جواد خامنه اى تحصيل را در تبريز آغاز و در سال 1336 ه ق براى ادامۀ تحصيلات به مشهد مقدس مهاجرت نمودند.در آنجا 9 سال از محضر آيات عظام ميرزا محمد آقازاده خراسانى،حاج آقا حسين قمى و حاج فاضل خراسانى استفاده بردند كه اين ايام با قيام شيخ محمد خيابانى- شوهرخواهر ايشان-مقارن بود.
در سال 1345 ه ق براى تكميل تحصيلات رهسپار نجف اشرف شدند و از خرمن علم و معرفت آيات عظام
ص:176
ميرزاى نائينى و سيد ابو الحسن اصفهانى بهره بردند.پس از اتمام تحصيلات به مشهد بازگشتند و با دختر مرحوم آية اللّه حاج سيد هاشم نجف آبادى(رحمة اللّه عليه)ازدواج كردند كه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آية اللّه العظمى حاج سيد على خامنه اى و سه برادر ديگر و يك خواهر ثمرۀ اين وصلت مباركند.
ايشان سالها در مشهد به تدريس فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد صديقيهاى بازار بزرگ مشغول بودند و در دوران مبارزات كه فرزندانشان درگير فعاليتهاى انقلابى بودند از رژيم ستم شاهى آزار و اذيت بسيارى متحمل شدند.
مرحوم آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى سرانجام پس از عمرى سراسر زهد و پرهيزكارى و اخلاص در 15 تير 28/1365 شوال 1406 در مشهد دار فانى را وداع گفتند و پس از تشييع باشكوه مردمى در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام در توحيدخانه(رواق پشت سر حضرت)به خاك سپرده شدند.
از ايشان آثار چاپ نشده اى در مباحث فقه و اصول بر جاى مانده است.
صحيفه شماره 35/40،گنجينه دانشمندان 127/7-128.و اطلاعات گرفته شده از بيت محترم مقام معظم رهبرى.
غلامرضا جلالى
خبوشانى-محمّد حسين
(-1262 ه ق)
مولانا محمّد حسين خبوشانى فرزند مولانا على اصغر معروف به «صفى آبادى»در سبزوار چشم به جهان باز كرد.براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و پس از تحصيل مقدمات به جمع شاگردان مرحوم ميرزا مهدى شهيد پيوست و علوم نقلى و عقلى را نزد ايشان فراگرفت و به دستور وى به قوچان رفت و زعامت دينى آنجا را به عهده داشت،تا اينكه ربيع الاول سال 1262 ه ق از دنيا رفت و جسدش را به
ص:177
مشهد حمل كردند و در محل توحيدخانه حرم دفن شد.
تاريخ علماى خراسان/87-88،مطلع الشمس 707/2،اتركنامه/233،اعيان الشيعة 260/9.
ابراهيم زنگنه
خبوشانى-محمّد على
(-1236 ه ق)
شيخ محمّد على تبريزى خبوشانى حائرى پس از خواندن درسهاى مقدماتى براى ادامه تحصيل به عراق رفت،در كربلا به تحصيل پرداخت و بيشتر دانشهاى دينى را نزد وحيد بهبهانى(م 1206 ه ق)و ميرزا مهدى شهرستانى(م 1216 ه.ق)تكميل نمود و در فقه و اصول و كلام و حديث استاد شد و در سال 1193 از آنها اجازه روايى گرفت.در سال 1198 ه ق به مكه مشرف شد و در مراجعت به خبوشان آمد و به تبليغ و نشر اسلام پرداخت تا اينكه شب قدر 23 رمضان 1236 ه ق در خبوشان درگذشت و برحسب وصيت پيكرش به مشهد منتقل شد و در حرم دفن گرديد.
معارف الرجال 322/3.
ابراهيم زنگنه
خرازى نجفى-محمّد باقر
(1315-1400 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمد باقر خرازى نجفى در سال 1315 ه ق،در بيت فضل و فضيلت در شهر تبريز ديده به جهان گشود.پس از فراگيرى مقدمات و سطوح به نجف هجرت كرد و از درس آيات عظام ميرزاى نايينى،حاج شيخ محمّد حسين كمپانى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى استفاضه كرد و پس از دريافت اجازات از اساتيد خود به ايران بازگشت و در مشهد رحل اقامت افكند و به تدريس و تحقيق و اقامۀ نماز جماعت در مسجد گوهرشاد پرداخت و پس از عمرى خدمت و افاضه و انجام وظيفه در حوزۀ علميۀ
ص:178
مشهد در سال 1400 ه.ق داعى حق را لبيك گفت و در جوار امام رضا عليه السّلام در صحن انقلاب در محل ايوان طلا،زاويۀ طرف ساعت به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
خراسانى-عباد
(-حدود 1310 ه ق)
شيخ مولى عباد خراسانى متوفى حدود سال 1310 ه ق،در اصل از مزينان بود.در مشهد دانش آموخت و از مدرسين چيره دست مقدمات و سطوح شد و طلبه هاى زيادى نزد او حضور مى يافتند.بعدها به عتبات و اوايل سال 1300 ه ق به سامرا رفت و در درس مجدد شيرازى شركت جست.پنج سال آنجا ماند،بعد به مشهد بازگشت و به تدريس و امامت نماز پرداخت،تا اين كه در مشهد چشم از جهان فروبست.
نقباء البشر 982/3-983.
غلامرضا جلالى
خراسانى-عبد اللّه
(-1373 ه ق)
شيخ عبد اللّه فرزند ابراهيم معروف به خراسانى،از علماى معروف خراسان بود كه سالها در مشهد به ترويج معارف دينى اشتغال داشت و از تحقيق و پژوهش غافل نبود و تحفة النساء،هدية الاخوان و تلخ و شيرين را به زبان فارسى به رشته تحرير درآورد.تا اينكه روز بيستم رجب 1373 ه ق به سراى ابدى شتافت و جنازه اش در صحن عتيق دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/277، اعيان الشيعة 46/8
ابراهيم زنگنه
خراسانى-عبد الوهاب
(-1268 ه ق)
مولانا شيخ عبد الوهّاب خراسانى، فرزند عبد الرحمن،در بيشتر علوم روزگار خود بويژه فقه،اصول،
ص:179
رياضيات و هيئت دست داشت.وى در خدمت ميرزا مهدى شهيد شاگردى كرد و در نجوم و تنجيم مهارت يافت.او پيش از درگذشت فتحعلى شاه،سلطنت محمّد شاه قاجار را پيش بينى كرد و پس از فوت فتحعلى شاه،محمد شاه او را به پاداش اين پيشگويى با حقوق و مستمرى زياد به منصب شيخ الاسلامى مشهد برگزيد.او در حدى در علوم مختلف تسلط داشت كه گويند با مولانا شمس الدّين هراتى،از فضلاى هرات كه در مشهد به سر مى برد،در حضور آصف الدوله حاكم خراسان به مباحثه نشست و او را مجاب كرد.حواشى بر كتاب قوانين و شرح تذكره در هيئت و تعليقاتى بر رياض در فقه از آثار اوست.به سال 1268 ه ق از دنيا رفت و در توحيدخانه حرم دفن گرديد.
تاريخ علماى خراسان/85،مطلع الشمس/706-707،الكرام البررة 805/2-806،اعيان الشيعة 133/8.
غلامرضا جلالى
خراسانى-على
(-ح 1356 ه ق)
مولى على خراسانى،از شاگردان ميرزاى شيرازى در سامرا بود و حدود سال 1356 ه ق از دنيا رفت و در مقبره پير پالان دوز دفن شد.صراط العارفين فى اصول الدّين از آثار قلمى اوست.
الذريعة 34/15.
غلامرضا جلالى
خراسانى-فضل اللّه
(-997 ه ق)
شيخ فضل اللّه خراسانى كه در اصل عرب بود،از دانشمندان پارساى دورۀ شاه طهماسب صفوى است.صاحبان كتابهاى رياض العلماء،مستدرك الوسائل،تاريخ عالم آراى عباسى از وى به تجليل ياد مى كنند.
وى در مسجد جامع گوهرشاد به نماز جماعت مى ايستاد و براى معاش
ص:180
خود از موقوفات آستان قدس رضوى مستمرى دريافت مى نمود.به سال 997 ه ق كه عبد المؤمن خان ازبك به خراسان حمله كرد و مشهد را محاصره نمود،مردم از روى ناچارى،پس از چهار ماه تسليم شدند و خان ازبك فرمان قتل عام آنها را صادر نمود و سادات،علما،خادمان حرم و زائران زيادى كه به حرم امام رضا عليه السّلام پناهنده شده بودند،به قتل رسيدند.شيخ فضل اللّه خراسانى نيز از پناهنده شدگان به حرم بود كه به ضرب شمشير به شهادت رسيد و در جوار حرم دفن شد.
شهيدان راه فضيلت/276-279.
غلامرضا جلالى
خراسانى-محمّد
(-زنده 1381 ه ق)
حاج شيخ محمّد فرزند حاج ملا هاشم خراسانى است كه از سال 1381 ه ق پس از درگذشت پدر به نشر فتاوى علما پرداخت و پس از مراجعت از مكه در مشهد درگذشت.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/278.
ابراهيم زنگنه
خراسانى-محمّد اسماعيل
(1255-1330 ه ق)
محمد اسماعيل خراسانى ملقب به «مجد الادباء»مستوفى ديوان اعلى و معاون كارگزارى خراسان بود.او علاوه بر اينكه به كارهاى ديوانى مى پرداخت،از تحقيق و تأليف غافل نبود.كتابهاى منهاج الكرامه،كشف اليقين علامه حلّى و مسكن الفؤاد شهيد ثانى را تحت عنوان«تسلية العباد» ترجمه كرد و منتشر نمود.ديوان اشعارى نيز از او باقى مانده است.
مجد الادباء در 75 سالگى روز 12 رجب 1330 ه ق در مشهد درگذشت و به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/30.
خراسانى-محمّد حسن-اديب هروى-محمّد حسن
ص:181
خراسانى-ملاّ هاشم
(1284-1352 ه ق)
حاج ملاّ هاشم خراسانى فقيه و مورخ،فرزند محمّد على،از معاريف علما بود و بسيارى از مردم از او پيروى مى كردند.وى در بيستم صفر 1284 ه ق در مشهد تولد يافت و پس از تحصيل دانشهاى دينى عصر خود در مشهد و نجف و بهره گيرى از محضر درس استادانى چون آخوند خراسانى و سيد اسماعيل صدر اصفهانى،به مشهد بازگشت و به تدريس و ترويج و تحقيق روى آورد و كتابهاى سودمندى از خود به يادگار گذاشت.رساله ربا،رضاع، وسيلة الامان،ارث،معاملات،نفقات و كتاب پربهاى منتخب التواريخ از آثار ايشان است.وى بيشتر وقايع روزگار خود از جمله به توپ بسته شدن حرم توسط قواى روس را به تفصيل در منتخب التواريخ آورده است.
چراغ عمر حاج ملاّ هاشم پس از 68 سال خاموش گشت،بدن بى جان وى روز سوم ذيحجه 1352 ه ق در محل دار الحفاظ حرم،به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/278، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 761/6،فهرست كتابخانه آستان قدس 575/5،منتخب التواريخ/632-637.
غلامرضا جلالى
خراسانى مشهدى-حسين
(-1175 ه ق)
شيخ حسين مشهدى از علما و مجتهدان طراز اول خراسان در قرن دوازدهم هجرى بود و سالها در مشهد به امامت جمعه و جماعت اشتغال داشت و
ص:182
در فقه و اصول و علوم رياضى در شمار دانايان رموز بود و ميرزا مهدى شهيدى در خدمت او با علوم رياضى آشنا شد.
ارشاد المسترشدين تاليف او مى باشد.
او از احفاد شيخ حافظ ابردهى مدفون در يكى از قراى مشهد است كه آرامگاه وى مورد زيارت اهالى است.
او سالها در مسجد جامع گوهرشاد تدريس مى كرد و در 70 سالگى دار فانى را وداع گفت و فرزندش مولانا آقا ابو محمّد(م 1240 ه.ق)است كه هنگام مرگ پدر،كودكى كم سن وسال بود.
مطلع الشمس/703،فردوس التواريخ /112-113،تاريخ علماى خراسان /49،اعيان الشيعة 9/6 و 87/2.
غلامرضا جلالى
خراسانى نجفى-سيّد مهدى
(-ح 1273 ه ق)
سيد مهدى فرزند سيّد اسماعيل موسوى خراسانى نجفى،از دانشوران سده 13 هجرى است.در مشهد به دنيا آمد و به تحصيل پرداخت و براى تكميل دانشهاى خود به نجف رفت و از محضر صاحب جواهر استفاده برد و حدود سال 1273 ه ق به ايران بازگشت،در تهران بيمار شد و فوت كرد و جنازه او به مشهد حمل و در صحن جديد دفن گرديد.سبيل الرشاد فى شرح نجاة العباد و فوائد متفرقه فى الاصول در شمار آثار قلمى ايشان است.
اعيان الشيعة 143/10،معارف الرجال 89/3.
ابراهيم زنگنه
خرقى-محمّد على
(1248-1338 ه ش)
مرحوم حاج شيخ محمّد على خرقى در حدود سال 1248 ه.ش در روستاى خرق،از توابع قوچان،به دنيا آمد پدرش قربانعلى و مادرش سكينه نام داشته اند.او در سن 15 سالگى براى تحصيل علوم دينى به مشهد آمد و در
ص:183
مدرسه اى از مدارس حوزۀ علميۀ مشهد اقامت گزيد و در سن 25 سالگى با دختر شيخ اسماعيل ازدواج كرد.شيخ اسماعيل اهل روستاى دهنۀ اجاق،از توابع اسفراين،بوده است و در برخوردى اتفاقى با شيخ محمد على در مشهد،رفتار او را مى پسندد و او را به دامادى خويش انتخاب مى كند.ثمرۀ اين ازدواج،8 پسر و 6 دختر بوده كه از آن ميان تنها يك پسر و پنج دختر عمر طولانى باقى ماندند و بقيه در كودكى از دنيا رفتند.
خرقى مقيد بود دامادهايشان اهل علم باشند تا هم متدين بوده و هم از نظر مادى در يك سطح باشند.
ايشان در زمان رضا خان و جريان كشف حجاب،سال 1314 ه.ش،براى چندين سال به همراه خانواده از مشهد رفتند و در خرق زندگى كردند.او در روستاى خرق و اطراف آن شخصى معروف بود و به خاطر مراتب علم و فضل و تقوى و مقيد بودنشان به آداب و سنن دينى و زندگى ساده و زاهدانه به شيخ مقدس مشهور بوده اند.با وجود اين اوصاف ايشان تمايلى به شهرت نداشته و حتى به ديگران توصيه مى كردند وقتى در جايى به نيكى شناخته شديد،آنجا نمانيد مبادا موجب غرور شما شود.
او پس از حدود 12 سال به همراه خانواده به مشهد بازگشت و در اين دوره بيشتر به مطالعه و وعظ و تبليغ امور دينى پرداخته و با آية اللّه فقيه سبزوارى حشر و نشر و صميميتى داشت.
سرانجام مرحوم خرقى در تاريخ 13/صفر/1379 ه.ق/1338 ه.ش بدرود حيات گفت و روحش از ملك فانى به ديار باقى شتافت.مراسم تشييع جنازه ايشان با شكوهى خاص از مقابل مسجد حيدريها در بالا خيابان تا حرم مطهر برگزار شد و در باغ رضوان نزديك قبر سبز،از نوادگان امام زين العابدين عليه السّلام،به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
ص:184
خلخالى-سيّد محمّد باقر
(-1333 ه ق)
حاج سيّد محمّد باقر خلخالى از علما و خطباى برجسته بود.در مشهد سكونت داشت و به نشر احكام اسلامى مى پرداخت و اقامه جماعت مى نمود.
آثار عديده اى را تأليف نمود.از آن جمله كتاب«الجنات الثمانية»در تواريخ مشاهد ثمانيه از اوست.وى به سال 1333 ه ق در مشهد فوت كرد و در حرم به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 38/5-39،نقباء البشر 186/1.
ابراهيم زنگنه
خليفه سلطان-اصفهانى-اسد اللّه
ص:185
دامغانى-محمّد كاظم
(1316-1401 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ محمّد كاظم مهدوى دامغانى فرزند آخوند ملاّ على اكبر،در جمادى الثانى 1316 ه ق در روستاى شمس آباد،6 كيلومترى دامغان به دنيا آمد.در كودكى پدر و مادر خود را از دست داد و على رغم دشواريهاى زندگى به كسب دانش روى آورد،پس از فراگيرى مبانى علوم دينى به مشهد آمد.ابتدا در منزل آخوند ملاّ بمانعلى محقق،واعظ معروف آن زمان كه با وى نسبت خويشاوندى داشت، ساكن شد سپس در مدرسه دو درب حجره اى گرفت و نزد ميرزا عبد الجواد معروف به اديب نيشابورى و نيز فاضل بسطامى با علوم ادب آشنا شد،سپس قوانين را نزد مرحوم شهرستانى و سطوح عاليه را خدمت علماى أعلام:
شيخ حسن برسى و شيخ محمّد قوچانى و شيخ محمّد نهاوندى كه هر سه از شاگردان برجسته آخوند خراسانى بودند،آموخت و 14 سال درس آية اللّه حاج ميرزا محمّد آقازاده و ده سال
ص:186
خدمت آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى و سه سال محضر آية اللّه حاج آقا حسين قمى و يك سال درس آية اللّه شيخ موسى خوانسارى را كه همۀ آنها از فحول علماى شيعه در قرن 14 هجرى بودند درك كرد و از آيات عظام ميرزا محمّد حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزا محمد آقازاده اجازه اجتهاد و از شيخ آقابزرگ تهرانى و علامه سمنانى صاحب«حكمت بو على»و آية اللّه العظمى حاج آقا حسين بروجردى اجازه روايى دريافت كرد.
مرحوم دامغانى از سال 1336 ه ق در مشهد حوزه درس قوانين،شرايع، رياض،رسائل،مكاسب و كفايه داشت و از سال 1356 ه ق پس از واقعه مسجد گوهرشاد در منزل خود منزوى گرديد و هيچ شغلى را اعم از تدريس در دانشگاه يا فعاليتهاى قضايى نپذيرفت،هرچند در بازسازى حوزه مشهد پس از شهريور 1320 ه ش از فعالين بود.
سجاياى اخلاقى و صراحت لهجه و اجتناب از هرگونه تظاهر از مشخصه هاى برجسته روحى مرحوم آية اللّه دامغانى بود.از اقدامات اجتماعى ايشان مى توان به مرمت مسجد جامع دامغان در سال 1381 ه ق اشاره كرد.ايشان دهم تير سال 1360 ه ش/27 شعبان 1401 ه ق در مشهد درگذشت و در دار الزهد حرم مدفون گرديد.
گنجينه دانشمندان 105/7-108، اطلاعات دفتر شعبه مدفونين حرم مطهّر و يادداشتهاى آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا مهدوى دامغانى
غلامرضا جلالى
درچه اى زاده-سيد ابو العلى
(-1339 ه ش)
آية اللّه حاج سيد ابو العلى درچه اى زاده فرزند ارشد آية اللّه العظمى سيد محمد باقر درچه اى،در حوزۀ نجف به تحصيل پرداخت و به دريافت اجازه
ص:187
اجتهاد از اساتيد خود آيات سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى و نائينى و عمويش آقا سيد مهدى درچه اى نايل آمد.ايشان پس از بازگشت به اصفهان به عنوان نماينده تام الاختيار آيت الله العظمى بروجردى در اين شهر تعيين شد.
آية اللّه درچه اى زاده از شنبه تا چهارشنبه در اصفهان در مسجد قطبيه اقامه جماعت داشتند و روزهاى پنجشنبه و جمعه را همانند پدر خود به درچه مى رفتند و به امور مذهبى مردم آنجا رسيدگى مى كردند.ايشان نهم آبان 1339 شمسى در سجدۀ نافله ى صبح در شهر مشهد درگذشت و به دستور آية اللّه فقيه سبزوارى در يكى از حجره هاى باغ رضوان دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
دزفولى نجفى-سيّد احمد
(1280-1355 ه ق)
حاج سيّد احمد فرزند علامه حاج سيّد محمّد طاهر،فرزند علامه سيّد اسماعيل آقا ميرى دزفولى نجفى چون نوۀ شيخ انصارى بود،معروف به سبط شد،به سال 1280 ه ق در نجف،پا به عرصۀ وجود نهاد و پس از تحصيل مقدّمات،چند سالى در سامرا از محضر ميرزاى شيرازى و پدر خود استفاده برد.سپس در حوزه درسى آخوند خراسانى شركت كرد تا اينكه به قوه اجتهاد دست يافت.
سال 1353 مرحوم دزفولى به منظور زيارت مرقد امام رضا عليه السّلام به مشهد آمد و به اصرار جمعى در اين شهر ماندگار
ص:188
شد و به تدريس پرداخت تا اينكه روز 26 ربيع الآخر 1355 ه ق زندگى را بدرود گفت و در حرم دفن شد.
كتابهاى حاشيه بر رسائل و مكاسب و كفايه از آثار فقهى و اصولى ايشان است.
گنجينه دانشمندان 144/5،نقباء البشر 105/1.
ابراهيم زنگنه
دستغيب شيرازى-سيّد
عبد الحسين
(1283-1384 ه.ش)
آية اللّه سيّد عبد الحسين دستغيب شيرازى فرزند آية اللّه سيّد مجد الدّين دستغيب شيرازى(م 1333 ه ق)در سال 1283 در شهر شيراز به دنيا آمد.
پس از تحصيلات ابتدايى وارد حوزه علميه شد و دروس مقدماتى را نزد پدرش كه در مدرسه خان شيراز و مسجد نصير الملك تدريس مى نمود فرا گرفت.پس از پايان دوره مقدماتى
براى ادامه تحصيل عازم مشهد گرديد و از محضر علماى بزرگى همچون آيات حاج شيخ حسنعلى اصفهانى نخودكى و آيات حاج شيخ هاشم قزوينى و محمّد رضا كلباسى كسب علم نمود.در اين زمان همدرس با آيات حسنعلى مرواريد و ميرزا جواد آقا تهرانى بود.
وى براى تكميل سطوح عالى حوزه، عازم عراق شد و در حوزه علميه كربلا مدتى از محضر علمايى چون آية اللّه حكيم بهره جست و به درجه اجتهاد رسيد.وى پس از بازگشت از عراق عازم شيراز شد و در آنجا به اقامه نماز
ص:189
در مسجد نصير الملك و تدريس در مدرسه حكيم و فعاليت هاى اجتماعى مشغول گرديد.
ايشان در جريان قيام خونين مسجد گوهرشاد در مشهد حضور داشت و به همراه ساير مجتهدين توسط مأموران رژيم پهلوى در 22 تيرماه 1314 ه.ش دستگير و به تهران منتقل گرديد.در بين راه يكى از مأموران كه نسبت به وى ارادت پيدا كرده بود در نزديكهاى تهران او را نيمه شب از ماشين پياده كرد تا اسير زندان و شكنجه رضاخانى نگردد.
پس از پياده شدن از ماشين براى اينكه شناسايى نگردد لباس روحانيت را از تن خارج كرد و پياده به طرف قم حركت نمود و مسافت طولانى تهران و قم را به صورت معجزه آسايى با پاى پياده طى كرد به طورى كه اذان صبح در حرم مطهر حضرت معصومه(س) حضور داشت.از آنجا عازم شيراز شد و تدريس و فعاليت هاى دينى را پى گرفت.در قيام 15 خرداد 1342 به رهبرى امام خمينى رحمه اللّه كه منجر به دستگيرى ايشان گرديد همه علماى شيرازى نسبت به دستگيرى امام اعتراض كردند.در اين خصوص از آية اللّه دستغيب شيرازى نقل شده است كه علماى شيراز در اعتراض به دستگيرى امام به تهران رفتند و اجتهاد امام را تأييد نمودند.در همان زمان ايشان فردى بزرگوارى را در خواب مى بيند كه بر ايشان وارد شده اظهار داشت دستغيب به آية اللّه رضوى بگو چرا از نايب ما خمينى حمايت نمى كنيد.صبح كه از خواب بيدار شد به منزل آية اللّه رضوى رفت كه قضيه خواب را خدمتشان عرض كند.در اين زمان منزل آية اللّه رضوى توسط مأموران محاصره شده بود.آية اللّه رضوى ديد كه آية اللّه دستغيب بيرون منزل هستند.پيش ايشان رفت،وقتى اين ملاقات صورت گرفت آية اللّه دستغيب خواب خود را براى ايشان تعريف كرد.آية اللّه رضوى گفتند من الآن دارم به طرف فرودگاه مى روم تا عازم تهران گردم پس از پيروزى انقلاب اسلامى و شهادت آية اللّه
ص:190
دستغيب شيرازى امام جمعه شيراز كه همنام و پسر عمويشان بود،منافقين قصد ترور ايشان را كردند.اين موضوع سبب شد به همراه خانواده به مشهد مهاجرت نمايند.با ورود به مشهد ضمن ارتباط با علماى اين شهر تدريس در حوزه علميه را آغاز نمود.
آية اللّه دستغيب انسانى وارسته و اهل دل بود كه در همه حال و امور توكل بر خدا داشت و به سايرين نيز توصيه مى كرد كه توكل داشته باشند.ايشان اهل تهجد و شب زنده دارى بود و شب ها را اغلب به نوافل مى گذراند،و هرگاه دچار مشكلى مى شد به ذكر صلوات مى پرداخت.
سرانجام آية اللّه دستغيب در 19 تير 1384 ه.ش مصادف با سالروز رحلت حضرت فاطمه عليها السّلام به ديار حق شتافت و در صحن جمهورى حرم مطهر به خاك سپرده شد.از وى ده فرزند پسر و دختر باقى مانده است كه همه داراى تحصيلات عالى هستند.
على سكندرى
دهكى قاينى-اسماعيل
(-1335 ه.ق)
شيخ اسماعيل دهكى قاينى از شخصيت هاى برجسته زمان خود بود.
عمده تحصيلات حوزوى خويش را در كربلا و نجف نزد علماى برجسته اى همچون آية اللّه سيّد محمّد حسن شيرازى معروف به ميرزاى شيرازى(م 1312 ق)و آية اللّه سيّد حسن كشميرى فراگرفت.وى پس از مدت ها اقامت در عتبات عاليات و آموختن علوم دينى و حوزوى به ايران بازگشت و در مشهد اقامت گزيد.در نهضت مشروطيت از طرفداران مشروطه مشروعه خواه و هواداران شيخ فضل اللّه نورى بود.در استبداد صغير(1286-1287 ه.ش)به هواخواهان محمّد عليشاه پيوست و بعد از خلع محمّد عليشاه مدتى فرارى بود.
وى يكى از همراهان سيد محمّد طالب الحق بود كه در سال 1332 ق در مسجد گوهرشاد مردم را به طرفدارى از محمّد عليشاه فراخواند و در نتيجه
ص:191
حادثه به توپ بستن حرم توسط دولت تزارى روس به وقوع پيوست،پس از اين قضيه مجددا متوارى شد و تا زمان مرگ همچنان فرارى بود كه در سال 1335 ق در مشهد فوت كرد.شيخ اسماعيل فردى خوش خوى و خوش بيان و خطيبى توانا بود و چندين مرتبه به مكه معظمه مشرف شد.مسلك درويش منشانه او سبب شده بود در بين مردم جاذبه داشته باشد.
آقابزرگ تهرانى،ميرزاى شيرازى/ 114؛محمّد حسين آيتى،بهارستان/ 348؛يونس مرواريد،از مشروطه تا جمهورى 54/1
على سكندرى
ص:192
ذبيحى قوچانى نجفى-ذبيح اللّه-قوچانى-ذبيح اللّه
ص:193
رئيس-محمود
(-1372 ه ق)
حاج شيخ محمود رئيس معروف به «حاجى رئيس»از وعاظ و محدثين معروف است.در اصل كرمانى بود،ولى در مشهد سكونت داشت و محرم سال 1372 ه ق درگذشت.
دفتر يادبود خطى كتابخانه وزيرى يزد 166/2
رئيسى-محمّد تقى
(1312-1404 ه ق)
مرحوم حاج شيخ محمّد تقى فرزند آقا شيخ حسين،معروف به«شيخ رئيس»سال 1312 ه ق در قوچان متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات،به مشهد آمد و نزد آقا شيخ محمّد كبير تلمذ نمود،بعد به نجف رفت،سطح كفايه و خارج اصول را در خدمت آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى خواند و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به قوچان برگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت،بعد به مشهد آمد و نزديك 40 سال به تدريس رسائل،مكاسب و كفايه و امامت نماز جماعت در مسجد امين مشغول شد تا اينكه در 92 سالگى،پنجم خرداد 1404/1362 ه ق در مشهد فوت نمود و در صحن آزادى،بهشت ثامن الائمه به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 221/7،اتركنامه /249.
ابراهيم زنگنه
ص:194
راثى-حسين
(1274-1337 ه.ش)
حاج شيخ حسين راثى فرزند حسنقلى در سال 1274 در مشهد چشم به جهان گشود.دوران حيات ايشان هم زمان با حضور علما،مراجع، مروجين و ارباب سخن در مشهد بود؛از آن جمله مى توان به نام آية اللّه حاج سيّد يونس اردبيلى و آقا حسين قمى اشاره كرد.مرحوم راثى در حوزه علميه مشهد تا درس خارج فقه و اصول تحصيل كرد و در سفرهاى متعدد به عراق از جلسات درس اساتيد آنجا كسب فيض نمود و اشراف كامل در احاديث و روايات مستند و معتبر پيدا كرد و در بحار الانوار،مستدرك،اصول كافى و ديگر كتب معتبر به طور مستمر مطالعات عميقى داشت.او در سخنرانى هايى كه در حرم مطهر و منزل مرحوم حاج شيخ محمّد تقى و منزل حاج شيخ على اكبر نوغانى،منزل مرحوم حاج شيخ مهدى بركات و ديگر مجالس كه علما و فضلا و تجار و كسبه معتبر و طلاب علوم دينى حضور داشتند شركت مى نمود.و در سفرهاى زيارتى مشاهد مشرفه عراق از محضر مراجع و طلاب استفاده مى كرد.مراتب علمى و منابر ايشان مورد تأييد علما و مراجع بويژه آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى بود.او با دختر حاج شيخ مهدى كبير ازدواج كرد و از اين راه رابطه خويشاوندى با مرحوم ملك الشعراء بهار پيدا نمود.
راثى در زمان استبداد رضاخانى در امتحانى كه رژيم در ساختمان شير و خورشيد به عمل آورد شركت كرد و قبول شد و جواز لباس دريافت نمود ولى از اجازه خود استفاده نكرد و در خانه منزوى شد تا اينكه رژيم مستبد رضا شاه سقوط كرد.
از سخنوران معاصر ايشان مى توان از حاج شيخ مهدى واعظ،ركن،محقق خراسانى،مدقق اعتماد سرابى،جناب آقاى حاج شيخ محمود حلبى و حاج شيخ غلامرضا واعظ طبسى نام برد.
ص:195
مرحوم راثى در حالى كه در حجره خود بسترى بود و خويشاوندان و آشنايان دور او حلقه زده بودند در سن 63 سالگى در سال 1337 درگذشت.او در حالى كه آخرين نفس هاى خود را مى كشيد،نگاهى به اطراف حجره كرد و در حالتى شادمانه جان به جان آفرين تسليم كرد.ضياء الدّين،حجة الاسلام جلال الدّين راثى مشهور به فانى و نظام الدّين راثى فرزندان ذكور ايشان هستند.
غلامرضا جلالى
راشد محصل-محمّد حسين
(1279-1353 ه.ش)
شيخ محمّد حسين راشد محصّل از علما و مجتهدان بيرجند بود كه در سال 1279 ش در روستاى افضل آباد قيس آباد از بخش خوسف بيرجند در خانواده اى روحانى متولد شد.پدرش حاج شيخ محمّد رضا از شاگردان آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى صاحب كفاية الاصول بود كه پس از
ختم تحصيلات از نجف اشرف به بيرجند آمد و به خواست مادر،جهت ارشاد مردم به مسقط الرأس خويش، افضل آباد،بازگشت.جدّ پدريش حاج شيخ حسين هم از علماى صاحب اثر در حوزۀ علميّه بيرجند بود.جدّ مادريش آخوند ملاّ محمّد حسن هردنگى از فقهاى برجسته و متبحّر به خصوص در بحثهاى كلامى بود.
مجالس بحث او با فقهاى مذاهب اسلامى زبانزد عالمان آن ديار بود.
شيخ محمّد حسين تنها فرزند پسر خانواده بود كه تا سن 13 سالگى مبادى
ص:196
علوم و صرف و نحو عربى را در نزد پدر و جد خود فراگرفت.پس از فوت پدر رهسپار خوسف بيرجند و سپس مشهد شد و تا سال 1308 ش سطح و خارج را گذرانيد و از علماى زمان از جمله آقازاده اجازۀ اجتهاد گرفت.در اين سال به اصرار مادر به روستا برگشت و به ملاحظۀ درخواست او ماندگار شد و تربيت و تعليم فرزندان خويش را برعهده گرفت.در سال 1328 ش به شهرستان بيرجند مهاجرت كرد تا به درخواست حوزۀ علميه و مرحوم آية اللّه تهامى پاسخ بدهد و در كنار آن بر ادامۀ تحصيل فرزندان خويش نظارت كند؛از اين زمان تا سال 1344 ش عهده دار تدريس بخشى از دروس حوزۀ علميه بيرجند بود.ازآن پس در شهر مشهد مجاور شد و در مدرسه حضرت آية اللّه ميلانى تدريس تفسير قرآن و درسهاى ديگرى را برعهده گرفت.در سال 1353 ش به رحمت ايزدى پيوست و در جوار بارگاه ملكوتى امام هشتم عليه السّلام در صحن كهنه به خاك سپرده شد.از آن مرحوم پنج فرزند پسر و يك دختر باقى مانده كه همگى تحصيلات خود را در رشته هاى مختلف تا سطوح عالى به پايان رسانيده اند.دست نوشته هاى شيخ در مباحث كلامى و بحثهاى تفسيرى و بلاغى باقى است و در شمار آثارى است كه مى تواند راهگشاى صاحب نظران در مباحث ياد شده باشد.
ر.ك:دكتر محمّد رضا بهنيا،بيرجند نگين كوير،انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول:541/1380.
غلامرضا جلالى
ربانى-صدر الدّين
(-1363 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين صدر الدّين ربّانى در شهر تربت حيدريه به دنيا آمد و تحصيلات مقدماتى خود را در اين شهر به پايان برد،بعد به مشهد آمد و پس از مدتى به قم مهاجرت نمود و سطوح عالى و خارج فقه و اصول را در حوزه هاى درسى اين شهر به آخر
ص:197
رساند و به زادگاهش تربت حيدريه بازگشت و سالها در اين شهر به وعظ و تبليغ و تدريس اشتغال ورزيد.روز 12 شهريور سال 1363 ه ش روانش به ملكوت حق پيوست و در صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
رجائى-سيد محمّد رضا
(1295-1360 ش)
حجة الاسلام حاج سيد محمد رضا رجائى صدر الشريعة فرزند سيد محمد در مشهد سكونت داشت و در محضر اديب نيشابورى و آية اللّه فقيه سبزوارى با ادبيات و معارف الهى آشنا شد.وى از ملازمان آية اللّه سبزوارى در سفر ايشان به پاكستان بود.مدت 25 سال به بيان احكام و ارشاد زوار حرم مطهّر امام هشتم عليه السّلام در مسجد گوهرشاد اشتغال داشت و در سال 1360 ه.ش چشم از جهان فروبست و در صحن آزادى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
رستمدارى-محمّد
(سده 10 ه ق)
محمّد رستمدارى معروف به«ملاّ محمّد مشكك»از علما و چهره هاى برجستۀ مشهد و خدّام آستان قدس رضوى بود.در منطق و حكمت مهارت داشت و شعر نيز مى سرود.از آن جمله است:
باد از طرف تو لاله گون مى آيد از خاك در تو بوى خون مى آيد
ص:198
در جلوه گه تو از دل هر زره صد چشمۀ خورشيد برون مى آيد
در سال 997 ه ق كه عبد اللّه خان ازبك به مشهد لشكر كشيد و به قتل و غارت پرداخت،تعدادى از علماى مشهد طى نامه اى وى را موعظه كردند.
عبد اللّه خان اين نامه را به علماى ازبك واگذار كرد و آنها پاسخى به آن نامه دادند.مرحوم مشكك كه از آگاهان به معارف بلند پيشوايان دين بود به يكايك نكات مهم آن نامه پاسخ داد.
اين مكاتبه از اسناد درخشان دينى علماى ما در آغازين سالهاى حاكميت صفويه شمرده مى شود و نكات بسيار پراهميتى در زمينه مباحث كلامى و شيوه هاى برخورد خلاّق و در عين حال نكات ارزشى را در خود به نمايش گذاشته است.
محمّد رستمدارى در قبرستان قتلگاه دفن شد.بجز مكاتبۀ ياد شده كه متن آن در كتاب عالم آراى عباسى به تفصيل آمده است،صاحب اعيان الشيعة تعليقه بر بحث جزء تمام مشترك از كتاب شمسيه قطبيه را در شمار آثار او دانسته است.
تاريخ عالم آراى عباسى 390/1-398، مطلع الشمس/587،منتخب التواريخ /694 به بعد،اعيان الشيعة 276/9، تاريخ علماى خراسان/30،تذكره هفت اقليم 128/2-1286.
غلامرضا جلالى
رشتى نجفى-محمّد
(1297-1352 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد رشتى نجفى فرزند آية اللّه شيخ عبد الحسين فرزند عيسى فرزند يوسف فرزند على،فرزند
ص:199
عبد الغنى بيجاربندى رشتى،از علما و مجتهدين معاصر است.وى 23 جمادى الآخر 1297/1336 ش ق در نجف متولد شد و در همين شهر مقدمات و سطوح را خدمت پدر فراگرفت.
تجويد را نزد سيّد احمد معروف به سيّد آقا شوشترى و فلسفه را خدمت شيخ عبد الرحيم فيض گنابادى و خارج فقه و اصول را بجز محضر پدر نزد آيات سيّد عبد الهادى شيرازى،شيخ محمّد كاظم شيرازى،ميرزا حسن بجنوردى،ميرزا باقر زنجانى و سيّد محسن حكيم به پايان برد و از آية اللّه شيخ محمّد غروى اصفهانى(كمپانى)،پدر خود شيخ عبد الحسين رشتى،آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى و سيّد محسن حكيم اجازۀ اجتهاد و از آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى اجازه در امور حسبيه را دريافت نمود.
حسن تدبير و بينش و علم و دانش وى موجب شد كه از نزديك ترين مشاوران آية اللّه حكيم درآيد و ساليان درازى از سوى ايشان به امور طلاب غير عرب رسيدگى مى نمود و به نامه ها و استفتائات پاسخ مى داد و به منظور رسيدگى به امور شيعيان ايران و هند و كشورهاى اسلامى ديگر به اين كشورها مسافرت كرد.او داراى اخلاق پسنديده و سعۀ صدر بود و به رفع مشكلات مردم مسلمان و مؤمن اهتمام مى ورزيد.در جوانى به مصاهرت آية اللّه شيخ عبد اللّه مامقانى درآمد و نسبت باجناقى با آية اللّه العظمى ميلانى پيدا نمود.
آية اللّه رشتى تا سال 1391 ه ق در نجف بود و همين سال براثر تعدى و ظلم دولتمردان عراق به ايران آمد، مدتى در كرمانشاه اقامت داشت،سپس رهسپار مشهد شد و صبح روز ششم آبان 1352 ه ش دعوت حق را لبيك گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و اقامه نماز ميت توسط مرحوم آية اللّه دامغانى در محل دار الزهد حرم دفن شد.
مرحوم آية اللّه رشتى در تأسيس كتابخانه آية اللّه العظمى حكيم در نجف
ص:200
و تأسيس بيش از پنجاه شعبه فرعى آن نقش داشت و همۀ كتابهاى خود را موقع مراجعت به ايران به اين كتابخانه واگذار كرد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تعليقات رجاليۀ او بر كتاب الفهرست منتجب الدّين و معالم العلماء اشاره كرد.
ابراهيم زنگنه
رضوى-ابو الحسن
(1246-1311 ه ق)
حاج ميرزا ابو الحسن رضوى فرزند ميرزا محمّد رضوى مشهدى(م 1266 ه ق)فرزند ميرزا حسين ملقّب به قدس فرزند ميرزا حبيب اللّه رضوى،از فقهاى عصر خود بود.شب اول ذى الحجه 1246 ه ق به دنيا آمد و همراه برادرش ميرزا احمد از شيخ صادق قوچانى دانش دين آموخت و علوم عقلى را نزد ملا هادى سبزوارى فراگرفت،بعد به عراق رفت و پس از تكميل دانسته هاى خود به مشهد بازگشت و با دختر يكى از خانهاى هرات ازدواج كرد و براى نيل به درجه اجتهاد بار ديگر عازم عراق شد و نزد شيخ مهدى سبط فقيه اعظم شيخ جعفر غروى كاشف الغطا و شيخ مرتضى انصارى تحصيل فقه و اصول كرد و اجازۀ اجتهاد دريافت نمود و به مشهد مراجعت كرد و از سوى مجد الملك متولى باشى آستان قدس به منصب مدرسى آستان قدس برگزيده شد.او به انزوا تمايل داشت و بيشتر به مطالعه و تأليف و تحشيه كتاب روزگار گذرانيد.
نظم و نثر زيبا مى نوشت و با علم جفر آشنا بود.سال 1311 ه ق فوت كرد و در محل دار الضيافه حرم به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/311-312،ضميمه تاريخ علماى خراسان/281،صدسال شعر خراسان/267،زندگانى و شخصيت شيخ انصارى/174،نقباء البشر 44/1، الكرام البررة 37/1،اعيان الشيعة 231/2.
غلامرضا جلالى
ص:201
رضوى-ابو صالح
(-1090 ه ق)
ميرزا ابو صالح فرزند ميرزا محسن، از سادات رضوى است و از طريق احمد بن موسى مبرقع فرزند امام محمّد تقى نسبش با چندين واسطه به امام رضا عليه السّلام مى رسد.مادرش فخر النسا بيگم دختر شاه عباس اوّل صفوى بود.
وى از بزرگان و دانشوران عهد صفوى به شمار مى رود و در زمان شاه عباس دوم به صدرالممالكى همۀ ايران رسيد.مدرسۀ صالحيه كه امروزه مدرسه نواب خوانده مى شود،از آثار اوست كه در سال 1086 ه.ق به اتمام رساند و املاك زيادى را براى نگهدارى آن وقف نمود.او در سال 1090 ه.ق در مشهد درگذشت و در يكى از حجره هاى مدرسه ميرزا جعفر دفن شد.
ميرزا عبد الرحمن بناى مصلاى مشهد را كه سال 1087 ه.ق به پايان رسيده است،از آثار او مى داند.
فردوس التواريخ/105-106،مطلع الشمس/700،تاريخ علماى خراسان/ 36،طبقات اعلام الشيعة/283، منتخب التواريخ/736،اعيان الشيعة 362/2.
غلامرضا جلالى
رضوى-احمد
(1242-1304 ق)
ميرزا احمد رضوى فرزند ارشد ميرزا محمّد رضوى(م 1264 ه ق)از علماى پارساى مشهد بود.دهم شعبان 1242 ه ق در مشهد متولد شد.
پس از ساليان مديد تلاش و كوشش علمى،به درجۀ اجتهاد نايل شد.پس از درگذشت پدر،على رغم دارا بودن ملكات روحانى و مدارج علمى و اصرار مردم،به دليل ضعف جسمى و بيمارى،هيچ مسئوليتى را نپذيرفت و وظايف پدر به عهدۀ برادرش حاج ميرزا محمود گذاشته شد.
او در نهايت عزت نفس و مناعت طبع روزگار خود را سپرى كرد و در
ص:202
شعبان 1304 ق فوت و در محل كشيك خانه خدام به خاك سپرده شد.
ميرزا حسن مدرّس از علما و رياضيدانان،پسر اوست.و دخترانش بى بى كوچك،همسر ميرزا حسين خطيب باشى و بى بى زهرا،همسر ميرزا هاشم(م 1301 ه ق)بوده اند.
شجره طيبه/305-307.
سند شماره 11852/22 اداره اسناد آستان قدس رضوى
ابراهيم زنگنه
رضوى-احمد
(-1312 ه ق)
ميرزا احمد فرزند سيد محمّد قصير (م 1255 ه ق)از سادات رضوى و مجتهدين و چهره هاى برجسته حوزه مشهد است.نويسنده شجره طيبه او را افتخار دودمان بزرگ رضوى،بلكه تمام اهالى خراسان مى داند.
وى ابتدا علوم عقلى و نقلى را در مشهد فراگرفت،سپس به عتبات رفت و پس از كسب دانش به مشهد بازگشت.
به امور شرعى و عرفى رسيدگى مى كرد و در امور سياسى دخالت مى نمود و طغيان حسين خان شجاع الدوله امير قوچان با تدبير او كنترل شد.در حفظ دين سخت كوش بود.صبحها در حوزه خارج فقه تدريس مى كرد و بقيه روز را به رفع مرافعه هاى مردم و حل مشكلاتشان مى گذراند.ماه رجب سال 1312 ه ق از دنيا رفت و در اتاق بالاسر حضرت جنب قبر پدر خود دفن شد.
الكرام البررة 115/1-116،شجره طيبه /347-348،شرح حال رجال ايران 18/6،منتخب التواريخ ملا هاشم /690،اعيان الشيعة 148/3،منتخب التواريخ شيبانى/137.
ابراهيم زنگنه
رضوى-اسماعيل
(1242-1321 ه ق)
ميرزا اسماعيل فرزند حاج سيّد صادق،پدر مؤلف كتاب شجرۀ طيبه،از
ص:203
علماى مشهد است و شب يكشنبه 24 جمادى الآخر سال 1242 در اين شهر به دنيا آمد.در عنفوان جوانى با رياضت و رعايت حدود الهى و عرفان و پارسايى مأنوس شد.ادبيات و فقه را خدمت مولانا شيخ حسن يزدى و شيخ صادق قوچانى آموخت و خط نسخ،ثلث، شكسته و سياق را در نهايت ملاحت مى نوشت.
از پدرش امكانات فراوانى ماند،اما همه آنها در فتنه سالار جزء املاك خالصه درآمد و اموال او به تاراج رفت.
وى به ميرزا فضل اللّه خان وزير نظام توليت آستانه شكايت برد،ولى او را خوش نيامد و تهديد به بركنارى از خدمت آستان قدس نمود.بعدها هرچند متولى و ساير امناى آستان قدس در مقام جلب رضايتش برآمدند،نپذيرفت و بكلى خادمى را ترك گفت و همه وقت خود را صرف نماز و عبادت و صلۀ رحم و قرائت قرآن نمود و به خيرات و مبرات پرداخت تا اينكه پنجم ذيحجه 1321 ه ق از اين دنيا رفت و در زاويه دار السعاده حرم دفن گرديد.
شجرۀ طيبه/278-279،ضميمه تاريخ علماى خراسان/280،اعيان الشيعة 327/3.
غلامرضا جلالى
رضوى-حسن
(-1278 ه ق)
مولانا حاج ميرزا حسن رضوى، برادر كوچكتر مولانا حاج سيّد محمّد قصير و فرزند ميرزا محمّد معصوم،از سادات رضوى است.چندى در خدمت برادر درس خواند،سپس عازم اصفهان شد و مدتى نزد شيخ محمّد تقى اصفهانى،صاحب حاشيه بر معالم علم اندوخت و به درجۀ اجتهاد رسيد.
پس از اتمام تحصيلات در اصفهان به عراق رفت و مدتى خدمت سيّد محمّد مجاهد در شهر كربلا حضور يافت،بعد به مشهد برگشت و پس از درگذشت برادرش سيّد محمّد قصير، مرجعيت عامه يافت و اوايل فتنه سالار
ص:204
با او به نصيحت نشست و سعى در خواباندن اين فتنه كرد و چون به نتيجه نرسيد به عتبات سفر كرد و پس از آرامش اوضاع به مشهد آمد و شعبان 1278 ه ق رحلت نمود و در مسجد پشت سر حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
چهره هاى برجسته اى چون مولى نوروز على بسطامى،ميرزا نصر اللّه مدرّس،ميرزا محمّد صادق نيشابورى، و ميرزا بابا سبزوارى از شاگردان او هستند.مولى نوروز على بسطامى بسيارى از آثار خود را به تشويق و توصيه او نوشت.
تاريخ علماى خراسان/92-93،الكرام البررة 355/1-356،شجرۀ طيبه /337-338،مطلع الشمس/708، منتخب التواريخ/676 و 690،اعيان الشيعة 173/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-حسين
(1258-1322 ه ق)
سيد ميرزا حسين فرزند آقا ميرزا احمد فرزند ميرزا محمّد حسين ملقّب به قدس رضوى از علماى بلندپايه مشهد مقدس بود.در هفتم محرّم سال 1258 ه ق متولد شد و پس از اكتساب علوم اسلامى از محضر پدر،در كمال زهد عمر خود را سپرى كرد وى در آغاز به جمع آورى كتاب علاقه مند و مجموعه گرانبهايى گرد آورد امّا با فوت دسته جمعى فرزندانش در بيمارى وبا.
وضعيت عادى خود را از دست داد و ششم صفر سال 1322 ه ق به دار ابدى شتافت و در دار السعاده حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.وى در آغاز به جمع آورى كتاب علاقه مند بود و مجموعه گرانبهايى گرد آورد،امّا با فوت دسته جمعى فرزندانش در بيمارى وبا،دچار پريشانى شد و حالت عادى را از دست داد.حواشى بر قوانين و فصول و خلاصة الحساب شيخ بهايى از آثار قلمى اوست.
گنجينه دانشمندان 162/7-163،اعيان الشيعة 448/5،سند شماره 11992/6 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
ص:205
رضوى-زين العابدين
(-بعد از 1266 ه ق)
ميرزا زين العابدين فرزند ميرزا سيد محمّد بن ميرزا رضى ناظر از مشاهير اعيان خراسان بود.بنا به گفته ميرزا محمّد باقر رضوى(م 1342 ق) وى در ظرافت طبع و حسن سليقه و كمال و ابهت و جلال بى نظير بود بعد از درگذشت برادرش ميرزا محمد على (1273-1317 ش)با دختر ميرزا ابراهيم ناظر ازدواج نمود.در محاصره سالار چند نفر سرباز را در منزل خود پناه داد كه البتّه با خبرچينى رجب باتر مروى منزل وى را خراب و ويران نمودند و تمامى اثاث منزل او را به يغما بردند.بعد از محاصره به قصد تظلم روانه تهران شد در آن زمان تعدادى از علماى خراسان از جمله ميرزا هاشم بن هدايت اللّه،ميرزا عسگرى امام جمعه خراسان،حاجى ميرزا اسماعيل سبزوارى و فرزندش حاجى ميرزا عبد الكريم به دار الخلافه احضار شده بودند و در مجلس اميركبير حضور داشتند ميرزا زين العابدين نيز وارد شد و عرض تظلم نمود كه سالارخانه مرا خراب كرد و اموال مرا به غارت برد اين چه دين و آئين است و اين چه دولت و سلطنت است.اميركبير ازبس كه در فتنه سالار رنج و مشقت كشيده بود در اين هنگام از روى غيظ و غضب دشنام زيادى به سالار و هركس كه از او تظلم مى كرد داد،ميرزا زين العابدين هم اين حال را تحمل نكرده به عينه همان قسم دشنام را به اميركبير و كليه امناء دولت و شخص سلطنت داد و از مجلس بيرون آمد.بعد از مراجعت به مشهد مقدس از رنج و غصه درگذشت و از وى فرزند نماند با توجه به اينكه فتنه سالار در سال 1266 ق پايان يافت سال درگذشت ميرزا زين العابدين بعد از اين سال بوده است.
ميرزا محمد باقر رضوى:شجره طيبه (چاپ 1384)/241.
محمد جواد هوشيار
ص:206
رضوى-صادق
(-1269 ه ق)
سيّد صادق رضوى فرزند ميرزا ابو القاسم،پدربزرگ مؤلف كتاب شجرۀ طيبه رضوى،از علما و مجتهدين و اعيان خراسان بود.در مشهد چشم به جهان گشود و پس از رشد و تحصيل علوم الهى به درجۀ اجتهاد نايل شد و ميان مردم به دارا بودن مكارم اخلاق و بلندى همت،اشتهار يافت.
وى در امور سياسى عصر خود دخالت مى كرد.در سال 1245 ه ق كه براثر شورش محمد خان قرائى،در مشهد اغتشاش به وجود آمده بود،به عراق و ازآنجا به آذربايجان،نزد عباس ميرزا نايب السلطنه رفت و رويدادهاى خراسان را با ايشان در ميان گذاشت و پس از 35 روز به مشهد بازگشت و از مشهد به تهران رفت و با فتحعلى شاه قاجار ديدار نمود و از او خواست تا نايب السلطنه را به خراسان اعزام كند.عباس ميرزا به مشهد آمد و اوضاع را به حالت عادى برگرداند و اسحاق خان قرائى را دستگير نمود.
حاج سيّد صادق مورد احترام پادشاهان قاجار بود و از طرف فتحعلى شاه به لقب«معتمد الشريعة» ملقب شد و منصب تدريس آستان قدس به وى محول گرديد.در زمان ناصر الدّين شاه هم مورد حمايت او بود و در فتنه سالار از دولت پشتيبانى كرد.
در زمانى كه عباس ميرزا حكومت خراسان را در دست داشت،پسر ارشد او كه بعدها با نام محمّد شاه زمام امور كشور را به دست گرفت،با وى از نزديك مرتبط بود.حاج سيّد صادق در اواخر عمر بيشترين وقت خود را صرف طاعت و عبادت كرد تا اينكه در شوال 1269 ه ق در قلعۀ ويرانى به مرض وبا درگذشت و جنازه اش با زحمت به مشهد انتقال يافت و در ايوان طلاى صحن عتيق دفن گرديد.
شجره طيبه/280-283.
ابراهيم زنگنه
ص:207
رضوى-طاهر
(-1325 ه ق)
سيّد طاهر رضوى فرزند ميرزا احمد فرزند سيّد محمّد رضوى خراسانى معروف به قصير،از بزرگان علماى مشهد بود.در مشهد متولد شد و پس از آشنايى با مقدمات و سطوح به نجف رفت و به درجه اجتهاد نايل شد،سپس به مشهد بازگشت و جاى پدرش ميرزا احمد به تدريس و نشر احكام الهى و اقامه نماز مشغول گرديد.از اخلاق بلند او اين بود كه اموال موروثى پدر و مادرش را براى مستحقان و مستضعفان بذل نمود.به سال 1325 ه ق براثر سكته قلبى دار فانى را وداع گفت و دو فرزند لايق به نام ميرزا حسين از دختر حاجى ميرزا صادق ناظر و ميرزا عبد اللّه از دختر آقا ميرزا محمّد مجتهد از او به يادگار ماند.
نقباء البشر 968/3،شجره طيبه/349.
ابراهيم زنگنه
رضوى-عبد الجواد
(-1291 ه ق)
ميرزا عبد الجواد فرزند ميرزا حسن فرزند ميرزا مرتضى پسر ميرزا عبد الغفور از نوادگان ميرزا خليل فرزند ميرزا حيدر بود و از سوى مادر از نوادگان رقيه سلطان دختر امامقلى فرزند شاه عباس اول صفوى به شمار مى رفت.او از جمله علما و بزرگان نامدار دوران خود بود،و به سركشيكى چهارم آستان قدس رضوى منصوب شد.از وقار و متانت برخوردار بود و بيشتر وقت خود را به نوشتن كتاب سپرى مى كرد.سال 1291 ه ق درگذشت و در رواق پشت سر حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.
شجره طيبه/238-239.
منتخب التواريخ/736-737.
ابراهيم زنگنه
رضوى،عبد الحسين-جلد سوم
ص:208
رضوى-عبد اللّه
(1151-1239 ه ق)
مولانا حاج ميرزا عبد اللّه،مدرس آستان قدس رضوى از علما و فضلاى خراسان بود.به سال 1151 ه ق در مشهد به دنيا آمد و پس از فراگيرى مقدمات و سطوح،تحصيلات خود را نزد داييش مولانا سيّد محمّد سبزوارى امام جمعه،فرزند ميرزا شاه قاسم به پايان رسانيد و به عنوان مدرس آستان قدس رضوى برگزيده شد و نايب الصداره ارض اقدس بود و عزم سفر بيت اللّه الحرام كرد و پس از زيارت مكه و مدينه و عتبات عراق به ايران مراجعت نمود و به سال 1209 ه ق در 88 سالگى دار فانى را در مشهد وداع گفت و در جوار بارگاه امام رضا عليه السّلام آرميد.
به نظر مى رسد ايشان همان ميرزا عبد اللّه فرزند مير محمّد تقى رضوى(م 1150 ه ق)فرزند ميرزا غياث الدّين فرزند ميرزا بديع رضوى است كه در شجره طيبه به آن اشاره شده است و از سال تولد و درگذشت او بحثى نشده و به اين مقدار اكتفا شده است كه وى بيشترين وقت خود را در كشيك خانه آستان قدس به تدريس مشغول بود.
منتخب التواريخ/676 و 690،شجره طيبه/327،اعيان الشيعة 52/8.
غلامرضا جلالى
رضوى-على
(1325-1387 ه ق)
آية اللّه سيّد على رضوى از مجتهدان معاصر و از اصحاب حقيقت و معنى
ص:209
است.روز 13 رمضان 1325 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود.پدرش آية اللّه حاج ميرزا حسن مجتهد رضوى از شاگردان آخوند خراسانى و جدّش آية اللّه ميرزا ابراهيم مجتهد رضوى است.
وى ادبيات و سطح را در مشهد نزد استادانى چون حاج ميرزا حسنعلى اصفهانى نخودكى به پايان رسانيد و به نجف رفت و به تحصيل پرداخت.بازگشت ايشان به ايران مصادف بود با اوج گيرى استبداد رضاخانى.او به منظور دورى از مزاحمت مأموران،به روستاى فارمد از توابع مشهد مهاجرت كرد و تا شهريور 1320 ه ش همان جا ماند.و بعدها به مشهد برگشت و در اواخر عمر در مسجد ملا حيدر اقامه نماز جماعت داشت.
مرحوم رضوى به خاندان عصمت و ساحت مقدس حضرت ولى عصر(عج) عشق مى ورزيد و با اشعار نغز و پرمعنى خود كه در كتاب گلزار آل طه گرد آمده است،نكات عرفانى زيادى را بيان كرده است.قطعه زير از آن جمله است:
آن مگس خود را به كندويى فكند از قضا شد دست و پاش آنجا به بند
بود غافل كين غذاى خوش خوراك بى تأمل مى كند او را هلاك
و آنچه دانستى حيات خود در آن در حقيقت بد هلاكش اندر آن
چون فراغت يافتى از آن غذا عزم جاى خويش كرد آن بينوا
عزم كرد و پاى خود را بسته ديد از حيات خويش خود را رسته ديد
هرچه قوت كرد بندش شد بتر ور بماند دام گردد سخت تر
با هزاران ناله و شور و نوا كرد خود را فارغ از بند جفا
دست و پا شوييد يكسر زان غذا كه نخواهم اين طعام پربلا
چون كه در دام اوفتاد و حتم كرد كى اگر خود را بيندازد به بند
در حقيقت زان مگس ما كمتريم با يقين خويش زان غافل تريم
ص:210
تو يقين دارى كه دنيا پربلاست آرزوى ماندنت در وى چراست
«علويا»كمتر مباش از آن مگس وارهان خود را از اين دام هوس
تا به سوى لامكان پرّان شوى دور از حيوانى و انسان شوى
مرحوم رضوى پس از 62 سال زندگى پرتلاش روز 18 صفر سال 1387 ه ق برابر با هفتم خرداد 1346 ه ش در تهران به رحمت حق واصل گرديد و جنازۀ او را به مشهد انتقال دادند و در صحن عتيق(انقلاب)حرم رضوى دفن شد.هدية القبور از آثار قلمى ايشان است.
ابراهيم زنگنه
رضوى-على
(-1319 ه ق)
ميرزا على فرزند حاج ميرزا ابو الحسن رضوى فرزند سيّد محمّد رضا فرزند ميرزا حبيب اللّه،از دانشوران قرن 14 و انسانى سليم النفس و متواضع بود.علم جفر را از پدر آموخت و پس از درگذشت پدر نسخه هايى را كه از او باقى مانده بود كامل كرد و از آگاهان به اسرار و رموز اين علم به شمار مى رفت.
در مسافرتى كه به بخارا داشت از اين علم استفاده كرد و اهالى آن سامان به وى روى آوردند.پس از بازگشت از سفر بخارا،در سنين جوانى،ششم شوال 1319 ه ق زندگى را وداع گفت و در محل دار الضيافه حرم دفن شد.
شجرۀ طيبه/311-312.
غلامرضا جلالى
رضوى-على اصغر
(-1332 ه ق)
حاج ميرزا على اصغر فرزند حاج ميرزا محمّد حسين پسر ميرزا محمّد تقى از علما و مجتهدان خراسان بود.در ابتداى زندگى با نهايت پارسايى به تحصيل علوم الهى پرداخت و به درجۀ اجتهاد رسيد و به نشر و تبليغ اسلام اهتمام ورزيد و ميان مردم از جايگاه
ص:211
بلندى برخوردار شد.حاج ميرزا ابراهيم سبزوارى در سال 1294 ه ق او را براى مصاحبت خود به سبزوار برد و خواهرزاده خود،دختر حاجى ميرزا را به عقد او درآورد.
پس از درگذشت پدر،حاج ميرزا على اصغر در سال 1304 به مشهد آمد و در اواخر عمر از طرف توليت آستان قدس رضوى به منصب فرّاشى ضريح مطهّر مفتخر شد و در روز سه شنبه دوم صفر سال 1332 ه ق زندگى را بدرود گفت و در پايين پا دفن شد.
شجره طيبه/182-183،اعيان الشيعة 171/8،سند شمارۀ 12112/1 اداره اسناد آستان قدس رضوى
غلامرضا جلالى
رضوى-على نقى
(-1250 ه ق)
ميرزا علينقى فرزند ميرزا حسين قدس پسر ميرزا حبيب اللّه از مشاهير خراسان است.امور عرفى و عادى برادرش آقا ميرزا محمّد مجتهد و نيز نوشتن سجل ها و تحقيق قباله ها و نگهدارى سپرده ها به عهده وى گذاشته شده بود.سفرى به عتبات رفت.پس از بازگشت به مشهد،روز پنجم محرم 1250 ه ق دار فانى را وداع گفت و در جلو ايوان طلاى صحن عتيق دفن گرديد.فرزندانش ميرزا عبد الوهاب و ميرزا فتح اللّه از خوشنويسان برجسته خراسان بودند.
شجره طيبه/312-313.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1283-1363 ه ق)
سيّد محمّد حائرى استاد مسلم فن تجويد و قرائت كلام اللّه مجيد بود.سال 1283 ه ق در شهر كربلا چشم به جهان گشود و پس از تحصيل علوم دينى به هند و تبّت سفر نمود و آخر عمر در مشهد ساكن شد و در حوزۀ علميه به تدريس مشغول گرديد و رساله«تجويد
ص:212
فرهنگ»را براى تدريس سال ششم ابتدايى تأليف نمود كه با چاپ سنگى به چاپ رسيده است.منتخب التجويد نيز از آثار اوست.به سال 1363 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن جديد دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.
فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس،اوكتايى 190/6.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1180-1253 يا 1255 ه ق)
مولانا علم الهدى حاج سيّد محمّد فرزند حاج ميرزا معصوم رضوى،از بزرگان سادات رضوى و دانشوران خراسان است و چون كوتاه قد بود «قصير»شهرت يافت.مبادى را در مشهد در خدمت حاج ميرزا هاشم و پدرش فراگرفت و براى ادامه تحصيل به عتبات رفت.چندى در محضر بهبهانى و سيّد بحر العلوم و شيخ جعفر نجفى علم آموخت و پس از بازگشت،چهار سال در مدرسۀ بالاسر به تدريس فقه مشغول شد،بعد به اصفهان رفت و پس از چند سال اقامت و ازدواج به مشهد آمد و بعد از ارتحال برادرش رياست تامه به وى محول شد.ايشان حكم جهاد در برابر خان خيوق كه با سى هزار ازبك به سوى مشهد در حركت بود داد و با تعداد زيادى از مردم نزديك حصاربند مشهد به حالت دفاع و آماده باش نيروهاى خود را صف آرايى كرد و ازبكها از بيم حضور وى متوارى شدند.
او در كنار امور روزمرّه به تدريس مى پرداخت.حاج ميرزا نصر اللّه،ملاّ محمّد صادق نيشابورى،آقا ميرزا بابا سبزوارى،مولى محمد رضا سبزوارى، مولانا محمّد تقى جولائى،مولى نوروز على بسطامى،مولانا محمد رضا مايانى،سيّد محمّد صادق رضوى، مولانا ميرزا محمّد مهدى،مولانا حاج ميرزا حسين از اكابر شاگردان بنام وى هستند.
سيد قصير يك بار به مكه مشرف
ص:213
شد و بارها به زيارت عتبات رفت و در آخرين سالهاى زندگى فلج شد و در مسير خود به عراق در تهران در 75 سالگى به سال 1253 يا 1255 درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و ميان مسجد بالاسر و مسجد پشت سر مرقد امام هشتم عليه السّلام به خاك سپرده شد.
رساله عمليه در آداب حج كه در ظهر نسخه خطى قلائدة العوام به شمارۀ 17176 كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى منعكس شده است،التحفة الرضويه فى شرح اللمعة الدمشقية، اعلام الورى،حاشيه معالم الاصول، كتاب رجال،مصابيح الفقهية،قلائد العوام فى التقليد فى الاحكام كه رساله عملى به زبان فارسى است و تا آخر نماز مسافر را دربر مى گيرد،از آثار علمى اوست.
الذريعة 147/10،367/18،157/3، تاريخ علماى خراسان/80،فردوس التواريخ/124-126 و 129-130، شجرۀ طيبه/170 و 329-333،اعيان الشيعة 335/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمد
(1190-1264 ه ق)
سيد ميرزا محمّد رضوى فرزند ميرزا حسين ملقّب به«قدس»از نوادگان ميرزا ابو القاسم رضوى و از دانشوران قرن سيزدهم است.وى نزد صاحب رياض تحصيل دانش كرد و صاحب رياض طى اجازۀ مفصلى مراتب علمى و اجتهاد ايشان را تأييد نمود.سيّد محمّد رضوى از آقا سيّد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط و سيّد محمد باقر حجة الاسلام معروف به شفتى و سيّد محمّد قصير نيز اجازه اجتهاد دريافت نمود.
وى رياست دينى را طى ساليانى به عهده داشت و مردمانى از او تقليد مى كردند و در شبستان مسجد گوهرشاد امامت نماز داشت و به تدريس مبادرت مى ورزيد،تا اينكه رجب سال 1267 ه ق درگذشت و در مسجد رياض جنب حرم رضوى دفن گرديد.آقابزرگ در الذريعة درگذشت ايشان را سال 1264 ه ق در 74 سالگى دانسته است.
ص:214
از سيّد محمّد آثار ارزشمندى بر جاى ماند،از آن ميان مى توان به كتابهاى زير اشاره كرد:شرح احكام خلل تا آخر فصل قضا و صلاة،كتاب شرايع،مناهج الاحكام از كتاب طهارت تا قضا و شهادت،كتاب سؤال و جواب فتاوى شرعيه،شرحى بر معالم الاصول، رساله اى در قواعد اصولى،رساله اى در شبهه محصوره،رساله اى در ماء قليل و رساله اى در حقيقت شرعيه.
فردوس التواريخ/130-131،شجره طيبه/297-304 و 463-464،تاريخ علماى خراسان/88،مطلع الشمس /707،اعيان الشيعة 261/9-269، الذريعة 49/7.
ابراهيم زنگنه
رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه -جلد سوم
رضوى-محمّد
(1090-زنده تا 1135 ه.ق)
مير شمس الدّين محمّد فرزند ميرزا بديع در حدود 1090 ه.ق در مشهد مقدّس ديده به جهان گشوده،و در سال 1135 ه.ق از تأليف كتاب وسيلة الرّضوان را به پايان رساند ولى تاريخ فوت ايشان در دست نيست.
وى از علماى عصر خويش بود كه منصب سركشيك آستانه مقدسّۀ حضرت امام رضا عليه السّلام را به عهده داشت.
از وى آثار ارزشمندى به يادگار مانده،كه از آن جمله است:
1-وسيلة الرّضوان در كرامات شاه خراسان
2-حبل المتين در معجزات امير المؤمنين
3-تزيين المجالس و...
شيخ آقابزرگ تهرانى در ضمن شرح حال ايشان مى نويسد:
«حكايت كرد براى من مولاى مورد اعتماد حاج ملاّ صادق بسطامى،از پدرش مولى نوروز على متوفاى 1309 ه و صاحب فردوس التّواريخ كه فرمود:
برحسب تصادف قبر شريف سيّد محمّد رضوى شكافته شد،پيكر پاكش را پس از ساليان متمادى تروتازه مشاهده
ص:215
كردم».
طبقات اعلام الشيعة-قرن دوازدهم/ 670؛الذريعة 172/4.
شجره طيبه،(چاپ 1384)/141- 147.
رضوى-محمّد ابراهيم
(1273-1334 ه ق)
ميرزا محمّد ابراهيم مجتهد رضوى فرزند ميرزا محمّد مجتهد رضوى پسر ميرزا حسن مجتهد،از نوادگان حاج ميرزا معصوم است وى از علما و مجتهدين عصر مشروطه و از رهبران مشروعه خواهان به شمار مى رفت.شب پنج شنبه روز دوم ذى الحجه 1273، سال فتح هرات در مشهد چشم به جهان گشود.اعتماد مردم به ايشان تا حدى بود كه اگر سند و قباله اى به مهر ايشان ممهور نمى شد آن معامله داراى اعتبار نبود.هيچ گاه به ضيافت نمى رفت و در خانه اش پيوسته براى معاشرت با علما و زوّار باز بود.در صدور حكم چنان دقت مى كرد كه هيچ گاه فسخ نمى شد.
حاج ميرزا محمّد ابراهيم روز يكشنبه سوم رجب سال 1334 ه ق در ساعت 7 شب به بيمارى سل در باغ خارج شهر درگذشت و جنازه اش با احترام تشييع شد و در رواق بالاسر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.اولاد وى به نامهاى ميرزا حسن رضوى،آقا ميرزا ابراهيم و آقا ميرزا محمّد على همگى به علم و تقوا آراسته بودند.
شجره طيبه/339-340،اعيان الشيعة 209/2.
سند شماره 12141/4 و 26854 اداره اسناد آستان قدس رضوى
ابراهيم زنگنه
ص:216
رضوى-محمّد باقر
(1270-1342 ه ق)
ميرزا محمّد باقر فرزند ميرزا اسماعيل رضوى(1242-1321 ه ق) مدرّس آستان قدس و حوزه علميه مشهد در عصر خود بوده است.ميرزا اسماعيل فرزند حاج سيد صادق مشهدى(1270-1342 ه.ق)بن ميرزا ابو القاسم بن ميرزا حبيب اللّه بن ميرزا عبد اللّه رضوى است.ميرزا محمّد باقر روز 17 ربيع الاول 1270 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود و ادبيات و مبادى علوم را نزد عموى خود ميرزا محمّد على مدرّس،آخوند ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام و سيّد محمّد باقر شفتى نوۀ ميرزا هدايت اللّه فراگرفت.سال 1294 ه ق به سبزوار رفت و مدتى از محضر حكيم سبزوارى استفاده برد و سال 1306 ه ق همراه ميرزا حبيب اللّه مجتهد به عتبات هجرت نمود و در نجف اشرف از درس آخوند خراسانى بهره مند گرديد و پس از بازگشت به مشهد به تدريس شرح لمعه و سطوح عالى پرداخت.بيش از دويست طلبه پاى درسش شركت مى كردند.به سال 1325 ه ق از آية اللّه شيخ حسنعلى تهرانى و بعدها از ميرزا حسين نورى طبرسى اجازه روايى گرفت.او سخت مورد قبول مردم بود و مدتى سمت نمايندگى انجمن ايالتى را به عهده داشت و در دوره هاى دوم و سوم مجلس شوراى ملّى از سوى مردم به نمايندگى انتخاب شد،ولى از پذيرفتن اين مسئوليت خوددارى نمود.او در واقعه اى كه منجر به توپ بستن حرم به وسيلۀ روسها شد بين دولت روس و متحصنين
ص:217
ميانجيگرى نمود،ولى مؤثر واقع نشد.
لآلى المنثوره،شجره طيبه در شرح حال سادات رضويه،حاشيه بر شرح لمعه، حاشيه قوانين،حاشيه فصول،شرح احاديث مشكله،كتابى در عروض و قافيه و بديع،رساله اى در خط،كتابى در شرح حال ربيع بن خثيم از آثار اوست.
ميرزا محمّد باقر روز پنجشنبه،نهم ذيحجۀ سال 1342 ه ق در روستاى سوران از توابع شانديز واقع در 30 كيلومترى مشهد از دنيا رفت و جنازه اش به مشهد حمل شد و روز جمعه مصادف با عيد قربان زير درب پايين پاى امام عليه السّلام دفن گرديد.سيّد محمّد تقى مدرس رضوى فرزند ايشان است.
شجره طيبه(چاپ 1384)/288- 290،گنجينه دانشمندان 162/7، ضميمه تاريخ علماى خراسان/301، الذريعة 264/18،33/13،مكارم الآثار 1946/6،اعيان الشيعة 185/9، منتخب التواريخ/739،اثرآفرينان 197/5.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد بن احمد
(قرن 4 ق)
محمّد بن عبد اللّه احمد(م 358 ه.ق) بن محمّد بن موسى بن محمّد جواد عليه السّلام يكى از نوادگان موسى مبرقع،سيدى شريف و جليل بود كه بعد از درگذشت پدر بزرگوارش«املاك پدر بفروخت و پس از آن به ناحيه خراسان آمد،مردم اين ناحيه او را مورد احترام قرار دادند، پس از چندى فوت كرد و به روايتى كشته شد.
طبق گزارش بيهقى قبر وى در مشهد الرضا در طوس مى باشد.
ميرزا محمّد باقر رضوى:شجره طيبه/ 86،ابو الحسن على بيهقى:لباب الانساب 586/2.
محمّد جواد هوشيار
ص:218
رضوى-محمّد تقى
(-1149 ه ق)
مير محمّد تقى از سادات رضوى و مشهور به«ميرخدايى»است.او انسانى زاهد و پارسا بود و نزد مردم جايگاه ويژه اى داشت.گويند سالى كه شاه سلطان حسين صفوى به مشهد آمد مورد توجه او قرار گرفت.شاه وى را در خانه اش ملاقات نمود.مير به هيچ وجه در حق او به قيام و اكرام نپرداخت.شاه از نقد و جنس هرچه تكليف كرد نپذيرفت مگر قرآنى كه داراى خطى بسيار خوش بود.شاه ايشان را به اصفهان دعوت كرد،ولى ايشان از رفتن به اصفهان خوددارى نمود.سلطان حسين طى نامه اى همه اهالى خراسان را موظف كرد تا او را به اصفهان اعزام كنند،دخالت مردم سودى نبخشيد،در همان زمان در مشهد فرد ديگرى به نام مير تقى رضوى بود كه او نيز از پارسايان به شمار مى رفت،مردم به هر نحوى بود او را راضى كردند و به اصفهان اعزام نمودند.از آن زمان اين دو مير كه هر دو هم نام و هم نسب بودند، اولى«ميرخدايى»و دومى«ميرشاهى» ناميده شدند.
ميرخدايى در سال 1123 شصت جلد كتاب براى بهره بردارى مؤمنان وقف و توليت آن را به عهدۀ فرزندش محمد على و نظارت آن را به عهده عبد الرزاق بن اسماعيل سمنانى نهاد.
ميرخدايى در قبرستان قتلگاه دفن شد و ميرشاهى چنان كه اشاره خواهد شد در قبر مير واقع در محله نوغان دفن گرديد.هرچند مؤلف مطلع الشمس محل دفن هر دو را قتلگاه نوشته است.
ميرخدايى براساس ماده تاريخى كه شيخ محمّد على حزين لاهيجى درآورده است،سال 1149 ه ق درگذشت.
مطلع الشمس 693/2-694،منتخب التواريخ/677 و 691،تاريخ آستان قدس/335،رياض العارفين/138، اعيان الشيعة 193/9،طبقات اعلام الشيعة،الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة/126.
غلامرضا جلالى
ص:219
رضوى-محمّد تقى
(-1150 ه ق)
مير محمّد تقى رضوى مشهور به «ميرشاهى»و مشهدى از پارسايان قرن 12 هجرى است و در مشهد سكونت داشت.دليل ناميده شدن او به ميرشاهى در شرح حال محمّد تقى رضوى موسوم به ميرخدايى گذشت.
شيخ عبد النبى قزوينى كه به خدمت او رسيده است او را به اين گونه مى ستايد:«وقتى وارد روضه مقدسه رضوى مى شد.گويى قالبى بى روح يا نقشى بر ديوار است و اعتنا به هيچ مقام و شوكت و صولتى نمى نمود.در امانتدارى و حق گويى در برابر قدرتمندان،وحيد عصر بود.روزى رضا قلى ميرزا فرزند نادر شاه به دستور پدرش به تسخير ماوراءالنهر مأمور شد، هنگام حركت به خدمت مير محمّد تقى آمد و استمداد نمود،مير فرمود اگر براى خدا مى روى خدا همراهت هست و در غير اين صورت به هدف نمى رسى.او افراد زيادى را به ميهمانى مى خواند و غذاهاى لذيذ مى خورانيد،ولى خود به اندك چيزى قناعت مى كرد،با مير محمّد ابراهيم قزوينى معاشرت داشت.او با همۀ زهد و حالت عرفانى،در تمام دوران عمرش سخنى صوفيانه به زبان نياورد.
مير فتاح مراغه اى دربارۀ او خوابى ديد و آن را در مثنوى رياض الفتوح به نظم درآورد.از آن ابيات جلالت قدر مير محمّد تقى معلوم مى شود.وى شب عيد قربان سال 1150 ه ق،در مشهد درگذشت و به قولى در قبرستان قتلگاه و براساس نظر آقابزرگ تهرانى در محله قبر مير واقع در خيابان طبرسى دفن گرديد و امروزه مدرسه قبر مير در محل آن قبرستان بنا شده است و شيخ محمد على حزين محضر او را درك كرده و قطعه شعرى را در رثاى او سروده است.
مطلع الشمس/694،تاريخ آستان قدس /346،منتخب التواريخ/692،اعيان الشيعة 193/9،تاريخ و سفرنامه حزين، ملحقات/382-383.
شجره طيبه (چاپ 1384)/372.
ابراهيم زنگنه
ص:220
رضوى-محمّد تقى
(1274-1365 ش)
سيّد محمّد تقى مدرس رضوى در شب سه شنبه دوم شوال سال 1313 قمرى/28 اسفند 1274 ش در مشهد زاده شد.پدر ايشان مرحوم ميرزا محمّد باقر رضوى(1270-1342 ق)از چهره هاى علمى عصر خود بود.
مدرس رضوى پس از اتمام كلاس ششم ابتدايى در مدرسه رحيميه مشهد، از محضر پدر خود،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى،حاج آقا حسين قمى، ميرزا محمّد آقازاده،و ميرزا عبد الرحمن مدرسى و حسن مشكان طبسى و آقابزرگ حكيم شهيدى بهره برد و به تشويق پدرش به آموختن زبان فرانسوى پرداخت و سال 1338 ق به تهران سفر كرد و در كلاس ميرزا محمّد طاهر تنكابنى(م 1360 ق)حاضر شد و براى تكميل زبان فرانسه به مدرسه آليانس فرانسه رفت و پس از سه سال و چند ماه به مشهد بازگشت و پس از مرگ پدر در سال 1342 ق منصب تدريس آستان قدس به ايشان محول شد و چندى بعد از طرف سيّد محمّد تدين مأمور تدريس در مدرسه دانش مشهد شد كه نخستين مدرسه متوسطه مشهد بود و در سال 1310 ش براى تدريس در مدرسه عالى سپهسالار به تهران رفت و به سمت معلم و ناظم آن مدرسه منصوب شد و در مدارس دار الفنون و علميه و شرافت و معرفت نيز به تدريس زبان فارسى پرداخت.مدتى بعد باز به خراسان انتقال يافت و رياست دبيرستان دانش را به عهده گرفت و سال 1317 ش به دستور على اصغر حكمت به تهران رفت و مدير داخلى و استادى دانشكده معقول و منقول شد.بعد به دانشكده ادبيات منتقل شد و در ارديبهشت سال 1344 بازنشسته شد و در بهمن 1355 ش از طرف دانشگاه تهران منشور استادى ممتاز به ايشان اعطا شد.و در سال 1365 ش درگذشت و در حرم مطهر دفن شد.
ص:221
تصحيح المعجم فى معايير اشعار العجم،تاريخ بخارا،آثار علوى،ديوان سنايى،مجمل التواريخ،ديوان سيّد حسن غزنوى،حديقة الحقيقة سنايى، اساس الاقتباس خواجه نصير،رسائل خواجه طوسى،بيست باب اسطرلاب خواجه،ديوان انورى،تنوخ نامه ايلخانى،شجره طيبه و چند كتاب ديگر و نيز تأليف احوال و آثار خواجه نصير الدّين طوسى،يادداشت هاى حديقه سنايى،مختصرى در احوال و آثار محقق طوسى،تاريخ مشهد و تاريخ رجال خراسان از آثار اوست.
«جشن نامه استاد مدرس رضوى/تهران 1357 مقاله ضياء الدّين سجادى.
ابراهيم زنگنه
رضوى-محمّد جعفر
(-1025 ه ق)
محمّد جعفر رضوى فرزند محمّد سعيد،متوفى 1025 ه ق از علماى برجسته،فقها و محدثين و پارسايانى بود كه از شبهه احتراز داشت و در عصر شاه عباس صفوى(996-1038 ه ق) مى زيست و به درجه اجتهاد نايل شده بود.محمّد زمان رضوى مشهدى (متوفى 1041)فرزند او و مير لوحى فرزند محمّد سبزوارى از شاگردان او مى باشند.وى از اعضاى مجمع تصحيح كشف الغمه شمرده مى شد.اعضاى ديگر مجمع دو فرزندش مير محمّد زمان و مير تقى الدّين و افصح الدّين على تسترى ابن فتح اللّه و جمال الدّين خوانسارى قاضى و تعداد ديگرى بودند.مجموعه علماى مجمع به 12 تن بالغ مى شدند.
طبقات اعلام الشيعة/114-116،اعيان الشيعة 200/9-201.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد حسن
(1250-1329 ه ق)
حاج ميرزا محمّد حسن رضوى فرزند ميرزا محمّد محسن از اعقاب ميرزا ابراهيم ناظر،از علما و فقهاى بلندپايه است.روز جمعه بيستم محرم
ص:222
سال 1250 ه ق به دنيا آمد و در اندك زمانى در علوم عقلى و نقلى به مراتب عالى دست يافت و متولى امر قضا و فتوا شد.در زهد و پارسايى كم مانند بود و همتى عالى و طبعى متعالى داشت.
فروتنى و تواضع از ويژگيهاى اخلاقى او بود و بيشتر وقت خود را مصروف ترويج شريعت كرد،تا آنكه رمضان سال 1329 ه ق با جهان فناپذير وداع كرد و پايين پاى امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/186-187،اعيان الشيعة 174/9.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد على
(1239-1311 ه ق)
ميرزا محمّد على مدرّس رضوى فرزند سيّد صادق،از سادات رضوى و چهره هاى علمى عصر خود بود.روز 21 رجب 1239 ه ق در مشهد به دنيا آمد و از آغازين روزهاى جوانى به تحصيل علم روى آورد.اول رمضان 1263 ه ق به نجف عزيمت نمود و در حوزه درس شيخ مرتضى انصارى،شيخ مشكور حولاوى،شيخ محمّد و شيخ راضى نجفى به مدت 20 سال شركت جست،و اجازه اجتهاد از شيخ انصارى دريافت نمود.
طول مدت اقامت وى در عراق اين فرصت را براى او فراهم ساخت تا كتابهاى زيادى نقد كند و به آنها حاشيه بنويسد.مطالعۀ زياد،چشم او را ضعيف كرد و به رغم حمايتهاى مرحوم شيخ انصارى،اقامت بيشتر او در عراق مقدور نشد و براى معالجۀ چشم خود به تبريز رفت و پس از اندكى بهبودى به مشهد بازگشت و به تدريس و اقامه نماز جماعت و تبليغ مشغول شد،تا اين كه بكلى بينايى خود را از دست داد و رمضان سال 1311 ه ق به سراى ماندگار شتافت و در محل دار الضيافه حرم دفن گرديد.
رسالۀ هيئت به زبان فارسى، رساله اى در رجال،حاشيه مبسوط بر قوانين،حاشيه بر شرح لمعه،نتايج
ص:223
الافكار در اصول از بحث الفاظ و ادله عقليه،رساله اى در اقسام ولايات، رساله اى در منجزات مريض،رساله اى در شك امام و مأموم از جمله آثار قلمى مرحوم ميرزا محمّد على رضوى است.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/296،الذريعة 255/25، مكارم الآثار 1078/4،شجرۀ طيبه/283-287،نقباء البشر /1453-1454،اعيان الشيعة 16/10.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد على
(-1309 ه ق)
ميرزا محمّد على رضوى فرزند ميرزا عبد الجواد سركشيك چهارم و از فضلا،عرفا و ادباى عصر خود بود.
جايگاه معرفتى و عرفانى بلندى داشت و نزد مردم محبوب بود.در علم انساب، تاريخ،هيئت و نجوم تبحر داشت و كتاب سى فصل را در هيئت تدريس مى كرد.شعر مى سرود و«نثار»تخلص مى كرد.از اشعار اوست:
عشق در آميخته با جان مرا گشته جنون سلسله جنبان مرا
بار دگر مهر نكويان نشاند بر زبر آتش سوزان مرا
اى بت ترسا بچۀ ماهروى وى ز تو صد رخنه در ايمان مرا
زلف پريشان منما و مخواه همچو سر زلف پريشان مرا
مى نرود مهر تو بيرون ز دل تا به در از تن نرود جان مرا
ميرزا محمّد على رضوى در سال 1309 ه ق در زمان حكومت و توليت صاحب ديوان،براثر ابتلا به بيمارى وبا دار فانى را بدرود گفت و در كنار قبر پدر و پشت سر مبارك دفن گرديد.ميرزا محمّد نظام التوليه و ميرزا محمّد مهدى جلال التوليه فرزندان وى هستند.
شجره طيبه/238-242،طرائق الحقائق 544/3،منتخب التواريخ 736 -737
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد محسن-جلد سوم
ص:224
رضوى-محمّد معصوم
(-1232 ه ق)
حاج ميرزا محمّد معصوم فرزند ميرزا سيد محمّد رضوى از علماى بزرگ روزگار حكومت افشاريان بود.
پس از تكميل علوم نقلى در زمرۀ مشايخ وقت درآمد و چون پدرش به واسطه ضعف مزاج از خدمت در آستان قدس رضوى معذور شد او را به جاى خود معرفى نمود.او بااين كه مقام اجتهاد داشت،متصدى حكومت شرعى نمى شد.به سال 1232 ه ق درگذشت و در صحن عتيق حرم دفن گرديد.سيّد محمّد قصير حاج ميرزا حسن فرزندان ايشان هستند.
شجره طيبه/328-329،تاريخ علماى خراسان/63،فردوس التواريخ /118،منتخب التواريخ/675 و 689،هدية الاحباب/176،ترجمه الكنى و الالقاب 330/3،مطلع الشمس 705/2،اعيان الشيعة 57/10-58.
غلامرضا جلالى
رضوى-محمّد مهدى-جلد سوم
رضوى-معصوم
(سده 14 ه ق)
ميرزا معصوم رضوى فرزند يحيى پسر حبيب اللّه رضوى از مشاهير علماى مشهد بود.در مسافرت اول ناصر الدّين شاه قاجار به مشهد،مورد توجه مهد عليا،مادر شاه قرار گرفت و مهدعليا در حلقۀ مريدان او درآمد.
ميرزا معصوم زندگى را در صفاى باطن و سير و سلوك به آخر برد و پس از فوت محاذى ايوان طلاى صحن عتيق حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.فرزندانش ميرزا مهدى،ميرزا محمّد و ميرزا ابو القاسم همه از بزرگان و مشاهير روزگار خود بودند.
شجره طيبه/318-319.
ابراهيم زنگنه
ص:225
رضوى-مهدى
(-1267 ه ق)
ميرزا محمّد مهدى رضوى فرزند سيد محمّد قصير،فقيهى فاضل و زاهدى وارسته بود،پس از فوت پدر براى تكميل تحصيلات علوم دينى به نجف رفت و خدمت شيخ محمّد حسن صاحب جواهر به مدارج عالى دست يافت.سپس به مشهد آمد و مرجع عموم گرديد و سال 1267 ه ق درگذشت و كنار قبر پدر خود در مسجد رياض در اتاق بالاسر كه پنجره اى به ممرّ دار السياده و سقّاخانه دارد به خاك سپرده شد.
شجره طيبه/344-345،مطلع الشمس /707-708،تاريخ علماى خراسان /89،اعيان الشيعة 74/10.
غلامرضا جلالى
رضوى-هدايت اللّه-جلد سوم
رضوى قاينى-حسن
(-زنده تا 1056 ه ق)
امير سيّد حسن رضوى قاينى فرزند ولى اللّه فرزند هدايت اللّه از فقها و محدّثين قرن 11 هجرى است.وى از شيخ محمّد نوه شهيد ثانى اجازه روايت داشت.در مشهد ساكن شد.وى سيّدى جليل و عالمى فاضل بود كه ميرزا عبد اللّه افندى صاحب رياض العلماء از او به شايستگى ياد كرده است.بزرگانى چون محقق سبزوارى،مولانا محمّد يوسف دهخوارگانى تبريزى و مولانا حسين نيشابورى از وى اجازه روايى دريافت نموده اند.حاشيه اصول كافى و ترجمه رسالۀ اعتقادات شيخ بهايى از آثار اوست.
وى تا سال 1056 ه ق در قيد حيات بود و پس از تأليف رياض العلماء توسط مؤلف آن،در مشهد درگذشت.
فرزندان او آقا شاه ميرزا تقى و مير ولى اللّه از علماى زمان و مورد وثوق مردم بودند و ملا افضل قاينى آن دو را متولى
ص:226
موقوفات خود قرار داده بود.
بزرگان قاين/264،اعيان الشيعة 72/5-73.
ابراهيم زنگنه
رفيع الدّين-سيّد محمّد
(-1082 ه ق)
سيّد محمّد ملقّب به رفيع الدّين معروف به«ميرزا رفيعاى نائينى»فرزند سيّد حيدر از عرفاى عصر شاه سليمان صفوى است.وى از مقامات عرفانى برخوردار بود و در شعر و ادب دست داشت.از اشعار اوست:
در كعبه اگر باده خورى جرم ندارد انديشه مكن صاحب اين خانه بزرگ است
ميرزا رفيعا جد سيّد حسين مجمر اصفهانى و ميرزا ابو الحسن جلوه است.
به سال 1082 ه ق وفات يافت و در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد و پس از مدتى به نقل صاحب تذكره نصرآبادى جنازه او به مشهد حمل و در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا عليه السّلام دفن شد.او داراى تأليفاتى همچون ثمرة الالهيّة،حاشيه بر شرح اشارات،حاشيه بر مختصر الاصول، حاشيه بر صحيفه كامله و...است.
تذكره سخنوران نايين/56،تذكره نصرآبادى/128.
ابراهيم زنگنه
روغنى-شيخ محمّد صالح
(1019-1116 ه.ق)
شيخ محمّد صالح روغنى فرزند شيخ محمّد باقر قزوينى معروف به روغنى و متخلص به فقير از استوانه هاى علماى عصر صفوى.او در قزوين به دنيا آمد و پس از اخذ مقدمات علوم نزد علماى زادگاه خود،در 1038 ق راهى اصفهان گرديد و به حوزۀ درس سيّد مير محمّد باقر داماد(م 1042 ق)ملحق گشت.پس از وفات استادش در 1042 ق،مجددا به موطن خود قزوين بازگشت و در مدرسۀ نواب مدارج عالى اجتهاد را در حوزۀ درس شيخ محمّد
ص:227
كاظم طالقانى قزوينى و ملا خليل قزوينى پيمود.او از پيشتازان جنبشهاى فكرى و ترويج زبان فارسى در حوزه هاى علمى شيعه بود و بيشتر آثار خويش را به فارسى تأليف نمود و يا اينكه كتب مهم عربى را به فارسى ترجمه كرد.در روزگار روغنى دولت صفويان از جريان اخباريگر حمايت مى كرد.در حدود 1070 ق كه جمعى از علماى اصولى قزوين به شهرهاى گوناگون تبعيد شدند،روغنى به شهر قندهار تبعيد شد.او در 1075 ق به مشهد مقدس هجرت نمود و تا آخر عمر از مشهد بيرون نرفت و در همان سامان وفات يافت.شيخ حر عاملى در امل الآمل از وى با عظمت و بزرگى،با عنوان«مولانا محمّد صالح بن محمّد باقر القزوينى المعروف بالروغنى...»ياد كرده است.وى از علمايى است كه به نثر فارسى خدمات شايانى نموده و تمامى آثار خود را جز شرح عربى صحيفۀ سجاديه،همگى را به زبان فارسى نگاشته است.وى بيش از بيست عنوان كتاب از خود به يادگار گذاشته كه عبارتند از:شرح نهج البلاغة،مهمترين و بزرگترين اثر او كه از مفيدترين شروح نهج البلاغة است كه در 1321 ق توسط ميرزا على آشتيانى به غلط به نام محمّد صالح برغانى طبع گرديده ولى در چاپ دوم در 1380 ق در تهران اين اشتباه مرتفع گرديده است؛كنوز العرفان و رموز اصحاب الايقان،در 1374 ش در تهران جلد چهارم شرح مثنوى او چاپ شده كه نسخه خطى آن در كتابخانۀ امام صادق عليه السّلام در قزوين محفوظ است؛ ترجمه محاضرات راغب كه در 1372 ش طبع گرديد؛حكمت اسلام كه شامل كلمات قصار امير المؤمنين عليه السّلام است توسط دكتر جلال الدّين محدث در 1354 ش چاپ شد؛ترجمۀ عهدنامۀ مالك اشتر؛ترجمۀ صحيفۀ سجاديه؛ بركات المشهد المقدس؛ترجمه فارسى كتاب عيون اخبار الرضا،شرح دعاء السمات به فارسى،اكل آدم من الشجرة؛مقامات؛منشور ادب الهى و دستور العمل كارآگاهى؛رساله در
ص:228
امامت،ترجمۀ مناجات حضرت امير المؤمنين؛محاكمۀ ميان فقير و غنى؛ديوان شعر نيز از آثار اوست.
امل الآمل 277/2؛الذريعة 327/2 به بعد؛رياض العلماء 263/2؛ريحانة الادب 343/2؛فرهنگ بزرگان/517؛ الكواكب المنتشره/371؛مصادر نهج البلاغة 236/1؛روضات الجنات 343/2؛فوائد الرضويه/547.
عبد الحسين شهيدى صالحى
ص:229
زاهد-موسوى-عليرضا
زاهدى-جعفر
(1335-1419 ه ق)
حكيم فرزانه حاج شيخ جعفر زاهدى(جورابچى)يكى از اساتيد دانشكدۀ الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد 10 ربيع الاول 1335 ه ق در مشهد ديده به جهان گشود.پدرش آقا محمود فرزند فرج اللّه اهل بروجرد و مقيم مشهد بود.
زاهدى به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات عرب را از محضر شيخ محمّد تقى شاهرودى،شيخ محمّد كاظم دامغانى،شيخ حسن هروى و شيخ محمّد تقى اديب آموخت.و سطح را نزد آيات:شيخ مجتبى قزوينى و شيخ هاشم قزوينى خواند.
خارج فقه و اصول را از آيات حاج ميرزا احمد كفايى خراسانى،سيد يونس اردبيلى،ميرزا مهدى آشتيانى،شيخ محمّد رضا كلباسى و آية اللّه العظمى ميلانى،و دروس فلسفه را از شيخ سيف
ص:230
اللّه ايسى،شيخ مجتبى قزوينى و ميرزا مهدى آشتيانى بهره برد.ايشان از سال 1337 ش در دانشكدۀ الهيات دانشگاه فردوسى مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و دانشجويان بسيارى را تربيت كرد.
علامه زاهدى در اثر داشتن مقامى ارجمند و جايگاهى والا در علوم اسلامى از آيات و علماى بسيارى، موفق به دريافت اجازات علمى و روايى شد كه مى توان به اجازات حضرات آيات:سيّد حسين فقيه سبزوارى(1337 ه ش)،شيخ هاشم قزوينى(1378 ق)،حاج آقابزرگ تهرانى(1380 ه ق)،سيّد على بهبهانى رامهرمزى(1388 ه ق)،سيّد على مدد قائينى(1382 ه ق)،سيّد محسن طباطبائى حكيم(1385 ه ق)،شيخ محمّد رضا كلباسى،سيّد شهاب الدّين مرعشى(1385 ه ق)ميرزا حسن معروف به موسى احقاقى(1400 ه ق) و از ساير طرق و مذاهب:احمد عادل خورشيد پيشواى طريقۀ شاذليه(1392 ه ق)،محمود رنكوسى(1392 ه ق)، شيخ ابو العباس امرانى،حسن مغربى (1369 ه ق)،و محمّد اديب حسون نزيل حلب(1392 ه ق)اشاره كرد.
علامه زاهدى از سال 1356 ه ق در مدرسۀ نواب و خيراتخان مشهد به تدريس ادبيات و فقه و اصول و تفسير و حكمت پرداخت.آنگاه به تدريس حكمت و فلسفه روآورد و شرح منظومه و شرح اشارات و ساير كتب عقلى را درس گفت.كتابهاى زير از آثار قلمى ايشان است:
1-ايضاح الاشارات،شرح منطق بو على سينا در چهار جلد؛2-خودآموز منظومه،در سه جلد؛3-روش گفتار، در فن معانى و بيان و بديع؛4-قواعد صرف و نحو،دستور زبان عربى؛5- اصول فن خطابه،در صناعت و وعظ و تبليغ؛6-تاريخ فن مناظره،در يونان و مصر و ايران؛7-مبانى فن مناظره،در آداب بحث و جدل؛8-تاريخ اديان،در چين و هند و ايران؛9-مناظرات حضرت رضا عليه السّلام با علماى زردشتى و
ص:231
يهودى و نصرانى؛10-روش پيشوايان، در زندگانى چهارده معصوم عليهم السّلام؛11- حاشيه بر شرح اشارات؛12-حاشيه بر مكاسب؛13-حاشيه بر اسفار؛14- حاشيه بر شرح منظومه؛15-حاشيه بر كفاية الاصول؛16-حاشيه بر شرح فصوص الحكم؛17-حاشيه بر رسائل؛ 18-حاشيه بر شرح اصول كافى،از ملا خليل قزوينى؛19-جنگ بين الملل در معرفت غنى اول،در علم كلام؛20- گلشن دانشوران در ترجمۀ دانشمندان.
21-تفسير زاهدى،در تفسير سوره هاى،يس،صافات و مؤمن.22- اخلاق از نظر اسلام.
استاد زاهدى سرانجام پس از عمرى خدمت و تدريس در سال 1419 ه ق/ 1377 ش در 84 سالگى در مشهد مقدس به ديدار يار شتافت.
غلامرضا جلالى
زنجانى-ابو طالب
(1259-1329 ه ق)
حاج ميرزا ابو طالب زنجانى از دانشمندان اوايل سده چهاردهم هجرى است.وى 18 ذيقعده 1259 ه ق در زنجان به دنيا آمد.پس از تحصيل مقدمات و سطح در حوزه هاى علمى زنجان و قزوين،عازم نجف شد و از محضر شيخ مرتضى انصارى و سيّد حسين كوه كمره اى و شيخ راضى نجفى، استفاضه نمود و به درجۀ اجتهاد دست يافت.او پس از پايان تحصيلات به ايران آمد و به كار تحقيق پرداخت.
كتاب«التنقيد لاحكام التقليد»را به سال 1314 تأليف كرد و در 70 سالگى روز 15 ربيع الاول سال 1329 ه ق در شهر تهران درگذشت و برحسب وصيتش جنازه او به مشهد منتقل شد و در جوار امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
فهرست كتب خطى آستان قدس 109/6.
ص:232
زنجانى-محمّد رضا
(-1350 ه ق)
شيخ محمّد رضا زنجانى از اوتاد علماى عصر خود بود و مورد توجه مردم قرار داشت.به نوشتۀ شيخ على اكبر مروج خراسانى در كتاب سوانح،شب اول صفر سال 1350 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن جديد حرم امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/281.
غلامرضا جلالى
زواره اى يزدى-مهدى-طباطبايى يزدى
زين الائمه-آقابزرگ-زين الائمه
ص:233
ساعدى خراسانى-محمّد باقر
(1306-1382 ش)
حاج شيخ محمّد باقر ساعدى خراسانى از عرفا،معلمان،در سال 1306 ش در مشهد پا به دنيا گذاشت.
پدرش شيخ حسين مقدس از علماى زاهد اين شهر بود.
ساعدى تحصيلات ابتدايى را در مكتب خانه و دبستان ديانت به اتمام رسانيد.بهره هاى علمى او بسيار فراتر از سن و سالش بود.براى تحصيل علوم دينى در سال 1320 شمس وارد مدرسه ابدال خان شد.پس از گذراندن دروس مقدماتى حوزه،براى فراگيرى بيشتر به قم و سپس تهران عزيمت كردند.هر روز صبح به دانشكده معقول و منقول مى رفتند؛بعد از ظهرها دروس حوزه را مى خواندند و شب ها به دانشسراى عالى تربيت معلم مى رفتند.در سال 1336 به استخدام آموزش و پرورش درآمدند.به مدت 35 سال در دبيرستان هدايت مشهد و حوزه به تدريس و تعليم مشغول شدند.وى در كنار تدريس دروس متداول آموزش و
ص:234
پرورش،متون عرفانى چون فصوص الحكم را نيز تدريس مى كرد و به جز آن به صورت خستگى ناپذيرى به ترجمه، تحقيق و تأليف مى پرداختند و حاصل آن،ده ها اثر گرانسنگ علمى است.
ساعدى بعد از 76 سال زندگى پربار در سال 1382 ش،شب شهادت حضرت فاطمه زهرا عليها السّلام چشم از جهان بست.
وى نزد پدر خود شيخ حسين مقدس،شيخ محمد تقى اديب نيشابورى،شيخ غلام حسين اسلامى، شيخ عبد الحسين محقق نوقانى،حاج ميرزا احمد مدرس يزدى،حاج ميرزا ابراهيم كلباسى اصفهانى،آقا ميرزا محمّد على حكيمى،حاج ميرزا محمّد على اديب تهرانى،حاج شيخ محمّد على جولستانى،حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى،حاج سيد احمد شهرستانى، سيد محمّد مصطفوى،شيخ محمّد باقر ربانى قمى،سيد محمّد مشكاة،محدث ارموى،مهدى الهى قمشه اى،محمود شهابى و فاضل تونى درس آموخت.و از فقها و محدثين بزرگى اجازه ى علمى و نقل حديث دريافت كرد.
شخصيت هاى زير در شمار اين فقها و محدثين هستند:
آيات ميرزا محمّد على اردوبارى، سيد فخر الدّين امامت كاشانى،حاج ميرزا محمّد رضا بروجردى،حاج شيخ محمد حسين بيرجندى،شيخ آقابزرگ تهرانى،حاج سيد مصطفى خوانسارى، سيد ابو القاسم خويى،حاج شيخ نصر اللّه شبسترى،سيد عبد اللّه شيرازى،حاج شيخ ابو الحسن شريف عسكرى،حاج شيخ على غروى عليارى،حاج شيخ محمّد تقى بهجت فومنى،حاج شيخ محمّد رضا كلباسى،حاج سيد محمّد رضا گلپايگانى،حاج شيخ مجتبى لنكرانى،حاج شيخ محمّد صالح مازندرانى،حاج سيد شهاب الدّين مرعشى،حاج شيخ على اكبر مروج خراسانى،ميرزا محمّد على معلم حبيب آبادى و آية اللّه حاج سيد محمّد هادى ميلانى و اديب خاورى.
ترجمه ى كتاب هاى زير از آثار
ص:235
مرحوم ساعدى خراسانى است:
منية المريد شهيد ثانى،اخلاق حسنه ملا محسن فيض كاشانى،منظومه ملا هادى سبزوارى به نظم فارسى،الارشاد شيخ مفيد،التحصين فى صفات العارفين ابن فهد حلى،تفسير صافى فيض كاشانى،حقايق فيض كاشانى،روضات الجنات خوانسارى،رياض العلماء ملا عبد اللّه افندى اصفهانى،سفينة البحار شيخ عباس قمى،شمس المعارف بونى، عصمة الحجج سيد على ميبدى،عيون الاخبار الرضا عليه السّلام،فضائل الخمسة سيد مرتضى فيروزآبادى،فواتح الجلال نجم الدّين كبرى،كشكول شيخ بهايى، المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس الرحمن فى احوال حضرت سلمان ميرزا حسين نورى، تحفة الحكيم كمپانى،رياض الفضلاء، تحفة المراد و تحفة البررة مجد الدّين بغدادى.
او به جز اين ترجمه ها كتاب هاى زير را نيز نوشته است كه تعدادى از آن ها به چاپ رسيده است:پسر بختگان، پيشواى هشتم شيعيان،تفسير سوره نور،توزيع الدلائل لتوضيح المسائل، خورشيد بطحا،تكميل تاريخ علماء خراسان،رجال معاصر شيخ طوسى، شرح حال خواجه ربيع،شرح حال شيخ الطايفه انصارى،شرح حال محقق حلى،شرح مخمّس صفى،شرح عرفاى الحق صفى،شهيد راه حق،لطائف صفى،عيون التاريخ،نهمين پيشواى شيعيان،شرح وجيزه ى علامه مجلسى در رجال،شرح فصوص الحكم،مجمع الزيارات،ماده و خدا،ذريعة الافكار فى شرح نور الانوار،كشف المغازات فى الاجازات،ملاذ العارفين در شرح خطبه ى بى نقطه ى حضرت امير المؤمنين،تذكره ى باقريه،زينبيّات و كشكول ساعدى.
ساعدى مجموعه اى مركب از حكمت و شريعت و طريقت بود.در اخلاق حسنه،
ص:236
در فقاهت و شريعت صاحب نظر،در كلام و حكمت نيرومند،در عرفان دل آگاه و روشن ضمير،در تحقيق و پژوهش روحى توانمند و خستگى ناپذير و در تعليم و تربيت عالمى عامل و معلمى صبور و باكرامت بود.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-ابو الحسن
(-ح 1313 ه ق)
ميرزا ابو الحسن سبزوارى فرزند علامه سيّد محمّد سبزوارى رضوى در نجف نزد شيخ مرتضى انصارى علم آموخت و حدود سال 1313 در مشهد درگذشت.پسرش سيّد على اهل فضل بود و در جوانى به سال 1324 ه ق از دنيا رفت.
ميرزا ابو الحسن سبزوارى داراى حاشيه اى بر هداية الابرار،اثر حسين بن شهاب اخبارى است كه در سال 1287 نوشته است.رساله اى نيز در نماز جمعه و عدم وجوب آن در عصر غيبت دارد كه در سال 1300 ه ق آن را به پايان رسانده است.
نقباء البشر 43/1،زندگانى و شخصيت شيخ انصارى/174.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-اسماعيل
(-1262 ه ق)
سيد ميرزا اسماعيل سبزوارى فرزند سيّد عبد الغفور علوى عريضى سبزوارى،نزد علماى مشهد علم آموخت و به سبزوار برگشت و رياست دينى شهر و امامت جمعه آنجا را پس از فوت پدر به دست گرفت.به سال 1262 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل توحيدخانه دفن گرديد.سيّد ميرزا ابراهيم شريعتمدار سبزوارى و سيّد ميرزا زين العابدين رئيس الطلاب،سيّد ميرزا عبد الكريم، سيّد ميرزا محمّد على و ميرزا ابو القاسم از جمله فرزندان ذكور وى هستند.
ص:237
الكرام البررة 141/1،نقباء البشر /1471،مطلع الشمس/707،مكارم الآثار 1679/5-1681،اعيان الشيعة 382/3.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى- حسين
سبزوارى-سيّد جعفر
(سده 13 ه ق)
مولانا سيّد جعفر سبزوارى مشهدى خواهرزاده سيّد محمّد ابن مير شاه قاسم امام جمعه وقت مشهد بود.وى در مشهد نشو و نمو يافت و در شمار علماى شهر درآمد.او از معاصرين ميرزا مهدى شهيد(م 1218 ه ق)است و در زمان حيات ميرزا فوت كرد و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد، نزديك مقبره دايى خود سيّد محمّد امام جمعه دفن شد.
كتابهاى رياض الانوار فى احوال الائمة الاطهار و اثبات عصمتهم،اسرار الصلاة فى حكمة تشريعها و اجزائها،و رسالة فى علم القراءة از آثار اوست.
الذريعة 193/2،اعيان الشيعة 108/4، تاريخ علماى خراسان/57،مطلع الشمس/704،منتخب التواريخ /690-691،فردوس التواريخ /117-118،تاريخ آستان قدس/336.
غلامرضا جلالى
سبزوارى-سيد عبد اللّه-رضوى- عبد اللّه
سبزوارى-سيّد محمّد
(1118-1198 ه ق)
مولانا سيّد محمّد سبزوارى فرزند ميرزا شاه قاسم از علما و دانشوران قرن دوازدهم هجرى است.فردى محقق، متكلم،فقيه،محدث و عابد بود.به سال 1118 ه ق در سبزوار چشم به جهان گشود و پس از تكميل آموزش معارف دينى در مشهد ساكن شد و به ترويج و نشر احكام اسلامى مشغول گرديد و شهرت بسزايى كسب نمود.تا اينكه در
ص:238
زمان نصر اللّه ميرزا نواده نادر شاه امامت جمعه مشهد به او واگذار شد و چندين مرتبه به خانۀ خدا و زيارت عتبات عاليات موفق شد تا اينكه در 80 سالگى به سال 1198 ه ق به سراى ابدى شتافت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.حواشى بر شرح لمعه و تفسير قرآن از آثار علمى او بوده است.
منتخب التواريخ/676 و 690،تاريخ علماى خراسان/46-47،مطلع الشمس /699 و 703،فردوس التواريخ /111-113،مكارم الآثار 79/1-80
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى
سبزوارى-شرف الدّين محمّد
(قرن 10 ه.ق)
شرف الدّين محمّد فرزند ناصر الدّين احمد بن شرف الدّين محمّد بن شمس الدّين على نقيب النقبا از مشاهير معروف سبزوار است كه از جانب عبيد اللّه اعرج بن حسين اصغر،نسبتش به امام زين العابدين عليه السّلام مى رسد.
او از سادات بنى مختار سبزوار است كه سالها نقابت علويون منطقه را به عهده داشت و جنازه اش پس از ارتحال به وسيلۀ برادرزاده اش تاج الدّين على به مشهد حمل شد و در صفّه پايين پاى مسجد كبير حرم امام على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
سراج الانساب/127-128
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
سبزوارى-محمّد رضا-قاينى- محمّد رضا-جلد دوم
سبزوارى-مير شاه قاسم
(-قرن 12 ه.ق)
مير شاه قاسم سبزوارى از علماى قرن دوازدهم هجرى است.در مشهد
ص:239
تحصيل كرد و در سبزوار به ارشاد مردم و ترويج دين پرداخت و نيمه دوم قرن دوازدهم ه ق دار فانى را وداع گفت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.سيّد محمّد سبزوارى(م 1198 ه ق)پسر ايشان است كه پس از وى امام جمعۀ مشهد شد.
مطلع الشمس 702/2-703،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 444/8.
ابراهيم زنگنه
سبزوارى-يحيى
(-1366 ه ق)
آية اللّه آقا ميرزا يحيى سبزوارى از علما و فقها و سادات خراسان در اصل از سبزوار است،در مشهد ساكن شد و سالها امامت جماعت مسجد گوهرشاد را به عهده داشت.او در بين عامه مردم از اعتبارى ويژه برخوردار بود.روز 24 رجب سال 1366 ه ق به سراى ابدى شتافت و در صحن جديد حرم دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/282.
ابراهيم زنگنه
سبط-مرتضى
(1273 ه ق-1347 ه ش)
سيّد مرتضى سبط فرزند حاج سيّد احمد،از فقها و دانشوران بلندپايه مشهد است.وى به سال 1273 ه ق در نجف متولد شد،نزد علماى نجف علوم دينى را فراگرفت.چون داماد آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى بود،حدود سال 1308 به منظور ملازمت ايشان به مشهد آمد و هشتم تيرماه 1347 شمسى در 75 سالگى وفات يافت و در حجره رواق دار السياده دفن شد.
شمس الشموس/336-337.
ابراهيم زنگنه
سبط الشيخ-دزفولى نجفى- سيد احمد
ص:240
سبط الشيخ-سيّد محمّد
(-1366 ه ش)
حاج سيّد محمّد سبط الشيخ فرزند حاج سيّد مرتضى سبط و از سوى مادر نوه آية اللّه شيخ مرتضى آشتيانى است.
چون پدر اين خاندان از سوى مادر نوه شيخ مرتضى انصارى است به سبط الشيخ موسوم شده اند.
حاج سيّد محمّد در مشهد درگذشت و دهم دى ماه سال 1366 شمسى در رواق دار الزهد حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.
شمس الشموس/336-337.
ابراهيم زنگنه
سبط الشيخ-سيد محمد على
(1330-1408 ه ق)
آية اللّه سيد محمد على فرزند سيد محمد نبى فرزند سيد موسى،نوه دخترى مرحوم شيخ انصارى و از اساتيد فقه و اصول بود.در نجف ديده به جهان گشود و پس از اتمام مقدمات و سطوح از محضر درس شيخ ضياء الدّين عراقى و شيخ محمد كاظم شيرازى استفاده برد و در سال 1357 ه ق به تهران مهاجرت كرد و سپس در مشهد مقيم شد و به تدريس و اقامه نماز و نظارت بر امور حسبى پرداخت و مورد توجه اكثريت مردم قرار گرفت و در جمادى الاولى سال 1408 ه ق درگذشت.رساله اى در حجاب و تعليقات و كتابهايى در فقه و اصول دارد.
زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/353.
سجادى-سيّد عبد الحميد
(1325-1369 ه.ش)
سيد عبد الحميد سجادى فرزند سيد محمد حسين در حدود سال 1325 يا در ناحيه لعل و سر جنگل از توابع ولايت غور افغانستان به دنيا آمد.
تحصيلات مقدماتى را نزد پدر خويش
ص:241
و علماى محلى فراگرفت و بعد از ازدواج با دختر يكى از علماى منطقه در 1350 ه.ش براى ادامه تحصيل به نجف اشرف مهاجرت كرد.در طى اين سفر مدتى در شهرهاى مشهد و قم متوقف شد و براى اولين بار با اوضاع،انقلاب و انديشه هاى متفكران ايران آشنا شد.
پس از ورود به نجف با امام خمينى(ره) ديدار نمود و در نزد افرادى چون موسوى سنگ تختى،شيخ عيسى محقق و ديگران به تحصيل پرداخت.
علاوه بر آن آثار امام خمينى را مطالعه مى كرد و با چند تن از همفكران ايرانى و افغانى خود جلساتى خصوصى تشكيل مى داد كه موضوع آن مباحث سياسى و اجتماعى بود.
در سال 1353 ه.ش رژيم عراق برخى روحانيون را از عراق اخراج كرد كه از جمله آنها سجادى بود.وى مدتى در مناطق مركزى افغانستان به فعاليت و سخنرانى پرداخت و در سال 1355 ه.ش تصميم گرفت در مشهد مقدس ساكن شود.بعد از ورود به اين شهر در حوزه علميه آن نزد افرادى مثل آية اللّه صالحى،محقق،اديب اصفهانى و...ادامه تحصيل نمود.در اين زمان انقلاب اسلامى مردم ايران وارد روزهاى پرالتهاب خود شده بود و سجادى مانند بسيارى ديگر از طلاب هم وطنش با مطالعه آثار امام،استاد مطهرى،آية اللّه طالقانى و شركت در جلسه مبارزان افغانستانى كه در مدرسه جعفريه تشكيل مى شد،عملا وارد مبارزات انقلابى گرديد؛وى امام خمينى را مرجع تقليد خود مى دانست و اجراى اوامر ايشان را واجب تلقى
ص:242
مى نمود.
بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران وى و عده اى از همفكران افغانستانى ايشان مانند صابرى موحدى،ناطقى و...گروه مستضعفين را تشكيل دادند كه خط و مشى آن پيروى از امام و ولايت فقيه و هدف آن سازماندهى مبارزه با رژيم كودتاى افغانستان بود.
در سال 1360 ه.ش عده اى از اين گروه براى گسترش دامنه فعاليت خود به داخل كشور وارد افغانستان شدند كه سجادى هم جزو آنها بود،اين مسافرت ها در سالهاى بعد هم به تناوب انجام شد و سجادى يكى از مؤثرترين و فعال ترين افراد در اين زمينه به حساب مى آمد.
يكى از محورهاى اصلى فعاليت وى در افغانستان ايجاد وحدت در بين گروههاى مختلف مذهبى و سياسى كشور بود.او كه«تفرقه را دام شيطان» مى دانست،ابتدا سعى كرد گروههاى شيعه مذهب را گرد هم آورد و بعد از اين وحدت را به تمام گروه ها تعميم دهد.در اثر تلاشهاى وى و همفكرانش اولين كنگره سراسرى مجاهدين مناطق مركزى در 1364/4/21 ه.ش در پنجاب برگزار گرديد و متعاقب آن جلسات هماهنگى و همفكرى گروههاى مختلف در مناطق ديگر تشكيل شد كه منجر به امضاى منشور وحدت در سال 1367 ه.ش و تأسيس حزب وحدت اسلامى افغانستان در سال 1368 شد.سجادى به عنوان يكى از بنيان گذاران اين حزب در شوراى مركزى آن عضو بود و مسئوليت منطقه غور را برعهده داشت.
سجادى علاوه بر فعاليت هاى سياسى به امور فرهنگى اجتماعى و عمرانى هم توجه داشت.از جمله اقدامات وى در اين زمينه عبارتند از:
تشكيل آرشيو اسناد در دفتر سازمان نصر،جمع آورى و بايگانى اسناد انقلاب به صورت شخصى،تشكيل و تأسيس كتابخانه كه اين كار را در نجف، مشهد و افغانستان پى گيرى كرد.
تأسيس چندين قرض الحسنه در مناطق مختلف براى كمك به مبارزان و
ص:243
نيازمندان،تأسيس مكتب خانه،تعمير و ساخت چندين پل در زادگاهش.
وى در سال 1369 ه.ش براى انجام يك مأموريت به پاكستان رفت و ضمن ايراد سخنرانى در خانه فرهنگ ايران در پيشاور از وضعيت سياسى پاكستان و رشد وهابيت انتقاد كرد.پس از پايان سخنرانى،با يك خودروى شخصى به سمت لاهور حركت كرد كه در اثر تصادف در تاريخ 1365/12/25 ه.ش جان باخت.پيكر پاكش بعد از انتقال به مشهد مقدس در بهشت ثامن صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن گرديد.
اسماعيل رضايى
سدهى-سيّد محمّد رحيم
(-1337 ه ق)
حاج سيّد محمّد رحيم سدهى معروف به حاج آقا سدهى عالم فاضل از افراد مورد اعتماد امام جمعه وقت اصفهان بود و در شب 18 صفر سال 1337 در سفر زيارت در مشهد درگذشت و در اين شهر دفن شد.
تذكرة القبور يا دانشمندان و بزرگان اصفهان/184.
سرابى-سيّد مصطفى
(-1350 ه ش)
ميرزا مصطفى سرابى فرزند سيّد مرتضى،از علما،مبلّغان و شعراى عصر خود بود.در مشهد سكونت داشت، چندى به كار قضا مشغول گرديد،بعد به وعظ و تبليغ روى آورد.در راديو برنامه مذهبى اجرا مى كرد و شعر مى سرود و
ص:244
ديوان مختصرى از او چاپ شده است.
تابستان سال 1350 در شهر تهران فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت.
دكتر ضياء الدّين سجادى،استاد دانشگاه تهران و رضا سجادى شهردار اسبق مشهد فرزندان ايشان هستند.از اشعار اوست:
سرمايه اى براى بشر غير كار نيست جز مرد كار در دوجهان كامكار نيست
دنيا چو كارخانه بشر كارگر در آن چيزى به غير كار در اين جاى كار نيست
بيكاره همچو خشك درختى بدون بار او را به باغ علم و هنر هيچ بار نيست
مردم ترا به مردمك چشم مى نهند رو كار كن كه بهتر از آن افتخار نيست.
صدسال شعر خراسان/287.
سرابى-محمّد تقى
(-1352 ه ق)
ميرزا محمّد تقى سرابى از علما و فقهاى عصر خود بود.در 25 ربيع الثانى سال 1352 ه ق در مشهد فوت كرد و در محل دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/282.
ابراهيم زنگنه
سرّاج-عبد اللّه
(-378 ه ق)
عبد اللّه فرزند على بن محمّد بن يحيى معروف به«ابو نصر سرّاج»و «طاوس الفقراء»از عرفا و زهاد نامدار سده چهارم هجرى است و با زين سازى گذران زندگى مى كرد.
در مشهد سكونت داشت و با عرفايى چون سرى سقطى و سهل تسترى معاصر بود.از جعفر خلدى و ابو بكر دقّى روايت مى كرد و از طريقت مرشد ابو الفضل حسن سرخسى از اتباع ابو سعيد ابى الخير پيروى مى نمود.وى سفرهاى بسيار كرد و با مشايخ بصره، بغداد،دمشق،رمله،انطاكيه،طرابلس، صور،قاهره،دمياط و بعضى از شهرهاى ايران ديدار نمود و رجب سال 378 در مشهد درگذشت و در محل
ص:245
كنونى پير پالان دوز دفن شد.در حقيقت مزار وى قرنها پيش از زمان پير پالان دوز وجود داشته و مورد توجه مردم بوده است.با دفن شيخ محمّد عارف معروف به پير پالان دوز در كنار قبر وى،نام او به تدريج به فراموشى سپرده شد.در حالات وى آورده اند:
«وقتى شب زمستان بود و در آتشدان آتش مى سوخت،در معارف الهى سخنى مى رفت،شيخ را حالتى پديد آمد،روى به آتشدان نهاد و در ميان آتش خداى را سجده اى آورد و روى وى را آسيبى نرسيد.شيخ را از آن حالت سؤال كردند،گفت:كسى كه بر درگاه او آبروى خود ريخته بود،آتش روى وى نسوزد».
ابو نصر سرّاج گفته بود:«هر جنازه اى كه به پيش خاك من بگذرانند، مغفور بود.به حكم اين بشارت همۀ اهل طوس جنازه ها را پيش خاك وى آوردندى و زمانى بداشتندى آن گاه ببردندى».كتاب اللمع فى التصوف از تأليفات وى است.
اسرار التوحيد/26،نفحات الانس 283،شذرات الذهب/913،تذكره الاولياء 182/2-183،تلبيس ابليس /164،تاريخ آستان قدس/346،مشهد طوس/638،جستجو در تصوف ايران 67/1-68،اعلام زركلى 143/3، تذكره هفت اقليم 314،289،89/2، 375،312.
غلامرضا جلالى
سعيدى كاشمرى-محمّد صادق
(1312-1375 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ محمّد صادق سعيدى كاشمرى فرزند شيخ
ص:246
غلامحسين سعيدى،از علماى محقّق و مجتهدين مفسّر و لغويون خراسان است.در آخرين روز اسفند سال 1312 ه ش در روستاى فرشه از توابع شهرستان كاشمر پا به عرصۀ وجود نهاد.
تا سيزده سالگى در زادگاه و محضر پدر به آموزش قرآن و دعاهاى ماثور و نصاب الصبيان و اندكى صرف و نحو، مشغول بود.بعد به كاشمر رفت و در خدمت برادر بزرگتر خود شيخ محمّد كاظم سعيدى و آموزگاران كاشمر به تحصيل خود ادامه داد و پس از ده سال صرف وقت،توانست با مبانى فقه و اصول و علوم ديگر آشنا شود.
در سال 1335 ه ش از سوى آية اللّه حاج شيخ محمّد باقر امامى نورى كه زعامت حوزه كاشمر را به عهده داشت، به نجف اعزام شد و در مدرسه طباطبايى يزدى سكونت يافت و در حلقۀ درسى آية اللّه العظمى خويى و آيات حاج سيّد عبد الاعلى سبزوارى،آقاى ميرزا باقر زنجانى و علامه فانى اصفهانى شركت جست و از محضر شيخ آقابزرگ تهرانى اجازه نامه روايى دريافت نمود.
مرحوم سعيدى در سال 1343 ه ش پس از 7 سال تحصيل در نجف به منظور تجديد ديدار به مشهد آمد و با اصرار مرحوم امامى در كاشمر ماندگار شد.با حضور وى حوزه كاشمر و سه مدرسۀ علمى آن رونق يافت.ايشان تا سال 1362 ه ش در كاشمر ماند و علاوه بر حل و فصل مسايل مردم و تفسير قرآن توانست حدود 30 بناى خيريه،مسجد و حسينيه را احداث نمايد.بيمارستان و درمانگاه جواد الائمه و صندوق قرض الحسنه همّت و مدرسۀ امام حسن مجتبى از آن جمله است.ايشان به ادبيات تسلط داشت و در همۀ مسايل آن حاضر الذهن و هزاران بيت شعر از آثار منظوم عرب و عجم را از حفظ بود.كفاية الاصول آخوند را بسيار ساده تدريس مى كرد و در فقه دست داشت و بعضا نظريات خود را مطرح مى نمود و در تفسير مى توان ايشان را مؤسس سبكى نو دانست؛سبكى متكى بر نكات ادبى،
ص:247
كلامى،تاريخى،اجتماعى،علمى و فقهى و با نظمى بسيار جالب در حدى كه احساس حضور در عالم مفاهيم قرآنى براى مخاطبين حاصل مى شد.
مرحوم سعيدى پس از عمرى تلاش ظهر روز 19 ذيحجه/19 ارديبهشت 1375 ه ش داعى حق را لبيك گفت و روز بعد يعنى 20 ارديبهشت در رواق دار الزهد مباركه حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
تعدادى مقاله كه به مناسبتهاى مختلف از جمله كنگره شيخ مفيد،شيخ انصارى و مقدس اردبيلى نوشته شده از مرحوم سعيدى بر جاى مانده است.
غلامرضا جلالى
سلطان الفقراء-محمود
(سده 13 ه ق)
سيّد محمود ملقّب به«سلطان الفقراء» فرزند محمّد حافظ تبريزى،از فضلا و عرفاى قرن سيزدهم هجرى بود.در جرگه زهاد قرار داشت و مانند پدر خود از حفاظ و قاريان طراز اول تبريز بود و لقب سلطان الفقراء را از اصحاب سلسله اش دريافت كرد.فتحعلى شاه قاجار به او باور داشت.او پس از مرگ عباس ميرزا نايب السلطنه به سمت متولّى مقبره اش برگزيده شد.
سلطان الفقراء در مشهد مى زيست تا اينكه در پى بيمارى طولانى درگذشت و در صفه جنوب دار الحفاظ حرم دفن گرديد.
سفرنامه سديد السلطنه/219.
غلامرضا جلالى
سلطان القرّاء-حسينى تبريزى- محمّد حسين
سلطانى گلشيخى-ابراهيم
(1284-1368 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ ابراهيم سلطانى گلشيخى فرزند حاج محمد،سال 1284 در شهرستان فريمان متولّد شد.پدرش مرحوم شيخ
ص:248
محمّد در ضمن پرداختن به كشاورزى و دامدارى به پاسخگويى امور شرعى منطقه اهتمام مى ورزيد.ابراهيم در كودكى قرآن كريم،ديوان حافظ،نصاب الصبيان و شاهنامه فردوسى را نزد پدر و پدربزرگ خود آموخت و در 15 سالگى براى تحصيل علوم دينى به حوزۀ علميه مشهد مهاجرت كرد.ايشان هم زمان با تحصيل علوم حوزوى،به سبب ذوق و سليقه و خط خوش،با مرحوم حاج شيخ حسين مطهّرى پدر استاد شهيد مطهّرى رحمه اللّه به كارهاى ثبت اسناد و تهيه شناسنامه براى ساكنان منطقه،پرداخت.
وى پس از چندى به دستگاه حاج حسين آقا ملك وارد شد و به عنوان كارپرداز او در منطقه فريمان و سرخس به فعاليت پرداخت.رفتار حسنۀ وى زبانزد خاص و عام ساكنان آن مناطق بود،در دوران توليت اسدى به وى پيشنهاد وكالت مجلس شورا شد كه نپذيرفت.پس از آن براثر ارتباط با مرحوم اسدى و در رابطه با قيام مسجد گوهرشاد تحت تعقيب قرار گرفت.وى براى ادامه تحصيل به عتبات عاليات عراق سفر كرد ولى دغدغۀ اوضاع و احوال اجتماعى و سياسى كشور موجب شد كه پس از چند ماه اقامت در كربلا و نجف به كشورهاى اردن،سوريه، فلسطين سفر كرده و آهنگ انجام مناسك حج كند.ايشان پس از بازگشت در حوزۀ علميه مشهد مقدّس از محضر اساتيد بزرگوارى چون:اديب نيشابورى،آية اللّه سبزوارى،آقا شيخ مجتبى قزوينى،آقا سيد يونس اردبيلى،مرحوم مدرّس يزدى و آية اللّه ميلانى بهره مند شد.
ص:249
وى روز 25 فروردين 1368 ه ش در مشهد مقدس دار فانى را وداع گفت و در جوار بارگاه ملكوتى ثامن الحجج عليه السّلام در صحن قدس مدفون شد.
ابراهيم زنگنه
سمنانى-ميرزا عباس
(-1291 ه ق)
ميرزا عباس طيب سمنانى از افاضل حكماى مجاور ارض اقدس بود،فلسفه تدريس مى كرد و داماد سيّد ميرزا على خان كابلى و به سال 1291 ه ق درگذشت.
مطلع الشمس 709/2،اعيان الشيعة 411/7.
ابراهيم زنگنه
سيبويه-محمّد حسن
(1342-1401 ه ق)
محمّد حسن سيبويه،فرزند آية اللّه عظمى حاج شيخ محمّد على سيبويه
(متوفى 1391 ق)در كربلاى معلى متولد گرديد.وى در دوران نوجوانى و جوانى تحت تربيت پدرش قرار داشت.
ضمن بهره گيرى از والدش نزد ديگر اساتيد حوزه علميه كربلا مشغول به فراگيرى علوم دينى شد و مراتب علمى و تقوايى وى به حدى رسيد كه مراجع تقليد آن زمان از جمله:آيات عظام امام خمينى،اصفهانى،خويى،عبد الهادى شيرازى و ديگر مراجع،در باب امور حسبيه و نقل روايات اهل البيت عليهم السّلام اجازاتى دريافت نمود.
حجة الاسلام و المسلمين سيبويه
ص:250
انسانى وارسته و پايبند به فرائض دينى بود و نسبت به كسانى كه در امور دينى بى توجه بودند برخورد مى كرد و آن ها را امر به معروف و نهى از منكر مى نمود.
چون در كربلا بيت معظم پدرش محل مراجعات مردمى بود،خدمت به پدر بزرگوارش را ترك ننمود و همواره در رسيدگى و پاسخگويى مراجعات مردم به خصوص افراد مستمند و سادات معظم و بى بضاعت همت فراوان به خرج مى داد تا جايى كه از آبروى خود مايه مى گذاشت.در امور دين به هيچ وجه ملاحظه افراد را نمى كرد و همواره به وظايف دينى خود عمل مى نمود.از ديگر ويژگى هاى وى برپايى مجالس ذكر توسل به خاندان عصمت و طهارت بود به خصوص ايام شهادت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام و ياران با وفاى او،خود به منبر مى رفت و ياد و خاطره آن ها را گرامى مى داشت.
در سال 1359 ش به دليل فعاليت هاى اجتماعى و دينى كه ناخوشايند رژيم بعثى صدام حسين بود از عراق اخراج و روانه ايران شد و در مشهد مقدس سكونت اختيار نمود.
حاج شيخ محمّد حسن سيبويه به علت شكنجه هاى روحى و ضعف مزاج مبتلا به بيمارى هاى گوناگون شد و در 22 صفر 1359/9/10/1401 دعوت حق را را لبيك گفت و به سراى ابدى شتافت.پيكر پاكش پس از تشييع جنازه و اقامه نماز توسط آية اللّه عظمى سيد عبد اللّه شيرازى رحمه اللّه در صحن آزادى به خاك سپرده شد.
اطلاعات ارائه شده از حجة الاسلام محمد رضا سيبويه.
سيد قصير-رضوى-محمّد
سيستانى-زين العابدين
(-1355 ه ق)
سيّد زين العابدين،فرزند سيّد محمّد رضا حسينى و برادر آية اللّه حاج سيّد على سيستانى از علما و دانشمندان قرن چهاردهم هجرى است.از ائمه
ص:251
جماعت مسجد جامع گوهرشاد، موجهين ارض اقدس و مورد احترام و وثوق مردم مشهد بود.او ضمن ارشاد و هدايت مردم به پژوهش و تأليف اشتغال داشت و روز 17 رمضان 1355 قمرى در مشهد چشم از دنيا بست و به ملكوت حق پيوست و در مقبره پير پالان دوز دفن شد.
گنجينه دانشمندان 218/5،ضميمه تاريخ علماى خراسان/282،بزرگان سيستان/182.
ابراهيم زنگنه
سيستانى-على
(-1340 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد على فرزند سيّد محمّد رضا حسينى سيستانى از فقها و علما و مجتهدان بلندپايۀ عصر خود بود.در نجف از محضر ملا على نهاوندى علم آموخت،به سامرا رفت و در محضر آية اللّه ميرزا محمّد حسن مجدد شيرازى به خصوص سيّد اسماعيل صدر به مقامات علمى و پارسايى دست يافت و در شمار مردان خوش خلق و غيور و سليم النفس درآمد.حدود سال 1318 ه ق به ايران آمد و در مشهد ساكن شد و در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت و ارشاد مردم و تدريس فقه و اصول پرداخت.او در خانۀ محقر و خرابى زندگى مى كرد.دورۀ مشروطه با آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى و ميرزا حسين نائينى مكاتبه و تبادل نظر داشت و نسبت به مشروطه خواهى معترض بود و به همين دليل مورد حمله مشروطه خواهان قرار گرفت و مدتى در زندان به سر برد تا اينكه شب 13 رمضان سال 1340 ه ق به طور ناگهانى درگذشت و در دار الحفاظ حرم دفن گرديد.ميرزا فضل اللّه آل داود اشعارى در فراق و مقام رفيع او سروده است.
نقباء البشر 1435/4،گنجينۀ دانشمندان 216/5-217،ضميمه تاريخ علماى خراسان/283،بزرگان سيستان/182، تاريخ آستان قدس/337.
غلامرضا جلالى
ص:252
شانه چى-مدير شانه چى-كاظم
شاه عبد العظيمى-مهدى
(-1308 ه ق)
شيخ مهدى معروف به«شاه عبد العظيمى»در اصل از شهر رى بود و به دليل ارادت خود به خاندان عصمت و طهارت،پس از تكميل تحصيلات خود به مشهد آمد و به ترويج و نشر احكام اسلامى مشغول شد و از اعتماد مردم برخوردار گرديد،و ماه جمادى الاولى سال 1308 ه ق درگذشت و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/284.
ابراهيم زنگنه
شاهرودى-حسين
(1315-1410 ه ق)
آية اللّه حاج آقا حسين موسوى شاهرودى از فقها و اصوليين قرن چهاردهم هجرى است.وى حدود سال 1315 ه ق در يكى از روستاهاى شاهرود به دنيا آمد.پس از تحصيل
ص:253
مقدمات و سطوح در شاهرود،عازم نجف شد و آنجا سالها از محضر آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى و حاج سيّد محمود شاهرودى و سيّد ابو القاسم خوئى استفاده كرد و تقريرات فقه و اصول دو استاد متأخر خود را نوشت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران آمد، در مشهد ساكن شد و در مسجد بالاخيابان به اقامه جماعت و تدريس پرداخت.
روز 29 ربيع الاول 1410 ه ق/ هشتم آبان 1368 ه ش در مشهد درگذشت و روز بعد طى تشييع باشكوهى در حجره فراشها واقع در دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
حجة الاسلام و المسلمين حاج سيّد محمّد موسوى،از مدرسين نامدار مشهد فرزند اوست.
ابراهيم زنگنه
شاهرودى-عباس
(-1341 ه ق)
آية اللّه حاج سيّد عباس شاهرودى فرزند سيّد على،از علماء و فقهاى مشهد است.در شاهرود متولد شد و پس از آشنايى با مبادى علوم به تهران رفت و از خدمت ميرزا ابو الحسن جلوه و ميرزا محمّد حسن آشتيانى،فلسفه و فقه و اصول را آموخت.وى به مشهد مهاجرت كرد و به تدريس پرداخت و مورد توجه اهل فضل قرار گرفت و در مسجد جامع گوهرشاد به اقامه نماز جماعت مداومت داشت.به ذكر و قرائت قرآن اهتمام مى ورزيد و تدريس و تبليغ را به امور ديگر ترجيح مى داد.
وى سال 1341 ه ق به زيارت عتبات رفت و پس از بازگشت،هشتم شوال همان سال در حال نماز با عارضۀ سكته از دنيا رفت و در محل دار السياده دفن شد.رساله اى در«كلّى»از تقريرات استاد خود مرحوم جلوه و نيز رسائل و يادداشتهاى ديگرى را فراهم آورد.
ص:254
ضميمه تاريخ علماى خراسان/283، گنجينه دانشمندان 363/5-364، منتخب التواريخ/700،تاريخ آستان قدس/336.
ابراهيم زنگنه
شريفى شيرازى-مرتضى
(-974 ه ق)
مير مرتضى شريفى از دانشوران ايرانى مقيم هند بود و نسبش با سه واسطه به مير سيّد شريف گرگانى، دانشمند معروف قرن نهم هجرى مى رسد.در علوم رياضى،منطق،و كلام دست داشت.مدتى صدارت خراسان به عهده وى بود،ولى از كار خود كناره گرفت و از شيراز عازم مكه شد و آنجا از ابن حجر عسقلانى علم حديث آموخت و اجازه تدريس يافت،سپس راهى هند شد و به دكن رفت و ازآنجا به آگره سفر كرد و به تدريس حكمت و منطق و كلام مشغول گرديد.
مير علاء الدّين كافى قزوينى در نفائس المآثر مى نويسد:وى مدت 20 سال در دكن صدارت داشت و سال 971 ه ق از ملازمان اكبر شاه گرديد و مورد احترام او قرار گرفت،تا اينكه روز چهارشنبه 21 جمادى الآخر سال 974 ه ق در شهر دهلى به رحمت حق پيوست و جنازه اش در جوار امير خسرو دهلوى (م 725 ه.ق)به خاك سپرده شد،ولى پس از چندى بدن او را به مشهد منتقل و در جوار امام هشتم عليه السّلام دفن كردند.از او كتاب فقهى منظوم و ديوان غزلى بر جاى مانده است و اين بيت از شعرهاى اوست:
خاطر جمع ز اسباب ميسر نشود تخم جمعيت دل،تفرقه اسباب است
كاروان هند 633/1-635،تاريخ نظم و نثر در ايران/682،تذكره هفت اقليم 233/1،تاريخ تذكره هاى فارسى 380/3،اكبرنامه 220/2-221،اعيان الشيعة 117/10.
ابراهيم زنگنه
ص:255
شفتى-ميرزا محمّد باقر
(-1319 ه ق)
ميرزا محمّد باقر معروف به«شفتى» فرزند ميرزا هاشم مجتهد،از دو برادرش حاج ميرزا حبيب اللّه و حاج ميرزا جعفر بزرگتر بود.او پس از تحصيل مقدمات به عتبات رفت و نزد شيخ مرتضى انصارى و ميرزا بزرگ شيرازى به تكميل علوم پرداخت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به وطن بازگشت.بيشتر اوقات تدريس مى كرد و به امور زندگى مردم رسيدگى مى نمود.
شيخ محمّد نهاوندى و ميرزا محمّد باقر رضوى(1342-1270 ه.ق)مدرس اوّل آستان قدس رضوى از جمله تلاميذ او هستند.آقابزرگ تهرانى، مولى محمّد على خراسانى معروف به فاضل را نيز از شاگردان وى مى داند.
ميرزا روز جمعه يازدهم رجب 1319 ه.ق از دنيا رفت.ميرزا هاشم كليددار فرزند اوست.ميرزا محمّد باقر شعر مى سرود و اين دوبيتى از اشعار اوست:
آوردنم از عدم در اين راه چه بود آنگاه در اين ره اين همه چاه چه بود
در آمدنم گريه و در رفتنم آه آن گريه براى چه و اين آه چه بود
ميرزاى شيرازى/115 و 174،نامه آستان قدس شماره 20 نوروز 1342، شجره طيبه/428.
ابراهيم زنگنه
شفيعى-عبد الحسين
(1263-1338 ه ش)
شيخ عبد الحسين شفيعى در سال 1263 ه ش در روستاى مزج از توابع
ص:256
شاهرود در خانواده اى مذهبى چشم به جهان گشود.پس از آشنايى با مقدمات و سطوح،مطول را همراه حاج ميرزا مسيح شاهچراغى،حاج شيخ يوسف رجائى،حاج شيخ محمد عمادى،شيخ محمد امام،شيخ محمد حسن صاحبى، شيخ حسينعلى رضائى،در محضر آية اللّه حاج شيخ عبد العلى مزجى معروف به بسطامى خواند و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و در مدرسه فاضلخان كه متصدى آن،در آن زمان ملا بابا از اهالى مزج بود،مستقر شد و از شمار شاگردان حاج سيد عباس شاهرودى درآمد و با حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و مدتى نيز با آية اللّه سيد محمود شاهرودى هم دوره بوده است.
وى پس از اتمام تحصيلات به مزج برگشت و به ارشاد اهالى آن منطقه و تدريس پرداخت و در اواخر عمر به مشهد آمد و چند سالى در محضر درس آية اللّه ميلانى شركت نمود.تا اينكه در سال 1338 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در صحن كهنه مقابل آسايشگاه خدام دفن شد.
ابراهيم زنگنه
شكوه الواعظين
(-1368 ه ق)
شكوه الواعظين فرزند آية اللّه سيّد عبد اللّه موسوى ملايرى از علما و وعاظ معروف و مشهور مقيم تهران بود.
خانواده ايشان در اصل اهل ملاير بودند،ولى چون پدرش در كربلا سكونت داشت همانند برادرش آية اللّه سيّد ابو القاسم موسوى(رئوف)ملايرى در آنجا به دنيا آمد و به اتفاق پدر به مشهد هجرت نمود و در اين شهر تحصيلات خود را نزد آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده و آقابزرگ حكيم و دانشوران ديگر به پايان برد و به منظور وعظ و تبليغ،عازم تهران شد.سال 1368 ه ق براى زيارت به مشهد آمد و پس از دو روز به علت سكتۀ قلبى چشم از جهان فروبست و در محل دار الضيافه حرم دفن گرديد.برادرش نيز كه سالها
ص:257
در مشهد اقامت داشت و در محل دار السياده حرم اقامه نماز جماعت مى كرد،در مسافرت به تهران درگذشت و در شهر رى به خاك سپرده شد.
گنجينۀ دانشمندان 172/7-173، 217-218.
ابراهيم زنگنه
شمس المحدثين-ودود-حسن
شوشترى-على
(-1366 ه ق)
حاج سيّد على شوشترى از سادات و علماى مقيم ارض اقدس بود و صفاتى نيك داشت.در كتاب سوانح الايام تأليف مرحوم مروج ياد خوبيهاى او آمده است.در مشهد به تبليغ دين مشغول بود و روز 19 محرم 1366 ه ق درگذشت و در صحن عتيق حجره سوم متصل به بازار زنجير دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/285.
ابراهيم زنگنه
شهرستانى-سيّد عبد الرضا
(1340-1418 ه ق)
علامه آية اللّه حاج سيّد عبد الرضا حسينى مرعشى شهرستانى،فرزند سيّد زين العابدين و نوه علامه حاج ميرزا محمّد حسين ثانى،عالمى فاضل، دانشمندى توانمند و چهره اى پارسا و پرهيزكار بود.به سال 1340 ه ق در شهر كربلا متولد شد و از دوران كودكى با دين و دانش مأنوس گرديد.سال 1347 ه ق به مدرسه مقدماتى جعفريه رفت و سال 1351 ه ق به تحصيل سطوح روى آورد و از محضر
ص:258
دانشمندانى چون شيخ على اكبر سيبويه،علامه شيخ حسن اصفهانى و علامه شيخ جعفر رشتى برخوردار شد.
او مكاسب و رسائل و كفايه را در درس آية اللّه شيخ يوسف خراسانى و آية اللّه شيخ محمّد رضا اصفهانى شركت جست و هيئت و رياضيات را نزد آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى تحصيل نمود.
وى خارج فقه و اصول را در حلقۀ درسى آيات سيّد ميرزا مهدى شيرازى، سيّد محمّد هادى ميلانى،سيّد عبد الحسين حجت،و شيخ مرتضى آشتيانى شركت كرد.سال 1356 ه ق از سوى آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى مكلف به اقامۀ نماز جماعت شد و در كنار آن به تدريس پرداخت.او جلسات درس خود را در صحنها و حرم حضرت ابو الفضل برگزار مى كرد.
ايشان در راه اندازى مدرسه امام جعفر صادق عليه السّلام در سال 1371 ه ق به منظور آموزش دينى و فقهى جوانان و تعليم تفسير و عقايد،و نيز تأسيس مؤسسه خيريه،درمانگاه اطفال، كتابخانه جعفريه در مدرسه هنديه كربلا،با آيات ديگر مشاركت داشت و گروه فرهنگ دينى را در سال 1370 تأسيس نمود.
در كنار اين اقدامات خيرجويانه، آية اللّه سيّد عبد الرضا شهرستانى در رويدادهاى سياسى جامعه خود فعال بود.در كنار آية اللّه سيّد محسن حكيم بر ضد كمونيسم و توسعۀ افكار كمونيستى مبارزه كرد و مقاله هاى زيادى در اين زمينه نوشت.به حمايت از آزادسازى كانال سوئز و جزيره سينا و بلنديهاى جولان توسط نيروهاى مصر و سوريه، اعلاميه صادر كرد و مراسم دعا و شكر در صحن حرم مطهر امام حسين عليه السّلام برگزار نمود و در حمايت از نهضت امام خمينى آنچه در توان داشت كوتاهى نكرد و به دنبال مخالفت با سياستهاى عراق به ايران برگشت و پس از عمرى خدمت بعد از ظهر روز 28 ربيع الاول سال 1418 ه ق/12 مرداد 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم رضوى دفن
ص:259
گرديد.
آية اللّه شهرستانى به رغم مسئوليتهاى سنگين،آثار علمى زيادى را در طول حيات خود نوشت كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است.بعضى از آثار چاپ شده ايشان به اين قرار است:
النيروز فى الاسلام چاپ 1371 ه ق، نوروز در تاريخ و دين چاپ 1377 ه ق،صلات جمعه در عصر غيبت چاپ 1380 ه ق،السجود على التربة الحسينية،چاپ چهارم سال 1388 ه ق،حيات الامام الحسين بن على، الصلاة معراج المؤمنين،الامر بالمعروف و النهى عن المنكر،ايشان بجز اين آثار و كتابهاى چاپ شده،بر كتابهاى مكاسب،شرح لمعه،رسائل، قوانين و معالم حاشيه نوشته است.
تاريخ پانصدساله خاندان شهرستانى /300-314،تحليلى از نهضت امام خمينى 277/1-282،گنجينۀ دانشمندان 202/9.
غلامرضا جلالى
شهيدى-على اكبر
(1315-1407 ه ق)
سيّد على اكبر شهيدى نجفى فرزند آية اللّه حاج ميرزا محمّد حسين نجفى از فضلا و واعظان مشهور است.در سال 1315 ه ق در خانواده اى روحانى در كربلا متولد شد و در زمان كودكى به اتفاق پدر به ايران آمد و در شهر مشهد اقامت گزيد.
او مقدمات را در خدمت پدر خواند و فقه و اصول و حديث را از محضر علماى آن عصر فراگرفت و به وعظ و خطابه روى آورد.آثار قلمى چندى در
ص:260
باب اعتقادات از ايشان به يادگار مانده است كه هنوز به چاپ نرسيده اند.و يك جلد از آن مجموعه تحت عنوان عالم پس از مرگ انتشار يافته است.او در سال 1407 ه ق در 92 سالگى به رحمت حق واصل و در رواق دار العباد حرم جنب آرامگاه شيخ بهايى دفن شد.
غلامرضا جلالى
شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم
شيخ الاسلام-عبد الرحمن
(-1290 ه ق)
مولانا عبد الرحمن شيخ الاسلام فرزند عبد الوهاب،شيخ الاسلام مشهد و مدرس آستان قدس در زمان فتحعلى شاه قاجار بود.علوم عقلى و رياضى را خدمت پدر فراگرفت و در زمانى كه مولانا حاج ميرزا مسيح تهرانى به زيارت مشهد آمده بود،فقه و اصول را نزد ايشان آموخت.ازآن پس به تدريس علوم عقلى و نقلى روى آورد، تا اينكه در غره ذى القعده 1290 ه ق به جوار رحمت حق شتافت و در محلّ توحيدخانه حرم دفن شد.از او چندين حاشيه بر كتابهاى رياضى و فنون و علوم ديگر به جاى مانده است.
تاريخ علماى خراسان/114،اعيان الشيعة 466/7،مطلع الشمس/776.
ابراهيم زنگنه
شيخ الاسلام-غلامحسين
(1246-1319 ه ق)
آخوند ملا غلامحسين فرزند ميرزا محمّد از علما و ادبا و فقها و حكماى
ص:261
خراسان است.به سال 1246 ه ق در مشهد متولد شد و پس از آموزش مقدمات و سطوح،خدمت حاج ملا هادى سبزوارى با حكمت آشنا شد و پس از درك و فهم فلسفه اسلامى به نجف رفت و از حضور شيخ مرتضى انصارى بهره برد و پس از ارتحال شيخ انصارى به سال 1281 به مشهد آمد و منصب شيخ الاسلامى را به عهده گرفت.
در مشهد بزرگانى چون حاج ميرزا حبيب و حاج شيخ محمّد على معروف به«حاجى فاضل»از حوزه درسش برخوردار شدند.تا اينكه به سال 1319 ه ق در 73 سالگى در مشهد درگذشت و همان جا به خاك سپرده شد.
شرح حال رجال ايران 172/6.
شيخ الاسلام اصفهانى-على اكبر
(-1350 ه ق)
حاج شيخ على اكبر شيخ الاسلام اصفهانى فرزند حاج ميرزا رحيم بن عبد اللّه بن رحيم بن مرتضى،عالم فاضل و از رؤساى علماى اصفهان بود و در گرانى و قحطى سال 1334-1336 ه ق اصفهان به عنوان رئيس بلديه اين شهر انتخاب شد.در انتخابات مجلس شوراى ملى نيز به عنوان وكيل مردم اصفهان برگزيده شد و به مجلس راه يافت.ايشان سرانجام 22 ذى قعده 1350 در مشهد وفات يافت و در مدرسۀ ميرزا جعفر دفن شد.
ابراهيم زنگنه
شيخ الحكماء-تهرانى-محمّد رضا
شيخ الرئيس-حسين
(1312 ه ق-1403 ه ق)
شيخ حسين ملقب به«شيخ الرئيس»از اساتيد مدرسه عوضيه بود.
او اين لقب را از امير گونه خان دريافت كرد.او به سال 1312 ه ق در قوچان متولد شد و سپس به نجف رفت.از آقا ضياء الدّين عراقى اجازه داشت.به سال
ص:262
1326 ه ق در مشهد مقيم شد و به تدريس مشغول گرديد و در مسجد امين مشهد نماز جماعت اقامه مى كرد و مدتها سرپرست مدرسه عوضيه بود.تا اينكه روز 5 خرداد 1362 ه.ش/ 1403 ه.ق در نود و دوسالگى درگذشت.
شيخ العصر-غلامرضا
(-1301 ه.ق)
شيخ غلامرضا،مرشدى كامل و عارفى زاهد،و متقى از مردم سارى مازندران بود.او را«شيخ العصر» مى ناميدند.وى ابتدا صحبت مشايخ هند را دريافت،بعد به ايران آمد و اواخر عمر در تهران اقامت گزيد.مردم به او ارادت تام داشتند،تا اينكه در 1301 ه .ق درگذشت و بنا به وصيتش جنازه او را به مشهد منتقل كردند و در جوار مرقد پاك امام پاكان به خاك سپرده شد.
مطلع الشمس/692.
ابراهيم زنگنه
شيخ بهائى-بهاء الدّين عاملى- محمّد
شيخ رئيس-رئيسى-محمّد تقى
شيخ زاده-محمّد جواد
(1285-1356 ه ش)
محمّد جواد شيخ زاده متخلص به «فكرت»فرزند شيخ على از علماى آذربايجان است.به سال 1285 ه ش در آذربايجان در خانواده علم و تقوا چشم به جهان گشود.در كودكى پدرش را از دست داد و تحت سرپرستى مادر به تحصيل پرداخت و پس از آشنايى با خواندن و نوشتن و آموزش مقدمات به مشهد آمد و خدمت اساتيد حوزه،از جمله آية اللّه شيخ هاشم قزوينى و آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى،فقه و اصول و معارف الهى را فراگرفت و پس از فراغ از تحصيل به تدريس و تفسير قرآن و تعليم كتاب الغدير پرداخت.به شعر و ادب فارسى علاقه فراوان داشت.
ص:263
قصايد و چكامه هاى او در ستايش آل محمّد تاكنون گردآورى و منتشر نشده است.مرحوم شيخ زاده در 71 سالگى روز 12 بهمن 1356 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در حرم به خاك سپرده شد.مديحه حسينى زير از سروده هاى اوست:
آمد آن روزى كه داور جلوۀ ديگر كند پرتو نور جلالش جلوه زيباتر كند
نورافشان كند ظاهر جمال خويش را وز تجلاى جمالش عرش را زيور كند
ز آسمان قدس نور افتد دمادم بر زمين منعكس گردد سما را رنگ نيلوفر كند
هم زمين زيبا نمايد در نظر،هم آسمان جلوه اى ديگر ز يكديگر به يكديگر كند
گل دمد بلبل چمد پهلوى گل چهچه زند بيد لرزد نارون نازد صنوبر بركند
شمع سوزد برفروزد آتش افروزى كند پر زند پروانه ز آتش بازى اش پرپر كند
رو به چرخ چارمين عيسى كند موسى به طور پور آذر از شعف جا در دل آذر كند
جمله در رقص و طرب سرگرم و سرمست سرور آفرين بر ساز آهنگى كه رامشگر كند
نغمۀ لاهوتى داود را چون بشنود دم به دم احيا برقصد عود در مجمر كند
هاجر آب آرد شكر بيزد ز بيرون آسيه با گلاب و زعفران پرورده گل پرور كند
از طرب مريم رطب آرد گذارد در طبق سفره را ساره بيارد شير در شكر كند
وجه روحانى ببين روح القدس چون بنده اى آستين بالا زده تا كار با قنبر كند
گوهرانه زهره زهرا در آغوش على صد كرشمه بر پدر صد ناز بر مادر كند
حكمت حق بين كه جوهر را دهد بر جوهرى هم زر ناب آورد تا قسمت زرگر كند
موى مشكين بوى وى با روى نيكويش بهم حكم كلاّ و القمر و الليل اذا ادبر كند
گر بشر گويم به من گويند ما هذا البشر ور ملك خوانم گمانم نى خرد باور كند
نام شيرين حسين آمد كه مام روزگار نام او را از حسن بگرفته مستصغر كند
از لبش بوسه محمّد وز گلويش فاطمه روى در رويش على دستش حسن در بر كند
فاطمه در بستر ناز و به خدمت جبرئيل بال بالينش گشوده چتر از شهپر كند
ص:264
فكرت امشب دست زد بر دامن لطف حسين دستگيرى تا از او در عرصۀ محشر كند
صدسال شعر خراسان/439-441.
شيخ غلامحسين ترك-تبريزى- غلامحسين
شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد
شيخ ورپا-واعظ كرمانى- على اكبر
شيرازى-ابو الحسن
(1293-1379 ش)
آية اللّه شيخ ابو الحسن شيرازى (مقدسى)،در سال 1293 در كوهستان از توابع داراب استان فارس متولد شد.
پدرش مهدى قلى خان از متنفذين محل بود.مقدمات دانش اندوزى را در داراب و اصطهبانات گذراند و در شيراز سطوح عاليه و مقدارى فلسفه آموخت،سپس به مشهد آمد و مدتى از دروس اساتيد حوزۀ مشهد بويژه دروس عميق و
عالم پرور آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى(ره)بهره گرفت.پس از مدتى رهسپار نجف گرديد و از محضر آيات عظام شيخ محمد حسين اصفهانى (كمپانى)،ميرزا محمد حسين نائينى، آقا ضياء عراقى و سيد عبد الهادى شيرازى استفاده كرد و موفق به دريافت اجازۀ اجتهاد از برخى آيات عظام گرديد.آنگاه به ايران بازگشت و دو سال در حوزه علميه قم در درس مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى شركت كرد.در سال 1340 به مشهد مراجعت كرد و به تدريس و تربيت طلاب فاضل پرداخت.
ص:265
هم زمان با شروع نهضت اسلامى در ايران ايشان صادقانه در اين قيام مردمى شركت كرد.پس از پيروزى انقلاب،از طرف امام خمينى قدس سره به عنوان اولين امام جمعۀ شهر مقدس مشهد منصوب شد و در مجلس خبرگان قانون اساسى به عنوان نماينده مردم استان خراسان و دو دوره در خبرگان رهبرى به عنوان اولين نماينده خراسان انتخاب گرديد.
اين عالم خدمتگزار همواره قبل و بعد از انقلاب براى رفع مشكلات مردم، بويژه همشهريهاى خود،فراوان مى كوشيد.او با تأسيس چندين حمام عمومى،منبع آب آشاميدنى،حسينيه،و مسجد،مدرسه،سدهاى خاكى،در خراسان و داراب و تأسيس چندين شهرك براى افراد كم درآمد،آثار بسيارى از خود بر جاى گذاشت.
ايشان به كارهاى فرهنگى و علمى بسيار ارج مى نهاد،ازاين رو مدرسه علميه«ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه»و مؤسسه«اسلام شناسى بانوان» را تأسيس كرد.
بالاخره پس از عمرى سراسر تلاش،جهاد و اخلاص،عصر يكشنبه 16 مرداد 1379/پنجم جمادى الاولى 1421 قمرى در 86 سالگى دار فانى را وداع گفت و در جوار مولايش حضرت امام رضا عليه السّلام در دار الزهد مدفون گشت.
غلامرضا جلالى
شيرازى-اسد اللّه
(-1338 ه.ق)
شيخ اسد اللّه فرزند حاج محمّد على، اهل جم در شش فرسنگى شيراز بود.
سالها در نجف اشرف تحصيل كرد و در درس آخوند خراسانى شركت مى نمود و تقريرات او را مى نوشت،او بعد از تحصيل به زادگاه خود برگشت و مرجع دينى سرزمين خود قرار گرفت،در سال 1338 ق در مشهد مقدس درگذشت.
فرهنگ خراسان 315/3.
سيد حسن حسينى
ص:266
شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم
شيرازى-سيّد عبد اللّه
(1271-1363 ه ش)
آية اللّه العظمى حاج سيّد عبد اللّه موسوى شيرازى فرزند آية اللّه سيّد محمّد طاهر موسوى(م 1345 ه ق)از مراجع بزرگ تقليد و از علماى روحانيت شيعه در سدۀ اخير، شب يكشنبه 13 شعبان 1309 ه ق/ سوم اسفند 1271 ه ش در شهر شيراز پا به دنيا نهاد.مادرش علويه اى از خاندان قاضى حسين دزفولى بود.
سيّد عبد اللّه پس از فراگيرى عرفان و ادب،با مقدمات علوم اسلامى آشنا شد و در محضر پدر و شيخ على ابو الوردى،ميرزا محمد صادق مجتهد و حاج شيخ رضا ثامنى به تحصيل علوم اسلامى پرداخت و در جمادى الاولى 1333 ه ق/خرداد 1294 ه ش عازم نجف شد.حجره اى در مدرسه آخوند خراسانى اختيار كرد و در درس آيات حاج شيخ ضياء الدّين عراقى و حاج شيخ محمّد حسين نائينى شركت جست و بيشترين وقت خود را در محضر سيّد ابو الحسن اصفهانى سپرى كرد و به تدريج،خود دوره خارج فقه و اصول را شروع كرد و در مدت كوتاهى استادى چيره دست شد و جمع زيادى از فضلاى لبنانى،عراقى،هندى و ايرانى حوزۀ نجف بر گرد ايشان جمع شدند.
در اواسط سال 1345 ه ق قصد وطن كرد و استادش محقق عراقى اول جمادى الآخر 1345 ه ق/1306 ه ش اجازه اجتهاد مطلق به ايشان داد.
بازگشت وى به وطن هم زمان بود با
ص:267
اعمال سياستهاى ضد دين رضا شاه و همايش بزرگ علما در قم كه با مشاركت آية اللّه شيرازى قرين بود.
در جريان كشف حجاب ايشان به مشهد آمد و با آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى و علماى اعلام مشهد ديدار نمود و پس از رحل اقامت افكندن در مشهد،در شوراى آنها كه در منزل آية اللّه سيّد يونس اردبيلى داير مى شد شركت جست و پس از كشتار فجيع گوهرشاد و بازداشت علما،ايشان نيز دستگير و به تهران اعزام شد.وى پس از پنج ماه آزاد و فروردين ماه سال 1315 وارد نجف گرديد.
آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى در سال 1323 ش،طى يادداشتى ايشان را به عنوان شخصى شايسته مرجعيت معرفى نمود و از مردم خواست در امور دينى به وى رجوع نمايند و رسالۀ عمليه آية اللّه شيرازى تحت عنوان «انيس المقلدين»انتشار يافت.
آية اللّه شيرازى در جريان نهضت ملى از اقدامات سياسى آية اللّه سيّد ابو القاسم كاشانى حمايت كرد و در جريان لايحۀ انجمنهاى ايالتى و ولايتى سال 1341 و 15 خرداد 42 به دفاع از حريم دين و روحانيت و امام خمينى قدس سره برخاست،تا اينكه با اعمال فشار حزب بعث عراق،اين كشور را ترك گفت و روز 10 آذر 1354 به ايران آمد و پس از سفر به قم و شيراز وارد مشهد شد و به تدريس طلاب و ارشاد مردم پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى سال 1357 زمام امور خراسان را به عهده گرفت و هماهنگ با امام عمل كرد،تا اينكه ساعت 11/5 شب ششم مهر ماه سال 1363 ه.ش در 92 سالگى به ديدار معبود شتافت.
ايشان هرگز لباسى برتر از لباس طلاب متوسط الحال بر تن نمى كرد.
اجازه نمى داد اتاق سكونتش با قالى مفروش شود.غذاى ساده مى خورد و همۀ كارهايش را خود انجام مى داد و از حضور افراد در كنار خود هنگام رفت و آمد جلوگيرى مى كرد.شب زنده دار بود و به مقام ولايت عشق مى ورزيد و با
ص:268
هواى نفس سخت پيكار مى كرد.
جايگاه علمى آية اللّه شيرازى بسيار بالا بود.او بجز تدريس فقه و اصول كه سالها در نجف و مشهد دوام آورد، كتابهاى فقهى و اصولى زيادى را نوشت.عمدة الوسائل فى الحاشية على الرسائل،كتاب القضاء،الدرر البيض فى منجزات المريض،ازاحة الشبهات فى الشك فى الركعات،رفع الحاجب فى الاجرة على الواجب،التحفة الكاظمية فى قتل الحيوانات بالآلات الكهربائية، الحاشية على العروة،الامامة فى الشيعة، مناسك حج،توضيح المسائل و پوشش زن از ديدگاه اسلام از آن جمله است.ايشان در كنار فعاليتهاى علمى به تأسيس مدارس علمى و كتابخانه هاى عمومى و مساجد و مراكز درمانى همت گماشت.
غلامرضا جلالى
شيرازى-محمّد حسين
(-1343 ه ق)
شيخ محمّد حسين شيرازى از فضلا و علماى شيراز به شمار مى رفت و نزد مردم از اعتبار خوبى برخوردار بود.
تحصيلات را در ايران و عراق به پايان برد و به درجۀ اجتهاد رسيد و در شيراز به ترويج و نشر احكام اسلامى همت گماشت.در آخرين سالهاى حيات خود به مشهد مهاجرت كرد و سال 1343 ه ق درگذشت و در محل دار السعاده حرم به خاك سپرده شد.
تاريخ آستان قدس/342.
ابراهيم زنگنه
شيرازى-نصر اللّه
(1239-1291 ه ق)
مولانا حاج ميرزا نصر اللّه شيرازى معروف به«فارسى»از بزرگان علما و دانشوران سده 13 هجرى است.وى در علوم عقلى و نقلى مهارت داشت و از
ص:269
شيخ مرتضى انصارى و مولانا فاضل دربندى اجازۀ نقل حديث داشت.در سال 1239 ه ق در شيراز متولد شد و پس از تكميل تحصيلات به مشهد آمد و به عنوان مدرّس اول آستان قدس رضوى به تدريس پرداخت و آثار گرانسنگى را به وجود آورد.تعليقات بر قوانين الاصول در چهار مجلد،حواشى بر كتاب روضه در فقه در چهار مجلد، حواشى بر اوايل تفسير بيضاوى،رسالۀ مبسوط در علم عروض و قافيه،كتاب خلل الصلاة،رساله اى در نسبة الثنائيه، حواشى شرح كبير،تعليقات بر فرائد شيخ مرتضى انصارى،رساله اى در حل بعضى معضلات مسائل علم حساب و رساله هاى ديگر از آن جمله است.
وى صبح روز پنجشنبه پنجم جمادى الآخر سال 1291 درگذشت و در ايوان طلاى صحن جديد دفن گرديد.
فرزند او ميرزا عبد الرحمن از مفاخر علمى خراسان است.
مطلع الشمس/685-686،فردوس التواريخ/134-135،تاريخ علماى خراسان/107،اعيان الشيعة 219/10-220.
ابراهيم زنگنه
شيروانى اصفهانى-محمّد
(-1098 ه ق)
محمّد فرزند حسن شيروانى معروف به«ملاّ ميرزا»و«فاضل شيروانى»از دانشمندان برجسته قرن يازدهم هجرى است.سالها در عراق به تحصيل پرداخت،بعد به حوزۀ اصفهان رفت و تدريس و تحقيق را اساس كار خود قرار داد.او در عصر شاه سليمان صفوى مى زيست و به درخواست وى به اصفهان مهاجرت نمود و مجلس درسى ترتيب داد و ميرزا عبد اللّه افندى، صاحب رياض العلماء و شيخ حسن بلاغى،و مولى محمّد اكمل پدر علاّمه بهبهانى و امير محمّد صالح خاتون آبادى،داماد علاّمه مجلسى از ايشان استفاده بردند.
او فرزندى از دختر علاّمه مجلسى
ص:270
به نام حيدر على داشت كه فرقۀ حيدريّه به او منسوب است.حيدر على با دختر مجلسى دوم ازدواج نمود.
شاگردش عبد اللّه افندى پس از وفات او سروده
هيهات أن يأتى الزمان بمثله أن الزمان بمثله لبخيل
از تأليفاتش مسائل جيش اسامة است.
وى از شاگردان آقا حسين ابن جمال الدّين خوانسارى است.ملاّ ميرزا داماد مجلسى اول و پسرش داماد مجلسى دوم است و مدرس تبريزى در ريحانة الادب و محدّث قمى در فوائد الرضويه و شيخ حرّ عاملى در امل الآمل و افندى در رياض العلماء مقام علمى و معنوى او را ستوده اند.وى در فن كلام، منطق،حكمت،اصول،فقه،حديث، علوم رياضى و طبيعى بى مانند بود و در فن جدل و مناظره مهارت عجيبى داشت.شرايع مطالع و مختصر عضدى را شرح كرد.رسالۀ انموذج و شرح مختصر اصول و شرح رساله فاضل دوانى و فاضل قوشچى،حاشيۀ معالم الاصول،اثبات عصمة الائمه من آية ان الابرار لفى نعيم،اثبات النبوة و الامامة، اثبات الواجب تعالى،(موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى)الاجتهاد و الاخبار،الاحباط و التكفير،الجمع بين الاخبار المتعارضه،حاشيه حكمة العين كاتبى،و اشعارى كه به وى نسبت داده اند و رسائل متعدد ديگر از آثار علمى او شمرده مى شود.
شيروانى روز جمعه آخر ماه رمضان سال 1098 يا 1099 ه ق به هنگام ظهر دعوت حق را اجابت كرد و جسدش از اصفهان به مشهد انتقال يافت و در سرداب مدرسه ميرزا جعفر كنار قبر ملاّ محمّد باقر سبزوارى و شيخ حرّ عاملى دفن گرديد.
اعيان الشيعة 142/9-143،روضات الجنّات 341/7-343،منتخب التواريخ/688،فردوس التواريخ /105،مطلع الشمس/681-682، ريحانة الادب 386/5،هدية الاحباب /252 و 270،تذكره نصرآبادى/157، ضميمه تاريخ علماى خراسان/233، دائرة المعارف تشيع 219/10.
غلامرضا جلالى
ص:271
صاحب الزمانى-سيد حسن-جلد دوم
صادقى-قاسم
(1315-1360 ه ش)
روحانى شهيد دكتر قاسم صادقى فرزند اسفنديار از متفكرين مبارز معاصر است.وى روز دوم مهر 1315 در گرمۀ بجنورد به دنيا آمد.در هفت سالگى مادرش را از دست داد و در 13 سالگى پس از به پايان رساندن ششم ابتدايى براى تحصيل علوم دينى به حوزۀ علميه مشهد آمد.تحصيلات مقدماتى را در مدرسۀ نواب و سطح را نزد آية اللّه شيخ هاشم قزوينى آموخت و خارج فقه و اصول را خدمت آية اللّه العظمى ميلانى شركت جست سپس وارد دانشگاه گرديد و پس از اخذ ليسانس به استخدام آموزش و پرورش درآمد و در مشهد به كار تدريس روى آورد.
وى در كنار دبيرى به تحصيل خود ادامه داد و موفق به دريافت درجۀ دكترى در رشتۀ فقه و حقوق اسلامى شد و از آموزش و پرورش به دانشگاه
ص:272
فردوسى مشهد منتقل و در دانشكدۀ الهيات به تدريس پرداخت.
با توجه به مشاركت فعالانه در جريان انقلاب،با تأييد علماى طراز اوّل مشهد،كانديداى دورۀ اول مجلس شوراى اسلامى شد و با به دست آوردن 97/7 درصد آراى مأخوذ به عنوان نمايندۀ مردم مشهد به مجلس شوراى اسلامى وارد شد و به عضويت كميسيون آموزش و پرورش و فرهنگ و تحقيقات و تعليمات عالى درآمد.
دكتر صادقى چه هنگامى كه به عنوان يك طلبه در حجره مدرسه نواب تحصيل مى كرد يا زمانى كه به عنوان استاد دانشگاه در جامعه حضور داشت يا در مجلس به نمايندگى از مردم به قانون گذارى مشغول بود،بى پيرايگى و تواضع خود را از دست نداد.به خدا عشق مى ورزيد و سوز و گدازى عارفانه در حين تهجد داشت.
سخنانش در حوزۀ معارف الهى، معقول و منطقى و دل آرا بود.از او دو اثر ارزنده به نام«مسلمان و مادى»و «مسلمان و سفر»پيرامون مبدأ و معاد و نيز تعدادى مقالات مفيد به يادگار مانده است.
وى در واقعۀ هفتم تيرماه 1360 و بمب گذارى دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى از سوى منافقين،در تهران همراه 72 تن به شهادت رسيد و پيكر پاكش به مشهد حمل و در غرفۀ شماره 5 صحن آزادى به خاك سپرده شد.از وى دو پسر به نامهاى محمّد و على و يك دختر سه ماهه بر جاى ماند.
شهداى روحانيت شيعه در يك صد سالۀ اخير 550/1-551،ماهنامۀ شاهد،15 شهريور 1360،ص 83.
ابراهيم زنگنه
صبورى،محمّد كاظم-جلد دوم
صدر العلماء-سيّد جعفر
(-1335 ه ق)
سيّد جعفر صدر العلماء فرزند سيّد محمّد باقر صدر العلماء و برادرزادۀ سيّد مرتضى صدر العلماء و ميرزا ابو القاسم امام جمعۀ تهران كه در اصل از سادات
ص:273
خاتون آبادى اصفهان هستند در اواخر عمر پس از شهادت سيّد عبد اللّه بهبهانى،با توجه به نفوذ سياسى برادرش سيّد محسن،رياست حوزه هاى علمى تهران را به عهده گرفت.او انسانى خوش قلب و نيك نفس و مهربان بود و سال 1335 ه ق در تهران فوت كرد و با توجه به وصيتش به مشهد منتقل و در صفّه رواق پشت سر مبارك به خاك سپرده شد.
شرح حال رجال ايران 241/1،تاريخ آستان قدس/337.
ابراهيم زنگنه
صدر العلماء-ميرزا محسن
(-1335 ه ق)
حاج سيّد محسن ملقب به «صدر العلماء»برادر حاج يحيى سجادى از علماى تهران و رجال سياسى صدر مشروطيت است.رياست هيئت علماى تهران را به عهده داشت و پيش از برادرش در مسجد حاج سيّد عزيز اللّه نماز جماعت اقامه مى كرد.
وى انسانى هوشمند بود و با طبقات مختلف جامعه رابطه داشت و در امور سياسى دخالت مى نمود.دورۀ اول مجلس شوراى ملّى از طرف طلاب علوم دينى تهران به وكالت مجلس انتخاب شد.
سيّد محسن داماد مرحوم سيّد عبد اللّه بهبهانى بود و پس از شهادت وى جاى او را گرفت و پيوسته با مردم رابطه داشت تا اينكه رمضان سال 1335 ه ق/1296 خورشيدى،به وسيله كميته مجازات در 47 سالگى در تهران با شليك چند گلوله به شهادت رسيد.
جنازه اش به مشهد حمل شد و در محلّ دار الحفاظ دفن گرديد.
شرح حال رجال ايران 200/3،تاريخ آستان قدس/427،گنجينۀ دانشمندان 478/4.
ابراهيم زنگنه
صفاى اصفهانى-محمد حسين-جلد دوم
صفى آبادى-خبوشانى-محمّد حسين
ضياء الادباء-محمّد مهدى-جلد دوم
ص:274
طالقانى-نظر على
(-1306 ه ق)
ملا نظر على طالقانى كه نسبتش به طالقان خراسان است نه تهران،عالمى كامل و حكيمى متكلم و از حافظان قرآن بود.در عصر ناصر الدّين شاه قاجار مى زيست و در مدرسه مروى تهران تدريس مى كرد و خود از شاگردان صاحب جواهر و شيخ مرتضى انصارى بود.وى به سال 1306 ه ق در مشهد درگذشت و در جوار مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام دفن شد.
اجتماع امر و نهى،اشتراط الحس فى قبول الشهادة،حاشيه بر رسائل شيخ انصارى و كاشف الاسرار كه شامل اصول دين و بخشى از آن در فن اخلاق و مواعظ است و در سال 1279 تا سال 1286 تأليف شده،حجيت خبر واحد و رساله اى در غنا از تأليفات وى است.
احسن الوديعه/111،الذريعة 269/1، گنجينه دانشمندان 13/6،اعيان الشيعة 222/10،ريحانة الادب 19/4.
غلامرضا جلالى
طاهر-مظفر حسين
(1350-1408 ه ق)
از فضلا و خطباى برجسته شيعۀ معاصر هندوستان.وى حدود سال 1350 ه.ق در شهر لكهنو در شمال هند متولد شد و در همان جا نشو و نما يافت.
پدرش سيّد نظير حسين ابتدا در روستاى جرول ساكن بود و بعد در
ص:275
لكهنو مقيم شد.طاهر نوۀ دخترى سيّد ناصر حسين فرزند مير حامد حسين مؤلف كتاب عبقات الانوار بود و علم و شرف را از اين خاندان به ارث برد.
مظفر حسين نزد جدش سيّد ناصر حسين و دائيش سيد محمّد سعيد تربيت يافت.قرآن و زبان فارسى را فرا گرفت و در ضمن با مسائل دينى و تعليمات اسلامى هم آشنا گرديد.سپس به شيعه كالج رفت،اين مؤسسه دانشكده اى است كه توسط علماى شيعه هندوستان در لكهنو ايجاد گرديده است و در آن علاوه بر علوم روز، معارف شيعه هم تدريس مى گردد.در آنجا با اصول و مبانى تشيع آشنا گرديد و از اكبر على،امير حسين و شهنشاه حسين استادان اين مؤسسه بهره برد.
او نزد مولانا محمّد نصير،مولانا محمّد سعيد و مولانا ميرزا محمّد طاهر كه از علماى بزرگ شيعه در لكهنو بودند به طور خصوصى علم آموخت،سپس وارد دانشگاه لكهنو گرديد و در رشتۀ حقوق فارغ التحصيل شد.
او بعد از گرفتن مدرك حقوق پروانه وكالت گرفت تا در كارهاى مربوط به دعاوى اشتغال پيدا كند،ولى به خاطر علاقمندى به كار تبليغات مذهبى و خطابه به آن كار دل بستگى پيدا نكرد و دنبال تبليغ و ارشاد رفت و در اين كار مهارت يافت به طورى كه در سراسر هند و پاكستان مشهور گرديد.
او نخست در روستاى جرول به مرثيه خوانى روى آورد و در محرم و صفر و ايام ذكر مصيبت سيّد الشهداء عليه السّلام در حسينيه ها مرثيه مى خواند و مورد توجه قرار گرفت و بعد از آن در اثر خواهش مردم به سخنرانى و خطابه پرداخت.چندى نگذشت كه از شهرها و ولايات از وى دعوت شد تا در مجالس مذهبى حضور پيدا كند و براى مردم سخنرانى نمايد.بيان جذاب و سخنان شيوا و مناظرات و احتجاجات او دربارۀ شيعه موجب گرديد تا به عنوان يك خطيب برجسته در هندوستان مطرح شود.
او در ميان شيعيان پاكستان هم
ص:276
طرفداران زيادى داشت و از وى دعوت مى شد تا در آنجا نيز مجلس تشكيل دهد و سخنرانى نمايد.
مظفر حسين ماه محرم و صفر در مركز ايالت هاى هندوستان حضور پيدا مى كرد،در كلكته،حيدرآباد،بمبئى و دهلى سخنرانى مى كرد و در شهرهاى بزرگ مانند بمبئى و كلكته سخنرانيهاى او به وسيلۀ تلفن در محلات شيعه نشين پخش مى شد.
او به خاطر علاقه اى كه به مذهب تشيع داشت در ترويج و تبليغ احكام آن كوشش مى كرد و در مجالس و اجتماعات مربوط به تشيع حضور پيدا مى كرد.وى چند سال رئيس شيعه كالج لكهنو بود و مدتى مديريت كنفرانس شيعيان هندوستان را برعهده داشت.
مظفر حسين را«طاهر جرولى»و «خطيب الايمان»هم مى گفتند،خطيب الايمان عنوان مخصوص وى بود كه در اعلاميه ها از او به اين عنوان ياد مى شد.
او در همه مجامع و محافل مذهبى كه پيرامون شيعه تشكيل مى شد،شركت مى كرد،سخنرانى مى نمود و از شيعيان دفاع مى كرد.
پس از انقلاب اسلامى در ايران وى مكرر به ايران مسافرت كرد و به حضور امام خمينى رسيد.و در مجامع مذهبى در تهران،قم و مشهد مقدس شركت مى كرد.در هندوستان نيز از انقلاب ايران حمايت مى كرد و از مواضع امام خمينى دفاع مى نمود.
مظفر حسين پس از درگذشت دائيش سيّد سعيد عبقاتى كه از علما و رهبران برجسته هندوستان بود،رياست كتابخانۀ ناصريه را برعهده گرفت و تا هنگام وفات اين سمت را داشت.وى در سال 1408 ق/1367 ش از طرف مجمع جهانى اهل بيت عليهم السّلام به ايران دعوت شد و در تهران هنگام شركت در جلسات مجمع ناگهان درگذشت،جنازۀ او را به مشهد مقدس منتقل و در صحن جديد(آزادى)بارگاه امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.
سيد حسن حسينى
ص:277
طباطبايى ساروى-محمّد
(-1310 ه ق)
آية اللّه سيّد محمّد مجتهد معروف به «ساروى»مجاور حرم بود و سالها در مشهد به تدريس اشتغال داشت.در آخر عمر براى ديدار خويشاوندان به مازندران رفت و سال 1310 ه ق در سارى دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيت،جنازه اش به مشهد حمل و در محل دار الضيافه حرم دفن شد.
تاريخ آستان قدس/338،راهنما يا تاريخ آستان قدس/428.
غلامرضا جلالى
طباطبايى قمى-حسن-قمى-حسن
طباطبايى قمى-مهدى
(-حدود 1358 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد مهدى قمى فرزند آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى است.وى در مشهد به دنيا آمد،ادبيات را در خدمت ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى فراگرفت و فقه و اصول را بيشتر نزد پدر آموخت و به درجۀ اجتهاد رسيد.
ايشان بعد از واقعۀ مسجد گوهرشاد كه در سال 1314 ه ش اتفاق افتاد، همراه پدر به عتبات مهاجرت كرد و در كربلا رحل اقامت افكند.پس از درگذشت آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى و رفتن حاج آقا حسين قمى به نجف،ايشان در كربلا ماند و به جاى پدر نماز مى خواند و روزها تدريس مى كرد و حوزۀ علميه كربلا را با درايت كامل اداره مى نمود و همه ساله در روزهاى تابستان جهت استراحت به بعلبك مى رفت.
حاج سيّد مهدى قمى بعد از انقلاب عراق و روى كار آمدن حزب بعث به لبنان رفت و در حالت انزوا در بعلبك بسر مى برد و اوايل پيروزى انقلاب اسلامى ايران،در حالى كه بيش از هفتاد سال عمر داشت به تهران آمد و پس از چند روز درگذشت و جنازه اش را به مشهد انتقال دادند و در وسط ايوان طلاى صحن عتيق حرم امام رضا عليه السّلام به
ص:278
خاك سپردند.
آية اللّه حاج سيّد مهدى قمى به زهد و تقوا و پرهيزكارى اشتهار داشت و صاحب فضيلت و كرامت بود.از او دو پسر به نامهاى حجة الاسلام سيّد هادى و سيّد ابو القاسم و يك دختر به نام صديقه باقى ماند.مادر صديقه دختر مرحوم حاج شيخ مهدى واعظ خراسانى است.
طباطبايى نايينى-سيّد سعيد
(1255-1337 ه ش)
سيّد سعيد طباطبايى نايينى فرزند ميرزا نصر اللّه و از سادات حسنى نايين در سال 1255 ه ش در اين شهر به دنيا آمد.پس از طى مقدمات در زادگاه خويش در آغاز جوانى به همراه برادرش جعفر به اصفهان رفت و در مدارس اين شهر به تحصيل پرداخت.
وى از جمله كسانى بود كه در جريان مشروطيت به صف مشروطه خواهان پيوست و به همراه برادرش جزو سردسته هاى اين نهضت در اصفهان بود؛تا جايى كه در دوره استبداد صغير توسط محمّد على شاه و روس ها محكوم و مورد تعقيب قرار گرفت امّا توانست خود را از گرفتار شدن در دست نيروى استبداد برهاند.
وى به همراه برادرش در جنگ جهانى اول(1914-1918 م)هم فعال بود و در صف مجاهدان فعاليت هايى كرد.
سيّد سعيد در سال 1308 ه ش به مشهد مقدس مهاجرت كرد و تا پايان عمر در اين شهر ساكن و در سال 1330 ه ش به سفر حج مشرف شد.
سيّد سعيد طباطبايى از جمله افرادى است كه در زمينه امور فرهنگى اقدامات شايسته اى انجام داده است از جمله تأسيس ده مدرسه،يك كتابخانه و چاپخانه گلبهار در اصفهان و تأسيس كتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد از اقدامات مهم وى مى باشد.او 18 عنوان كتاب درسى تأليف و 27 عنوان از كتب ديگران را تصحيح و چاپ نمود.
با وجود اين،وى كه در پوشيدن
ص:279
لباس روحانيت اصرار داشت و نمى خواست به استخدام دولت پهلوى درآيد،در اواخر عمر از فعاليت هاى فرهنگى كناره گرفت و در 12 دى سال 1337 ه ش دار فانى را وداع گفت و در پايين كتابخانه گوهرشاد مدفون گرديد، محل دفن او اكنون در پشت ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد در ايوان شمالى صحن قدس واقع شده است.
اسماعيل رضايى
طباطبائى يزدى-مهدى
(1285-1346 ه ق)
سيد محمّد مهدى فرزند سيّد محمّد باقر فرزند مرتضى،فرزند احمد،فرزند حسين فرزند مير سامع فرزند غياث الدّين طباطبايى زواره اى يزدى حائرى،در جمادى الثانى 1385 در كاظمين به دنيا آمد و مشهد سكونت داشت و روز دوم محرم سال 1346 ه ق در همين شهر درگذشت.ام الكتاب از آثار اوست كه سال 1307 ه ق آن را در چهار جلد براى مظفر الدّين شاه قاجار نوشت.جلد اول اين كتاب در وقايع روزهاى سال،جلد دوم درباره رويدادهاى روز طف،جلد سوم درباره روزهاى عيد و جلد چهارم درباره زندگى حضرت ابو الفضل العباس عليه السّلام،به نگارش درآمده است.از آثار ديگر او بدائع الكلام در وقايع الأيام و الانفاس القدسيّة فى الحوائج الانسيّة در ادعيه را مى توان ياد كرد.
الذريعة 303/2 و 170/3،اعيان الشيعة 66/10-67،تاريخ علماى خراسان/ 281.
محمّد جواد هوشيار
طباطبايى يزدى مشهدى-
عبد الحسين
(1273-1336 ه ق)
سيّد عبد الحسين طباطبايى فرزند سيّد زين العابدين،از بزرگان فقه و حديث و كلام و تفسير و از روشن فكرترين علماى خراسان است.
ص:280
سال 1273 ه ق متولد شد،سطوح و خارج را خدمت مولانا عبد اللّه كاشى، يكى از شاگردان شيخ انصارى و نيز سيّد على حائرى يزدى به پايان رسانيد و در رديف اصوليين و محدثين و مفسرين و متكلمين نامدار خراسان قرار گرفت.آقابزرگ تهرانى مى نويسد وى در شمار موثقين و بزرگان ائمۀ جماعات بود و در خطابه و وعظ زبردست،و پيوسته در خدمت شريعت نبوى قرار داشت و از تحقيق و تأليف غافل نبود و كتابهايى چند،از جمله شرح دعاى عرفه را به رشتۀ تحرير درآورد.او 18 شعبان سال 1336 ه ق به سراى جاويدان هجرت نمود و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.سيّد موسى طباطبايى فرزند اوست.
نقباء البشر 1045/1-1046،ضميمه تاريخ علماى خراسان/287.
غلامرضا جلالى
طبرسى-فضل بن حسن
(-548 ه ق)
فضل بن حسن بن فضل معروف به شيخ طبرسى ملقب به امين الاسلام و امين الملة و الدّين و مكنى به ابو على،در عصر سلاجقه مى زيست و در فقه، حديث،ادب،رجال،لغت و علوم رياضى متبحر بود و شعر مى سرود.
ابو الحسن على بن زيد بيهقى(متوفى 565 ه ق)در تاريخ بيهق از ايشان نام برده،مى نويسد:وى از تفرش است كه معرب آن طبرس مى باشد.اين نظر بيهقى مورد اعتماد است،چون طبرسى سال 523 وارد بيهق شده و تا سال 548 يعنى 25 سال در اين شهر زندگى مى كرد و بيهقى در اين زمان به عنوان مورخ بيهق و نويسنده مشهور آن،در قيد حيات بوده است.علت مهاجرت شيخ طبرسى از مشهد به سبزوار را يكى از چند دليل زير دانسته اند:
1-وجود اختلافهاى زياد بين امراى سلجوقى در شهرهاى مختلف،
ص:281
بخصوص در مرو به عنوان مركز خراسان.
2-درگذشت وزير معين الدّين ابى نصر احمد بن فضل بن محمود كاشانى، وزير سلطان سنجر فرزند ملكشاه سلجوقى كه از سال 490 حاكم خراسان بود.
3-هجرت بزرگان آل زيار به بيهق.
طبرسى در بيهق مهمترين كتابهاى خود از جمله مجمع البيان را نوشت.او در مدرسه باب العراق بيهق تدريس مى كرد و مجمع البيان را به درخواست شريف سيّد جلال الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه حسينى زبارى نوشت و در ذى القعده 536 از تأليف مجمع فراغت يافت.مجمع البيان به تعبير استاد شهيد علامه مطهرى«از نظر ادبى و حسن تأليف بهترين تفسير است و شيعه و سنى براى اين تفسير اهميت فراوانى قائلند.مكرر در ايران،مصر و بيروت چاپ شده است».مجمع البيان پس از ارتحال طبرسى مورد توجه همه مسلمانان قرار گرفت.در اين تفسير از افكار صوفيانه يا قصه هاى اسرائيلى خبرى نيست.
طبرسى تفسير ديگرى دارد به نام جوامع الجامع.وى پس از فراغت از مجمع البيان،به تفسير كشّاف كه توسط معاصر نامدارش جار اللّه زمخشرى (467-538 ه ق)تأليف يافته بود، دست يافت.برخى از نكات ادبى را كه در مجمع البيان نيامده بود در تفسير جوامع الجامع با توجه به كشاف نوشت و سال 542 آن را به آخر رساند.
بجز دو اثر گرانبهاى يادشده،الآداب الدينية للخزانة المعينيه،كه آن را به اسم خواجه اتابك ابى نصر احمد بن فضل بن محمود نوشته است،اعلام الورى باعلام الهدى،تاج المواليد،الجواهر در نحو، براى امير صفى الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه الحسين تأليف نمود.غنية العابد و منية الزاهد،الفائق، الكاف الشاف من كتاب الكشاف،النور المبين نيز از آثار قلمى اوست.
طبرسى در خدمت دانشورانى چون سيّد ابو طالب محمّد بن حسين حسينى
ص:282
شيخ القصبى گرگانى،شيخ ابو على ابن شيخ طوسى،شيخ ابو الوفاء عبد الجبار بن على مقرى رازى،حسن بن حسين بن حسن بن بابويه قمى رازى،شيخ ابو الحسن عبيد اللّه بن محمّد بن حسين بيهقى،حاكم موفق بن عبد اللّه عارف نوقانى از مشايخ عامه دانش آموخت،و از آنان اجازه روايى گرفت و چهره هاى برجسته اى چون فرزندش شيخ جليل رضى الدّين ابو نصر حسن بن فضل طبرسى،حافظ محمّد بن على بن شهرآشوب(م 588 ه ق در حلب)شيخ منتجب الدّين على بن عبيد اللّه بن حسن رازى قمى،سيد جليل امام ضياء الدّين فضل اللّه بن على بن عبيد اللّه حسينى راوندى كاشانى،شيخ امام قطب الدّين ابو الحسن معروف به قطب راوندى،شيخ ابو الفضل شاذان بن جبرئيل قمى و شيخ برهان الدّين بن محمّد بن على قزوينى همدانى را در مكتب علمى خود پرورش داد و سال 548 ه ق در 80 سالگى درگذشت و در گورستانى نزديك حرم معروف به قتلگاه دفن گرديد.
معالم العلماء/135،مناقب آل ابى طالب 14/1،مجمع البيان 210/2 و 237/4 و 411/3،343 و 534،اعلام الورى باعلام الهدى/349،تاريخ بيهق/242، اعيان الشيعة 413/8.
غلامرضا جلالى
طبسى-محمّد حسين
(-1336 ه ق)
آية اللّه العظمى آقا شيخ محمّد حسين طبسى،فقيه برجسته عصر خود بود.در خدمت آية اللّه ميرزا محمّد ابراهيم طبسى به تكميل علوم پرداخت و به سامرا رفت و از محضر ميرزاى بزرگ شيرازى استفاده نمود و پس از آن به نجف عزيمت نمود و در حلقۀ درسى آيات سيّد محمّد اصفهانى فشاركى و آخوند خراسانى شركت كرد و بعد از اتمام تحصيلات به طبس بازگشت و زعامت مردم اين شهر را به عهده گرفت و به تدريس و تبليغ پرداخت.ملا محمّد على فرزند ملا على اكبر طبسى و آية اللّه
ص:283
حاج شيخ محمّد رضا طبسى از محضر او استفاده كردند.روز 18 شعبان سال 1336 ه ق از دنيا رفت و در محل دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن شد.
ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/287، گنجينۀ دانشمندان 30/6-31.
طبسى-ولى اللّه
(-1363 ه ق)
سيد ولى اللّه طبسى فرزند سيد على نقى،از عالمان دينى يزد در سده چهاردهم است.وى تحصيلات خود را در حوزه مشهد آغاز كرد،سپس همراه برادران خود سيد محمّد كاظم و سيد باقر به كربلا رفت و در محضر آيات شيخ على شاهرودى و ميرزا هادى خراسانى به ادامۀ تحصيل پرداخت.وى در آخرين سفر خود به مشهد،در سال 1363 ه.ق بيمار شد و در مشهد درگذشت مدفن وى ميان صحن عتيق و صحن نو قرار دارد.
دائرة المعارف الشيعة العامّة 382/11 مفاخر يزد 442/1
طبيب كابلى-سيّد عليخان
(ج قرن 13 ه.ق)
حاج مير سيد عليخان معروف به «طبيب كابلى»از سادات و علماى بنام و اطباى حاذق مقيم مشهد بود.در اواسط عمر به قصد زيارت از كابل به مشهد آمد.مدتى امام جماعت بود و بعدها به نشر مقاله و معالجه بيماران پرداخت.كتب گرانبهايى داشت و به كتابخانه آستان قدس وقف كرد.به سفر رفت،در بين راه دار فانى را وداع گفت و جنازه اش را به مشهد آوردند و در جوار حرم مطهر رضوى دفن نمودند.
مطلع الشمس/708،تاريخ علماى خراسان/90،فهرست كتابخانه مركزى، ج 6،مقدمه حرف د،اعيان الشيعة 302/8.
غلامرضا جلالى
طسوجى-ايسى محصل-شيخ على
ص:284
عابدى قائنى-سيّد محمّد
(1325-1404 ه ق)
آية اللّه سيّد محمّد عابدى قائنى در سال 1325 ه ق در شهر قائن در خانواده اى متديّن چشم به جهان گشود.
پدر ايشان سيّد اسحاق هاشمى نژاد بود.
سيّد محمّد تحصيلات مقدماتى علوم حوزوى را در مدرسۀ جعفريّه قائن ادامه داد و در 22 سالگى براى ادامۀ تحصيل به قم عزيمت كرد و پس از يك سال اقامت در اين شهر عازم نجف شد و در محضر آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،ميرزاى نائينى و آقا ضياء عراقى فقه و اصول را فراگرفت و پس از چهل و شش سال حضور فعّال در حوزۀ نجف و خدمات شايان به اين حوزه، مورد توجّه آية اللّه شاهرودى و آية اللّه حكيم و آية اللّه خوئى و نيز امام خمينى رحمة اللّه عليهم اجمعين قرار گرفت او به مديريت مدرسۀ آخوند خراسانى و رسيدگى به مشكلات طلاّب و زائرين عتبات و تشرّف شبهاى هر جمعه به كربلا اهتمامى بليغ داشت.در سال 1395 ه ق/1354 ش از سوى عناصر
ص:285
رژيم صدام بازداشت و تحت حفاظت از مرز خانقين-خسروى وارد ايران شد.ايشان شب 19 ماه مبارك رمضان سال 1404 ه ق/29 خرداد 1363 ش پس از حدود 3 سال بيمارى در 79 سالگى زندگى را بدرود گفت و به لقاء حق شتافت و در كنار حوض صحن آزادى حرم مطهّر رضوى دفن گرديد.
ابراهيم زنگنه
عارف الزين-احمد
(1262-1339 ه ش)
استاد شيخ احمد عارف الزين مدير دانشمند مجله اسلامى«العرفان»از علماى مبرّز شيعى مذهب معاصر لبنان بود كه مهر ماه 1339 همراه سيّد حسن حسينى مفتى شيعيان لبنان،شيخ محمّد خليل الزين،شيخ محمّد قبلان و شيخ عبد الكريم حرّ عاملى،چهار نفر از علماى بلندپايه اين كشور براى زيارت قبر مطهر امام هشتم عليه السّلام به مشهد مشرف شد و پس از استقبال باشكوهى كه از طرف جامعۀ روحانيت و مطبوعات خراسان از وى به عمل آمد،براثر سكته قلبى در 79 سالگى دار فانى را وداع گفت و در صحن عتيق دفن شد.او موقع آمدن به ايران طى صحبتى با امام موسى صدر،مرگ خود در جوار امام رضا عليه السّلام را پيش بينى كرده بود.
وى سال 1301 ه ق در روستاى «شحور»لبنان متولد شد و پس از طى دوران كودكى در مدرسه ابتدايى نبطيه و مدرسه حسن يوسف مكى به تحصيل علم پرداخت سپس نزد عبد الحسين شرف الدّين با اصول فقه آشنا شد بعد به صيدا رفت و علم دينى و آموزش زبان فرانسه و اندكى تركى و فارسى را دنبال نمود.او در سال 1327 ه ق مجله العرفان را كه به اوضاع سياسى كشورهاى اسلامى و نفوذ استعمار مى پرداخت منتشر ساخت و پيش از آن مقالاتى از وى در نشريات اجتماعى و سياسى روز لبنان مثل:ثمرات الفنون، الاتحاد العثمانى و حقيقة الاخبار،نشر يافته بود.در سال 1330 ه ق روزنامه
ص:286
«جبل عامل»را منتشر نمود،ولى در اندك زمانى شيخ احمد توسط ترك ها دستگير و روزنامه و مجله،هر دو توقيف شد.او سال 1335 آزاد شد و العرفان را بار ديگر به چاپ سپرد و سال 1346 ه ق تبعيد گرديد و تا سال 1354 ه ق در تبعيد و زندان بسر برد و پس از آزادى و بازگشت به صيدا علاوه بر نشر مجله العرفان به انتشار كتابهاى اسلامى و تفاسير مهمى چون مجمع البيان و آلاء الرحمن،دست يازيد.
نامه آستان قدس،شماره دوم،دى ماه 1339،ص 47-49 و نقل قول از آية اللّه واعظزاده خراسانى دبير كل پيشين مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى.
ابراهيم زنگنه
عارف عباسى-محمّد-عباسى- محمّد عارف
عارف نيشابورى-محمّد حسن
(-1262 ه ق)
مولانا حاج محمّد حسن از علما و عرفاى قرن سيزدهم هجرى است،در يكى از روستاهاى نيشابور به نام «معمورى»در ميان طايفۀ بيات به دنيا آمد و پس از پشت سر گذاشتن دوران نوجوانى عازم مشهد گرديد و نزد ميرزا معصوم رضوى فقه و اصول را آموخت و در نزد مولانا عبد الوهاب شيخ الاسلام، علوم عقلى و رياضيات را فراگرفت و پس از آن خود به تدريس روى آورد و تحت تأثير مولانا على اكبر شيروانى، جذبۀ الهى او را درربود و با پشت پا زدن به همۀ امور دنيوى،گوشۀ عزلت برگزيد و مدت چهار سال در يكى از حجره هاى مدرسه پايين پا به رياضتهاى سخت مشغول گرديد و صاحب كراماتى شد.سرانجام دوم رجب سال 1261 يا 1262 ه ق به رحمت ايزدى پيوست و برحسب وصيت،در كنار مزار شيخ طبرسى در قبرستان قتلگاه مدفون گرديد.
تاريخ علماى خراسان/117، فردوس التواريخ/124،مطلع الشمس/706 و 710،الكرام البررة 296/1،مكارم الآثار 1647/5،اعيان
ص:287
الشيعة 148/9.
غلامرضا جلالى
عاملى-بدر الدّين
(-پيش از 1104 ه ق)
بدر الدّين فرزند سيّد احمد فرزند زين العابدين حسينى عاملى انصارى از علماى قرن يازدهم هجرى است كه در حديث و فقه و شعر و ادب صاحب نظر بود.در اصل از جبل عامل است،در اصفهان متولد شد و نوۀ دخترى ميرداماد به شمار مى رود.او در زمان شيخ حر عاملى(م 1104 ه ق)به مشهد آمد و مجاور شد و به تدريس مشغول گرديد.
بدر الدّين از پدر خود،و شيخ بهائى، ملا محمّد تقى مجلسى و فخر الدّين طريحى حديث روايت كرده و تأليفات ارزنده اى مانند:حجية الاخبار،شرح اثنى عشريه صلاتيه در تاريخ 1035 ه ق تأليف نمود،شرح اثنى عشريه صوميه،شرح زبدۀ شيخ بهائى،عيون جواهر النقاد فى حجية اخبار الآحاد،از آثار ايشان است.
او پيش از درگذشت شيخ حر عاملى چشم از اين جهان فروبست و شيخ در مراسم تدفين وى شركت داشت و به احتمال زياد داخل حرم دفن گرديد.
از شاگردان او مى توان سيد محمّد بن على بن محيى الدّين موسوى عاملى را نام برد.
الذريعة 298/13،270/6،ريحانة الادب 90/4،امل الآمل 42/1،اعيان الشيعة 549/3.
غلامرضا جلالى
عاملى-حسن
(-1300 ه ق)
شيخ حسن فرزند شيخ نظام الدّين مرتضى عاملى مؤلف شجره طوبى است.ايشان شيخ الاسلام مشهد بود و كتاب السؤال و الجواب را در اصول عقايد،به اسم ركن الدوله محمّد تقى
ص:288
ميرزا برادر ناصر الدّين شاه نوشت و به سال 1299 ه ق از نوشتن آن فراغت يافت و سال 1300 ه ق از دنيا رفت.
الذريعة 31/13-32.
غلامرضا جلالى
عاملى-حسين
(-اوايل سده 11 ه ق)
شيخ حسين فرزند حسن عاملى مشغرى،فقيه و اديب قرن دهم و يازدهم است.او از خاندان عاملى و مهاجر از مشغرى جبل عامل بود.
خدمت شهيد ثانى و شيخ بهاء الدّين عاملى تحصيل كرد و اجازه روايى گرفت.به هند،اصفهان و در آخر به خراسان سفر نمود.در مشهد به تحقيق و تأليف پرداخت و همان جا درگذشت.از تأليفات اوست كتاب النكاح.
امل الآمل 69/1،اعيان الشيعة 479/5.
غلامرضا جلالى
عاملى-عبد العالى
(926-993 يا 994 ه ق)
عبد العالى فرزند محقق كركى، مشهور به تاج الدّين ابو محمّد از فقيهان و محدثان و متكلمان قرن دهم هجرى است.وى شب جمعه نوزدهم ذى القعده در سال 926 ه ق به دنيا آمد و نزد پدر و عالمان ديگر به تحصيل پرداخت و جزو بزرگان اركان دولت شاه طهماسب صفوى شد.او به بحثهاى كلامى رويكرد بيشترى از خود نشان داده است.پسر خواهرش محمّد باقر حسينى مشهور به ميرداماد از او اجازه نقل روايت اخذ كرده و سيّد حسين بن حيدر عاملى كركى از شاگردان اوست.وى كتاب امامت را در رد نواقض الروافض ميرزا مخدوم شريفى نوشت و كتاب مناظرات و كتاب قبله به طور عام و خصوص قبله خراسان و رسالۀ عمليه در فقه(نماز يوميّه)و شرح ارشاد علاّمه تا كتاب حج و بالغ بر سه هزار بيت شعر و تعليقه بر رسالۀ استاد پدرش على بن هلال كركى
ص:289
از آثار اوست.
ايشان الفيه شهيد اول را شرح كرد و بيشتر عمر خود را در كاشان سپرى نمود و سال 993 يا 994 ه ق در شهر اصفهان فوت كرد و در زاويۀ منسوب به سيّد الساجدين دفن گرديد و پس از 30 سال جنازۀ او همراه جنازۀ شيخ فقيه على بن هلال كركى به مشهد انتقال يافت و در محل دار السياده به خاك سپرده شد.
منتخب التواريخ/678 و 692، روضات الجنات 14/5،امل الآمل 110/1،نقد الرجال/188-189،تاريخ عالم آراى عباسى 154/1،اعيان الشيعة 18/8-17.
غلامرضا جلالى
عاملى-على
(1013-1103 ه ق)
شيخ على فرزند محمّد بن حسن بن شهيد ثانى،معروف به«شيخ على كبير» و«سبط الشهيد»بود.وى از جانب مادر سبط محقق ثانى و در اصل عاملى مى باشد.سال 1013 ه ق در مكه تولد يافت و در اوان جوانى در اصفهان ساكن گرديد و نزد شيخ بهائى به تحصيل پرداخت و در سلك اعلام اصفهان درآمد و به تأليف و تدريس روزگار خود را سپرى نمود.الدر المنثور،الدر المنظوم من كلام المعصوم شرح اصول كافى در حديث،حاشيۀ شرح لمعه، الهام المارقة عن اغراض الزنادقة، زاد المرشدين فى رد الصوفية و رسائلى در عبادت را نوشت.
او در مجلد دوم الدر المنثور،ص 238 شرح زندگى خود را به تفصيل آورده است.محمّد،حسين و محى الدّين فرزندان وى بودند كه همگى از علماى بلندمرتبه و مدرسان برجستۀ اصفهان شمرده مى شدند.
شيخ على سال 1103 ه ق در نودمين سال زندگى خود در شهر اصفهان رحلت كرد و جنازه اش به مشهد حمل و در سردابه مدرسه ميرزا جعفر حاشيه صحن عتيق جنب مقبره شيروانى و سبزوارى دفن شد.
ص:290
منتخب التواريخ/677،علماى بزرگ شيعه/124-126.
غلامرضا جلالى
عاملى بازورى-ابراهيم
(-بعد از 1030 ه ق)
شيخ ابراهيم فرزند فخر الدّين عاملى بازورى از شاگردان شناخته شده شيخ بهائى و شيخ محمّد بن شيخ حسن صاحب معالم پسر شيخ زين الدّين شهيد ثانى است.شيخ حر در كتاب امل الآمل وى را به فضل و صدق و شعر و ادب توصيف كرده است.ديوان شعر و رساله رحلة المسافر از آثار اوست.در اين ديوان،شعرى در رثاى شيخ بهائى و شعرى در ستايش زين الدّين سروده است.
بازورى پس از سال 1030 ه ق درگذشت و در مشهد رضوى دفن گرديد.
مطلع الشمس 695/2.
ابراهيم زنگنه
عاملى جبعى-سيد حسين
(-1069 ه ق)
سيّد حسين فرزند سيّد محمّد بن على بن حسين بن ابى الحسن موسوى عاملى جبعى،نسبش با چندين واسطه به حضرت امام موسى كاظم عليه السّلام مى رسد.در اصل از جبل عامل است.
پدرش صاحب مدارك و از شاگردان شيخ بهائى است.او پس از رسيدن به سن كمال،نزد پدرش صاحب مدارك و شيخ بهاء الدّين عاملى و اساتيد برجسته حوزه اصفهان به تحصيل پرداخت و بعد از رسيدن به درجه اجتهاد،به خراسان سفر كرد و در مشهد ساكن شد و به منصب شيخ الاسلامى و تدريس اشتغال ورزيد و به سال 1069 ه ق در مشهد درگذشت.
اين خاندان به جهت پرورش عالم و مجتهد به سلسلة الذهب مشهورند.
امل الآمل 80/1،منتخب التواريخ 694 و 680،الذريعة 22/6،اعيان الشيعة 127/6.
غلامرضا جلالى
ص:291
عاملى جبعى-حسين
(1056-1078 ه ق)
شيخ حسين فرزند على بن محمّد بن حسن بن زين الدّين شهيد ثانى عاملى جبعى،از فضلا،صالحان و محققان قرن يازدهم است.وى 18 ذيحجه سال 1056 ه ق به دنيا آمد،علوم دينى را نزد پدر آموخت و 21 ذيحجۀ سال 1078 در جوانى در اصفهان درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل شد.پدرش صاحب در المنثور،مقامات علمى و معنوى او را ستوده است.
امل الآمل 78/1،شهيدان راه فضيلت /269،فوائد الرضويه 323/1.
غلامرضا جلالى
عباسى-محمّد عارف
(زنده در قرن 10 ه.ق)
شيخ محمّد عارف عباسى مشهور به «پير پالان دوز»از عرفا و پيران سلسلۀ ذهبيه است.او علاوه بر اينكه در عرفان به مقامات بلندى دست يافت، در كيمياگرى و خطاطى متبحر بود.
هفت سوره از قرآن با خطى بسيار زيبا از وى تا روزگار ما باقى مانده است.
وى بااين كه صاحب موقعيت بود و مى توانست بدون كوشش زندگى خوبى داشته باشد،از راه پالان دوزى روزگار مى گذرانيد.
برخى ساختمان آرامگاه پير پالان دوز را كهن تر از زمان درگذشت او مى دانند.كتيبه موجود،سال 985 هجرى را سال پايان بناى مزار پير ثبت كرده است،ولى بعضى ديگر از صاحب نظران بر اين باور هستند كه اصل بنا در سال 716 ه ق در زمان سلطان محمّد خدابنده اولجايتو پى ريزى شده است و آن محل ابتدا مقبره شيخ ابو نصر سراج بوده است و بعدها پير پالان دوز در آن دفن گرديده است.
مؤيد اين نظر اين است كه قبر پير پالان دوز در وسط بقعه قرار ندارد و معلوم مى شود كه قبر ديگرى پيش از آن در وسط بقعه بوده است.
ص:292
آرامگاه پير پالان دوز در حال حاضر در ضلع شرقى مجموعه حرم مطهر قرار دارد و مردم مؤمن همه روزه به زيارت آن مى روند.
بحث در آثار و احوال حافظ 211/2، دائرة المعارف تشيع 36/1،بناهاى تاريخى خراسان/20،منتخب التواريخ /699،فهرست بناهاى تاريخى ايران /339،تاريخ آستان قدس/346، سرزمين و مردم ايران/824،طرائق الحقائق 711/3،راهنماى خراسان /129-130.
غلامرضا جلالى
عبايى-حسين
(1292-1374 ه ش)
حاج ميرزا حسين واعظ عبايى، فرزند حاج ميرزا حسين واعظ،از علماى معاصر است.به سال 1292 ه ش بعد از درگذشت پدر،در شهر تبريز در خانواده اى روحانى چشم به جهان گشود و به نام پدر موسوم گرديد.
وى در 18 سالگى پس از پايان مقدمات،به منظور ادامه تحصيل به
مشهد آمد و در حوزۀ درسى آيات حاج شيخ هاشم قزوينى،سيّد يونس اردبيلى،ميرزا مهدى اصفهانى و حاج سيّد جواد خامنه اى شركت كرد همسرى از سادات رضوى برگزيد و همۀ زندگى خود را در مشهد وقف كارهاى تربيتى و تبليغى نمود و پس از درگذشت آية اللّه حاج سيّد على رضوى،برادر همسرش به درخواست عده اى از مردم به جاى وى در مسجد ملا حيدر به اقامۀ نماز مبادرت نمود.
وى از مدافعين سرسخت انقلاب و رهبرى امام خمينى قدس سره بود و از زراندوزى و توجه به ماده و ماديات
ص:293
پرهيز داشت و سلب علاقه از ماديات را از ضروريات ايمان مى شمرد.خود همۀ عمر را در ورع و پارسايى گذراند و 30 رجب 1416 ه ق/1374 ه ش به رحمت حق پيوست و در ضلع شمال غربى صحن آزادى دفن گرديد.
غلامرضا جلالى
عرب-على
(-1383 ه ق)
شيخ على عرب معروف به«مجرّد» صاحب علوم غريبه و نجوم و هيئت بود.در اوايل عمر لباس عالمان دين را به تن داشت،ولى در زمان پهلوى وقتى كه اتحاد شكل پيش آمد و بسيارى از علما به شكل عادى درآمدند،از لباس بيرون شد و ديگر ملبّس نگرديد.
در دورۀ دوم انتخابات مجلس شوراى ملى از سوى مردم سبزوار انتخاب گرديد،ولى پس از مدتى استعفا كرد.مرام نامه فرقه ترقى و تمدّن كام يا خيال خام براى فريب عوام از آثار اوست.شعر نيك مى سرود.مدتى در بستر بيمارى بود تا آنكه روز 15 رجب سال 1383 ه ق از جهان فانى گذشت و به عالم باقى شتافت و در صحن عتيق مقابل ايوان عباسى مدفون گشت.
مرآة الحجه/120-128.
غلامرضا جلالى
عرب زاده-آقا نجفى همدانى-محمّد
عربى خوان-حسن
(-1339 ه ق)
ميرزا حسن معروف به عربى خوان از فضلاى نامدار و واعظان برجسته مشهد بود،چون اشعار عربى را به لحن عرب مى خواند به اين نام شهرت يافت.وى در فن وعظ و خطابه از سرآمدان عصر خود بود و شعر مى سرود و روز 15 صفر 1339 ه ق در مشهد فوت كرد و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/289.
ابراهيم زنگنه
ص:294
عصار-سيّد محمّد
(1264 يا 1265-1356 ه ق)
آية اللّه علاّمه سيّد محمّد تهرانى لواسانى معروف به«عصّار»و متخلص به«ناظم»و«آشفته»،فرزند محمود از چهره هاى بلندآوازۀ حوزه،به سال 1265 يا 1264 ه ق در تهران به جهان پا نهاد و دوم ذى الحجه 1340 ه ق پس از تلمذ در محضر آيات ميرزاى شيرازى،ميرزاى نائينى،ميرزاى آشتيانى و آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى و نيل به درجۀ اجتهاد،به مشهد آمد و با وجود ضعف جسمى و از دست دادن يك چشم به تأليف و تصنيف پرداخت.از آن جمله مى توان به آثار زير اشاره كرد:
شرحى بر زبدۀ شيخ بهايى،شرح معالم،تفسير بسم اللّه و فاتحة الكتاب، شرح لمعه،حجيت خبر واحد،مسأله اجزاء،مسأله بيع به شرط خيار،مبحث اجتهاد و تقليد،استصحاب و تنبيهات استصحاب،البركات الرضويه فى تلخيص الفرائد الاصوليه علامه انصارى،رساله اى در تجرّى و كلام اخباريين و ظاهر كتاب رساله اى در قاعده نفى ضرر،رساله اى در مبحث ترتيب،تقريرات درس ميرزا در وقف، رساله اى در مبحث ترتّب،رساله اى در عدم اعتبار تساوى سطوح،رساله اى در جواز صلاة در لباس مشكوك،شرح كشف الفوائد علامه،شرح كشف الريبة فى الغيبة و النميمة،الالهامات الرضوية فى شرح الزيارة الجامعة الكبيرة،شرح قواعد شهيد اوّل،شرح وجيز بر منظومه سيّد بحر العلوم،وجوه تأمل بر مكاسب مرحوم شيخ مرتضى،توحيد كمالى و
ص:295
اخلاق كمالى،لسان الغيب،بيان الغيب، نياح الغيب،تشطير مقدمات گنجينه راز،شرح منظوم گلشن راز،ذيل الارغام و ارغام الشيطان در ردّ بابيه و بهائيه،رساله اى در ديات مطابق وجه نقد،حاشيه بر شرح منظومه حاج ملا هادى سبزوارى،پاسخ نامه به فارسى و تعداد ديگرى از آثار علمى و پربها كه برخى از آنها منتشر شده است و تعدادى نيز به صورت مخطوط در كتابخانۀ آستان قدس نگهدارى مى شود.
عصار در سال 1356 ه ق در مشهد رخت به سراى بقا كشيد و در صحن جديد حرم مطهر دفن شد.سيّد محمّد كاظم عصار فرزند اوست.
زندگى نامه خود نوشت مرحوم آية اللّه سيّد محمّد عصار،تصحيح محسن صادق،مجله پيام حوزه،شماره 18، 277-295،ضميمه تاريخ علماى خراسان/290،الذريعة 271/2، 94/26،5/24،105/20.
غلامرضا جلالى
عصار خراسانى-سيّد حسن
(-1359 ه ق)
سيد حسن عصار خراسانى از علما و نويسندگانى است كه سالهاى طولانى در شهر مدينه مجاور و به تحصيل و تحقيق مشغول بود.به مشهد آمد و آثارى علمى را پديد آورد و حدود سال 1359 ه ق درگذشت.
نقباء البشر 370/1،ضميمه تاريخ علماى خراسان/289.
غلامرضا جلالى
عطّار-محمّد على
(986-1066 ه ق)
در جوانى در شهر كاشان عطارى مى كرد و اهل تزكيۀ نفس بود،از كاشان به مشهد آمد و بيشتر وقتها در زاويه اى به چلّه مى نشست و مردم به او علاقه داشتند.در هشتادسالگى در سال 1066 ه ق دعوت حق را لبيك گفت و در مقبره شيخ بهاء الدّين محمّد عاملى دفن شد.
ص:296
قصص الخاقانى 186/2.
غلامرضا جلالى
علامه حائرى مازندرانى- مازندرانى-محمّد صالح
علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح
علم الهدى-سيّد ابراهيم
(-1378 ه ش)
آيت اللّه حاج سيّد ابراهيم علم الهدى سبزوارى از ستارگان پرفروغ آسمان فقه و فقاهت در شهر سبزوار به دنيا آمد و سطح را در آنجا به پايان برد و در محضر شاگردان مكتب حاج ملا هادى سبزوارى با مبانى كلامى و حكمى آشنا شد و براى ادامۀ تحصيل به نجف عزيمت كرد و از محضر آيات عظام حاج آقا حسين قمى،حاج سيّد ابو القاسم خويى بخصوص آية اللّه العظمى حاج سيّد محمّد هادى ميلانى بهره برد و از او به دريافت اجازۀ اجتهاد نايل شد.پس از هجرت آية اللّه ميلانى در سال 1333 به مشهد ايشان نيز به اين شهر آمد و در شبستان گوهرشاد،پس از آنكه آية اللّه ميلانى خارج فقه و اصول تدريس مى كرد ايشان به تقرير درس استاد مى پرداخت و پس از ارتحال ايشان خود حلقۀ درسى تشكيل داد و بيش از دو دهه در مدرسۀ امام صادق عليه السّلام به تدريس خارج اصول مبادرت مى ورزيد و شاگردان برجسته اى را در مكتب اصولى خود پروراند.از ويژگى حوزۀ درسى ايشان مى توان به ژرفنگرى وى در ارائۀ
ص:297
مباحث اصولى اشاره كرد.
آية اللّه علم الهدى انسانى خليق، شوخ طبع،ساده زيست و بسيار متواضع بود و بيش از سه دهه در مسجد فرش فروشها(حوض چهل پايه)نماز جماعت اقامه مى نمود و به گره گشايى از كار مردم اهتمام مى ورزيد و در حل مسائل بغرنج قضايى به قضات كمك مى كرد.ايشان هيچ گاه سعى نمى كرد شاگردان خود را مقلد بار بياورد و در طرح مسائل علمى و گشودن گره از معماى آنها از نبوغ خاصى برخوردار بود.
پيكر پاك آية اللّه علم الهدى در روز 13 آذر سال 1378 ه ش از مسجد فرش فروشها تشييع و در حرم مطهّر دفن شد.
غلامرضا جلالى
علم الهدى-على
(1273-1359 ه ش)
آية اللّه حاج سيّد على علم الهدى فرزند سيّد محمّد حسين نجفى معروف
به«آقا نجفى»و«علم الهدى»از سادات شهيدى و علماى معاصر است،وى نهم شعبان 1312 ه ق در شهر كربلا متولد شد و در خاندان علم و عمل پرورش يافت و به اتفاق پدرش به ايران آمد و در مشهد سكونت يافت.
او پس از تحصيل مقدمات و سطوح در حلقۀ درس خارج آيات شيخ مرتضى آشتيانى،حاج آقا حسين قمى، سيّد ابراهيم خراسانى و فاضل بسطامى شركت كرد و از مرحوم آية اللّه محمّد عصار اجازه علمى دريافت نمود و رسالۀ الوضوء را در احكام وضو نوشت.
وى سال 1339 ه ق پس از
ص:298
درگذشت پدر به جاى وى در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت پرداخت و چند سالى به نجف رفت و آنجا از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،حاج سيّد محمّد فيروزآبادى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و پس از دريافت اجازه اجتهاد به مشهد آمد و به ارشاد و تأليف مبادرت ورزيد.او از رژيم پهلوى نفرت داشت و يكى از سالها كه محمّد رضا پهلوى قصد آمدن به مشهد در ايام نوروز را داشت،به منظور پرهيز از هر نوع ملاقات تحميلى،به مسافرت رفت.
پس از بازگشت از سفر،سرهنگ صالحى رياست وقت ادارۀ اوقاف خراسان به او پيام رساند كه:او مى تواند فقط يكى از دو نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را به جماعت در مسجد گوهرشاد اقامه كند.مرحوم علم الهدى كه اين پيام را در فاصلۀ نماز ظهر و عصر دريافت كرد،رو به جماعت كرد و گفت:من تاكنون فكر مى كردم مسجد خانۀ خداست و من در خانۀ خدا نماز مى گزارم،اما حال فهميدم مسجد خانۀ دولت است،مردم من«امام الدوله» نيستم و حركت كرد كه مسجد را ترك كند،مردم مانع شدند.او نماز عصر را هم خواند و ديگر به مسجد نيامد.بعدها تقاضاى مقامات دولتى مفيد واقع نشد و ايشان تا پايان حيات در خانۀ كوچك خود نماز مى گزارد و جمعى از مردم نيز به او اقتدا مى كردند.
آية اللّه علم الهدى سال 1359 ه ش در مشهد به ديار حق شتافت و روز بيستم اسفند در حجره فراشها،واقع در دار السياده حرم دفن گرديد.حجج اسلام سيّد محمّد علم الهدى،حاج آقا جواد،سيّد مصطفى،سيّد عباس،سيّد كاظم و سيّد احمد فرزندان او هستند.
كتابهاى رسالة الوضوء،رسالة المياه،رايت رهنما در چهار جلد،عدل و معاد،نهج الخطابه در 3 جلد، مستدرك زاد المعاد مجلسى،النكاح و حاشيه بر عروة الوثقى از آثار قلمى ايشان است.
گنجينۀ دانشمندان 144/7-147.
ابراهيم زنگنه
ص:299
علم الهدى-محمّد
(1306-1367 ه.ش)
آية اللّه سيد محمد علم الهدى فرزند عالم وارسته مرحوم آية اللّه حاج سيد على علم الهدى در روز چهارشنبه 9 ذى القعده 1345 ه.ق/1306 ه.ش در شهر مقدس مشهد ديده به جهان گشود.
وى پس از فراگيرى دروس جديد،در سال 1361 ق وارد حوزه علميه شد و ادبيات عرب را نزد مرحوم اديب نيشابورى و مرحوم محقق نوقانى و بخشى از دروس سطح را نزد آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرس فراگرفت.
در شوال 1365 ه.ق/1322 ه.ش راهى حوزه علميه قم و سپس نجف شد و پس از مدتى بهره مندى از محضر برخى اساتيد حوزه نجف،به قم بازگشت و بيش از سيزده سال از درسهاى فقه و اصول مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى استفاده كرد.همچنين از دروس فقه و اصول و فلسفه حضرت امام خمينى قدس سره و آية اللّه محقق داماد بهره هاى فراوانى كسب كرد.
هم زمان طلاب و فضلا از تدريس ايشان بهره مند مى شدند.
بالاخره پس از 28 سال تحصيل و تدريس در حوزه علميه قم و در پى دعوت و اصرار جمعى از مؤمنين،به تهران مهاجرت كرد و تا آخر عمر در مسجد الزهراء،سلام اللّه عليها به امامت نماز جماعت،تدريس،تبليغ،رسيدگى به امور مستمندان،احداث مسجد، مدرسه و كتابخانه اهتمام ورزيد.
سرانجام در ربيع الاول سال 1409 ه.ق/1367 ه.ش در پى دعوت برخى از مسلمانان اروپا،جهت تبليغ به اروپا
ص:300
عزيمت كرد و پس از يك ماه اقامت در اتريش در روز سه شنبه هيجدهم ربيع الثانى 1409 ق/1367/9/8 ش در اثر سكته قلبى دعوت حق را لبيك گفت و پيكر شريفش از شهر وين به تهران و سپس به مشهد مقدس انتقال يافت و پس از تشييع باشكوه هم زمان با اذان ظهر دوشنبه چهاردهم آذر 1367 ش در دار الزهد حرم مطهر حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
تأليفات به جاى مانده از آن فقيد سعيد عبارت است از:يك دوره كامل علم اصول،تقريرات درس مرحوم آية اللّه محقق داماد،تقريرات سيزده سال درس مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى،مكاسب محرمه،كتاب صلاة و خمس و تقريرات درس امام خمينى قدس سره.
ابراهيم زنگنه
علمى اردبيلى-محمد
(1288-1366 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ محمّد على علمى اردبيلى فرزند ميرزا على از علما و مجتهدين و اساتيد معاصر است.روز 13 رجب سال 1327 ه ق/مرداد 1288 ه ش در روستاى«سولا»24 كيلومترى شهر اردبيل،در يك خانواده مذهبى به دنيا آمد.تا سن 13-12 سالگى نزد ميرزا غلام و ملاّ مظفر درس آموخت و سال 1340 ه ق براى ادامه تحصيل به اردبيل رفت و در مدرسه «حاج ملاّ ابراهيم»حجره اى گرفت و
ص:301
سطح اوليه را خدمت ميرزا ابراهيم كلانتر(م:1343 ه ش)و ميرزا طاهر اردبيلى فراگرفت و سطوح عالى را در محضر آية اللّه حاج ميرزا على اكبر مجتهد اردبيلى(م:1347 ه ق) آموخت.پس از درگذشت ميرزا على اكبر،و در همان سال،در حالى كه بيش از بيست سال نداشت،به مشهد آمد و دورۀ خارج را خدمت آيات ميرزا محمّد آقازاده،حاج آقا حسين قمى، سيّد يونس اردبيلى و اشرفى شاهرودى آغاز كرد.بعد از واقعۀ مسجد گوهرشاد به قم رفت و مدتى از محضر آية اللّه العظمى حائرى يزدى،مؤسس حوزه علميه قم استفاده كرد،و اواخر سال 1315 ه ش،پس از فوت مرحوم حائرى،درس آيات سيّد صدر الدّين صدر،سيّد محمّد تقى خوانسارى و سيّد محمّد حجت كوه كمره اى شركت نمود و در شمار نزديكان آية اللّه كوه كمره اى درآمد و كم كم خود به تدريس سطوح عالى پرداخت.
سال 1322 ه ش براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و به حلقه درس آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،علامه شيخ محمّد على كاظمينى خراسانى،و حاج شيخ موسى خوانسارى پيوست و پس از فوت آنها مدت بيست سال(1362-1382 ه ق) از محضر آية اللّه حاج شيخ حسين حلّى بهره برد.و پس از اخذ اجازه اجتهاد از آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى به ايران آمد.او از آية اللّه العظمى ميلانى نيز اجازه روايت داشت.
آية اللّه علمى در سال 1333 ه ش پس از تشرف به مكه و ديدار علماى نجف به درخواست مردم اردبيل به اين شهر رفت و پس از مدت كوتاهى به مشهد آمد و به توصيۀ آية اللّه العظمى ميلانى در اين شهر رحل اقامت افكند و در مدرسۀ ميرزا جعفر به تدريس پرداخت و پس از چند سال به دليل تعمير مدرسه درس را به منزل خود انتقال داد.
تقريرات دو دوره اصول آية اللّه شيخ حسين حلّى،يك دوره متاجر براساس
ص:302
مكاسب شيخ انصارى از اول بيع تا نقد و نسيه،شرح استدلالى عروة الوثقى، رساله اى در اجتهاد و تقليد،توضيح المسائل با نام ذخيرة المعاد و دوره معارف اسلامى و كتاب صلاة از آثار علمى مرحوم علمى است.
او اعتنايى به سليقه ها و تقليدهاى سنتى عرف نداشت.حق استاد را محترم مى شمرد و سرانجام روز جمعه 11 مرداد 1366 در 78 سالگى دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در غرفه 26 واقع در ضلع جنوبى نزديك گوشه غربى صحن نو دفن شد.
مجله نگاه حوزه،ش 24،س دوم، اسفند 1375،ص 5-9.
غلامرضا جلالى
علوى-سيّد محمّد
(1291-1367 ه ش)
سيّد محمّد علوى فرزند عالم جليل ميرزا يوسف علوى تبريزى و برادر حاج سيّد محمود علوى،از علما و ائمه جماعت مشهد بود.دهم ربيع الاول 1330 ه ق در شهر تبريز چشم به جهان باز كرد و در چهارده سالگى همراه خانواده خود به مشهد آمد و پس از تحصيل مقدمات،سطوح را خدمت آيات حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى و حاج آقابزرگ اشرفى شاهرودى آموخت و براى تكميل تحصيلات،سال 1355 ه ق به نجف مهاجرت نمود و از درس آيات عظام ضياء الدّين عراقى، حاج سيّد على مدد قاينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و در رشتۀ اخلاق و معارف اسلامى از حاج سيّد على آقا قاضى بهره مند شد و سال 1366 ه ق به مشهد آمد و به تبليغ و ارشاد پرداخت و 17 بهمن سال 1367 ه.ش،از دنيا رفت و در سرداب 27 بلوك 121 صحن آزادى به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 144/7.
ابراهيم زنگنه
ص:303
علوى-سيّد محمود
(1276-1340 ه ش)
آية اللّه سيّد محمود علوى فرزند عالم جليل حاج ميرزا يوسف حسينى خيابانى فرزند حاج ميرزا فتاح پسر حاج ميرزا يوسف بزرگ از مجتهدين و علماى قرن چهاردهم هجرى است.
سال 1326 ه ق/1276 ش در تبريز متولد شد.مقدمات و سطوح را در محضر والد خود و آية اللّه حاج سيّد محمّد مولانا و آية اللّه حاج ميرزا ابو الحسن انگجى خواند.در 18 سالگى به مشهد مهاجرت كرد و از محفل درس آيات ميرزا محمّد آقازاده و شيخ مرتضى آشتيانى بهره برد و اجازۀ نقل حديث و اجتهاد از هر دو استاد خود و نيز آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء الدّين عراقى و سيد محمّد حجت دريافت نمود.مدتى به نجف مهاجرت كرد ولى مشهد الرضا را براى سكونت دائمى خود برگزيد و به تدريس و تأليف و ارشاد پرداخت.وى در شبستان اول مسجد جامع گوهرشاد امام جماعت بود.و دهم ربيع الاول سال 1381 ه ق سحرگاه اوّل مهر 1340 ش كه براى معالجه به تهران رفته بود، همان جا درگذشت و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در يكى از حجره هاى صحن عتيق دفن شد.الحجاب و الاسلام،الربا و الاسلام،الغناء و الاسلام،هدية الانام الى تعاليم الاسلام از آثار چاپ شده ايشان است.
بهارستان عرفان در تفسير سوره حمد، الشهاب الثاقب فى الاسلام و المذاهب در سه جلد،هداية المسترشدين الى معارف الدّين المبين و چندين كتاب در
ص:304
رفع شبهات معاندين و اثبات اصول و عقايد اسلام نيز از آثار مخطوط ايشان است.
غلامرضا جلالى
عليزاده-على اكبر
(1306-1378 ه ش)
آية اللّه شيخ على اكبر عليزاده يزدى فرزند عبد الخالق،در سال 1306 ه ش در مشهد متولّد شد و پس از تحصيل دورۀ ابتدايى،از سنين نوجوانى به آموزش علوم حوزوى در مشهد روى آورد.ادبيات را نزد اديب نيشابورى، لمعه را در محضر آية اللّه سيّد احمد مدرّس،رسائل و مكاسب را در خدمت شيخ هاشم قزوينى فراگرفت و خارج فقه و اصول را در حوزۀ درسى آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى شركت نمود و حدود سال 1336 ه ش مدتى به نجف رفت و از درس آيات عظام خويى، حكيم و شاهرودى استفاده كرد و پس از بازگشت از نجف چند سال به توصيۀ آية اللّه شيخ مجتبى قزوينى مديريت مدرسۀ علميۀ فردوس را به عهده گرفت و در مسجد جامع اين شهر به اقامۀ نماز پرداخت و پس از بازگشت به مشهد چندى به تدريس سطوح در مدرسه هاى ميرزا جعفر،موسوى نژاد و بعثت اهتمام ورزيد.
ايشان در جريان انقلاب اسلامى، نماز مغرب و عشا را به جماعت در مدرسۀ ميرزا جعفر اقامه مى كرد و پس از نماز،تفسير قرآن تدريس مى نمود،تا اينكه از سوى دفتر امام(ره)به عنوان امام جمعۀ فردوس انتخاب شد و چند سال اين امر را به عهده داشت.پس از بازگشت به مشهد در رواق دار الزهد نماز جماعت مى خواند و در دانشگاه رضوى و برخى ديگر از مراكز آموزشى و نهادهاى انقلابى به آموزش فقه، اخلاق،عقايد،درايه و حديث مشغول بود و در دورۀ دوم مجلس خبرگان رهبرى به اين مجلس راه يافت،تا اين كه روز 14 آذر 1378 در مشهد
ص:305
درگذشت و در رواق دار العباده حرم مطهّر دفن گرديد.
از بارزترين خصوصيات اخلاقى ايشان ساده زيستى و عدم تمايل به ماديات و دل مشغولى هاى دنيوى بود.
فرزند بزرگ ايشان شهيد محمّد عليزاده يزدى در جبهۀ غرب به شهادت رسيد و تنى چند از فرزندان ايشان به تحصيل علوم اسلامى در حوزۀ مشهد اشتغال دارند.
غلامرضا جلالى
عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى
عيدگاهى-عبد الرحيم
(1280-1334 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم عيدگاهى فرزند آخوند ملاّ صفر على،به سال 1280 ه ق در خانواده اى روحانى در محلّه عيدگاه مشهد متولد شد.در چهاردهمين بهار زندگى پدر خود را از دست داد و تحت تربيت برادر بزرگ خود آقا ميرزا يحيى روضه خوان قرار گرفت.تا بيست سالگى دورۀ ادبيات و فقه و اصول را در مشهد به پايان برد و عازم نجف شد.
در نجف به حوزه درس خارج ميرزاى شيرازى وارد گرديد و در شمار شاگردان برجسته وى درآمد و اجازه اجتهاد دريافت نمود و پس از ارتحال ايشان،به حلقه درسى آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى پيوست و در كنار تأملات فقهى و اصولى به فراگيرى رموز تفسير و كلام و هيئت و نجوم اهتمام ورزيد.پس از بازگشت به وطن در مدرسه فاضلخان مشهد حوزه درسى تشكيل داد و به دليل شيوۀ آموزش و جديت،مورد توجه طلاب قرار گرفت و از حمايت آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده كه رياست آن روز حوزه را به عهده داشت، برخوردار گرديد.
او براى تأمين معاش كشاورزى مى كرد و از هر فرصت مناسبى براى تبليغ دين استفاده مى نمود و چون اين
ص:306
مجالس از مبانى علمى خوبى برخوردار بود،مورد استقبال علما و فضلا قرار گرفت.يكى از وصاياى ايشان به طالبان علوم دينى بخصوص فرزندش مرحوم شيخ مرتضى عيدگاهى،اين بود كه تا مى توانيد علم بياموزيد و از ترويج آن دريغ نورزيد و تبليغ معارف الهى را از ياد نبريد.
وى در 54 سالگى شب 25 رجب 1334 ه ق مصادف با شهادت حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام به شهادت رسيد.
عاملين اين دسيسه،ايشان را پس از تشرف به حرم و خواندن نماز مغرب و عشاء در كوچه صدر الاطباء نزديك فلكه قديم به ضرب دو گلوله كه به چشم و مغزش اصابت نمود،از پا درآوردند و روز بعد پيكر پاكش در ميان انبوه مردم مشهد و علما تشييع و در رواق دار السياده،زير چهل چراغ به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
عيدگاهى-محمّد
(-1360 ه ش)
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محمّد عيدگاهى معروف به«استاد» فرزند ملاّ احمد،پس از فراگيرى ادبيّات عرب،منطق،فقه و اصول نزد استادان برجسته حوزه مشهد،خود به تدريس منطق پرداخت و حاشيۀ ملاّ عبد اللّه را بيش از چهل دوره درس داد.بسيارى از علما و مدرسان فعلى حوزه از جمله استاد الهى خراسانى در مدرسۀ سليمان خان پاى درس ايشان شركت كرده اند.
مرحوم عيدگاهى علاوه بر تدريس، منبر نيز مى رفت و در خواندن احاديث و نقل مراثى بسيار دقيق بود.در مجالس رسمى و بيوت علما غالبا ايشان افاضه مى كردند.او در تمام عمر از سهم امام استفاده نكرد و از 18 سالگى تا اواخر عمر به خواندن زيارت عاشورا و دعاى علقمه مداومت داشت و تا دو سال پيش از فوتش همه روزه به حرم مطهّر
ص:307
حضرت امام رضا عليه السّلام مشرف مى شد.
وى روز 15 فروردين سال 1360 ه.ش به رحمت حق پيوست و در محل كفشدارى شماره 7 جنب ايوان طلا در صحن آزادى دفن شد.
غلامرضا جلالى
عيدگاهى-مرتضى
(1303-1392 ه ق)
حاج شيخ مرتضى واعظ شهيدى عيدگاهى فرزند آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم،از وعاظ معروف خراسان بود.
در سال 1303 ه ق در مشهد تولد يافت، پس از رسيدن به سن رشد،ادبيّات،را خدمت ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى آموخت و فقه و اصول را در محضر حضرات آيات ميرزا محمّد آقازاده،شيخ مرتضى آشتيانى،حاج شيخ حسن برسى و علوم عقلى و كلام را نزد پدر فراگرفت.در بيان احاديث ائمه معصومين عليهم السّلام و تفسير قرآن بسيار دقيق و خوش ذوق بود و در فنّ وعظ و خطابه تا آنجا پيش رفت كه از برجسته ترين چهره هاى وعظ و خطابه خراسان در عصر خود شد.و عنوان «ثقة المحدثين»و«شيخ الخطباء»به وى لقب داده شد.
وى روز پنجشنبه هفتم ذيقعده 1392 ه ق پس از عمرى سراسر اخلاص و تلاش در هدايت و ارشاد مردم در 90 سالگى زندگى را بدرود گفت و در محلّ دارالسلام حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.فرزندان ايشان منزلش را كه در خيابان امام رضا عليه السّلام قرار دارد،به صورت حسينيه اى بزرگ درآورده و
ص:308
مجالس سوگوارى ائمه عليهم السلام در روزهاى جمعه،و ايام محرم،صفر و رمضان را در آنجا برگزار مى كنند.
گنجينۀ دانشمندان 150/7.
ابراهيم زنگنه
عيناثى-حسين
(سده 12 ه ق)
شيخ حسين بن جمال الدّين بن يوسف بن خاتون عاملى عيناثى، منسوب به روستاى عيناثاى جبل عامل است.وى عالمى فاضل و محقّقى دقيق و فقيهى وارسته و باتقوى بود.شيخ حر جايگاه علمى او را ستوده است.در مشهد اقامت داشت و تا سال 1108 ه ق در قيد حيات بود.او كتابى به عنوان وسيلة الغفران در عمل شهر رمضان و پاره اى از شرح مختصر تأليف نموده است.
اعيان الشيعة 467/5-468.
غلامرضا جلالى
عيناثى-سيّد محمّد
(-1085 ه.ق)
سيد محمّد بن محمّد بن حسن بن قاسم عيناثى از نوادگان شهيد ثانى،در مشهد اقامت داشت و كتاب الاثنى عشريه فى المواعظ العددية را در مشهد به سال 1068 ه ق به پايان برد و در سال 1085 وفات يافت.
وى در سرودن شعر تسلّط كافى داشت و اشعار زيادى به او منسوب است.
امل الآمل 176/1،اعيان الشيعة 467/5،الذريعة 119/1.
غلامرضا جلالى
ص:309
غروى اصفهانى-مهدى-اصفهانى -مهدى
غلامعلى پور-يعقوب
(1298-1363 ش)
حجة الاسلام حاج شيخ يعقوب غلامعلى پور در حدود سال 1298 ه ش در فاروج چشم به جهان گشود.در مشهد به تحصيلات خود ادامه داد و در نجف محضر درس آية اللّه سيد ابو الحسن اصفهانى را درك كرد و پس از مراجعه به وطن با توجه به داشتن وكالت از آيات عظام حكيم شاهرودى و ميلانى به ارشاد و هدايت مردم در مناطق روستايى شهرستان فاروج پرداخت.در سال 1363 ه ش درگذشت و در صحن آزادى به خاك سپرده شد.
ابراهيم زنگنه
ص:310
فائقى-غلامعلى-تهرانى- غلامعلى
فارسى-نصر اللّه-مدرس شيرازى- نصر اللّه
فاضل بسطامى-بسطامى- نوروز على
فاضل خراسانى-محمّد على
(-1342 ه ق)
ملا محمّد على فاضل،فرزند مولى عباسعلى فرزند شيخ حسن سودخروى سبزوارى،يكى از اساتيد عاليقدر حوزه علميه مشهد و از اكابر علماى اسلام در قرن 14 ه ق به شمار مى رود.او در فقه، اصول،تفسير،حكمت و فلسفه الهى اعم از حكمت مشاء و اشراق و حكمت متعاليه،استاد مسلم بود.در علم كلام و آثار و اخبار وارد از ائمه شيعه در اصول عقايد،تبحر داشت و در دوران طلبگى كتابهاى ادبى را تدريس مى نمود و از طبع شعر به هر دو زبان فارسى و عربى برخوردار بود.نيك محضر،مهربان، خندان و بسيار شجاع بود و سخنان شيرين و شيوايى مى گفت و در سياست دخالت داشت و با علمايى كه قوانين مشروطه را به تمام معنى اسلامى مى دانستند موافق نبود و يادآور مى شد كه بعد از اين،مرتب روش حكومت ها در اروپا و مغرب زمين تغيير خواهد يافت و ما بايد مرتب قوانين اسلام را با توجيه و تأويل،نسبت به مشروطه و حكومتهاى ديگر منطبق سازيم.
ص:311
معروف است وقتى مشروطه طلب ها وقتى او را ترور نمودند،بااين كه چند تير به او اصابت كرده بود،هيچ بيمناك نبود و اين در حالى بود كه سن او از هفتاد تجاوز مى كرد.وقتى او را روى تخته اى گذاشتند تا به بيمارستان ببرند و مريدان در اطرافش جمع شده بودند و خون از بدنش مى رفت،فرياد زده بود:
بلند بگو لا اله إلاّ اللّه.او در زمان آصف الدوله شاهسون به كلات و درگز تبعيد شده بود.
فلسفه و حكمت الهى و علوم رياضى را از دو نفر از شاگردان نامى حكيم سبزوارى،يعنى آخوند ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمّد سروقدى معروف به خادم باشى كشيك سوم آستان قدس رضوى،آموخت و فقه و اصول را چندين سال در مشهد از محضر آقا شيخ حسنعلى تهرانى و آخوند ملاّ عبد اللّه كاشى استفاده نمود و به حد كمال رسيد.به عراق سفر كرد و مدتى در نجف درس حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى و ديگر بزرگان حضور يافت و بالاخره براى تكميل تحصيلات خود در حد اعلى،در سال 1298 در سامرا رحل اقامت افكند و چندين سال درس ميرزا محمّد حسن شيرازى،زعيم شيعه پس از شيخ انصارى،حاضر شد و مورد توجه ميرزاى بزرگ قرار گرفت و پس از پنج سال اقامت و اتمام تحصيلات خود به مشهد مراجعت نمود و تا آخر حيات پرثمر خود به تدريس علوم و معارف اسلامى اشتغال ورزيد و در اواخر عمر تصدى امور محكمه شرع را نيز به عهده گرفت.حاج ملاّ هاشم صاحب منتخب التواريخ و حاج ملاّ غلامحسين حكيم زرگر از شاگردان وى هستند.
حاجى فاضل روز ششم و به نقلى روز هفتم ربيع الآخر 1342 ه ق در مشهد به رحمت حق واصل شد و در مقبره مرحوم آية اللّه خالصى،واقع در حجره عقب صفّه غربى دار السياده حرم امام هشتم عليه السّلام دفن گرديد.از حاجى فاضل شرح دعاى عرفه با مقدمه استاد سيّد جلال الدّين آشتيانى در شمار
ص:312
انتشارات بنياد پژوهشهاى اسلامى به چاپ رسيده است.
نشريه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد شماره 27-26،بهار و تابستان 1357،ضميمه تاريخ علماى خراسان /270،منتخب التواريخ/686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،صدسال شعر خراسان/412-413.
غلامرضا جلالى
فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى
فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم
فرزلى-حسين
(قرن 11 ه.ق)
حسين فرزلى فرزند على بن خضر بن صالح عاملى،از دانشوران مهاجر جبل عامل است.در مشهد ساكن گرديد و نزد حسين بن محمّد بن ابى الحسن عاملى و فرزند صاحب مدارك علم آموخت و در مشهد از دنيا رفت.
طبقات اعلام الشيعة 177/5.
غلامرضا جلالى
فريد-نهاوندى-محمّد
فقاهتى سبزوارى-سيّد
ابو الفضل
(-1360 ه.ش)
حاج سيّد ابو الفضل فقاهتى سبزوارى فرزند حاج ميرزا مهدى فقاهتى فرزند آقا ميرزا موسى در مشهد اقامت داشت و سالها در بالاسر حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به اقامه نماز
ص:313
مى پرداخت.تا اينكه در سال 1360 ه.ش درگذشت و در صحن آزادى دفن شد.حاج سيّد محمّد تقى فقاهتى(م 1373 ه.ش)امام جماعت مسجد جامع سبزوار برادر آية اللّه حاج ميرزا حسين فقيه سبزوارى عموى ايشان بودند.
سبزوار شهر دانشوران بيدار،150/2.
غلامرضا جلالى
فقيه-ذبيح اللّه
(1267-1329 ه ش)
حاج شيخ ذبيح اللّه فقيه فرزند حاج جعفر قلى از علماى بجنورد است.به سال 1267 ه ش در اين شهر به دنيا آمد.اجدادش از شوقان بودند.او پس از آشنايى با مبادى علوم دينى به مشهد آمد و در مدرسه نواب به فراگيرى معارف اسلامى پرداخت و بعد از هشت سال تحصيل به نجف رفت و پس از اخذ اجازه اجتهاد از آية اللّه العظمى سيّد ابو الحسن اصفهانى به شهر خود بازگشت و به اقامه نماز جماعت در مسجد انقلاب كنونى مشغول گرديد و بعدها پيشنماز مسجد امامى شد و در كنار آن به ترويج احكام اسلامى پرداخت.
فقيه،انسانى نيكنام،صالح و قانع بود و از پذيرفتن حق الزحمه براى انجام امور شرعى خوددارى مى كرد و هزينۀ زندگيش را از راه كشاورزى زمينى كه در روستاى قارلق داشت،تأمين مى كرد.وى در سال 1329 ه ش در بجنورد درگذشت و برحسب وصيت، جنازه اش به مشهد حمل و در صحن عتيق به خاك سپرده شد.از او كتابخانه اى با آثار خطى بر جاى مانده بود كه جهت مخارج مراسم پس از مرگ به فروش رفت.
دانشوران بجنورد/124-125.
ابراهيم زنگنه
ص:314
فقيه سبزوارى-حسين
(1309-1386 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا حسين سبزوارى مشهور به«فقيه سبزوارى»،فرزند آية اللّه ميرزا موسى(1337-1265 ه ق)سوم رمضان 1309 ه.ق در شهر سامرا به دنيا آمد و در سال 1318 ه.ق همراه پدر خود آية اللّه ميرزا موسى به سبزوار رفت و در آنجا به تحصيل علوم دينى پرداخت.وى در سال 1326 ه.ق براى ادامه تحصيل وارد مشهد شد و در مدرسه فاضلخان حجره گرفت و از محضر دانشورانى چون حاج شيخ حسن برسى،ميرزا محمّد باقر مدرّس رضوى،ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى،حاج ميرزا حسين از شاگردان ميرزاى شيرازى و حاج ميرزا اسماعيل مجتهد،علم آموخت.
فقيه در طول تحصيلات خود در حوزه مشهد،شاهد فاجعه به توپ بستن حرم در روز دهم ربيع الثانى 1330 ه.ق بود و اين فاجعه را در يادداشتهاى منتشر نشده خود منعكس كرده است.وى شعبان سال 1331 ه.ق با دختر ميرزا حسين صدر العلماء(1329-1295 ه.ق)يكى از علماى برجسته سبزوار ازدواج نمود و شش سال در سبزوار اقامت كرد.در اين مدت ضمن تدريس، خارج فقه و اصول را از محضر پدر و حكمت را نزد افتخار الحكماء شاگرد كم مانند حاج ملاّ هادى سبزوارى،فرا گرفت و سال 1338 ه.ق،پس از فوت پدر و طبق وصيت او،براى ادامه تحصيل به نجف رفت و فقه و اصول را نزد آيات ميرزا حسين نائينى، سيد ابو الحسن اصفهانى،آقا ضياء
ص:315
عراقى و حاج سيد محمّد فيروزآبادى فراگرفت و از همه اساتيد خود اجازه اجتهاد دريافت نمود و به«فقيه سبزوارى»اشتهار يافت.
وى علاوه بر درك محضر اساتيد يادشده خود در سامرا،در نجف نيز از محضر شيخ حسن مامقانى،آية اللّه شربيانى،آية اللّه سيد محمّد بحر العلوم، شيخ محمّد طه نجف،شيخ على گنابادى و شيخ على قوچانى بهره برد.و سال 1347 ه.ق در 38 سالگى به درخواست مردم سبزوار به ايران بازگشت و در مشهد ساكن شد و به تدريس فقه و اصول و فلسفه و نيز اقامه نماز جماعت روى آورد و خدمات اجتماعى و عمرانى كم نظيرى انجام داد.
او مدرسه باغ رضوان را با 16 هزار متر مربع مساحت به سال 1330 شمسى ساخت و تكيه سيدها را احداث كرد.
درمانگاه رازى را تكميل كرد و 120 باب منزل در خيابان نخريسى و 25 باب در خيابان خواجه ربيع براى سيل زدگان بنا نهاد و 2500 قطعه زمين را در كوب طلاب در سال 1339 ه.ش به طلبه ها و فضلاى حوزه مشهد واگذار كرد و مدرسه محمديه را در سبزوار مدرسه اى در كويته پاكستان و دهها مسجد را در محلات مختلف مشهد ساخت و خود روز شنبه 24 شوال 1386 ه.ق/1345 ه.ش در 77 سالگى راه ناهموار دنياى مادى را به آخر رساند و روحش به دار قرار پر گشود و در محل مدرسۀ باغ رضوان به خاك سپرده شد.هداية الانام رساله عملى اوست و كتاب مناسك حج وى نيز به چاپ رسيده است.سيد زين العابدين(1332-1411 ه.ق) سيد محمّد باقر،سيد محمّد جواد (1309-1384 ه.ش)و سيد محمّد صادق از فرزندان مرحوم فقيه سبزوارى هستند كه در لباس روحانيت در خدمت حوزه مشهد به تدريس و امامت جماعت مشغول بوده و هستند.
غلامرضا جلالى
ص:316
فقيه سبزوارى-سيّد جواد
(1309-1384 ه.ش)
آية اللّه سيّد جواد فقيه سبزوارى فرزند آية اللّه العظمى سيّد ميرزا حسين فقيه سبزوارى از سادات حسينى است.
هفتم ربيع الاول 1349 ه.ق/1309 ه.ش در مشهد مقدس رضوى به دنيا آمد.پس از دوران طفوليت و كودكى مقدمات دروس حوزوى را در مدرسه محمّديه سعادت فراگرفت.وى ادبيات را نزد اديب نيشابورى،شرح لمعه را نزد آيات ميرزا احمد مدرّس يزدى و رسائل و مكاسب و دوره كفايه را نزد حاج شيخ هاشم قزوينى و فلسفه را نزد حاج شيخ محمّد رضا كلباسى كه همۀ آنها از علماى بزرگ و اساتيد بلندپايه حوزه علميه مشهد بودند،فراگرفت و خارج فقه و اصول را نزد پدرش به پايان رساند و تقريراتى در فقه و اصول نوشت.
جديّت و تلاش علمى مرحوم حاج سيّد جواد در حدى بود كه پس از يك دوره خارج فقه و اصول آية اللّه سيّد حسين فقيه سبزوارى و ساير مراجع به ايشان اجازه اجتهاد دادند.
آية اللّه سيّد جواد فقيه سبزوارى در كنار تدريس مدتى مديريت مدرسه شرقى باغ رضوان را عهده دار بود.وى در حوزه علميه مشهد دوره سطح و خارج فقه و اصول تدريس مى نمود و طلاب زيادى را تربيت كرد.پشتكار او در تدريس بين طلاب ضرب المثل بود.
آية اللّه سبزوارى مدتها در مسجد حاج حكيم واقع در خيابان طبرسى امام جماعت بود و جمع زيادى از مردم، بازاريها و طلاب در نماز جماعت
ص:317
شركت مى جستند.وى انسانى نكته سنج بود و مسايل تاريخى را با شيرينى خاص براى شاگردان بيان مى نمود.
اهتمام فراوان در رفع نيازهاى طلاب و سادات و فقرا داشت.با سادگى در معابر و خيابان رفت و آمد مى كرد.او با تلاش خستگى ناپذيرش هميشه در لابه لاى كتابهاى خطى و قديمى اش چنان مسائل فقهى و اصولى را براى طلاب و شاگردانش به زيبايى بيان مى كرد كه هر طلبه اى در اولين جلسه درسش شيفته تبحر و فن بيانش مى شد.
به تحصيل كردگان علم دينى و سادات احترام ويژه اى قائل بود.منزلش به روى عموم مردم و به خصوص طلاب باز بود.مورد مشورت بسيارى از بزرگان بود ولى در مسائل سياسى وارد نمى شد.سرانجام پس از عمرى تلاش و فعاليت در راه ترويج اسلام و تربيت طلاب روز سه شنبه اول آذر 1384 ه.ش به ديار باقى شتافت.پيكر پاكش روز بعد،از مسجد حاج حكيم تا حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به صورت باشكوهى تشييع و در جوار مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.وى مجموعه كتابهاى نفيس خود را وقف كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نمود.
على جان سكندرى
فقيه قاينى-سيّد حسين
(1239-1333 ه.ش)
آية اللّه آقا سيّد حسين فقيه قاينى، مشهور به«امام»فرزند آية اللّه آقا سيّد زكى الدّين حسينى ملقب به شيخ العلماء و امام جماعت مسجد جامع قاين،در 1239 ه.ش در شهر قاين،ديده به
ص:318
جهان گشود.وى تحصيلات خود را در قاين،نزد پدر و برادرش آية اللّه آقا سيّد حسن مجاهد كه اوائل مشروطه،پس از بازگشت از نجف اشرف در تهران به شهادت رسيد،شروع كرد.پس از آن نزد مرحوم آقا شيخ محمّد فرزند اسماعيل بيهودى قاينى معروف به حاجى آخوند،كه از علماى منطقۀ قاينات و از شاگردان و صاحب اجازه از مرحوم چارسوقى بزرگ بوده،تحصيل نمود.بعد در حالى كه 19 سال بيش نداشت به دعوت عمويشان عازم نجف شد و در درس مرحوم آخوند خراسانى شركت جست و مجموعه اى را تدوين كرد كه حاوى نقد و تقرير مباحث محقق خراسانى بود.ايشان با آيات عظام سيّد محمود شاهرودى،و مرحوم آقا سيّد احمد خوانسارى هم بحث بود.در سال 1329 ق كه مرحوم آخوند دار فانى را وداع كرد،براى ادامۀ تحصيل به درس مرحوم آقا شيخ على گنابادى وارد شد، و تا سال فوت ايشان يعنى 1332 در درس ايشان حضور داشت و پس از فوت استاد،ايشان براى ديدار خانواده به ايران آمد و در قاينات به دعوت علماء ماندگار شده و در حوزه علميه درس را شروع نمود و تعداد زيادى از طلاب در درس ايشان حضور يافتند.
پس از تخريب حوزۀ علميه قاين توسط رضا خان،با تلاش روحانيون قاين به سرپرستى مرحوم امام،املاك و موقوفات مدرسه پس گرفته شد و مدرسه مجددا احيا گرديد.مرحوم آية اللّه آقا سيّد حسين امام در سالهاى آخر حيات،نيز در مسجد جامع قاين، درس خارج فقه شروع كرد و جمعى از فضلاى قاين در بحث ايشان شركت مى جستند.
ايشان در رجب سال 1374 ق/ اسفند 1333 ش براى معالجۀ بيمارى،و زيارت حضرت ابى الحسن الرضا عليه السّلام عازم مشهد شد و براثر كبر سن،و ضعف جسمانى،در روز 24 رجب،دار فانى را وداع گفت و به دستور نيابت توليت وقت آستان قدس رضوى در صحن عتيق دفن گرديد.
ص:319
از ايشان علاوه بر مجموعه اى از استفتائات،يك موسوعۀ فقهى به نام الرسائل الفقهية كه تقرير و نقد مباحث مرحوم آخوند است و همچنين مجموعه اى در علم رجال به نام الثقات من الرجال و حواشى بر رسالۀ عمليه آية اللّه شيخ حسن صاحب جواهر و رسالۀ عمليۀ فارسى مرحوم آخوند خراسانى باقى مانده است.
در سال 1382 بخشى از فهرست نسخ خطى ايشان در ضمن مجموعه اى به نام فهرست نسخ خطى كتابخانه هاى قاين به چاپ رسيد.
ايشان سه فرزند داشتند؛سيّد زكى الدّين(فوت 1374 ق)دبير بازنشسته، آية اللّه سيّد محمّد على فقيه(فوت 1374 ش)مدفون در قاين و سيّد حسن فقيه،كارمند بهدارى(فوت 1375 ش) مدفون در مشهد مقدس.
على سكندرى
فلسفى-ميرزا على
(1299-1384 ه.ش)
عالم ربانى،فقيه محقق و اصولى مدقق،آية اللّه حاج ميرزا على آقا فلسفى در ربيع الثانى 1339 ق/ 1299 ش در تهران به دنيا آمد و با ولادتش چشم پدر را به چهارمين پسر خانواده،پس از حاج شيخ ابو القاسم، حاج شيخ محمّد تقى و مرتضى روشن ساخت.
پدرش آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا تنكابنى(1282-1385 ق)فرزند شيخ محمّد واعظ تنكابنى،از علماى
ص:320
برجستۀ تهران بود.مرحوم حاج شيخ محمّد رضا تنكابنى شش سال از محضر فقهى آية اللّه حاج شيخ حبيب اللّه رشتى استفاده كرد و ساليانى در مجلس درس اصول فقه آية اللّه شيخ محمّد كاظم آخوند خراسانى،فقه آية اللّه سيّد كاظم يزدى و اخلاق و سلوك آية اللّه حاج ملا حسينقلى همدانى بهره مند گرديد.
ايشان تقريرات قابل توجهى از اساتيد خود داشت و از همين رو،وى عالمى جامع و مورد توجه خاص و عام بود.
آية اللّه حاج ميرزا هاشم آملى و آية اللّه آخوند ملا على همدانى از شاگردان ايشان بودند.
كودكى آية اللّه فلسفى در تهران گذشت و پس از گذراندن مكتب خانه،در حدود يازده سالگى تحصيل علوم اسلامى را آغاز كرد.دروس مقدمات را نزد برادر ارشد خويش،حاج شيخ ابو القاسم،شيخ حسين نوايى،سيّد محمّد حسين بروجردى و سيّد محمّد قصير به پايان برد.سپس دروس سطح، لمعه،رسائل،مكاسب و كفايه را نزد اساتيد آن سامان،و بيشتر از همه نزد پدر خود فراگرفت.
سال 1324 ش با اتمام كامل دورۀ سطح در تهران،در حالى كه 25 سال داشت بار سفر به عتبات بست و در مدرسه سيّد محمّد كاظم يزدى در نجف رحل اقامت افكند و تا سال 1340 ش در آن ديار به تعلّم و تفقّه و تدريس پرداخت.
ايشان پس از ارزيابى دروس تعدادى از بزرگان فقه و اصول نجف، نخست در درس آية اللّه شيخ محمّد على كاظمينى،از برجسته ترين شاگردان آية اللّه نائينى،شركت جست.پس از فوت استاد،مدت كوتاهى به درس آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و آنگاه در درس فقه و اصول آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى شركت كرد.وى دو دورۀ كامل اصول فقه و ابواب متعددى از فقه را در محضر ايشان آموخت و در جلسه استفتاء آية اللّه خويى در تعليق بر عروة الوثقى و وسيلة النجاة نيز عضويت داشت.
ص:321
در خلال همين سالها،به تدريس سطح مشغول شد و تا پايان اقامت در نجف،تمام دروس سطح اعم از لمعه، رسائل،مكاسب و كفايه را تدريس نمود.به دليل تسلّط علمى فوق العاده و بيان روان و شيوا،دروس ايشان به ويژه كفايه مورد توجه خواص قرار گرفت.
در سال 1340 ش جمعى از متدينين تهران نامه هايى را به آيات عظام حكيم و خويى فرستادند تا از آية اللّه فلسفى بخواهند به ديار خود بازگردد و اقامۀ جماعت در مسجد لرزاده ى ميدان خراسان را پس از مرحوم حاج شيخ على اكبر برهان برعهده گيرد.به اين ترتيب،آية اللّه فلسفى با كوله بارى از فقاهت و علم،كه اجازۀ اجتهاد استادش آية اللّه خويى گواه آن بود،به تهران مراجعت كرد.در سال 1345 ش با رحلت پدر و براى انتقال پيكر ايشان به نجف اشرف و دفن در جوار مرقد امير مؤمنان عليه السّلام به آنجا بازگشت و پس از انجام اين وظيفه،به تهران آمد.
در تهران علاوه بر اقامۀ جماعت در مسجد لرزاده،به تدريس دروس خارج براى حوزويان،و پس از اصرار مردم و تأكيد برادرشان واعظ شهير مرحوم حاج شيخ محمّد تقى فلسفى،به وعظ و تعليم معارف اسلامى براى عموم مردم پرداخت.قوت فكرى و علمى و مطالعات گسترده براى اين مجالس،اين دروس را بسيار غنى،و مردم را شيفتۀ شخصيت و جامعيت ايشان ساخت.
سال 1349 ش كه خفقان حكومت پهلوى به اوج خود رسيد،و روحانى مبارز آية اللّه سيّد محمّد رضا سعيدى در زندان شهيد شده بود،مجلس فاتحه اى از سوى آية اللّه فلسفى در مسجد لرزاده برگزار شد.امّا در همان آغاز با دخالت نيروهاى رژيم وقت،از ادامه مجلس جلوگيرى شد.
آية اللّه فلسفى در حدود سال 1350 ش به درخواست مرحوم آية اللّه ميلانى ابتدا مدتى كوتاه،و سپس به صورت دائمى به اقامت در جوار عالم آل محمّد امام على بن موسى الرضا عليه السّلام و تدريس در حوزۀ علميۀ مشهد مصمم
ص:322
گرديد.اين تصميم مورد استقبال علما قرار گرفت و بلافاصله،دروس خارج ايشان به يكى از پررونق ترين دروس فقه و اصول اين حوزه مبدّل شد.
مى توان گفت كه دروس ايشان چند سال پس از شروع،تا زمان رحلت آن فقيد،همواره پرجمعيت ترين دروس فقه و اصول حوزۀ مشهد بود.
ايشان،مبانى فقه و اصول خود را در مدرسه ميرزا جعفر،مسجد ملا حيدر،و در دوره هاى اخير در تالار اصلى مدرسۀ آية اللّه خويى،براى انبوه شاگردان تدريس مى كرد.درس آن استاد فرزانه،در مقايسۀ با ساير دروس مشهد و قم،نمونه اى كم نظير از شيوايى تعبير و تقرير و روانى بيان به شمار مى آمد.به طورى كه تعداد زيادى از طلاب و فضلاى حوزه،از محضر ايشان بهره جستند.بسيارى از آنها در زمان حيات استاد،از مدرّسان خارج فقه و اصول و پژوهشگران برجستۀ علوم اسلامى به شمار مى آمدند.
نماز جماعت ايشان در مسجد شهدا (بناها)،از جماعت هاى مورد توجه خواص بود كه با حال و هواى معنوى اقامه مى گرديد.
ايشان در دهۀ پنجاه شمسى،از اركان حوزۀ علميۀ مشهد در حمايت از انقلاب اسلامى بود و پس از پيروزى اين انقلاب شكوهمند،به انتخاب مردم از استان خراسان به همراه جمعى ديگر از بزرگان حوزه،به عنوان عضو مجلس خبرگان قانون اساسى در مراحل تدوين و تصويب قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران شركت جست.
از بركات آن مرحوم كه علاوه بر حوزويان،عموم مردم از آن بهره مند بودند،مجالس اعتقادى و اخلاقى بود كه ماه هاى رمضان در مسجد شهدا،و به صورت هفتگى در مسجد كوچك جنب منزل ايشان،مسجد موسى بن جعفر عليهما السّلام،برگزار مى شد.
مجالس اخلاق ايشان در ماه رمضان،مجلس موعظه اى بود كه در آن به جاى اكتفا به ارشاد نظرى،عملا و بالفعل تأثير عميق كلام و نفس ايشان به
ص:323
صورتى ديرپا در مستمعان مى ماند.
بيانات ايشان در اين مجالس،چنان از صميم جان و با حرارت خاصى ادا مى شد كه بارها انبوه جمعيت را به گريه وامى داشت.
گريز آن عالم وارسته از مال و مقام، اگرچه از جنس مناصب دينى همچون مرجعيت باشد بى نياز از شرح و توضيح بود.همين پرهيز شديد ميان ايشان و دوعالم ممتاز ديگر يعنى آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه حسنعلى مرواريد پيوندى مستحكم برقرار كرده بود.
ايشان به هيچ كارى تا از درستى و بايستگى آن مطمئن نمى شد،اقدام نمى كرد.در عين حال،آنجا كه پاى تكليف و مسئوليت در ميان بود،وارد ميدان مى شد.ايشان رياست هيئت مديرۀ يكى از نخستين صندوق هاى قرض الحسنۀ كشور،صندوق قرض الحسنۀ حوزۀ علميۀ مشهد،را تا پايان عمر برعهده داشت و فعالانه امور آن صندوق و كتابخانه و فروشگاه وابسته به آن را دنبال مى كرد.بى تكلف بود و در عين ابهت،بسيار متواضع.او خريدهاى مورد نياز خانواده را خود انجام مى داد و گاهى مدتها در صف نانوايى توقف مى كرد.دقيق و به دور از مجامله و هرگونه اغراق يا فروكاستى سخن مى گفت.حالت غالب ايشان سكوت بود و كلمه اى كه به آسانى به زبان مى آورد،«نمى دانم»بود.
سرانجام ايشان در عصر هشتم محرم؛به دليل سكته قلبى در بيمارستان تخصصى قلب جواد الائمه بسترى گرديد و ساعتى پيش از اذان ظهر تاسوعاى حسينى 1427 ق/19 بهمن 1384 ش به ملكوت حق پيوست.
پيكر آن مرحوم از محل مسجد شهدا به سمت حرم مطهر در فضايى آكنده از اندوه و غم،با حضور اساتيد و طلاب حوزه و مردم تشييع گرديد.حضور پرشور جوانان در اين تشييع،نمايانگر آن بود كه فاصلۀ زياد سنّى آن عارف روشن ضمير با اين نسل مانع ارادت و ارتباط صميمى آنها نبوده است.نماز بر
ص:324
پيكر ايشان به امامت حضرت آية اللّه وحيد خراسانى در صحن آزادى خوانده شد،و آنگاه در جوار لطف حضرت ثامن الحجج على بن موسى الرضا عليه السّلام در رواق دار السرور آرميد.
مجتبى الهى خراسانى
فهرستى تهرانى-محمّد مهدى
(-1315 ه ش)
شيخ محمّد مهدى فرزند يحيى افرازى قزوينى فهرستى ملقب به «عماد الدّين تهرانى»از علماء ادبا و اهل منبر بود.تحصيلات خود را در مشهد به پايان برد و به كار تبليغ روى آورد.
كتابى در شرح وجيزۀ شيخ بهايى نوشت و حواشى بر شرح فصوص قيصرى به رشته تحرير درآورد.اين كتاب در زمان اسدى نايب التوليه آستان قدس چاپ شد.او به جهت اشتغال به فهرست نويسى در كتابخانه مركزى آستان قدس به«فهرستى»اشتهار يافت.از اندوخته هاى عمر پربار او گردآورى كتابخانۀ جامعى بود كه در زمان حياتش در سال 1310 ه.ش به كتابخانه آستان قدس وقف نمود.وى روز هشتم سال 1315 ه.ش درگذشت و جنازه اش در صحن جديد مقابل ايوان طلا دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/293، شمس الشموس/325؛واقفين عمده كتاب/20.
ابراهيم زنگنه
فهرى زنجانى-سيد احمد
(1301-1385 ه ش)
آية اللّه حاج سيد احمد فهرى زنجانى فرزند حاج سيد سجّاد فهرى از علما و دانشمندان زنجان،در سال 1301 ش در شهر زنجان چشم به جهان باز كرد.
پس از تحصيل مقدمات عازم قم شد و بيش از يك سال از درس آية اللّه آقا نجفى مرعشى استفاده برد و در سال 1320 ش عازم نجف شد و در محضر آيات حاج آقا روح اللّه خمينى قدّس سرّه،
ص:325
آقا ميرزا باقر زنجانى،سيد ابو القاسم خويى و سيد جمال گلپايگانى دروس سطح و خارج را به پايان برد و سال 1330 ش به ميهن برگشت و مدت 14 سال در كرمانشاه اقامت گزيد و به اقامه جماعت در مسجد جامع اين شهر پرداخت و در اين مسجد كتابخانه اى تأسيس كرد و توليت آن را بعد از درگذشت خود به عهده آستان قدس رضوى گذاشت.
آية اللّه فهرى در سال 1345 به تهران بازگشت و آثار زيادى را نشر داد.از آن جمله مى توان به تأليف كتاب هاى سالار شهيدان،معراج روحانى و كتاب الخمينى فى القرآن و ترجمه كتاب هاى خصالى صدوق،عبد اللّه سبا،اسس المنطقية للاستقراء شهيد صدر،اسرار الصلاة و آداب الصلاة امام خمينى قدّس سرّه اشاره كرد.ايشان تدوين كننده بخشى از مباحث اصولى امام خمينى قدّس سرّه تحت عنوان طلب و اراده بوده است.
آية اللّه فهرى مورد تأييد و علاقه امام و حاج احمد آقا و مقام معظم رهبرى بوده اند و از دوستان نزديك مرحوم آية اللّه آقا مصطفى خمينى و امام موسى صدر شمرده مى شدند.
وى در سال 1360 به نمايندگى امام خمينى قدّس سرّه،در سوريه و لبنان جهت ساماندهى امور مذهبى و زيارتى منصوب شد و طى حكمى در 13 رجب 12/1408 اسفند 1366 از سوى امام خمينى قدّس سرّه به عنوان امام جمعه دمشق منصوب گرديد.در اين حكم آمده است:«جناب حجة الاسلام آقاى سيد احمد فهرى دامت بركاته،برطبق اين حكم جناب عالى به سمت امام
ص:326
جمعه شهر دمشق منصوب مى شويد كه ان شاءالله تعالى ضمن انجام اين فريضه عبادى،سياسى و بزرگ اسلامى مردم را در خطبه هاى نماز به مسايل مهم اسلامى و توطئه هاى دشمنان اسلام آگاه ساخته و به وحدت و هم بستگى دعوت نماييد و از اختلاف و تفرقه كه مؤثرترين وسيله نفوذ دشمنان ملل اسلامى است برحذر داريد.و براى انجام هرچه بهتر اين مسئوليت مقتضى است در طرح و بيان مسائل از مشورت با جناب حجة الاسلام آقاى اخترى، سفير محترم ايران-دام توفيقه-نيز دريغ ننماييد و در مواقع غيبت خود نيز از وجود ايشان جهت اقامه نماز جمعه استفاده كنيد.اميد است،اهالى محترم و مسلمانان منطقه نيز فرصت را مغتنم شمرده و همكارى هاى لازم را در انجام هرچه باشكوه تر نماز جمعه در محل با جناب عالى داشته باشند.»
وى سه نوبت نماز جماعت در حرم حضرت زينب مى خواند و سخنرانى هاى زيادى ارائه مى داد و خارج فقه تدريس مى نمود و حرم حضرت زينب را توسعه داد و حوزه علميه امام خمينى قدّس سرّه در زينبيه دمشق را تأسيس كرد كه امروزه بيش از 500 طلبه دختر و پسر در آن مشغول به تحصيل هستند.علاوه بر آن چندين مركز در ايران براى ايتام و صندوق هاى قرض الحسنه و چند مسجد بزرگ را داير كرد و بخشى از كتابخانه حافظ اسد را به نام ايران تجهيز و راه اندازى كرد.
ايشان شاعر خوش ذوقى بود و اشعار فراوانى به فارسى،عربى و تركى داشت.
و زندگى او بسيار زاهدانه سپرى شد.
آية اللّه فهرى به دليل كسالتى در بيمارستانى در تهران بسترى شد و جمعه شب دار فانى را وداع گفت.
مراسم تشييع پيكر آية اللّه فهرى يك شنبه 11 تير 1385 در مسجد مجد تهران برگزار و پيكر پاك ايشان پس از تشييع از تهران به مشهد منتقل و به دستور مقام معظم رهبرى در دار الزهد حرم مطهر امام رضا عليه السّلام كنار آرامگاه شيخ بهايى به خاك سپرده شد.
ص:327
غلامرضا جلالى
1-شرح زندگانى دانشمندان رواب، رجال لشكرى و كشورى استان زنجان:
تأليف كريم نيرومند،انتشارات عود، 186/1385-184.
فياض-عبد المجيد-مجيدى فياض -عبد المجيد
فيض گنابادى-عبد الرحيم
(1276-1364 ه.ش)
آية اللّه حاج شيخ عبد الرحيم فيض گنابادى در سال 1276 ه.ش در روستاى دليقان گناباد در يك خانواده مذهبى ديده به جهان گشود و در سال 1291 ه.ش براى ادامه تحصيل به مشهد عزيمت كرد و در مدرسه نواب در حجره برادر بزرگش مرحوم شيخ محسن گنابادى اقامت نمود و در حلقه درس ميرزا عبد الجواد نيشابورى،آقا بزرگ حكيم،ميرزا محمد آقازاده،حاج آقا حسين قمى و حاج آقابزرگ اشرفى شاهرودى با ادبيات عرب،حكمت و كلام و فقه و اصول آشنا شد.از سال 1300 تا 1312 ه.ش خود در همان مدرسه به تدريس ادبيات پرداخت و در جريان تغيير لباس علما،به نجف رفت و در مدرسه سيد محمد كاظم ساكن شد و سالها ضمن بهره گيرى از درسهاى خارج فقه و اصول آيات عظام سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى، خود به تدريس شرح منظومه سبزوارى و اشارات ابو على سينا پرداخت.وى با دختر مرحوم آية اللّه شيخ محمد على كاظمينى صاحب تقريرات نائينى ازدواج نمود و در سال 1329 ش به
ص:328
گناباد بازگشت و در حوزه علميه كاخك به تدريس شرح لمعه،مكاسب، رسائل و كفايه و نيز شرح منظومه و اقامه جماعت مشغول شد.در جريان زلزله گناباد سخت مجروح گرديد و مدتى در بيمارستانهاى مشهد تحت مراقبت قرار گرفت و به درخواست بزرگان شهر در مسجد گوهرشاد به اقامت نماز جماعت مبادرت ورزيد.
ايشان فردى آزادانديش بود و از جريانات انقلاب اسلامى حمايت مى كرد.در شب پنجشنبه 19 تير 1364 ه.ش داعى حق را لبيك گفت و در صحن آزادى نزديك حوض دفن شد.
ابراهيم زنگنه
ص:329
قابچى-حسن
(-1345 ه.ق)
شيخ حسن قابچى كاظمى خراسانى از علماى بزرگ و فقهاى جليل القدر در آغاز زندگى در كاظمين زندگى مى كرد و مبادى علوم را در آنجا فراگرفت.
بعد از آن به سامرا رفت و در درس آية اللّه ميرزا حسن شيرازى شركت كرد و مدتى هم در نزد سيّد اسماعيل شيرازى و سيّد محمّد اصفهانى تلمذ نمود،بعد از وفات شيرازى به حوزه درس ميرزا محمّد تقى شيرازى رفت، سپس به مشهد مقدس آمد و مقيم شد و به وظائف شرعى پرداخت او در سال 1345 ه.ق در اين شهر درگذشت و در دار السياده به خاك سپرده شد.
نقباء البشر 435/1
فرهنگ خراسان 63/4.
سيد حسن حسينى
قاسم
(-1309 ه ق)
شيخ قاسم از علماى معاصر شيخ محمّد رحيم بروجردى(م 1309 ه ق) بوده است.وى در مشهد سكونت داشت و به اقامه جماعت و ترويج احكام اسلامى اشتغال مى ورزيد و 25 ذيقعدۀ سال 1309 ه ق درگذشت و در حرم مطهر متصل به در ورودى رواق پايين پاى مبارك،دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/285.
ابراهيم زنگنه
ص:330
قاينى-ابو تراب
(-حدود 1328 ه ق)
آية اللّه ابو تراب فرزند سيد ابو طالب (م 1293 ه.ق)از فقها و اصوليون و انسانى متخلق به اخلاق نيك بود،در ادبيات فارسى نيز دست داشت و در شعر انوار تخلص مى كرد.نزد آية اللّه سيد حسين كوه كمرى در نجف درس خواند و جايگاه علمى ويژه در فقه و اصول و حكمت و ادب يافت.بعدها به قاين برگشت و به كار قضا پرداخت و در اواخر زندگى خود به دليل ناسازگارى با حكام زمان،به مشهد مهاجرت نمود و در حدود سال 1328 ه ق در اين شهر درگذشت و در دار السياده حرم دفن شد.سيد ابو طالب خراسانى فرزند اوست.اسرار التوحيد در تفسير سوره توحيد،ديوان شعر فارسى،كواكب سبعه،فوائد الغروية در درايه و رجال،صلاة المسافر،مناسك حج و المكاسب از آثار اوست.
اعيان الشيعة 309/2،بهارستان/326- 329،الذريعة 43/2،نقباء البشر 1/ 458،بيرجند امروز/28.
غلامرضا جلالى
قاينى-سيد جواد
(قرن 14 ه.ش)
سيد جواد قاينى فرزند سيّد حسن قاينى از علماى بزرگى است كه در شهر قاين متولد گرديد.پدر وى عالمى عالى مقام بود و به ترويج احكام و امر به معروف و نهى از منكر مى پرداخت و اغلب اوقات به تأليف،تصنيف و تدريس مشغول بود.كتاب قصوى در علم منطق و الابصار در علم اصول فقه و فهرست الاصول و الوثاق در فقه استدلال از آثار اوست.
فرزندش سيّد جواد نيز از علماى قاين بود و در رشادت و بزرگى شهرت داشت و امور شرعيه قاين برعهده او بود در طى سفرى كه به مشهد داشت به رحمت ايزدى پيوست و در همان جا مدفون گرديد.
ص:331
بهارستان/282.
على سكندرى
قاينى-شاه ميرزا
(-1092 ه ق)
شاه ميرزا قاينى فرزند حسن اهل فضل و كمال بود.علوم عقلى را نزد خوانسارى شارح دروس(1016- 1098 ه ق)خواند.از ذكاوت بالايى برخوردار بود.در مشهد ماند تا اينكه به سال 1092 ه ق از دنيا رفت.
تعليقاتى چند بر كتابهاى فقهى و فلسفى نوشت.برخى از علماى معاصر حكم به كفر و نجاست او دادند.
طبقات اعلام الشيعة/257.
غلامرضا جلالى
قبلة الكتّاب-مشهدى-سلطان على، جلد دوم
قدس-رضوى-محمّد
قدس خراسانى-جلد دوم
قزوينى-مجتبى
(1318-1386 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى فرزند مرحوم شيخ احمد تنكابنى قزوينى از علماى وارسته و دانشوران بلندپايه قرن چهاردهم هجرى و از اركان اصلى مكتب تفكيك است.
وى در سال 1318 ه ق در قزوين در خانواده اى روحانى متولد شد و با مقدمات و مبانى علوم در شهرهاى قزوين و تهران آشنا شد و سال 1330 ه ق همراه پدر به عراق رفت و مدت هفت سال در شهر نجف از محضر
ص:332
بزرگانى چون سيّد محمّد كاظم يزدى، ميرزا محمّد تقى شيرازى و ميرزا محمّد حسين نائينى بهره جست و پدرش مرحوم ميرزا احمد كه از شاگردان حاج ميرزا حسين خليلى تهرانى بود در سال 1332 ه ق در نجف فوت كرد.
پس از بازگشت به وطن،دو سال در قزوين ماند و در آنجا با افكار سيّد موسى زرآبادى قزوينى آشنا شد و به سير و سلوك شرعى روى آورد و از عرفان و اشراق گنوسى و اسكندرانى ديده بازگرفت و به جستجوى اسلام ناب و عرفان و فلسفه اسلامى پرداخت.
در سال 1339 ه ق به قم رفت و مدتى از محضر آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى يزدى مؤسس حوزه قم استفاده برد و سال 1341 ه ق به مشهد آمد و در محله دريادل جنب تكيه و مسجد على اكبريها سكونت يافت و ضمن اقامه نماز در مسجد مرويها از معارف بلند بزرگانى چون آقابزرگ حكيم،ميرزا محمّد آقازاده،شيخ اسد اللّه عارف يزدى،شيخ موسى خوانسارى،ميرزا مهدى غروى اصفهانى و حاج آقا حسين قمى استفاده برد و به مدت چهل سال در حوزه علميه مشهد به تدريس پرداخت و شاگردان برجسته اى را در مكتب فكرى خود پرورش داد.ايشان معارف قرآنى و دوره سطح و خارج فقه و اصول را براى عموم طلبه ها و متون فلسفى از جمله اشارات و اسفار را براى خواص به روش اجتهادى و همراه نقد تدريس مى كرد.
در بين سالهاى 1329 تا 1334 ه ش بيان الفرقان را در 5 جلد به رشته تحرير درآورد و رساله اى در معرفة النفس،رساله اى در نقد اصول يازده گانۀ ملا صدرا شيرازى و آثارى در برخى از علوم غريبه نوشت.
او زندگى بسيار ساده اى داشت و نمونه اى مجسم از پرهيزكارى و پارسايى بود و از طلبه هاى درس خوان سخت حمايت و پشتيبانى داشت و براى سادات احترام ويژه اى قائل بود.
روز 22 ذيحجه سال 1386 ه ق/14 فروردين 1346 ه ش چشم از سراى
ص:333
سرابين فروبست و به رحمت الهى واصل گرديد و در جانب غربى صحن عتيق دفن شد.
الذريعة 116/26،نگاه حوزه،ش 12، ص 14،مجله حوزه،ش 5،ص 44-49،كيهان فرهنگى،ش 12،ص 33-35.
غلامرضا جلالى
قزوينى-مهدى
(-1313 ه ق)
حاج شيخ مهدى قزوينى از واعظان شناخته شده اوايل قرن 14 ه ق است.
وى از قزوين به منظور همجوارى و برخوردارى از نفحات معنوى مشهد الرضا عليه السّلام به اين شهر آمد و به وعظ و تبليغ مشغول گرديد.كتابخانه جامعى داشت و از آن براى مطالعات دينى و علمى خود بهره مى برد.در اواخر عمر همۀ كتابهاى خود را به كتابخانۀ آستان قدس رضوى تقديم نمود.او در سال 1313 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن عتيق به خاك سپرده شد.
ستارگان در كنار خورشيد ولايت/25.
قزوينى-هاشم
(1270-1339 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى از بزرگان علما و مدرسين قرن چهاردهم هجرى حوزه علميه مشهد است.در سال 1270 ه ش در قلعه هاشم خان قزوين متولد شد.مقدمات و قسمتى از سطح را در قزوين و تهران آموخت پس از بهره ورى از محضر اساتيد آنجا به مشهد آمد و مدتى از محضر آية اللّه
ص:334
حاج ميرزا محمّد آقازاده و آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى استفاده برد و خود به تدريس سطوح عالى و خارج پرداخت و در مدت زمانى نه چندان طولانى توانست با پرورش شاگردان نامدار،تأثير انكارناپذيرى بر فضاى علمى و معنوى حوزه مشهد بگذارد.
وى رسائل،مكاسب،كفايه و خارج اصول را در مدرسه فاضلخان و مدرسه نواب تدريس مى كرد و به تعبير مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه سيّد على خامنه اى،حلقات درس او از لحاظ كم و كيف بى نظير بود.آية اللّه واعظ طبسى، آية اللّه حاج ميرزا مهدى نوغانى،استاد محمّد تقى شريعتى،استاد كاظم مدير شانه چى،استاد محمد رضا حكيمى،آية اللّه صالحى و در رأس همه آية اللّه خامنه اى از شاگردان مكتب مرحوم قزوينى به شمار مى روند.
بدون ترديد مهمترين نقش شيخ هاشم قزوينى،نه تدريس،بلكه تعليم بوده است.او به نوشتۀ استاد محمّد رضا حكيمى،نمونه برجسته يك عالم دينى و يك روحانى اسلامى واقعى بود.
مردى خردمند،وارسته،متواضع، هوشيار،متعهد،شجاع،روشن بين و بيزار از عوام فريبى و انحطاطپراكنى و ارتجاع گرايى بود.سعۀ صدر و مشرب مرحوم حاج شيخ هاشم،مورد تأييد همۀ شاگردان وى است.حضرت آية اللّه خامنه اى در سخنرانى 11 تيرماه 1364 در مراسم ديدار با امام جمعه و جمعى از مسئولين قزوين يادآور شده است:
«مرحوم آقا شيخ هاشم بسيار براى ما محبوب بود.عالمى بود بسيار سنگين، متين،خوش بيان،اهل معنى و زاهد و بى اعتنا به دنيا،درعين حال بسيار روشنفكر،آن زمان كه اهل علم اهل روزنامه خوانى و مجله خوانى و اين چيزها نبودند،ايشان مرتبا مجلاّت مختلف را مى گرفت و در جيبش مى گذاشت،طورى كه كاملا ديده شود و با آن محاسن سفيد خيلى مرد بزرگى بود».
آية اللّه شيخ هاشم قزوينى در طول حيات خود،در جريانهاى مهم سياسى
ص:335
خراسان شركت فعال داشت.ايشان از نقش آفرينان واقعۀ گوهرشاد بود و در شمار مجتهدينى قرار داشت كه پيش از واقعه در منزل مرحوم آية اللّه سيد يونس اردبيلى،طى تصميم شجاعانه اى به رضا خان تلگراف زدند و عمل وى را در زمينه كشف حجاب نكوهيدند.به همين دليل صبح روز يكشنبه 12 ربيع الثانى 1314 ه ش همراه امضاكنندگان ديگر،يعنى آيات و حجج اسلام:سيّد يونس اردبيلى،سيّد هاشم نجف آبادى،سيّد على اكبر خوئى پدر سيّد ابو القاسم خويى،حاج ميرزا حبيب ملكى،سيّد على سيستانى،شيخ آقابزرگ شاهرودى،شيخ على اكبر آشتيانى و سيّد عبد اللّه شيرازى بازداشت و پس از هشت روز، شب هنگام به تهران اعزام شدند.
آية اللّه قزوينى تا شهريور 1320 اجازۀ بازگشت به مشهد را نداشت،بعد از سقوط رضا خان با توصيه آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى و درخواست عده اى از فضلا،ايشان مجددا به مشهد آمد و به تدريس پرداخت.
شيخ هاشم قزوينى سرانجام روز 20 ربيع الثانى 1381 ه ق/22 مهر 1339 ه ش درگذشت و جنازه اش در راهرو رواق دار الضيافه حرم مطهر رضوى واقع در سمت راست ايوان طلاى صحن آزادى كه در حال حاضر كفشدارى شماره 7 مى باشد،به خاك سپرده شد.
دكتر محمّد رضا شفيعى كدكنى در سوگ استاد خود قصيده اى سروده است و ما چند بيت از آن را در ذيل مى آوريم:
امروز بامداد،هراسان بود گيسوى آفتاب پريشان بود
مى خواست،شمع صبح برافروزد دست سپيده،خسته و لرزان بود
و آن روشنايى صبحدم آفاق مشرق نبود،چاك گريبان بود
در هر كرانى از افق مشرق اندوه بيكرانه نمايان بود
انبوه سايه گستر اندوهش در سوگ آفتاب خراسان بود
ص:336
آنكو درفش بارقۀ فضلش بر آسمان علم چو كيوان بود
آموخت فرق باطل و حق ما را رمز آشناى معنى فرقان بود
گاه ستيز در ره حق جويى يكتا مبارز صف ميدان بود
در ملك زهد و كشور استغنا بى تاج وتخت،حاكم و سلطان بود
آن مشعل هدايت انسانى بنياد فخر كشور ايران بود
نگاه حوزه،شماره 6/5-8
غلامرضا جلالى
قصير-سيّد محمّد-رضوى-محمد
قصير ثانى-محمّد
(-1278 ه.ق)
او فرزند سيّد محمّد قصير است.وى يكى از علما و فقهاى مشهد مقدس و از مدرسان عالى مقام حوزۀ علميه بود و بعد از برادرش سيّد حسن به رياست رسيد و در خدمت پدر خود در مشهد تلمذ نمود.بعد به اصفهان رهسپار گرديد و در محضر مرحوم شيخ محمّد تقى تحصيلاتش را ادامه داد تا به درجه اجتهاد رسيد.پس از آن به كربلا مشرف شد و دو سال در محضر درس مرحوم آقا سيّد محمّد فرزند سيّد على طباطبايى صاحب رياض المسائل حاضر گشت و پس از استفاده احكام و قواعد فقهى به ارض اقدس مراجعت كرد.
او بعد از وفات برادر مرجعيت عام يافت و در امور شرعى و ترويج احكام اهتمام تمام داشت،با ارباب دولت همكارى و معاشرت نمى كرد و جمعى از علما از محضر درس او به مرتبه بالايى از علم و عمل دست يافتند.
حاج ميرزا نصر اللّه،ملا محمّد صادق نيشابورى و آقا ميرزا باباى سبزوارى از شاگردان ايشان بودند.در اوائل فتنه سالار او حسن خان سالار را دعوت كرد و نصايح مشفقانه با او در ميان نهاد ولى اثرى نبخشيد،به سمت عتبات عازم شد، و زمانى كه مشهد به دست نيروهاى
ص:337
دولتى افتاد سيد محمّد به مشهد برگشت و در جوار آستان قدس بود تا اينكه در ماه شعبان سال 1278 درگذشت و در پشت سر مبارك به خاك سپرده شد.
فرهنگ خراسان،403/7-401.
سيد حسن حسينى
قطب المحدثين-موسوى-موسى
قمى-حسن
(1329-1428 ه ق)
آية اللّه حاج آقا حسن طباطبايى قمى از علماى مبارز و از مراجع عظام و از فرزندان زعيم شيعه مرحوم آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى(متوفى 1325 ش)است.
وى در سال 1329 ق در نجف به دنيا آمد،دوران كودكى خود را همان جا گذارند و در خدمت والد خود به مشهد آمد و در سال 1350 ق به عتبات رفت و در آنجا از محضر آية اللّه ميرزا حسين نايينى و بعضى ديگر از اساتيد مبرز نجف بهره برد،سپس به مشهد بازگشت و در جريان مسجد گوهرشاد همراه والد خود به عتبات تبعيد شد و در كربلا از محضر والد و اساتيد ديگر استفاده كرد و خود به تدريس سطوح عالى پرداخت.1
آية اللّه قمى،پس از ارتحال والد معظم در نجف سال 1325 ش به مشهد بازگشت و در مسجد گوهرشاد به اقامه نماز و تدريس خارج فقه و اصول پرداخت.او در جريان نهضت خرداد سال 1368/1342 ق امام خمينى قدّس سرّه را همراهى نمود.بيت ايشان به محاصره مامورين رژيم پهلوى درآمد و ايشان
ص:338
بازداشت و به تهران منتقل شد.تا اينكه محمد رضا پهلوى كه روز 16 فروردين 1343 ش در حرم مطهر امام حضرت رضا عليه السّلام حضور يافته بود،با بازگشت آية اللّه قمى به مشهد موافقت نمود و فرداى آن ايشان آزاد شد و به مشهد بازگشت و بار ديگر به مبارزه خود عليه جنايات رژيم پهلوى ادامه داد.او در جريان تبعيد امام خمينى قدّس سرّه و مسأله كاپيتولاسيون در بيستم آذر 1343 يك اعلاميه و در اعتراض به تبعيد امام به تركيه در بيست و چهارم مهر 1344 اعلاميه ديگرى را منتشر نمود و با اين اقدامات رژيم را محكوم كرد.
در روز 3 فروردين 1346 شيخ موسى قمى پيامى از امام خمينى قدّس سرّه به آية اللّه قمى رسانيد و روز 9 فروردين همين سال آية اللّه قمى در مسجد جامع گوهرشاد عليه رژيم پهلوى سخنرانى كرد و از سوى ساواك ممنوع الخروج شد و فرداى آن روز تحت مراقبت مأموران امنيتى به منظور تبعيد به خاش به زاهدان برده شد.
آية اللّه حاجى آقا حسن قمى به مدت دوازده سال در كرج در تبعيد بود و در جمادى الثانى 1398/ارديبهشت ماه 1357 ش درحالى كه هنوز در تبعيدگاه بود،با انتشار اعلاميه اى به انتقاد از رژيم شاه پرداخت و روز جمعه 19 شهريور 1357 به مشهد آمد و مورد استقبال ده ها هزار نفر قرار گرفت.
ايشان روز جمعه 24 شهريور در منزل خود سخنرانى كرد.او ضمن ستايش از مقاومت مردم و تأكيد بر عقايد و باورهاى آنان،شعار:خدا،شاه،ميهن را شرك دانست.و روز 30 شهريور/18 شوال 1398 امام خمينى قدّس سرّه با ارسال نامه اى به ايشان،آزادى از تبعيدگاه طاغوت را تبريك گفت.2
آية اللّه حاج آقا حسن طباطبايى قمى در روز 21 خرداد 1386 در اولين ساعات صبح در بيمارستان امام رضا عليه السّلام در مشهد ديده از جهان فروبست و پيكر پاك وى روز 22 خرداد از محل بيت آن مرحوم واقع در چهارباغ جنب مدرسه امام صادق عليه السّلام تشييع گرديد و در
ص:339
دار الشكر پشت سر مبارك حضرت به خاك سپرده شد.در مراسم تشييع ايشان آيات و اساتيد حوزه شركت داشتند و آية اللّه عظمى وحيد خراسانى بر پيكر ايشان نماز خواند.
مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه سيد على خامنه اى در پيام تسليت خود در تمجيد از خدمات ايشان بيان داشته است:«ساليان درازى از عمر بابركت اين فقيه مجاهد در راه مبارزه با رژيم طاغوت گذشت و بيانات پرشور ايشان گرمابخش نيروهاى مبارز بود.رنج محنت زندان و تبعيد نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه پيروزى انقلاب تلاش ايشان را متوقف سازد.
غلامرضا جلالى
1-محمّد شريف رازى:گنجينه دانشمندان 142/7.
2-غلامرضا جلالى:تقويم تاريخ خراسان/288.
قوام الحكماء-حسينى بجنوردى- اسماعيل
قوچانى-ذبيح اللّه
(1329-1414 ه ق)
حاج شيخ ذبيح اللّه قوچانى از علماى عامل و مجتهدين نامدار معاصر قوچان است،وى در سال 1329 ه ق/ 1289 ه ش در روستاى خيرآباد مايوان متولّد شد و در 13 سالگى براى تحصيل به شهر قوچان رفت و در ظرف سه سال مقدمات را آموخت.سپس به سال 1345 ه ق به مشهد آمد،و در ارض اقدس به تكميل ادبيّات عرب و سطح پرداخت.پس از شش سال توقف در اين شهر،سال 1351 ه ق به نجف
ص:340
اشرف هجرت نمود و در آنجا درسهاى فقه و اصول را نزد مرحوم آية اللّه آقا ضياء عراقى و آية اللّه حاج سيّد محمود شاهرودى،سيد ابو الحسن اصفهانى و ساير اساتيد حوزه نجف فراگرفت و پس از 20 سال اقامت در نجف و نيل به درجۀ اجتهاد،در سال 1371 ه ق به قوچان مراجعت كرد و در اين شهرستان به ترويج و نشر احكام اسلامى و تدريس علوم دينى پرداخت و پس از ده سال خدمت فرهنگى و علمى در قوچان،در سال 1381 ه ق به مشهد عزيمت كرد و مجاورت دائمى حضرت ثامن الحجج عليه السّلام را اختيار نمود.او علاوه بر مقام علمى و جامعيت از وارستگى و معنويت والايى برخوردار بود.
از اقدامات مفيد وى تأسيس مدرسۀ علوم دينى محموديۀ فاروج است كه طلاب علوم دينى تا سطح لمعتين و رسائل در آنجا به تحصيل ادامه مى دهند.
شيخ ذبيح اللّه در كمال زهد و تقوا در مجاورت امام هشتم زندگى مى كرد تا اينكه در سحرگاه روز سه شنبه 24 اسفند 1372 ه ش/سوم شوّال 1414 ه ق براثر سكته قلبى درگذشت و در ميان اندوه فراوان علاقه مندانش در صحن آزادى نزديك ايوان طلا به خاك سپرده شد.
اتركنامه/250،گنجينۀ دانشمندان 221/6-222.
ابراهيم زنگنه
قوچانى-رمضانعلى
(-1366 ه ق)
حاج شيخ رمضانعلى قوچانى از علماى زاهد و متقى بود و عوام و خواص به او توجه داشتند و در انزوا مى زيست.
از شاگردان آخوند خراسانى است و در مسجد معروف پيرزن،كه اكنون در محل مسجد گوهرشاد به شكل حوض بزرگى درآمده است،نماز مى خواند و 28 رجب سال 1366 ه ق درگذشت و در رواق دار الضيافه حرم مطهر دفن گرديد.
ص:341
ضميمه تاريخ علماى خراسان/296، گنجينه دانشمندان 157/7.
غلامرضا جلالى
قوچانى-سيّد رضا
(-1368 ه ق)
سيّد رضا كاهانى قوچانى از علما و ائمه جماعت مشهد و از شاگردان آخوند خراسانى است.وى پس از مراجعت از نجف در مشهد مقيم شد و بيش از سى سال در مسجد جامع گوهرشاد اقامه نماز جماعت مى كرد و سالهاى آخر عمر نابينا شد.او شب 24 شوال 1368 ه ق درگذشت و در صحن آزادى دفن گرديد.در نقباء البشر سال فوت ايشان 1358 ه ق آمده است.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/295.
ابراهيم زنگنه
قوچانى-محمّد
(1294-1364 ه ق)
حاج شيخ محمّد غروى قوچانى معروف به«شيخ محمّد كبير»از اعلام بزرگوار و مدرسى عالى مقام بود.سال 1294 ه ق در روستاى رسالت(چرى) به دنيا آمد،پس از آشنايى با خواندن و نوشتن نزد آخوند ملاّ اسماعيل، مقدمات را در قوچان فراگرفت و به مشهد آمد و در 21 سالگى عازم نجف شد و هفت سال در آموزش علوم تلاش كرد و در بازگشت در تهران با به توپ بستن مجلس توسط مستبدين به
ص:342
مخالفت برخاست و از سوى شاه به مرگ تهديد گرديد.
حاج شيخ محمّد كه از مقامات علمى بالايى برخوردار بود،از تهران به قوچان آمد و به تدريس فقه و اصول و قضاوت پرداخت و در اواخر حيات خود به مشهد نقل مكان كرد و عصرها در مدرسۀ ابدال خان به تدريس مشغول شد،سرانجام ششم صفر سال 1364 ه ق درگذشت و در محل دار الضيافه حرم مطهر امام هشتم عليه السّلام دفن گرديد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/296، اتركنامه 247-248،گنجينه دانشمندان 157/7.
ابراهيم زنگنه
ص:343
كاشانى-سيّد حسن
(-1342 ه ق)
سيّد حسن فرزند سيّد احمد بن ركن الدّين حسينى كاشانى از علماى مقيم مشهد بود و سالها خدمت مشايخى چون ملاّ على بن ميرزا خليل تهرانى نجفى،سيّد حسين كوه كمرى،شيخ محمّد حسين كاظمى،ملاّ محمّد معروف به فاضل ايروانى و ميرزا حبيب اللّه رشتى،در عتبات به تحصيل پرداخت و با دريافت اجازه روايى از برخى اساتيد خويش در حدود سال 1297 ه.ق به مشهد آمد و مدتها به تدريس و تبليغ اشتغال ورزيد.سيّد يحيى بن محمّد بن حسن معروف به هندى از شاگردان ايشان است.كه در سال 1337 از او اجازه نقل روايت اخذ نمود.
كوثر الحياض در فقه كه شرحى است بر رياض در پنج جلد،نتايج الافكار، مفتاح مقفلات الاصول فى توضيح معضلات الفصول در علم اصول در هفت جلد،هداية الابرار فى شرح شرايع الانوار و الموائد الحسينية در تعليقات بر الروضة البهيّة در 20 جلد،از آثار قلمى اوست.
وى در سال 1342 ه ق در مشهد فوت كرد و در رواق دار الضيافه حرم دفن گرديد.
الذريعة 350/21،182/11،اعيان الشيعة 14/6،گنجينه دانشمندان 252/6،تاريخ آستان قدس/338، اثرآفرينان 9/5.
ابراهيم زنگنه
ص:344
كاشانى-عبد اللّه
(-1303 ه ق)
مولانا عبد اللّه كاشانى،معروف به «مجتهد كاشانى»از علماى نامدار ساكن مشهد و اهل زهد و تقوا بود.در نجف نزد شيخ مرتضى انصارى و ديگران درس آموخت و به مشهد آمد و تا پايان حيات خود به تدريس و تبليغ پرداخت.سيّد عبد الحسين طباطبايى از شاگردان اوست.وى در 11 صفر سال 1303 ه ق در مشهد فوت كرد و در توحيدخانه حرم دفن شد.
نقباء البشر 1187/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/297،تاريخ آستان قدس/337،سند شمارۀ 11834/11 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
كاظمينى-محمد حسن
(-1305 ه ش)
شيخ محمد حسن كاظمينى از
علماى بنام كاظمين بود و پدرش شيخ محمّد جمالى قابچى از اساتيد بزرگ حوزه بود و در مرقد كاظمين عليه السّلام مسئوليت مهمى داشت و فرزندان ايشان آل جمالى خوانده مى شوند كه در بين آنها علما و دانشوران چندى پديدار شد.
شيخ محمّد حسن كاظمينى پس از جريان مبارزه با انگليسيها در عراق به ايران تبعيد شد و همراه مرحوم آية اللّه شيخ مهدى خالصى به مشهد آمد و در اين شهر كميته اى را همراه با تعدادى از علماى مهاجر و مجاور از جمله ميرزا مرتضى يزدى،حاج آقا حسين قمى،
ص:345
شيخ على اكبر نهاوندى،شيخ محمد نهاوندى،شيخ حسن برسى،سيد صدر الدّين،حاج ملا هاشم،حاج سيد عباس شاهرودى،سيد رضا قوچانى، آية اللّه آقازاده،به منظور ايجاد ارتباط با مسلمانان ديگر و مشاركت اسلامى با آنها و جلوگيرى از فعاليتهاى غير دينى از جمله مصرف نوشابه هاى الكلى و بى حجابى زنان و شركت بانوان در تئاتر پديد آوردند.
كاظمينى در پايين پاى حضرت رضا عليه السّلام اقامه نماز مى كرد و در سال 1305 ه ش/1345 ه ق در مشهد درگذشت و مرحوم حاج ملا هاشم خراسانى ايشان را تغسيل و تكفين كرد و بر او نماز خواند و در دار السياده زير چهل چراغ دفن شد.
مرحوم شيخ محمّد حسن كاظمينى از همسر اول خود كه نوه علامه سيد صادق طباطبايى معروف به سنگلجى،از اساتيد برجسته حوزه نجف و در شمار مهم ترين شاگردان نايينى مدفون در حرم عبد العظيم عليه السّلام، سه فرزند به نام هاى ميرزا مهدى،شيخ محمد على و حاج محمّد جواد داشت.مرحوم شيخ محمد حسن موقع مهاجرت در تهران همسر دوم اختيار كرد كه فرزندان او به نام احمد،محمود، محمد باقر و محمّد صادق با فاميل جمالى اشتهار داشته اند.
غلامرضا جلالى
كافى-احمد
(-1389 ه ق)
ميرزا احمد كافى امامى،فرزند ملاّ رمضان يزدى از سخنوران نامدار سدۀ اخير است.در يزد متولد شد و در مدرسۀ مصلّى تدريس و در بعضى از مساجد،اقامه جماعت مى نمود،تا اين كه به مشهد هجرت نمود و پس از مدتى درد چشمى به او عارض شد كه بتدريج او را از بينايى محروم كرد.
ميرزا احمد وقتى از همه جا مأيوس شد به حرم امام رضا عليه السّلام رفت و از روح پاك امام همام على بن موسى الرضا عليه السّلام
ص:346
استمداد طلبيد و به طور معجزه آسايى بهبود يافت.و ديگر اثرى از نابينايى او بر جاى نبود.وى پس از بهبودى كافى در كوچه زردى بالا خيابان سكونت گزيد و در مسجد جعفرى ها به اقامه جماعت و ترويج دين پرداخت و شب دوشنبه 15 رجب سال 1389 ه ق بدرود حيات گفت و در صحن عتيق، مقابل قبر شيخ حرّ عاملى دفن شد.حاج شيخ زين العابدين كافى و حاج محمّد كافى پدر مرحوم حاج شيخ احمد كافى خراسانى از وعاظ معروف عصر محمد رضا پهلوى كه در آستانه انقلاب اسلامى در يك تصادف جان به جان آفرين تسليم كرد،فرزندان ايشان هستند.
گنجينه دانشمندان 158/7-159.
ابراهيم زنگنه
كافى مشهدى
(-969 ه ق)
كافى مشهدى از ذريه خواجه نصير الدّين طوسى است.پدرانش در آذربايجان به كار قضاوت مشغول و از اهل علم بودند.وى فردى دانشمند و خطاط ماهرى بود كه در نستعليق و شكسته نويسى مهارت داشت،به سال 969 ه ق در قزوين درگذشت و بدنش به مشهد منتقل شد و در اين شهر دفن گرديد.
اعيان الشيعة 22/9،فرهنگ خراسان 57/6؛تاريخ نظم و نثر در زبان فارسى 703/2.
غلامرضا جلالى
كامياب-سيّد رضا
(1329-1360 ه ش)
حجة الاسلام سيد رضا كامياب، روحانى مبارز،مؤمن و متقى،مرداد 1329 شمسى در روستاى نوده گناباد در خانواده اى روحانى چشم به جهان باز كرد.سيزده ساله بود كه به حوزه علميه گناباد وارد شد و براى ادامه تحصيلات حوزوى به مشهد آمد و به
ص:347
فراگيرى علوم اسلامى مشغول گرديد و مدتى در حوزه درس آية اللّه شيخ ابو الحسن شيرازى شركت نمود.
سال 1347 با آية اللّه خامنه اى رهبر فرزانه انقلاب آشنا شد و راهبردهاى نوينى را در چشم انداز زندگى دريافت نمود.وى در نشستهاى مخفى و خصوصى آية اللّه خامنه اى حضور مى يافت.در جريان جشنهاى 2500 ساله به علت فعاليتهايى كه عليه رژيم پهلوى داشت،مورد شناسايى مأموران امنيتى قرار گرفت و مدتى تحت تعقيب بود و در جريان انقلاب به افشاگرى عليه رژيم شاه در شهرهاى مختلف از جمله كرمان پرداخت.
كامياب پس از پيروزى انقلاب با نهادهاى مختلف انقلابى همكارى داشت و زندگى خود را وقف توده هاى مردم كرد.او با دشمنان اسلام و انقلاب اسلامى سر ناسازگارى داشت و مناعت طبع او مانع از آن مى شد كه به امور مادى رويكرد داشته باشد.ايمان، بصيرت،توكل و قاطعيت از گرايشهاى درونى و درون مايه هاى معنوى وى بود.
او اهميت ولايت فقيه در نظام اسلامى را باور داشت و مى گفت با جمعيتها و تشكيلاتى مى توانم همكارى داشته باشم كه تابع خط امام و ولايت فقيه باشند.
موقعيت مردمى كامياب موجب شد كه در انتخابات ميان دوره اى مجلس شوراى اسلامى كه روز جمعه دوم مرداد 1360 برگزار شد،از سوى مردم مشهد به نمايندگى انتخاب گردد،ولى يك هفته پس از انتخاب،ساعت 11/44 صبح روز هشتم مرداد 1360 در محل
ص:348
تقاطع بلوار راه آهن با خيابان خواجه ربيع،به دست يكى از اعضاى منافقين هدف قرار گرفت و در بيمارستان امداد(شهيد كامياب)به شهادت رسيد و روز نهم مرداد جنازه اش تشييع و در رواق دار الزهد حرم دفن شد.
شهداى روحانيت شيعه 179/2-180.
غلامرضا جلالى
كاهانى-قوچانى-سيد رضا
كبير-مهدى-واعظ-مهدى
كجورى-ابو القاسم
(1279-1337 ه.ق)
آية اللّه شيخ ابو القاسم كبير كجورى از تحصيل كردگان حوزۀ نجف اشرف و مازندران است.ايشان در منطقه نوشهر، نور و كجور با عنوان شيخ ابو القاسم كبير و شيخ ابو القاسم مشايخ و شيخ ابو القاسم مجتهد شهرت داشته است.
شيخ در روستاى پول كجور از توابع شهرستان نوشهر در ششم دى ماه 1279 ه.ق در خانواده علم و اجتهاد متولد شد.پدرش آية اللّه ملا على بابا كجورى از مشاهير و مجتهدين خطه كجور و شاگرد شيخ اعظم مرتضى انصارى در حوزه نجف بود كه در سنين ميانسالى وارد حوزه علميه شد و در سال 1289 ه.ق نيز حوزه علميه سنگ تجن نوشهر را تأسيس نمود كه حاصل آن تربيت صدها نفر از علما و فضلاى منطقه است.مرحوم شيخ ابو القاسم كجورى از طرف مادرى نيز منسوب به آية اللّه شيخ مهدى كجورى شيرازى است.مرحوم ملا على بابا كجورى فرزند خود را به خاطر علاقه وافرى كه به پيامبر اكرم داشت ابو القاسم ناميد.
ايشان دوران كودكى خود را در همان روستاى پول كجور در دامن طبيعت گذرانيد و مقدمات دانش آموزى مانند روخوانى قرآن مجيد و ادبيات فارسى را در مكتب خانه همان ديار آموخت.
سپس در حوزه علميه سنگ تجن نوشهر مقدمات علوم اسلامى و
ص:349
دانش هاى رايج زمان را نزد پدرش و ساير اساتيد تا پايان رسائل و مكاسب گذراند و احتمالا در سن 17 سالگى براى شركت در درس خارج و تكميل دانش خود عازم عتبات عاليات و حوزه نجف اشرف شد.در آنجا نزد اساتيد بزرگ و نامدار آن سامان،ميرزا حبيب اللّه رشتى،شيخ زين العابدين مازندرانى،فاضل اردكانى،ميرزاى شيرازى و ميرزا محمّد تنكابنى كسب علم كرد.پس از 8 سال اقامت،آموزش و خودسازى معنوى و با اجازه اجتهاد از مرحوم ميرزا حبيب اللّه رشتى و ساير مراجع به زادگاه خود مراجعت نمود.و به تدريج مرجع تقليد و حل مرافعات و پناهگاه مردم گرديد و دستگاه قضايى اسلامى بسيار مهمى را در آنجا داير و در امر به معروف و نهى از منكر،اقامه و اجراى حدود اسلامى بسيار سخت كوشى از خود نشان داد.
نظارت عاليه بر حوزه علميه سنگ تجن نوشهر كه با مديريت برادر ايشان مرحوم شيخ شجاع الدّين اعوانى اداره مى شد و نيز نقش آفرينى در جنبش مشروطيت و مخالفت با استبداد از ديگر اقدامات ايشان مى باشد.
شيخ ابو القاسم اهل زهد و ورع بود و در سوگوارى حضرت سيد الشهداء و اقامه عزاى ائمه هدى بى نهايت مداومت و مواظبت مى نمود.شب ها تا صبح به عبادت،تضرع،زارى و مناجات با حضرت بارى تعالى مشغول و صبح ها استراحت مى كرد.فضائل معنوى و كرامات مختلف ايشان نزد ساكنين منطقه كجور مشهور و سينه به سينه نقل مى گردد.كمك به ايتام و مستمندان، مستغنى بودن از زخارف دنيوى، ساده زيستى،توجه به فضائل اخلاقى و مقامات عاليه معنوى از امتيازات آن عالم فرزانه بوده است.
برخوردارى از قلم شيوا و قدرت تفكر و دريافت موجب گرديد تا آثار قلمى زيادى از ايشان به رشته تحرير درآيد.
كتاب كشف الشكوك و رساله «قاعده ما لا يضمن بصاحبه»ايشان در
ص:350
سال 1314 ه.ق به چاپ رسيد كه در كتاب الذريعة مرحوم آقابزرگ تهرانى نيز ذكر شده است.كتابها و رساله هاى اجتماع امر و نهى،بيع و معاملات، حجيت اجماع،حجيت ظن،حجيت فهم عرف،شهره،استصحاب،مشتقات، مطلق و مقيد تقليد ميت و عدم جواز، عام و خاص مطلق و مقيد،شبهه محصوره و غير محصوره و نيز رساله «منظومه طهارت تا آخر صلاة»از آثار علمى ديگر مرحوم شيخ ابو القاسم كجورى طالقانى است كه هنوز به چاپ نرسيده است.همچنين كتابخانه شخصى ايشان در روستاى پول كجور در نزد احفاد ايشان كه به مشايخى شهرت دارند هنوز داير است.
سرانجام اين عالم بزرگ در روز نوزدهم رمضان سال 1337 ه.ق ساعت 2 بعد از ظهر و در سن 58 سالگى درگذشت و منطقه كجور سياهپوش و عزادار گرديد و جنازۀ ايشان توسط سى نفر از بزرگان و علماى منطقه به مشهد مقدس منتقل و در حرم امام رضا عليه السّلام و در جوار مرقد شيخ بهايى مدفون گرديد.
غلامرضا جلالى
كجورى-عبد النّبى
(1333-1419 ه ق)
آية اللّه حاج شيخ عبد النبى كجورى فرزند شيخ نور اللّه از علماء و مجتهدان مازندرانى مقيم خراسان است كه متجاوز از نيم قرن در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام به امر تدريس و ارشاد مردم مشغول بوده است.
وى در حدود سال 1333 ه ق در منطقۀ كجور در خاندانى روحانى متولد
ص:351
شد،در سال 1348 ه ق به آمل رفت و در مدرسۀ مسجد جامع آن شهر در خدمت مرحوم شيخ احمد نورى به تحصيل پرداخت.بعد از يك سال در ذيحجّۀ سال 1349 ه ق به قم رفت و در نزد شيخ موسى گيلانى،شيخ حيدر تبريزى،ميرزا على يزدى،شيخ عباس ملاّ حاجى تهرانى صاحب شرح اصول كافى به تحصيلات خويش ادامه داد.
بعد از يك سال و نيم يعنى حدود اواسط سال 1351 ه ق براى تكميل تحصيلات عاليه به نجف اشرف مهاجرت كرد.پس از چند ماه توقف به علّت عدم سازگارى آب وهوا به سامرا رفت و در آنجا از محضر مرحوم سيّد على يزدى،آية اللّه آقا ميرزا حبيب اشتهاردى،شيخ آقابزرگ تهرانى،شيخ حسين نجّار،ميرزا ابو الحسن عسكرى فرزند آقا ميرزا محمّد سامرايى تحصيل نمود.
او پس از چهار سال تحصيل در سامرا مجدّدا وارد حوزۀ علميه نجف اشرف شد و سطوح مختلف را در خدمت آيات شيخ مرتضى زاهد طالقانى،ميرزا ابو الحسن مشكينى صاحب حاشيه بر كفايه،آقا ميرزا باقر زنجانى،شيخ عبد الرسول جواهرى، شيخ محمّد سماوى،سيّد جواد عينكى، شمس بخارايى و سيّد ابو القاسم خويى فراگرفت.آنگاه دورۀ خارج فقه و اصول را خدمت آية اللّه آقا ضياء عراقى و آية اللّه شيخ محمّد حسين كمپانى به پايان رسانيد و به درجۀ اجتهاد نايل آمد.
وى در حدود سال 1360 ه ق به ايران مراجعت كرد و در مشهد مقدس رضوى اقامت نمود و ضمن بهره گيرى از محضر آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى به مدت 4 الى 5 سال در حوزۀ علميۀ مشهد به تدريس سطوح مختلف پرداخت.چون در اين زمينه علاقمند و فعال بود،مدرسه علوم دينى كجورى را تأسيس كرد و خودش و عدّۀ ديگر از استادان حوزه در آنجا به تدريس اشتغال داشتند.
ايشان شخصى متّقى و پرهيزكار و
ص:352
زاهد بود و چون در ايام زندگى فرزندى نداشت كار روزانه خويش را تدريس در مدرسه قرار داده بود.تا اينكه بالاخره در اثر يك بيمارى طولانى در روز 24 آبان 1377 ه ش/25 رجب المرجب سال 1419 ه ق درگذشت و در روز 25 آبان 1377 ه ش در صحن آزادى(جديد)حرم حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
كجورى تهرانى-محمد باقر
(1255-1313 ه ق)
مولى حاج محمّد باقر كجورى تهرانى فرزند مولى اسماعيل(م 1278 ه ق)مدرّس مدرسه صدر تهران و از مفسّرين و وعاظ مشهور است.
وى سال 1255 ه ق متولد شد و پس از آشنايى با مقدمات نزد پدر و ديگر علما،عازم عتبات شد و مدتى نزد اساتيد فقه و اصول از جمله سيد ابراهيم قزوينى و صاحب ضوابط درس خواند
و با دريافت اجازه از ايشان به ايران مراجعت كرد.در تهران به تبليغ پرداخت و مورد توجه عموم مردم قرار گرفت.
ايشان چهل سال به وعظ و ارشاد مشغول بود،از مبالغه و اغراق دورى مى جست و بيشتر طلاب و فضلاى حوزه در پاى منبر او حضور مى يافتند.چنان ازدحامى در مجالس او به وجود مى آمد كه مستمعين مجبور مى شدند ساعتى پيش از سخنرانى به منظور داشتن جا در مجلس حضور پيدا كنند.
كجورى به تحقيق و تأليف هم علاقمند بود.خصائص فاطميه در
ص:353
فضائل حضرت فاطمه عليها السّلام چاپ سنگى 1318 و جنة النعيم در احوال حضرت عبد العظيم و السراج الوهاج فى العروج و المعراج
كتاب خطوات الشيطان فى خطرات الانسان،كتاب المنتخب فى شرح دعا الرجب،كتاب هداية المرتاب فى تحريف الكتاب،كتاب شرح توحيد مفضل بطريق المفصل،رساله نوروزيه، رسالة الاسرار فى كيفيته الاسفار و رسالة سبل الفجاج فى المنازل و مواقف الحاج،از آثار قلمى ايشان است.
كجورى در 58 سالگى در سفر زيارتى در مشهد،روز جمعه 21 ربيع الاول سال 1313 به بيمارى استسقا درگذشت و برحسب وصيتش در حرم مطهر كنار بقعه شيخ بهائى دفن شد.برادرش حاج ملاّ محمّد سلطان المتكلمين كتابى به نام زبدة المآثر فى ترجمة حاج ملا باقر و استاد محمّد باقر ساعدى كتاب تذكره باقريه را در شرح حال وى نوشته اند.
فهرست كتابخانه آستان قدس 264/5-265،شرح حال رجال ايران 184/1،ضميمه تاريخ علماى خراسان /285،ريحانة الادب 291/6،الذريعة 137/7 و 163/12،تتمه كتاب خصائص فاطميّه/471-474.
غلامرضا جلالى
كدكنى-هادى
(1268-1353 ه ش)
شيخ هادى كدكنى در كدكن از توابع تربت حيدريه به دنيا آمد.تحصيلات مقدماتى را نزد پدربزرگش مرحوم حاج ملاّ محمّد به انجام رسانيد و در 22
ص:354
سالگى به مشهد مهاجرت كرد.در مدرسۀ خيراتخان به ادامۀ تحصيل پرداخت و پس از تكميل تحصيلات در زمينه هاى فقه و اصول و ديگر علوم عقلى و بهره گيرى از حوزه درس اساتيدى همچون حضرات آيات حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمّد آقازاده،تا سال 1350،به امر تدريس در زمينه هاى منطق و فلسفه مشغول شد.استاد مدير شانه چى و پرفسور جواد فلاطورى و سيّد جواد مصطفوى از شاگردان ايشان هستند.
سرانجام در پنجم مهر 1353 ه.ش بدرود حيات گفت و در توحيد خانۀ مباركه به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
كركى-عاملى،عبد العالى
كركى جزائرى-على بن هلال
(-حدود 904 ه ق)
ابو الحسن شيخ على كركى جزائرى، فقيهى اصولى،حكيمى متكلم و جامع علوم عقلى و نقلى بود.وى نزد ابن فهد حلّى و شيخ حسن بن العشرة درس خواند و خود از اساتيد محقق ثانى على بن عبد العالى عاملى است.الدر الفريد در توحيد و كتاب الطهارة كه به امر شاه طهماسب صفوى نوشته شده از آثار اوست.
كركى انسانى فروتن و از پارسايان بود.او بيشتر عمر خود را در عتبات گذراند و حدود 904 ه ق فوت نمود.
جسد وى در اصفهان به امانت به خاك سپرده شد و پس از مدتى،حدود سال 1023 ه ق همراه جنازه شيخ عبد العالى بن محقق ثانى به مشهد منتقل و در رواق دار السياده حرم به خاك سپرده شد.وى از سيد حسين بن سيد حيدر حسينى عاملى اجازه نقل روايت داشته است،تنها يك دختر داشت كه خاتونى فاضله و متدينه بود كه به عقد مرحوم شيخ بهائى درآمد.او از پدرش بالغ بر 5 هزار كتاب نفيس به ارث برد كه همه را در اختيار شوهرش شيخ بهائى قرار داد.
ص:355
امل الآمل 110/1،منتخب التواريخ /678،اعيان الشيعة 369/8.
غلامرضا جلالى
كرمانشاهى-محمّد نجف
(-1292 ه ق)
مولانا حاج محمّد نجف در اصل از كرمانشاه بود.در اوايل جوانى به مشهد آمد و در فقه،اصول،درايت،اخبار، تفسير،رجال،علوم رياضى متبحر شد.
مدتى قدم در طريقت نهاد و به اصفهان رفت و در مساجد و منابر به موعظه پرداخت.با علماى آنجا اختلاف مشرب يافت،عازم تهران شد و بار ديگر به مشهد آمد و تا آخر عمر مجاور گرديد.مشربش به طريقه اخباريها نزديك بود و سنش از 90 سال تجاوز نمود و سال 1292 ه ق به رحمت حق واصل و در حرم دفن گرديد.
تنقيح المرام فى علم الكلام، خلاصة الانساب،غناء الاديب عن فهم مغنى اللبيب،خلاصة العروض، الحديقة فى علم القيافة،كشف الغوامض فى علم الفرائض،شرح خطبه الزهراء،شرح دعاى كميل، شرح دعاى جوشن،شرح دعاى صباح، شرح شرايع الاسلام و جامع الاحاديث از آفرينشهاى علمى و قلمى اوست و بجز اين آثار،رساله هاى ديگرى نيز دارد.
تاريخ علماى خراسان/113-114، مطلع الشمس 709/2،الذريعة 63/16 و 221/19 و 248 و 255 و 331.
ابراهيم زنگنه
كرمانى-على
(-1322 ه ق)
آخوند ملاّ على كرمانى،بود،پس از تحصيل علوم الهى به اقامۀ جماعت در مسجد جامع كرمان پرداخت.حكومت وقت چون نتوانست با تطميع و تهديد او را راضى كند تا هنگام تردد به مسجد از بازارى كه آن را به طور غصبى و با نارضايتى مردم ساخته بودند،عبور نمايد،لذا او را به مشهد تبعيد كرد.
ص:356
آخوند ملاّ على كرمانى به مشهد آمد و سالها در پارسايى و پرهيزكارى سپرى كرد و به تدريس و ترويج معارف اسلامى همت گماشت و به تاريخ 26 جمادى الاول سال 1322 ه ق دار فانى را وداع گفت و در محل دار السياده حرم به خاك سپرده شد.سجع مهر او كه در ذيل اسناد موجود است چنين بود:الحق مع على و على مع الحق.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/298 و سند شماره 11995/27 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
ابراهيم زنگنه
كفايى-ميرزا احمد
(1300-1391 ه ق)
آية اللّه حاج ميرزا احمد كفايى، يكى از چهره هاى مطرح خراسان در قرن حاضر است.ايشان فرزند سوم آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى است.
ربيع الاول سال 1300 ه ق در شهر نجف متولد شد.تحصيلات مقدماتى
خود را نزد شيخ زين العابدين شاهرودى و شيخ ابراهيم دشتى و مكاسب را نزد آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى و رسائل و كفايه را نزد برادر خود آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده فراگرفت،سپس معقول و منقول را نزد آية اللّه شيخ احمد شيرازى و درس خارج فقه و اصول را از سال 1319 ه ق در مجلس درس پدر خود مرحوم آخوند خراسانى،حاضر شد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد.
ميرزا احمد سال 1329 ه ق در زمان حيات پدر به ايران آمد و هنگام درگذشت آخوند،كه همان سال به وقوع
ص:357
پيوست،در مشهد بود،سپس به عراق بازگشت و در انقلاب مردم عراق عليه انگليس كه به رهبرى علما و مراجع صورت مى گرفت،شركت كرد.او از مشاورين نزديك آية اللّه ميرزا محمّد تقى شيرازى و در شمار تبعيدشدگان به ايران بود و پس از بازگشت تبعيديها ايشان به دعوت مردم به مشهد آمد و در اين شهر ساكن شد.
وى پس از فوت برادر بزرگش ميرزا محمّد آقازاده،رياست علمى حوزه مشهد را به عهده گرفت و در اين مدت چندبار به قم سفر كرد و مورد احترام مؤسس حوزه قم مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حايرى قرار گرفت.
ميرزا احمد در زمان حكومت رضا خان،على رغم سخت گيرى هايى كه وجود داشت،در مشهد حوزه درسش را حفظ كرد و پس از شهريور 1320 و سقوط رضا خان،تصدى حوزه و امور دينى مشهد در شرايطى به عهده مرحوم كفايى گذاشته شد كه قشون روس در مشهد به سر مى برد و توده اى ها شب و روز فعاليت سياسى داشتند،او با تشكيل هيئت هاى مذهبى و راه انداختن دسته هاى عزادارى و روضه و منبر كه ساليان مديد ممنوع بود،توانست سدى در برابر نفوذ فرهنگى شوروى به وجود آورد.او تا زمان نهضت ملّى با توده اى ها درگيرى داشت و در مسائل شهر دخالت مى كرد و در دوره نهضت ملّى،بخصوص با توجه به نقش منفى كه دسته هاى مذهبى در سقوط مصدق و تقويت رژيم شاه داشتند،سخت مورد حمله مخالفين بود و جرايد به ايشان اهانتها كردند و ايشان مدتى به قم سفر كرد و مورد تجليل آية اللّه بروجردى قرار گرفت.
سياستهاى خاص آية اللّه كفايى كه بخصوص سالهاى آخر عمر هماهنگى لازم را با روحانيت مبارز نداشت، موجب انتقاد شديد آنها و انزواى سياسى وى شد و هرازچندگاهى طلاب حوزه خراسان اعتراضهاى خود را در رابطه با مشى سياسى ايشان به گوش او مى رساندند.
وى در همه طول حيات خود به
ص:358
منظور تقويت مبانى فرهنگ دينى جامعه و رشد و نمو آداب نيك تلاش كرد و دوست داشت فقر و فاقه در جامعه نباشد و پناهگاه هزاران انسان در دورۀ ستم شاهى بود.
ايشان 16 خرداد سال 48 براى معالجه به خارج كشور عزيمت كرد و سال 49 به دليل كسالت قلبى تحت معالجه قرار گرفت.روز ششم دى ماه سال 7/1350 ذيقعده 1391 ه ق ساعت 6/35 دقيقه صبح براثر سكته مغزى در مشهد درگذشت و جنازه اش با شكوه فراوان تشييع و در محل توحيدخانه حرم مطهّر دفن گرديد.
مرحوم كفايى علاوه بر فعاليتهاى سياسى،به فعاليتهاى علمى اشتغال داشت،حاشيه اى بر كفاية الاصول نوشت و مدت 45 سال در مسجد گوهرشاد و منزل خود به تدريس فقه و اصول پرداخت.
آفتاب شرق 18،17/بهمن/1333)، ص 4،نور خراسان(7/شهريور/ 1332)،آثار الحجه 28/2-29.
غلامرضا جلالى
كفعمى-محمّد
(1289-1362 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد كفعمى فرزند حاج شيخ رجبعلى محدّثى خراسانى از شخصيتهاى نيك نام خراسان است كه بيشترين بخش حيات پربار خود را در زاهدان گذراند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى امام جمعه اين شهر شد.
وى سال 1289 ه ش در محلّه عيدگاه مشهد به دنيا پا نهاد و پس از تحصيل مقدمات و سطوح در خدمت پدر خود و ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى و اديب ثانى و حاج محقق
ص:359
قوچانى و مرحوم شمس و آيات شيخ كاظم دامغانى و ميرزا احمد مدرّس يزدى،به سال 1309 ه ش عازم نجف شد و در سلك شاگردان آيات حاج ميرزا ابو الحسن مشكينى،آقا ضياء الدّين عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى درآمد و به درجه اجتهاد نايل گرديد.سال 1317 ه ش به ايران بازگشت و به تدريس و تبليغ در مشهد و شهرهاى ديگر خراسان مشغول گرديد.سال 1319 به زابل رفت و مدت شش سال در اين منطقۀ محروم به فعاليت دينى و اجتماعى مبادرت نمود.
سال 1325 ه ش عازم زاهدان شد و در راستاى تفاهم دينى اهل سنت و تشيع سياستهاى خاصى را دنبال نمود.از جمله حضور جمعى نمازگزاران شيعه پس از نماز عيد فطر در مصلاى اهل سنت و حضور آنان پس از نماز عيد قربان در مصلاى اهل تشيع،از ابتكارات ايشان بود.
كفعمى به ساختن اماكن مذهبى و خدماتى مثل احداث مسجد،حمام، مدرسۀ علميه،كتابخانه،غسالخانه،و تكيه علاقه ويژه اى داشت و بناهاى متعددى در شهرهاى زابل،ايرانشهر، خاش،چاه بهار و طبس به همت وى ساخته شد.او لحظه اى از خدمت به مردم و روحانيت مبارز و تبعيديها دست نكشيد و بيت ايشان مأواى عالمان برجسته و مبارزين نستوه روحانيت بود.روز 30 تير 1362 در بيمارستان قائم مشهد چشم از جهان فروبست و جنازه اش روز 31 تير در صحن نو مقابل آرامگاه شيخ بهايى و جنب شهداى هفتم تير به خاك سپرده شد.
يادنامه مرحوم حضرت آية اللّه كفعمى خراسانى كه به مناسبت چهلمين روز رحلت ايشان منتشر شده است.
غلامرضا جلالى
كلباسى-محمّد تقى
(1283-1325 ه ش)
حجة الاسلام شيخ محمّد تقى
ص:360
كلباسى فرزند آية اللّه شيخ محمود كلباسى در سال 1283 ه ش در تهران به دنيا آمد و در مشهد نزد آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى با معارف الهى آشنايى يافت.و روز دوم شهريور 1325 در مشهد درگذشت و در صحن آزادى ضلع شمال شرقى دفن شد.
ابراهيم زنگنه
كلباسى-محمّد حسين
(-1340 ه ق)
شيخ ميرزا محمّد حسين فرزند محمّد مهدى بن محمّد ابراهيم كلباسى اصفهانى در مشهد سكونت داشت و پس از تحصيلات مقدماتى،سال 1285 ه ق به نجف رفت و سال 1290 ه ق با دختر صاحب جواهر ازدواج كرد و پس از تلمذ نزد صاحب جواهر و آية اللّه محمّد حسين كاظمينى و حاج سيّد اسماعيل صدر عاملى اصفهانى،در سال 1332 ه ق به خراسان مراجعت نمود،و زعامت دينى و مرجعيت مردم را به عهده گرفت.وى در سال 1340 ه ق درگذشت و در رواق دار السياده دفن شد.پسرش شيخ على از علماى زمان خود بود و سال 1354 ه ق فوت كرد.
نقباء البشر 663/2.
غلامرضا جلالى
كلباسى-محمود
(-1365 ه ق)
عالم ربانى مرحوم حاج شيخ محمود كلباسى فرزند محمّد تقى بن محمّد بن ابراهيم،انسانى وارسته، خليق،خوش برخورد و پرتلاش در
ص:361
راستاى انجام وظايف و تكاليف دينى خود بود و به امور طلبه ها رسيدگى مى كرد و در حل مشكلات آنها اهتمام مى ورزيد.وى مدتى در عراق در شهرهاى كربلا،نجف و سامرّا به رياضت و تكميل نفس مشغول بود، سپس به مشهد آمد و با بهره گيرى از روشهاى درست به امر به معروف و نهى از منكر پرداخت،او در دورۀ رضا خان به طور پنهانى در ترويج شعائر دينى مى كوشيد و پس از دستگيرى،خلع لباس شد و بعد از سقوط رضا خان به حوزه مشهد بازگشت و ضمن مبارزه با فرقه ضاله بهائيت در شمار شاگردان مرحوم آية اللّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى درآمد.وى مرحوم حاج ميرزا جواد آقا تهرانى را با مكتب ميرزا آشنا ساخت و در مسافرت هفت ماهه سال 1323 ش آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى به تهران و قم،در كنار آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى و آية اللّه تنكابنى و حاج آقا جلال مرواريد،عازم اين سفر شد و مديريت اين مسافرت را به عهده گرفت.
او مايل بود ميرزا مهدى در تهران ماندگار شود،و به همين دليل همه روزه تعدادى از جوانان تهرانى را به محضر ميرزا مى آورد،ولى ميرزا پس از معالجه و در پى مكاتبه آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى به مشهد بازگشت.
مرحوم كلباسى در 25 شوال سال 1365 ق در ابتلا به تب راجعه،كه پس از جنگ جهانى دوم شايع شده بود، درگذشت و پس از تشييع،در صحن آزادى دفن شد.آية اللّه خزعلى داماد ايشان است.
ترجمه خطى خطبه غديريه به شماره 452 موجود در كتابخانه مسجد گوهرشاد و راه سعادت،از آثار علمى ايشان است.
غلامرضا جلالى
كلباسى-ميرزا رضا
(1295-1383 ه ق)
حاج ميرزا رضا كلباسى فرزند ميرزا عبد الرحيم فرزند شيخ محمّد رضا
ص:362
شيخ الاسلام فرزند حاج محمّد ابراهيم كلباسى صاحب منهاج و اشارات و غيره،از خاندانهاى اصيل اصفهانى است و نسب او از طرف مادر به سيد الفلاسفة ميرداماد مى رسد.
ايشان روز 25 ذيقعده 1295 در اصفهان متولد شد.ابتدا در اصفهان محضر حاج شيخ محمّد على نجفى ثقة الاسلام و آخوند ملاّ محمّد كاشانى و مرحوم ميرزا جهانگير خان قشقائى و ميرزا محمّد باقر حكيم باشى به تحصيل پرداخت و مدتى در تهران به محفل درسى حاج فاضل تهرانى و آخوند ملاّ محمّد آملى پيوست و از معارف بلند اين دو شخصيت علمى بهره گرفت و در سال 1323 ه ق يك سال پيش از انقلاب مشروطيت عازم نجف گرديد و خدمت آخوند خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى درس خواند و اجازاتى از آنان دريافت نمود.
او سپس به اصفهان برگشت و به تدريس و ترويج و عمران بناهاى دينى همت گماشت و ميرزا سلمان خان ركن الملك در تخت فولاد اصفهان براى ايشان مسجدى ساخت.
در جريان اوج گيرى مخالفت روحانيت با سياستهاى دينى رضا خان در سال 1346 ه ق ايشان همراه حاج آقا نور اللّه اصفهانى به قم مهاجرت نمود و با سخنرانيهاى افشاگرانه خود توانست تأثير مثبتى در رفع ابهام از ذهن مردم نسبت به سياستهاى رضا خان داشته باشد.نقش مؤثر ايشان موجب دستگيرى وى شد و مدت 7 ماه در بازداشت بسر برد و پس از آن به خراسان تبعيد گرديد.
حاج ميرزا رضا مدت دو سال در مشهد ماند،سپس به اصفهان برگشت و بار ديگر براى اقامت دائم به مشهد آمد و تا پايان عمر يعنى سال 1383 ه ق در اين شهر بود.و در همۀ حركتهاى دينى و سياسى مردم مشهد بخصوص نهضت ملّى نفت از گردانندگان اصلى و در عين حال روشن بين نهضت در خراسان بود و از حمايت همۀ اقشار بخصوص مبارزين ملّى و دينى و روشنفكران
ص:363
تحصيل كرده برخوردار بود.
آية اللّه كلباسى شب سه شنبه چهارم شوال 1383 ه ق در مشهد از دنيا رفت و در صحن عتيق در ايوان مجاور دفتر كشيك خانه بالا خيابان دفن گرديد.
انيس الليل در شرح دعاى كميل، نفحات الليل،مكيال اليقين در شرح اصول دين،دعوة الحسينية و راهنماى دين و دستور تبليغ از آثار چاپ شدۀ ايشان است.هدية السالكين در سير و سلوك،منازل السائرين در شرح مقامات العارفين،شرح ديوان خواجه حافظ،حواشى منظومه سبزوارى، حواشى اسفار،رسائل و كفايه ايشان هنوز به چاپ نرسيده است.
ايشان مسجد خياطها واقع در بازار اصفهان،مسجد سلام،مسجد تكيه واقع در شيش بيدآباد،مسجد آية اللّه حاج محمّد جعفرآباده اى را احيا كرد و حسينيۀ بزرگ اصفهانيها را در مشهد با همكارى تعدادى از نيكوكاران تأسيس نمود.
نقباء البشر 759/2،مؤلفين كتب چاپى 178/3،تاريخ آستان قدس/338.
غلامرضا جلالى
كوثر قمى-عبد الكريم-جلد دوم
كوهستانى-محمّد
(-1351 ه ش)
شيخ الفقهاء مرحوم آية اللّه حاج شيخ محمّد كوهستانى بهشهرى،عالمى ربانى و زاهدى راستين بود.در روستاى كوهستان،واقع در شش كيلومترى بهشهر مازندران پا به عرصۀ وجود نهاد و پس از فراگيرى مقدمات و سطوح در
ص:364
مازندران،به مشهد آمد و چند سالى به تحصيل پرداخت.سپس عازم نجف شد و در درس آيات نايينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى شركت و پس از نيل به درجۀ اجتهاد به وطن مراجعت نمود و على رغم درخواست مردم بهشهر،سارى و گرگان،در روستاى كوهستان توطن كرد.
رفتار معنويش مردمان زيادى را مجذوب وى ساخته بود و همه او را «آقاجان»مى خواندند.وجودش منشأ خير و آبادى بود،در آن روستاى كوچك به تدريج مدرسه هاى فضل، رحمت،فرح،خير و جمع ساخته شد و از حوزۀ علميه او صدها نفر انديشمند خودساخته بيرون آمد.دانشمند فرزانه شهيد سيّد عبد الكريم هاشمى نژاد از تربيت شدگان مكتب ايشان است.
روزى از علت تأسيس مدارس يادشده و وجه نامگذارى آنها از ايشان پرسيدند،او جواب داد:چون تصميم گرفتم در كوهستان حوزه اى تاسيس كنم و براى سكونت طلاب مدرسه بسازم استخاره كردم،آيه آمد:قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّٰا يَجْمَعُونَ (يونس/58)«اى رسول به خلق بگو:شما بايد منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شويد كه آن مفيدتر از ثروتى است كه بر خود اندوخته مى كنيد»بر اين اساس بود كه پنج مدرسه ساختم.
كرامات زيادى به وى نسبت داده شده است و دو كتاب در شرح زندگى وى به همت دو نفر از فضلاى شمال نوشته و منتشر گرديده است.
آية اللّه كوهستانى ماه ربيع الاول سال 1392 ه ق پس از چند ماه كسالت از دنيا رخت بست و جنازه اش به مشهد حمل و روز نهم ارديبهشت 1351 در رواق دار السياده حرم دفن شد.
گنجينه دانشمندان 254/3-255، مشاهير دانشمندان اسلام 392/4-393.
ابراهيم زنگنه
كوهسرخى-ترشيزى-اسماعيل
ص:365
گرگانى-محمّد حسين
(-1353 ه ق)
شيخ محمّد حسين گرگانى معروف به شمس العلماء و ملقّب به جناب و متخلّص به قريب و«ربّانى»از علما و عرفاى تهران است.پس از تحصيلات عاليه دينى و دريافت اجتهاد از حاج ملاّ على كنى تهرانى(م 1306 ه ق)و علاّمه اديب ميرزا ابو الفضل كلانترى(م 1316 ه ق)و محمّد حسن آشتيانى (متوفاى 1319 ه ق)به هند رفت و كتابهاى لطائف الحكم،مقصد الطالب و ملتقط الاصول را در آنجا نوشت و به سال 1318 ه ق به تهران بازگشت و ضمن اداره يكى از مدارس جديد به تحقيق و تأليف روى آورد.كتابهايى را نوشت از جمله مى توان به نام ابدع البدائع در فن بديع تأليف 1328 ه ق، الانتصاف،ساز و آهنگ باستان، نصرة الاسلام،نور الحدقة،منظومة الاصول،شرح ايساغوجى،المقامات العشر،زبية الاسد،در اليتيم و حواشى قاموس اشاره كرد.
ايشان در سال 1353 ه ق فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در صحن جديد دفن گرديد.
نقباء البشر 508/2،طرائق الحقائق 749/3،تاريخ آستان قدس/338، شرح حال رجال ايران 236/5-237.
غلامرضا جلالى
ص:366
گلپايگانى-حبيب اللّه
(1297-1384 ه ق)
آية اللّه شيخ حبيب اللّه گلپايگانى از علماى سدۀ چهاردهم هجرى قمرى است.وى تابستان سال 1297 ه ق در شهر گلپايگان به دنيا آمد و در سنين نوجوانى وارد مدرسه دينى شد، مقدمات را در همان شهر فراگرفت و در 16 سالگى جهت ادامه تحصيل به اصفهان رفت و مدت 21 سال در اصفهان به كسب معارف الهى مشغول گرديد و از اصحاب حاج آقا نجفى بود.
در سال 1296 ه ش/1335 ه ق به قصد كسب فيض پياده به مشهد آمد و در مدرسۀ فاضلخان و پس از خرابى آن در مدرسۀ خيراتخان به تدريس فقه و تفسير مشغول گرديد و پس از نيم قرن تدريس و اقامه جماعت در مدارس دينى و مسجد گوهرشاد،سحرگاه روز 23 جمادى الآخره سال 1384 ه ق/ 1343 ه ش پس از قرائت سوره مباركه و الصّافات دعوت حق را لبيك گفت و پيكر بى جانش در رواق دارالسّلام حرم مطهّر به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 513/7،تاريخ آستان قدس/343.
ابراهيم زنگنه
گلپايگانى-سيّد محمد باقر
(1245-1315 ه ق)
آية اللّه العظمى سيد محمد باقر گلپايگانى در حدود 1245 ه.ق در گلپايگان به دنيا آمده،و پس از تحصيل مقدمات در حوزه هاى مختلف،براى ادامۀ تحصيل به عراق مهاجرت كرد.در
ص:367
ابتدا ساكن كربلا شد و در محضر اساتيد بزرگ آن شهر به تحصيل علوم دينى مشغول گرديد سپس به نجف اشرف و بعد به سامرّا هجرت كرد و از حواريين مجدّد بزرگ مرحوم آية اللّه العظمى ميرزا محمد حسن شيرازى شد.بعد از فوت ميرزا به تهران عزيمت كرد،و در شرق بازار بزرگ تهران در مسجد كوچه حمام گلشن،كه از زمان مرحوم شيخ اعظم شيخ مرتضى انصارى رحمه اللّه تا به امروز محل اجتماع و فعاليت علماى گلپايگان ساكن در تهران بوده،به اقامۀ نماز جماعت و فعاليتهاى مذهبى پرداخت.بعدها ايشان به مشهد عزيمت نمود و در اين شهر به تدريس و تصدى امور عامه مشغول گرديد و گفته مى شود به دليل اينكه ايشان اعلم علماى مشهد به شمار مى رفت،مدتى توليت آستان قدس رضوى به معظم له واگذار شد.
علاّمه شيخ آقابزرگ تهرانى در كتاب نقباء البشر فى احوال علماء القرن الرابع عشر از ايشان به عنوان مدرس حوزه مشهد ياد كرده است.
ايشان؛علاقۀ وافرى كه به وقف كتب علميه داشته،صدها جلد از كتابهاى شخصى خود را بر طلاب علوم دينى وقف كرد،كه هم اكنون برخى از آنها در حوزه هاى علميه نجف،قم،تهران و مشهد موجود و مورد استفادۀ دين پژوهان و محققان است.
نمونۀ ذيل قابل ملاحظه مى باشد:
«و بعد فقد وقف هذا الكتاب المسمى بالفصول العالم العامل السيّد محمد باقر گلپايگانى الساكن بمشهد المقدس الرضوىّ على مشرفه ألف تحية و سلام.رابع المحرم سنة اثنتين و ثلاثمائة بعد الالف(1302).»
سرانجام پس از عمرى تلاش و خدمت و عرضۀ آثارى پربركت در حدود سال 1315 ه.ق به رحمت ايزدى پيوست و در رواق پايين پاى حضرت امام رضا عليه السّلام مدفون گشت.
از ايشان يك پسر و يك دختر باقى ماند،پسر ايشان مرحوم آية اللّه سيد محمّد جواد مدرّس حسينى از اساتيد حوزه علميه مشهد بوده كه لقب مدرّس
ص:368
در اولاد ايشان همچنان باقى است، آية اللّه سيّد محمّد جواد مدرّس با دختر مرحوم حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ على اكبر مرواريد،عموى آية اللّه ميرزا حسنعلى مرواريد،ازدواج كرد.
گلستانه-سيّد محمّد على
(1277-1361 ه ق)
حاج سيّد محمّد على اصفهانى معروف به«گلستانه»و از احفاد علاء الدّين گلستانه صاحب شرح الآلاء (م 1100 ه.ق)است.به سال 1277 ه ق در كربلا پا به دنيا نهاد،پس از پايان تحصيلات و دريافت اجازه اجتهاد به مشهد آمد و به ترويج احكام الهى و اقامه جماعت در مسجد كلّه واقع در كوچه چهنو مشغول شد.
او بيش از ده بار به مكّه مشرف شد.
كتاب الوسائل در اثبات خدا،ازهاق الباطل،علائم ظهور و تحفه اماميه در حقيقت مذهب شيعه در دو جلد كه جلد اول آن چاپ شده است از آثار اوست.
گلستانه شعر مى سرود و از اشعار اوست:
ببين چون گرفتند از ما كنار رفيقان پيرار و ياران پار
شب و روز بى ما بيايد بسى كه از روز ما ياد نارد كسى
بسى دوستان بر زمين پا نهند كه بى باك،پا بر سر ما نهند
بيايد بسى در جهان سوگ و سور كه ما خفته باشيم در خاك گور
جهان را بسى بگذرد صبح و شام كه از ما نباشد در ايام نام
دريغا كه تا چشم برهم زنى در اين عالم از ما نبينى تنى
ص:369
گلستانه 16 رمضان سال 1361 ه ق در مشهد چشم از جهان فروهشت و در محل ايوان طلاى صحن نو دفن گرديد.
نفائح العلام 292/1،مكارم الآثار 2185/6-2186،ضميمه تاريخ علماى خراسان/299.
ابراهيم زنگنه
گنابادى-على-معصومى-على
گيلانى-محمّد رفيع
(-1160 ه ق)
مولى محمّد رفيع فرزند فرج گيلانى مشهور به ملا رفيعا در اصل اهل گيلان و ساكن رشت بود.به مشهد آمد و به تحصيل علوم اسلامى مشغول شد.او مردى متواضع و داراى اخلاق پسنديده و مجتهدى محقق و متكلّمى فصيح بود، وى در سلك شاگردان محمّد بن حيدر حسينى طباطبايى نايينى درآمد و مدتى از محضر علامه مجلسى بهره برد و دختر شيخ ابو المعالى كبير را كه مادرش دختر آخوند ملا صالح مازندرانى بود، به عقد خود درآورد و بيش از چهل سال در حوزه مشهد به تدريس دروس شرح المقاصد،التهذيب،تفسير البيضاوى، شرح مختصر،الهيات شفا پرداخت.
ميرزا حسن زنوزى و شيخ يوسف بحرانى از شاگردان اويند.
وى به نقل آقابزرگ به سال 1160 در حالى كه سنش بالغ بر صدسال بود، در مشهد فوت كرد.منظومه اى به سبك نان و حلواى شيخ بهايى موسوم به«نان و پنير»و كتابى تحت عنوان الرد على الفخر الرازى و رساله فى تتميم استدلال الشيعة رساله در وجوب عينى نماز جمعه،رساله اى در اجتهاد و تقليد حاشيه بر كتاب الشافى،المدارك،شرح لمعه و تفسير بيضاوى از آثار قلمى اوست.
الذريعة،216/10 و 135/11،مطلع الشمس/692،منتخب التواريخ/693، اعيان الشيعة 36/10،تتميم امل الآمل/ 159-161.
غلامرضا جلالى
ص:370
مازندرانى-محمّد صالح
(1297-1391 ه ق)
علامه حاج شيخ صالح مازندرانى فرزند ميرزا فضل اللّه حائرى مازندرانى معروف به«علاّمه حائرى مازندرانى»و «علاّمه سمنانى»مجتهدى محقق، حكيمى متكلم،محدثى مفسر و اديبى شاعر بود.
به سال 1297 ه ق در شهر كربلا متولد شد،در سنين جوانى در مازندران از حضور والد خود و اعلام ديگر بهره مند شد،بعد عازم نجف گرديد.
علوم عقلى را نزد حكيم حاج ملاّ اسماعيل بروجردى فراگرفت.سالها محضر آخوند خراسانى و حاج ميرزا حسين خليلى و سيّد محمّد كاظم صاحب عروة الوثقى،خارج فقه و اصول را دوره ديد و به درجه اجتهاد رسيد.
ايشان در شعر و ادب عربى و فارسى دست داشت و كفاية الاصول آخوند خراسانى را به نظم درآورد و حدود سيصد رساله و كتاب در فقه و حكمت و كلام و غيره از خود به يادگار گذاشت.
ص:371
سالها در مازندران زندگى كرد و بعدها به سمنان رفت و آخرين سالهاى عمر خود را در اين شهر سپرى نمود و به تدريس و تحقيق مشغول بود.سرانجام در سال 1391 ه ق/1350 ه ش در شهر سمنان درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل دار السياده دفن گرديد.
زندگينامه رجال و مشاهير ايران 68/3-69،تاريخ آستان قدس رضوى /344،اثرآفرينان 257/2.
ابراهيم زنگنه
مجتهدپور-عبد اللّه
(1270-1348 ه ش)
شيخ عبد اللّه مجتهدپور فرزند مرحوم حاج شيخ ذبيح اللّه مجتهد قوچانى از علما و فضلاى معاصر است.
وى در سال 1270 ه ش در نجف اشرف متولد شد.در كودكى مادر را از دست داد و بيشتر روزگار خود را در دوران كودكى و جوانى همراه پدر سپرى كرد.
شيخ عبد اللّه در نزد فضلاى نجف با مقدمات آشنا شد.سپس درس آيات سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى شركت كرد و بالاخره از حضور آن دو به اخذ اجازه نامه اجتهاد نايل آمد.او حدود سال 1314 ه ق در زمان اوج ديكتاتورى رضا خان به ايران آمد.در اين زمان زمينۀ كوششهاى دينى از ميان رفته بود؛با اين حال به ترويج و نشر احكام اسلامى همت گماشت و از پذيرش دفتر اسناد رسمى خوددارى كرد و بخشى از اوقات خود را به مطالعه و امر كشاورزى مشغول بود.
شيخ عبد اللّه فرزندان خود را به فراگيرى دانشهاى نوين و زبانهاى خارجى تشويق مى كرد؛با اين حال با غرب گرايى مخالفت مى ورزيد.ساده مى زيست و خانۀ خود را با پلاس فرش كرده بود،و مى گفت:«مگر همۀ مردم روى قالى مى نشينند»،اگر دو نوع غذا در سفره اى مى بود فقط از يكى استفاده مى كرد.فرزندان خود را هميشه به نماز
ص:372
اول وقت و امانتدارى توصيه مى كرد و مى گفت:«اگر كسى به شما خوبى كرد فراموش نكنيد و اگر بدى كرد از ياد ببريد.»كمتر عصبانى مى شد،از حالات عرفانى برخوردار بود و مناجات خواجه عبد اللّه انصارى را در شبهاى ماه رمضان زمزمه مى كرد و دانه هاى اشك از سيماى روحانيش فرومى غلتيد.
شيخ عبد اللّه با كمتر كسى ارتباط داشت،گاهى به منزل آية اللّه العظمى ميلانى و آية اللّه قمى مى رفت.موقع وضو،آب از چاه بيرون مى كشيد و با آن وضو مى ساخت و آب وضوى خود را پاى بوته گل يا نهالى مى ريخت و معتقد بود نبايد قطرۀ آبى بيهوده مصرف شود.
او از وجوهات استفاده نمى كرد و از راه كشاورزى امرارمعاش مى نمود.در بند هيچ تجمّلى نبود،غذايى كه بوى آن براى همسايه ها آزاردهنده باشد نمى پخت.
شيخ عبد اللّه خداشناسى و خداپرستى را جداى از مبارزه با طاغوتها و اهتمام به مسايل سياسى نمى دانست،اين بود كه از سال 1337 هميشه از امام راحل قدس سره و مبارزات ايشان ياد مى كرد و در سال 1342 ه ش پيوسته مى گفت كه:«آقا قيام كرد ولى خيلى ها او را تنها گذاشتند».با علماى وابسته به نظام طاغوت در نهان مبارزه مى كرد.او سرانجام بعد از چند ماه بيمارى در هفتم آبانماه سال 1348 ه ش بعد از 78 سال عمر توأم با زهد و تقوا درگذشت و جنازه اش در باغ رضوان مجاور حرم رضوى به خاك سپرده شد.
اتركنامه،/239؛مجلۀ نگاه حوزه، شمارۀ 26،ارديبهشت 1376،ص 10.
غلامرضا جلالى
مجتهد تبريزى-محمّد يوسف
(-1310 ه ق)
ميرزا محمّد يوسف مجتهد تبريزى فرزند ميرزا محمّد باقر نوۀ ميرزا محمّد تقى فاضل طباطبايى تبريزى از علماى طراز اول آذربايجان بود.پس از فراغت
ص:373
از تحصيل از نجف به زادگاه خود برگشت و به تدريس و ارشاد مردم پرداخت.
مجتهد تبريزى در صفر سال 1310 ه ق درگذشت و جنازه اش به مشهد حمل شد و در محل دار السياده حرم مطهّر به خاك سپرده شد.ايشان اهل ادب بود و گاهى شعر مى سرود.
سفرنامه سديد السلطنه/222،دانشمندان آذربايجان/403.
غلامرضا جلالى
مجتهد جرفادقانى-گلپايگانى- محمد باقر
مجتهد خراسانى-ميرزا
حبيب اللّه
(1266-1327 ه ق)
ميرزا حبيب اللّه مجتهد خراسانى از بزرگترين علماى خراسان در سده گذشته است.او فقه را با فلسفه و عرفان را با ادب درآميخت و از مرز صورتها به
اعماق رازآلود معارف دينى راه جست و به تكميل نفس و سير در عالم باطن روى آورد.
ميرزا حبيب اللّه فرزند ميرزا هاشم (1209-1269 ه ق)نوه ميرزا هدايت اللّه مجتهد(1178-1248 ه ق) و نبيره ميرزا مهدى خراسانى(1152- 1218 ه ق)است.وى شامگاه يكشنبه نهم جمادى الاول سال 1266 ه ق/ سوم فروردين 1225 ه ش،به دنيا آمد كه فرداى آن مشهد از فتنه حسن خان سالار و محمد خان بيگلربيگى،پسران اللهيار خان آصف الدوله رها شد و سلطان مراد ميرزاى حسام السلطنه
ص:374
اوضاع شهر را به دست گرفت.
ميرزا در سال 1269 در سومين سال حيات خود،پدر را از دست داد و مادر او«حاجيه آقابزرگ»پس از چندى همسر برادرشوهر خود،حاج ميرزا حسن مشير شد.با اين حال ميرزا هرگز از تحصيل دانش باز نماند و پس از اخذ علوم ادب،فقه و اصول از محضر حاج ميرزا نصر اللّه عازم نجف شد.وى با ادبا و متفكرين شهرهاى كاظمين و بغداد نيز در ارتباط بود و زبان فرانسه را فراگرفت و از آموزه هاى عرفانى ميرزا مهدى گيلانى متخلص به«خديو»متأثر شد.
ميرزاى خديو به پيشنهاد ميرزا حبيب،همراه ميرزا زين العابدين و ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام به مشهد آمدند و در مشهد عده اى به آنها ملحق شدند و در سراجه بيرونى منزل ميرزا هدايت اللّه،پدربزرگ حاج ميرزا حبيب سكونت اختيار كرده و كتابخانه اى تشكيل دادند،تالارى براى نشيمن و خلوتگاهى براى عبادت،آماده ساختند و انجمنى را سامان دادند و طى زمان كوتاهى حاج ملا عباسعلى فاضل و ميرزا محمود قدسى نيز به مجموعه آنها پيوستند و تلاشهاى علمى و عملى اصحاب سراچه در شهر مشهد بازتابى گسترده يافت،همين امر موجب مخالفت عده اى از قشريون شد و اصحاب پراكنده گشتند و ميرزا به سامرا رفت و چندين سال در بحث ميرزاى شيرازى حضور يافت و مورد توجه وى قرار گرفت و دو رساله«تعادل و تراجيح»و«لباس مشكوك»را از تقريرات ميرزا فراهم ساخت.
ميرزا حبيب سال 1299 ه ق به مشهد مراجعت كرد و تا سال 1316 به امور دينى مشهد و تدريس مشغول بود.
در ايران و عراق نامور گرديد و با تأكيد او،شبيه خوانى و تعزيه گردانى و برخى از رسمهاى غلط متوقف شد.همه رياست خراسان به تعبير افضل الملك با ايشان بود.
ميرزا حبيب در سال 1316 ه ق با سيّد ابو القاسم درگزى عارف معروف آشنا شد و چنان تحت تأثير او قرار
ص:375
گرفت كه يك باره دست از رياست دينى كشيد و خلوت نشين شد.استقبال خوشى از جريان مشروطه نداشت،هرچند مخالفت خود را نيز چندان آشكار نكرد تا اينكه عصر روز 26 شعبان 1327 ه ق/سال 1287 ه ش در بحرآباد،در پى عزم مهاجرت از ايران درگذشت و پيكر پارسايش در حرم امام رضا عليه السّلام بالاى صفه شاه طهماسب، در سردابه اى كه نياى بزرگوارش سيّد محمّد مهدى شهيد به خاك سپرده شده بود،دفن گرديد.
ميرزا روح بيدار زمان خود بود،از حركتهاى سياسى و فرهنگى عصر خود آگاهى داشت و شعر مى سرود،و ديوانى از وى بر جاى مانده است كه به همت مهندس على حبيب به چاپ رسيده است.
برگرفته از مقدمه ديوان ميرزا حبيب نوشته حسن حبيب نگاه حوزه،شماره 19 و 20،سند شماره 1206/16 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
مجتهد رضوى-رضوى-محمّد ابراهيم
مجتهد قوچانى-ذبيح اللّه
(1274-1335 ه ق)
شيخ ذبيح اللّه فرزند حاج شيخ صادق و نوۀ دخترى آخوند ملاّ صالح تربتى،شب يكشنبه،هشتم جمادى الآخر 1274 ه ق در شهر كهنه قوچان چشم به جهان گشود.
وى پس از آموزشهاى مقدماتى در مدرسه ميرزا جعفر مشهد،درس حاج ميرزا نصر اللّه مجتهد خراسانى شركت جست و به سال 1295 ه ق در بيست و يكمين بهار زندگى خود،به عتبات رفت و سه سال خدمت ميرزاى شيرازى و پس از درگذشت وى مدت 12 سال از محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى و آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى علم آموخت.
پس از وقوع زلزله قوچان و درگذشت برخى از خويشاوندانش به وطن بازگشت و ميرزاى رشتى طى
ص:376
نامه اى به شجاع الدوله،حكمران قوچان،از وى خواست تا در تنظيم امور وى،او را مساعدت نمايد تا ايشان بتواند به زودى به عتبات بازگردد.
شيخ در تجديد بناى شهر قوچان شركت جست،مدرسه عوضيه را بازسازى كرد و موقوفات آن را احيا نمود و در مشهد،بيگم آقا دختر آقا ميرزا كوچك را به عقد خود درآورد و بار ديگر به عتبات بازگشت و به تكميل تحصيلات خود ادامه داد و از ميرزاى رشتى،فاضل شربيانى،فاضل ايروانى، آخوند خراسانى و عدۀ ديگرى از مراجع تقليد اجازه اجتهاد دريافت نمود و جزو اصحاب مرحوم آخوند درآمد و مدت هشت سال با ايشان رابطۀ نزديك داشت و محرم وى بود.
شيخ 24 سال در عتبات حضور داشت و سال 1319 ه ق به مشهد آمد و از مشهد به قوچان رفت و به درخواست شجاع الدوله و عده اى از وجوه اين شهر در قوچان اقامت گزيد و در مسجد پايين يا پاچنار،به اقامه جماعت مشغول گرديد و قضاوت شرعيه با توصيه شجاع الدوله به انحصار ايشان و شيخ حسين ملقب به شيخ الرئيس درآمد،ولى تجاوزطلبى خان،شيخ را بر آن داشت تا به مشهد برود و به اصرار شيخ مرتضى و حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد به تدريس خارج فقه و اصول در مدرس غربى مدرسه ميرزا جعفر پرداخت و در زير گنبد الله وردى خان به اقامه جماعت مشغول شد،جايى كه پدرش پيش از وى اين امر را به عهده داشت.
بيان ساده و روان شيخ ذبيح اللّه موجب شد عدۀ زيادى پاى درس فقه و اصول وى جمع شوند و او توانست شاگردان كارآمدى را در حوزه مشهد تربيت كند.
مجتهد قوچانى هم زمان با رويداد انقلاب مشروطه و نامه آخوند بيش از پيش به مسائل سياسى روى آورد و در طول مدت چند سال مبارزه سياسى خود،منويات مرحوم آخوند خراسانى و سران روحانى مشروطيت را در
ص:377
خراسان دنبال كرد و چندين سال رياست انجمن ايالتى خراسان را به عهده داشت تا اينكه شب چهارشنبه، بيستم جمادى الاولى 1335 ه ق،در 61 سالگى در مشهد درگذشت و در رواق دار السياده كنار قبر دانايانى چون حاج شيخ اسماعيل ترشيزى،شيخ محمّد سرابى و شيخ محمّد باقر خراسانى دفن شد.
برگرفته از مقاله حيات و حركت ضد استبدادى شيخ ذبيح اللّه مجتهد قوچانى، نگاه حوزه،شماره 26،سال سوم.
غلامرضا جلالى
مجتهد كاشانى-كاشانى-عبد اللّه
مجتهد نيشابورى-محمّد باقر
(-1327 ه ق)
شيخ محمّد باقر مجتهد نيشابورى از علماى قرن دوازدهم و اوايل قرن سيزدهم هجرى است.تحصيلات خود را در نيشابور آغاز و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و پس از خواندن سطوح به عتبات رفت و بعد از فراگيرى دوره عالى اجتهاد به خراسان بازگشت و در شهر مشهد ساكن شد و به تدريس و اقامه نماز جماعت و ترويج احكام اسلامى مشغول گرديد و در 4 شوال 1327 ه ق فوت كرد مرغ روحش به جنان پر گشود و جنازه اش در راهرو مسجد بالاسر دفن شد.
ضميمه تاريخ علماى خراسان/312.
سند شمارۀ 12037/4 اداره اسناد آستان قدس رضوى.
غلامرضا جلالى
مجتهدى-اسماعيل
(1276-1369 ه ش)
آية اللّه حاج شيخ اسماعيل مجتهدى فرزند آية اللّه شيخ على اكبر مجتهدى تربتى از علما و مجتهدان معروف معاصر تربت حيدريه است.ايشان در سال 1276 ه ش در تربت حيدريه به دنيا آمد و پس از تحصيلات علوم دينى و رسيدن به درجۀ اجتهاد،به تربت
ص:378
رفت و سالها امامت جماعت مسجد جامع تربت حيدريه را به عهده داشت.
و پس از عمرى ذكر مناقب اهل بيت عصمت و طهارت و ارشاد مردم به راه دين و مبانى اسلام در چهاردهم تيرماه سال 1369 ه ش درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.
ابراهيم زنگنه
مجتهدى-جعفر
(1303-1374 ه ش)
عارف باللّه و عاشق دل سوخته اهل بيت،حاج شيخ جعفر مجتهدى در بيست و هفتم جمادى الثانى 1343 ه.ق /اول بهمن 1303 در خانواده اى بسيار متدين و مرفه در شهر تبريز ديده به جهان گشود.پدر ايشان حاج ميرزا يوسف از دلباختگان آستان سيّد الشهداء عليه السّلام بود.
جعفر مجتهدى از دوران طفوليت متوجه عشق ربوبى و عشق به ائمه شد
و روح بلند و بى قرار او به دنبال كشف حقايق و اسرار برآمد و شروع به تهذيب نفس و خودسازى نمود و در قبرستان متروكه شهر تبريز،قبرى حفر نمود و در آن شب را تا به صبح به فكر و ذكر سپرى مى نمود و چون دوست داشت به بينوايان كمك كند به كيما روى آورد و قسمتى از سرمايۀ پدرى را در اين راه صرف نمود ولى نتيجه اى نگرفت تا اين كه اين سروش به او ندا داد:«جعفر كيميا،ما اهل بيت هستيم،اگر به دنبال آن هستى قدم بگذار و ثابت باش»او پس از آن محبت و دوستى ائمه اطهار را
ص:379
پيشه خود ساخت.
ايشان بعد از شنيدن آن نداى آسمانى صبح روز بعد با حالتى آشفته و پاى برهنه و پياده از تبريز به قصد كربلا حركت كرد و از مرز خسروى وارد خاك عراق شد.و مأموران حكومتى عراق ايشان را بازداشت و چندين ماه در زندان به سر برد تا اينكه اجازه ورود به خاك عراق را به او دادند و او مدت يك سال در نجف به پينه دوزى پرداخت و تمام املاك خود را به مستأجران بخشيد،مدتى براى تكميل رياضت به بغداد رفت و هشت سالى به طور مداوم در مسجد سهله كوفه معتكف گشت و جز براى تجديد وضو و تطهير از مسجد خارج نشد و حالتى شبيه حال شخص محتضر داشت.ايشان در همين ايام با حاج ملا آقا جان زنجانى ديدار نمود.
مرحوم مجتهدى هفت سال نيز در كربلا ماند و سراسر شب را در صحن حضرت سيّد الشهداء به عبادت و توسل مى پرداخت و در جريان كودتاى عبد الكريم قاسم بر ضد ملك فيصل به ايران بازگشت.در ايران مدام در سفر به سر مى برد و شانزده مرتبه با پاى پياده به مشهد مشرف شد و پس از حدود چهار سال اقامت در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام در تاريخ ششم رمضان 1416 ه.ق/ششم بهمن 1374 ه.ش هنگام ظهر روز جمعه دار فانى را وداع گفت و در صحن آزادى حرم مطهر،حجرۀ بيست و چهار به خاك سپرده شد.
غلامرضا جلالى
مجتهدى-عبد اللّه
(1282-1355 ه.ش)
آية اللّه حاج ميرزا عبد اللّه مجتهدى تبريزى فرزند آية اللّه حاج ميرزا مصطفى مجتهدى،محقق،اديب،فقيه و شاعر معاصر،در نجف متولد شد، دروس مقدماتى را در نزد پدرش گذراند در سال 1344 ه.ق براى ادامه تحصيل به قم عزيمت نمود،از محضر آيات عظام حاج شيخ عبد الكريم
ص:380
حائرى يزدى و حاج شيخ محمد رضا اصفهانى بهره برد،پس از اتمام تحصيلات و دريافت اجازه اجتهاد به شهر تبريز بازگشت و به تدريس،تبليغ و تحقيق مشغول شد.افزون از 50 مقاله علمى،تحقيقى نگاشت.ايشان گاهى مقالات خود را با نام مستعار«عطارد» منتشر مى كرد.با مجله رسالة الاسلام كه از سوى الازهر در پايتخت مصر منتشر مى شد،ارتباط داشت.در كنار فعاليت هاى پژوهشى و تحقيقى به تدريس تفسير قرآن و اخلاق مى پرداخت.
آية اللّه مجتهدى به زبانهاى تركى، عربى،انگليسى و فرانسه مسلط بود، كتابخانه بسيارى بزرگى در تبريز داشت و همواره كتابخانه هاى مراكز علمى از جمله دانشگاه را تقويت مى نمود.در مدتى كه در قم مشغول تحصيل بود با حضرت امام خمينى رحمه اللّه روابط دوستانه اى داشت،در جريان قيام پانزده خرداد و دستگيرى و تبعيد امام خمينى رحمه اللّه از تبريز با صدور اطلاعيه هاى مشترك همگام ساير علماى ايران اقدام رژيم پهلوى را نسبت به تبعيد ايشان محكوم كرد.
آية اللّه مجتهدى از علمايى بود كه به خاندان عترت و طهارت عشق مى ورزيد و مكرر براى زيارت قبر مطهر امام على بن موسى الرضا عليه السّلام به شهر مشهد مشرف مى شد و در آخرين سفرش در سال 1355 ش كه به مشهد آمده بود پس از چند روز اقامت در اين شهر جان به جان آفرين تسليم نمود و به ديار حق شتافت و پيكرش پس از تشييع در صحن انقلاب(كهنه)به خاك سپرده شد.و امروزه مزارش مورد توجه اهل دل است.
ياران امام به روايت اسناد ساواك،كتاب بيست و نهم 249/2 و كتاب 22/19، مصاحبه با آية اللّه استاد محمّد واعظزاده خراسانى،كتاب بحران آذربايجان همه صفحات
على سكندرى
ص:381
مجتهدى سيستانى-محمود
(1311-1372 ه.ش)
آية اللّه حاج سيّد محمود مجتهدى سيستانى فرزند عالم زاهد حاج سيّد محمّد باقر فرزند علامه متقى آية اللّه العظمى حاج سيد على مجتهدى سيستانى و برادر مرجع كنونى حضرت آية اللّه العظمى حاج سيد على سيستانى است.
وى به سال 1351 ه.ق/1311 به دنيا نهاد.مقدمات و علوم ادب را خدمت اديب نيشابورى آموخت و سطح را از محضر آيات حاج سيّد احمد مدرس يزدى،حاج شيخ هاشم قزوينى و حاج شيخ مجتبى قزوينى فراگرفت.
بعد در دروس خارج فقه و اصول آية اللّه العظمى حاج سيد محمّد هادى ميلانى شركت جست و مدتى هم به حوزه علميه قم و بعدها به عتبات رفت و آخرين بخش حيات پرتلاش خود را در مشهد گذراند و روز يكشنبه 16 رمضان سال 1414/هشتم اسفند 1372 ه.ش در همين شهر دار فانى را وداع گفت و در صحن آزادى جنب كفشدارى 9 به خاك سپرده شد.
گنجينه دانشمندان 299/9-300.
مجيد فياض-عبد المجيد
(حدود:1277-1341 ه ق)
ثقة الاسلام سيّد عبد المجيد مجيد فيّاض،معروف به«خادم باشى»فرزند ميرزا على اكبر فرزند ميرزا اسماعيل،از علما و مجتهدين مشهد بود و نسبش به ميرزا مهدى شهيد مى رسد.
وى در حدود سال 1277 ه ق در
ص:382
شهر شهادت چشم به جهان باز كرد، علوم مقدماتى،منطق و مختصرى از طب را نزد صدر الاطباء آموخت و علوم دينى را نزد شيخ الاسلام مشهد فراگرفت و عازم نجف گرديد و محضر شيخ هادى تهرانى صاحب محجة العلماء و ميرزا حبيب اللّه رشتى شاگردى كرد و به مشهد بازگشت و به اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد،تدريس،وعظ و فصل دعاوى پرداخت و كتابى در طهارت و صلاة نوشت و منصب «خادم باشى»حرم را عهده دار گرديد.
وى از جمله افرادى بود كه پس از واقعه به توپ بندى حرم توسط روس ها در 1330 ه.ق براى زدودن آثار اين جنايت از حرم مطهر تلاش چشمگيرى داشت.او در 14 رمضان 1341 ه ق دار فانى را وداع گفت و در رواق پشت سر مبارك صفّه مرحوم قوام الملك شيرازى دفن شد.دكتر على اكبر فياض و عبد الحسين مجيد فياض فرزندان ايشان هستند.احكام آستانه مربوط به ايشان و حكم لقب«ثقة الاسلامى»كه همراه با يك خلعت و يك حلقه انگشترى الماس از سوى محمّد عليشاه قاجار فرستاده شده بود در نامه آستان قدس شماره 19 آذرماه 1343 منعكس شده است.
نامه آستان قدس شماره 19،سال 106/،1343-112،شمس الشموس /87-86.
ابراهيم زنگنه
محامى-غلامحسين
(-1333 ه ش)
شيخ غلامحسين محامى بادكوبه اى
ص:383
فرزند شيخ ابا صلت،از علماى جامع و متعبدان زاهد و مجاهدين راه خدا بود و بخش اعظم حيات خود را در مشهد سپرى كرد.
محامى پيش از انقلاب اكتبر شوروى سال 1917 م در آذربايجان شوروى سابق،در يكى از روستاهاى بادكوبه در خانواده اى روحانى چشم به جهان باز كرد.پدرش شيخ ابا صلت بادكوبه اى چهره برجسته دينى آن ديار بود كه پس از درگذشت حاج شيخ غنى بادكوبه اى،مرجع دينى آن سامان گرديد.
شيخ غلامحسين محامى پس از تحصيلات ابتدايى از بادكوبه رهسپار مشهد شد و در مدرسه خيراتخان حجره گرفت و به تحصيل علوم دينى روى آورد و خارج فقه و اصول را پس از اتمام سطح،نزد آيات ميرزا محمّد آقازاده،حاج آقا حسين قمى و ميرزا مهدى غروى اصفهانى خواند و حكمت را از محضر آقابزرگ حكيم بهره برد.
بيشترين بحث و فحص را در مباحث معارف اسلامى و قرآنى دنبال كرد و از علاقمندان نزديك مكتب مرحوم ميرزا مهدى بود.
وى در دفاع از مقدسات دينى و ارزشهاى اسلامى بسيار سرسخت بود و در مقام اداى تكليف سياسى و اجتماعى سخن احدى در او اثر نداشت و او را از انجام وظيفه بازنمى داشت.
شايد همين خصوصيت موجب پيوند عميق ميان ايشان و شهيد نواب صفوى شد.
او به جوانان و رفع شبهات آنها توجه تام داشت،با مردم مهربان و متواضع
ص:384
بود،قرآن را بسيار تلاوت مى كرد و اهل ذكر و تهجد و توسل بود و تا آخر عمر، زندگى خود را وقف خدمت به جامعه كرد.سال 1333 ه ش در مشهد درگذشت و در جوار حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.حجج اسلام شيخ محمّد رضا محامى و شيخ مرتضى محامى فرزند ايشان و از اساتيد حوزه علميه خراسان هستند.
كيهان فرهنگى،سال نهم شماره 12.
غلامرضا جلالى
محامى-محمّد رضا
(1310-1377 ه ش)
آية اللّه شيخ محمّد رضا محامى فرزند آية اللّه شيخ غلامحسين محامى از علما و مجتهدين معاصر است كه سالها در حوزه هاى علميّۀ مشهد و قم به تدريس اشتغال داشته است.
وى در سال 1310 ه ش در مشهد در خانوادۀ علم و فضيلت متولد شد.