امام باقر (علیه السلام) وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا عِلْمَ كَطَلَبِ السَّلَامَةِ وَ لَا سَلَامَةَ كَسَلَامَةِ الْقَلْب؛

بدان که نه هیچ دانشی چون جُستجوی {دانشِ} سلامت است، و نه هیچ سلامتی چون سلامتِ دل.(1)

ص: 2

تأثیر تغذیه بر اخلاق

گردآوری: رحمت پوریزدی

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

ص: 8

می باشد که یقیناً اهتمام انسان به دقّت نظر در اجرای هرچه صحیح تر این دستورات سعادت مادی را با تندرستی و سعادت معنوی را با عاقبت به خیری در دنیا و آخرت رقم خواهد زد.

توصیه قرآن به استفاده از غذای طیّب و حلال تأثیرات مفیدی در بهداشت جسم و روان انسان دارد و این جامع نگری، از خدمات بزرگ قرآن و اسلام به جامعه بشری است. بسیار مُبرهن است که یک جامعه برای رشد و تعالی خود نیاز به انسان هایی سالم از بُعد جسمی و روحی دارد که نقش تغذیه در تحقّق بخشی این امر مهم، بسیار حیاتی و زیر بنایی است. چرا که بین سلامتی و سعادت بشریت در حوزه فردی و اجتماعی، با شیوه ی بهره وری از نعمت ها و کم و کیف تغذیه ای آن ها ارتباط مستقیم و متقابلی وجود دارد.(1)

ارتباط اخلاق با ساختمان روح و جسم انسان قابل انکار نیست، ولى این ارتباط به اصطلاح در حدّ «مقتضى» است نه «علّت تامّه»، یعنى می تواند زمینه ساز باشد نه این که الزاماً و اجباراً تأثیر قطعى بگذارد.(2)

در این نوشتار به مرور تأثیر تغذیه بر اخلاق و نیز در ضمن آن تاثیر اخلاق بر تغذیه پرداخته ایم. و سعی بر آن داشتیم تا مبانی، واژه ها و موارد تاثیر را بیان کنیم. به امید آنکه سرنخ هایی برای تحقیق و پژوهش قرار گیرد و نیز مورد استفاده

ص: 10

عموم دانشوران و دانش دوستان باشد. و

از تمامی کسانی که صمیمانه مرا یاری و یاوری دادند تشکر می نمایم به ویژه از راهنمایی های دوست گرامی جناب دکتر حسن نجفی.

هزاران درود و هزاران سلام *** ز ما بر محمد علیه السلام(1)قم/ ولادت باسعادت إمام عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ (علیهما السلام)

ryazdi1395@gmail.com

ص: 11

ص: 12

«وطاب الشیء یطیب زمانی گفته می شود که برای قوه حاسه و دل لذتی ایجاد شود. پس اصل معنای طیب عبارت است ازآنچه که مایه لذت برای حواس و نفوس است».(1)

علامه مصطفوی چنین می نویسد:

فَالطَّيِّبُ في الصعيد هو التنزّه عن القذارة. و في الرزق هو الحلّيّة و المطلوبيّة و اللّذة. و في الشجر هو الإثمار و السلامة و الانبساط. و في الكلام هو التماميّة و الصدق و الإفادة. و في الإنسان كونه على صراط الحقّ و برنامج مطلوب إلهىّ و مرغوبا اليه. و في الحياة على عيش معتدل. و في صراط مستقيم. فَالطَّيِّبُ في كلّ مورد بما يناسبه.(2)در خاک «فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً»(3)

در رزق: «فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً».(4)

در درخت: «کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ».(5) در کلام: «وَ هُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْل»(6)

ص: 14

در انسان: «وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ»(1) در زندگی: «وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُم».(2)

آیت الله مکارم چنین می نویسد:

«طَیِّب» به چیزهایی گفته می شود که با طبع آدمى موافق باشد و در قرآن به بسیارى از موضوعات، اطلاق شده است، (اَلْبَلَدُ الطَّیِّب - مساکن طیّبة - ریح طیّب - حیاة طیّبة و...) و هر چیز پاکیزه را نیز «طیّب» می گویند؛ زیرا طبع آدمى ذاتاً از اشیاء ناپاک متنفر است.(3)

«حِلّ به کسره حاء، به معنای حلال، استعاره از باز کردن گره و گشایش چیزی است. حلال آن چیزی است که از ممنوعیت بازشده است».(1)

بین کلمات «طیب» و «حلال» عموم و خصوص مطلق است، یعنی هر حلالی طیب است، اما ممکن است که برخی از خوردنی ها طیب، حلال نباشند. ممکن است یک خوراکی از لحاظ طعم، لذیذ و به عبارتی طیب و پاکیزه باشد اما به لحاظ زیانی که برای بدن دارد، خبیث باشد.(2)

امام رضا(علیه السلام) در حدیثی چنین می فرمایند:

«اسلام، هر آنچه را که برای سلامتی جسم و روان، خطرناک و زیان بار است، حرام دانسته و هر آنچه را که برای انسان لازم و مفید است، حلال برشمرده است».(3)

«خبیث هر چیزی است که به خاطر زشتی و ناپسندی و مکروه بودنش چنین نامیده شده، خواه کراهت حسی و ظاهری داشته باشد یا کراهت معنوی و عقلی».(1)

طریحی می نویسد:

«خبیث، ضد طیّب بوده و به معنی چیزی است که پلید، ناپاک و تنفرآور باشد».(2)

قریشی می گوید:

«خبيث آن است كه ناپاك، پليد و تنفّر آور باشد اعمّ از انسان و كلام و قانون و طعام و غيره و ضدّ آن طيّب است كه به معنى پاك و دل چسب است».(3)

صاع (يك مَن) از «طعام» يا يك صاع از شعير (جو) بدهند که در اينجا طعام به معنى گندم در مقابل جو استعمال شده است.

در «لسان العرب» تصریح شده كه طعام اسم جامعى است براى تمام خوردنی ها، ولى هم او و هم «راغب» در «مفردات» تصريح کرده اند كه اين واژه گاهى در نوشیدنی ها نيز به كار می رود،مانند: «فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي؛

آن ها که از آن بنوشند، از من نیستند؛ و آن ها که بیشتر از یک پیمانه با دست خود، از آن نخورند، از من هستند».(1) «خليل بن احمد» در كتاب «العين» نيز می گوید: در كلام عرب طعام غالباً به خصوص گندم گفته می شود. ولى ظاهراً اين به خاطر آن است كه غالباً غذاى اصلى نان است و آن را نيز از گندم درست می کنند وگرنه بسيارى از ارباب لغت تصريح کرده اند كه مفهوم طعام عام است. بعضى نيز گفته اند طعام به معنى خرما است. اين سخن نيز ظاهراً به خاطر همان است كه در آن عصر و محيط خرما يك غذاى اصلى بوده است.(2)

ص: 18

حکیم گیلانی در «سته ضروریه» می نویسد:

بباید دانست که بدن آدمی به واسطه حرکت و حرارت خارج و داخل، همیشه در تحلیل و کاهش است، پس اگر بدل آنچه که از بدن دایم می کاهد از خارج بر بدن نیفزاید، هرآینه به اندک فرصتی از ترکیب آدمی چیزی نماند، پس آدمی محتاج است به طعام.(1)

تغذیه مجموعه های از مراحل متعدد و گوناگون است که در طی آن موجود زنده مواد لازم و ضروری جهت ادامه حیات، رشد و تجدید سازنده های بدن را از محیط خود دریافت کرده و به هدف می رساند.(2)

در قرآن کریم واژه تغذیه و غذا یا مشتقاتی از این دو واژه عیناً نیامده است ولی الفاظ و کلماتی که به نحوی می تواند با مسائل تغذیه در ارتباط باشد همچون اکَلَ، شَرَب و طعام از ماده اَکل، شرَب و طَعم فراوان به چشم می خورد، به طوری که از ماده ی ( اکل) که به معنای خوردن است 109 مورد با 30 مورد اشتقاق آمده است.(3)مطالعه در آیات بیانگر این است که قرآن کتاب سلامت روان است. چنانچه خداوند می فرماید

ص: 20

«يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين؛

ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه هاست؛ (درمانی برای دل های شما)؛ و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان!».(1)

یکی از رهنمودهای قرآنی در تحقق سلامت روان، تغذیه صحیح است. تغذیه صحیح از نگاه آموزه وحیانی، پیامدهایی از قبیل آرامش روان، ارضای حس خضوع، اخلاق مداری را به دنبال دارد. طعام از ضروری ترین لوازم بقای انسان است. شاید شناخت خوراک جسم و تن کار چندان دشواری نباشد و حتی بسیاری از حیوانات و جانوران حسب فطرت به دنبال غذای متناسب با جسم خود بروند، اما آنچه در مورد انسان ) که در این آیه مخاطب پروردگار متعال قرارگرفته است ) اهمیت دارد، خوراک روح و جان و روان اوست. برخی از مفسرین با تکیه بر بعضی از روایات، منظور اصلی از طعام را غذای روح دانسته اند به گونه ای که در روایتی چنین آمده است: شخصی به نام زید الشحام از امام باقر(علیه السلام) درباره این آیه «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِه؛ انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد! ».(2)

ص: 21

سؤال کرد که منظور طعام چیست؟ و ایشان فرمودند:علمی است که آن را با خود بر می گیرد، از چه کسی آن را می آموزد.(1)

و (2)خوردن و تغذیه مؤمن با انسان کافر متفاوت است زیرا از نگاه قرآن انسان کافر خوردنش چون چهارپایان است(3)؛ زیرا معنای زندگی و هدف از خوردن را چیزی جز سیری نمی داند در حالی که انسان مؤمن خوردن و تغذیه را زمینه تأمین سلامت روح و روان خود می داند و به سه شاخص طیب(4)، حلال بودن(5) و استفاده به حد و اندازه توجه دارد(6).

ص: 22

امام خمینی (ره) می نویسد:

هرچه مواد لطیف تر و طاهرتر باشد طینت آدمی پاک تر است و آمادگی فیض گیری بیشتر خواهد بود. از طرف دیگر هرچه مواد ناپاک تر باشد طینت آدمی را شیطنت آمیز می گرداند؛ و همان طوری که مواد غذایی در لطافت و کثافت{سنگینی} روح مؤثر است در شدت و ضعف استعدادها نیز مؤثر است ممکن است نطفه ای از غذایی حاصل شود که به مقتضای حرکت جوهری اش در قابلیت قوی تر از دیگری باشد. بنابراین مواد تغذیه با توجه به نوعیت و حلیت و پاکی آن در قبول فیض با هم متفاوت اند مضافاً بر اینکه اختلاف انواع و اوصاف مواد خوردنی و نوشیدنی در تکون{شکل گیری} جسم و روح مؤثر است.(1)غزالی می نویسد:

بدان که راه عبادت هم از جمله عبادات است و زاد راه هم از جمله راه است. پس هرچه راه دین را بدان حاجت بُود، هم از جمله دین بُود؛ و راه دین را به طعام خوردن حاجت است؛ که مقصود همه سالکان دیدار حق تعالی است و تخم آن علم و عمل است و مواظبت بر علم و عمل بى سلامت تن ممکن نیست و سلامت تن بى طعام و شراب ممکن نیست؛ بلکه طعام خوردن ضرورت راه دین است، پس از جمله دین باشد؛ و براى این گفت حق تعالی «كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا

ص: 23

صالِحاً»(1)

میان خوردن و عمل صالح جمع کرد. پس هرکه طعام براى آن خورد تا وى را قوت علم و مؤمن را بر همه چیزى عمل باشد و قدرت رفتن راه آخرت، طعام خوردن وى عبادت بود؛ چنانکه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)گفت که ثواب بُود تا دو لقمه ای که در دهان خود نهد یا در دهان اهل خود(2)؛

و این براى آن گفت که مقصود مؤمن از این همه راه آخرت بُود؛ و نشان آنکه طعام خوردن از راه دین بُود آن باشد که به شَرَه{حرص} طعام نخورد و از حلال خورد و به قدر حاجت خورد و آداب خوردن نگاه دارد.(3)

ابن سینا می نویسد:

به حکمت صانع بنگر، پس اصول را خلق کرد و از آن مزاج های مختلف را ظاهر نمود و هر مزاجی را به یک نوع از انواع مخصوص گردانید و هر مزاج دورتر از اعتدال را سبب آن دورتر از کمال قرار داد و نزدیک ترین نوع به اعتدال را مزاج بشر قرار داد تا آنکه صلاحیت قبول نفس را داشته باشد.(4)

ص: 24

خُلق همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهایی دعوت می کند بی آنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد.(1)

برخی در تعریف اخلاق چنین گویند:

«بر نفس انسان کیفیاتی عارض می شود که پس از مدتی زایل می گردد که آن را «حال» گویند».(2)

چنانچه این کیفیت نفسانی بر اثر عادت و یا عوامل ماندگار شده، به کُندی زایل شود آن را «ملکه» گویند.(3)

آنگاه اگر این کیفیت نفسانی بدونفکر و بدون تکلف در رفتار انسان منعکس شود(4)، به آن «سَجیه» یا «خُلق» می گویند. پس اخلاق انسان مجموعه ای از خُلقیات، یا به عبارت بهتر، مجموعه ملکات هر فرد است که معمولاً در رفتارش نمود می یابد(5)؛ ازاین رو در کُتُب لغت «خُلق» را به طبع، سجایا و عادات نیز معنا کرده اند.(6)

فیض کاشانی در کتابی دیگر چنین می نویسد:

خُلق که از آن در زبان پارسی «خُوی» تعبیر می کنند، عبارت از هیئت خاصی است که در ما ظهور و رسوخ می نماید و به کمک آن، افعال را به آسانی انجام می دهیم و نیازمند اندیشه و فکر نمی شویم و هرگاه هیئت مزبور به طوری ظهور

ص: 26

پیدا کند که افعال پسندیده از آن ناشی شود- چنان که مورد رضایت عقل و شرع باشد- آن را «خُوی نیک» نامند و اگر بر خلاف انتظار از آن کارهای نکوهید سر بزند آن را «خُوی زشت» می گویند.(1)

جوادی آملی می نویسد:

حُسن خُلق به معنای گشاده رویی و خنده رو بودن و ... نیست، گرچه آن ها نیز به موقع خود سودمند است. حُسن خُلق، گاهی دندان بر جگر گذاشتن و مشکل را تحمل کردن است. اگر باطلی به انسان پیشنهاد شود، باید دندان بر جگر نهاده حق را رها نکند و باطل را ترک کند؛ در سخنان علی (علیه السلام) آمده است «نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَق؛ بهترین خُلق صابر و بردبار بودن بر پایگاه حق است».(2)

نمى شود، مگر اينكه صفحه نفس در جميع اوقات از همه اخلاق ذميمه «مُعرّا»(1)

و به تمام اوصاف حَسَنه «مُحلّى»(2)

باشد.(3)

برخی از فوائد اخلاق

1. اخلاق تعدیل کننده خواسته انسان است؛

2. اخلاق تقویت کننده و پرورش دهنده بُعد معنوی انسان است؛

3. اخلاق ضامن اجرای قوانین و مقررات است؛

4. اخلاق حافظ ایمان است؛

5. اخلاق افراد بشر را از هرگونه عیب و نقص منزه و مبرا ساخته و آنان را به اوج مکارم اخلاق می رساند؛

6. علم اخلاق نیروهای سرکش نفس را مهار و رام نموده و آن ها را در مسیر حکمت، عدالت و عفت تقویت می کند تا به پایه مکارم اخلاق برسند؛

7. علم اخلاق برای آن است که ما قادر شویم اعمال نیک را به سهولت و آسانی انجام دهیم.(4)

ص: 28

فوائد تغذیه

تغذیه سالم و صحیح باعث تندرستی و طول عمر می شود و با تأثیر بر سیستم جسمی و روحی بدن، منجر به رشد جسمی و فکری می گردد؛ و آدمی را از مبتلا شدن به برخی بیماری ها ایمن می کند. تغذیه سالم، در روح و روان نیز تأثیرگذار است و سلامت روحی را پوشش می دهد. به قول معروف «عقل سالم در بدن سالم است».

امام علی (علیه السلام) لَوْ كُنَّا لَا نَرْجُو جَنَّةً وَ لَا نَخْشَى نَاراً وَ لَا ثَوَاباً وَ لَا عِقَاباً لَكَانَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَطْلُبَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَى سَبِيلِ النَّجَاحِ؛

اگر ما امید و ایمانی به بهشت و ترس و وحشتی از دوزخ و انتظار ثواب و عقابی نداشتیم، شایسته بود به سراغ فضائل اخلاقی برویم، چرا که آن ها راهنمای نجات و پیروزی و موفقیت هستند.(1)

امام صادق (علیه السلام) إِنْ أُجِّلْتَ فِي عُمُرِكَ يَوْمَيْنِ فَاجْعَلْ أَحَدَهُمَا لِأَدَبِكَ لِتَسْتَعِينَ بِهِ عَلَى يَوْمِ مَوْتِك فَقِيلَ لَهُ وَ مَا تِلْكَ الِاسْتِعَانَةُ قَالَ تُحْسِنُ تَدْبِيرَ مَا تُخَلِّفُ وَ تُحْكِمُه؛اگر از عمرت تنها به میزان دو روز مهلت داده شدی، یک روزش را برای ادب خود اختصاص بده تا برای روز مرگ از آن کمک بگیری. بدان حضرت عرض شد: اين كمك گرفتن (از ادب به هنگام مرگ) چگونه است؟ فرمود: تا به خوبی در مورد آنچه بجاى می گذاری بينديشى و محكم و پابرجايش سازى.(2)

امام رضا (علیه السلام) ...فَإِنَّ صَلَاحَ الْبَدَنِ وَ قِوَامَهُ يَكُونُ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ فَسَادَهُ يَكُونُ بِهِمَا فَإِنْ أَصْلَحْتَهُمَا صَلَحَ الْبَدَنُ وَ إِنْ أَفْسَدْتَهُمَا فَسَدَ الْبَدَن؛

ص: 30

پس به درستی که صلاح بدن و پایداری آن به خوردنی و نوشیدنی است و فسادش نیز به آن ها است. پس اگر آن دو را نیکو تغذیه کنی بدن سالم می شود و اگر بد تغذیه کنی بدن بیمار می شود.(1).

امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «پس بنگر که از این سفره چه غذایی در دهان می نهی، پس آنچه را که طبیب بودنش ازهرجهت برای تو آشکار نیست بیرون افکن و آنچه را حلال و طیب و به پاکی بودنش یقین داری بخور».(2)

اخلاق نيز منقسم به دو قسمت مى شود: يكى در كسب فضايل و ديگرى در دفع رذايل؛ و به جهت مشابهت اين دو علم، اين علم را «طب روحانى» گويند، همچنان كه طب متعارف را «طب جسمانى» نامند.(1)

روش معالجه امراض نفسانی و رذایل اخلاقی با روش معالجه ی امراض بدنی است.

خواجه نصیر طوسی در «اخلاق ناصری» می گوید:

«هم چنان که در علم طب ابدان إزاله ی امراض به ضد کنند در طب نفوس ازاله ی رذایل هم به اضداد آن رذایل باید کرد».(2)

ابن سینا نیز روش معالجه ی امراض نفس را چنین بیان می کند:

«همان طور که طبیب وقتی با بدنی مواجه شود که متمایل به گرمی است آن را با مقابل گرمی یعنی سردی زایل می کند و وقتی آن را متمایل به سردی یابد آن را با گرما برطرف می کند، هم چنین وقتی ما نفس خود را متمایل به خُلقی بیابیم که در جهت زیادی و افراط است، باید آن را با چیزی که در جهت نقصان و تفریط

ص: 32

است زایل کنیم و وقتی نفس را متمایل به چیزی که در جهت نقصان است بیابیم باید آن را به جهت زیادی جلب کنیم تا این که به حد وسط برسیم».(1)

جوادی آملی می نویسد:

طبیب برتر کسی است که «انسان» را درمان کند، نه آنکه کار او تنها درمان بیماری های مشترک انسان و حیوان باشد. گاهی دست یا پای انسان می شکند و آسیب می بیند و پزشک معالج آن ها را ترمیم می کند ولی دست وپا، حقیقت انسان نیست، حقیقت انسان روح اوست نه بدن او، پس طبیب انسان کسی است که مشکلات اخلاقی و روحی او را درمان کند؛ نه بیماری های بدنی او را. ممکن است پای طبیبی مصدوم یا دست وی شکسته باشد ولی درعین حال بتواند پا یا دست مصدوم دیگری را درمان کند؛ اما طبیب روح چنین نیست.(2)

ص: 33

ما انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم؛ سپس او را نطفه ای در قرارگاه مطمئن {رحم} قرار دادیم؛ سپس نطفه را به صورت عَلَقه { خون بسته}، و علقه را به صورت مُضغه { چیزی شبیه گوشت جویده شده}، و مضغه را به صورت استخوان هایی در آوردیم؛ و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است! ».(1)

این آیه کریمه که از همه مراحل آفرینش انسان با واژه خلقت تعبیر می کند جز آخرین مرحله { ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ} که آن را «انشا» می نامد. این تعبیر جدید برای این است که نشان دهد امر جدیدی حادث شده که ماده قابلیت آن را ندارد این مرحله با تمام مراحل آفرینش انسان تفاوتی آشکار دارد. مراحل پیشین هرچند در بعضی اوصاف ظاهری مثل رنگ، بو، شکل و حجم تفاوت دارند، در این اصل مشترک اند که وصفی برتر از اوصاف ماده ندارند و هم از این اوصاف آن ها در اصل مادی بودن مشترک است، ولی آخرین مرحله دارای حیات، علم و قدرت است، اوصافی که پیش از آن نبود.(2)

«فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدين؛

هنگامی که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم، برای او به سجده افتید!»(1)

همچنین زمانی که مأموران الهی جان کسی را می گیرند، او را نابود نساخته اند، بلکه حقیقت او را از عرصه ای به عرصه دیگر انتقال داده اند؛

«وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا يُفَرِّطُون؛

او بر بندگان خود تسلّط کامل دارد؛ و مراقبانی بر شما می گمارد؛ تا زمانی که یکی از شما را مرگ فرا رسد؛ (در این موقع)، فرستادگان ما جان او را می گیرند؛ و آن ها (در نگاهداری حساب عمر و اعمال بندگان)، کوتاهی نمی کنند».(2)

روح و جسم آدمی چنان در هم مَمزوج شده اند که تا مادامی که انسان در این نشئه خاکی زیست می کند، هیچ یک را از دیگری راه گریزی نیست. بیماری ها و آسیب های جسمی یقیناً تألمات روحی در پی خواهد داشت و آشفتگی ها و پریشانی های روح و روان، اثرات قابل اعتنایی بر جسم خواهد گذاشت.

این رابطه دوسویه همواره سرانجام فعل وانفعالات آدمی را در گستره هستی به سویی پیش خواهد برد که نقش اراده و خواست انسان در آن بسیار حائز اهمیت است. جسم در این عالم، ابزار روح است که باید بتواند به وسیله آن درجات تعالی خود را متعالی تر کند. لذا برای رسیدن به این هدف مهم ناگزیر به اسبابی نیازمند است که راهگشای روح در این طی طریق باشد.

یکی از این ابزارهای مهم که در هدایت انسان و مهیا کردن بستر وجودی او برای کسب توفیقات و عبور از گذرگاه های دنیا بسیار نقش آفرین می باشد، تلاش برای کسب روزی حلال و اهتمام ویژه به خوردن غذای حلال است. همان طور که اگر غذایی با جسم انسان و طبیعت وجودی او سازگار باشد می تواند در روح انسان ایجاد شادی و نشاط کند بالطبع غذاهای ناسازگار هم جسم و روح را آزرده و غمگین می کنند و ممکن است سبب بیماری گردند.

از روایات رسیده از حضرات معصومین (علیهم السلام) به این نتیجه می رسیم که غذاها حتی در ایجاد خُلق و خُوی خوب و یا بد بسیار مؤثرند. بعضی از غذاها به انسان انرژی می دهند و بعضی دیگر صبر آدمی را زیاد کرده و گروهی از آن ها باعث اخلاق نیکو می شوند و بالعکس بعض غذاها سبب ترس و اضطراب شده و انسان

ص: 37

را سست می کنند و باعث قسی القلب شدن انسان می گردند. غذاهای حلال و حرام نیز همین گونه اند و هرکدام اثرات خود را به گونه ای بر جسم و روح خواهند گذاشت.(1)

امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق، برای هر عضوی حقوقی برشمرده و رعایت آن حقوق را لازم دانسته است. این بدان جهت است که رفتار انسان در ارتباط با جسم خویش، فقط در بیماری یا سلامت بدن او تأثیر ندارد، بلکه آثار روانی یا معنوی دنبال دارد و نوع رفتار با جسم، هم در سلامت جسم و هم در سلامت روح و جان او مؤثر است. ازاین رو برای محافظ از سلامت روحی و روانی و نیز تلاش در جهت کمال بخشی به فضایل انسانی و الهی خویش لازم است با کنترل اعضا و جوارح خود، راه کمال تا نیل به سعادت بیشتر خویش را هموارتر سازد.(2)

تغذیه یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار در مزاج است که از طریق تغییراتی که در مزاج بدن ایجاد می کند، در شکل گیری برخی از خلقیات نفسانی و حالت روحی و نیز ادراک تأثیر می گذارد. این تأثیر، به معنویات اختصاص ندارد بلکه غذا بعضاً در حالت روحی و روانی نیز چنین تأثیراتی دارد و سبب پیدایش حالت و

ص: 38

صفات روانی می شود. بدین ترتیب غذا در مزاج و مزاج در شکل گیری اخلاق و ادراک مؤثر است.(1)

جوادی آملی درباره نقش تغذیه در اندیشه می گوید:

اگر انسان حرام خوار بخواهد درست بیندیشد، بسیار سخت است؛ زیرا استعداد تام و نصاب قبول برای فیض یابی، از شرایط اصلی است. اگر کسی از راه حرام تغذیه کرد و جوارح و جوانحش رشد یافت، صرف موعظه در او اثر ندارد. تغذیه حرام، تنمیه{رشد} ناصواب را به همراه دارد و افکار و اوصاف پلید آن را تعقیب می کنند؛ مانند درخت کج که در زمان نهال بودن صالحیت صالح و راست ایستادن را داشت، اما اکنون که کج بار آمده، درمان پذیر نیست؛ یعنی صالح آن میسور نیست. امام حسین(علیه السلام) به مهاجمان انسانیت فرمودند سر اینکه رهنمودهای من در شما اثر نمی کند، این است که شما:

اولاً باید معارف مرا بفهمید؛

ثانیاً طبق آن فهم تصمیم بگیرید؛

ولی فهم امروز شما همان غذای قبلی است که به صورت فهم امروز درآمده است؛ به همان دلیل که فهمنده امروز، یعنی روح و جان شما، همان نطفه گذشته است. اگر همان نطفه با سیر جوهری بالا آمده و روح مجرد شده، آن غذاها هم به

ص: 39

سیر جوهری بالا آمده و اندیشه، اخلاق و اوصاف شده است. هرگز نه به این روح پَلَشت می شود گفت الهی باش؛ و نه به آن اندیشه می شود گفت صحیح باش؛ و نه به آن خُلق و خوی می شود گفت فاضل باش.(1)

امام علی (علیه السلام) هر کس در دل خود، درخت علاقه به انواع غذاها را بکارد، میوه گونه های نا تندرستی را می چیند(1). { بیماری های گوناگون از آن برداشت می کند}

اسلام علاوه بر متناسب غذا خوردن، بر خوب غذا خوردن نیز تأکید می کند. حلال چیزى است که ممنوعیتى نداشته باشد و «طیب «به معنى هر چیز پاک و پاکیزه است و در مقابل «خبیث «ناپاک است. پیامبران هم مانند بقیه مردم به غذا نیازمندند، با این تفاوت که آن ها از غذا به عنوان وسیله برای تکامل استفاده می کنند و برای { برخی} مردم خوردن هدف است و به دنبال هوی و هوس هستند.(2)

در حدیثی منسوب به امام علی(علیه السلام)چنین می خوانیم:

امام علی (علیه السلام) لا تَطلُبِ الحَیاةَ لِتَأکلَ، بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا؛

زندگی را برای خوردن مخواه؛ بلکه خوردن را برای زندگی بخواه(3).

سید عبدالله شُبَّر چنین می نویسد:

ص: 41

طبع انسان همیشه خواهان سیری کامل است، ازاین رو شرع مقدس در مدح گرسنگی و کم خوری بسیار مبالغه کرده است تا میل پرخوری طبع انسان و منع شرعی با هم تلافی کرده و از برخورد آن ها اعتدال حاصل شود، زیرا در تمام حالات واخلاقیات انسان ها حد وسط مطلوب است بنابراین نسبت به طبع معتدل بهتر است انسان به مقداری غذا بخورد که سنگینی معده را احساس نکند و از گرسنگی هم ناراحت نباشد، زیرا مقصود خوردن ادامه زندگی و توان پرستش و عبادت است و سنگینی معده و گرسنگی قلب را به خود مشغول کرده و مانع عبادت می شوند، پس مقصود از این که در دین پرخوری مذمت شده است این است که انسان در حد اعتدال بخورد تا اینکه اثر خوردن در وجودش ظاهر نشود تا به فرشتگان شبیه شود، زیرا آن ها منزه از آنند که گرفتار سنگینی معده یا دچار رنج گرسنگی شوند و لذا قرآن عزیز می فرماید: «کُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا مسرفان را دوست نمی دارد».(1)

در باب تغذیه این است که انسان تا به چیزی _ چه خوردنی و چه نوشیدنی_ میل و اشتها نکند آن را مصرف نکند و هنگامی که به چیزی اشتهاء پیدا کرد یعنی گرسنه یا تشنه شد از خوردن و نوشیدن خودداری نکند.(2)

شهید مطهری درباره زیاده روی (افراط) در پُرخوری چنین می گوید:

ص: 42

موضوع داستان آدم که به واسطه خوردن از بهشت رانده شد، رمز بزرگی است از طمع در مظهر شهوت بطن{شکم}.

قرآن کریم می فرماید: «فَأَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ؛

سرانجام هر دو از آن خوردند، (و لباس بهشتیشان فرو ریخت) و عورتشان آشکار گشت و برای پوشاندن خود، از برگ های (درختان) بهشتی جامه دوختند!».(1)

افراط در شکم خوارگی و توجه به صبحانه و شام و نهار عالی و لذیذ و مرتب، گذشته از سایر مفاسد، روح و فکر را به خود متوجه می کند و انسان را متوجه پایین می کند و او را از توجه به بالا منصرف می کند، به خلاف کسانی که غذای آن ها فقط عنوان سَد جوع {رفع گرسنگی}دارد، فکرشان می شود متوجه مسائل بالا بشود.

ازجمله آفات شکم خوارگی اثری است که روی عزم در جهت سست کردن می گذارد. یک شکم پر لذیذ قادر است که یک تصمیم بزرگ را مُنفسخ کند.

علی (علیه السلام) در آخرین خطبه نهج البلاغه که در مقام حثّ {برانگیختن} بر جهاد است می فرماید:

ص: 43

«لَا تَجْتَمِعُ عَزِيمَةٌ وَ وَلِيمَةٌ مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْيَوْمِ وَ أَمْحَى الظُّلَمَ لِتَذَاكِيرِ الْهِمَم؛

عزم و تصميم [براى رسيدن به كمالات و مقامات عالى] با سُور چرانى (راحت طلبى) سازگار نيست. چه بسيار خواب های شبانگاهى كه تصميمات روز را بر هم زده و چه بسيار تاریکی هایی كه ياد همت های بلند را از خاطره ها زدوده است!»در حقیقت می خواهد بفرماید مردمی که به خوش گذرانی عادت کرده اند نمی توانند تصمیم جهاد بگیرند.

درست است که «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ؛

بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟! ».(1)

اما این نکته مسلّم است که پلو مرغ بهشتی هم که باشد و مرتب صرف شود، از صفای عقل و از صلابت اراده می کاهد.

شهوت بطن اثر می گذارد روی شهوت فرج و محرک آن شهوت است. هر دوی این ها آدمی را وادار می کند به تهیه وسائل زیاد و حرص و جمع وسائل. این ها تدریجاً آدمی را به تفاخر و تکاثر می کشاند و تدریجاً به وادی حسد و بغی و حقد و بغضاء می برد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله)می فرماید:

ص: 44

دل ها را با خوردن و آشاميدن زياد نميرانيد؛ زيرا همان گونه كه زراعت بر اثر آب زياد از بين می رود، دل ها نيز بر اثر پرخورى می میرند(1).

امام صادق (علیه السلام) به ابوبصیر چنین فرمود:

اى ابا محمد! شكم در اثر خوراك فراوان به طغيان و سركشى برمى خيزد. نزديك ترين لحظاتى كه انسان به خداوند تقرب حاصل مى كند هنگامى است كه شكم او سبك باشد و دورترين لحظات او از خداوند هنگامى است كه شكم او سنگين باشد.(2)

نیز امام صادق (علیه السلام) در سفارش های خود به عُنوان بصرى - می فرمایند:

و اما آن ها كه موجب رياضت (پرورش) نفس است: از خوردن چيزى كه بدان اشتها ندارى بپرهيز، كه اين كار حماقت می آورد و تا گرسنه نشده ای غذا نخور، خوراك حلال بخور و در موقع خوردن، نام خدا را بگوى.(3)

در این حدیث سه دستور راجع به خوردن می دهد: یکی اینکه هنوز که اشتهای صادق و واقعی پیدا نکرده ای نخور.

ص: 45

معده ظرفیت معین دارد مثل اتومبیل، با این اختلاف که ظرفیت ماشین را رویش نوشته اند ولی معده خودش احتیاج و ظرفیت خود را اعلام می کند، احتیاج خود را به غذا و همچنین بی نیازی خود را اعلام می کند. غذا اگر زیادتر شد منشأ اتساع معده می شود. غذا اگر قبل از هضم طعامِ گذشته باشد جذب نمی شود، سلامت و نشاط نمی آورد. انواع غذاهای ویتامین دار را اغنیا و مترفین می خورند ولی به اندازه نان جو و دوغ آن دهاتی

زحمتکش نه لذت می برند و نه جذب بدنشان می شود و نه تولید سلامت می کند و نه تولید نشاط بعد از غذا می کند، غذاها هضم نشده و جذب نشده دفع می شود، اعصاب هاضمه خسته می شود، برای روح تولید ملالت می کند، هم ضرر مالی و هم نقص لذت خوردن و هم ضرر بدنی و هم ملالت دائم.(1)

ازآنجاکه روح، بدن را تدبیر می کند زمانی که بدن مملو از انواع غذاها شود، اشتغال روح به بدن بیشتر می شود و از تکامل و تفکر بازمی ماند و به جای آن به تدبیر امور بدنی اشتغال می ورزد. در این صورت، روح از کارکرد اصلی اش که سلوک و مراقبه است، به تدبیر بدن مشغول می شود. هنگام پُرخوری، توجه روح به بدن برای جذب، دفع و هضم غذا بیشتر می شود. درنتیجه اشتغال روح به امور بدنی بیشتر می شود و این اشتغال به ماده، اسباب تنزل روح را فراهم می آورد

ص: 46

مانند حکیمی که به رفتگری شهری بپردازد، اگرچه این کار برایش ممکن است ولی موجب تضییع وی می شود.(1)

سعدی می گوید:

سخن آنگه کُنَد حکیم آغاز ** یا سرانگشت سوی لقمه دراز

که ز نا گفتنش خلل زاید ** یا ز نا خوردنش به جان آید

لاجرم حکمتش بود گفتار ** خوردنش تندرستی آرد بار(2)

درجایی دیگر چنین حکایت می کند:درویشی را شنیدم که به غاری در نشسته بود و در به روی از جهانیان بسته و ملوک و اغنیا را در چشم همت او شوکت و هیبت نماند.

هر که بر خود در سؤال گشاد *** تا بمیرد نیازمند بود

آز بگذار و پادشاهی کن *** گردن بی طمع بلند بود

یکی از ملوک آن طرف اشارت کرد که توقع به کرم اخلاق مردان چنین است که به نمک با ما موافقت کنند. شیخ رضا داد، به حکم آن که اجابت دعوت سنت است. دیگر روز ملک به عذر قدومش رفت. عابد از جای برجست و در کنارش گرفت و تلطف کرد و ثنا گفت. چو غایب شد، یکی از اصحاب پرسید شیخ را که

ص: 47

چندین ملاطفت امروز با پادشه که تو کردی خلاف عادت بود و دیگر ندیدیم، گفت نشنیده ای که گفته اند:

هر که را بر سماط(1)

بنشستی *** واجب آمد به خدمتش برخاست

گوش تواند که همه عمر وی *** نشنود آواز دف و چنگ و نی

دیده شکیبد ز تماشای باغ *** بی گل و نسرین به سر آرد دماغ

ور نبود بالش آکنده پَر *** خواب توان کرد خَزَف(2)

زیر سر

ور نبود دلبر همخوابه پیش *** دست توان کرد در آغوش خویش

وین شکم بی هنر پیچ پیچ *** صبر ندارد که بسازد به هیچ(3)

در این زمینه آیت الله ناصر مکارم شیرازی چنین می نویسد:

ارتباط اخلاق با ساختمان روح و جسم انسان قابل انکار نیست، ولى این ارتباط به اصطلاح در حدّ «مقتضى» است نه «علّت تامّه»، یعنى می تواند زمینه ساز باشد نه این که الزاماً و اجباراً تأثیر قطعى بگذارد، همان گونه که بسیارى از افرادى که از پدران و مادران مبتلا به پاره اى از بیماری ها متولّد می شوند زمینه آلودگى به آن بیماری ها را دارند، ولى بااین حال می توان با پیشگیری های مخصوص جلو تأثیر عامل وراثت را گرفت.{دلایل تغییر پذیزی اخلاق}

1. افراد ضعیف البُنیه از نظر جسمانى با استفاده از بهداشت و ورزش، افراد نیرومندى می شوند و به عکس، افراد قوىّ البنیه بر اثر ترک این دو، ضعیف و ناتوان خواهند شد. افزون براین، روح و جسم انسان نیز قابل تغییر است تا چه رسد به اخلاق زاییده از آن!

2. می دانیم تمام «حیوانات اهلى امروز» یک روز در زمره حیوانات وحشى بودند، انسان آن ها را گرفت و رام کرد و به صورت حیوانات اهلى در آورد؛ بسیارى از گیاهان و درختان میوه نیز چنین بوده اند. جایى که با تربیت بتوان خُلق و خُوى یک حیوان و ویژگی های یک گیاه یا درخت را تغییر داد چگونه نمی توان اخلاق انسان را به فرض که اخلاق ذاتى باشد تغییر داد؟

3. تاریخ، انسان های بسیارى را نشان می دهد که بر اثر تربیت بکلّى خلق و خوى خود را تغییر دادند و به اصطلاح یک صد و هشتاد درجه چرخش کردند،

ص: 49

افرادى که یک روز مثلاً در صف دزدان قهّار جاى داشتند به زاهدان و عابدان مشهورى مبدّل گشتند.

4. نفس مسئله بعثت انبیا و ارسال رسل و انزال{فرستادن} کتب آسمانى و به طور کلّى مأموریتی که آن ها براى هدایت و تربیت همه انسان ها داشتند، محکم ترین دلیل بر امکان تربیت و پرورش فضائل اخلاقى در تمام افراد بشر است.

5. آیاتى مانند «هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفي ضَلالٍ مُبين؛ »(1) و آیات مشابه آن بخوبى نشان می دهد که هدف از مأموریّت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) هدایت و تربیت و تعلیم و تزکیه همه کسانى بود که در «ضَلال مُبِیْن» و گمراهى آشکار بودند.6. تمام آیاتى که خطاب به همه انسان ها به عنوان «یا بَنى آدَمَ» و «یااَیُّها النّاسُ» و «يا عِبادِيَ» می باشد و مشتمل بر اوامر و نواهى و مسائل مربوط به تهذیب نفوس و کسب فضائل اخلاقى است، بهترین دلیل بر امکان تغییر «اخلاق رذیله» و اصلاح صفات ناپسند است، در غیر این صورت، عمومیّت این خطاب ها لغو و بیهوده خواهد بود.

ممکن است گفته شود: این آیات غالباً مشتمل بر احکام است و احکام مربوط به جنبه های عملى است، درحالی که اخلاق ناظر به صفات درونى است.

ص: 50

ولى نباید فراموش کرد که «اخلاق» و «عمل» لازم و ملزوم یکدیگر و به منزله علّت و معلول اند و در یکدیگر تأثیر متقابل دارند؛ هر اخلاق خوبى سرچشمه اعمال خوب است، همان گونه که اخلاق رذیله، اعمال زشت را به دنبال دارد؛ و در مقابل، اعمال نیک و بد نیز اگر تکرار شود تدریجاً تبدیل به خلق و خوى خوب و بد می شود.

7. آیاتى که با صراحت تشویق به تهذیب اخلاق می کند و از رذایل اخلاقى بر حذر می دارد نیز دلیل محکمى است بر امکان تغییر صفات اخلاقى، مانند «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکّیها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّیها؛

هر کس نفس خود را تزکیه کند رستگار شده و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده سازد نومید و محروم گشته است».(1)

تعبیر به «دسّیها» از ماده «دسّ» و «دسیسه» در اصل به معنى آمیختن شىء ناپسندى با چیز دیگر است؛ مثل اینکه گفته می شود «دسّ الحنطة بالتراب؛ گندم را با خاک مخلوط کرده»، این تعبیر نشان می دهد که طبیعت انسان بر پاکى و تقوا است و آلودگی ها و رذائل اخلاقى از خارج بر انسان نفوذ می کند و هر دو قابل تغییر و تبدیل است.

در آیه 34 سوره فصّلت مى خوانیم: «اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ فَاِذاَ الَّذى بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَداوَةٌ کَاَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِیْمٌ؛

ص: 51

بدى را با نیکى دفع کن ناگهان (خواهى دید) همان کسى که میان تو و او دشمن است گویى دوست گرم و صمیمى (و قدیمى تو) است!».

این آیه به خوبی نشان می دهد که عداوت و دشمنی های عمیق که در خلق و خوى انسان ریشه دوانده باشد، با محبّت و رفتار شایسته ممکن است تبدیل به دوستی های داغ و ریشه دار شود؛ اگر اخلاق، قابل تغییر نبود، این امر امکان نداشت.

8. در روایات اسلامى نیز تعبیرات روشنى در این زمینه دیده می شود مانند احادیث زیر:

حدیث معروف{رسول خدا (صلی الله علیه و آله)} إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاق؛

به راستی که من مبعوث شدم تا شرافت های اخلاقی را کامل و تمام کنم {و به مردم بیاموزم} ».(1) دلیل واضحى بر امکان تغییر صفات اخلاقى است.روایات فراوانى که تشویق به حُسن خلق می کند، مانند حدیث نبوى «لَوْ يَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا فِي حُسْنِ الْخُلُقِ لَعَلِمَ أَنَّهُ مُحْتَاجٌ أَنْ يَكُونَ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ؛

اگر بندگان می دانستند که حُسن خُلق چه منافعى دارد، یقین پیدا می کردند که محتاج به اخلاق نیک اند».(2)

ص: 52

در حدیث دیگرى از همان حضرت می خوانیم: «اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدِّینِ؛ اخلاق خوب، نیمى از دین است».(1)

و در حدیثى از امیر مؤمنان على (علیه السلام)می خوانیم: «اَلْخُلْقُ الْمَحْمُودُ مِنْ ثِمارِ الْعَقْلِ(2)، اَلْخُلْقُ الْمَذْمُوْمُ مِنْ ثِمارِ الْجَهْلِ(3)؛

اخلاق خوب از میوه های عقل و آگاهى است و اخلاق بد از ثمرات جهل و نادانى است».

و ازآنجاکه «علم» و «جهل» قابل تغییر است، اخلاق هم به تبع آن قابل تغییر می باشد.

در حدیث دیگرى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آمده است: بنده خدا به وسیله حسن اخلاق به درجات عالى آخرت و بهترین مقامات می رسد، درحالی که ممکن است ازنظر عبادت ضعیف باشد.(4)

در این حدیث اوّلا: ً مقایسه حُسن اخلاق به عبادت، و ثانیاً ذکر درجات بالاى اخروى که حتماً مربوط به اعمال اختیارى است، و ثالثاً تشویق به تحصیل حُسن خلق، همگى نشان می دهد که اخلاق یک امر اکتسابى است، نه اجبارى و الزامى و خارج از اختیار. دقّت کنید! این گونه روایات و تعبیرات گویا و پرمعنى در کلمات

ص: 53

معصومین (علیهم السلام) زیاد دیده می شود و همه آن ها نشان می دهد که صفات اخلاقى قابل تغییر است و گرنه این تعبیرات و تشویق ها لغو و بیهوده بود.

در حدیث دیگرى از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می خوانیم که به یکى از یارانش به نام «جریر بن عبداللّه» فرمود: اِنَّکَ امْرُءٌ قَدْ اَحْسَنَ اللّهُ خَلْقَکَ فَاَحْسِنْ خُلْقَکَ؛(1) خداوند به تو چهره زیبا داده، اخلاق خود را نیز زیبا کن!(2)

سید عبدالله شُبّر صاحب «کتاب الاخلاق» می نویسد:

به طورکلی موجودات جهان بر دو گونه اند:اول آن هایی که به صورت متکامل خلق شده اند و انسان همان طور که در آفرینش آن ها دخالتی نداشته، در تغییر و تبدیل آن ها دخالتی ندارد مثل آسمان و ستارگان و اعضای بدن انسان و غیره.

دوم آن های که وجود ناقصی یافته و در کنار همین وجود ناقص استعداد کمال را دارا می باشند و انسان می تواند با کوشش آن ها را کامل کند مثل دانه، مثلاً هسته خرما و دانه سیب با سعی انسان تبدیل به درخت خرما و درخت سیب می شوند.

وخُلق و خُوی انسان از همین قسم موجودات است «که اگر کسی به اصلاح آن همت گمارد اصلاح پذیر و قابل کمال است».

ص: 54

انسان مکلف به ریشه کن ساختن غضب و شهوت نیست، زیرا اگر قوه شهوت خوردن یا شهوت جنسی نباشد انسان از بین رفته و نسلش منقطع می شود، اگر قوه غضب از بین برود انسان هیچ گونه ضرری را از خود دفع نمی کند و در نتیجه هلاک می شود آنچه از بشر خواسته شده این است که این قوا را در حد اعتدال نگه دارد و آن ها را در محدوده عقل و شرع اعمال کند، به دلیل اینکه حتی پیامبران خدا که پیشگامان جهاد با نفس هستند از غضب و شهوت خالی نبوده اند.

در قرآن مجید خداوند تعالی درباره گروهی که می خواهد آن ها راستایش کند می فرماید: «والکاظمین الغیظ؛ و خشم خود را فرو می برند»(1) یعنی یکی از صفات آنان این است که غیظ و غضب خود را کنترل می کنند، درحالی که اگر ریشه کن کردن غرائز مطلوب بود باید می فرمود «والفاقدین الغیظ» یعنی آن هایی که اصلاً غضب ندارند و تعدیل این غرائز امری است ممکن، چنان که می بینیم گروهی موفق شده اند تا به قله رفیع تهذیب نفس نائل آیند.(2)

جوادی آملی چنین می نویسد:

انسان می تواند سه گونه تغییر داشته باشد:

1. زوال پذیری و این همان مسئله «مرگ» است، مثل سایر موجودات که فاسد می شوند «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت؛

ص: 55

هر انسانی مرگ را می چشد، سپس شما را به سوی ما بازمی گردانند».(1)

2. تغییر پذیری در جهت تنزل که «إِنَّ الْمُنافِقينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيرا؛

منافقان در پایین ترین درکات دوزخ قرار دارند؛ و هرگز یاوری برای آن ها نخواهی یافت! »(2) که این ها به جای «تدرّج»، «تدرّک» دارند! یعنی به جای این که درجاتی را طی کنند درکاتی را می پیمایند.

3. تغییر پذیری در مسیر کمال که انسان ها در این گونه تغییر، «درجات» دارند؛ به این معنا که در اوایل امر با استناد به آیه «لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِم؛ برای آنان درجاتی (مهم) نزد پروردگارشان است؛ »(3) دارای درجه هستند ولی در اواخر بر اساس آیه«هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّه؛ هر یک از آنان، درجه و مقامی در پیشگاه خدا دارند»(4)، خودشان عین ملکات نفسانی و متن «درجه» کمال می شوند.(5)

1. تأثیر و تأثر مادی؛ مثل اینکه، جسمی در جسم دیگر اثر-جذب یا دفع- می گذارد؛ مانند آهنربایی که آهن را جذب یا چیزی که چیز دیگر را طرد و دفع می کند که در

این محور، مؤثر و متأثر هر دو جسمانی و مادی اند.2. تأثیر و تأثر دو امر مجرد: به این معنی که موجودی مجرد در موجود مجرد دیگری اثر می گذارد؛ مانند تأثیر روح معلم در روح متعلم، هر دو امر غیرمادی و غیر جسمانی است. و نیز روح واعظ که در زمینه وعظ و اخلاق در روح متعظ اثر نیک می گذارد و شنونده را مؤدب به آداب الهی می کند.

3. تأثیر موجود مادی در موجود مجرد: مانند آهنگ های که انسان می شنود. این آهنگ ها یا انسان را مسرور و خوشحال می کند یا غمگین و نالان می سازد. به هرحال آهنگ مادی در روح مجرد شنونده اثر می گذارد. گوش، کار فیزیکی خود را انجام می دهد که از آن تعبیر به «اُذُن» می کنند و «اُذُن» غیر از «سامعه» است. سامعه، مرتبه ای از نفس است که به وسیله گوش کار می کند و امری متافیزیکی است. چون به نفس می گردد. وقتی به مرحله نفس رسید، مراحل بالاتر نفس از آن متأثر می شود. گاه، انسان غزل، قصیده یا نوحه و مرثیه ای می سراید و شنونده با شنیدن آن، خوشحال یا غمگین می شود که داخل در قسم دوم است، چون غزل، مرثیه، نوحه و مانند آن، امری معنوی را که مفهوم باشد به همراه دارد و در حقیقت ادراک سراینده است که به وسیله سروده اش در شنونده اثر می گذارد و ادراک شنونده است که متأثر می شود. این دو، کارِ فیزیکی، مجرد

ص: 57

و داخل در بحث تعلیم و تعلم است، زیرا تعلیم و تعلّم گاهی به صورت نظم و گاهی به صورت نثر است؛ اما آنجا که آهنگ در کسی اثر می گذارد- او را می گریاند یا می خنداند- امر جسمانی و مادی در روح که امری مجرد است، اثر می گذارد.

4. تأثیر امری مجرد در امری مادی: مانند مسئله چشم، سحر و مانند آن است. برخی شور چشم یا بد چشم اند، اگر نگاهی به کسی یا چیزی کنند، آسیبی به آن می رسد. نیز سحر و طلسم شعبده، اوراد و اذکار خاصی است که با ادوات مادی، هماهنگ است و در روحیه یا بدن کسی اثر می گذارد. البته اگر در روح کسی اثر گذاشت، این تأثیر، تأثیر امر معنوی در امری معنوی دیگراست و از قسم دوم است؛ ولی اگر در جسم کسی اثر گذاشت، مثلاً کسی را بیمار کرد، در حقیقت، امری مجّرد است که در امری مادی – البته بدون تلقین- اثر می گذارد. چون اگر از راه تلقین باشد، این تأثیر، تأثیر روح در روح است که به قسم دوم برمی گردد.(1)

هر طعامی که بر بدن آدمی وارد شود، بعدازآنکه متأثر شود از حرارت بدنی، تأثیری در بدن می نماید.

جدول اثر طعام در بدن(2)غذا

اگر تأثیر در بدن تنها به ماده باشد.

ص: 58

دوا

اگر تأثیر در بدن تنها به مزاج باشد.

ذوالخاصیه

اگر تأثیر در بدن تنها به صورت باشد.

زهر

اگر تأثیر آن در بدن موافق طبیعت

نباشد، بلکه مخالف باشد بر وجهی که طبیعت را از کار بیندازد و حیات را زایل

گرداند. زهر گویند. اقسام زیادی دارد، صناعی، حیوانی، نباتی، معدنی ...

پادزهر

اگر تأثیر موافق بدن باشد و طبیعت را

به مرتبه ای قوی گرداند که زهر قاتل مقاومت تواند کرد؛ و مضرت آن دفع تواند

نمود.

برخی اطبا گویند: اگر این خاصیت داشت و مفرد بود پادزهر و اگر مرکب بود تریاق

فاروق گویند.

دوای غذایی

اگر تأثیر آن در بدن به ماده و مزاج

تنها باشد؛ مانند عسل که به حسب ماده جزو بدن می گردد و به حسب مزاج احداث حرارت

می نماید.

دوای ذوالخاصیه

اگر تأثیر آن در بدن به مزاج و صورت

باشد. لیکن تأثیر صورت او می باید مخالف تأثیر مزاج او باشد، مثل سقمونیا که به

حسب صورت، اسهال می آورد و به حسب مزاج حرارت می افزاید.

ص: 59

غذای ذوالخاصیه

اگر تأثیر در بدن به ماده و صورت

تنها باشد؛ مانند سیب که به حسب ماده جزو بدن می گردد و به حسب صورت، تفریح دل

می نماید.

دوای غذای ذوالخاصیه

اگر تأثیر در بدن به ماده و صورت و

مزاج باشد.

صاحب قرابادین کبیر(1)

چنین می نویسد:

غذای دوایی:

آن است که تأثیر آن در بدن به ماده و کیفیت هر دو باشد به همان نحو با غلبه ی ماده که بعد تأثیر و تأثر از آن خلطی حاصل گردد که جزو بدن تواند شد و با اندک کیفیت و مزاجی باشد غالب بر کیفیت و مزاج اصلی بدن و تغییر مائی در بدننماید به کیفیت خود از کیفیات اربعه ماند؛ مانند خَس (کاهو) و ما ء الشعیر و خیار و کدو و هندوانه و انگور، خرفه، بابونه، چغندر، شلغم، ماش، نخود، لوبیا.

دوای غذایی:

آن است که تأثیر آن در بدن به کیفیت و ماده هر دو باشد یا غلبه کیفیت و بدن را متغیر سازد به تغیر مائی و ثانیاً بدن در آن تصرف نماید و از آن خلط بسیار کمی

ص: 60

حاصل گردد که قابلیت غذائیت و جوهر بدن شدن داشته باشد با کیفیتی غالب بر بدن مانند نعنا، برگ کاسنی، سیر، پیاز، آلو و اکثر میوه ها و بذور مانند بذر خیار، خربزه.(1)

عملکرد اولیه غذای دوایی به ماده است. پس غذا است و ثانیاً به کیفیت عمل می کند و دوا می شود ولی نقش مادی آن بیشتر از نقش کیفیتی آن است. اکثر غذاهایی که مصرف می شوند، غذای دوایی هستند و علاوه بر نقش غذایی به عنوان دارو هم عمل می نمایند که بستگی به کیفیت آن یعنی سردی، گرمی، تری و خشکی دارد.

نحوه ی تأثیر مواد غذایی و دارویی در بدن به سه صورت می باشد.

1. عمل به کیفیت (در بیشتر موارد){ اثر سردی و گرمی وتری و خشکی که یک غذا در بدن می گذارد}

2. عمل به ماده

3. عمل به صورت نوعیه(2)

یا خاصیت (داروهای ذوالخاصیه){ اثر ماورائی و مربوط به حقیقت اشیاء مادی در عالم علوی است}

ذوالخاصیه با صورت نوعیه خود عمل می نماید و به عبارت دیگر اثرش ربطی به مزاج دارو و یا مزاج فرد ندارد و در تمامی افراد یک خاصیت را بروز می دهد.

ص: 61

عالم ماده از چهار عنصر بسیط که به غیر از خود تجزیه نمی شوند، تشکیل شده است و کل عالم ماده با ترکیب های گوناگونی از این عناصر به وجود آمده اند.

در طب سنتی ایران اعتقاد بر این است که این عناصر به صورت مفرد در طبیعت موجود نیستند، بلکه به صورت ترکیب، قابلیت وجود پیدا می کنند. به عنوان مثال، خاک ظاهری، خود دارای ترکیبات مختلف بوده و به مواد گوناگونی مثل آهن، روی، مس و غیره تجزیه می شود؛ بنابراین از همین اصل می توان دریافت که نیرویی همواره این چهار عنصر را در جهت ترکیب با یکدیگر، در کنار هم و به شکلی آمیخته و ممزوج قرارمی دهد، به شکلی که هیچ گاه به صورت مجزا در طبیعت یافت نمی گردند و آن ها را عناصر اربعه نیز می نامند.(1)

یکی از روش های دسته بندی در جهان آفرینش، توجه به کیفیت موجودات است. کیفیات به دو دسته مشترک و غیرمشترک تقسیم می شوند. کیفیت غیر مشترک آن است که در اجسام گوناگون مختلف می باشد و قابل مقایسه نیستند مثل رنگ و بو؛ اما کیفیت مشترک در همه اجسام وجود دارد و قابل مقایسه با هم است مثل سنگینی و سبکی. اگر به صورت فرضی ارکان در ستونی کنار هم قرار گیرند، به ترتیب سبکی و سنگینی از یکدیگر مجزا خواهند شد، به طوری که آتش

ص: 62

در بالا، سپس هوا، سپس آب و در پایین خاک خواهد ایستاد. به بیان دیگر آتش: سبک مطلق، هوا: سبک نسبی، آب: سنگین نسبی، خاک: سنگین مطلق. از دیدگاه طب سنتی ایران، هرکدام از این ارکان کیفیت خاصی دارند.(1)

طبق نظر ابن سینا کیفیت ها به دو نوع فاعله و منفعله تقسیم می شوند. کیفیت فاعله خاصیت تأثیرگذاری بر سایر کیفیات را دارد و شامل حرارت و برودت (گرمی و سردی( است و کیفیات منفعله از کیفیات فاعله تأثیرپذیری دارد و شامل رطوبت و یبوست ) تری و خشکی) است. به عنوان مثال، حرارت باعث ایجاد خشکی می شود و بر اثر سردی، رطوبت پدید می آید. در هر کدام از ارکان یک کیفیت به نهایت خود می رسد. آتش نماد شدت گرمی، هوا نماد حداکثر تری، آب نماد شدت سردی و خاک نماد نهایت خشکی است. علاوه بر این هرکدام از عناصر، یک کیفیت مغلوب و پنهان نیز دارند.

لذا کیفیات آتش گرمی و خشکی، آب سردی و تری، هوا گرمی و تری و خاک سردی و خشکی می باشد.

عقیلی خراسانی در کتاب «خلاصه الحکمه» می نویسد: «مراد از منفعله آن است که: منفعل از فاعله گردد و در فاعله فعل چندان نکند نه آنکه در مثل خود

ص: 63

فعل نکند؛ یعنی در منفعل دیگر؛ مثلاً رطوبت در یبوست فعل می کند و یبوست در رطوبت و با هم فعل وانفعال می نمایند و مؤثر و متأثر می گردند».(1)

حکما برای هریک از ارکان وظیفه ای در عالم برشمرده اند. مثال کار خاک عنصری ایجاد پایداری، شکل دهی و حفظ اشکال است. وظیفه آب عنصری، شکل پذیر کردن و ایجاد قابلیت انعطاف در اجسام است. پس هر چه میزان آن بیشتر باشد، سیالیت جسم بیشتر است. هوای عنصری باعث ایجاد تخلخل و افزایش لطافت و سبکی اجسام است. وظیفه آتش عنصری، ایجاد لطافت، سبکی و کاهش سردی است و به این ترتیب موجودی که آتش عنصری بیشتری دارد حرکت بیشتر دارد. به عنوان مثال چدن خاک عنصری بیشتری دارد، پس کیفیت خشکی. آن بیشتر و در نتیجه محکم تر، اما شکننده تر است. ولی در فولاد هوای عنصری زیادتر است، پس خاصیت انعطاف بیشتری از چدن دارد.(2)

در طب ایرانی عموماً ارکان از دیدگاه کیفیات خود بر هم اثر می گذارند. مثال گرمی آتش می تواند سردی آب را بشکند و خشكى آن موجب خشك نمودن رطوبات اشیا مرطوب شود. سردى آب موجب تسكين حرارت آتش و زوال آن و غلظت و انجماد می شود؛ اما ترى آن باعث آسانی قبول و ترك أشكال خشک و

ص: 64

منجمد می گردد. گرمى ّ هوا لطافت و خفت ایجاد کرده، ترى آن چون آب موجب سهولت در قبول و ترک اشکال می گردد. سردى خاك انجماد و صلابت در اشیا گرم و روان را موجب شده و خشکی آن قبول و ترك اشكال را دشوار می کند.

با این حال حکما معتقد بودند که ارکان در عالم، دائماً در حال تغییر و استحاله به هم می باشند مفهوم دیگری که در باب تأثیرپذیری ارکان بر هم وجود دارد، بحث مزاج است. در تعریف مزاج، آمده است که هرگاه ارکان بر هم اثر کنند تا ( اجسام حاوی کیفیات ) به یک نقطه تعادل برسند، مفهوم مزاج شکل می گیرد؛ به عبارت دیگر، مزاج کیفیتی یکسان است که از در هم آمیختن ارکان با یکدیگر و فعل وانفعال آن ها در یک جسم مرکب به وجود می آید. به این معنی که ارکان می توانند با نسبت های مختلف با هم ترکیب شده و جسم مرکب ایجاد کنند.(1)از دیدگاه طب سنتی ایران، اعضا از بخش متین (غلیظ) اخلاط به وجود می آیند. با این توضیح که اخلاط به عنوان اجسامی که از هضم دوم (کبدی) غذا حاصل می شوند، چهار نوع هستند که هرکدام کیفیات مشابه یکی از ارکان را دارند. به عنوان مثال، خلط دم را گرم و تر می دانند که کیفیتی مشابه کیفیت عنصر هوا دارد. صفرا گرم و خشک بوده و دارای کیفیتی مشابه عنصر آتش می باشد. خلط بلغم، سرد و تر و کیفیت آن مثل کیفیت آب عنصری و در نهایت،

ص: 65

کیفیت خلط سودا سرد و خشک و همانند عنصر خاک است. اعضای بدن انسان در ایجاد و بقا، به این اخلاط نیازمندند.

هرکدام از این اخلاط، عمدتاً مسئول تغذیه اعضایی از بدن انسان هستند که کیفیت مشابه به آن را دارند. اعضا به میزان نیاز، وظیفه و تناسب مزاجی خود، از اخلاط برداشت می کنند. مثال وظیفه غذا دهی به ریه به علت کیفیت گرمی و خشکی آن عمدتاً بر عهده خلط صفرا است که کیفیاتی شبیه به آتش دارد؛ که کیفیتی سرد و خشک دارد(، بیشتر از سودا استفاده می کند تا ثبات و استحکام بیشتری داشته باشد، بلغم غذاى بعضی اعضاء با کیفیت سردی و تری، مانند دماغ و نخاع و اعصاب است. خون نیز که افضل و اشرف همه اخلاط است، تغذيه و تنميه(نمو و رشد) بدن را به عهده دارد.(1)

در این مکتب طبی، خشم و هیجان گرمی و خشکی ایجاد می کند و شاید بتوان به آتش عنصری منتسب کرد. لذت و شادی و نیز نگرانی، ایجاد گرمی می کند که می تواند نماد هوا و آتش عنصری باشد. ترس با کیفیت سردی ارتباط دارد. افسردگی و غم نیز با سردی و خشکی مرتبط است که نماد خاک می باشد. از این کیفیت ها در تدابیر حفظ سلامتی و یا درمانی استفاده می شود. مثال شخصی که مزاج گرم و خشک دارد، بهتر است کمتر در معرض هیجان و خشم باشد.(2)

ص: 66

نور، قوّت و توان را از دست و پا می گیرد; عکس این مسئله نیز صادق است که حالات خوب جسمانى در روح انسان اثر می گذارد، روح را شاداب و فکر را قوّت می بخشد.

از قدیم الایّام تأثیر غذاها بر روحیّات اخلاق انسانى مورد توجّه دانشمندان بوده است و حتّى این مطلب جزء فرهنگ توده های مردم شده است؛ مثلاً، خون خواری را مایه قساوت و سنگدلى می شمردند و معتقد بودند که عقل سالم در بدن سالم است.

درآیات قرآن مجید و روایات اسلامى نیز نشانه های روشنى براى این معنى دیده می شود.

از جمله در آیه 41 سوره مائده درباره گروهى از یهود که مرتکب کارهاى خلافى از قبیل جاسوسى بر ضدّ اسلام و تحریف حقایق کتب آسمانى شده بودند، می فرماید:«أُولئِكَ الَّذينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيم؛

آن ها کسانی هستند که خدا نخواسته دل هایشان را پاک کند؛ در دنیا رسوایی و در آخرت مجازات بزرگی نصیبشان خواهد شد».(1)

و بلافاصله در آیه بعد می فرماید

ص: 68

«سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ؛ آن ها بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند؛ مال حرام فراوان می خورند».(1)

این تعبیر نشان می دهد که آلودگى دل های آن ها بر اثر اعمالى همچون تکذیب آیات الهى و خوردن مال حرام به طور مداوم بوده است؛ زیرا بسیار از فصاحت و بلاغت دور است که اوصافى را براى آن ها بشمرد که هیچ ارتباطی با جمله «لَمْ يُرِدِ اللَّهُ انْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ» نداشته باشد؛ و از این جا روشن می شود که خوردن مال حرام سبب تیرگى آیینه دل و نفوذ اخلاق رذیله و فاصله گرفتن با فضائل اخلاقى است.

در آیه 91 سوره مائده درباره شراب و قمار می فرماید: «إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُون؛

شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. آیا (با این همه زیان و فساد و با این نهی اکید)، خودداری خواهید کرد؟! ».(2)

بى شک عداوت و بغضاءِ دو حالت درونى و اخلاقى است که در آیه بالا رابطه میان آن و نوشیدن شراب ذکر شده و این نشان می دهد که غذا و نوشیدنى حرامى

ص: 69

همچون شراب می تواند در شکل گیرى رذائل اخلاقى همانند پرخاشگرى و ستیزه جویى و عداوت و دشمنى اثر بگذارد.

در آیه 51 سوره مؤمنون می خوانیم: «يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَليم؛

ای پیامبران! از غذاهای پاکیزه بخورید، و عمل صالح انجام دهید، که من به آنچه انجام می دهید آگاهم».(1)

بعضى از مفسّران معتقدند ذکر این دو (خوردن غذاهاى پاک و انجام عمل صالح) پشت سر یکدیگر دلیل بر وجود یک نوع ارتباطى بین این دو است و اشاره به این است غذاهاى مختلف آثار اخلاقى متفاوتى دارد، غذاى حلال و پاک، روح را پاک می کند و سرچشمه عمل صالح می شود و غذاهاى حرام و ناپاک روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می گردد.(2)آیت الله دستغیب می گوید:

خوراکی که انسان می خورد، به منزله ی بذری است که در زمین ریخته می شود، پس اگر آن خوراک حرام و پلید باشد، اثرش بر قلب را که به منزله ی سلطان بدن است کدر و تیره می نماید و در اثر قساوت و ظلمت امید چیزی به او نخواهد بود.(3)

ص: 70

نحوه تأثیرگذاری تغذیه بر اخلاق و رفتار و روان انسان، به دو صورت است:

مستقیم و غیرمستقیم. مواقعی پیش می آید که انسان به دلیل سوءتغذیه، دچار ضعف جسمانی می شود و در نتیجه به افسردگی، ضعف اعصاب، بد خُلقی و بی حوصلگی گرفتار می گردد. گاهی نیز طبیعت خود غذا از نظر حلال، پاکیزه، حرام، یا افراط و تفریط در تغذیه اثر خود را می گذارد.(1)

اگر بعد از خوردن غذا برای شخص غم و اندوه عارض گردد، هضم او مختل می گردد؛ زیرا حرارت غریزی را پنهان می سازد و تنفس به طور کامل انجام نمی شود و خواب از چشم غم زده می رود. ترس و خشم، هم همین اثر را دارند با این اختلاف که حرارت غریزی را به حرارت غیرطبیعی و سوزاننده تبدیل کرده، شخص را دچار آشفتگی و اضطراب می سازد و هضم و جذب غذا را قبل از آنکه کامل شده باشد مختل می کند.(2)

غذا ابزاری است جهت آزمایش صحت ایمان، در قرآن مجید برخی از اقوام بدین وسیله مورد آزمایش الهی قرار گرفته اند. قوم بنی اسرائیل با «صید ماهی»؛(3)

ص: 71

قوم صالح با «ناقه»؛(1) لشکر طالوت با «نهر آب»(2) و حضرت آدم و حوا با «خوردنی».(3)

در تاریخ آمده است که شریک بن عبدالله روزی بر مهدی عباسی وارد شد. مهدی از او تقاضای پذیرش مسئولیتی را نمود. شریک نپذیرفت، مهدی گفت از سه کار یکی را انتخاب کن: 1. قضاوت؛ 2. معلم و مربی فرزندانم؛ 3. پذیرفتن دعوت یک وعده غذا.

شریک به گمان خود که می خواست از زیر بار مسئولیت های دربار خلیفه شانه خالی کند. سومی را پذیرفت. مهدی به آشپز خود فرمان داد انواع خوراکی های لذیذ از مغز پرندگان را با شکر و عسل برای پذیرایی از او فراهم سازد. شریک و مهدی از آن غذا خوردند. آشپز به مهدی خلیفه گفت دیگر این مرد از هیچ دستور

ص: 72

تو سرپیچی نخواهد کرد و بوی رستگاری را نخواهد دید. همان گونه شد و شریک، هم قضاوت و هم تعلیم فرزندان را پذیرفت.(1)

درباره حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)چنین نقل شده است:

هنگامی که حضرت محمد2 هفت ساله بود، یهودیان که نشانه هایی از پیامبر را در او دیدند، درصدد بعضی امتحانات برآمدند و با خود گفتند: ما در کتاب هایمان خوانده ایم که پیامبر اسلام از غذای حرام و شبهه ناک، دوری می کند، خوب است او را امتحان کنیم؛ بنابراین مرغی را دزدیدند و برای حضرت ابوطالب فرستادند تا همه به عنوان هدیه بخورند؛ اما همه خوردند غیر از پیامبر2 علت این کار را پرسیدند، حضرت در پاسخ فرمودند: این مرغ حرام است و خداوند من را از حرام نگه می دارد.پس از این ماجرا، یهود مرغ همسایه را گرفته و نزد ابوطالب فرستادند به خیال اینکه بعد پولش را به صاحبش بدهند؛ ولی آن حضرت باز هم میل نکردند و فرمودند: این غذا شبهه ناک است. وقتی یهود از این ماجرا اطلاع یافتند، گفتند: این کودک دارای مقام و منزلت بزرگی خواهد بود.(2)

ص: 73

اصحاب کهف نیز که دغدغه دین و معنویت خود را داشتند وقتی از خواب بیدار شدند به دنبال غذایی بودند که پاک باشد. در این رابطه قرآن کریم می فرماید:

«... اکنون یک نفر از خودتان را با این سکه ای که دارید به شهر بفرستید تا بنگرد کدام یک از آن ها غذای پاکیزه تری دارند و مقداری از آن برای روزیِ شما بیاورد؛ اما باید دقت کند و هیچ کس از وضعِ شما آگاه نسازد».(1)

ازاین رو به برخی از مواردی که می توانند در اخلاق تأثیرگذار و یا زمینه ساز اخلاق ( نیک یا بد) باشند. گذرا و مختصر اشاره می کنیم.

دارد و اینکه میوه اش چیدنی باشد، نه دور ریختنی. اگر کسی نانش حلال شد، دیگر بچه اش کِرم نمی زند و سالم می شود.(1)خانواده نخستین رکن اساسی پرورش کودکان شایسته است. زیربنای شخصیتی کودک، در خانواده سرشته می گردد و ازاین رو حقوق کودک بر خانواده به دو بخش تقسیم می شود: حقوق قبل از تولد و حقوق بعد از تولد.

نقش غذای پدر و مادر: مهم ترین رهنمود پیشوایان اسلام در این زمینه، هشدار نسبت به نقش ویرانگر غذای حرام است. نطفه ای که از غذای حرام تشکیل شده، زمینه ساز بسیاری از آلودگی ها و انحرافات کودک است.خانواده هایی که مایل اند

فرزندان آنان، سعادتمند باشند، باید از غذای حرام اجتناب کنند؛ خصوصاً مادران در دوران بارداری باید بیشتر مواظب غذای خود باشند و در میهمانی هایی که غذای آنان شبهه ناک است، شرکت نکنند. افزون بر این خوردن برخی میوه ها و غذاها پیش از انعقاد نطفه، به پدران و در ایام بارداری و نفاس به مادران توصیه شده است(2).

ص: 75

گرچه مراقبت در تغذیه صحیح جسم و جان در تمام دوران زندگی لازم است و پیوسته باید مورد توجه باشد، ولی بدون تردید سلامت تغذیه بدنی و روانی کودک به مراتب مهم تر است زیرا در دوران کودکی اساس سلامتی جسم و جان پی ریزی می شود یک اشتباه ممکن است طفل را از مسیر سعادت خارج کند و آثار شومش در تمام طول ایام زندگی ثابت بماند:: خشت اول چون نهد معمار کج تا ثریا می رود دیوار کج.(1)

محمد بن مسلم می گوید از امام باقر(علیه السلام) درباره شریک شدن شیطان پرسیدم؛ {یعنی} سخن خداوند «وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ؛ و در اموال و اولاد آنان شریک شود».(2)

امام (علیه السلام) فرمود: «آنچه از مال حرام به وجود میآید، شریک شیطان است. گاه، این شرک شیطان، همراه مرد است تا این که آمیزش کند. از این رو، اگر مال او حرام باشد، فرزند از نطفه شیطان و نطفه مرد خواهد بود».(3)

امام صادق(علیه السلام) كَسْبُ الْحَرَامِ يَبِينُ فِي الذُّرِّيَّة؛

اثر مال حرام در ذریة [نسل] انسان مشخص و آشکار می گردد».(4)

ص: 76

به یک بزرگی گفتند بچه ی شما بی ادب است. گفت: چه کرده است؟ گفت: سقایی مشک آبی روی دوشش بود و می رفت؛ بچه ی شما یک سوزن به مشک آب فرو کرد و این آب هایش خالی شد. خیلی ناراحت شد، رفت به مادرش گفت، مادر شروع کرد به منقلب شدن و گفت: باید این طور باشد، گفت: چرا؟ گفت: من وقتی حامله بودم، از کنار درخت اناری گذشتم، انار مردم بود. دهن ام پر آب شد، یک سوزن در انار فرو کردم و از این سوراخ، آب انار را خوردم و آن اثر آب انار خلافی است که خوردم، من سوزن به انار زدم، باید بچه ام به مشک سوزن بزند.(1)

امام رضا(علیه السلام) به زنان باردارتان «کُنُدر نر» بدهید که اگر در شکم او پسر باشد، هوشمند، دانا و دلیر خارج می شود و اگر دختر باشد، خُوش رو و خُوش خُو می گردد و سَرین او بزرگ می شود و مورد علاقه شوهرش قرار می گیرد.(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مَا مِنِ امْرَأَةٍ حَامِلَةٍ أَكَلَتِ الْبِطِّيخَ بِالْجُبُنِ إِلَّا يَكُونُ مَوْلُودُهَا حَسَنَ الْوَجْهِ وَ الْخُلُقِ؛

هیچ زن بارداری نیست که خربزه با پنیر بخورد، مگر این که نوزادش خُوش چهره و خُوش خُو می گردد.(2)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ؛ «بِه» بخورید و به یکدیگر هدیه دهید؛ چرا که چشم را جلا می دهد و دوستی را در دل می رویانَد و آن را به زنان باردارتان بدهید، چرا که فرزندانتان را زیبا می گردانَد.(3)

وَ فِي رِوَايَةٍ يُحَسِّنُ أَخْلَاقَ أَوْلَادِكُمْ؛ و در روایتی دیگر آمده که «اخلاق فرزندانتان را نیکو می سازد».(4)

ص: 78

یکی از ظرفا حکایت کرده است که من برای معالجه چند صباحی شیر الاغ تناول نمودم. این شیر چنان در مزاج من تأثیر کرد که اگر الاغی در جلو داشت هر وقت «هُش» می گفت من می ایستادم. این است تأثیر شیر.(1)در تاریخ نقل شده است که شخصی به شوهرش می گفت: وقتی عرق می کنی عرق بدن تو بوی سگ می دهد. آن شخص در جواب همسرش گفت: را ست می گویی. در شیرخوارگی ام خانواده ام به من شیر سگ خورانیده اند(2)

فرمود: «قلب را آسایش و آرامش می دهد، بخل را گشاده می دهد و ترسو را دلیر می کند».(1)

امام باقر(علیه السلام) السَّفَرْجَلُ يَذْهَبُ بِهَمِ الْحَزِينِ كَمَا تَذْهَبُ الْيَدُ بِعَرَقِ الْجَبِينِ؛

«بِه» اندوه اندوهگین را از میان می برد چنان که دست، عرق پیشانی را می برد.(2)امام صادق (علیه السلام)سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْحِجَامَةِ يَوْمَ السَّبْتِ قَالَ يَضْعُفُ قُلْتُ إِنَّمَا عِلَّتِي مِنْ ضَعْفِي وَ قِلَّةِ قُوَّتِي قَالَ فَعَلَيْكَ بِأَكْلِ السَّفَرْجَلِ الْحُلْوِ مَعَ حَبِّهِ فَإِنَّهُ يُقَوِّي الضَّعْفَ وَ يُطَيِّبُ الْمَعِدَةَ وَ يُزَكِّي الْمَعِدَةَ؛

شخصی می گوید از امام صادق (علیه السلام)، درباره حجامت در روز شنبه پرسیدم. حضرت فرمود: «ناتوان كند.» گفتم: درد من ناتواني است و كم نيروئى. حضرت فرمود بر تو باد خوردن «بِه» شیرین با دانه هایش؛ چرا که قلب ضعیف را تقویت می کند، معده را می پالاید و معده را پاک می سازد.(3)

ص: 82

خیلی ناراحت شد و خداوند به او وحی فرمود که انگور سیاه بخور تا غمت برطرف شود(1).

امام صادق (علیه السلام) للَّحْمُ يُنْبِتُ اللَّحْمَ وَ مَنْ تَرَكَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً سَاءَ خُلُقُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنُوا فِي أُذُنِهِ؛

گوشت، گوشت می رویاند. هر کس گوشت را چهل روز واگذارد، بد خُوی می شود؛ و هر کس بدخُوی شد، در گوشش اذان بگویید.(1)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خطاب به امام علی(علیه السلام)کدو بخور؛ زیرا هر کس آن را بخورد، خُویَش نیکو و رویَش شاداب می شود. آن خوراک من و پیامبران پیش از من است.(1)

می کند. ابن اثیر(1)، آن را چنین تفسیر کرده است: نوعی تعویذ و درمان است و به وسیله آن، کسانی که گمان جن زده شدن آنان بوده، درمان می شده اند. از آن رو، آن را «نشره» نامیده اند که دردی را که به جان شخص در آمیخته است. برطرف می کند و از میان بر می دارد و می پراکند.

نکته: از آن رو که این سخن و تشبیه نهفته در آن، ناظر به فضایی است که از تعویذ و سِحر و جز آن برای درمان بهره جسته می شده و گویا در نگاه عموم مردم، تأثیر نیز داشته، مقصود استعاری از تعویذ در این جا، شادی و نشاط است، آن سان که چون به تعویذی یا به افسونی بیماری ای به سرعت رخت بربندد، شادی و آسایش برجایش می نشیند.(2)ن

امام صادق (علیه السلام) كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَغْسِلُ رَأْسَهُ بِالسِّدْرِ وَ يَقُولُ مَنْ غَسَلَ رَأْسَهُ بِالسِّدْرِ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ وَسْوَسَةَ الشَّيْطَانِ وَ مَنْ صُرِفَ عَنْهُ وَسْوَسَةُ الشَّيْطَانِ لَمْ يَعْصِ وَ مَنْ لَمْ يَعْصِ دَخَلَ الْجَنَّةَ؛

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)سر خود را با سدر می شست و می فرمود: سر خود را با برگ سدر بشویید و پاک کنید، چون فرشتگان مقرب خدا و انبیا، سدر را تقدیس کرده اند. کسی که با برگ سدر، سر خود را بشوید، خداوند از او تا هفتاد روز، وسوسه شیطان را برمی دارد و کسی که هفتاد روز، خداوند وسوسه شیطان را از او دور کند، گناه نمی کند و کسی که گناه نکند، وارد بهشت می شود.(1)

امام علی (علیه السلام) أَكْلُ الْعَدَسِ يُرِقُ الْقَلْبَ وَ يُسْرِعُ الدَّمْعَةَ؛

عدس، دل را نازک می کند و اشک را می افزاید.(1)

کسی که یک انار را ناشتا بخورد، چهل روز قلبش را نورانی می کند».(1)

از غذای اضافی بپرهیزد که قلب را پر قساوت می کند و از اطاعت حق تنبل می سازد و گوش را از شنیدن موعظه کر می نماید.(1)

قَالَ لُقْمَانُ (علیه السلام) لِابْنِهِ يَا بُنَيَّ إِذَا امْتَلَأَتِ الْمَعِدَةُ نَامَتِ الْفِكْرَةُ وَ خَرَسَتِ الْحِكْمَةُ وَ قَعَدَتِ الْأَعْضَاءُ عَنِ الْعِبَادَة؛

لقمان به پسرش می فرمود: پسرکم! هنگامی که شکم پُر باشد فکر می خوابد و حکمت گنگ می شود و اعضاء و جوارح از عبادت می مانند.(2)

امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق(3)، حق شکم را چنین بیان می کنند و در آن شکم سیری ر ا عاملی برای ناجوانمرد و دوری از هر احسان و نیکی می دانند.

و امّا حق شكمت اين است كه آن را همچون ظرفى براى حرام- اندك يا بسيار- مسازى و حتى در حلال آن نيز میانه روی كنى و آن را از حدّ تقويت به حدّ حقارت و ناجوانمردى مرسانى و چون به گرسنگى و تشنگى بی قراری نمود و آشفته شد بر آن مسلّط شوى. زيرا آن سيرى كه صاحبش را مبتلا به مرض سوء هضم سازد كاهلى آرد و سستى و واماندگى و موجب دورى از هر احسان و مردانگى مى شود؛

ص: 96

و بى شكّ آن سيراب شدنى كه شكم صاحبش را انباشته از آب نمايد، كم عقلى آرد و نادانى و مردانگى را نيز دور مى سازد.(1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله)لَا يَدْخُلُ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَنْ مَلَأَ بَطْنَه؛

هر کس شکمش پُر باشد، به ملکوت آسمان ها و زمین راه نمی یابد.(2)

«شکم های شما از غذاهای حرام پر شده است، در نتیجه خداوند بر دل های شما مهر زده است [و هرگز حقایق را درک نمی کنید]».(1)

حضرت علی(علیه السلام) به کمیل فرمود: «ای کمیل! همانا زبان از قلب سرچشمه می گیرد [و آنچه را که در قلب است ظاهر می سازد] و قوام قلب به غذاست، پس متوجه باش که قلب و جسمت را با چه تغذیه می کنی؛ اگر از حلال نباشد خداوند متعال تسبیح و شکرت را نمی پذیرد».(2)

هر کس در حالی که بیننده ای او را نگاه می کند غذا بخورد و غذای خود را با او تقسیم نکند، به مرضی مبتلا می شود که درمان ندارد.(1)

تصویر

ص: 107

تصویر

ص: 108

تصویر

ص: 109

تصویر

الحمدلله رب العالمین

شُکر که این نامه به عنوان رسید

پیشتر از عمر به پایان رسید(1)

ص: 110

9. تأثیر تغذيه بر اخلاق با توجه به اثر متقابل نفس و بدن بر مبنای قرآن و روايات اهل بیت (علیهم السلام)و زمستان 94.

10. تأثیر طب سنتی بر اخلاقی اسلامی، اترک، حسین، اترک، شهلا، ملابخشی، مریم، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره ی سوم، شماره 3، تابستان،89.

11. تأثير غذاي حلال در مراحل رشد جنين ) قبل از بارداري و دوران بارداري(، عاطفه احمدزاده، الهه فرضی زاد نمین، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی، با محوریت غذای سالم، اصفهان، اسفندماه 1395.

12. تبین نقش تغذیه بر اخلاق و سلامت روان در رهیافت سبک زندگی اسلامی، حسن روشن، غلامر ضا نورمحمدی، سید مجید نظام الدینی، دو فصل نامه علمی- پژوهشی نامه سبک زندگی، سال پنجم، شماره 9، بهار و تابستان 1398،

13. تبیین فلسفی رابطه غذا با روح و اندیشه با نگاهی به متون دینی، احمد شه گلی، دوفصلنامه علمی انسان پژوهی دینی سال شانزدهم، شماره 41، بهار و تابستان 1398.

14.تُحَفُ العُقُول، ابن شعبه حرانى، حسن بن على، جامعه مدرسين، قم،1404 ه.ق.15. التحقيق في كلمات القرآن الكريم، مصطفوى، حسن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران،1368 ه.ش.

ص: 112

16. تصنيف غُرَرُ الحِكَم وَ دُرَرُ الكَلِم، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، دفتر تبليغات، ايران؛ قم،1366 ه.ش.

17. تغذیه سالم از منظر قرآن و آموزه های اسلامي، کیوان البرزیان مقدم، منیژه محمدی، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی با محوریت غذای سالم، اصفهان، اسفندماه 1395.

18. تفسیر موضوعی قرآن کریم، مبادی اخلاق در قرآن، ج 10، جوادی آملی، عبدالله، انتشارات إسرا، قم، 1378.

19. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1379.

20. تهذیب الاخلاق و تطهیر الأعراق، رازی، ابوعلی، (ابن مِسکویه)، اساطیر، تهران، 1381.

21. جامع السعادات، نراقی، محمد مهدی، جامعه النجف الدینیه، 1383. ه.ق.

22. الحقائق فی محاسن الاخلاق، فیض کاشانی، محمد محسن، بی جا، بی تا.

23. حکمت نامه کودک، محمد، محمدی ری شهری، دارالحدیث، قم،1385.

24. الخصال، ابن بابويه، محمد بن على، جامعه مدرسين، قم،1362 ه.ش.

25. الدعوات (للراوندي) / سلوة الحزين، قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله، انتشارات مدرسه امام مهدى (علیه السلام)، قم،1407 ه.ق.

ص: 113

26. دانش نامه احادیث پزشکی، محمد، محمدی ری شهری، دارالحدیث، قم،1383.

27. الاشارات والتنبیهات، ابوعلی، حسین، (شیخ الرئیس)، مطبوعات دینی، بی تا.

28. ریاض السالکین، دَشتَکی شیرازی، سید علی خان مدنی، موسسه النشر الاسلامی، قم، بی تا.

29. رفتار اخلاقی انسان با خود، سبحانی نیا، محمد تقی، دارالحدیث، قم،1392.

30. سته ضروریه، گیلانی، ولی، انتشارات المعی، تهران،1391.

31. شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم،1404. ه.ق.

32. شکوفائی عقل در پرتو نهضت حسینی، جوادی آملی، عبدالله، اسراء، قم، 1381.

33. طبّ الأئمة (علیهم السلام)، ابنا بسطام، عبد الله و حسين، دار الشريف الرضي، قم،1411 ه.ق.

34. عيون أخبار الرضا (علیه السلام)، ابن بابويه، محمد بن على، نشر جهان، تهران،1378 ه.ق.

35. غذا و تغذیه در آموزه های دینی و یافته های علمی، مصطفی، آخوندی، خونآ-نشر زمزم هدایت، قم، 1388.

ص: 114

36. فقه القرآن، قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم،1405 ه.ق.

37. فلسفه تعلیم وتربیت اسلامی، مصباح یزدی، محمد تقی، انتشارات مدرسه، تهران، 1390.38. قُربُ الإسناد (ط- الحديثة)، حميرى، عبد الله بن جعفر، مؤسسة آل البيت (علیهم السلام)، قم،1413 ه.ق.

39. قرابادین کبیر، عقیلی، محمد حسین، بی تا، بی جا.

40. قاموس قرآن، قرشى بنايى، على اكبر، دار الكتب الاسلامية، تهران،1412. ه.ق.

41. کافی، كلينى، محمد بن يعقوب، دار الكتب الإسلامية، تهران،1407. ه.ق.

42. کتاب الاخلاق، سید عبدالله شبُّر، مترجم؛ محمد رضا جباران، انتشارات هجرت، قم،1380.

43. کتاب مَن لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، محمد بن على، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم،. ه.ق.

44. کیمیای سعادت، غزالی، محمد، انتشارات گنجینه، تهران، 1377.

45. گناهان کبیره، دستغیب، عبدالحسین، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1379.

ص: 115

46. لیلا نصرتی، تحقیق پایانی سطح 2، نقش تغذیه در جسم و روان. بی تا. بی جا.

47. مبادی اخلاق در قرآن، تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، عبدالله، ج 10، اسراء، قم،1378.

48. مَجمع البحرين و مطلع النیرین، طريحي، فخر الدين بن محمد، مرتضوى، تهران،1375 ه.ش.

49. مجموعة ورّام،( تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، مكتبه فقيه، قم،1410 ه.ق.

50. المحاسن، برقى، احمد بن محمد بن خالد، دار الكتب الإسلامية، قم، بی تا.

51. مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، دار الكتب الإسلامية، تهران،1404 ه.ق.

52. مروری بر کلیات طب سنتی، ناصری، محسن، چوپانی، رسول، رضایی زاده، حسین، انوشیروانی، مجید، طب سنتی ایران، تهران،1395.

53. مروري كامل بر امور طبيعيه در مباني نظري طب سنتي ايران، شهين سالاروند، مجلّه ي طب سنّتي اسلام و ايران، سال سوم، شماره ی سوم، پاييز 1391.

54. مِشكاة الأنوار في غُرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن، المكتبة الحيدرية، نجف،1385 ه.ق.

ص: 116

55. معراج السعادات، نراقی، احمد، موسسه فرهنگی انتشاراتی طوبی محبت، قم، 1385.

56. معیارهای ضروری غذای حلال با نگاه به واژه خبیث، مرتضی، رحیمی، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال دهم، شماره 38، تابستان 1398.

57. مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانى، حسين بن محمد، دار القلم- الدار الشامية، بيروت- دمشق،1412 ه.ق.

58. مقایسه نظریه ارکان طب سنتی ایران و نظریه پنج عنصر طب سنتی چین، الهام بهمنش مرتضی مجاهدی، روشنک ثاقبی، محمد حسین آیتی، حمید رضا بهرامی طاقانکی، زینب محمودپور، حسام الدین علامه، حسین سلمان نژاد، سید علی مظفر پور، فصلنامه پژوهش درتاریخ پزشکی، سال، چهارم، شماره 2. (2015).

59. مکارم الاخلاق، طبرسی، حسن بن فضل، الشريف الرضى، قم،1412. ه.ق.60. مکتب طب سنتی ایران منبعی ارزشمند جهت معرفی و ارائه غذاهای کارآمد دارویی، محمد مهدی اصفهانی، بهزاد ذوالفقاری، حدیث کریمی، علی رضا قنادی، مجله ی طب سنتی اسلام و ایران، سال سوم، شماره ی اول، بهار 1391.

61. مقایسه نظریه ارکان طب سنتی ایران و نظریه پنج عنصر طب سنتی چین، الهام بهمنش مرتضی مجاهدی، روشنک ثاقبی، محمد حسین آیتی،

ص: 117

حمید رضا بهرامی طاقانکی، زینب محمودپور، حسام الدین علامه، حسین سلمان نژاد، سید علی مظفر پور، فصلنامه پژوهش در تاریخ پزشکی، سال، چهارم، شماره 2. (2015).

62. المیزان، طباطبایی، محمدحسین، دفتر انتشارت اسلامی، قم، بی تا.

63. نقش غذاي حلال در سلامت روح، سید علی اکبر ربیع نتاج، عادله عدالتی، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی، با محوریت غذای سالم، اصفهان، 1395.

64. وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البيت (علیهم السلام)، قم،1409. ه.ق.

65. یادداشت های مطهری، مطهری، مرتضی، صدرا، تهران، 1382.

ص: 118