4 - لرزش زمین در آستانه قیامت ، وابسته به عواملی زمینی و بازتاب تحولات درونی آن است .

إذا زلزلت الأرض زلزالها

مجهول بودن فعل <زلزلت>، بیانگر نقش عاملی در پیدایش زلزله است. اضافه شدن <زلزال> به ضمیری که به زمین برمی گردد، آن حوادث را به خود زمین مربوط می داند.

زمینه باور داشتن معاد

ءأنتم أشدّ . .. و الأرض بعد ذلک دحیها

آثار ذکر ویژگیهای زمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 6 - 4

4 - توجّه به آفرینش زمین و ویژگی های آن ، مایه پی بردن به قدرت خداوند و زمینه ساز پذیرش معاد است .

عن النبأ العظیم . .. ألم نجعل الأرض مه-دًا

با <صنع اللّه...>) مطلب یاد شده به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 6 - 1

1 - خداوند ، زمین را جایگاه مناسب و بستری آرام برای زندگانی بشر ، قرار داده است .

ألم نجعل الأرض مه-دًا

<مهاد> به هرگونه زیرانداز گفته می شود (مقاییس اللغه). زیرانداز بودن زمین، کنایه از مناسب بودن آن برای استقرار و زندگی است.

مبتنی بر معنای دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 30 - 4

4 - فراهم شدن شرایط زندگانی در زمین ، با آغاز آفرینش آن و پیدایش آسمان و شب و روز هم زمان نبوده است .

و الأرض بعد ذلک دحیها

فعل <دحاها> دلالت بر وجود زمین قبل از بسط آن دارد و قید <بعد ذلک>، نشانگر آن است که گسترش زمین و آمادگی آن برای زندگانی انسان، از دوران ایجاد آسمان و شب و روز مؤخر بوده است.

3 - آل عمران - 3 - 191 - 1،4،5،6،7،9،10،14،18

1 - آنان که همواره و در هر حال به یاد خدا بوده و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند ، دارای خرد ناب هستند .

لایات لاولی الالباب. الّذین یذکرون اللّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکّرون

فعل مضارع <یذکرون>، دلالت بر استمرار و دوام ذکر دارد و <قیام>، جمع قائم (ایستاده) و <قعود>، جمع قاعد (نشسته) و <جنوب>، جمع جنب (پهلو)، کنایه از تمامی حالات آدمی است. چون غالباً آدمی از این سه حالت خارج نیست.

4 - ارزش اندیشیدن در آفرینش آسمان ها و زمین

الّذین . .. یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض

5 - ارزش اندیشه در آفرینش آسمان ها و زمین ، در صورت توأم بودن آن با یاد خدا *

الّذین یذکرون اللّه . .. و یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض

جمله <یتفکّرون> بدون تکرار <الّذین>، عطف بر <یذکرون> شده تا دلالت کند به اینکه هر دو صفت (ذکر و تفکّر) توأماً، وصف <اولی الالباب> است ; نه اینکه اولوا الالباب دو گروهند ; عدّه ای ذاکر و عدّه ای دیگر متفکّر.

6 - همواره به یاد خداوند بودن و اندیشیدن در آفرینش آسمان ها و زمین ، دو صفت برجسته خردمندان

لاولی الالباب. الّذین یذکرون اللّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکّرون فی خل

7 - ترغیب انسان ها به یاد همیشگی خدا و اندیشیدن در آفرینش آسمان ها و زمین

الّذین یذکرون اللّه قیاماً . .. و یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض

ستایش خداوند از دارندگان صفات یاد شده و توصیف آنان به خردمندی، برای تشویق به تحصیل چنین ویژگیهایی است.

9 - آفرینش آسمان ها و زمین ، امری با عظمت و میدانی گسترده برای تفکّر مستمر

و یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض

10 - کیفیّت آفرینش آسمان ها و زمین ، از منابع شناخت

و یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض

<خلق> به معنای آفریدن و ایجاد کردن است ; ولی ظاهراً در آیه شریفه، مراد از آن چگونگی وجود آسمانها و زمین است.

14 - آنان که با اندیشیدن در خلقت آسمان ها و زمین به هدفداری جهان پی نبرند ، نه خردمندند و نه شناخت صحیحی از آفرینش دارند .

لایات لاولی الالباب. الّذین ... و یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض ربّنا ما خلقت

18 - تفکّر در آفرینش آسمان و زمین ، موجب درک توحید ربوبی ( جهان بینی توحیدی ) و اعتراف به آن

یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً

چون پس از تفکّر، خداوند را با ربّنا (پروردگار همه ما) یاد می کنند، معلوم می شود که آدمی با اندیشه در آفرینش، می تواند به ربوبیت خداوند نسبت به همگان (توحیدی ربوبی) دست یابد.

همین گونه تا هفت زمین و هفت آسمان]>.

3 - حیات بخشی خداوند به مرده و زمین ، از دلایل لزوم تسبیح خداوند است .

فسبح-ن اللّه . .. یخرج الحیّ من المیّت ... و یحیِ الأرض بعد موتها

<یخرج الحیّ> می تواند تعلیل برای <فسبحان اللّه> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 50 - 5

5 - رویش گیاهان و آباد شدن زمین ، پرتویی از رحمت خداوند بر آدمیان است .

فانظر إلی ءاث-ر رحمت اللّه کیف یحی الأرض بعد موتها

مراد از <آثار>، می تواند هر چیزی باشد که بر اثر باران، به دست می آید که غالب آنها گیاهان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 9 - 8

8 - احیای زمین مرده و فاقد حیات و پدید آوردن موجودات زنده در این کره ، دلیل قدرت خداوند بر احیای مجدد انسان ها در روز رستاخیز

واللّه الذی أرسل الری-ح . .. فأحیینا به الأرض بعد موتها کذلک النشور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 33 - 3

3 - پدیده حیات و احیای زمین مرده ، نشانه راستی قیامت و دلیل توانایی خداوند بر احیای مردگان است .

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها و أخرجنا منها حبًّا

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که آیه شریفه پس از طرح مسأله برانگیختن انسان ها - که کافران آن را انکار می کردند - آمده است. و در حقیقت، این آیه درصدد اثبات قیامت و نشان دادن جلوه ای از قدرت خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 35 - 11

11 - احیای زمین با رویاندن نباتات و درختان میوه ، به منظور تغذیه انسان ها از سوی خدا ، شایسته شکر و سپاس گزاری است .

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها و أخرجنا منها حبًّا. .. جنّ-ت من نخیل و أعن-ب..

و ما خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما ل-عبین . ما خلقن-هما إلاّ بالحقّ

و هو الذی جعلکم خلئف الأرض

<خلائف> جمع خلیفه (جانشین) است. اگر مخاطبان آیه انسانهای موجود در هر عصر باشند، مراد از جانشینی، جانشینی مردم هر عصر از مردم عصر پیشین خواهد بود. و اگر مخاطبان همه انسانها باشند، مقصود از جانشینی انسانها، جانشینی آنان از انسانهای منقرض شده ای است که پیش از بنی آدم بوده اند. این احتمال نیز گفته شده که منظور جانشینی انسان از خداست.

5 - آزمون انسانها از جانب خدا هدف از مستقر ساختن آنان در زمین و برتری دادن برخی از ایشان بر برخی دیگر

هو الذی جعلکم خلئف الأرض و رفع بعضکم فوق بعض درجت لیبلوکم

به نظر می رسد <لیبلوکم علاوه بر این که متعلق به <رفع> است، متعلق به <جعلکم> نیز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 74 - 16،17

16 - صالح ( ع ) مردم خویش را از فسادگری در زمین بر حذر داشت .

و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

<لا تعثوا> از <عثی یعثی عثوا> است، یعنی فساد نکنید.

17 - فسادانگیزی و فسادگری در زمین ، امری حرام و بسیار ناپسند

و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

<لا تعثوا> خود به معنای <فساد نکنید> است. بنابراین <مفسدین> حال مؤکد خواهد بود و همان نهی را تأکید می کند. لذا جمله <لا تعثوا ... > دلالت بر شدت ناپسندی و حرمت فسادانگیزی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 85 - 25،26

25 - کمفروشی و کم مقدار و کم ارزش جلوه دادن اجناس مردم ، حرام و از مصادیق فسادانگیزی در زمین است .

فأوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس أشیاءهم و لا تفسدوا فی الأرض

26 - قوم شعیب برخوردار از دلیلی روشن برای التزام به عدالت در امور اقتصادی و پرهیز از فسادگری در زمین بودند .

قد جاءتکم بینه من ربکم فأوفوا الکیل و المیزان . .. و لاتفسدوا فی الأرض

تفریع جمله <اوفوا الکیل> بر جمله <قد جاءتکم بینه> بیانگر این است که بینه ارائه شده به قوم شعیب به گونه ای بوده است که باور به آن در پی دارنده رعایت عدالت در امور اقتصادی و پرهیز از فسادگری در زمین بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 27 - 8،9

8 - آنان که در زمین فسادانگیز هستند ، فاسقند .

إلا الفسقین. الذین ... یفسدون فی الأرض

9 - قرآن کسانی را به گمراهی می کشاند که : عهد های الهی را نقض کنند ، پیوندهایی که خداوند به برقراری آنها فرمان داده بگسلند و در زمین به فسادگری بپردازند .

و ما یضل به إلا الفسقین. الذین ... یفسدون فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 60 - 18،22

18 - فسادگری در زمین از محرمات مؤکد است .

و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

کلمه <مفسدین> حال برای فاعل <لاتعثوا> است و از آن جا که <لاتعثوا> حاکی از حرمت فسادگری است، <مفسدین> حال مؤکده خواهد بود و دلالت بر تأکید آن تکلیف دارد.

22 - اباحه بهره گیری از نعمت های الهی تا آن جاست که به فساد در زمین نینجامد .

کلوا و اشربوا من رزق اللّه و لاتعثوا فی الأرض مفسدین

نهی از فسادگری پس از توصیه به بهره گیری از خوراکیها و نوشیدنیها، به منزله قیدی است برای آن توصیه.

ص: 18

5 - زمین ، مشخّصات کردار هایِ ریز و درشت انسان را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

یومئذ تحدّث أخبارها . .. فمن یعمل مثقال ذرّه خیرًا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 5

5 - زمین ، مشخصات کردار های ریز و درشت انسان ، اطلاعاتی را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

إنّا عرضنا الأمانه علی السم-وت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها

5 - خودداری آسمان ها و زمین و کوه ها از قبول امانت الهی ، همراه با شفقت و ترس بود .

إنّا عرضنا الأمانه علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها

اند که سد راه پیامبر(ص) می شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 9 - 7

7 - تهدید شدن منکران معاد از سوی خداوند ، به فرو بردن در زمین

إن نشأ نخسف بهم الأرض

[در مورد طوفان نوح] از امام صادق(ع) روایت شده است که: خداوند به زمین فرمان داد تا آب خود را فرو برد و این سخن خداست که فرمود: <. .. یا أرض ابلعی مائک ...>... پس زمین آب خود را فرو برد. آبی که از آسمان آمده بود خواست در زمین فرو رود، زمین از قبول آن امتناع کرد و گفت: خدای عزوجل مرا فرمان داده فقط آب خود را فرو ببرم، پس آب آسمان روی زمین باقی ماند و کشتی بر کوه جودی قرار گرفت و آن کوه بزرگی است در موصل. پس خداوند جبرئیل را برانگیخت و او آبها را به دریاهای اطراف دنیا سوق داد ...>.

11- < عن أبی عبدالله ( ع ) . . . قال الله تعالی للأرض : < ابلعی ماءک > فبلعت ماءها من مسجد الکوفه کما بدأ الماء منه و تفرّق الجمع الذی کان مع نوح فی السفینه . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده که خداوند [در طوفان نوح ]به زمین گفت: <آب خود را فرو ببر>. زمین آب خود را از مسجد کوفه فرو برد، همان گونه که از آن جا هم آغاز به بیرون آمدن کرده بود و گروهی که با نوح در کشتی بودند متفرق شدند...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 11 - 3،4

3 - خداوند ، به آسمان و زمین فرمان داد تا - خواه یا ناخواه - در مسیر تعیین شده به حرکت در آیند و فرمان ببرند .

فقال لها و للأرض ائتیا طوعًا أو کرهًا

<طوع> به معنای رغبت و میل و <کره> به معنای بی میلی و عدم رغبت است.

4 - آسمان و زمین فرمانبر اراده الهی ، از سر میل و رغبت

قالتا أتینا طائعین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 5 - 1،4

1 - زمین ، مطیع و گوش به فرمان خداوند است .

و أذنت لربّها

4 - زمین ، برای اطاعت از فرمان خداوند ، شایستگی و آمادگی لازم را دارد .

و حقّت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 5 - 2

2 - زمین ، دریافت کننده وحی و فرمان الهی و مطیع آن

بأنّ ربّک أوحی لها

انهدام زمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 11،15

11- به هنگام برپایی قیامت ، تمامی استحکامات روی زمین با خاک یک سان خواهد شد .

فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء

آنچه ذوالقرنین درباره فرجام سدّ، بازگو کرد، سرچشمه در آگاهی او از انهدام جهان هنگام برپایی قیامت دارد، گرچه ممکن

ص: 24

است در خصوص سد نیز از خداوند به او وعده خاصّی رسیده باشد.

15- موحّدان معتقد به معاد ، هیچ گاه به دستاورد های فنی و آثار تمدن بشری ، مغرور نشده و فرجام جهان را ویرانی و انهدام می بینند .

ه-ذا رحمه ربّی فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 25 - 10

10 - آسمان و زمین ( هستی ) ، قبل از برپایی قیامت ، فرو می ریزند .

تقوم السماء و الأرض بأمره ثمّ . .. إذا أنتم تخرجون

<ثمّ> برای تراخی است و آورده شدن آن بین دو جمله ای که یکی درباره ثبات عالم و دیگری احیای مردگان در قیامت است، نشان می دهد که باید حادثه ای پس از قوام و ثبات عالم رخ بدهد و آنگاه فرمان حیات صادر شود. آن حادثه، به تناسب مقام، می تواند فروپاشی عالم باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 4 - 2

2 - انهدام زمین در آستانه قیامت ، امری قطعی و غیرقابل تردید

إذا رجّت الأرض رجًّا

به کارگیری <إذا>ی شرطیه - که در امور قطعی به کار می رود - بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 6 - 2

2 - انهدام زمین و تبدیل کوه های آن به غبار پراکنده در فضا ، امری قطعی و تردیدناپذیر

فکانت هباء منبثًّا

به کارگیری فعل ماضی <فکانت> در مورد آینده، در صورتی است که آن، آینده ای قطعی و غیرقابل تردید باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 14 - 1،3

1 - زمین و کوه ها در آستانه برپایی قیامت ، از جایگاه و مدار خود خارج خواهند شد .

و حملت الأرض و الجبال

3 - نظم کنونی کره زمین و شکل استقرار کوه ها ، در آستانه برپایی قیامت از هم پاشیده می شود .

و حملت الأرض و الجبال فدکّتا دکّه وحده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 15 - 1

1 - به هنگام دمیده شدن در صور و متلاشی شدن نظم کنونی زمین و کوه ها ، واقعه قیامت رخ می دهد .

فإذا نفخ فی الصور . .. و حملت الأرض ... فیومئذ وقعت الواقعه

به گفته مفسران، واژه <واقعه> همانند واژه های <حاقه>، <قارعه>، <غاشیه> و. .. در قرآن - که بدون موصوف و یا به تقدیر

ص: 25

آن آمده است - عَلَم برای قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 9 - 2

2 - متلاشی شدن نظم کنونی زمین ، در آستانه برپایی قیامت

و تکون الجبال کالعهن

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که متلاشی شدن کوه ها، به معنای از بین رفت نقش آنها در زمین (ثبات و استقرار زمین) است و این به متلاشی شدن زمین اشاره دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 10 - 2

2 - دگرگونی اساسی در کره زمین ، در آستانه برپایی قیامت

فإذا النجوم طمست . و إذا السماء فرجت . و إذا الجبال نسفت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 3 - 2

2 - قیامت ، رخدادی بزرگ و همراه با به هم پاشیدن تمام زمین ، حتی سخت ترین نقطه های آن

و إذا الجبال سیّرت

خبر رانش کوه ها، در حقیقت خبر از متلاشی شدن زمین و بیانگر عظمت رخداد قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 4 - 2

2 - دفن آخرین نسل انسان در زمین با به هم ریختن آسمان و ستارگان و زمین ، فاصله چندانی نخواهد داشت . *

و إذا القبور بعثرت

تعبیر <قبر> و زیر و رو شدن خاک آن، ممکن است حاکی از این باشد که هنگام پایان یافتن دنیا و آغاز آخرت، بقایای جسم برخی از انسان ها در قبرها باقی خواهد ماند. کلمه <القبور> - به دلیل داشتن <ال> استغراق - همه قبرهای موجود در آن زمان را شامل می شود. در نتیجه باید گفت این آیه، درباره سایر انسان ها - که چیزی از جسمشان باقی نمانده باشد - سخنی نگفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 23 - 10

10 - کوبیده و نرم شدن زمین ، احساس حضور در پیشگاه خداوند و صفوف فرشتگان و مشاهده جهنم ، برطرف سازنده غفلت های انسان و احیاگر حس پندپذیری در او است .

إذا دکّت الأرض . .. یومئذ یتذکّر الإنس-ن

<یومئذ>، بدل برای <إذا> در <إذا دکّت الأرض. ..> و جمله <یتذکّر الإنسان> جزا برای آن است.

ص: 26

انهدام زمین در قیامت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 21 - 2

2 - زمین ، هنگام برپایی قیامت ، به شدت کوبیده و سست و نرم خواهد شد .

کلاّ إذا دکّت الأرض دکًّا دکًّا

<دکّ>; یعنی، منهدم ساختن کوه و دیوار و مانند آن (لسان العرب). تکرار دو مصدر <دکّاً دکّاً> بر کثرت آن دلالت دارد; یعنی، کوبیدن های مکرر، یکی پس از دیگری تحقق خواهد یافت.

حقیقت باشد که آفرینش جهان طبیعت، بسی مهم تر و با عظمت تر از خلق مجدد یکی از پدیده های طبیعت (یعنی انسان) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 57 - 3

3 - آفرینش جهان پهناور ( آسمان ها و زمین ) ، دلیل توانایی خداوند بر آفرینش مجدد و رستاخیز انسان ها و جهان است .

لخلق السم-وت و الأرض أکبر من خلق الناس

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه در سلسله آیاتی قرار دارد که درباره اثبات معاد و رد دیدگاه مشرکان است; چنان که در دو آیه بعد از آن بحث به میان آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 21

21 - تمجید و تحسین خداوند از خویش به خاطر آفریدن آسمان ، زمین و انسان

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم ... فتبارک اللّه ربّ الع-لمین

جمله <فتبارک اللّه ربّ العالمین> دارای آهنگ تمجید و تحسین است.

أفرءیتم ما تحرثون

در آیه شریفه، تنها <حرث> (عمل آماده کردن زمین و پاشیدن دانه ها در آن)، به انسان نسبت داده شده است.

<إن شئت تحقیق ما ذکر فسئل به خبیراً>. گفتنی است در برداشت فوق، مرجع ضمیر <به> خلق و استوا و <خبیراً> مفعول برای <فسئل> دانسته شد.

12 - لزوم رجوع به افراد خبیر و آگاه در مسائل مربوط به معارف الهی ، همچون مبدأ و چگونگی آفرینش آسمان ها و زمین

الحیّ الذی لایموت . .. الذی خلق السم-وت ... الرحم-ن فسئل به خبیرًا

<مدّ> در لغت به معنای <بسط> و <جرّ> است و مراد از آن در آیه فوق، می تواند توسعه حجمی زمین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 10 - 5

5- آب های زمین در گذشته از آسمان فرود آمده است .

هو الذی أنزل . .. تسیمون . ینبت

<أنزل> به صورت ماضی تعبیر شده است; ولی <تسیمون> و <ینبت> به صورت مضارع بیان گردیده، در صورتی که اینها از نتایج باران است. از این رو می توان استفاده کرد که مقصود از <أنزل> در این جا، بارانهای معمولی که از ابرها فرو می ریزند نیست; بلکه اشاره به بارانهایی است که قبلاً بر زمین باریده است تا زمین سرد شده و آب در نقاط کم ارتفاع و نیز طبقات زمین ذخیره گشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 65 - 5

5- زمین ، پیش از برخورداری از آب ، فاقد حیات بود .

فأحیا به الأرض بعد موتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 53 - 3،5

3 - شرایط روی زمین ، در آغاز برای زندگی انسان مناسب نبوده است . *

الذی جعل لکم الأرض مهدًا

ممکن است <جعل> به معنای <صیّر> باشد که حاوی معنای تحول و دگرگونی است. دراین صورت باید گفت: زمین از آغاز برای زندگی انسان مناسب نبوده است; ولی خداوند آن را متحوّل ساخته تا این که شرایط ویژه برای حیات بشر بر روی آن فراهم آمده است.

5 - پدیدار شدن شرایط حیات انسان بر روی زمین و امکانات مختلف برای او ، کاری هدف دار و برنامه ریزی شده

لکم الأرض . .. سلک لکم

از تکرار <لکم> در آیه شریفه و از مضمون آیات بعد، این نکته استفاده می شود که آماده شدن زمین برای حیات انسان امری تصادفی نبوده، بلکه از قبل طراحی گردیده و برنامه ها، هدف دار اجرا شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 30 - 2

2- جهان طبیعت ، دارای آسمان های متعدد

السموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 31 - 2

2- پیدایش کوه ها ، پس از آفرینش زمین بوده است . *

و جعلنا فی الأرض روسی أن تمید بهم

ص: 35

ظاهر آن است که قرار دادن شیء در ظرفی فرع وجود ظرف است; بنابراین قرار دادن کوه ها در زمین بیانگر تأخر پیدایش کوه ها از پیدایش خود زمین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 3

3 - زمین ، در آغاز پیدایشش قابل سکونت و زندگی انسان نبوده است .

اللّه الذی جعل لکم الأرض قرارًا

<جعل> در دو معنا استعمال شده است: خَلَقَ (آفرید) و صیََّرَ (تبدیل کرد و به گونه ای دیگر در آورد). برداشت یاد شده مبتنی بر معنای دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 10 - 2

2 - زمین ، در ابتدای خلقت قابل سکونت نبود . *

خلق السم-وت . .. الذی جعل لکم الأرض مهدًا

برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر <جعل لکم> پس از بیان خلقت آسمان ها و زمین، اشاره به این نکته داشته باشد که زمین در ابتدا، غیر قابل سکونت بوده و سپس جایگاه مناسبی برای زندگی شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 19 - 5

5 - گستردگی و پهناوری کنونی زمین ، پس از گذشتن چندی از آفرینش نخستین آن بوده است .

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا

<جعل> در چند معنا به کار می رود; از جمله آنها، تغییر دادن از صورت و حالتی به صورت و حالتی دیگر است (مفردات راغب). برداشت یاد شده مبتنی بر این معنا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 30 - 4

4 - فراهم شدن شرایط زندگانی در زمین ، با آغاز آفرینش آن و پیدایش آسمان و شب و روز هم زمان نبوده است .

و الأرض بعد ذلک دحیها

فعل <دحاها> دلالت بر وجود زمین قبل از بسط آن دارد و قید <بعد ذلک>، نشانگر آن است که گسترش زمین و آمادگی آن برای زندگانی انسان، از دوران ایجاد آسمان و شب و روز مؤخر بوده است.

شوند .

و سکنتم فی مس-کن الذین ظلموا أنفسهم . .. إن الله عزیز ذو انتقام . یوم تبدّل الأر

برداشت فوق مبتنی بر این است که <یوم تبدل . ..> ظرف برای انتقام باشد.

2- دگرگونی اساسی آسمان و زمین و تبدیل نظام کنونی آنها به نظامی دیگر ، در آستانه برپایی قیامت

یوم تبدّل الأرض غیر الأرض و السموت و برزوا لله

5- تبدیل نظام کنونی جهان ( آسمان و زمین ) به نظامی متناسب با حیات جاودانه اخروی انسان در آستانه برپایی قیامت

یوم تبدل الأرض غیر الأرض و السموت

السموات) ممکن است پاسخ این سؤال باشد که: چگونه ممکن است انسان در آخرت حیات جاودانه ای داشته باشد و مواجه با مرگ نشود؟ قرآن پاسخ می دهد: نظام کنونی جهان متناسب با شرایط زندگی جاودانه دگرگون می شود و به نظامی کاملاً متفاوت تغییر می یابد.

و هو اللّه فی السموت و فی الأرض

اهل ادب گفته اند که در مانند آیه مورد بحث، <فی السماوات . .. > نمی تواند متعلق به <اللّه> باشد، مگر اینکه معنی فعلی در آن منظور گردد و معنی مناسب در این مورد، به قرینه آیات قبل و بعد، مسأله تدبیر و نظارت خداوند بر تمامی موجودات است (مجمع البیان).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 11

11 - تدبیر امور آسمان ها و زمین در دست خداوند است .

الذی خلق السموت و الأرض . .. یدبر الأمر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 65 - 1

1- خداوند ، پروردگار آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو است .

ربّ السموت والأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 5 - 3

3 - امور زمین ، از آسمان تدبیر می شود .

یدبّر الأمر من السماء إلی الأرض

<من> ابتدایی و <إلی> انتهایی است. <من السماء> متضمن معنای <تنزیل> است; یعنی، امور از آسمان (عالم بالا) اداره می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 5 - 1

1 - جهان طبیعت ( آسمان ها ، زمین و پدیده های میان آنها ) ، تحت ربوبیت خدای یگانه است .

إنّ إل-هکم لوحد . ربّ السم-وت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 5 - 10

10 - آفرینش و تدبیر آسمان ها و زمین و پیدایش شب و روز و تسخیر خورشید و ماه ، جلوه های عزت و قدرتمندی خداوند است .

خلق السم-وت و الأرض . .. کلّ یجری لأجل مسمًّی ألا هو العزیز

یادآوری عزت و قدرتمندی خداوند در پایان آیه شریفه و پس از یادآوری آفرینش آسمان، زمین و. ..، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 12 - 11

ص: 39

11 - آفرینش و تدبیر آسمان ها و زمین ، جلوه ای از علم و قدرت الهی است .

ذلک تقدیر العزیز العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 12 - 7،9،14

7 - آسمان ها و زمین ، تحت تدبیر و حکومت خداوند قرار دارند .

یتنزّل الأمر بینهنّ

9 - آفرینش آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها ، جلوه ای روشن و نشانه ای گویای از قدرت بی پایان خداوند

اللّه الذی خلق سبع سم-وت . .. لتعلموا أنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر

14 - آفرینش آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها ، نشانه تحقّق وعده های خداوند به برپایی قیامت و وجود بهشت و جهنّم است .

أعدّ اللّه لهم عذابًا شدیدًا . .. جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر ... اللّه الذی خلق

یادآوری خلقت آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها - پس از ذکر دو گروه دوزخیان و بهشتیان در آیات گذشته - می تواند اشاره به مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 37 - 9

9 - تدبیر امور آسمان ها و زمین و موجودات بین آنها از سوی خداوند ، بر پایه رحمت و عطوفت است .

لایملکون منه خطابًا

توصیف <ربّ> به <رحمان>، حاکی از نقش رحمت در تدبیر نظام هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 1 - 1

1 - همه موجودات جهان ( آسمان ها ، زمین و . . . ) ، به تسبیح و تنزیه خداوند مشغول اند .

یسبّح للّه ما فی السم-وت و ما فی الأرض

<تسبیح>، به معنای تنزیه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 107 - 1

1 - روز قیامت ، کمترین پستی و بلندی در سطح زمین مشاهده نخواهد شد .

لاتری فیها عوجًا و لاأمتًا

<عوج> نقطه مقابل اعتدال است (مصباح) و <أمْت> به معنای مکان مرتفع می باشد و به پستی و بلندی نیز اطلاق می گردد (قاموس). مفاد <لاتری...> آن است که به هنگام تحقق رستاخیز در زمین، هیچ ناهمواری و کجی به چشم نخواهند خورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 108 - 1

1 - با متلاشی شدن کوه ها و مسطح شدن زمین در قیامت ، دعوت کننده ای ، آدمیان را به بیرون آمدن از قبر ها دعوت خواهد کرد .

یومئذ یتّبعون الداعی لاعوج له

ظاهراً مقصود از <داعی> - که تمامی مردم از او تبعیت خواهند کرد و به ندای او پاسخ مثبت خواهند داد - کسی است که آدمیان را از قبرها برای حشر فرا می خواند.

خلق سبع سم-وت و من الأرض مثلهنّ

مبتنی بر معنای نخست است.

5 - ثبات زمین و قابل سکونت بودن آن برای بشر و برافراشته ساختن آسمان ، جلوه هایی از قدرت و ربوبیت بی همتای خداوند

ذلکم اللّه ربّکم . .. اللّه الذی جعل لکم الأرض قرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 15 - 1

1 - خداوند ، زمین را برای انسان رام و قابل بهره برداری قرار داد .

هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً

ارکض برجلک ه-ذا مغتسل بارد و شراب

5 - شفا یافتن ایوب ( ع ) از آب سرد جوشیده از زمین ، از معجزات خداوند و الطاف او به آن حضرت

ارکض برجلک ه-ذا مغتسل بارد و شراب

از ظاهر آیه شریفه استفاده می شود، که خداوند درصدد بیان معجزه و لطف خود به ایوب(ع) است.

6 - نقش آب سرد جوشیده از زمین ، در سلامتی انسان و برطرف کردن برخی از بیماری های جسمی

ه-ذا مغتسل بارد و شراب

5 - انعام - 6 - 3 - 1

1 - تدبیر و حاکمیت مطلقه و یکسان خداوند بر آسمانها و زمین

و هو اللّه فی السموت و فی الأرض

اهل ادب گفته اند که در مانند آیه مورد بحث، <فی السماوات . .. > نمی تواند متعلق به <اللّه> باشد، مگر اینکه معنی فعلی در آن منظور گردد و معنی مناسب در این مورد، به قرینه آیات قبل و بعد، مسأله تدبیر و نظارت خداوند بر تمامی موجودات است (مجمع البیان).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 158 - 4

4 - فرمانروایی و حاکمیت بر آسمان ها و زمین در انحصار خداوند است .

الذی له ملک السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 116 - 9

9 - یگانه فرمانروای آسمان ها و زمین ، تنها قدرت قابل اتکا برای انسانها

إن اللّه له ملک السموت و الأرض . .. و ما لکم من دون اللّه من ولیّ و لانصیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 8

8 - خدا ، فرمانروای آسمان ها و زمین است .

الذی خلق السموت . .. ثم استوی علی العرش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 26 - 18

18- حاکمیت و فرمان روایی بر آسمان ها و زمین ، در انحصار خداوند است .

و لایشرک فی حکمه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 42 - 1

1 - فرمان روایی آسمان ها و زمین ، تنها از آنِ خداوند است .

و للّه ملک السم-وت و الأرض

تقدیم خبر (للّه) بر مبتدا (ملک السماوات. ..)، مفید حصر و اختصاص است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 2 - 1،3

1 - فرمان روایی جهان ( آسمان ها و زمین ) تنها از آن خدا است .

تبارک . .. الذی له ملک السم-وت و الأرض

ص: 48

3 - فرمان روایی و حکومت خداوند بر آسمان ها و زمین ، خاستگاه نزول کتابی که تبیین کننده حق از باطل برای انسان ها است .

تبارک الذی نزّل الفرقان علی عبده . .. الذی له ملک السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 22 - 2

2 - آسمان و زمین ، تحت قدرت قاهر خداوندی است .

و ما أنتم بمعجزین فی الأرض و لا فی السماء

<ما أنتم بمعجزین> کنایه از این است که او، توان بیشتری دارد و شما، نمی توانید از قدرت او، فرار کنید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 10 - 1

1 - فرمانروایی جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و موجودات میان آن دو ) تنها در اختیار خداوند است .

أم لهم ملک السم-وت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 44 - 4

4 - جهان آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) تحت فرمانروایی خدا است .

له ملک السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 85 - 1

1 - یگانه فرمانروای آسمان ها و زمین و مجموعه هستی ، شایان ستایش و تمجید است .

و تبارک الذی له ملک السم-وت و الأرض

واژه <تبارک> که در مقام ستایش به کار می رود، از ماده <برکت> به معنای خیر فراوان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 27 - 1

1 - خداوند ، یگانه فرمانروای آسمان ها و زمین

و للّه ملک السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 14 - 1

1 - خداوند ، تنها مالک و فرمانروای آسمان ها و زمین

و للّه ملک السم-وت و الأرض

<ملک> به معنای پادشاهی و فرمانروایی و ملازم با مالکیت است.

ص: 49

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 2 - 1

1 - فرمانروایی آسمان ها و زمین ، تنها در اختیار خداوند است .

له ملک السم-وت و الأرض

تقدیم خبر (له) بر مبتدا (ملک) افاده حصر می کند و <ملک> به معنای سلطنت و فرمانروایی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 5 - 1

1 - فرمانروایی آسمان ها و زمین ، تنها در اختیار خداوند است .

له ملک السم-وت و الأرض

<ملک> به معنای سلطنت و فرمانروایی است و تقدیم خبر (له) بر مبتدا (ملک. ..) افاده حصر می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 12 - 7

7 - آسمان ها و زمین ، تحت تدبیر و حکومت خداوند قرار دارند .

یتنزّل الأمر بینهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 9 - 1

1 - حاکمیت و مالکیت بر آسمان ها و زمین ، مخصوص خداوند است .

له ملک السم-وت و الأرض

<مُلک> اسم مصدر و به معنای بر عهده داشتن سلطنت است (مصباح). هر جا کلمه <مُلک> به کار رود، مستلزم <مِلک> (مالکیت) نیز خواهد بود. (مفردات راغب)

5 - انعام - 6 - 1 - 4

4 - آسمانها و زمین، مخلوقاتی حادث و بدیع هستند.

الحمد للّه الذی خلق السموت و الأرض و جعل الظلمت و النور

خالق، پدیدآورنده ای را گویند که بدون نمونه قبلی چیزی را ابداع و ایجاد نماید. (الخلق ... إبداع الشیء علی مثال لم یسبق الیه. لسان العرب.)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 36 - 2

2 - آسمان ها و زمین ، پدیده ای حادث و نه قدیم

یوم خلق السموت و الأرض

حرکت است.

و ما خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما ل-عبین . ما خلقن-هما إلاّ بالحقّ

2- آفرینش آسمان ها و زمین ، به دور از هرگونه پوچی ، بیهودگی و بطلان

و ما خلقنا السم-وت و الأرض . .. ل-عبین ... إلاّ بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 22 - 1

1 - آفرینش آسمان ها و زمین از سوی خداوند ، آفرینشی به حق و هدفدار

و خلق اللّه السم-وت و الأرض

<حق> به چیزی گفته می شود که براساس حکمت و فلسفه ای بایسته پدید آمده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 3 - 1

1- آفرینش آسمان ها و زمین و موجودات هستی ، آفرینشی بایسته و بحق

ما خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما إلاّ بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 3 - 2

2 - آفرینش جهان ( آسمان ها ، زمین و . . . ) ، براساس حق و هدفدار و به دور از بیهوده کاری است .

خلق السم-وت و الأرض بالحقّ

<حقّ> در مقابل باطل قرار دارد. یکی از معانی <باطل> عبث و بیهوده کاری است; یعنی، کاری که در آن هدف معقولی لحاظ نشود.

و ینزّل من السماء ماء فیحیی به الأرض بعد موتها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 33 - 4

4 - زمین ، دارای مرگ و حیات است .

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 39 - 17

17 - حیات زمین در دنیا و رستاخیز مردگان در قیامت ، نمادی از قدرت بی بدیل خداوند است .

إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی إنّه علی کلّ شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 5 - 6

6 - زمین ، دارای مرگ و حیات

فأحیا به الأرض بعد موتها

5 - انعام - 6 - 14 - 1،5

1 - جز خداوند خالق آسمانها و زمین و روزی دهنده بی نیاز، کسی شایسته ولایت و سرپرستی نیست.

قل أغیر اللّه أتّخد ولیا فاطر السموت و الأرض و هو یطعم و لا یطعم

5 - خداوند ابداع کننده آسمانها و زمین، بدون الگو و نمونه قبلی

قل أغیر اللّه أتّخد ولیا فاطر السموت و الأرض

<فطر> به معنای ایجاد و اختراع است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 73 - 1

1 - یگانه آفریدگار آسمانها و زمین خداوند است.

و هو الذی خلق السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 79 - 3،4

3 - پدیدآورنده آسمانها و زمین شایسته ربوبیت و عبادت خالصانه است، نه پدیده های جهان.

لا أحب الأفلین . .. إنی وجهت وجهی للذی فطر السموت و الأرض

4 - خداوند یگانه، پدیدآورنده آسمانها و زمین است.

فطر السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 101 - 1،2

1 - خداوند پدیدآورنده آسمان و زمین بدون داشتن نمونه و الگویی از قبل

بدیع السموت و الأرض

<بدیع> یعنی خالق و مبدع. معنی بدیع بودن خداوند آن است که او خالق و مخترع عالم است، بدون الگو گرفتن از نمونه ای. (لسان العرب).

2 - خداوند ایجادکننده آسمانها و زمین از کتم عدم است.

بدیع السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 102 - 1

1 - تنها خدای مبدع آسمانها و زمین و آفریننده هستی و بی نیاز از شریک و فرزند، شایسته پروردگاری آدمیان است.

بدیع السموت . .. ذلکم الله ربکم لا إله إلا هو

در آیه گذشته، صفات متعددی برای خداوند ذکر گردید و <ذلکم> در این آیه اشاره به خداوند، با تمامی صفات مذکور در آیه پیشین، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 4

ص: 55

4 - خدا ، آفریدگار آسمان ها و زمین است .

الذی خلق السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 7 - 1

1- خداوند ، آفریننده آسمان ها و زمین است .

هو الذی خلق السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 12

12- خداوند پدید آورنده آسمان ها و زمین

فاطر السموت و الأرض

<فاطر> به معنای آفریننده و پدید آورنده است. این کلمه در آیه شریفه مناداست ; یعنی: <یافاطر السموت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 10 - 7

7- خداوند ، پدید آورنده آسمان ها و زمین ( عالم آفرینش ) است .

أفی الله شکّ فاطر السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 32 - 1

1- تنها خداوند ، خالق و آفریننده آسمان ها و زمین و نازل کننده باران از آسمان است .

الله الذی خلق السموت و الأرض و أنزل من السّماء ماء

معرفه بودن مسندالیه و مسند، یعنی <الله> و <الذی خلق . ..>، دلالت بر حصر می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 3 - 1،8

1- آفریننده آسمان ها و زمین ( جهان هستی ) ، خداوند است .

خلق السم-وت و الأرض

8- مشرکان صدراسلام ، خداوند را خالق آسمان ها و زمین می دانستند .

أتی أمر الله . .. سبح-نه و تع-لی عمّا یشرکون ... خلق السموت و الأرض بالحق تع-لی

<تعالی عمّا یشرکون> مربوط به <بالحق> است و نه <خلق السماوات و . ..> بنابراین، از آیه استفاده می شود که مشرکان درباره اصل خلقت عالم حرفی نداشته اند، بلکه درباره حقانیت و پوچی آن توهماتی داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 4 - 1،2،4

1- قرآن ، پیامی فرود آمده از سوی آفریدگار زمین و آسمان ها است .

ص: 56

تنزیلاً ممّن خلق الأرض والسم-وت

<تنزیلاً> مصدر به معنای اسم مفعول و حال برای <القرآن> - در آیات قبل - است.

2- خداوند ، آفریدگار آسمان های مرتفع و زمین است .

خلق الأرض والسم-وت العلی

<علی> (جمع <علیاً>) اسم تفضیل است. توصیف آسمان ها به مرتفع تر از زمین، برای بیان عظمت رتبه ها و مقام هایی است که قرآن از آن مقام، به زمین نازل شده است.

4- توان مندی خداوند بر آفرینش زمین و آسمان های مرتفع ، نشان اقتدار او برفرستادن کتابی شایسته ، برای تذکر و اندرز انسان ها است .

تذکره. .. ممّن خلق الأرض والسم-وت العلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 3

3- خداوند ، خالق جهان طبیعت ( آسمان ها ، زمین و انسان ) است .

ربّکم ربّ السموت والأرض الذی فطرهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 59 - 1

1 - خداوند ، آفریدگار آسمان ها و زمین و پدیده های میان آنها است .

الذی خلق السم-وت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 60 - 1

1 - خدا ، آفریدگار یگانه آسمان ها و زمین

أمّن خلق السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 61 - 1،2

1 - مشرکان ، به خالقیت خدا برای آسمان ها و زمین و مسخِّر کننده خورشید و ماه ، باور داشتند .

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض و سخّر الشمس و القمر لیقولنّ اللّه

2 - خداوند ، خالق آسمان ها و زمین است .

من خلق السم-وت و الأرض . .. لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 8 - 2

2 - آفریننده آسمان ها و زمین و تمامی موجودات ، خداوند است .

ما خلق اللّه السم-وت و الأرض و ما بینهما إلاّ بالحقّ

ص: 57

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 1

1 - خالق آسمان ها و زمین ، در بینش کافران نیز خداوند است .

و لئن سألتهم من خلق السموت و الأرض لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 4 - 1

1 - خداوند ، آفریننده آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو است .

اللّه الذی خلق السم-وت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 1 - 4

4 - خداوند ، خالق آسمان ها و زمین است .

فاطر السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 1،5،7،8

1 - آسمان ها و زمین ، مخلوق خدا و جلوه ای از قدرت او است .

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در

5 - شگفت آور بودن انکار معاد و احیای مجدد انسان ها ، به قدرت خدای خالق آسمان ها و زمین

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

برداشت یاد شده از آن جا است که استفهام در <أوَلیس . ..> استفهام انکاری و تعجبی است.

7 - مشرکان و کافران در عصر بعثت - علی رغم انکار قیامت و تجدید حیات انسان ها - به آفرینش آسمان ها و زمین به وسیله خدا و نیز به عظمت این آفرینش اعتقاد داشتند .

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

برداشت یاد شده با توجه به این حقیقت است که استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرینش نخستین جهان طبیعت، مبتنی بر این حقیقت است که کافران، جهان طبیعت را جلوه ای از خالقیت و قدرت خدا بدانند.

8 - خداوندِ خالق آسمان ها و زمین ، بر آفرینش مجدد انسان ها و نوسازی آدمی از ذرات پوسیده و پراکنده دنیایی او در قیامت ، توانا است .

قال من یحیِ العظ-م و هی رمیم . .. أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن ی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 27 - 1

1 - خداوند ، خالق آسمان ، زمین و پدیده های میان آن دو است .

و ما خلقنا السماء و الأرض و ما بینهما ب-طلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 58

16 - زمر - 39 - 5 - 1

1 - خدا ، آفریننده آسمان ها و زمین

خلق السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 5

5 - خداوند ، خالق آسمان ها و زمین است .

اللهمّ فاطر السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 10

10 - تنها آفریننده زمین ، پروردگار و مدبر عالم هستی است .

لتکفرون بالذی خلق الأرض . .. ذلک ربّ الع-لمین $<ذلک> به قرینه مقام خبر مقدم و <ر

<ذلک> به قرینه مقام خبر مقدم و <ربّ العالمین> مبتدای مؤخر است و تقدیم خبر بر مبتدا مفید حصر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 11 - 1

1 - خداند ، آفریننده آسمان ها و زمین

فاطر السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 4 - 1

1 - خداوند ، خالق و آفریدگار آسمان ها و زمین است .

هو الذی خلق السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 3 - 1

1 - خداوند ، آفریننده آسمان ها و زمین است .

خلق السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 12 - 1

1 - خداوند ، خالق و آفریننده آسمان ها و زمین است .

اللّه الذی خلق سبع سم-وت و من الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 15 - 2

ص: 59

2 - خداوند ، زمین را به گونه ای آفرید که در جهت مصالح و منافع انسان ها باشد .

جعل لکم الأرض ذلولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 30 - 1

1 - خداوند ، پس از آفرینش آسمان و ایجاد شب و روز ، زمین را گسترده ساخت .

و الأرض بعد ذلک دحیها

<دحو> به معنای بسط دادن و گستراندن است. <بعد ذلک> دلالت دارد که این مرحله از تغییرات زمین، پس از تعدیل آسمان و آفرینش تاریکی و روشنی بوده است. مراد از بسط زمین - به قرینه آیات بعد - آماده سازی و سامان دادن آن برای زندگانی جانداران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 32 - 1

1 - آب ، زمین ، دانه ها ، انگور ، سبزیجات ، زیتون ، نخل ، بوستان ، میوه و چراگاه ، آفریده های خداوند و در خدمت منافع انسان و دام های آنان است .

مت-عًا لکم و لأنع-مکم

<متاعاً> اسم مصدر و جایگزین مصدر حقیقی <تمتیعاً>(بهره رساندن) است (لسان العرب). این کلمه، مفعول له و بیانگر علت پیدایش نعمت هایی است که در آیات پیشین ذکر شد.

علاوه بر اعتقاد به فرزندداری خدا، بر این باور بوده اند که الوهیت آسمان و زمین میان او و فرزندش تقسیم شده است. گفتنی است که این آیات ردی بر هر دو دیدگاه است.

خلق السم-وت و الأرض فی سته أیام

مراد از <أیام> در آیه شریفه ، معنای متعارف آن (روزها یا شبانه روزها) نیست; بلکه مقصود ، دوره ها و مرحله هاست; زیرا روز به معنای متعارف آن ، پس از خلقت زمین قابل فرض است.

14- < عن الرضا ( ع ) قال : إن الله تبارک و تعالی . . . خلق السموات و الأرض فی سته أیام . . . لیظهر للملائکه ما یخلقه منها شیئاً بعد شیء فیستدل بحدوث ما یحدث علی الله تعالی مرّه بعد مرّه . . . و أما قوله عزوجل : < لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً > فإنه خلقهم لیبلوهم بتکلیف طاعته و عبادته ، لا علی سبیل الإمتحان والتجربه لأنه لم یزل علیماً بکلّ شیء . . . ;

از امام رضا(ع) روایت شده است که فرمود: همانا خدای تبارک و تعالی . .. آسمانها و زمین را در شش روز آفرید ... تا آنچه را می آفریند برای ملائکه یکی پس از دیگری آشکار کند، که به وسیله حدوث پدیده ها تازه به تازه بر وجود خدا استدلال شود ... و اما قول خدای عزوجل <لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً>; یعنی، خدا انسانها را آفرید تا آنان را به وسیله تکلیف به طاعت و عبادت خود آزمایش کند. البته نه برای امتحان و کشف مجهول; زیرا از ازل به همه چیز آگاه بوده و هست ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 4 - 4

4 - آفرینش آسمان ها و زمین ، آفرینشی تدریجی بود و در شش مرحله انجام پذیرفت .

خلق السم-وت و الأرض فی ستّه أیّام

واژه <یوم> (مفرد <أیّام>) در معنای برهه ای از زمان (کوتاه یا بلند) نیز به کار می رود. بر این اساس <سته أیّام> (شش روز)، به معنای شش برهه بوده و بیانگر مطلب یاد شده است.

الحمد للّه الذی خلق

<الذی خلق>، صفت <اللّه> و بیان وجه اختصاص حمد به اوست و این تعلیق، که به گفته اهل ادب تعلیق حکم <الحمدللّه> بر وصف <الذی خلق> است، بیانگر انحصار شایستگی ستایش به آفریننده هستی است.

8 - پدیده ظلمت و نور در جهان، نظامی تابع آفرینش آسمانها و زمین

الحمد للّه الذی خلق السموت . .. و جعل الظلمت و النور

در این آیه آفرینش آسمان و زمین با فعل <خلق> بیان شده، ولی درباره ظلمت و نور از فعل <جعل> استفاده شده است. توجیه این تفاوت، به گفته برخی از مفسران، تبعی بودن آفرینش نور و ظلمت نسبت به مجموعه هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 54 - 1،4

1 - خداوند ، آفریدگار آسمان ها و زمین و پروردگار راستین انسانهاست .

إن ربکم اللّه الذی خلق السموت و الأرض فی سته أیام

4 - خداوند پس از آفرینش آسمان ها و زمین ( نظام هستی ) با استیلا بر عرش ، به تدبیر امور آنها پرداخت .

ثم استوی علی العرش

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 7 - 16

16- < عن محمد بن مسلم قال : قال لی أبوجعفر ( ع ) : کان کل شیء ماءاً و کان عرشه علی الماء ، فأمر الله عز ذکره الماء فاضطرم ناراً ثم أمر النار فخمدت فارتفعت من خمودها دخان فخلق الله عزوجل السم-وات من ذلک الدخان و خلق الله عزوجل الأرض من الرّماد . . . ;

محمدبن مسلم گوید: امام باقر(ع) به من فرمود: همه چیز آب بود و عرش خدا بر آب قرار داشت; پس خدای عزّ ذکره به آب امر کرد، پس آن آب آتشی برافروخته شد، سپس آتش را امر کرد خاموش شود و خاموش شد، پس بر اثر خاموشی آتش دودی از آن برخاست; آن گاه خداوند آسمانها را از آن دود آفرید و زمین را از خاکستر آفرید . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 19 - 13

13- آفرینش آسمان ها و زمین ( عالم آفرینش ) ، دلیل قدرتمندی خداوند بر تحقق وعده عذاب کافران و حبط عمل نیکشان

من ورائه جهنّم . .. مثل الذین کفروا بربّهم أعم-لهم کرماد اشتدّت به الریح ... ألم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 32 - 2

2- آفرینش آسمان ها و زمین دلیل و نشانه توحید خداوند است .

الله الذی خلق السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 19 - 2

2- کره زمین در بدو پیدایش ، دارای حجم گسترده ای نبوده است . *

ص: 63

و الأرض مددن-ها

<مدّ> در لغت به معنای <بسط> و <جرّ> است و مراد از آن در آیه فوق، می تواند توسعه حجمی زمین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 3 - 4،7

4- آفرینش حق مدار آسمان ها و زمین ، گواه وحدانیت خدا و نبود شریک برای او

أن أنذروا أنه لا إل-ه إلاّ أنا فاتقون . خلق السم-وت و الأرض بالحق تع-لی عمّا یشر

جمله <خلق السماوات و الأرض> به منزله تعلیل برای مضمون <لا إل-ه إلاّ أنا> در آیه قبل است.

7- آفرینش آسمان ها و زمین ( جهان هستی ) دلیلی بر قدرت خداوند بر محقق ساختن وعده هایش

أتی أمر الله . .. خلق السموت و الأرض بالحق تع-لی عمّا یشرکون

جمله <خلق السماوات . ..> می تواند به منزله تعلیلی برای روشن نمودن قدرت خداوند بر محقق ساختن وعده هایش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 51 - 1

1- شیاطین ، فاقد کمترین دخالت و نظارت در کار آفرینش آسمان ها و زمین و نیز خلقت خودشان اند .

ما أشهدتّهم خلق السم-وت والأرض و لاخلق أنفسهم

<إشهاد> یعنی، دیگری را به شهادت و حضور خواندن. نفی شاهد گرفته شدن شیاطین در آفرینش آسمان ها و زمین و خلقت خود آن ها، کنایه از آن است که آنان، هیچ نقشی در الوهیت و تدبیر جهان نداشته اند تا در موقع آفرینش، به حضور فراخوانده شده و شاهد خلقت باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 30 - 8

8- اندیشیدن در پدیده های جهان خلقت ، از راه های دستیابی انسان به توحید و یگانگی خداوند

أوَلم یر الذین کفروا أنّ السموت . .. أفلایؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 59 - 7،8

7 - آفرینش جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و . . . ) جلوه ای از رحمانیت خداوند

الذی خلق السم-وت و الأرض . .. الرحم-ن

برداشت فوق، بر این اساس استوار است که <الذی خلق> مبتدا و <الرحمان> خبر آن باشد; یعنی، آن کسی که جهان را آفرید، رحمان است و قهراً جهان، جلوه ای از رحمانیتش می باشد.

8 - آفرینش جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و . . . ) جلوه ای از حیات جاویدان خداوند

الحیّ الذی لایموت . .. الذی خلق السم-وت و الأرض

برداشت فوق، بر این اساس استوار است که <الذی خلق> صفت برای >الحیّ> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 22 - 1،5

ص: 64

1 - آفرینش آسمان ها و زمین و گوناگونی زبان ها و رنگ های آدمیان ، از آیات الهی است .

و من ءای-ته خلق السم-وت و الأرض و اختل-ف ألسنتکم و ألونکم

5 - آیه بودن آفرینش آسمان ها و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ های مردم ، برای دانشمندان قابل درک است .

و من ءای-ته خلق السم-وت و الأرض و اختل-ف ألسنتکم و ألونکم إنّ فی ذلک لأی-ت للع-ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 41 - 2

2 - نظم کنونی آسمان ها و زمین در بقا ، همانند مرحله آغازین خود ، نیازمند به اراده و تدبیر خداوند است .

إنّ اللّه یمسک السم-وت و الأرض . .. إن أمسکهما من أحد من بعده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 81 - 3

3 - آفرینش آسمان ها و زمین ، دلیل و نشانه توانایی خداوند بر برپایی قیامت و آفرینش مجدد انسان ها

أوَلیس الذی خلق السم-وت و الأرض بق-در علی أن یخلق مثلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 5 - 10

10 - آفرینش و تدبیر آسمان ها و زمین و پیدایش شب و روز و تسخیر خورشید و ماه ، جلوه های عزت و قدرتمندی خداوند است .

خلق السم-وت و الأرض . .. کلّ یجری لأجل مسمًّی ألا هو العزیز

یادآوری عزت و قدرتمندی خداوند در پایان آیه شریفه و پس از یادآوری آفرینش آسمان، زمین و. ..، گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 6 - 16،20،23

16 - آفریدن جهان هستی ( آسمان ، زمین ، انسان و . . . ) ، از اوصاف و نشانه های خدای حقیقی ( اللّه )

خلق السم-وت و الأرض . .. خلقکم من نفس وحده ... ذلکم اللّه

<ذلکم> اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب اوصاف خلق و جعل است.

20 - آفرینش آسمان ها ، زمین ، خورشید ، ماه و انسان ، جلوه فرمانروایی مطلق خدا بر جهان هستی است .

خلق السم-وت و الأرض . .. له الملک

23 - آفرینش جهان ( آسمان ، زمین و انسان ) ، دلیل یکتایی خدا و پوچی معبود های دیگر

خلق السم-وت و الأرض . .. خلقکم من نفس وحده ... لا إل-ه إلاّ هو

برداشت بالا مبتنی براین دیدگاه است که جمله <لا إل-ه إلاّ هو> - که پس از بحث از خلقت جهان آمده است - به منزله نتیجه و جمع بندی آن بحث باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 38 - 2

ص: 65

2 - جهان ( آسمان ها ، زمین و . . . ) ، مخلوق خدا و جلوه قدرت او است .

و لئن سألتهم من خلق السم-وت و الأرض لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 13

13 - آفرینش زمین ، آسمان ، انسان و روزی های او ، از اوصاف معبود و ربّ حقیقی

اللّه الذی جعل لکم الأرض . .. و صوّرکم فأحسن صورکم و رزقکم من الطیّب-ت ذلکم اللّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 3

3 - زمین و چگونگی شکل گیری و آفرینش آن ، از نزدیک ترین و آشکارترین زمینه های توجه انسان به خالقیت خداوند

قل أئنّکم لتکفرون بالذی خلق الأرض

از این که خداوند از میان همه نشانه ها و دلایل، آفرینش زمین را به عنوان دلیل خالقیت و آفریدگاری خود یاد کرده است، می توان مطلب بالا را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 11 - 1،7

1 - خداوند ، پس از آفرینش زمین به سامان دادن آسمان پرداخت .

ثمّ استوی إلی السماء

<إستواء> (مصدر <إستوی>) آن گاه که با <إلی> متعدی شود، به معنای آهنگ کردن است. <ثمّ> (در <ثمّ استوی>) می تواند برای ترتیب خارجی و یا ترتیب ذکری باشد. برداشت بالا بر اساس احتمال اول است.

7 - شکل گیری نظام آسمان ها و زمین ، براساس جاذبه ها و قوانین طبیعت *

قالتا أتینا طائعین

برداشت یاد شده بدان احتمال است که <طوعاً> اشاره به حرکت طبیعی و <کرهاً> حکایت از حرکت قسری داشته باشد و آیه بیانگر حاکمیت حرکت طبیعی حلقه های تکوین در نظام آسمان ها و زمین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 12 - 11

11 - آفرینش و تدبیر آسمان ها و زمین ، جلوه ای از علم و قدرت الهی است .

ذلک تقدیر العزیز العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 11 - 2،3

2 - خلقت آسمان ها و زمین ، بدون هیچ گونه سابقه و الگوی پیشین

فاطر السم-وت و الأرض

<فاطر> (از ماده <فطر>)به معنای ابداع و آفرینش بدون سابقه نیز آمده است.

3 - آسمان ها و زمین ، پیش از شکل یافتن به وضع موجود به صورت توده ای واحد و متراکم بود .

ص: 66

فاطر السم-وت و الأرض

<فطر> (مصدر <فاطر>) به معنای دریدن و جدا کردن است. به کارگیری این ماده می تواند به این مطلب اشاره داشته باشد که آسمان ها، پیش از این که به شکل فعلی در آید به صورت یک توده فشرده و متراکمی بود و سپس با انفجار عظیم از هم جدا و متفرق شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 29 - 1،7

1 - آفرینش آسمان ها و زمین و جانداران ، از نشانه های روشن خدا و قدرت او است .

و من ءای-ته خلق السم-وت و الأرض و ما بثّ فیهما من دابّه

7 - آفرینش آسمان ها ، زمین و موجودات زنده ، تنها بخشی از آیات الهی است .

و من ءای-ته

با توجه به معنای <من> - که برای تبعیض است - به دست می آید که جهان هستی سرشار از آیات خداوند است و آفرینش آسمان ها و زمین تنها بخشی از آنها می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 3 - 5

5- آفرینش بهینه آسمان ها و زمین و سایر موجودات ، نمود عزت و حکمت الهی است .

من اللّه العزیز الحکیم . ما خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما إلاّبالحقّ

از ارتباط این آیه با ذیل آیه قبل (من اللّه العزیز الحکیم)، مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 33 - 4

4- آفرینش توانمندانه آسمان ها و زمین از سوی خداوند ، دلیل قدرت او بر تجدید حیات مردگان

اللّه الذی خلق . .. و لم یعی بخلقهنّ بق-در علی أن یحیی الموتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 38 - 3،6

3 - آفرینش آسمان ها و زمین ، نمودی از قدرت عظیم الهی

و لقد خلقنا السم-وت و الأرض

به قرینه آیات پیشین - که بیان کننده قدرت قاهره الهی بود - و نیز به قرینه ذیل آیه (و ما مسّنا من لغوب) طرح مسأله آفرینش آسمان و زمین برای نمایاندن قدرت الهی است.

6 - خلقت آسمان ها و زمین بدون کم ترین زحمت و دشواری ، نشان قدرت خداوند بر معاد

و لقد خلقنا . .. و ما مسّنا من لغوب

با توجه به این که سیاق عمده آیات پیشین، در اثبات معاد بود; طرح خالقیت خدا و آسان بودن خلقت برای او، می تواند بیانگر امکان معاد و دشوار نبودن آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 67

19 - طلاق - 65 - 12 - 9،11،14

9 - آفرینش آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها ، جلوه ای روشن و نشانه ای گویای از قدرت بی پایان خداوند

اللّه الذی خلق سبع سم-وت . .. لتعلموا أنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر

11 - آفرینش آسمان ها و زمین ، جلوه ای روشن و نشانه ای گویا از علم مطلق و همه جانبه خداوند است .

اللّه الذی خلق سبع سم-وت . .. لتعلموا ... أنّ اللّه قد أحاط بکلّ شیء علمًا

14 - آفرینش آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها ، نشانه تحقّق وعده های خداوند به برپایی قیامت و وجود بهشت و جهنّم است .

أعدّ اللّه لهم عذابًا شدیدًا . .. جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر ... اللّه الذی خلق

یادآوری خلقت آسمان ها و زمین و تدبیر امور آنها - پس از ذکر دو گروه دوزخیان و بهشتیان در آیات گذشته - می تواند اشاره به مطلب یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 19 - 5

5 - گستردگی و پهناوری کنونی زمین ، پس از گذشتن چندی از آفرینش نخستین آن بوده است .

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا

<جعل> در چند معنا به کار می رود; از جمله آنها، تغییر دادن از صورت و حالتی به صورت و حالتی دیگر است (مفردات راغب). برداشت یاد شده مبتنی بر این معنا است.

6 - برای درک آیه بودن آسمان ها و زمین ، داشتن ایمان و زمینه لازم شرط است .

خلق اللّه السم-وت و الأرض بالحقّ . .. لأیه للمؤمنین

تخصیص به ذکر مؤمنان از بین مردم برای بیان این که آسمان ها و زمین، آیه برای آنان است; از این جهت است که آنان، از آیه بهره می گیرند.

امام صادق در باره (صعیداَ طیباَ) در آیه فوق فرمود: (صعیداَ) الموضع المرتفع و (الطیب) الموضع الذی ینحدر عنه الماء.

مرتفع بودن زمین و عبور آب از روی آن، که در حدیث آمده، کنایه از پاکیزه بودن زمین است ; چون اگر زمین گود باشد، جایگاه کثافات می شود و آب در آن می ماند و لجن می گردد.

_______________________________

معانی الاخبار، ص 283 ; نورالثقلین، ج 1، ص 485، ح 275 ; بحار الانوار، ج 76، ص 347، ح 12.

41 - زمین پاکیزه جایگزین آب ، برای تحصیل طهارت ، اگر چه فقدان آب به طول انجامد .

فتیمّموا صعیداً طیباً

رسول خدا(ص) فرمود: الصعید الطیب وضوء المسلم ولو الی عشر سنین ... .

<وضو>، به فتح <واو>، آبی است که با آن شستشو می نمایند.

_______________________________

الدر المنثور، ج 2، ص 552، ذیل آیه.

حرام و لم یعمل فیها خطیئه ;

از رسول خدا(ص) درباره سخن خداوند که می فرماید: <یوم تبدّل الأرض غیر الأرض> روایت شده است که فرمود :[زمین تبدیل می شود] به زمینی سفید مانند نقره که در آن خونی به حرام نمی ریزد و کار خطایی صورت نمی گیرد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 4،12

4 - زمین ، در قیامت ، یکسره در قبضه قدرت خداوند است .

و الأرض جمیعًا قبضته یوم القی-مه

12 - < عن سلیمان بن مهران ، قال سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ < و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه > فقال یعنی ملکه لایملکها معه أحد . . . < و السماوات مطویّات بیمینه > قال : الیمین الید ، و الید القدره و القوّه یقول عزّوجلّ و السماوات مطویّات بقدرته و قوته سبحانه و تعالی عمّا یشرکون ;

سلیمان بن مهران گوید: از امام صادق(ع) از سخن خداوند عزّوجلّ که می فرماید: <و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه> سؤال نمودم، حضرت فرمود: یعنی زمین ملک او است [در قیامت] و هیچ کس غیر از او مالک زمین نیست. .. و درباره <و السماوات مطویّات بیمینه> فرمود: یمین همان ید است و مراد از آن قدرت و قوت است و خداوند عزّوجلّ فرمود: آسمان ها به قدرت و قوت خداوند به هم پیچیده می شوند و او منزّه و برتر است از هرگونه شرکی که به او نسبت می دهند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 69 - 1،2،4

1 - سراسر زمین در عرصه قیامت به نور الهی روشن خواهد شد .

و أشرقت الأرض بنور ربّها

<إشراق> (مصدر <أشرقت>) به معنای اضائه (روشن شدن) است.

2 - زمین ، در قیامت عرصه روشن شدن حقایق الهی

و أشرقت الأرض بنور ربّها

برخی از مفسران بر این عقیده اند که چون خاصیت نور، روشن کردن هر چیزناپید است. بنابراین مقصود از روشن شدن زمین به نور پروردگار، روشن شدن حقایق در عرصه قیامت است و اضافه نور به خداوند اضافه تشریفی و از باب تعظیم می باشد.

4 - روشن شدن زمین و حقایق مربوط به اهل آن در قیامت ، جلوه ربوبیت الهی است .

و أشرقت الأرض بنور ربّها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 187 - 7

7 - لحظه برپایی قیامت ، لحظه ای دشوار و سنگین برای آسمان ها و زمین

ثقلت فی السموت و الأرض

متعدی شدن <ثقلت> با حرف <فی>، و نه حرف <علی>، گویای این است که آنچه در لحظه برپایی قیامت در آسمانها و زمین واقع می شود، حوادثی عظیم است که تحمل آن بر آسمانها و زمین دشوار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 47 - 2،3

ص: 74

2- در آستانه بروز قیامت ، کوه ها جابه جا شده و صفحه زمین مسطّح می شود .

و یوم نسیّر الجبال و تری الأرض بارزه

<نسیّر> (از ماده سیر) یعنی <حرکت می دهیم> و <بارزه> به معنای <ظاهر و آشکار> است. چون در قیامت، کوه ها، از جا کنده می شوند و ناهمواری های زمین از بین می رود، همه جای آن دیده شده و هیچ مانعی در برابر دید وجود ندارد.

3- در آستانه قیامت و حشر آدمیان ، سیستم جغرافیایی و زیستی زمین ، تغییر می کند .

و یوم نسیّر الجبال و تری الأرض بارزه و حشرن-هم

روشن است که به حرکت درآمدن کوه ها و هم سطح شدن پوسته زمین، شرایط جدیدی را در زمین ایجاب خواهد کرد و شرایط کنونی از بین خواهد رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 11

11- به هنگام برپایی قیامت ، تمامی استحکامات روی زمین با خاک یک سان خواهد شد .

فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء

آنچه ذوالقرنین درباره فرجام سدّ، بازگو کرد، سرچشمه در آگاهی او از انهدام جهان هنگام برپایی قیامت دارد، گرچه ممکن است در خصوص سد نیز از خداوند به او وعده خاصّی رسیده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 107 - 1

1 - روز قیامت ، کمترین پستی و بلندی در سطح زمین مشاهده نخواهد شد .

لاتری فیها عوجًا و لاأمتًا

<عوج> نقطه مقابل اعتدال است (مصباح) و <أمْت> به معنای مکان مرتفع می باشد و به پستی و بلندی نیز اطلاق می گردد (قاموس). مفاد <لاتری...> آن است که به هنگام تحقق رستاخیز در زمین، هیچ ناهمواری و کجی به چشم نخواهند خورد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 108 - 1

1 - با متلاشی شدن کوه ها و مسطح شدن زمین در قیامت ، دعوت کننده ای ، آدمیان را به بیرون آمدن از قبر ها دعوت خواهد کرد .

یومئذ یتّبعون الداعی لاعوج له

ظاهراً مقصود از <داعی> - که تمامی مردم از او تبعیت خواهند کرد و به ندای او پاسخ مثبت خواهند داد - کسی است که آدمیان را از قبرها برای حشر فرا می خواند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 103 - 7

7- < عن النبی ( ص ) فی معنی < الفزع الأکبر > : ان الناس یصاح بهم صیحه واحده فلایبقی میّت إلاّ نشر و لا حیّ إلاّ مات إلاّ ما شاء اللّه ثمّ یصاح بهم صیحه أخری فینشر من مات و یصفون جمیعاً و تنشقّ السماء و تهدّ الأرض و تخرّ الجبال و تزفر النیران و ترمی بمثل الجبال شرراً فلایبقی ذو روح إلاّ إنخلع قلبه و ذکر ذنبه و شغل بنفسه إلاّ ما شاء اللّه ;

از رسول خدا(ص) روایت شده که در معنای <فزع أکبر> فرمود: به درستی که یک صیحه بر مردم زده می شود که مرده ای

ص: 75

نمی ماند، مگر این که زنده می شود وزنده ای نمی ماند، مگر این که می میرد، جز آنچه را که خدا بخواهد. سپس صیحه دیگری بر آنان زده می شود و آنان که مرده اند زنده گشته و همگی به صف کشیده خواهند شد. و آسمان شکافته و زمین در هم کوبیده و کوه ها فرو ریخته و آتش شعله هایی چون کوه برکشد، پس هیچ صاحب روحی نماند، مگر این که [از هراس] دل او کنده شود و گناهان خود را یادآورد و هر کس به فکر خویش باشد، مگر آنچه را خدا بخواهد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 10 - 1

1 - زمین همچون آسمان ، دست خوش تحولات عظیم در آستانه قیامت

یوم تمور السّماء . .. و تسیر الجبال

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 4 - 2

2 - انهدام زمین در آستانه قیامت ، امری قطعی و غیرقابل تردید

إذا رجّت الأرض رجًّا

به کارگیری <إذا>ی شرطیه - که در امور قطعی به کار می رود - بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 10 - 2

2 - دگرگونی اساسی در کره زمین ، در آستانه برپایی قیامت

فإذا النجوم طمست . و إذا السماء فرجت . و إذا الجبال نسفت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 3 - 2

2 - قیامت ، رخدادی بزرگ و همراه با به هم پاشیدن تمام زمین ، حتی سخت ترین نقطه های آن

و إذا الجبال سیّرت

خبر رانش کوه ها، در حقیقت خبر از متلاشی شدن زمین و بیانگر عظمت رخداد قیامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انفطار - 82 - 3 - 2

2 - ساختار زمین نیز مانند آسمان و ستارگان ، در آستانه قیامت به هم خورده و رخنه های فراوانی در پیکره آن پدیدار خواهد شد .

إذا السماء . .. و إذا الکواکب ... و إذا البحار فجّرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 3 - 1،2

1 - زمین در آستانه برپایی قیامت ، گسترده و مسطح شده و مساحت آن افزایش می یابد .

و إذا الأرض مدّت

ص: 76

<مدّ> به معنای بسط دادن (قاموس)، کشاندن (مفردات) و افزایش دادن است. (مصباح)

2 - انبساط زمین در آستانه قیامت ، تحت تأثیر عامل خارجی است .

و إذا الأرض مدّت

مجهول بودن فعل <مدّت>، نشان تأثیرپذیری زمین از عامل انبساط است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 4 - 1،2

1 - زمین در آستانه قیامت ، تمام آن چه را در دل خود جای داده ، بیرون افکنده ، به کلی تخلیه خواهد شد .

و ألقت ما فیها و تخلّت

باب تفعل، بر تکلّف دلالت دارد; بنابراین <تخلّت>; یعنی، در تخلیه سخت کوشید.

2 - انبساط یافتن زمین در آستانه قیامت ، زمینه تخلیه کامل آن و اخراج بدن انسان ها از قبر و بیرون افکنده شدن اشیاء از درون زمین است .

و إذا الأرض مدّت . و ألقت ما فیها و تخلّت

تقدیم ذکری، ممکن است بر تقدم رتبی و زمانی دلالت کند. بنابراین انبساط زمین، زمینه <القاء> و <تخلیه> خواهد بود. به قرینه آیات بعد - که درباره قیامت انسان ها است - می توان گفت: از عبارت <ألقت ما فیها> بیرون انداختن بدن ها از قبرها نیز اراده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - فجر - 89 - 21 - 2

2 - زمین ، هنگام برپایی قیامت ، به شدت کوبیده و سست و نرم خواهد شد .

کلاّ إذا دکّت الأرض دکًّا دکًّا

<دکّ>; یعنی، منهدم ساختن کوه و دیوار و مانند آن (لسان العرب). تکرار دو مصدر <دکّاً دکّاً> بر کثرت آن دلالت دارد; یعنی، کوبیدن های مکرر، یکی پس از دیگری تحقق خواهد یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 2 - 3

3 - زلزله زمین در آستانه قیامت ، انفجاری داخلی و پراکنده سازنده مواد درونی آن است .

و أخرجت الأرض أثقالها

زلزله به طور معمول، آنچه را که بر سطح زمین است، به کام آن فرو می برد; ولی در زلزله واپسین، عکس این صحنه اتفاق خواهد افتاد. عطف این آیه بر آیه قبل - به قرینه سیاق آیات - عطف مسبب بر سبب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 3 - 1

1 - تحولات زمین هنگام برپایی قیامت ، برای انسان ها بی سابقه و شگفت آور است .

و قال الإنس-ن ما لها

استغراق - که از حرف <ال> در <الإنسان> استفاده می شود - استغراق عرفی است و اظهار شگفتی را به اکثریت قاطع انسان ها، نسبت می دهد.

ص: 77

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 4 - 2،4،5،6

2 - زمین در قیامت ، پس از لرزش شدید و بیرون ریختن دفینه های خویش ، اطلاعات ذخیره شده خود را برملا خواهد ساخت .

یومئذ تحدّث أخبارها

4 - زمین گزارش های فراوانی را درباره انسان ها در خود ، بایگانی کرده ، در قیامت آنها را بازگو خواهد کرد .

یومئذ تحدّث أخبارها

این آیه گرچه مصداق <أخبارها> را بیان نکرده است; ولی آیات بعد، می تواند قرینه باشد که مراد اخبار مربوط به انسان ها است.

5 - زمین در قیامت ، دارای شعور و کلام و گواه آنچه بر روی آن اتفاق افتاده است .

تحدّث

6 - < عن أبی هریره قال قرء رسول اللّه ( ص ) ه-ذه الآیه < یومئذ تحدث أخبارها > قال : أتدرون ما إخبارها ؟ قالوا : اللّه و رسوله أعلم ، قال : فانّ إخبارَها أن تشهد علی کلّ عبد أو أمه بما عمل علی ظهرها ;

از ابوهریره روایت شده که رسول خدا(ص) آیه <یومئذ تحدث أخبارها> را قرائت کرد و فرمود: آیا می دانید خبردادن زمین چیست؟ گفتند خدا و رسولش آگاه تراند; فرمود: إخبار زمین گواهی دادن آن است بر هر مرد و زنی به آنچه بر روی آن انجام داده است. >.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 5 - 1

1 - خداوند در قیامت ، زمین را به ارائه اطلاعات بایگانی شده در آن ، فرمان خواهد داد .

بأنّ ربّک أوحی لها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 6 - 2

2 - زلزله زمین ، از مقدّمات حشر مردم و حسابرسی اعمال آنان در قیامت است .

إذا زلزلت الأرض . .. یومئذ یصدر الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 7 - 5

5 - زمین ، مشخّصات کردار هایِ ریز و درشت انسان را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

یومئذ تحدّث أخبارها . .. فمن یعمل مثقال ذرّه خیرًا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 5

5 - زمین ، مشخصات کردار های ریز و درشت انسان ، اطلاعاتی را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

ص: 78

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

فراهم آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 54 - 6

6 - نظام زمین و تناسب آن برای حیات و تغذیه انسان ها و دام های آنان ، حاوی نشانه های فراوانی بر ربوبیت الهی است .

جعل لکم الأرض . .. کلوا ... فی ذلک لأی-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 64 - 2،3،5

2 - خداوند ، زمین را به گونه ای آفریده که قابل سکونت و زندگی برای بشر باشد .

اللّه الذی جعل لکم الأرض قرارًا

3 - زمین ، در آغاز پیدایشش قابل سکونت و زندگی انسان نبوده است .

اللّه الذی جعل لکم الأرض قرارًا

<جعل> در دو معنا استعمال شده است: خَلَقَ (آفرید) و صیََّرَ (تبدیل کرد و به گونه ای دیگر در آورد). برداشت یاد شده مبتنی بر معنای دوم است.

5 - ثبات زمین و قابل سکونت بودن آن برای بشر و برافراشته ساختن آسمان ، جلوه هایی از قدرت و ربوبیت بی همتای خداوند

ذلکم اللّه ربّکم . .. اللّه الذی جعل لکم الأرض قرارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 48 - 4

4 - مهیّا گشتن سطح زمین برای زندگی ، پس از شکل گیری بنای آسمان ( نظام کرات ) *

و السّماء بنین-ها . .. و الأرض فرشن-ها

ترتب لفظی <و الأرض. ..> بر <و السّماء...>، می تواند بیانگر ترتیب حقیقی و تقدّم بنیان آسمان بر سامان زمین باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 26 - 1،3،4

1 - زمین ، محل و جایگاه مناسب برای زندگی و مرگ انسان های بسیار

کفاتًا . أحیاءً و أموتًا

تنوین <أحیاءً و أمواتاً>، برای تعظیم است و مراد از آن تکثیر می باشد.

3 - آفرینش زمین ، برای حیات و مرگ انسان ها ، جلوه قدرت و عظمت الهی است .

ألم نجعل الأرض کفاتًا . أحیاءً و أموتًا

4 - < حَمّاد بن عیسی عن أبی عبداللّه ( ع ) أنّه نظر إلی المقابر ، فقال : یا حمّاد ه-ذه کِفاتُ الأموات و نظر إلی البیوت فقال : ه-ذه کفاتُ الأحیاء ثمّ تلا [ ه-ذه الآیه ] < ألم نجعل الأرض کفاتاً . أحیاءً و أمواتاً > ;

حمّادبن عیسی از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت، نگاهی به قبرستان انداخت و فرمود: ای حمّاد! این کفاتِ مردگان است و نگاهی به خانه ها انداخت و فرمود: این کفاتِ زنده ها است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: <ألم نجعل الأرض کفاتاً . أحیاءً و أمواتاً>.

ص: 82

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 30 - 4

4 - فراهم شدن شرایط زندگانی در زمین ، با آغاز آفرینش آن و پیدایش آسمان و شب و روز هم زمان نبوده است .

و الأرض بعد ذلک دحیها

فعل <دحاها> دلالت بر وجود زمین قبل از بسط آن دارد و قید <بعد ذلک>، نشانگر آن است که گسترش زمین و آمادگی آن برای زندگانی انسان، از دوران ایجاد آسمان و شب و روز مؤخر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 36 - 17

17 - زمین در بردارنده وسیله زندگانی و معیشت انسان ها برای زمانی موقت و نامعلوم

و لکم فی الأرض مستقر و متع إلی حین

<متاع> به چیزی گفته می شود که مایه منفعت است.

است. توصیف سرزمینها به قطعه ها و بخشها می تواند به اعتبار اختلاف و تفاوت آنها باشد. بنابراین مراد از <قطع متجاورات> این است که: مناطق زمین علی رغم نزدیک بودن و متصل بودن به یکدیگر، مختلف و گوناگونند.

6 - بهار طبیعت و سرسبزی زمین پس از مرگ و پژمردگی ، دلیلی محسوس و روشن بر امکان معاد

فأنشرنا به بلده میتًا کذلک تخرجون

برداشت فوق بر این اساس است که: <جعل> به معنای <صیر> باشد; یعنی، خدا زمین را به گونه ای که قابل زندگانی باشد مبدل ساخت. این معنا حکایت از آن دارد که زمین در بدو پیدایش، چنین وضعیتی را دارا نبود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 10 - 2

2 - زمین ، در ابتدای خلقت قابل سکونت نبود . *

خلق السم-وت . .. الذی جعل لکم الأرض مهدًا

برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر <جعل لکم> پس از بیان خلقت آسمان ها و زمین، اشاره به این نکته داشته باشد که زمین در ابتدا، غیر قابل سکونت بوده و سپس جایگاه مناسبی برای زندگی شده است.

از واژه <قالتا> استفاده می شود که آسمان و زمین دارای نوعی نطق اند; چنان که ازجمله <أتینا طائعین> فهمیده می شود که آن دو، از نوعی اراده و خواست نیز برخورداراند و از مجموع اراده و نطق نوعی شعور و ادراک استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 4 - 5

5 - زمین در قیامت ، دارای شعور و کلام و گواه آنچه بر روی آن اتفاق افتاده است .

تحدّث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 5 - 3

3 - زمین ، دارای نوعی شعور و مقهور ربوبیت خداوند

بأنّ ربّک أوحی لها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 12 - 1

1 - زمین ، پدیده ای رخنه پذیر ، قابل شیار خوردن و در حال شکافته شدن

و الأرض ذات الصدع

<صدع>; یعنی، ایجاد شکاف در چیز مقاوم و سخت (قاموس)، وصف <ذات الصدع> وصف ثابتی است که دلالت دارد، زمین به طور مداوم در حال شکافته شدن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 2 - 3

3 - زلزله زمین در آستانه قیامت ، انفجاری داخلی و پراکنده سازنده مواد درونی آن است .

و أخرجت الأرض أثقالها

زلزله به طور معمول، آنچه را که بر سطح زمین است، به کام آن فرو می برد; ولی در زلزله واپسین، عکس این صحنه اتفاق خواهد افتاد. عطف این آیه بر آیه قبل - به قرینه سیاق آیات - عطف مسبب بر سبب است.

إنّا عرضنا الأمانه علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها

لام در <لیعذّب. ..> در آیه بعد، برای تعلیل عرضه امانت است. ذکر منافق مشرک و مؤمن در آن آیه، به دنبال تعلیل <لیعذّب> قرینه است که مراد از <الأمانه> در این آیه، چیزی است که افراد درباره آن، به سه گروه تقسیم می شوند و آن، همانا تکالیف دینی است. گفتنی است که آیه پیش که درباره اطاعت از خدا و رسول است، نیز می تواند قرینه بر برداشت بالا، باشد; چه این که اطاعت از خدا و پیامبر(ص)، وقتی میسّر است که به تکالیف ارائه شده از سوی آنان عمل شود.

1 - آفرینش مجموعه عالم ( آسمان ها و زمین ) ، در مقایسه با آفرینش انسان ها بزرگ تر و آفریدن آن سخت تر و مهم تر است .

لخلق السم-وت و الأرض أکبر من خلق الناس

مقصود از <أکبر>، با عظمت تر، سخت تر و مهم تر بودن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 33 - 9

9- عظمت آفرینش آسمان ها و زمین ، نمایانگر قدرت مطلقه خداوند بر هر چیز ; علاوه بر قدرت او بر احیای مردگان

خلق السم-وت و الأرض . .. بلی إنّه علی کلّ شیء قدیر

از ارتباط بخش های این آیه، مطلب بالا استفاده می شود; زیرا در مرحله نخست از آفرینش آسمان ها و زمین، قدرت خداوند بر احیای مردگان استفاده شده است; ولی در مرحله بعد، نتیجه ای کلی تر (قدرت مطلقه الهی) مطرح گردیده است.

و ما طحیها

ماء طهورًا لنحیی به بلده میتًا

برداشت فوق، از قید <طهوراً> برای <ماء> به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 50 - 3،7،8

3 - باران ، دارای نقشی اساسی در حیات و آبادانی زمین است

فانظر إلی ءاث-ر رحمت اللّه کیف یحی الأرض بعد موتها

مراد از <آثار رحمت اللّه> در آیه، به قرینه <یحی الأرض> و نیز آیه چهل و هشت، باران است.

7 - زمین ، بدون بارش باران و رویش گیاهان ، مرده و موات است .

یحی الأرض بعد موتها

8 - احیای مجدد زمین مرده با باران ، نشانه ای گویا بر توان مندی خداوند در بازآفرینی انسان ها ، در قیامت است .

یحی الأرض بعد موتها إنّ ذلک لمحی الموتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 17 - 5،10

5 - نقش باران ، در تبدیل شدن زمین های خشک و مرده به زمین های زنده ، سرسبز و خرّم

أنّ اللّه یحیِ الأرض بعد موتها

10 - < عن عبدالرحمن بن الحجاج عن أبی ابراهیم ( ع ) فی قول اللّه عزّوجلّ < یحیی الأرض بعد موتها > قال : لیس یحییها بالمطر و ل-کن یبعث اللّه رجالاً فیحیون العدل فتحیی الأرض لإحیاء العدل . . . ;

عبدالرحمان بن حجاج از امام کاظم(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ <یحیی الأرض بعد موتها> روایت نموده است: این احیای زمین به بارش باران نیست; بلکه خداوند مردانی را مبعوث می کند که عدالت را در زمین احیا کنند. پس زمین به احیای عدالت احیا می شود...>.

برداشت یاد شده بر این پایه است که آیه شریفه، مرتبط با ذیل آیه قبل (و هو العلیّ العظیم) بوده و درصدد ارائه عظمت خدا باشد.

و ما أنزل اللّه من السماء . .. فأحیا به الأرض

7 - نقش سازنده حرکت باد ها در شرایط زیستی زمین ، نشانه ای از خداوند برای اهل اندیشه

و تصریف الری-ح ءای-ت لقوم یعقلون

8 - اهمیت نور ، تاریکی ، آب و هوا در حیات زمین

و اختل-ف الّیل و النهار و ما أنزل اللّه . .. و تصریف الری-ح

زمین، تأثیر به سزایی دارد.

1 - تنها خداوند یکتا ، آگاه به غیب آسمان ها و زمین

قل لایعلم من فی السم-وت و الأرض الغیب إلاّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 75 - 1

1 - آسمان و زمین ( جهان آفرینش ) ، دارای اسراری بس مخفی که تنها برای خداوند آشکار است .

و ما من غائبه فی السماء و الأرض إلاّ فی کت-ب مبین

<غائبه> به هر امر بسیار مخفی گفته می شود; زیرا <تاء> در آن برای مبالغه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 38 - 1،2

1 - خداوند ، به حقایق پنهانی آسمان ها و زمین آگاه است .

إنّ اللّه ع-لم غیب السم-وت و الأرض

2 - وجود حقایقی پنهان از دید انسان ها در آسمان ها و زمین

إنّ اللّه ع-لم غیب السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 18 - 1،7

1 - خداوند ، آگاه به اسرار نهفته ( غیب ) آسمان ها و زمین

إنّ اللّه یعلم غیب السم-وت و الأرض

7 - آسمان ها و زمین ، علاوه بر ابعاد مادی و مشهود ، دارای زوایایی پنهان و اسراری نامکشوف بر آدمیان

یعلم ما فی السم-وت و ما فی الأرض . .. یعلم غیب السم-وت و الأرض

در آیات پیشین سخن از علم خدا به مطلق موجودات هستی بود; ولی در این آیه بر زوایای پنهان و نامکشوف آن تأکید شده است. جمع دو آیه، بیانگر معنای بالا است.

4- زمین ، در نهایت ، به کویری بی حاصل و خالی از گیاه ، تبدیل خواهد شد .

و إنّا لج-علون ما علیها صعیدًا جرزًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 5

5- ربوبیّت الهی ، آمیخته به رحمت او است .

رحمه من ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 3 - 6

6- آسمان ها و زمین و تمامی موجودات هستی ، دارای فرجام و پایانی معین و از پیش تعیین شده

ما خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما إلاّ بالحقّ و أجل مسمًّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 4 - 2

2 - انهدام زمین در آستانه قیامت ، امری قطعی و غیرقابل تردید

إذا رجّت الأرض رجًّا

به کارگیری <إذا>ی شرطیه - که در امور قطعی به کار می رود - بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 6 - 2

2 - انهدام زمین و تبدیل کوه های آن به غبار پراکنده در فضا ، امری قطعی و تردیدناپذیر

فکانت هباء منبثًّا

به کارگیری فعل ماضی <فکانت> در مورد آینده، در صورتی است که آن، آینده ای قطعی و غیرقابل تردید باشد.

گرفتار شدن به طوفان شن

و کان الإنس-ن کفورًا. أفأمنتم أن یخسف بکم ... أو یرسل علیکم حاصبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 40 - 8،10،11

8 - برخی از مکذِّبان انبیا ( قارون ) ، در کام زمین فرو رفتند و نابود گردیدند .

و ق-رون . .. فکلاًّ أخذنا بذنبه ... و منهم من خسفنا به الأرض

10 - رخداد های ناگوار طبیعی ، مانند طوفان شن و صدا های مهیب و فرورفتن در کام زمین و امواج دریا ، ممکن است عذاب الهی باشند .

فکلاًّ أخذنا بذنبه فمنهم من أرسلنا علیه حاصبًا و منهم من أخذته الصیحه و منهم من

11 - نابود کردن قوم عاد و ثمود با طوفان و صدای مهیب و نیز هلاکت قارون و فرعون و هامان با فرورفتن در کام زمین و امواج دریا ، نشانه پیشی داشتن قضای الهی بر هر قدرتی است .

و ق-رون و فرعون و ه-م-ن . .. و ما کانوا س-بقین . فکلاًّ أخذنا بذنبه فمنهم

از نبی اکرم(ص) روایت شده است:. .. قارون اولین کسی بود که تکبر ورزید; پس خدا او و خانه اش را در زمین فرو برد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 82 - 16

16 - ناسپاسی در برابر نعمت های الهی ، عامل هلاکت قارون و فرورفتن با خانه اش در کام زمین

فخسفنا به و بداره الأرض . .. ویکأنّه لایفلح الک-فرون

7 - یونس - 10 - 14 - 2

2 - هدف از استقرار جوامع انسانی در زمین ، آزمون آنان از سوی خداوند

ثم جعلنکم خلئف فی الأرض من بعدهم لننظر کیف تعملون

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که <لام> در جمله <لتعلموا. ..> تعلیل برای عبارت <خلق سبع سماوات> است و این جمله بیانگر علت و فلسفه آفرینش آسمان ها و زمین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 15 - 6

6 - آفرینش زمین و بستر مناسب بودن آن برای حرکت و روزی انسان ها ، جلوه علم و آگاهی خداوند بر احوال نهان و آشکار انسان ها

إنّه علیم بذات الصدور . .. هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً ... و کلوا من رزقه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که آیه شریفه، درصدد تبیین چگونگی علم خداوند بر احوال و ضمیر انسان ها است که در دو آیه قبل، از آن سخن به میان آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 20 - 3

3 - آفرینش زمین به صورت گسترده و پهناور ، به منظور میسّر شدن راه های گشاده و روشن برای بشر است .

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا . لتسلکوا منها سبلاً فجاجًا

برداشت یاد شده، از لام <لتسلکوا> - که برای غایت و یا تعلیل است - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 26 - 3،4

3 - آفرینش زمین ، برای حیات و مرگ انسان ها ، جلوه قدرت و عظمت الهی است .

ألم نجعل الأرض کفاتًا . أحیاءً و أموتًا

4 - < حَمّاد بن عیسی عن أبی عبداللّه ( ع ) أنّه نظر إلی المقابر ، فقال : یا حمّاد ه-ذه کِفاتُ الأموات و نظر إلی البیوت فقال : ه-ذه کفاتُ الأحیاء ثمّ تلا [ ه-ذه الآیه ] < ألم نجعل الأرض کفاتاً . أحیاءً و أمواتاً > ;

حمّادبن عیسی از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت، نگاهی به قبرستان انداخت و فرمود: ای حمّاد! این کفاتِ مردگان است و نگاهی به خانه ها انداخت و فرمود: این کفاتِ زنده ها است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: <ألم نجعل الأرض کفاتاً . أحیاءً و أمواتاً>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 6 - 5

5 - آفرینش زمین ، نعمتی الهی برای انسان ها و در جهت منافع حیاتی آنان است .

ألم نجعل الأرض مه-دًا

<مَهْد> و <مِهاد>، به معنای مکانی است که ممهّد و مهیّا باشد (مفردات راغب). بنابراین جمله <ألم نجعل...>، حاکی از این است که خداوند زمین را به گونه ای قرار داده است که برای ادامه حیات بشر آماده باشد.

ص: 107

اعبدوا ربکم . .. الذی جعل لکم الأرض فرشاً

<الذی جعل . ..> صفت دوم برای <ربکم> در آیه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 36 - 17

17 - زمین در بردارنده وسیله زندگانی و معیشت انسان ها برای زمانی موقت و نامعلوم

و لکم فی الأرض مستقر و متع إلی حین

<متاع> به چیزی گفته می شود که مایه منفعت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 267 - 3

3 - خداوند برآورنده ثمرات و محصولات از زمین ، برای بهره گیری انسان از آن نعمتهاست .

و ممّا اخرجنا لکم من الارض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 10 - 3،7

3 - زمین در بردارنده تمام نیازمندیهای انسان برای ادامه حیات است.

و جعلنا لکم فیها معیش قلیلا ما تشکرون

7 - وجود وسائل معیشت در زمین، نعمتی بزرگ برای انسانها و بایسته سپاسگزاری است.

و لقد مکنکم فی الأرض . .. قلیلا ما تشکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 24 - 9

9 - زمین در بر دارنده وسیله زندگانی و معیشت انسانها برای زمانی موقت و نامعلوم

و لکم فی الأرض مستقر و متع إلی حین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 2

2 - آسمان و زمین ، دو منبع روزی برای انسانها

قل من یرزقکم من السماء و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 20 - 2،5

2- زمین و امکانات آن در خدمت بشر

و الأرض مددن-ها . .. و أنبتنا فیها من کلّ شیء موزون . و جعلنا لکم فیها مع-یش

5- زمین ، مرکز تأمین امکانات و وسایل معیشت انسان

و الأرض مددنها . .. و جعلنا لکم فیها مع-یش و من لستم له برزقین

ص: 109

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 73 - 4

4- آسمان و زمین ، در تأمین روزی انسان نقش دارند .

ما لایملک لهم رزقًا من السموت و الأرض شیئًا

از اینکه خداوند فرمود: معبودها قادر به روزی رسانی به انسان از آسمان و زمین نیستند، استفاده می شود که زمینه روزی رسانی در آسمانها همچون زمین، وجود دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 55 - 1

1 - ماده خلقت انسان ها ، فراهم آمده از زمین و عناصر آن

جعل لکم الأرض . .. منها خلقنکم

مرجع ضمیر در <منها> <الأرض> در آیات قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 35 - 8

8 - زمین ، منبع تغذیه انسان ها

و ءایه لهم الأرض المیته أحیین-ها . .. فمنه یأکلون ... و فجّرنا فیها من العیون .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 12 - 3

3 - آسمان و زمین ، گنجینه های خیرات و روزی موجودات

له مقالید السم-وت و الأرض یبسط الرزق

از کلمه <مقالید> (کلیدها) و نیز جمله <یبسط الرزق>، مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 12 - 1

1 - دانه های حبوبات نهفته در پوسته ها ، نمونه ای مهم از منافع زمین برای آدمیان

و الأرض وضعها للأنام فیها . .. و الحبّ ذوالعصف

<ال> در <الحبّ>، برای جنس است و افاده عموم می کند. بنابراین <الحبّ> مساوی با مطلق حبوبات است و <عصف> بر پوسته حبوبات - که دانه ها در آن رشد می کند - اطلاق می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 15 - 1،2،4،5،6

1 - خداوند ، زمین را برای انسان رام و قابل بهره برداری قرار داد .

هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً

2 - خداوند ، زمین را به گونه ای آفرید که در جهت مصالح و منافع انسان ها باشد .

ص: 110

جعل لکم الأرض ذلولاً

4 - زمین ، بستر و منبعی مناسب برای تغذیه و تأمین نیازمندی های بشر

و کلوا من رزقه

5 - وجود روزی و نیازمندی های بشر در زمین ، از نعمت های خداوند و جلوه لطف او است .

هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً . .. و کلوا من رزقه

6 - آفرینش زمین و بستر مناسب بودن آن برای حرکت و روزی انسان ها ، جلوه علم و آگاهی خداوند بر احوال نهان و آشکار انسان ها

إنّه علیم بذات الصدور . .. هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً ... و کلوا من رزقه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که آیه شریفه، درصدد تبیین چگونگی علم خداوند بر احوال و ضمیر انسان ها است که در دو آیه قبل، از آن سخن به میان آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 24 - 4

4 - انسان ، موجودی زمینی و زمین بستر مناسب و طبیعی برای تکثیر نسل او

ذرأکم فی الأرض

مطلب یاد شده، از قید <فی الأرض> استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 26 - 1،2

1 - زمین ، محل و جایگاه مناسب برای زندگی و مرگ انسان های بسیار

کفاتًا . أحیاءً و أموتًا

تنوین <أحیاءً و أمواتاً>، برای تعظیم است و مراد از آن تکثیر می باشد.

2 - گنجایش زمین ، برای تأمین نیاز های بشر در حال حیات و مرگ *

أحیاءً و أموتًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 6 - 1

1 - خداوند ، زمین را جایگاه مناسب و بستری آرام برای زندگانی بشر ، قرار داده است .

ألم نجعل الأرض مه-دًا

<مهاد> به هرگونه زیرانداز گفته می شود (مقاییس اللغه). زیرانداز بودن زمین، کنایه از مناسب بودن آن برای استقرار و زندگی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 33 - 1

1 - سودمندی آسمان ، شب ، روز ، زمین ، آب ، گیاه و کوه ها برای انسان و دام ، هدف خداوند از آفرینش و سامان بخشی آنها است .

مت-عًا لکم و لأنع-مکم

ص: 111

<متاعاً> مفعول له است. این کلمه گرچه اسم است برای هر چیزی که سودمند باشد (لسان العرب); ولی در این آیه جایگزین مصدر شده است; یعنی، <تمتیعاً لکم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 26 - 4

4 - زمین ، از منابع غذایی انسان

طعامه . .. ثمّ شققنا الأرض شقًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 31 - 1

1 - خداوند ، باران و زمین مساعد را وسیله فراهم آمدن میوه مصرفی انسان و علوفه حیوانات قرار داده است .

صببنا الماء . .. شققنا الأرض ... و ف-کهه و أبًّا

<أبّ>; یعنی، علوفه چرندگان، چه برای آنها چیده شود و چه خود به چرا مشغول شوند. (لسان العرب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - طارق - 86 - 12 - 2

2 - آمادگی زمین ، برای رویش گیاهان و پیدایش چشمه ساران

و الأرض ذات الصدع

چنانچه <ذات الرجع> در آیه قبل به باران نظر داشته باشد; <ذات الصدع> در این آیه به نتایج باران در زمین اشاره خواهد داشت.

13 - اشاره قرآن به کروی بودن زمین و گرد بودن سطح آن

یأتین من کلّ فجّ عمیق

گسترش زمین از مکه آغاز شده و مکه همان زمینی است که خداوند فرموده: من می خواهم در زمین خلیفه قرار دهم . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 3 - 6

6- زمین و گسترش آن ، کوه های ثابت و استوار ، رودخانه ها ، گیاهان مزدوج و تداوم شب و روز ، از نشانه های خدا و از دلایل یکتایی او در تدبیر هستی است .

إن فی ذلک لأی-ت لقوم یتفکرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 19 - 1،2،9

1- خداوند ، زمین را گسترده و هموار قرار داده است .

و الأرض مددن-ها

<مدّ> در لغت به معنای <بسط> و <جرّ> است و مقصود از آن در این آیه، گستردن و هموار کردن است.

2- کره زمین در بدو پیدایش ، دارای حجم گسترده ای نبوده است . *

و الأرض مددن-ها

<مدّ> در لغت به معنای <بسط> و <جرّ> است و مراد از آن در آیه فوق، می تواند توسعه حجمی زمین باشد.

9- وجود زمین های هموار و پدیداری کوه ها ، برای ثبات و استقرار زمین و رویش گیاهان و پدیده های معدنی ، از آیات الهی است .

و الأرض مددن-ها و ألقینا فیها روسی و أنبتنا فیها من کلّ شیء موزون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 48 - 3

3 - مطالعه در گستردگی سطح زمین و آرامش آن ، راهگشای انسان به تدبیر بهینه خدای جهان

و الأرض فرشن-ها فنعم الم-هدون

تعبیر <فنعم الماهدون>، انسان را به این حقیقت توجه می دهد که در تدبیر بهینه خداوند، بیندیشد و نمود این تدبیر عالی را در گستردگی سطح زمین و آرامش آن، مطالعه کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 19 - 1،2،5

1 - خداوند ، زمین را گسترده و پهناور قرار داد .

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا

<بساط> (مانند <فراش> به معنای <مفروش>) به معنای <مبسوط> (گسترده و پهناور) است.

2 - زمین گسترده و پهناور ، جلوه قدرت و عظمت خداوند

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا

5 - گستردگی و پهناوری کنونی زمین ، پس از گذشتن چندی از آفرینش نخستین آن بوده است .

و اللّه جعل لکم الأرض بساطًا

<جعل> در چند معنا به کار می رود; از جمله آنها، تغییر دادن از صورت و حالتی به صورت و حالتی دیگر است (مفردات

ص: 116

راغب). برداشت یاد شده مبتنی بر این معنا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 3 - 1،4،5

1 - زمین در آستانه برپایی قیامت ، گسترده و مسطح شده و مساحت آن افزایش می یابد .

و إذا الأرض مدّت

<مدّ> به معنای بسط دادن (قاموس)، کشاندن (مفردات) و افزایش دادن است. (مصباح)

4 - مرحله شکافته شدن آسمان - در مراحل مقدماتی قیامت - مقدم بر مرحله انبساط زمین و مؤثر در آن خواهد بود . *

إذا السماء انشقّت . .. و إذا الأرض مدّت

تقدیم <إذا السماء. ..> بر <إذا الأرض ...>، ممکن است ناظر به تقدم زمانی آن باشد. ذکر این دو رخداد در کنار یکدیگر، می تواند نشانگر ارتباط آن دو باشد.

5 - < عن جابر عن النبی ( ص ) قال : تمدّ الأرض یوم القیامه مدّ الأدیم ، ثمّ لایکون لإبن آدم منها إلاّ موضع قدمیه ;

از رسول خدا(ص) روایت شده که فرموده: زمین روز قیامت، مانند پوست دباغی شده پهن و گسترده می شود; در عین حال بر اثر کثرت جمعیت از این زمین پهناور، برای هر کدام از فرزندان آدم جز جای دو قدم نمی ماند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 5 - 3

3 - گسترش و افزایش مساحت زمین در آستانه قیامت و خالی شدن درون آن ، جلوه ای از ربوبیت خداوند و در راستای تکامل یافتن زمین است .

و أذنت لربّها

یومئذ تحدّث أخبارها . .. فمن یعمل مثقال ذرّه خیرًا یره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - زلزله - 99 - 8 - 5

5 - زمین ، مشخصات کردار های ریز و درشت انسان ، اطلاعاتی را در خود محفوظ داشته ، در قیامت آن را گزارش خواهد کرد .

و من یعمل مثقال ذرّه شرًّا یره

و للّه ما فی السموت و ما فی الأرض

<ما فی السموات و ما فی الارض>، کنایه از تمامی هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 131 - 1

1 - خداوند ، مالک تمامی موجودات آسمان ها و زمین است .

و للّه ما فی السموت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 17 - 16

16 - سلطنت و مالکیت مطلق خداوند بر آسمان ها ، زمین و آنچه میان آن دو است . ( تمام هستی )

و للّه ملک السموت و الأرض و ما بینهما

تقدیم <للّه> دلالت بر حصر دارد. یعنی تنها او مالک آسمانها و ... است. لذا از این معنا به مالکیت مطلق تعبیر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 18 - 18

18 - تنها خداوند ، مالک و فرمانروای آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو است . ( تمام هستی )

و للّه ملک السموت و الارض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 40 - 1

1 - خداوند ، تنها مالک آسمان ها و زمین ( تمام هستی ) و حاکم بر آنها

الم تعلم إنّ اللّه له ملک السموت و الارض

آسمانها و زمین کنایه از تمامی هستی است. و ملک به معنای حاکمیت و در دست داشتن زمام امور است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 120 - 1،7

1 - تنها خداوند ، مالک و فرمانروای آسمان ها ، زمین و هر آنچه در آنهاست .

للّه ملک السموت و الارض و ما فیهن

7 - مالکیت خداوند بر آسمان ها و زمین و توانایی مطلق وی ، ضامن اعطای بهشت جاودانه به صادقان

ینفع الصدقین صدقهم لهم جنت . .. و ما فیهن و هو علی کل شیء قدیر

بیان مالکیت خداوند بر هستی و توانایی مطلق او پس از وعده بهشتی جاویدان به صدق پیشگان، می تواند اشاره به این باشد که تحقق بخشیدن به این وعده هرگز از توان خداوند خارج نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 24،25

24 - زمین و روییدنیهایش از آن خداست .

ص: 119

فذروها تأکل فی أرض اللّه

اضافه کلمه <أرض> به <اللّه> می تواند به این معنا باشد که زمین از آن خداست. و نیز می تواند به معنای زمین خدا، در مقابل زمینی که مالک شخصی دارد، باشد. بنابر احتمال دوم معنای <فذروها ... > چنین می شود: ناقه را آزاد بگذارید. آن ناقه در زمین خدا می چرد و به زمینهای شخصی شما تعرضی نمی کند.

25 - مالکیت خدا بر زمین ، دلیل صالح ( ع ) بر لزوم آزادگذاری ناقه برای چریدن در هر کجای زمین

هذه ناقه اللّه . .. فذروها تأکل فی أرض اللّه

انتساب زمین به خداوند (أرض اللّه) پس از انتساب ناقه به او (ناقه اللّه) استدلالی است از سوی صالح بر لزوم آزادگذاری آن برای چریدن. یعنی چون ناقه از آن خداست و زمین نیز از آن اوست، روا نیست از چریدن بازداشته شود. تفریع جم---له <ذروها ... > به وسیله فاء بر جمله <هذه ناقه اللّه> نیز دلالت بر این معنا دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 128 - 3،5،7،15

3 - زمین از آن خداست و اختیار آن به دست اوست .

إن الأرض للّه یورثها من یشاء من عباده

5 - موسی ( ع ) در تعالیم خویش به بنی اسرائیل ، پندار مالکیت فرعون را بر زمین ، پنداری باطل و حاکمیت او را مقهور اراده خداوند خواند .

قال موسی لقومه . .. إن الأرض للّه یورثها من یشاء من عباده

7 - اذعان به مالکیت خدا بر زمین و نفوذ مشیت او ، زمینه ساز مقاومت در برابر دشمنان دین است .

استعینوا باللّه و اصبروا إن الأرض للّه یورثها من یشاء

15 - مالکیت خدا بر زمین ، نفوذ مشیت او بر حاکمان آن و سیر تحولات جوامع بشری به سوی حاکمیت تقواپیشگان ، از تعالیم موسی ( ع ) به قوم خویش

قال موسی . .. إن الأرض للّه یورثها من یشاء من عباده و العقبه للمتقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 185 - 1

1 - آسمان ها و زمین موجوداتی مملوک ، وابسته به هستی بخش و نیازمند آفریدگار

أو لم ینظروا فی ملکوت السموت و الأرض

<ملکوت> مصدر است و به نایب فاعلش (السموات و الأرض) اضافه شده است. یعنی <ملکوت> در آیه شریفه مصدر مجهول می باشد. بنابراین <ملکوت السموات>، یعنی مملوک بودن آسمانها. گفتنی است مراد از مملوکیت در اینجا مملوکیت حقیقی و تکوینی، یعنی وابستگی وجودی، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 116 - 1

1 - خداوند ، تنها مالک و فرمانروای آسمان ها و زمین

إن اللّه له ملک السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 120

8 - هود - 11 - 64 - 7

7- زمین و روییدنی های آن ، ملک خداوند است .

فذروها تأکل فی أرض الله

برداشت فوق، از اضافه <أرض> به <الله> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 16 - 1

1- خداوند ، مالک و مدبر آسمان ها و زمین است .

قل من رب السموت و الأرض قل الله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 84 - 1

1 - زمین و هر آنچه در آن هست ، از آن خدا و متعلق به او است .

قل لمن الأرض و من فیها إن کنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 85 - 1

1 - اعتراف به مالکیت خدا بر زمین و موجودات روی آن ، امری ناگریز برای هر انسانِ اهل دانش و خرد

قل لمن الأرض . .. إن کنتم تعلمون . سیقولون للّه قل أفلاتذکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 56 - 8

8 - زمین ، از آن خدا است و بندگان خدا ، می توانند در هر نقطه مناسبی مسکن بگیرند .

إنّ أرضی وسعه فإیّ-ی فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 1 - 3

3 - تمامی آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است ، از آنِ خدا است .

الحمد للّه الذی له ما فی السم-وت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 66 - 1

1 - خداوند ، مالک و مدبر جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و . . . )

ربّ السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 10 - 12

ص: 121

12 - زمین ، از آنِ خدا و در مالکیت او است .

أرض اللّه وسعه

مقصود از <أرض اللّه> کره زمین است. این تعبیر گویای برداشت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 67 - 12

12 - < عن سلیمان بن مهران ، قال سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ < و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه > فقال یعنی ملکه لایملکها معه أحد . . . < و السماوات مطویّات بیمینه > قال : الیمین الید ، و الید القدره و القوّه یقول عزّوجلّ و السماوات مطویّات بقدرته و قوته سبحانه و تعالی عمّا یشرکون ;

سلیمان بن مهران گوید: از امام صادق(ع) از سخن خداوند عزّوجلّ که می فرماید: <و الأرض جمیعاً قبضته یوم القیامه> سؤال نمودم، حضرت فرمود: یعنی زمین ملک او است [در قیامت] و هیچ کس غیر از او مالک زمین نیست. .. و درباره <و السماوات مطویّات بیمینه> فرمود: یمین همان ید است و مراد از آن قدرت و قوت است و خداوند عزّوجلّ فرمود: آسمان ها به قدرت و قوت خداوند به هم پیچیده می شوند و او منزّه و برتر است از هرگونه شرکی که به او نسبت می دهند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 49 - 2

2 - کفر و ناسپاسی انسان ها و روی گردانی آنان از پیام وحی ، بی تأثیر برای یگانه مالک آسمان ها و زمین

فإنّ الإنس-ن کفور . للّه ملک السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 14 - 1

1 - خداوند ، تنها مالک و فرمانروای آسمان ها و زمین

و للّه ملک السم-وت و الأرض

<ملک> به معنای پادشاهی و فرمانروایی و ملازم با مالکیت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 31 - 1

1 - گستره آفرینش ( آسمان ها ، زمین و . . . ) ، تحت مالکیت مطلقه الهی

و للّه ما فی السم-وت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - انشقاق - 84 - 5 - 2

2 - خداوند ، مالک و مدبّر زمین است .

لربّها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بروج - 85 - 9 - 1

ص: 122

1 - حاکمیت و مالکیت بر آسمان ها و زمین ، مخصوص خداوند است .

له ملک السم-وت و الأرض

<مُلک> اسم مصدر و به معنای بر عهده داشتن سلطنت است (مصباح). هر جا کلمه <مُلک> به کار رود، مستلزم <مِلک> (مالکیت) نیز خواهد بود. (مفردات راغب)

1 - خداوند ، یگانه مالک تمامی موجودات آسمان ها و زمین ( تمام هستی )

و للّه ما فی السموت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 2 - 2

2- تمامی موجودات آسمان ها و زمین فقط از آنِ خداوند است .

الله الذی له ما فی السموت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 6 - 1

1 - خداوند یگانه مالک آسمان ها و زمین است .

له ما فی السم-وت و ما فی الأرض

تقدیم <له> بر حصر دلالت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 53 - 3

3 - تمامی موجودات زمین و آسمان ، مملوک خداوند هستی اند .

له ما فی السم-وت و ما فی الأرض

2 - خداوند ، مالک و مدبّر زمین است .

لربّها

16 - فصلت - 41 - 9 - 4

4 - خداوند ، آفریننده زمین در دو روز

خلق الأرض فی یومین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 4 - 3،4

3 - خداوند ، آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید

خلق السم-وت و الأرض فی ستّه أیّام

4 - آفرینش آسمان ها و زمین ، آفرینشی تدریجی بود و در شش مرحله انجام پذیرفت .

خلق السم-وت و الأرض فی ستّه أیّام

واژه <یوم> (مفرد <أیّام>) در معنای برهه ای از زمان (کوتاه یا بلند) نیز به کار می رود. بر این اساس <سته أیّام> (شش روز)، به معنای شش برهه بوده و بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 9 - 5

5 - خدا ، زمین را در دو مرحله و دوره آفرید . *

بالذی خلق الأرض فی یومین

لفظ <یوم> می تواند کنایه از دوره و مرحله باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 12 - 14

14 - توجه به آفرینش زمین و آسمان و مراحل آن ، عامل پی بردن انسان به قدرت و علم نامحدود خداوند

أئنّکم لتکفرون بالّذی خلق . .. ذلک تقدیر العزیز العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 38 - 1

1 - آفرینش آسمان و زمین و موجودات هستی ، بهوسیله خداوند در شش مرحله

و لقد خلقنا السم-وت و الأرض و ما بینهما فی ستّه أیّام

مراد از <یوم> در آیه شریفه، معنای متعارف آن (روز یا شبانه روز) نیست; بلکه مقصود شش دوره و مرحله است; زیرا روز به معنای متعارف آن پس از آفرینش آسمان ها و زمین تحقق یافته است.

13- تدبیر امور آسمان ها و زمین ( جهان هستی ) ، به دست خداوند است .

ربّ السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 1

1- جهان هستی ( آسمان ها ، زمین و انسان ها ) ، تحت ربوبیت خداوند است .

بل ربّکم ربّ السموت والأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 7 - 1

1- فرستنده قرآن و رسولان ، همان پروردگار یگانه آسمان ها و زمین و موجودات است .

إنّا أنزلنه . .. إنّا کنّا مرسلین ... ربّ السموت و الأرض و ما بینهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 36 - 4

4 - خداوند ، یگانه پروردگار آسمان ها و زمین و تمامی جهانیان

ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع-لمین

حمّادبن عیسی از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت، نگاهی به قبرستان انداخت و فرمود: ای حمّاد! این کفاتِ مردگان است و نگاهی به خانه ها انداخت و فرمود: این کفاتِ زنده ها است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: <ألم نجعل الأرض کفاتاً . أحیاءً و أمواتاً>.

سودمند بودن آنها به حال آنان است.

16 - قدرت مطلق خداوند ، منشأ ریزش باران ، و احیای زمین به وسیله آن است .

فتری الودق یخرج من خل-له . .. یحی الأرض بعد موتها ... و هو علی کل شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 39 - 7،8،14

7 - آن کس که حیات دهنده زمین است ، حیات دهنده مردگان نیز خواهد بود .

إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی

8 - قدرت خداوند در حیات بخشیدن به زمین ، نشانگر قدرت او در حیات بخشیدن به مردگان است .

إنّ الذی أحیاها لمحی الموتی

14 - احیای زمین خشکیده و افسرده به وسیله خداوند ، دلیل آشکار بر امکان رستاخیز مردگان و وقوع معاد است .

إنّ الذی أحیاها . .. علی کلّ شیء قدیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 11 - 6

6- اراده الهی ، حاکم بر نزول باران و رویش زندگی در سرزمین های مرده

و نزّلنا من السماء . .. و أحیینا به بلده میتًا

انتساب فعل <نزّلنا> و <أحیینا> به خداوند و عوامل تحت فرمان او، تأکیدی بر حاکمیت اراده او بر هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 17 - 4

4 - تبدیل زمین های مرده به زمین های زنده ، سرسبز و خرّم ، نمود اراده و قدرت خداوند

أنّ اللّه یحیِ الأرض بعد موتها

5 - سامان زمین و نظام آسمان ، تحت ربوبیت یگانه خداوند

الرحم-ن . .. و السّماء رفعها ... و الأرض وضعها

آیه شریفه، همراه با همه پیام هایی که دارد، ممکن است ردّی بر این نظریه مشرکان باشد که قائل به وجود مدبرهایی غیر از خدا در آسمان و زمین هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 3

3 - خداوند ، نازل کننده آب از آسمان ، و حیات بخش زمین مرده ، با باران است .

من نزّل من السماء ماء فأحیا به الأرض من بعد موتها لیقولنّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 39 - 1

1 - حیات و خرمی زمین پژمرده با نزول باران ، از آیات و نشانه های قدرت خداوند است .

و من ءای-ته أنّک تری الأرض خ-شعه فإذا أنزلنا علیها الماء اهتزّت و ربت

<خشوع> (مصدر <خاشعه>) در اصل به معنای تضرع و تواضع است و در مورد زمین کنایه از خشکی و فسردگی می باشد. <اهتزاز> (مصدر <اهتزّت>) به معنای تحرک و جنبش است که نشانه شادابی و خرمی می باشد. <ربو> (مصدر <ربت>) به معنای افزایش و نموّ است و در این جا مقصود رویش گیاهان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 11 - 4

4 - خرّمی و حیات زمین ، وابسته به نزول باران است .

نزّل من السماء ماء بقدر فأنشرنا به بلده میتًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 5 - 2

2 - ریزش باران از سمت آسمان و تأمین روزی خلق و حیات زمین در پرتو آن ، آیتی خداوندی برای خردورزان

و ما أنزل اللّه من السماء . .. ءای-ت

و أشرقت الأرض بنور ربّها

<إشراق> (مصدر <أشرقت>) به معنای اضائه (روشن شدن) است.

4 - روشن شدن زمین و حقایق مربوط به اهل آن در قیامت ، جلوه ربوبیت الهی است .

و أشرقت الأرض بنور ربّها

فعسی ربّی أن . .. یرسل علیها حسبانًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 11 - 4

4 - خرّمی و حیات زمین ، وابسته به نزول باران است .

نزّل من السماء ماء بقدر فأنشرنا به بلده میتًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 17 - 4

4 - تبدیل زمین های مرده به زمین های زنده ، سرسبز و خرّم ، نمود اراده و قدرت خداوند

أنّ اللّه یحیِ الأرض بعد موتها

حقیقت مستند به خداوند است .

ثمّ شققنا الأرض شقًّا

فعل <شققنا> اطلاق دارد و زیر و رو کردن خاک زمین را - به هر شکلی باشد - مستند به خداوند می کند; هر چند به دست انسان یا دیگر عوامل طبیعت انجام پذیرد.

1 - خداوند ، پس از آفرینش آسمان و ایجاد شب و روز ، زمین را گسترده ساخت .

و الأرض بعد ذلک دحیها

<دحو> به معنای بسط دادن و گستراندن است. <بعد ذلک> دلالت دارد که این مرحله از تغییرات زمین، پس از تعدیل آسمان و آفرینش تاریکی و روشنی بوده است. مراد از بسط زمین - به قرینه آیات بعد - آماده سازی و سامان دادن آن برای زندگانی جانداران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نازعات - 79 - 31 - 1

1 - خداوند ، با گسترده ساختن زمین ، آب های زمینی را بر سطح آن جاری ساخت .

أخرج منها ماءها

فعل <أخرج> بدل از <دحاها> است و به همین جهت بدون حرف عطف آمده است. این فعل آنچه را لازمه بسط زمین است بیان می کند.

اللّه نور السم-وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 10 - 5،6

5 - زمین ، بدون وجود کوه ها ، در معرض لرزش های مداوم بوده و مناسب زندگی نیست .

و ألقی فی الأرض روسی أن تمید بکم

6 - کوه ها ، از جنبش و لرزش زمین جلوگیری می کنند و برای آماده کردن آن برای زیستن بشر ، نقش دارند .

و ألقی فی الأرض روسی أن تمید بکم

<مید> در لغت، <اضطراب و لرزش چیزهای بزرگ> را گویند. چون آیه درصدد بیان نعمت های خداوند است و لرزش، نمی تواند نعمت باشد، معلوم می شود که <أن تمید>، <أن لاتمید> و یا <کراهیه تمید بکم> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 7 - 1

1 - کوه ها مانند میخ های مستحکم ، با رسوخ در زمین مانع لرزش آن شده و اجزای$ آن را به هم پیوند داده است .

و الجبال أوتادًا

<أوتاد> (جمع <وتد>); یعنی، میخ ها. تشبیه کوه ها به <میخ>، به این لحاظ است که آرامش و استحکام زمین و از هم نپاشیدن آن، وابسته به وجود کوه ها است; زیرا بدون وجود کوه ها، حرکت لایه های زمین به روی یکدیگر و پیدایش زلزله های فراگیر، آرامش و استقرار آن را به هم می زد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 26 - 5

5 - آسمان ها ، چونان زمین ، دربردارنده موجوداتی قابل توجه اند .

للّه ما فی السموت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 68 - 5

5 - برخی از موجودات آسمان ها و زمین ، از مرگ ناشی از نفخ صور ایمن خواهند بود .

و نفخ فی الصور فصعق من فی السم-وت و من فی الأرض إلاّ من شاء اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 16 - 4

4 - آگاهی خداوند ، به تمامی موجودات آسمان ها و زمین

و اللّه یعلم ما فی السم-وت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 24 - 4

4 - انسان ، موجودی زمینی و زمین بستر مناسب و طبیعی برای تکثیر نسل او

ذرأکم فی الأرض

مطلب یاد شده، از قید <فی الأرض> استفاده می شود.