3 - نساء - 4 - 42 - 2

2 - شرمساری و رسوایی بی اندازه کافران به خدا و منکران معاد در قیامت

ماذا علیهم لو امنوا . .. یومئذ یودّ الذین کفروا ... لو تسوّی بهم الارض

به دلیل آیات گذشته، مراد از کفر، کفر به خدا و معاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 18 - 1

1 - شکست و رسوایی ، فرجام کافران ستیزه گر با خدا و رسول او

ذلکم

<ذلکم> خبر برای مبتدایی محذوف و اشاره به شکست خفتبار مشرکان در جنگ بدر دارد ; یعنی <الأمر ذلکم> ; مطلب از این قرار است که بیان شد.

17 - محمد - 47 - 30 - 1،2،3

1- خداوند ، قادر به معرفی دقیق منافقان به پیامبر ( ص )

و لو نشاء لأرین-کهم فلعرفتهم بسیم-هم

2- خداوند ، قادر به ظاهر ساختن علایمی در وجود منافقان ، برای رسوا کردن آنان

و لو نشاء لأرین-کهم فلعرفتهم بسیم-هم

<سیما> به معنای علامت و نشانه است.

3- تعلّق مشیت الهی بر ستّاریت و رسوا نساختن خلق ، حتّی منافقان

و لو نشاء لأرین-کهم

<لو> برای امتناع است و می رساند گرچه خداوند، قادر بر افشای چهره منافقان است; اما مشیتش به آن تعلق نگرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 8 - 6

6 - افشای توطئه براندازی منافقان ، از سوی خداوند و رسواساختن آنان

یقولون لئن رجعنا إلی المدینه

16 - غافر - 40 - 50 - 6

6 - کیفر الهی کافران دوزخی ، پس از ابلاغ پیام الهی و اتمام حجت از سوی رسولان است .

أَوَلم تک تأتیکم رسلکم بالبیّن-ت قالوا بلی

در صورتی که مقصود از <کتاب> جنس کتاب و مجموعه کتاب های آسمانی باشد; مراد از <بما أرسلنا به رسلنا> رهنمودهای پیامبران و یا الهام های الهی به آنان - جدا از کتاب آسمانی - خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 63 - 12

12 - پیام رسولان الهی ، رعایت تقوا و اطاعت از آنها است .

فاتّقوا اللّه و أطیعون

18 - ذاریات - 51 - 52 - 4

4 - اتهام سحر و جنون ، موضع همیشگی کافران در برابر رسولان الهی

ما أتی الذین . .. إلاّ قالوا ساحر أو مجنون

3 - تلاوت آیات الهی برای مردم ، شیوه تبلیغ رسولان و پیامبران

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ إلاّ إذا تمنّی . .. فی أُمنیّته

و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون

از اینکه خداوند، به جای پاسخ گویی مستقیم به برخوردهای مشرکان، به نوع برخورد مردم با پیامبران گذشته می پردازد، احتمالاً به این خاطر است که گوشزد کند که رسالت مداری دارای چنین مشکلاتی است و باید آن را تحمل کرد.

6- حاملان رسالت الهی ، برای موفّقیت در انجام رسالت خویش ، باید به تاریخ انبیا و درس ها و تجربیات آن توجه کامل داشته باشند .

و ما یأتیهم من رسول إلاّ کانوا به یستهزءون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 33 - 2

2 - تنها فرستادگان الهی ، برای مراقبت از ایمان مردم و تشخیص هدایت و ضلالت آنان ، شایسته اند .

و ما أُرسلوا علیهم ح-فظین

مجهول بودن فعل <اُرسلوا>، گویای آن است که تنها کسانی می توانند مراقب مردم باشند که رسالتی برعهده آنان نهاده شده باشد. سیاق کلام نشان می دهد که ارسال، باید از جانب خداوند باشد.

لم تؤذوننی و قد تعلمون أنّی رسول اللّه إلیکم

17 - فتح - 48 - 29 - 7

7- وصول قوانین و پیام های الهی به خلق ، از طریق وسایط برگزیده او

أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ . .. محمّد رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 15 - 3

3 - محدود بودن ثبت و ابلاغ قرآن به سفیران خداوند ، تضمین کننده پاکی و پیراستگی آن از هرگونه خطا و باطل

مطهّره . بأیدی سفره

عبارت <بأیدی سفره>، ممکن است متعلق به <مطهّره> باشد; بر این اساس عامل تطهیر قرآن از خطا و باطل، آن است که تنها دستان سفیران الهی آن را ثبت و ابلاغ می کند و دیگران از دسترسی به آن ناتوان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 2 - 3

3 - رسولان الهی ، خود برهانی روشن بر حقانیّت مکتب خویش اند .

البیّنه . رسول من اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 61 - 2

2 - نوح ( ع ) ، رسولی از جانب خداوند بود .

و لکنی رسول من رب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 62 - 1

1 - نوح ( ع ) ، پیامبری از جانب خداوند و حامل رسالت های متعدد

أبلغکم رسلت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 65 - 1

1 - هود ، از انبیا و فرستادگان الهی است .

لقد أرسلنا . .. و إلی عاد أخاهم هوداً

<إلی عاد> عطف بر <إلی قومه> و <أخاهم> عطف بر <نوحاً> در آیه 59 است، یعنی: أرسلنا إلی عاد أخاهم هوداً.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 67 - 2

2 - هود ، رسولی از جانب خدا

و لکنی رسول من رب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 68 - 3

3 - هود ، پیامبری از جانب خداوند و حامل رسالت های متعدد

أبلغکم رسلت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 73 - 1

1 - صالح ( ع ) ، از انبیا و فرستادگان الهی

و إلی ثمود أخاهم صلحاً

<إلی ثمود> عطف بر <إلی قومه> و <أخاهم> عطف بر <نوحاً> در آیه 59 است، یعنی: أرسلنا إلی ثمود أخاهم صالحاً.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 75 - 1

1 - صالح ( ع ) ، از پیامبران الهی

أتعلمون أن صلحاً مرسل من ربه

ص: 19

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 80 - 1

1 - لوط ، از پیامبران و فرستادگان خداوند

و لوطا إذ قال لقومه

کلمه <لوط> می تواند عطف بر <نوحاً> در آیه 59 باشد ; یعنی <و أرسلنا لوطاً>. و نیز می تواند مفعولٌ به برای فعل مقدر <اذکر> باشد. برداشت فوق مبتنی بر احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 85 - 1

1 - شعیب از انبیا و فرستادگان الهی

و إلی مدین أخاهم شعیباً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 93 - 5

5 - شعیب ( ع ) ، پیامبری از جانب خداوند و حامل رسالت های متعدد

لقد أبلغتکم رسلت ربی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 157 - 6

6 - پیامبر اسلام ( ص ) فرستاده ای از جانب خدا که هرگز نوشتن را آموزش ندید .

الرسول النبی الأمّی

<امّی> به کسی گفته می شود که نوشتن را نیاموخته است. برخی از اهل لغت نخواندن کتاب را نیز در معنای امی ذکر کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 158 - 1،16

1 - حضرت محمد ( ص ) ، فرستاده ای جانب خداوند برای همه انسانها

قل یایها الناس إنی رسول اللّه إلیکم جمیعا

16 - حضرت محمد ( ص ) ، پیامبری از جانب خدا و دارای مقام رسالت ، بدون آنکه درسی خوانده و یا خطی نوشته باشد .

فامنوا باللّه و رسوله النّبیّ لامّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 33 - 1

1 - حضرت محمد ( ص ) فرستاده خداست .

هو الذی أرسل رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 20

7 - توبه - 9 - 61 - 14

14 - محمد ( ص ) ، رسول و فرستاده خدا

و الذین یؤذون رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 16 - 2

2 - حضرت محمد ( ص ) فرستاده خدا بوده و آیات قرآن را به دستور او بر مردم می خواند .

قل لو شاء اللّه ما تلوته علیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 47 - 1

1 - خداوند ، برای هر امت ، رسولی ویژه همان امت مقرر فرموده است .

و لکل أمه رسول فإذا جاء رسولهم

با توجه به اینکه <رسول> به قرینه کلمه <أمه>، ظاهراً به معنای پیامبر صاحب شریعت است، مفرد بودن آن دلالت دارد بر اینکه: پیامبران صاحب شریعت، در هردوره بیش از یکی نبوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 2 - 7

7- محمد ( ص ) ، پیامبری از ناحیه خداوند

إننی لکم منه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 25 - 1

1- نوح ( ع ) ، از پیامبران و رسولان الهی است .

و لقد أرسلنا نوحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 50 - 1

1- هود ( ع ) ، از پیامبران و رسولان الهی است .

و لقد أرسلنا . .. و إلی عاد أخاهم هودًا

<إلی عاد> عطف بر <إلی قومه> و <أخاهم> عطف بر <نوحاً> در آیه 25 است; یعنی: و لقد أرسلنا إلی عاد أخاهم هودًا.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 59 - 4

4- خداوند ، در طول تاریخ قوم عاد ، پیامبران بسیاری را برای هدایت آنان فرستاد .

و تلک عاد . .. و عصوا رسله

برداشت فوق ، با توجه به کلمه <رسل> که جمع <رسول> است ، استفاده می شود.

ص: 21

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 61 - 1

1- صالح ( ع ) ، از پیامبران و رسولان الهی بود .

و لقد أرسلنا . .. و إلی ثمود أخاهم ص-لحًا

<إلی ثمود> عطف بر <إلی قومه> و <أخاهم> عطف بر <نوحاً> در آیه بیست و پنجم است; یعنی: لقد أرسلنا إلی ثمود أخاهم صالحاً.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 69 - 2،16،17

2- فرشتگان ، از رسولان الهی و از وسایط ارتباط خدا با پیامبران خویش

و لقد جاءت رسلنا إبرهیم بالبشری

16- < عن أبی عبدالله ( ع ) قال : إن الله تعالی بعث أربعه أملاک فی إهلاک قوم لوط : جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و کرّوبیل ( ع ) فمرّوا بابراهیم ( ع ) . . . و کان صاحب أضیاف فشوی لهم عجلاً سمیناً حتی أنضجه ثم قرّبه إلیهم . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: خدای تعالی برای هلاک کردن قوم لوط چهار فرشته فرستاد: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کرّوبیل. پس بر ابراهیم گذر کردند و ابراهیم مهمانپذیر و مهمان دوست بود. از این رو گوساله فربهی برایشان بر آتش نهاد تا آن را پخت و نزد آنان آورد ...>.

17- < عن أبی جعفر ( ع ) قال : . . . قدم الله تعالی رسلاً إلی ابراهیم یبشرونه باسحاق . . . و ذلک قوله : < و لقد جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری > ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: خداوند به سوی ابراهیم مأمورانی فرستاد که او را به [تولد ]اسحاق مژده دهند و این است سخن خداوند که فرمود: و لقد جاءت . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 81 - 2

2- فرشتگانِ میهمان بر لوط ( ع ) ، حامل پیامهایی از ناحیه خداوند برای او بودند .

قالوا ی-لوط إنا رسل ربک

برداشت فوق ، از اینکه فرشتگان خود را به عنوان پیام آوران الهی (رسل ربک) معرفی کردند ، استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 84 - 1

1- شعیب ( ع ) ، از انبیا و فرستادگان الهی است .

و إلی مدین أخاهم شعیبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 96 - 1

1- موسی ( ع ) از پیامبران الهی است .

و لقد أرسلنا موسی

ص: 22

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 110 - 1

1- موسی ( ع ) از پیامبران دارای کتاب آسمانی است .

و لقد ءاتینا موسی الکت-ب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 30 - 1

1- پیامبر ( ص ) فرستاده و رسولی از ناحیه خداوند در میان مردم

أرسلن-ک فی أُمّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 43 - 1

1- پیامبر ( ص ) فرستاده و رسولی از ناحیه خداوند

و یقول الذین کفروا لست مرسلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 9 - 12

12- قوم نوح ، عاد و ثمود و اقوام پس از آنان ، پیامبرانی مخصوص به خود داشتند .

ألم یأتکم نبؤا الذین من قبلکم قوم نوح . .. جاءتهم رسلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 52 - 11

11- < . . . قال أبوجعفر ( ع ) : . . . بعث الله رسلاً إلی إبراهیم . . . فدخلوا علیه لیلاً ففزع منهم و خاف أن یکونوا سُرّاقاً ، قال : فلمّا أن رأته الرسل فزعاً وجلاً < قالوا سلاماً > . . . < قال إنا منکم وجلون قالوا لاتوجل . . . > . . . ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود:. .. خداوند فرستادگانی را به سوی ابراهیم(ع) گسیل داشت ... پس شبانه بر او وارد شدند و او از آنان وحشت کرد و ترسید که دزد باشند. امام فرمود: پس چون فرستادگان آن حضرت را وحشت زده و هراسان دیدند، به او سلام کردند ... او [گفت]: قال إنا منکم وجلون...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 53 - 9

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 57 - 5

5- برخی از ملائکه ، پیام آوران و مجریان فرمان خداوندند .

فما خطبکم أیّها المرسلون

ص: 23

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 58 - 2

2- اجرای فرمان های خداوند از وظایف و مسؤولیت های فرشتگان

قالوا إنا أُرسلنا إلی قوم مجرمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 59 - 2

2- مأموران الهی ، خاندان لوط ( ع ) را از عذاب نازل شده بر قوم وی نجات دادند .

إنا أُرسلنا إلی قوم مجرمین . إلاّ ءال لوط إنا لمنجّوهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 63 - 9

9- < قال أبوجعفر ( ع ) [ فی قوله : < قالوا بل جئناک بما کانوا فیه یمترون > ] : < قالوا بل جئناک بما کانوا فیه > قومک من عذاب الله < یمترون > . . . ;

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: [فرستادگان خدا] گفتند: [ما قوم ناشناس نیستیم]; بلکه نزد تو آمدیم تا عذاب الهی را - که قوم تو در آن تردید می کردند - بیاوریم . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 19 - 1

1- مأمور ویژه الهی در پاسخ به نگرانی مریم ( س ) خود را به او شناساند و فرستاده خدا بودن خود را به او ابلاغ کرد .

قالت إنّی أعوذ . .. قال إنّما أنا رسول ربّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 51 - 6

6- حضرت موسی ( ع ) برگزیده خداوند و دارای مقام رسالت و نبوت بود .

إنّه کان مخلصًا و کان رسولاً نبیًّا

فرق <رسول> و <نبیّ> این است که هر کس رسالت الهی دارد <نبیّ> نیز می باشد، زیرا <نبیّ> یعنی دارای خبر، ولی ممکن است کسی نبیّ باشد، اما به سوی شخصی یا قومی ارسال نشده و حامل رسالت الهی نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 25 - 1

1- رسولانی چند قبل از پیامبراسلام ( ص ) ، به رسالت برانگیخته بوده اند .

و ما أرسلنا من قبلک من رسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 52 - 1

1 - پیامبران الهی دو دسته اند : رسول و نبی

ص: 24

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ إلاّ إذا تمنّی ألقی الشیط-ن فی أُمنیّته

<تمنّی> (مصدر <تمنّی>) هر گاه به کتاب و مانند آن اضافه شود، به معنای تلاوت و قرائت است. <تمنّی الکتاب>; یعنی، نوشته را خواند(مختار الصحاح). مفعول <تمنّی> در آیه بالا، حذف شده است و تقدیر آن به قرینه جمله <ثمّ یحکم اللّه آیاته>، <إذا تمنّی آیاتنا> می باشد. <إلقاء> (مصدر <ألقی>) هرگاه با <فی> به کار رود، به معنای وضع و نهادن می آید. بنابراین معنای جمله فوق چنین می شود: ما هیچ رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم، مگر این که هرگاه آیات ما را خواند، شیطان در تلاوت او شبهه ای انداخت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 23 - 1،2

1 - نوح ( ع ) ، از رسولان الهی بود .

و لقد أرسلنا نوحًا

2 - نوح ، نخستین فرستاده خدا به سوی جامعه بشری

و لقد أرسلنا نوحًا إلی قومه

با توجه به این که در آیات پیشین، بحث با چگونگی خلقت انسان شروع شده بود و در ادامه آن، به اسرار نهفته در موجودات طبیعت اشاره گشته بود، ذکر حضرت نوح(ع) به عنوان فرستاده خدا به سوی خلق، می تواند رساننده مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 45 - 1

1 - موسی و هارون ( ع ) ، دو پیام آور الهی

ثمّ أرسلنا موسی و أخاه ه-رون بأی-تنا و سلط-ن مبین

<آیه> (مفرد <آیات>) به معنای نشانه است و <سلطان> مرادف حجت و <مبین> (از <إبانه>) به معنای روشن و آشکار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 7 - 7

7 - مشرکان صدراسلام ، معتقد بودند که تنها فرشتگان می توانند واسطه میان خدا و بشر باشند و نه انسان .

قالوا . .. لولا أُنزل إلیه ملک فیکون معه نذیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 45 - 1

1 - صالح ( ع ) ، رسول و فرستاده خدا به سوی قوم ثمود

و لقد أرسلنا إلی ثمود . .. ص-لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 54 - 1

1 - لوط ( ع ) ، از پیامبران الهی و ادامه دهنده خط رسالت

و لقد أرسلنا إلی ثمود أخاهم ص-لحًا . .. و لوطًا

ص: 25

کلمه <لوطاً> می تواند عطف به <صالحاً> و به تقدیر <و أرسلنا لوطاً> باشد. هم چنین می تواند مفعول برای فعل محذوف و به تقدیر <و اذکر لوطاً> باشد. برداشت یاد شده بر پایه احتمال نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 45 - 8

8 - پیامبر ( ص ) فرستاده ای از جانب خداوند

و ما کنت ثاویًا فی أهل مدین . .. و ل-کنّا کنّا مرسلین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 14 - 1

1 - نوح ( ع ) ، فرستاده خداوند برای هدایت قوم خود بود .

و لقد أرسلنا نوحًاإلی قومه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 28 - 1

1 - حضرت لوط ( ع ) ، پیامبری فرستاده شده از جانب خداوند

و لقد أرسلنا نوحًا . .. و إبرهیم ... و لوطًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 31 - 7

7 - فرستادگان خدا ، برای هلاکت قوم لوط خود ، مباشرِ در آن بودند .

و لمّا جاءت رسلنا إبرهیم . .. قالوا إنّا مهلکوا أهل ه-ذه القریه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 45 - 1

1 - حضرت محمد ( ص ) ، فرستاده ای از سوی خداوند برای مردم است .

ی-أیّها النبیّ إنّا أرسلن-ک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 1 - 8

8 - ملائکه ، رسولان و کارگزاران خداوند در امور تکوین و تشریع جهان اند .

جاعل المل-ئکه رسلاً

اطلاق کلمه <رُسلاً> می رساند که قلمرو رسالت فرشتگان، شامل تمامی امور تکوین و تشریع می شود و اختصاص به امور تشریعی (همچون ابلاغ وحی و دین به پیامبران) ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 24 - 1

ص: 26

1 - پیامبراسلام ( ص ) فرستاده خداوند برای مردمان

إنّا أرسلن-ک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 71 - 13

13 - فرستادگان الهی ، با در دست داشتن وحی الهی در قالب عبارت های قابل تلاوت در میان مردم ، مبعوث می شدند .

ألم یأتکم رسل منکم یتلون علیکم ءای-ت ربّکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 22 - 1،2

1 - جوامع و امت های پیشین ، برخوردار از فرستادگان الهی با پیام ها و دلایل روشن

ذلک بأنّهم کانت تأتیهم رسلهم بالبیّن-ت

2 - فرستادگان الهی ، ارائه دهنده دلایل روشن و بی ابهام برای اثبات رسالت خویش

کانت تأتیهم رسلهم بالبیّن-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 23 - 1

1 - حضرت موسی ( ع ) از رسولان الهی بود .

و لقد أرسلنا موسی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 50 - 4

4 - رسالت فرستادگان الهی ، متکی بر دلایل و براهین روشن و بی ابهام برای همگان بود .

قالوا أَوَ لم تک تأتیکم رسلکم بالبیّن-ت قالوا بلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 78 - 1،2،3،4

1 - خداوند ، پیش از بعثت پیامبراسلام ( ص ) ، رسولانی بسیار فرستاده است .

و لقد أرسلنا رسلاً من قبلک

تنکیر <رسلاً> برای بیان تکثیر است.

2 - رسولان الهی ، انسان هایی بزرگ و برجسته

و لقد أرسلنا رسلاً

تنکیر <رسلاً> می تواند برای افاده تعظیم باشد.

3 - خداوند ، تنها سرگذشت برخی از رسولان را برای پیامبر اسلام ( ص ) بازگو کرده و برخی دیگر را نقل نکرده است .

رسلاً من قبلک منهم من قصصنا علیک و منهم من لم نقصص علیک

4 - در قرآن ، تنها سرگذشت برخی از فرستادگان الهی بازگو شده است .

رسلاً من قبلک منهم من قصصنا علیک و منهم من لم نقصص علیک

ص: 27

برداشت یاد شده مبتنی بر این احتمال است که مقصود از آیه شریفه، نقل داستان های پیامبران در قرآن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 83 - 1،2

1 - جوامع وامت های پیشین ، برخوردار از فرستادگان الهی ، با پیام ها و دلایل روشن

فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت

2 - رسولان الهی ، ارائه دهنده دلایل روشن و بی ابهام برای اثبات رسالت خویش

فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن-ت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 2

2 - فرستادگان الهی ( هود و صالح ) ، مبلغ توحید در میان قوم عاد و ثمود

إذ جاءتهم الرّسل . .. ألاّ تعبدوا إلاّ اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 13 - 5

5- رسالت فرستادگان الهی ، همراه با دلایل روشن و قانع کننده

أنّی لهم الذکری و قد جاءهم رسول مبین

<إبانه> (مصدر <مبین>) دو کاربرد دارد: لازم و متعدی. <مبین> در کاربرد لازم به معنای روشن و در استعمال متعدی به معنای روشنگر است. برداشت یاد شده براساس احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 1

1- محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیامدار از جانب او

محمّد رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 38 - 2

2 - موسی ( ع ) ، رسول الهی

و فی موسی إذ أرسلن-ه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 7 - 2

2 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول و فرستاده خداوند است .

ءامنوا باللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 28

18 - حدید - 57 - 8 - 4

4 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول و فرستاده خداوند است .

و الرسول یدعوکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 25 - 1

1 - تاریخ بشر ، شاهد برانگیخته شدن انسان های پیام آور از سوی خداوند

لقد أرسلنا رسلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 26 - 1

1 - نوح و ابراهیم ( ع ) ، از رسولان الهی

و لقد أرسلنا نوحًا و إبرهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 28 - 2

2 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور او است .

اتّقوا اللّه و ءامنوا برسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 9 - 4

4 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور از جانب او

و معصیت الرسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 12 - 2

2 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور از جانب او بود .

ی-أیّها الذین ءامنوا إذا ن-جیتم الرسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 13 - 11

11 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور از جانب او

و أطیعوا اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 20 - 3

3 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول و پیام آور از جانب خداوند

ص: 29

یحادّون اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 7

7 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول و پیام آور از جانب خداوند

من حادّ اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 9 - 1

1 - حضرت محمد ( ص ) ، فرستاده خداوند است .

هو الذی أرسل رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 11 - 4

4 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور از جانب او

تؤمنون باللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جمعه - 62 - 2 - 1

1 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و مبعوث شده از جانب او

هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 1 - 6

6 - حضرت محمد ( ص ) ، رسول خدا و پیام آور از جانب او

و اللّه یعلم إنّک لرسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 5 - 4

4 - حضرت محمد ( ص ) رسول خدا و پیام آور از جانب او

یستغفر لکم رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 7 - 7

7 - حضرت محمد ( ص ) رسول خدا و پیام آور از جانب او

علی من عند رسول اللّه

ص: 30

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - حاقه - 69 - 40 - 3

3 - پیامبراکرم ( ص ) ، رسولی گرامی و فرستاده ای بزرگوار از سوی خداوند

إنّه لقول رسول کریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 1 - 1

1 - حضرت نوح ( ع ) ، از رسولان الهی

إنّا أرسلنا نوحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 15 - 3،4

3 - خداوند ، همانند رسول گرامی اسلام ، پیامبری به سوی فرعون گسیل داشت .

کما أرسلنا إلی فرعون رسولاً

4 - حضرت محمد ( ص ) و موسی ( ع ) ، از رسولان الهی

إنّا أرسلنا إلیکم رسولاً . .. کما أرسلنا إلی فرعون رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 1 - 3

3 - فرشتگان وحی ، پیام آوران نیکی ها و ارزش ها از سوی خداوند

و المرسل-ت عرفًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 19 - 2،4

2 - خداوند برای ابلاغ قرآن ، فرستاده ای را به سوی پیامبر ( ص ) گسیل داشت .

إنّه لقول رسول

ضمیر <إنّه> - به قرینه سیاق آیات - به قرآن برمی گردد. مراد از <رسول> - به قرینه مقابله این آیه با جمله <و ما هو بقول شیطان> در آیات بعد - مأمور ابلاغ قرآن به پیامبر(ص) است که در بعضی از سوره ها، جبرئیل عهده دار این وظیفه معرفی شده است.

4 - جبرئیل ، دارای ویژگی ها و رفتاری پسندیده و فرستاده ای بزرگوار برای ابلاغ قرآن

رسول کریم

<کرم> واژه ای است که در مورد زیبایی های والا و کارهای پسندیده کاربرد دارد. (مفردات راغب)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شمس - 91 - 13 - 1

1 - حضرت صالح ( ع ) ، رسول خدا و پیامبر قوم ثمود بود .

فقال لهم رسول اللّه

ص: 31

ذکر وصف <رسالت> به جای نام صالح(ع) تأکید بر الهی بودن گفته های آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 2 - 4

4 - فرستاده خدا بودن ، دلیل بیّنه بودن پیامبران است .

حتّی تأتیهم البیّنه . رسول من اللّه

1 - پرسش نگهبانان جهنم از دوزخیان ، درباره آمدن فرستادگان الهی همراه با دلایل و برهان های روشن برای ایشان

قالوا أَوَ لم تک تأتیکم رسلکم بالبیّن-ت

5 - شقاوت افزون تر ، مایه آمادگی بیشتر برای طغیان در برابر رسولان الهی و تکذیب آنان

بطغویها . إذ انبعث أشقیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - مطففین - 83 - 33 - 2

2 - تنها فرستادگان الهی ، برای مراقبت از ایمان مردم و تشخیص هدایت و ضلالت آنان ، شایسته اند .

و ما أُرسلوا علیهم ح-فظین

مجهول بودن فعل <اُرسلوا>، گویای آن است که تنها کسانی می توانند مراقب مردم باشند که رسالتی برعهده آنان نهاده شده باشد. سیاق کلام نشان می دهد که ارسال، باید از جانب خداوند باشد.

تعبیر <بذنبهم> - ضمن بیان علت هلاکت ثمودیان - تهدید تمام کسانی است که، به گناه آلوده اند.

جزاؤهم جهنّم بما کفروا و اتخذوا ءای-تی و رسلی هزوًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 51 - 1،7

1 - گفتوگوی خداوند با بشر ، تنها از طریق وحی ، یا از ورای حجاب و یا از طریق پیک صورت می گیرد .

و ما کان لبشر أن یکلّمه اللّه إلاّ وحیًا . .. أو یرسل رسولاً

7 - بعثت رسولان و پیامبران ، یکی از راه های گفتوگوی خداوند با انسان ها

أو یرسل رسولاً

برداشت یاد شده بنابراین نکته است که فرستادن رسول غیر از وساطت فرشتگان در ابلاغ وحی بوده و <فیوحی> نظر به ابلاغ وحی داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 15

15 - فرستادن رسولان از سوی خداوند ، جلوه ای از ربوبیت او بر جهان هستی است .

فقال إنّی رسول ربّ الع-لمین

از اضافه <رسول> به <ربّ العالمین>، مطلب بالا قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 7

7- وصول قوانین و پیام های الهی به خلق ، از طریق وسایط برگزیده او

أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ . .. محمّد رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 15 - 3

3 - محدود بودن ثبت و ابلاغ قرآن به سفیران خداوند ، تضمین کننده پاکی و پیراستگی آن از هرگونه خطا و باطل

مطهّره . بأیدی سفره

عبارت <بأیدی سفره>، ممکن است متعلق به <مطهّره> باشد; بر این اساس عامل تطهیر قرآن از خطا و باطل، آن است که تنها دستان سفیران الهی آن را ثبت و ابلاغ می کند و دیگران از دسترسی به آن ناتوان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 2 - 3

3 - رسولان الهی ، خود برهانی روشن بر حقانیّت مکتب خویش اند .

البیّنه . رسول من اللّه

16 - غافر - 40 - 70 - 3

3 - فرستادگان الهی ، علاوه بر داشتن کتاب آسمانی ، دارای رهنمود ها و دریافت کننده الهام های خاصی از جانب خداوند بودند .

بالکت-ب و بما أرسلنا به رسلنا

در صورتی که مقصود از <کتاب> جنس کتاب و مجموعه کتاب های آسمانی باشد; مراد از <بما أرسلنا به رسلنا> رهنمودهای پیامبران و یا الهام های الهی به آنان - جدا از کتاب آسمانی - خواهد بود.

و صدّها ما کانت تعبد من دون اللّه

و الذین یظ-هرون من نسائهم . .. إنّ الذین یحادّون اللّه و رسوله

چنان که قبلاً گفته شد، <ظهار> سنّتی باقی مانده از عرب جاهلی بود. خداوند در آیات پیشین این سنّت را لغو کرد و برای مرتکبان آن مجازات کفّاره تعیین فرمود. با توجه به ارتباط آیه بالا با آیات قبل، آیه شریفه ناظر به کسانی خواهد بود که ممکن است همچنان بر آن سنّت غلط پایبند بمانند و حدود الهی را زیر پا بگذارند.

11 - تبیین احکام و ارائه سنن پیشینیان از سوی خداوند ، برخاسته از علم و حکمت او

یرید اللّه . .. و اللّه علیم حکیم

7- < عن أبی عبدالله ( ع ) [ فی قوله تعالی ] : < جزاؤه من وجد فی رحله فهو جزاؤه > : یعنون السنّه التی تجری فیهم أن یحبسه . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خدا که فرموده: <جزاؤه من وجد فی رحله فهو جزاؤه> روایت شده است: مقصود آنان ، سنت جاری بین آنان بوده که او را حبس کند . ..>.

سل-م علی إل یاسین

برداشت یاد شده، مبتنی بر این دیدگاه است که جمله <سلام علی إل یاسین> تفسیر برای جمله <و ترکنا علیه . ..> باشد; یعنی، آنچه برای الیاس(ع) به جای گذاشتیم، عبارت است از سنت سلام و تحیت بر او.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 181 - 2

2 - سلام و تحیت بر پیامبران الهی ، امری پسندیده و ارزشمند و سنتی الهی است .

و سل-م علی المرسلین

8 - ورود حاجیان به خانه ، از پشت آن و پرهیز از راه های متعارف ، عملی نیکو در دیدگاه مردم عصر جاهلیت

و لیس البر بأن تأتوا البیوت من ظهورها

نفی نیکی از رسم یاد شده (لیس البر)، دلالت می کند که آن رسم در نزد مردم جاهلی، رسمی نیکو و ارجمند بوده است.

11 - مسلمانان صدر اسلام بر اساس سنت عصر جاهلی ، به هنگام حج از راه های متعارف به خانه ها وارد نمی شدند .

و لیس البر بأن تأتوا البیوت من ظهورها

از اینکه مسلمانان مورد خطاب قرار گرفته اند، معلوم می شود: گروهی از آنان تا پیش از نازل شدن آیه شریفه، به این سنت پایبند بوده اند.

24 - از امام باقر ( ع ) درباره آیه < لیس البر بأن تأتوا البیوت من ظهور ها > روایت شده است : انه کان المحرمون لایدخلون بیوتهم من أبواب ها و لکنهم کانوا ینقبون فی ظهر بیوتهم أی فی مؤخر ها نقباً یدخلون و یخرجون منه فنهوا عن التدین بذلک ;

] در جاهلیت[ کسانی که برای مناسک حج مُحْرم می شدند، از درب خانه هایشان وارد آن نمی شدند; بلکه از حفره ای که در پشت خانه و در انتهای آن باز می کردند، رفت و آمد می نمودند و خداوند آنان را از پایبندی به این عمل نهی فرمود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 194 - 3

3 - کافران عصر بعثت نیز به حرمت و قداست ماه های حرام و ممنوعیت جنگ در آنها معتقد بودند .

الشهر الحرام بالشهر الحرام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 200 - 2

2 - تفاخر به نیاکان پس از مناسک حج ، از سُنن جاهلی

فاذکروا اللّه کذکرکم اباءکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 224 - 9

9 - سُنّت سوگند بر ترک کار های خیر در عصر جاهلیّت

و لا تجعلوا اللّه عُرضه لایمانکم اَن تبرّوا و تتقوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 228 - 22

22 - جامعه جاهلی عصر بعثت ، هیچ حقی را برای زنان معتبر نمی شمرد .

و لهنّ مثل الذی علیهنّ بالمعروف

با توجّه به اینکه حقوق مردان بر زنان (علیهنّ) را مُسلّم گرفته و در صدد اثبات حقوق زنان بر مردان (لهنّ) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 229 - 2

2 - نامحدود بودن دفعات طلاق رجعی در جاهلیّت و محدود شدن آن در اسلام

ص: 49

الطّلاق مرّتان

با توجّه به شأن نزول: کان الرجل فی الجاهلیّه اذا طلّق امرأته ثم راجعها قبل ان تنقضی عِدّتها . .. و إن طلقها الف مرّه ... فذکرت ذلک لرسول اللّه (ص) فنزلت: <الطلاق مرّتان ... >. (مجمع البیان، ذیل آیه.)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 232 - 8

8 - جلوگیری از ازدواج مجدّد زنان مُطلّقه ، از سُنّت های جاهلیّت

و اذا طلّقتم النّساء فبلغن اجلهنّ فلا تعضلوهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 278 - 4

4 - رباخواری از عادات و رسوم جاهلیّت

یا ایّها الّذین امنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما بقی من الرّبوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 7 - 5

5 - لغو سنّت جاهلی ، در محروم ساختن زنان از ارث

و للنّساء نصیب

مرحوم طبرسی نقل می کند که اعراب در زمان جاهلیت زنان را از ارث محروم می ساختند و آیه در ردّ چنین روشی نازل شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 19 - 7

7 - به ارث بردن زنان ، از سنن جاهلی

لا یحلّ لکم ان ترثوا النّساء کرهاً

با توجّه به شأن نزول در مجمع البیان، ذیل آیه.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 22 - 4،8

4 - ازدواج با همسر پدر ، از سنن جاهلی

و لا تنکحوا ما نکح اباءُوکم من النّساء الّا ما قد سلف

8 - تنفرآمیز بودن ازدواج با همسر پدر ، حتی در نظر مردم جاهلی

انّه کان فاحشهً و مقتاً

چون آنان ازدواج با همسر پدر را <نکاح مقت> می نامیدند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 23 - 15

ص: 50

15 - ازدواج با محارم و جمع بین دو خواهر در ازدواج ، از سنن جاهلی

حرّمت . .. و ان تجمعوا بین الاختین الّا ما قد سلف

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 94 - 20

20 - کشتار و تعرض نابجا به افراد به خاطر دستیابی به غنیمت ، از روش های ناپسند دوران جاهلیت

و لا تقولوا . .. لست مؤمناً تبتغون عرض الحیوه الدّنیا ... کذلک کنتم من قبل

ظاهراً <کذلک> اشاره است به جمله <تبتغون عرض . .. > بر این اساس، مقصود از <من قبل>، قبل از اسلام، یعنی دوران جاهلیت است که به خاطر مال دنیا، بدون هیچ دلیلی دیگران را می کشتند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 127 - 13،29

13 - بیزاری از ازدواج با دختران یتیم ، از اخلاق و رسوم جاهلی

فی یتمی النساء التی لا تؤتونهن ما کتب لهن و ترغبون ان تنکحوهن

بنابر اینکه پس از <ترغبون> کلمه <عن> مقدر باشد که در این صورت، <رغبت> به معنای اعراض کردن خواهد بود.

29 - محرومیت زنان یتیم ، از حق ارث خویش ، در عصر جاهلیت

لا تؤتونهن ما کتب لهن

امام باقر(ع) در مورد <ما کتب لهن> در آیه فوق فرمود: ای من المیراث.

_______________________________

مجمع البیان، ج 1، ص 181; نورالثقلین، ج 1، ص 557، ح 595.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 3 - 9

9 - خوردن مردار ، خون و گوشت خوک ، بردن غیر نام خدا در ذبح ، قربانی برای بت ها و تقسیم گوشت حیوانات با قمار ، از اعمال مردم در جاهلیت

حرمت علیکم . .. و ما ذبح علی النصب و إن تستقسموا بالازلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 50 - 1،2

1 - بسیاری از مردمان عصر بعثت ، خواستار داوری پیامبر ( ص ) بر اساس قوانین جاهلی

افحکم الجهلیه یبغون

2 - بسیاری از مسیحیان و یهودیان ، در صدد جایگزینی گرایش ها و قوانین جاهلی به جای احکام و قوانین الهی

افحکم الجهلیه یبغون

<بغی>، به معنای طلب کردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 90 - 2،6

ص: 51

2 - شراب خواری ، قمار بازی ، گرایش به مظاهر شرک و تفأل های مرسوم در جاهلیت ، کرداری شیطانی است

انما الخمر . .. من عمل الشیطن

6 - لزوم اجتناب از تفأل ها و استخاره های مرسوم در جاهلیت

و الازلم رجس . .. فاجتنبوه

<ازلام> به معنای چوبهای تیر که در قرعه به کار می رود نیز آمده است یعنی سه قطعه چوبی که بر یکی <افعل> و بر دیگر <لاتفعل> و سومی بدون نوشته و به اصطلاح پوچ بوده است، در عصر جاهلی به هنگام مسافرت و یا انجام امری مهم با قرار دادن آن چوبها در کیسه و بیرون آوردن یکی از آنها تکلیف خویش رابرای انجام آن امر مشخص می کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 104 - 5

5 - کفرپیشگان بدعت گذار ، گرفتار تقلید های کورکورانه از سنت های جاهلی نیاکان خویش اند

قالوا حسبنا ما وجدناعلیه ءاباءنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 137 - 1،7

1 - فرزند کشی و قربانی برای شریکان پنداری خداوند، از سنتهای زشت مشرکان عصر جاهلیت بوده است.

ساء ما یحکمون. و کذلک زین لکثیر من المشرکین قتل أولدهم

در آیه شریفه تزیین کشتن فرزندان به <شرکاء> نسبت داده نشده، لذا محتمل است مراد قربانی کردن فرزندان برای بتها باشد، گر چه اعراب جاهلی به انگیزه های دیگری نیز، مانند فقر، عار از دختر داشتن و . .. فرزندان خود را می کشتند.

7 - فرزندکشی در نظر گروهی از مشرکان عصر جاهلیت، علی رغم نظر بسیاری دیگر، کاری شایسته تلقی نمی شده است.

کذلک زین لکثیر من المشرکین قتل أولدهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 138 - 1،4،5

1 - ممنوعیت خوردن برخی از چهارپایان و محصولات زراعی به اعتقاد واهی مشرکان عصر جاهلیت

و قالوا هذه أنعم و حرث حجر لایطعمها إلا من نشاء بزعمهم

<حجر> به معنای منع و ممنوعیت است و مراد از ممنوعیت <أنعام> و <حرث>، به قرینه <لایطعمها>، ممنوعیت خوردن از آنهاست.

4 - مشرکان عصر جاهلیت سوار شدن بر برخی از چهارپایان را حرام می دانستند.

و أنعم حرمت ظهورها

5 - تعمد مشرکان عصر جاهلی به نبردن نام خدا بر بعضی از چهارپایان به هنگام ذبح

و أنعم لایذکرون اسم الله علیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 139 - 1،2،3،4،5

1 - مشرکان عصر جاهلی خوردن جنین دامهای وقف شده برای خدا و یا بتها را در صورت زنده بر آمدن بر مردان مجاز و بر زنان حرام می شمردند.

ص: 52

و قالوا ما فی بطون هذه الأنعم خالصه لذکورنا و محرم علی أزوجنا

مراد از <ازواج> به قرینه تقابل آن با <ذکور> مطلق <زن> است نه خصوص همسران

2 - خوردن از دامهایی که به گمان مشرکان عصر جاهلی سهم خدا و یا سهم دیگر معبود بود، از نظر آنان غیر مجاز شمرده می شد.

و قالوا هذه الأنعم و حرث حجر لایطعمها . .. و قالوا ما فی بطون هذه الأنعم خالصه

<هذه الأنعام> اشاره به چهارپایان خاصی است که در آیات پیشین مورد بحث قرار گرفته بود. از این آیه نیز که در مورد جواز خوردن جنین آن حیوانات است، تحریم اصل آن از دیدگاه مشرکان استفاده می شود.

3 - مشرکان عصر جاهلی استفاده از جنین مرده حیوانات وقف شده برای خدا و یا بتها را برای زنان و مردان مجاز می شمردند.

و محرم علی أزوجنا و إن یکن میته فهم فیه شرکاء

4 - خوردن جنین مرده دام در برخی موارد از نظر مشرکان عصر جاهلی جایز بود.

و إن یکن میته فهم فیه شرکاء

5 - مشرکان عصر جاهلی زن را موجودی پست و مرد را دارای برتری و شرافت بر آنها می دانستند. *

خالصه لذکورنا و محرم علی أزوجنا و إن یکن میته فهم فیه شرکاء

حلیت جنین زنده برای مردان و حلیت جنین مرده برای زنان از دیدگاه مشرکان عصر جاهلیت، حکایت از نگرش آنان به زن دارد. زیرا تنها در صورت مرده به دنیا آمدن جنین خوردن آن را برای زنان مجاز می شمردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 140 - 1،6

1 - کشتن فرزندان (به عنوان قربانی) و تحریم روزیهای خداوند از سنتهای مشرکان عصر جاهلیت

قد خسر الذین قتلوا أولدهم سفها بغیر علم

6 - مشرکان عصر جاهلی به سفاهت خویش در فرزندکشی ناآگاه بودند.

قد خسر الذین قتلوا أولدهم سفها بغیر علم

<باء> در <بغیر علم> به معنای ملابسه و وصف برای <سفها> است. لذا معنی آیه چنین می شود: سفاهتی خالی از علم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 142 - 9

9 - مشرکان عصر جاهلیت در اسارت گامها و راههای شیطان بودند.

و قالوا هذه أنعم و حرث حجر . .. کلوا مما رزقکم الله و لا تتبعوا خطوت الشیطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 143 - 4،7

4 - توبیخ خداوند نسبت به مشرکان عصر جاهلی به سبب تحریم بی دلیل بعضی از چهارپایان و جنین آنها

قل ءالذکرین حرم أم الأنثیین . .. نبئونی بعلم إن کنتم صدقین

7 - مشرکان عصر جاهلی فاقد هر گونه دلیل علم آور بر تحریمهای بی جای خود بودند.

قل ءالذکرین حرم . .. نبئونی بعلم إن کنتم صدقین

ص: 53

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 144 - 3،6

3 - مشرکان عصر جاهلی بدون دلیل به حرمت استفاده از برخی چهارپایان معتقد بودند.

قل ءالذکرین حرم أم الأنثیین أما اشتملت علیه أرحام الأنثیین

در آیه 136 و 137 به برخی از افترائات مشرکان اشاره شده و آیه با <فذرهم و ما یفترون> پایان یافته و آیات بعد در مقام توبیخ و شمارش موارد افترا در اعتقادات مشرکان است که از آن جمله تحریم بی جاست.

6 - تحریم برخی حیوانات از سوی مشرکان صدر اسلام، فاقد هر گونه دلیل و مستند قابل قبول

قل ءالذکرین حرم . .. نبئونی بعلم ... أم کنتم شهداء

استفهام در آیه برای انکار و یا توبیخ است و مفاد جملات <نبئونی> و <أم کنتم . .. > نیز نفی وجود دلیل بر مدعاهای مشرکان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 150 - 5

5 - اگر مشرکان بر تحریمهای ادعایی خود گواه و دلیلی نیز بیاورند، ساختگی و بی اساس است.

قل هلم . .. فإن شهدوا فلا تشهد معهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 151 - 18

18 - رواج کشتار فرزندان به سبب فقر و تنگدستی در عصر جاهلی

و لاتقتلوا أولدکم من إملق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 37 - 1،7،8،11

1 - جا به جا کردن ماه حرام و ماه حلال ( انتقال دادن حرمت ماه محرم به ماه صفر و حلیت ماه صفر به محرم ) از کار های نادرست عرب های جاهلی

إنما النسیء زیاده فی الکفر

برای عربهای جاهلی که با داشتن خوی جنگ طلبی و غارتگری، تحمل ترک جنگ در سه ماه متوالی (ذیقعده، ذیحجه و محرم) بسیار شاق و دشوار بود، به زعم خود، ماههای محرّم و صفر را پس و پیش می کردند; یعنی، در ماه محرّم الحرام می جنگیدند و در ماه صفر متارکه جنگ داشتند; سال بعد دوباره محرّم را به جای خود بر می گرداندند و به این کار <نسیء> (تأخیر انداختن) می گفتند.

7 - پایبندی عرب های جاهلی به تعداد ماه های حرام ، علی رغم جا به جا کردن آنها

لبواطئوا عده ما حرّم اللّه

8 - نتیجه جا به جا شدن ماه های حرام از سوی عرب های جاهلی ، چیزی جز حلال شمردن حرام الهی نبود .

فیحلوا ما حرّم اللّه

11 - < نسیء > ، ( جا به جا کردن ماه های حلال و حرام ) ، از اعمال زشت عرب های جاهلی و کاری پسندیده و زیبا در دیدگاه آنان

إنما النسیء زیاده فی الکفر . .. زین لهم سوء أعملهم

ص: 54

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 58 - 4

4- رسم مژده دهی به هنگام تولد فرزند در میان عرب های جاهلی

و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 59 - 1،3،11

1- متواری و مخفی شدن مشرکان دختردار شده در دوران جاهلیت ، به خاطر شدت ناراحتی ناشی از خبر دختردار شدن

و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی . .. یتوری من القوم من سوء ما بشّر به

3- مردسالاری ، در دوران جاهلی بر خانواده ها سایه افکنده بود .

و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی ظلّ وجهه . .. یتوری من القوم من سوء ما بشّر به أیمسکه

11- تصمیم مشرکان به نگهداری ذلیلانه نوزادان دختر و یا در گور کردن آنان ، تصمیمی بس ناروا و زشت

أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب ألا ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 60 - 1

1- ایمان نداشتن به عالم آخرت ، زمینه ساز دخترکشی مشرکان عصر جاهلی

و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی . .. یتوری من القوم ... أم یدسّه فی التراب ... للذین ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 62 - 2

2- مشرکان دوران جاهلی ، از دختردار شدن نفرت داشتند .

و یجعلون لله البن-ت . .. و إذا بشّر أحدهم بالأُنثی ظلّ وجهه مسودًّا و هو کظیم ..

مراد از <ما> در <ما یکرهون> - به قرینه آیه <و یجعلون لله البنات> (57) - می تواند <بنات> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 31 - 2

2- ترس از فقر و ناداری ، عامل روی آوردن اعراب جاهلی به کشتن فرزندان خود

و لاتقتلوا أول-دکم خشیه إمل-ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 32 - 5

5- زنا ، عملی شایع و رایج در میان اعراب جاهلی [ پیش از اسلام ]

و لاتقربوا الزنی إنه کان ف-حشه و ساء سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 55

10 - اسراء - 17 - 34 - 9

9- تصرف بی جا در اموال یتیمان و حیف و میل آنها ، امری رایج و شایع در میان اعراب جاهلی

و لاتقربوا مال الیتیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 28 - 14

14 - حرمت استفاده از گوشت قربانی ، پندار باطل عرب های جاهلی

فکلوا منها

تجویز استفاده از گوشت قربانی، ناظر به پندار باطل عرب های جاهلی است که استفاده از آن را حرام می دانستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 30 - 12،17

12 - آمیختگی مراسم حج و قربانی ، با مظاهر شرک و بت پرستی در عصر جاهلیت

و أُحلّت لکم الأنع-م إلاّ ما یتلی علیکم فاجتنبوا الرجس من الأوث-ن

17 - وجود شعار های شرک آمیز و ضد توحیدی در مراسم حج عصر جاهلیت

و اجتنبوا قول الزور

<زور> به معنای باطل و اضافه در <قول الزور> اضافه بیانیه است; یعنی، از سخنانی که باطل و یاوه است، دوری کنید. با توجه به این که آیه مورد بحث از جمله آیات مربوط به حج است. می توان گفت که مراد از <سخن یاوه> در این جا شعارهای شرک آمیزی بود که مشرکان در مراسم حج و احتمالاً به هنگام ذبح قربانی بر پای بت هایشان - که در منا نصب کرده بودند - سرمی دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 36 - 11

11 - حرمت استفاده از گوشت قربانی ، پندار عرب عصر جاهلیت

فإذا وجبت جنوبها فکلوا منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 27 - 7

7 - ورود ناگهانی و بدون سلام کردن و اذن خواستن ، به محل سکونت و خانه یکدیگر ، از رسوم و اخلاق جاهلیت پیش از اسلام بود .

لاتدخلوا بیوتًا غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا و تسلّموا علی أهلها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 33 - 24،39

24 - واداشتن کنیزان به فحشا و خودفروشی جهت کسب در آمد و رفاه بیشتر ، امری رایج در جاهلیت

و لاتکرهوا فتی-تکم علی البغاء . .. لتبتغوا عرض الحیوه الدنیا

39 - < عن علی ابن أبی طالب ( ع ) فی قوله : < و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء > قال : کان أهل الجاهلیه یبغین إمائهم

ص: 56

فنهوا عن ذلک فی الإسلام ;

حضرت علی بن ابی طالب(ع) درباره سخن خدا <و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء> فرمود: اهل جاهلیت کنیزان خود را به زنا وادار می کردند. سپس در اسلام از این کار نهی شدند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 61 - 38

38 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله < لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج و لا علی المریض حرج > وذالک أن أهل المدینه قبل أن یسلّموا کانوا یعزلون الأعمی و الأعرج و المریض و کانوا لایأکلون معهم و کان الأعمی و المریض یقولون : لعلّنا نوذیهم إذا أکلنا معهم فاعتزلوا مواکلتهم فلمّا قدم النبی ( ص ) سألوه عن ذالک فأنزل اللّه < لیس علیکم جناح أن تأکلوا جمیعًا أو أشتاتاً ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند <لیس علی الأعمی حرج. ..> فرمود: اهل مدینه قبل از آنکه مسلمان شوند، نابینایان، لنگان و بیماران را از خود جدا می کردند و با آنان هم غذا نمی شدند... و کوران و بیماران می گفتند: شاید اگر ما با دیگران هم غذا شویم، موجب اذیت آنان باشیم. از این رو از هم غذا شدن با دیگران کناره می گرفتند. پس هنگامی که پیامبر(ص) وارد مدینه شد، از آن حضرت سؤال کردند. خداوند این آیه را نازل فرمود: لیس علیکم جناح أن تأکلوا جمیعاً أو أشتاتاً>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 4 - 7،11،12

7 - در جاهلیت ، ظِهار همسر از سوی شوهر ، امری رایج بوده است .

و ما جعل أزوجکم الّ--ی تظ-هرون منهنّ أمّه-تکم

از کاربرد فعل مضارع <تظاهرون> - که دلالت بر استمرار دارد - استفاده می شود که ظِهار، امر متداولی بوده است.

11 - در جاهلیت ، فرزندخوانده شدگان ، فرزند حقیقی تلقی می شدند .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم

آیه، ناظر به واقعیتی موجود در عصر ظهور اسلام و باقی مانده از دوران جاهلی است. چنان که نوع مفسران، به آن تصریح کرده اند، آیه درباره زیدبن حارثه، پسرخوانده رسول اللّه(ص) نازل شده است.

12 - فرزند حقیقی تلقّی شدن فرزند خوانده شدگان ، در عصر جاهلیت ، خودساخته بود و منشأ الهی نداشت .

و ما جعل أدعیاءکم أبناءکم ذلکم قولکم بأفوهکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 33 - 5

5 - زنان ، در دوران هایی پیش از اسلام ، خودآرایی نموده و در معرض نگاه نامحرمان قرار می گرفتند .

و لاتبرّجن تبرّج الج-هلیّه الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 37 - 26

26 - در صدراسلام ، ازدواج با مطلَّقه پسرخوانده ، امری ناروا شمرده می شد .

زوّجن-کها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم

ص: 57

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 52 - 4

4 - پیامبر ( ص ) مجاز نبود بر اساس سنّت جاهلی ، زنان خود را با همسران دیگران تعویض کند .

لایحلّ لک النساء . .. و لا أن تبدّل بهنّ من أزوج

احتمال دارد که مراد از <تبدیل همسران>، طلاق آنها و ازدواج با دیگران باشد و احتمال دارد که اشاره به سنّت جاهلی باشد که مردان، همسران خود را تعویض می کرده اند. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 2 - 4

4 - در طلاق از نوع ظهار ، پندار مردم جزیره العرب این بود که زن ظهار شده ، برای شوهرش حکم مادر را پیدا کرده و حرام مؤبّد می شود .

الذین یظ-هرون منکم من نسائهم ما هنّ أُمّه-تهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 17

17 - قرار دادن مهریه برای زنان ، از آداب همسری در میان عرب قبل از اسلام

و ءاتوهم ما أنفقوا

بیشتر مفسران مسأله انفاق در آیه شریفه را، به <مهریه> تفسیر کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 21 - 8

8 - خاک سپاری مردگان ، شیوه ای سابقه دار در دوران جاهلیت

فأقبره

یادآوری مراسم خاک سپاری در ضمن بر شمردن نعمت های خداوند برای مردم عصر بعثت، نشانه جاری بودن آن مراسم در آن روزگار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 8 - 2

2 - زنده به گور کردن دختران ، از رفتار های ناپسند برخی از اعراب جاهلی

و إذا الموءوده سئلت

ظاهر آیه شریفه این است که بین مردم دوران بعثت، نمونه هایی از دفن دختران زنده پدیدار شده بود و این آیه در صدد بازداشتن مردم از ارتکاب آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 9 - 1

1 - برخی از اعراب جاهلی ، دختران خود را بی هیچ گناه و جرمی زنده به گور می کردند .

بأیّ ذنب قتلت

ص: 58

استفهام تقریری در آیه شریفه، متوجّه مقتول شده است; با آن که مراد از آن مؤاخذه قاتل است. این گونه بیان، تأکید بر نبود عذر و بهانه برای قاتل است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 28 - 7

7 - مشرکان ، دارای موسم سالانه برای آمدن به مسجدالحرام

فلا یقربوا المسجدالحرام بعد عامهم هذا

تعبیر به <عامهم> - که عام را به مشرکان اسناد داده - مشعر به این معناست.

و وضعنا عنک وزرک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 3 - 5

5 - آداب و رسوم عصر جاهلی برای پیامبر ( ص ) ، کوبنده ، آزاردهنده و کمرشکن بود .

الذی أنقض ظهرک

در آیه قبل، برای <وزر>، مصادیقی احتمالی ذکر شد که از جمله آنها، آداب و رسوم دوران جاهلیت بود. این احتمالات، گرچه شاهدی قوی ندارد; ولی ممکن است هدف از مطلق آوردن کلمه <وزر>، تعمیم آن به تمام مصادیق احتمالی باشد.

17 - زخرف - 43 - 22 - 3

3 - قوم گرایی ، پایه اصلی فرهنگ و اعتقاد عرب جاهلی

بل قالوا إنّا وجدنا ءاباءنا علی أُمّه و إنّا علی ءاث-رهم مهتدون

از این که عرب های جاهلی تنها به عقاید نیاکان خویش تکیه می کردند و آن را موجب هدایت می دانستند، قوم گرایی آنان استفاده می شود.

14 - لقمان - 31 - 21 - 9

9 - آداب و رسوم اقوام ، در هدایت و یا گمراهی نسل ها آنان ، تأثیری قابل توجّه دارد .

و إذا قیل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا

رسوم اجتماعی

6 - اعراف - 7 - 70 - 8

8 - مخالفت با سنن قومی ، در پندار قوم عاد ، سفاهت و نابخردی بود .

إنا لنریک فی سفاهه . .. و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

ص: 68

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 11

11 - ادیان الهی ، راه و روش رشد و تعالی انسان و جامعه

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

چون مراد از <انقلبتم علی اعقابکم>، بازگشت از دین الهی است و از آن تعبیر به واپسگرایی شده، معلوم می شود که دین الهی، رشد و تعالی مردم را تضمین می کند.

یرسل السماء علیکم مدرارًا و یزدکم قوّه إلی قوّتکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 6 - 7

7- رشد اقتصادی و نیروی انسانی و توازن و همپایی آن دو ، دارای نقش تعیین کننده در سرنوشت ملتها

و أمددن-کم بأمول و بنین

در کنار هم یاد شدن <مال> و <فرزند> نشانگر آن است که قرین بودن این دو با یکدیگر، در غلبه ملتها بر دشمنان خویش نقش آفرین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 73 - 10،11

10- پیشرفت اقتصادی و اجتماعی و بهبود آن ، الزاماً نشانه حقانیت یک اندیشه و آیین نیست .

أیّ الفریقین خیر مقامًا و أحسن ندیًّا

11- موقعیت برتر اقتصادی و اجتماعی و بهره مندی های مادی ، زمینه ساز غفلت از حق و بهره نبردن از آیات قرآن

و إذا تتلی علیهم ءایتنا . .. أیّ الفریقین خیر مقامًا و أحسن ندیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 74 - 12

12- پیشرفت های اقتصادی و قدرت های چشم گیر - حتی در عالی ترین شکل آن - تضمین کننده نجات جامعه از نابودی نیست .

و کم أهلکنا قبلهم من قرن هم أحسن أث-ثًا ورءیًا

بینش مطرح شده در این آیه، از اندیشه ای سرچشمه می گیرد که در آیات پیشین با جمله <قال الذین کفروا. .. أیّ الفریقین خیر مقاماً> به آن اشاره شده بود.

و أمددن-کم بأمول و بنین و جعلن-کم أکثر نفیرًا

جمله <و جعلناکم. ..> بمنزله نتیجه برای جمله <و امددناکم ...> است; چرا که <نفیر> در لغت به عده ای از مردان گفته می شود که امکانات لازم برای کوچ کردن و حرکت دسته جمعی را داشته باشند (مفردات راغب)، و مقصود از آن به مناسبت مورد، این است که خداوند با کمک اموال و فرزندان به شما، این توانایی را داد که بر دشمن خود فزونی داشته و چیره شوید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 34 - 12

12- عدم جواز تصرف در مال یتیم برای دیگران ، پس از رسیدن وی به حد بلوغ و رشد اقتصادی

و لاتقربوا . .. حتی یبلغ أشدّه

با توجه به اینکه پیام آیه، در راستای حقظ منافع یتیم است و بدیهی است که صرف بلوغ جسمی و سنی - بدون بلوغ فکری و اقتصادی وی - تضمین کننده منافع و مصالح او نخواهد بود و <حتی یبلغ أشدّه> غایت برای تصرف مجاز از سوی سرپرستان امور ایتام است; بنابراین معنا چنین می شود: شما جز جایی که در جهت مصالح یتیمان باشد، تصرف نکنید تا زمانی که آنان به بلوغ کافی برسند و وقتی آنها به بلوغ رسیدند، حق تصرف ندارید.

أکرمی مثوی-ه . .. و لما بلغ أشدّه

کلمه <أشدّ> چنان چه لسان العرب از سیبویه نقل کرده - جمع شدّه (توان و قدرت) است. بنابراین <أشدّ> ; یعنی ، توانها و قدرتهای متعدد که به مناسبت مورد ، شامل توان جسمی و عقلی است.

2- یوسف ( ع ) در سن جوانی و رسیدن به رشد عقلی و جسمی ، به حکمتی والا و علمی گسترده دست یافت .

و لما بلغ أشدّه ءاتین-ه حکمًا و علمًا

نکره آوردن <حکماً> و <علماً> حکایت از عظمت حکمت و علمی دارد که خداوند به یوسف(ع) عطا فرموده بود. اسناد <آتی> به ضمیر متکلم <نا> مؤید این حقیقت است. و از آن رو که خداوند داستان مراوده زلیخا را پس از بیان بهره مندی یوسف(ع) از علم و حکمت مطرح می کند، معلوم می شود که او در عنفوان جوانی به حکمت و علم دست یافته بود ; زیرا محتمل نیست که زلیخا پس از گذشت جوانی یوسف(ع) - مثلاً در سنین سی و یا چهل سالگی - خواهان وصال او بوده باشد.

6- یوسف ( ع ) در سن جوانی و برخوردار شدن از رشد ، به مقام نبوّت نایل گردید .

و لما بلغ أشدّه ءاتین-ه حکمًا و علمًا

برداشت فوق ، بر اساس نظر برخی از مفسران است که <حکم> را به مقام نبوت و <علم> را به دانش شریعت ، تفسیر کرده اند.

انّ فی ذلک لایه لکم ان کنتم مؤمنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 272 - 13

13 - انفاق زمینه دستیابی به < وجه اللّه > و رضای او

و ما تنفقون الاّ ابتغاء وجه اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 43 - 15

15 - ارزش عبادت جمعی و تأثیر آن در رشد و تعالی انسان

و ارکعی مع الرّاکعین

به نظر می رسد فرمان الهی به مریم مبنی بر عبادت جمعی (نماز جماعت)، در راستای رشد وی باشد; به قرینه <و انبتها نباتاً حسناً> در آیه سی و هفتم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 53 - 9

9 - ایمان به کتاب آسمانی و پیروی از پیامبر ، زمینه راهیابی به منزلت انبیا

و اشهد بانّا مسلمون. ربّنا امنا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین

به قرینه <و اشهد . .. >، منظور از <الشاهدین>، همان عیسی (ع) و دیگر پیامبرانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 5

5 - تشویق و ترغیب به انفاق و ایثار ، برای رسیدن به کمال

لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 3

3 - رسیدن به مقام رضای الهی ، رهایی از دوزخ و نیل به درجات عالی ، در پرتو بعثت پیامبر ( ص ) و ایمان به اوست .

افمن اتّبع رضوان اللّه . .. هم درجات عند اللّه ... لقد منّ اللّه علی المؤمنین اذ

با توجّه به آیه قبل که سخن از نیل به درجات و رضای الهی بود، گویا در این آیه راه وصول به آن را بیان می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 14

14 - شهادت ، وسیله رشد و تکامل شهید

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

با توجه به معنای <ربّهم> که خداوند مربّی و تربیت کننده شهیدان است، معلوم می شود که شهادت زمینه ای برای بهره مندی از ربوبیّت خاص الهی است.

ص: 82

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 32 - 20

20 - امیدواری به فضل الهی ، زمینه ساز پرهیز از طمعورزی نسبت به دارایی های دیگران

و لا تتمنّوا ما فضّل اللّه . .. و سئلوا اللّه من فضله

نهی از تمنی و طمعورزی، و آنگاه امر به تقاضا از خدا، که نتیجه آن امیدبخشی به فضل الهی است، در حقیقت ارائه راهی است برای اجتناب از حسرت و دست اندازی به نعمتهای دیگران.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 82 - 6

6 - تدبّر در قرآن ، زمینه برطرف شدن نفاق و ضعف ایمان

و یقولون طاعه . .. افلا یتدبّرون القران

ترغیب منافقان و مسلمانان ضعیف الایمان به تدبر در قرآن می تواند به منظور ارائه رهنمودی برای برطرف شدن نفاق و ضعف ایمان آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 71 - 25

25 - تسلیم شدن در برابر خداوند، قرار گرفتن در بستر رشد و کمال جهان هستی است.

و أمرنا لنسلم لرب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 141 - 14

14 - آزمون انسان ها با سختی ها ، برخاسته از مقام ربوبی خدا و در جهت رشد و تربیت آنان

و فی ذلکم بلاء من ربکم عظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 53 - 2

2 - گستراندن و هموار ساختن زمین ، از نعمت های خداوند به انسان ها و در راستای تربیت و رشد آنان است .

الذی جعل لکم الأرض مهدًا

در برداشت بالا سه نکته ملحوظ است: 1- لام در <لکم> نعمت بودن را می فهماند. 2- <الذی> چه خبر باشد برای ضمیر محذوفی که به <ربّ> در آیه قبل برمی گردد و چه صفت برای آن، بیانگر وصفی از اوصاف ربوبی خداوند است که در راستای تدبیر امور انسان ها است. 3- <مهداً> مصدر و به معنای ممهوده است; یعنی، مهیا و مسطح.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 20 - 5

5 - انسان ، موجودی تکامل پذیر و آماده رشد

ثمّ السبیل یسّره

ص: 83

فراهم آوردن <راه> برای انسان و آسان سازی پیمودن آن، نشانگر این است که انسان، به گونه ای آفریده شده که کمالات خود را بالفعل دارا نیست و برای تحصیل آن باید راهی را طی کند.

20 - عبس - 80 - 29 - 4

4 - باران و زمین مناسب ، دو عنصر اصلی در رشد و باروری درختان زیتون و خرما است .

صببنا الماء . .. ثمّ شققنا ... و زیتونًا و نخلاً

والسل-م علیّ یوم ولدت

10 - اسراء - 17 - 34 - 23

23- < عن أبی بصیر قال : قال أبوعبدالله ( ع ) : إذا بلغ العبد ثلاثاً و ثلاثین سنه فقد بلغ أشدّه . . . ;

ابوبصیر روایت کرده است که امام صادق(ع) فرمود: آن گاه که بنده به سن 33 سالگی برسد . .. به رشد لازم رسیده است [و این است مقصود از]<بلغ أشدّه>...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 26 - 6

6 - مثال های قرآن مایه تربیت و رشد مؤمنان است .

فیعلمون أنه الحق من ربهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 40 - 17

17 - آگاهی های تاریخی ، می تواند دارای نقشی سازنده برای آدمی باشد .

یبنی إسرائیل اذکروا نعمتی التی أنعمت علیکم

به یاد آوردن نعمتهای گذشته - که نوعی آگاهی تاریخی است - مورد سفارش و توصیه خداوند قرار گرفته است و از آنجا که سفارشهای خداوند همواره در راستای سازندگی انسان و هدایت اوست، می توان به برداشت فوق دست یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 49 - 14

14 - آزمون انسان ها با سختی ها و نیز نعمت ها و آسایش ها برخاسته از مقام ربوبی خدا و در جهت رشد و تربیت آنان است .

و فی ذلکم بلاء من ربکم عظیم

برداشت فوق با توجه به کلمه <رب> - که به معنای مربی و مدیر است - استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 124 - 2

2 - هدف از آزمون ابراهیم ( ع ) ، رشد دادن و تربیت کردن او بود .

و إذ ابتلی إبرهیم ربه بکلمت

انتخاب کلمه <رب> - که به معنای مدبر و مربی است - گویای برداشت فوق می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 131 - 5

5 - تسلیم خدا بودن و اطاعت کردن از فرمان های او ، موجب رشد و تربیت آدمی است .

إذ قال له ربه أسلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 202 - 2،3

2 - نقش دعا ، در رسیدن به مطلوب

ربّنا اتنا فی الدنیا حسنه . .. اولئک لهم نصیب

3 - دعای همراه با تلاش و عمل ، شرط رسیدن به مطلوب

ربّنا اتنا . .. اولئک لهم نصیب مما کسبوا

ص: 88

بنابراینکه مراد از <ممّا کسبوا>، همان دعای آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 207 - 4،7

4 - در برابر کسانی که حرث و نسل را فدای مصلحت خود می کنند ، برخی ، جان خود را در برابر حفظ ارزش های الهی فدا می کنند .

لیفسد الحرث و النسل . .. و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه

7 - تشویق مؤمنان به گذشتن از جان ، برای کسب رضایت خداوند

و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه

با توجّه به اینکه آیه مزبور در مقام مدح چنین انسانهایی است، تشویق از آن استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 209 - 12

12 - آگاهی از عزت و حکمت الهی ، زمینه تسلیم در برابر خداوند و دوری از متابعت شیطان

ادخلوا فی السلم . .. و لا تتبعوا ... ان اللّه عزیز حکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 210 - 10

10 - توجه به بازگشت همه چیز به سوی خداوند ، زمینه تسلیم شدن در برابر او و پرهیز از پیروی شیطان

و لا تتبعوا خطوات . .. و الی اللّه ترجع الأمور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 212 - 16،18

16 - تقوا ، عامل دستیابی به مقام بلند در قیامت

و الذین اتقوا فوقهم یوم القیامه

18 - همراهی ایمان و تقوا ، عامل برتری در قیامت

و یسخرون من الذین امنوا و الذین اتقوا فوقهم یوم القیمه

تبدیل <الذین امنوا> به <الذین اتقوا>، برای تفهیم این معناست که باید ایمان، همراه تقوا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 214 - 17

17 - نقش سختی ها و مصائب ، در ساخته شدن و رُشد انسانها

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّه و لما یأتکم

ورود به بهشت، کمال است و سختیها، در رسیدن به آن نقش دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 232 - 12

ص: 89

12 - پذیرش احکام الهی و عمل به آن ، باعث رشد و طهارت انسان

و اذا طلّقتم النّساء . .. ذلکم ازکی لکم و اطهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 256 - 8

8 - دین اسلام ، راه و روش رُشد و هدایتِ انسان

لا اکراه فی الدّین قد تبیّن الرّشد من الغیّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 257 - 6

6 - ایمان به خداوند ، زمینه ساز راهیابی انسان به نور

اللّه ولّی الّذین امنوا یخرجهم من الظّلمات الی النّور

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 261 - 3،4

3 - تکامل معنوی و رشد وجودی انفاق کننده اموال در راه خدا *

مثل الّذین . .. مائه حبّه

بنابر ظاهر تشبیه که مُشبّه، همان شخص انفاق کننده (الّذین ینفقون) باشد; یعنی آنانکه انفاق می کنند، همانند دانه ای هستند که . .. .

4 - رُشد و شکل گیری شخصیّت آدمی ، برخاسته از رفتار جهتدار وی *

مثل الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل اللّه . .. مائه حبّه

از تشبیه شخص انفاق کننده به دانه ای که . .. این معنا به دست می آید که رشد شخصیّت آدمی، برخاسته از انفاق و رفتار او در راه خدا (جهت) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 262 - 9

9 - آرامش درونی ، دستاوردی از انفاق در راه خدا

الّذین ینفقون . .. و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 265 - 5،11،12

5 - جلب رضایت خداوند ، در گروِ تلاش و اجتهاد جوینده آن

ابتغاء مرضات اللّه

با توجّه به لغت <ابتغاء> که در آن اجتهاد و تلاش ملحوظ است.

11 - انفاق در جهت رضایت خداوند ، موجب رشد و تکامل انسان

و مثل الّذین . .. کمثل جنّه بربوه

از تشبیه انفاق کنندگان به بوستانی که با بارش باران به ثمر نشیند، استفاده گردیده است.

ص: 90

12 - عمل خالصانه ، موجب رشد و تکامل انسان

و مثل الّذین . .. کمثل جنّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 276 - 2

2 - خداوند ، رشددهنده اموالی که صدقه داده می شود .

و یربی الصّدقات

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 37 - 4،6،9،12،14،21

4 - عنایت خاص خداوند نسبت به برخی از انسان ها ، موجب رشد و تعالی ویژه آنان

فتقبّلها ربّها . .. و انبتها نباتاً حسناً

6 - رشد و شکوفایی استعداد های نهفته انسان ، در پرتو ربوبیّت خداوند

فتقبّلها ربّها . .. و انبتها نباتاً حسناً

9 - انسان برای رشد معنوی خویش ، نیازمند پناه بردن به خدا از شر شیطان است .

و انّی اعیذها بک و ذریّتها . .. و انبتها نباتاً حسناً

12 - عنایت پروردگار ، تربیت شایسته ، پرستش خدا و تغذیه صحیح ، از عوامل مؤثر در رشد معنوی انسان

و انبتها نباتاً حسناً و کفّلها زکریّا . .. المحراب و جد عندها رزقاً

14 - نقش سرپرست و مربّی صالح ، در رشد و تعالی معنوی انسان

و انبتها نباتاً حسناً و کفّلها زکریا

تصریح به سپردن کفالت به زکریا پس از <انبتها . .. >، گویای نقش زکریا، به عنوان مربی صالح، در رشدِ معنوی کسی است که تحت تربیت اوست.

21 - رشد معنوی و تعالی انسان ، در پرتو نظارت مستمر و همه جانبه مربّی است .

انبتها . .. کفّلها ... کلما دخل علیها ... قال یا مریم انّی لک هذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 38 - 10

10 - نقش دعا و درخواست از خداوند ، در دستیابی انسان به آرمان خویش

هنا لک دعا زکریا ربّه قال ربّ هب لی من لدنک ذریه طیبه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 9

9 - پرستش و عبادت خدا ، راهی است مستقیم به سوی او ( کمال مطلق )

فاعبدوه هذا صراط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 64 - 5

ص: 91

5 - عقیده توحیدی ، بینشی متعالی و موجب تعالی انسان

تعالوا الی کلمه سواء

کلمه <تعالوا> که از ریشه <علوّ> به معنای بالا است گویای برداشت فوق می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 77 - 14

14 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، محروم از پاک شدن و رشد یافتن به دست خداوند .

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. و لا یزکّیهم

تزکیه از ماده <زکَوَ> و یا <زکَیَ>، به معنای پاک شدن و نیز به معنای رشد یافتن می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 4،8،12

4 - ایثار ، راه رسیدن به مقام بِرّ

لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون

8 - مقام برّ ، از درجات عالی کمال انسان

لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون

12 - رسیدن به مقام برّ ، در گرو پرداخت مقداری از مال خویش به امام ( ع ) در هر سال

لن تنالوا البر حتی تنفقوا ممّا تحبون

امام صادق (ع): شنیدم از پدرم که می گفت: من مضت له سنه لم یصلنا من ماله قلّ او کثر، لم ینظر اللّه الیه یوم القیامه . .. اذ یقول: <لن تنالوا البرّ ... > فنحن البرّ و التقوی.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 184، ح 85 ; نورالثقلین، ج 1، ص 364، ح 238.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 114 - 10،11

10 - صالح شدن انسان ها ، در گرو ایمان به خدا ، معاد ، امر به معروف و نهی از منکر ( اصلاح دیگران ) و شتاب در کار های نیک است .

یؤمنون باللّه . .. و اولئک من الصالحین

11 - صالح شدن انسان ها ، در گرو استواری در اطاعت خدا ، تلاوت آیات الهی به هنگام شب و سجده به درگاه او

امه قائمه . .. و هم یسجدون ... و اولئک من الصالحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 116 - 12

12 - بیان فرجام اعمال و وعد و وعید ، از شیوه های قرآن برای اصلاح انسان ها و برحذر داشتن آنها از کفر

و ما یفعلوا من خیر فلن یکفروه . .. و اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 92

3 - آل عمران - 3 - 141 - 3

3 - ایمانِ آدمی تبدیل کننده رنج ها و شکست ها به عوامل سازنده و خالص کننده

و تلک الایّام نداولها بین النّاس . .. و لیمحّص اللّه الّذین امنوا

مؤمنین به خاطر ایمانشان در هنگامه های فشار، به جای خردشدن، از آن عوامل برای رشد و ساخته شدن و خلوص خود کمک می گیرند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 11

11 - ادیان الهی ، راه و روش رشد و تعالی انسان و جامعه

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

چون مراد از <انقلبتم علی اعقابکم>، بازگشت از دین الهی است و از آن تعبیر به واپسگرایی شده، معلوم می شود که دین الهی، رشد و تعالی مردم را تضمین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 150 - 9

9 - پذیرش ولایت خداوند و اعتقاد به یاری حتمی او ، مانع واپسگرایی و زیانکاری جامعه ایمانی و باعث رشد و سعادت

یردّوکم علی اعقابکم فتنقلبوا خاسرین. بل اللّه مولیکم و هو خیر النّاصرین

پیامد پذیرش ولایت کافران، واپسگرایی و خسارت است. بنابراین پذیرش ولایت خداوند - به قرینه مقابله آن با پذیرش ولایت کافران - باعث رشد و سعادت خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 162 - 3

3 - امانتداری و ترک خیانت ، از موجبات جلب خشنودی و رضای خداوند

و ما کان لنبیّ ان یغلّ . .. افمن اتّبع رضوان اللّه کمن بآء بسخط من اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 189 - 3

3 - توجّه به مالکیّت و فرمانروایی مطلق خداوند ، زمینه پرهیز از شکستن میثاق ، کتمان حقایق ، دین فروشی و خودپسندی

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه . .. و لا تکتمونه ... و اشتروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 13 - 9

9 - رعایت حدود الهی ( احکام و قوانین ارث و . . . ) و اطاعت از خدا و رسول ( ص ) ، رستگاری بزرگ

تلک حدود اللّه و من یطع اللّه و رسوله . .. و ذلک الفوز العظیم

<ذلک> می تواند اشاره باشد به اطاعت خدا و رسول که از موارد آن رعایت احکام و قوانین ارث و حدود الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 93

3 - نساء - 4 - 21 - 5

5 - تحریک عواطف انسانی از روش های قرآن برای جلوگیری از ظلم و گناه

اثماً مبیناً. و کیف تأخذونه و قد افضی بعضکم الی بعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 25 - 33

33 - خویشتن داری در برابر گناه ، موجب خیر و سعادت

و ان تصبروا خیرٌ لکم

بنابر اینکه متعلق <ان تصبروا>، ارتکاب زنا باشد که از کلمه <عنت> به دست می آید. گفتنی است که در این صورت کلمه <خیر>، افعل تفضیل نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 49 - 3،11،12،15

3 - خداوند بر اساس مشیّتش انسان را از آلودگی پاک می سازد و رشد می دهد .

بل اللّه یزکّی من یشاء

11 - مشیّت الهی در اعطای کمال و رشد و تنزیه انسان ها ، گزاف و بدون دلیل نیست .

بل اللّه یزکّی من یشاء و لا یظلمون فتیلا

12 - خداوند ، در اعطای رشد و کمال لایق به انسان ها ، هیچ ستمی نمی کند .

بل اللّه یزکّی من یشاء و لا یظلمون فتیلا

15 - خداوند در اعطا نکردن کمال و پاک ننمودن یهودیان کفرپیشه ، هرگز ستمی به آنها نکرده است .

الم تر . .. بل اللّه یزکّی من یشاء و لا یظلمون فتیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 57 - 9

9 - وعد و وعید از روش های قرآن برای برانگیختن مردم به ایمان ، عمل صالح و پرهیز از کفر

انّ الّذین کفروا بایاتنا سوف . .. و الّذین امنوا و عملوا الصّالحات سندخلهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 61 - 1

1 - پذیرش قوانین الهی و حاکمیت پیامبر ( ص ) ، اعتلابخش است .

و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل اللّه و الی الرّسول

1 - مراد از <تعالوا . .. > به قرینه آیه پیشین، مراجعه به آن حضرت برای قضاوت و داوری است. 2 - <اعتلابخش بودن> در برداشت فوق، از معنای <تعالوا> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 96 - 4

4 - جهاد در راه خداوند ، موجب دستیابی به منزلتهایی والا و آمرزش گناهان و جلب رحمت خاص او

ص: 94

فضّل اللّه المجاهدین علی القاعدین . .. درجات منه و مغفره و رحمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 174 - 4

4 - دلیل و برهان دارای نقشی مؤثر در رشد و تربیت انسانها

یأیها الناس قد جاءکم برهن من ربکم

استناد برهان به <رب> می رساند که آمدن برهان در راستای ربوبیت خدا بر انسانهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 175 - 12

12 - تمسک به خدا در تمامی شؤون زندگی ، شرط باروری ایمان

فاما الذین ءامنوا باللّه . .. و یهدیهم إلیه صرطاً مستقیماً

حذف متعلق اعتصام ظاهراً بیانگر اطلاق آن متعلق می باشد ; یعنی تمسک به خداوند در هر زمان و در همه چیز.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 16 - 19

19 - دستیابی اهل کتاب به راه های سلامت و رهایی آنان از گمراهی ها و قرار گرفتن آنان در صراط مستقیم ، در گرو ایمان به قرآن و پیامبر ( ص )

یاهل الکتب قد جاءکم رسولنا . .. یهدیهم إلی صرط مستقیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 35 - 15

15 - رشد ، رستگاری و سعادت انسان ، هدف برنامه ها و تکالیف الهی

اتقوا اللّه و ابتغوا إلیه الوسیله و جهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 68 - 3

3 - دستیابی اهل کتاب به جایگاه ارزشی خویش ، منوط به اقامه تورات ، انجیل و دیگر دستورات الهی است .

قل یاهل الکتب . .. حتّی تقیموا التوریه و الانجیل و ما أنزل الیکم من ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 84 - 7،8،9

7 - ایمان به خدا ، قرآن و پیامبر ( ص ) زمینه عروج به درجه صالحان

و ما لنا لانؤمن باللّه وما جاءنا من الحق . .. یدخلنا ربنا مع القوم الصلحین

جمله <و نطمع . ..> می رساند که حتی پس از اعتراف به خدای یگانه نمی توان به همنشینی باصالحان یقین داشت بلکه ایمان مذکور تنها می تواند زمینه ساز نیل به درجه صالحان باشد.

8 - رسیدن به درجه و مقام صالحان در پرتو خواست و عنایت الهی است .

ص: 95

نطمع ان یدخلنا ربنا مع القوم الصلحین

9 - ارتقای درجه معنوی مؤمنان پرتوی از ربوبیت الهی است .

نطمع ان یدخلنا ربنا مع القوم الصلحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 90 - 13

13 - فلاح و رستگاری ، از اهداف تشریع احکام دین

انما الخمر . .. فاجتنبوه لعلکم تفلحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 92 - 7

7 - فلاح و رستگاری پیامد اطاعت خدا و رسول ( ص )

فاجتنبوه لعلکم تفلحون . .. و اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 93 - 11،16،17،22

11 - لزوم همراهی ایمان و عمل صالح برای تأمین رشد و تعالی آدمی

لیس علی الذین ءامنوا و عملوا الصلحت . .. ءامنوا و عملوا الصلحت

16 - رسیدن به مقام محسنین در گرو گذر از مراحل ایمان و تقوا

إذا ما اتقوا . .. ثم اتقوا و احسنوا و اللّه یحب المحسنین

17 - برخوردار شدن آدمی از صفت احسان ، نشانه نیل او به برترین مرحله تقواست

ثم اتقوا و احسنوا

چنانچه تکرار <اتقوا> ناظر به مراحل تقوا باشد، سخن از احسان پس از آخرین مرحله آن حاکی از نایل شدن واجدان آخرین مرحله تقوا به مقام محسنین است.

22 - رشد و فلاح آدمی در پرتو ایمان ، عمل صالح ، تقوا و احسان

لیس علی الذین ءامنوا . .. و احسنوا و اللّه یحب المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 42 - 5

5 - نقش سختیها و کاستیها در سازندگی و تربیت انسان

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم یتضرعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 11

11 - تضرع در مقابل خداوند موجب کمال و رشد انسان می شود.

فأخذنهم بالبأساء . .. لعلهم یتضرعون. فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا

از اینکه خداوند مشکلاتی پیش آورده تا انسان تضرع کند و با جمله <فلو لا . .. > ترغیب به تضرع کرده است، معلوم می شود

ص: 96

که تضرع موجب کمال و رشد انسان می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 75 - 5

5 - رسیدن به یقین، مرتبه ای بلند برای انسان و قله ای برای معرفت و شناخت

و کذلک نری . .. و لیکون من الموقنین

مطرح ساختن <یقین>، به عنوان اصلیترین هدف <ارائه ملکوت>، گویای عظمت یقین و اهل آن و همچنین نقطه نهایی در مقوله شناخت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 83 - 5

5 - دستیابی به درجات عالی معنوی، منوط به مشیت الهی است.

نرفع درجت من نشاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 86 - 8

8 - پیشه ساختن احسان و صلاح، زمینه ساز ارتقای درجه در پیشگاه خداوند است.

نجزی المحسنین . .. کل من الصلحین ... فضلنا علی العلمین

چون دو صفت احسان و صلاح به عنوان ممیزات پیامبران در آیات پیشین مطرح شده بود، چنین برمی آید که این دو صفت دارای نقش اساسی در بالا بردن درجه و مقامات معنوی هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 88 - 5

5 - عبودیت به درگاه خداوند، زمینه و شرط رهیابی به صراط مستقیم است.

ذلک هدی الله یهدی به من یشاء من عباده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 92 - 3

3 - قرآن کتابی گرانقدر و مبارک (فزاینده و رشد دهنده و دارای خیر فراوان) است.

و هذا کتب أنزل نه مبارک

<برکه> یعنی رشد و فزونی (لسان العرب) و <مبارک> چیزی است که در آن فزونی باشد. (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 104 - 7

7 - بینش و آگاهیهای ارائه شده از سوی خداوند، در جهت کمال و منافع انسان است.

فمن أبصر فلنفسه

ص: 97

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 105 - 5

5 - آیات گوناگون قرآن مایه تقویت بینش آگاهان و منجر به بهانه جویی کافران خواهد شد.

و لیقولوا درست و لنبینه لقوم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 112 - 20

20 - جلوگیری نکردن از ستیز دشمنان با پیامبر(ص) از مظاهر ربوبیت الهی و موجب رشد و تربیت است.

و لو شاء ربک ما فعلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 2

2 - راهیابی به توحید و ایمان موجب حیات انسان می شود.

و إن أطعتموهم إنکم لمشرکون. أو من کان میتا فأحیینه و جعلنا له نورا

چون در آیات پیشین سخن از شرک و توحید و ایمان و کفر به آیات الهی بود، قهراً مقایسه ای که در این آیه صورت گرفته بین این دو گروه است که یکی را مرده و دیگری را زنده دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 12

12 - اوامر، نواهی، هشدارها و توبیخهای خداوند همواره در جهت رشد و تربیت انسانهاست.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 43 - 15

15 - رسالت فرستادگان الهی برای تربیت و رشد آدمیان است .

لقد جاءت رسل ربنا بالحق

برداشت فوق با توجه به کلمه <رب> استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 44 - 5

5 - وعده ها و وعید های خداوند ، برخاسته از ربوبیت او و برای رشد و تربیت انسانهاست .

قد وجدنا ما وعدنا ربنا حقاً فهل وجدتم ما وعد ربکم حقاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 53 - 10

10 - باور به تعالیم قرآن و انجام دستورات آن ، راه جلوگیری از تباه گشتن سرمایه عمر

قد خسروا أنفسهم

ص: 98

جمله <قد خسروا أنفسهم> در توصیف کسانی است که در دنیا قرآن را باور نکردند و به دستورات آن گردن ننهادند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 56 - 8

8 - دعا و نیایش محسنان به درگاه خدا مایه به فعلیت رسیدن استعداد آنان برای دستیابی به رحمت خاص الهی است .

و ادعوه . .. إن رحمت اللّه قریب من المحسنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 6

6 - دین و معارف الهی ناشی از مقام ربوبی خداوند و برای رشد و تعالی انسانهاست .

أن جاءکم ذکر من ربکم

<من> در <ذکر من ربکم> برای ابتدای غایت است. یعنی معارف دین از مقام ربوبی سرچشمه گرفته است. و اضافه <رب> به <کم> می رساند که نزول آن معارف در راستای ربوبیت خدا بر انسانها و برای تربیت آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 69 - 7

7 - دین و معارف الهی ناشی از مقام ربوبی خداوند و برای رشد و تعالی انسانهاست .

أن جاءکم ذکر من ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 77 - 3

3 - فرمان های خداوند برخاسته از ربوبیت او و برای رشد و تعالی انسانهاست .

عن أمر ربهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 85 - 15

15 - بینه ارائه شده به مردم مدین ، از ناحیه خداوند و برای تربیت و رشد آنان بوده است .

قد جاءتکم بینه من ربکم

برداشت فوق با توجه به کلمه <رب>، که به معنای رشد دهنده و تربیت کننده است، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 8

8 - دین و معارف الهی ارائه کننده راه رشد و هدایت و تأمین کننده سعادت انسانهاست .

سأصرف عن ءایتی الذین . .. و إن یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا

مراد از <سبیل الرشد> (راه هدایت) همان آیات خدا، یعنی دین و معارف الهی، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 99

6 - اعراف - 7 - 167 - 17

17 - ترس از عقوبت های خدا ، در عین امید به مغفرت و رحمت او ، مایه تربیت انسان و رشد و تعالی اوست .

إن ربک لسریع العقاب و إنه لغفور رحیم

توصیف خداوند به <عقوبت کننده ای سریع> و <بخشایشگری مهربان>، پس از به کارگیری عنوان <رب>، می تواند بیانگر این باشد که توجه به این دو صفت در انسان ترس و امیدی ایجاد می کند که مایه تربیت و کمال او خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 176 - 1

1 - آیات و معارف ارائه شده به بلعم باعورا می توانست وی را به مقامی والا در پیشگاه خدا برساند .

و لو شئنا لرفعنه بها

<با> در <بها> بای استعانت است و ضمیر آن به <آیاتنا> برمی گردد. بنابراین جمله <لرفعناه بها> حاکی از آن است که آیات الهی وسیله ای مناسب برای رفعت درجات بلعم باعورا بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 2 - 3

3 - تلاوت قرآن بر مؤمنان راستین ، فزاینده ایمان در نهاد آنان

و إذا تلیت علیهم ءایته زادتهم إیمنا

<تلیت> به قرینه کلمه <علی> از تلاوت، که به معنای قرائت است، گرفته شده است. بنابراین مراد از <ءایته>، آیات قرآن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 118 - 4

4- انتخاب دین از سر آزادی و اختیار ، مایه رشد و تعالی انسانهاست .

و لو شاء ربک لجعل الناس أُمه وحده

از اینکه عدم اجبار در گزینش دین به <رب> استناد یافته است و <رب> به معنای مدبر و مربی است ، می توان به برداشت فوق دست یافت; یعنی ، تدبیر و تربیت انسانها اقتضا می کند که دین را از روی اختیار بپذیرند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 89 - 15

15- لزوم مراجعه به قرآن ، برای شناخت عوامل واقعی رشد و هدایت انسان

و نزّلنا علیک الکت-ب تبی-نًا لکلّ شیء و هدًی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 2 - 4

4- وجود کتاب و رهنمود های مدون ، در هدایت و تعالی انسان ها دارای نقشی مهم و تعیین کننده است .

و ءاتینا موسی الکت-ب و جعلن-ه هدًی لبنی إسرءیل

<کتاب> در اصل به معنای صحیفه و حاوی نوشته هاست (مفردات راغب). یاد کرد از کتاب، برای هدایت، می تواند گویای

ص: 100

نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 29 - 5

5- تبیین حق و راستی برای انسان ها ، در جهت رشد و تربیت آنها است .

الحقّ من ربّکم

گزینش کلمه <ربّ> حاکی از نکته بالا است.

آن جامعه است .

و ضرب الله مثلاً قریه کانت ءامنه مطمئنّه . .. فکفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 4 - 5

5 - پرداخت زکات ، مایه رشد سرمایه و ازدیاد ثروت

و الذین هم للزکوه ف-علون

<زکات> از مصدر <زُکُوّ> مشتق است. <زکو> هم به معنای نمو و ازدیاد می آید و هم به معنای پاکی و طهارت. بنابراین می توان گفت: انفاق مال، بدان جهت که مایه رشد و ازدیاد سرمایه است و یا طهارت جان و سلامت نفس انفاق کننده را در پی دارد، زکات نامیده شده است.

نبود ایمان، انبیا و مصلحان در جوامع موجب رنج و بدبختی است، معلوم می شود وجود آنها زمینه ساز سعادت خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 25

25 - رهایی از آتش تفرقه و دشمنی میان افراد یک جامعه ، نعمتی الهی

و اذکروا نعمت اللّه علیکم اذ کنتم اعداءً . .. و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذ

جمله <کنتم علی>، عطف است بر <کنتم اعداءً>. در نتیجه هر یک بیانی است از نعمت الهی.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 104 - 11

11 - نقش بنیادین دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر ، در رستگاری جامعه

و لتکن منکم امّه . .. و اولئک هم المفلحون

بنابراینکه مشارالیه <اولئک> جامعه اسلامی باشد; یعنی تنها خودِ امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر رستگار نیستند، بلکه افراد جامعه بخاطر وجود چنین افرادی بهره مند از رستگاری هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 110 - 5،6،8

5 - ایمان به خدا و اصلاح جامعه ( امر به معروف و نهی از منکر ) ، دو عامل رُشد جوامع انسانی

کنتم خیر أمّه أخرجت للناس تأمرون . .. و تؤمنون باللّه

رشد و تکامل جوامع از مصادیق خیر است و آیه فوق، خیر بودن امت را منوط به ایمان و اصلاح اجتماع (امر به معروف و نهی ازمنکر) کرده است.

6 - امر به معروف و نهی از منکر ، وظیفه عمومی جامعه اسلامی برای رُشد خویش

کنتم خیر أمّه أخرجت للناس تأمرون . .. و تؤمنون باللّه

از مصادیق بارز <خیر> برای جامعه، رُشد آن جامعه است.

8 - ایمان مصلحان ( امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر ) به خداوند ، شرط اعتلای جامعه

کنتم خیر امه . .. و تؤمنون باللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 123 - 11

11 - یادآوری وضعیّت نابهنجار یک جامعه در هنگام رکود و انحطاط ، از روش های تربیتی قرآن در تصحیح حرکت آن جامعه

و اذ غدوت من اهلک . .. و اذ همّت طائفتان ... و لقد نصرکم اللّه ببدر و انتم اذلّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 130 - 13

13 - پرهیز از رباخواری و رعایت تقوای الهی در امور اقتصادی ، زمینه فلاح و رستگاری جامعه

لا تأکلوا الرّبوآ . .. و اتّقوا اللّه لعلّکم تفلحون

ص: 104

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 144 - 11

11 - ادیان الهی ، راه و روش رشد و تعالی انسان و جامعه

افاین مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم

چون مراد از <انقلبتم علی اعقابکم>، بازگشت از دین الهی است و از آن تعبیر به واپسگرایی شده، معلوم می شود که دین الهی، رشد و تعالی مردم را تضمین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 5 - 11

11 - ثروت باید برای رشد اقتصادی جامعه به کار گرفته شود .

اموالکم الّتی جعل اللّه لکم قیاماً

از اینکه خداوند مال را برای برپایی جامعه قرار داده و به همین جهت پرداخت آن را به سفیهان منع کرده، معلوم می شود که ثروتها باید در جهت رشد اقتصادی، که قوام جامعه به آن بستگی دارد، به کار گرفته شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 25 - 27

27 - فراهم آوردن ازدواج های سهل و آسان در جامعه ، راه جلوگیری از مفاسد جنسی

و من لم یستطع . .. فمن ما ملکت ایمانکم ... ذلک لمن خشی الْعنت منکم

چون ازدواج با کنیزان سهل است و خداوند برای جلوگیری از زنا و مفاسد جنسی آن را پیشنهاد و تجویز کرده، معلوم می شود که بهترین راه برای جلوگیری از مفاسد جنسی، فراهم آوردن ازدواج سهل و آسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 28 - 2

2 - پایبندی به مقررات الهی در ازدواج و روابط جنسی ، زمینه سبکباری و دور ماندن جوامع از مشقت ها و رنجهاست .

یرید اللّه ان یخفّف عنکم

بیان خواست الهی به سبکباری انسانها پس از تبیین احکام و مقررات ازدواج، اشاره به این است که دوری جوامع بشری از رنجها و مشقتها در گرو پیروی از آن احکام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 29 - 13

13 - سلامت جامعه از مفاسد اجتماعی ، از اهداف ارائه احکام اقتصادی از سوی خداوند

لا تاکلوا . .. لا تقتلوا ... انّ اللّه کان بکم رحیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 44 - 11

11 - قضاوت و حکومت بر مبنای کتب آسمانی ، جاری ساختن نور و هدایت در جامعه است .

ص: 105

فیها هدی و نور یحکم بها النبیون . .. و الربنیون و الاحبار

یادآوری قضاوت پیامبران بر اساس تورات، پس از توصیف آنان به هدایتگری و نورانیت، بیانگر آن است که پیاده کردن احکام آن در جامعه، موجب هدایت و نورانیت مردمان خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 81 - 6

6 - سلامت و سعادت جوامع در گرو پیروی از رهبران الهی و عمل به قوانین دین

و لو کانوا یؤمنون باللّه و النبی و ما أنزل إلیه ما اتخذوهم أولیاء

با توجه به آیات گذشته که در آن جامعه ای منحط از بنی اسرائیل ترسیم گردیده بود، معلوم می شود آیه مورد بحث، رهنمودی است برای نجات جوامع از انحطاط، بنابراین <ما اتخذوهم أولیاء> تنها، بیان یکی از نتایج ترک پیروی از رهبران الهی و عمل به قوانین دینی است و نتایج دیگر که از آنها به سلامت و سعادت تعبیر شد با توجه به آیات گذشته به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 113 - 6

6- حیات و پویایی جوامع ، در پرتو ارزش های معنوی علاوه بر نعمت های مادی است .

یأتیها رزقها رغدًا من کلّ مکان . .. و لقد جاءهم رسول منهم

جمله <یأتیها رزقها. ..> می تواند اشاره به نعمتهای مادی و <و لقد جاءهم رسول منهم> اشاره به ارزشهای معنوی داشته باشد.

20 - علق - 96 - 1 - 11

11 - الزام پیامبر ( ص ) به قرائت قرآن در آغاز رسالت ، مایه رشد و تعالی آن حضرت و از جلوه های ربوبیت خداوند بود .

اقرأ باسم ربّک

برداشت یاد شده بدان احتمال است که پرسش ابراهیم(ع)، پرسشی طبیعی و برخاسته از فطرت توحیدی وی بود و نه تدبیری در جهت طرح مسائل توحیدی با مردم. بر این اساس روشن می شود که آن حضرت در محیطی غیر شرک می زیسته است از این رو با مشاهده بت پرستی مردم، شگفت زده شد و از آن کار استفسار نمود.

13 - قصص - 28 - 57 - 21

21 - جهل بیشتر مشرکان مکه به خاستگاه الهی امنیت و رفاه اقتصادی آن شهر ، عامل روی گردانی آنان از پذیرش هدایت الهی ( اسلام ) بود .

و قالوا إن نتّبع الهدی . .. و ل-کنّ أکثرهم لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 64 - 1،2

1 - انسان در فرایند رشد و نموّ بذری که در زمین کشاورزی اش می پاشد ، هیچ نقشی ندارد .

ءأنتم تزرعونه

<زرع> (مصدر <تزرعون>)، به معنای رویاندن و رشد و نموّ بخشیدن است. ضمیر مفعول <تزرعونه> به <حرث> در آیه قبل - که از <تحرثون> استفاده می شود - و یا به <بذر> - که از مقام استفاده می شود - باز می گردد. استفهام در <ءأنتم...> انکاری است; یعنی، شما آن بذر را که کاشته اید، رشد نمی دهید.

2 - رویش دانه های کاشته شده ، در زمین ، رشد و نموّ و بالاخره به ثمر رسیدن آن نمودی از قدرت خداوند است .

أم نحن الزرعون

بنابراینکه <باء> سببیه در <بالإثم>، متعلق به <اخذته> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 209 - 13

13 - سرپیچی از فرمان های خداوند ، سرپیچی از مقررات عزّت آفری و حکیمانه اوست . *

فان زللتم . .. ان اللّه عزیز حکیم

احتمالا، آوردن <عزیز> و <حکیم> پس از فرمان به رعایت مقررات، بیانگر حکمت آمیز بودن و عزّت آفرینی مقررات الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 219 - 6

6 - شراب و قمار ، موجب کُندی و بازماندن انسان از ثواب و خیر

قل فیهما اثم کبیر

<الاثم>: اسم للافعال المُبطئه عن الثواب (مفردات راغب. )

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 6

6 - جهت گیری غلط رباخوار ، در برابر سعادت و خیر خویش

الذین . .. کما یقوم الّذی یتخبّطه الشّیطان من المسّ

همان گونه که شخص شیطان زده جهت گیری صحیحی در برابر مصالح خویش ندارد، رباخوار نیز چنین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 286 - 11

11 - خطا و نسیان ، از موانع رشد انسان *

ربّنا لا تؤاخذنا ان نیسنا او اخطأنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 31

31 - کج اندیشی و گرایش قلب به باطل ، مانع از ژرفنگری در علم *

فامّا الّذین فی قلوبهم زیغ . .. و الراسخون فی العلم

از مقابله دو گروه (کج اندیشان و راسخان در علم)، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 14 - 16

16 - شیفتگی به امکانات زندگی دنیا ، مانع دستیابی انسان به فرجام نیک

ذلک متاع الحیوه الدّنیا و اللّه عنده حسن المئاب

ص: 114

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 37 - 10

10 - تربیت انسان در گرو ، زدودن آفات رشد و پرورش استعدادها

و انّی اعیذها بک و ذریّتها . .. و انبتها نباتاً حسناً

پناه بردن از شیطان، منع آفات است و اِنبات حسن، پرورش استعداد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 55 - 10

10 - تأثیر آلودگی های محیط کفر در انسان

و مطهّرک من الذین کفروا

نجات از میان کافران که به کلمه <تطهیر> تعبیر شده، مستلزم این است که آلودگی جامعه مؤثّر بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 77 - 14

14 - سوداگران عهد الهی و پیمان شکنان ، محروم از پاک شدن و رشد یافتن به دست خداوند .

انّ الّذین یشترون بعهد اللّه . .. و لا یزکّیهم

تزکیه از ماده <زکَوَ> و یا <زکَیَ>، به معنای پاک شدن و نیز به معنای رشد یافتن می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 3

3 - دلبستگی به دنیا ، موجب محرومیّت از نیل به مقام بِرّ

لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 19

19 - نقش مؤثر تبلیغات سوء در بازداشتن مردم از راه ایمان

و لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتب . .. و ان تصبروا و تتّقوا

دستور مقاومت در برابر تبلیغات دشمن، حکایت از خطر تأثیر آن در روحیه مسلمانان دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 25

25 - گناه و اعمال ناشایست ، مانعی در راه همشأنی و همراهی با ابرار

ربّنا فاغفرلنا ذنوبنا و کفّر عنّا سیّئاتنا و توفّنا مع الابرار

درخواست آمرزش گناه و آنگاه تقاضای همراهی با ابرار، دلالت بر برداشت فوق دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 50 - 9

ص: 115

9 - افترا بر خدا ، از عوامل مؤثر در بازماندن از رشد و کمال

الم تر الی الذین یزکون . .. انظر کیف یفترون علی اللّه الکذب و کفی به اثماً مبینا

<اثم> در لغت به معنای چیزی است که آدمی را از ثواب و صلاح بازمی دارد و مصداق ثواب و صلاح به دلیل آیه قبل، تزکیه نفس و پیمودن راه کمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 62 - 1

1 - ارجاع داوری به طاغوت ، موجب ابتلای مراجعه کنندگان به مصائب و مشکلات

یریدون ان یتحاکموا الی الطّاغوت . .. فکیف اذا اصابتهم مصیبه بما قدّمت

با توجه به آیه پیش، از مصادیق مورد نظر برای <ما قدمت ایدیهم> مراجعه به طاغوت برای داوری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 91 - 15

15 - دشمنی و کینه توزی در بین جامعه ایمانی و غفلت از یاد خدا مانع رسیدن آن جامعه به فلاح و رستگاری

لعلکم تفلحون. انما یرید الشیطن ... و یصدکم عن ذکراللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 43 - 10

10 - شیطان مانع رشد و کمال و تضرع انسان به درگاه خداوند

فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا . .. و زین لهم الشیطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 71 - 11

11 - گرایش به شرک پس از توحید (ارتداد)، حرکتی ضد تکاملی و ارتجاعی است.

أندعوا من دون الله . .. و نرد علی أعقابنا بعد إذ هدینا الله

معنای جمله <نرد علی . .. > صرفاً به معنای بازگشت به گذشته تاریخی نیست بلکه حکایت از بازگشت به جهل و عقب ماندگی فکری نیز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 122 - 12

12 - زیبا پنداشتن اعمال، مانع رشد و خروج انسان از تاریکی است.

لیس بخارج منها کذلک زین للکفرین ما کانوا یعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 40 - 3

3 - کفر و شرک مانع راهیابی به عالم برتر برای کسب رحمتهای ویژه الهی است.

إن الذین کذبوا بأیتنا و استکبروا عنها لاتفتح لهم أبوب السماء

ص: 116

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 70 - 7

7 - تقلید از نیاکان و حفظ سنت های پیشینیان ، از انگیزه های قوم عاد برای پرستش معبودان دروغین و رویارویی با دعوت هود

قالوا . .. و نذر ما کان یعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 146 - 14،15

14 - تکذیب آیات الهی و تغافل از آن ، موجب نپذیرفتن راه رشد و تعالی و مایه چنگ زدن به راه های ضلالت است .

و إن یروا سبیل الرشد لا یتخذوه . .. ذلک بأنهم کذبوا بایتنا و کانوا عنها غفلین

15 - تکبر و خودبزرگ بینی مانع گرایش به ایمان و انتخاب راه کمال و زمینه تمایل به گمراهی است .

الذین یتکبرون . .. و إن یروا کل ءایه ... و إن یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که جمله های <و إن یروا کل ءایه . .. > و <إن یروا سبیل الرشد ... > و <إن یروا سبیل الغی ... > بیانگر حالات و صفات متکبران در زمین باشد، نه اینکه - چنانچه در برداشتهای پیش گذشت - قسیم متکبران گرفته شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 78 - 4

4 - تعصب بر آیین و سنت های جاهلی نیاکان ، از موانع رشد است .

قالوا أجئتنا لتلفتنا عما وجدنا علیه ءاباءنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 78 - 21

21- همجنس بازی ، مخالف تقوا و خداترسی و ناسازگار با رشد و فهمیدگی است .

فاتقوا الله . .. ألیس منکم رجل رشید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 119 - 5

5- اختلافات دینی و مذهبی و دور شدن از حق به خاطر آن ، مانع نیل انسان ها به هدف خلقتشان است .

و لایزالون مختلفین. إلاّ من رحم ربک و لذلک خلقهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 5 - 10

10- انکار قیامت ، معلول جهل و نادانی و مانع ترقی و تعالی انسان است .

أُول-ئک الأغل-ل فی أعناقهم

<اَغلال> (جمع غل) به معنای بندها و زنجیرهاست. مراد از آن می تواند معنای حقیقی آن باشد که در این صورت جمله

ص: 117

<اُول-ئک الأغلال فی أعناقهم> بیانگر کیفر و مجازات منکران ربوبیت خدا و منکران قیامت است و نیز می تواند مراد از آن معنای مجازی (بندها و زنجیرهای جهل و نادانی، خرافات، سنتهای غلط و ...) باشد که بر این مبنا جمله <اُول-ئک ...> بیانگر ریشه و علت اعتقاد نداشتن به معاد و ربوبیت خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 21 - 15

15 - پیروی از شیطان و ارتکاب فحشا و منکرات ، مانع از رشد و بالندگی و مایه ناپاکی و انحطاط انسان است .

لاتتّبعوا خطوت الشیط-ن . .. فإنّه یأمر بالفحشاء و المنکر و لولا فضل اللّه علیکم

4 - بادیه نشینی ، از عوامل کندی نفوذ فرهنگ و معارف عمیق دین در میان اعراب *

قالت الأعراب ءامنّا قل لم تؤمنوا

از این که خداوند وصف بدویت [اعراب] را مورد اشاره و موضوع سخن قرار داده است، احتمال معنای یاد شده می رود.

<بلغ أشدّه> می تواند اشاره به بلوغ جسمی داشته باشد. بنابراین آنچه بر سن چهل سالگی انسان در آیه مترتب شده، از کمال عقلی نشأت یافته است.

17 - رشد معنویات ، موجب استواری بیشتر در رویارویی با دشمن

اذ همّت . .. و علی اللّه فلیتوکّل المؤمنون

جمله <و اللّه ولیّهما> و نیز جمله <و علی اللّه . .. >، علاوه بر بیان یک معرفت دینی، برای تقویت مسلمانان در رویارویی با دشمنان، نیز می باشد.

و تدلوا بها إلی الحکام لتأکلوا فریقاً من أمول الناس بالأثم و أنتم تعلمون

مفعول <تعلمون> می تواند حرمت رشوه پرداختن به حاکمان باشد و نیز می تواند حرمت تصرف در اموال دیگران باشد. برداشت فوق ناظر به احتمال اول است.

تفسیر قوله تعالی < و لاتأکلوا أمولکم بینکم بالبطل و تدلوا بها إلی الحکام > قال : فکتب إلیه بخطه الحکام القضاه قال : ثم کتب تحته : هو أن یعلم الرجل انه ظالم فیحکم له القاضی فهو غیر معذور فی أخذه ذلک الذی حکم له إذا کان قد علم انه ظالم ;

در نامه ای که ابی الأسد به امام رضا(ع) نوشته بود و من خط او را خواندم، از امام (ع) سؤال کرده بود: تفسیر سخن خداوند <و لاتأکلوا أمولکم بینکم بالبطل و تدلوا بها إلی الحکام> چیست؟ امام باخط خود نوشت: مراد از حکام، قضات هستند. امام در زیر نامه او نیز نوشته بود: مراد آن است که شخص بداند ظالم است و قاضی به نفع او حکم کند. او در گرفتن این مال معذور نیست اگر بداند ظالم است>.

5 - حکم و قضاوتی که بر اثر گرفتن رشوه صادر شده باشد ، گناه و فاقد اعتبار است .

و تدلوا بها إلی الحکام لتأکلوا فریقاً من أمول الناس بالأثم

9 - رشوه خواری ، حرامی ننگ آور

اکلون للسحت

<سحت> حرامی است که مایه ننگ مرتکب آن می شود (مفردات راغب. ) و به قرینه <لاتشتروا بایتی ثمناً قلیلا>، در آیات بعد، می توان گفت که مراد از آن رشوه خواری است.

برداشت فوق بر این مبناست که دو صفت یاد شده درباره عالمان یهود باشد. توصیف عوام یهود در آیه قبل به <سمعون للکذب>، این مبنا را تأیید می کند، و <سحت> به معنای مال حرام است و از مصادیق مورد نظر آن، به مناسبت مورد، رشوه می باشد.

5 - رشوه خواری عالمان کفرپیشه یهود برای پذیرش و تأیید دروغپردازی های رشوه دهندگان

لقوم ءاخرین . .. سمعون للکذب اکلون للسحت

ذکر رشوه خواری عالمان یهود پس از توصیف آنان به دروغ پذیری، بیانگر آن است که آنان برای پذیرش و تأیید دروغهای بافته شده توسط گروهی از یهودیان رشوه می گرفتند.

أسب-ب السم-وت فأطّلع إلی إل-ه موسی

5 - دستور ساختن بنای مرتفع و رصدخانه برای اطلاع پیدا کردن از خدای موسی ( ع ) ، نیرنگ و ترفند فرعون برای اثبات دروغ گویی موسی ( ع ) درادعای وجود خدای یکتا در جهان

أسب-ب السم-وت فأطّلع إلی إل-ه موسی

در این که مقصود اصلی فرعون از ساختن بنای مرتفع چه بوده، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد: از جمله این که فرعون با ساختن بنای مرتفع، درصدد نبود که به راه های آسمان دست یابد; زیرا کوه های مرتفعی وجود داشت که از برج ها و بنای احداثی او بلندتر بود. از این رو مقصود اصلی او این بود که برای مردم اثبات کند که راه یافتن به آسمان، امری ناممکن است. بنابر این ادعای موسی(ع) به این که در جهان خدایی هست که با او ارتباط دارد، دروغ و باطل می باشد. گفتنی است ذیل آیه - که در آن از بی اثر بودن توطئه فرعون سخن به میان آمده - مؤید همین برداشت است.

8 - ساختن بنای بلند و رصدخانه ، به منظور اطلاع یافتن از خدای موسی ( ع ) ، رفتار زشتی بود که فرعون آن را زیبا و آراسته می یافت .

ابن لی صرحًا . .. فأطّلع إلی إل-ه موسی ... و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

ص: 132

و الوالدات یرضعن اولادهنّ حولین کاملین

4 - عدم وجوب شیر دادن به نوزاد به مدّت دو سال بر مادر *

لمن اراد ان یتمّ الرضاعه

چون حکم (ارضاع به مدّت دو سال) را تعلیق به اراده مادر کرده است، به نظر می رسد ارضاع به مدّت دو سال واجب نباشد; اگر چه اصل ارضاع واجب باشد.

6 - مادر در صورت تصمیم پدر به تکمیل شیرخوارگی فرزند ، باید دو سال کامل به نوزاد شیر دهد . *

و الوالدات یرضعن . .. لمن اراد ان یتم الرضاعه

برخی از مفسّرین برآنند که مراد از <من أراد> پدر فرزند است; یعنی آنگاه بر مادر دو سال شیر دادن لازم است که پدر از او بخواهد. در تأیید این برداشت نیز گفته شده که صیغه <اراد> و <یتمّ> به صورت مذکر، مؤید آن است.

8 - زنان مطلّقه نباید از شیر دادن به نوزاد خود امتناع نمایند .

و الوالدات یُرضعن

آیات قبل و بعد در مورد زنان مطلّقه است.

9 - تأمین مخارجِ متعارف زنان مُطلّقه در زمان شیردهی به نوزاد ، بر عهده پدر است .

و علی المولود له زرقهنّ

بنابراینکه مراد از <والدات> به قرینه آیات قبل و بعد، زنان مطلّقه باشند.

13 - وظیفه شوهر در تأمین مخارج زن ، بیش از توان او نیست .

و علی المولود له . .. لا تُکلّف نفس الا وسعها

14 - مادر ، دارای حق حِضانت و شیردهی کودک خویش حتی در دوران جدایی و طلاق از همسر .

و الوالدات یرضعن اولادهنّ

مخاطب جمله <والوالدات . .. > علاوه بر مادران، پدران نیز می باشند; یعنی پدران نیز نباید ارضاع را از عهده مادران خارج کنند; و لازمه این معنا، حق اولویّت مادر در شیر دادن و حضانت کودک است.

18 - نباید مادر - حتی پس از طلاق - با امتناع از شیر دادن به فرزند ، موجب ضرر او شود .

لا تضارّ والده بولدها

22 - پدر نباید با محروم کردن همسر خود از تأمین مخارج حتی پس از طلاق او ، موجب ضرر فرزند شود .

لا تضارّ . .. و لا مولود له بولده

24 - وارثان پدر باید تأمین مخارج زنیکه فرزند میّت را شیر می دهد ، بر عهده بگیرند .

و علی الوارث مِثل ذلک

ظاهر این است که مراد از <وارث>، وارثان پدر کودک هستند.

25 - وارثان پدر نباید به فرزند شیرخوار مورّث با عدم رعایت حقوق وی ضرر بزنند .

لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک

جمله <و علی الوارث مثل ذلک>، تمامی تکالیفی را که پدر کودک باید نسبت به او رعایت کند، بر عهده وارث پدر گذاشته که از جمله، عدم اضرار به کودک (لا تضارّ والده بولدها و لا مولود له بولده) است.

26 - جواز گرفتن فرزند از شیر قبل از دو سال ، به شرطِ رضایت ، مشورت و توافق پدر و مادر

فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما

چون حدّ کمال شیر دادن دو سال است، بنابراین <فصال> پس از دو سال طبیعی است و نیاز به مشورت و توافق ندارد; لذا مراد از <فصال> در آیه شریفه، <فصال> قبل از دو سال است.

27 - جدا کردن طفل از شیر مادر ، باید پس از مشورت با صاحبنظران و توافق والدین صورت گیرد .

ص: 134

فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما

در برداشت فوق، <فصال> حمل شده بر <فصال> از شیر مادر، نه از هر شیری; یعنی توافق می کنند که مادر دیگر شیر ندهد و برای تکمیل مدّت شیر، کودک را به دایه ای بسپارند.

28 - جواز گرفتن دایه برای شیر دادن فرزند

و ان اردتم ان تسترضعوا . .. فلا جناح علیکم

29 - جواز گرفتن دایه برای فرزند ، به شرط عدم تضییع حق اولویّت مادر در شیر دادن فرزند

و الوالدات یُرضعن . .. و ان اردتم ان تسترضعوا اولادکم فلا جناح

با توجّه به اینکه صدر آیه حق اصلی شیر دادن را از مادر می داند، معلوم می گردد که دایه گرفتن پدر در صورتی جایز است که این حق ضایع نشود و ثانیاً بازداشتن مادر از شیر دادن کودک منوط به رضایت اوست و دایه گرفتن مصداقی از این بازداشتن است. پس باید با رضایت او، یعنی مراعات حق اولویّت او، به سراغ دایه رفت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 6 - 6،7،8،10،12،13،14

6 - مردان باید به زنان مطلّقه ، بابت شیردادن فرزندان خود اجرت بپردازند .

فإن أرضعن لکم ف-اتوهنّ أُجورهنّ

7 - زنان مطلّقه ، در شیردادن به نوزاد خویش و یا نپذیرفتن آن ، مختار و آزاداند .

فإن أرضعن لکم ف-اتوهنّ أُجورهنّ

8 - مردان و زنان مطلّقه ، باید درباره شیر دادن و کیفیت نگه داری نوزادانشان ، به مشاوره و هم فکری بپردازند .

و أتمروا بینکم

10 - در صورت به توافق نرسیدن مردان و زنان مطلّقه درباره شیردادن نوزاد خویش - به خاطر دشوار بودن آن و یا سخت گیری آنان بر یکدیگر - باید نوزاد را به دایه بسپارند .

و إن تعاسرتم فسترضع له أُخری

12 - زنان مطلّقه ، دارای حق تقدّم و اولویت در شیردادن به نوزادان خود

فإن أرضعن لکم . .. و إن تعاسرتم فسترضع له أُخری

برداشت یاد شده، با توجه این نکته است که صورت شیردادن مادران مطلّقه به نوزادان خود، در آغاز مطرح شده است. سپس صورت اختلاف و دایه گرفتن برای نوزادان، بیان گردیده است.

13 - شیردادن مادران به نوزادن خود ، به مصالح و منافع نوزادان نزیک تر از دایگان است .

فإن أرضعن لکم . .. و إن تعاسرتم فسترضع له أُخری

مطلب یاد شده، با توجه به این نکته است که آیه شریفه، درصدد بیان راه کارهای شایسته برای تأمین مصالح و منافع نوزادان است و در این راستا، شیردادن مادران بر دایگان مقدم ذکر شده است.

14 - شیردادن دایگان ، به نوزادان زنان مطلّقه ، تنها در صورت ضرورت و با مشورت و هم فکری پدر و مادر آنان ، شایسته و بجا است .

و أتمروا بینکم بمعروف و إن تعاسرتم فسترضع له أُخری

ص: 135

1 - احضار دایگان به کاخ فرعون ، برای شیر دادن به موسی ( ع )

و حرّمنا علیه المراضع من قبل فقالت هل أدلّکم علی أهل بیت یکفلونه لکم

شرایط رضاع دایه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 6 - 14

14 - شیردادن دایگان ، به نوزادان زنان مطلّقه ، تنها در صورت ضرورت و با مشورت و هم فکری پدر و مادر آنان ، شایسته و بجا است .

و أتمروا بینکم بمعروف و إن تعاسرتم فسترضع له أُخری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 15 - 11،38

11- دوران لازم برای حمل و شیرخوارگی نوزاد ، سی ماه است .

و حمله و فص-له ثل-ثون شهرًا

38- < و روی عن یونس عن الحسن : إنّ عمر أتی بأمرأه قد ولدت لسته أشهر فهمّ برجمها ، فقال له أمیرالمؤمنین ( ع ) : ان خاصمتک بکتاب اللّه خصمتک . إنّ اللّه عزّ اسمه یقول : < و حمله و فصاله ثلاثون شهراً > و یقول تعالی < و الوالدات یرضعن أولادهنّ حولین کاملین لمن أراد أن یتمّ الرضاعه > إذا تممّت المرأه الرضاعه سنتین و کان حمله و فصاله ثلاثین شهراً کان الحمل منها سته أشهر . . . ;

روایت شده زنی را که شش ماهه وضع حمل نموده بود، به اتهام زنا نزد عمر آوردند و او تصمیم به رجم وی گرفت. امیرالمؤمنین(ع) به او فرمود: اگر این زن با کتاب خدا با تو بحث کند، بر تو غالب خواهد شد. خداوند - عزّ اسمه - می فرماید: <و حمله و فصاله ثلاثون شهراً> و در جای دیگر می فرماید: <و الوالدات یرضعن أولادهنّ حولین کاملین ...>. پس وقتی زن دو سال کامل شیر داد و حمل و شیرخوارگی [فرزند او] نیز سی ماه بود: [اقل ]حمل شش ماه خواهد بود>.

3 - موسی ( ع ) به اراده خداوند ، از خوردن شیر دایگان ممنوع بود .

و حرّمنا علیه المراضع من قبل

7 - توبه - 9 - 100 - 18

18 - رضایت خدا از انسان و رضایت انسان از خدا ، عامل دستیابی انسان به بهشت جاودان و رستگاری حقیقی

رضی اللّه عنهم و رضوا عنه و أعد لهم جنت . .. ذلک الفوز العظیم

ممکن است مقدم شدن <رضی اللّه عنهم . .. > بر <أعد لهم جنات> مشعر به سببیت و علیت باشد.

جمله <رضی له قولاً> به قرینه <أذن> مربوط به قیامت است و گویای این نکته است که شافعان در صورتی می توانند شفاعت کنند که گفته نادرست به زبان نیاورند و آنچه هنگام شفاعت می گویند، حق و مورد پسند خداوند باشد. نظر داشتن این جمله به گفت وگوهای دنیوی شفاعت کنندگان نیز استبعادی ندارد.

10 - رضایت خداوند ، شرط ثمربخشی گفتار انسان ها در قیامت

و رضی له قولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 28 - 9،16

9- شفاعت شافعان ( فرشتگان و . . . ) تنها شامل کسانی می شود که خدا ازآنان راضی باشد .

لایشفعون إلاّلمن ارتضی

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مفعول مقدر <ارتضی> ضمیری باشد که به <مَن> برگردد و تقدیر جمله چنین باشد: <ارتضاه اللّه>; یعنی، کسی که خدا از او راضی است و همه کارهایش مورد رضایت و پسند خداوند است.

16- < عن موسی بن جعفر ( ع ) : أما قول اللّه عزّوجلّ < و لایشفعون إلاّلمن ارتضی > فإنّهم لایشفعون إلاّ لمن ارتضی اللّه دینه و الدین الإقرار بالجزاء علی الحسنات و السیئات ;

از امام موسی بن جعفر(ع) روایت شده است: اما قول خداوند - عزّوجلّ - <و لایشفعون إلاّلمن ارتضی> [معنایش این است که] آنان شفاعت نمی کنند، مگر برای کسی که خدا دین او را پسندیده است و دین [پسندیده] اقرار به جزا بر نیکی ها و بدی ها است>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 19 - 17

17 - عمل صالح و جلب رضای الهی ، نمود بارز شکر نعمت های او

أن أشکر نعمتک . .. و أن أعمل ص-لحًا ترض-ه

عبارت <و أن أعمل. ..> می تواند عطف تفسیری برای <أن أشکر نعمتک> باشد; یعنی، پروردگارا به من شکر نعمتت (انجام عمل صالح) را الهام فرما.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 18 - 17

17 - رضا و خشنودی الهی ، دارای بازتاب های عینی و مهم در زندگی انسان

لقد رضی اللّه . .. فأنزل السکینه علیهم و أث-بهم فتحًا قریبًا

<فأنزل السکینه. ..> نتیجه <رضی اللّه> به شمار می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 26 - 9،11،12

9 - شفاعت شفیعان ، منوط به مشیت و رضایت خداوند است .

لاتغنی شف-عتم شیئًا إلاّ من بعد أن یأذن اللّه لمن یشاء و یرضی

بنابراین که مراد از <من> در <من یشاء> شفاعت کنندگان باشد، برداشت بالا به دست می آید.

11 - تأثیر شفاعت فرشتگان ، منوط به مشیت و رضایت الهی ، در حق شفاعت شوندگان

ص: 143

إلاّ . .. لمن یشاء و یرضی

بنابراین که مراد از <من> در <لمن یشاء> شفاعت شوندگان باشد، برداشت یاد شده به دست می آید.

12 - تحصیل رضایت الهی ، شرط بهره مندی از شفاعت شفیعان

لاتغنی شف-عتم شیئًا إلاّ من بعد أن یأذن اللّه لمن یشاء و یرضی

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته زیر به دست می آید: الف) مراد از <من> در <لمن یشاء> شفاعت شوندگان باشد; ب) ذکر <یرضی> ناظر بدان باشد که برای تعلق مشیت الهی، می باید رضایت او جلب شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 27 - 17

17 - رهبانیت ابداعی پیروان مسیح ( ع ) ، با شرط هدف الهی ( جلب خرسندی خدا ) داشتن ، مورد موافقت و رضایت خداوند قرار گرفت .

ما کتبن-ها علیهم إلاّابتغاء رضون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 23

23 - رضایت خداوند از مؤمنان راستین ، باعث دستیابی آنان به بوستان های بهشت

و یدخلهم جنّ-ت . .. رضی اللّه عنهم

جمله <رضی اللّه عنهم> تعلیل برای <یدخلهم جنّات> است; یعنی، خداوند بدان جهت مؤمنان راستین را وارد بوستان های بهشت می کند که از آنان راضی و خرسند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 25 - 9

9 - رهایی از عذاب الهی در دنیا و آخرت ، جز با جلب رضای خداوند و با اراده او ممکن نیست .

فلم یجدوا لهم من دون اللّه أنصارًا

برداشت یاد شده، از تعبیر <من دون اللّه> (بدون خداوند) استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 27 - 1

1 - خداوند هیچ کس را - جز کسانی که از آنان راضی و خشنود باشد ( رسولان ) - از علم غیب خود آگاه نمی سازد .

إلاّ من ارتضی من رسول

<من> - در <من رسول> - برای تبیین <من ارتضی> است.

12 - جلب رضایت خداوند و خشنودی انسان از وی ، برتر از بهره مندی از بهشت جاویدان

رضی اللّه عنهم و رضوا عنه ذلک الفوز العظیم

برداشت فوق بر این مبناست که ذلک تنها اشاره به جمله <رضی اللّه عنهم و رضوا عنه> باشد.

محبتی لکم خیر و اعظم مما انتم فیه . . . ثم قرء علی بن الحسین هذه الآیه < وعد اللّه المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحت ها الانهار . . . و رضوان من اللّه اکبر . . . > ;

آن گاه که بهشتیان در بهشت قرار گیرند . .. خدای تبارک و تعالی به آنان می فرماید: رضایت و محبت من درباره شما بهتر و بزرگتر است از نعمتهای بهشتی که غرق در آن هستید. سپس امام (ع) این آیه را قراءت فرمود: خداوند به مردان و زنان با ایمان، باغهایی از بهشت وعده داده که نهرهایی از زیر درختانش جاری است ... و رضایت و خشنودی خدا [از همه اینها ]بزرگ تر است >.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 96 - 7

7 - لزوم اهتمام انسان به جلب رضایت الهی و نه صرفاً راضی ساختن مردم

فإن ترضوا عنهم فإن اللّه لا یرضی عن القوم الفسقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 100 - 17

17 - دستیابی انسان به رضایت الهی و زندگی جاودان بهشتی ، رستگاری بزرگ و سعادت حقیقی است .

رضی اللّه عنهم . .. جنت ... خلدین فیها أبداً ذلک الفوز العظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 109 - 1،2،3

1 - لزوم بنا نهادن همه کار ها و برنامه های زندگی ، بر اساس تقوای الهی و رضای خدا

أفمن أسّس بنینه علی تقوی من اللّه و رضون

برداشت فوق بر این پایه است که <بنیانه> به قرینه فراز پیشین - که مربوط به عمل انسان است (بنای مسجد قبا و مسجد ضرار) - به تقدیر <عمله> باشد ; یعنی، کسی که بنیان عملش را بر اساس تقوا قرار دهد.

2 - اعمال مبتنی بر تقوا و رضایت الهی ، دارای اساسی محکم و استوار و ارزشی خدشه ناپذیر

أفمن أسّس . .. أم من أسّس بنینه علی شفا جرف

از قرار گرفتن این بخش از آیه (أفمن أسس بنیانه علی تقوی . .. ) در برابر <أم من أسّس بنیانه علی شفا جرف هار> برداشت فوق استفاده می شود.

3 - رعایت تقوای الهی و تحصیل رضای خدا در پی ریزی مؤسسات ، ملاک ارزشمندی آنهاست .

أفمن أسس بنینه علی تقوی من اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 110 - 9

9- انسان موحّد ، همواره ، باید در هوای رسیدن به رضایت خداوند باشد .

إل-هکم إل-ه وحد فمن کان یرجوا لقاء ربّه

فعل ماضی (کان) در کنار فعل مضارع (یرجوا) بر استمرار دلالت دارد و <فاء> تفریع، گویای برداشت بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 147

13 - نمل - 27 - 19 - 15

15 - جلب رضا و خشنودی خدا ، آرمان مردان الهی

و أن أعمل ص-لحًا ترض-ه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 46 - 3،5

3 - مردم ، موظف اند هر کاری را - چه جمعی باشد و چه فردی - فقط برای رضای خدا انجام دهند .

أن تقوموا للّه مثنی و فردی

<مثنی و فرادی> حال برای ضمیر فاعلی <تقوموا> است و کلمه <مثنی> کنایه از تعدد می باشد.

5 - مردم ، موظف اند کار های خود را برای رضای خدا ، یک و یا دو نفره و به دور از غوغا سالاری و هیاهو انجام دهند .

أن تقوموا للّه مثنی و فردی

احتمال دارد سفارش به قیام برای خدا به صورت دو نفری (اقل جمع) و یا یک نفری، به خاطر پرهیز از هیاهو و هرچه خالصانه تر شدن آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 28 - 6،7

6- عمل به انگیزه ای جز جلب رضای الهی ، فاقد ارزش و اعتبار

و کرهوا رضونه فأحبط أعم-لهم

<فاء> برای تفریع و نتیجه است. از تفریع <أحبط أعمالهم> بر <کرهوا رضوانه> مطلب بالا استفاده می شود.

7- ارزش و ثمربخشی اعمال نیک ، در پرتو انگیزه صحیح و جلب رضای الهی

اتّبعوا ما أسخط اللّه و کرهوا رضونه فأحبط أعم-لهم

از مفهوم آیه شریفه، استفاده می شود که اعمال نیک در صورتی حبط نخواهد شد که در جهت جلب رضایت خداوند باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 8 - 15

15 - جلب رضای حق و آمادگی برای جهاد در راه خدا و رسول او ، شرط ایمان راستین

یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُول-ئک هم الص-دقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 12،14،16

12 - هجرت از مکه به مدینه برای جلب رضای الهی ، ناسازگار با مودت نسبت به مشرکان مکه

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء . .. إن کنتم خرجتم جهادًا

آیه شریفه در مرحله نخست، نظر به موضوعی دارد که در صدراسلام رخ داده است. مخاطب اولیه آیه مهاجری به نام حاطب بن ابی بلتعه است که برای خدا هجرت کرده; ولی گام در مسیر دوستی با مشرکان نهاده بود (غافل از این که آن هجرت و این حرکت با هم سازگار نیستند).

14 - حرکت مسلمانان برای فتح مکه ، حرکتی جهادی و در راستای خشنودی خداوند

إن کنتم خرجتم جه-دًا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی

ص: 148