ای ذوالقرنین! همانا، یأجوج و مأجوج، پشت این دو کوه اند و آنان در زمین فساد می کنند. زمانی که فصل برداشت زراعت های ما و چیدن میوه هایمان فرامی رسد، آنان، از پشت این دو سدّ (دو کوه) به ما حملهور شده و از میوه های ما و زراعت های ما آن قدر می چرانند که هیچ چیز از را باقی نمی گذارند. آیا برای تو هزینه ای قرار دهیم که هر ساله به تو بپردازیم تا بین ما و آنان سدّی برقرار سازی؟>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 86 - 1

1- ذوالقرنین ، با به کارگیری برخی از ابزار ها و نیروهایش ، به سمت غرب سرزمین خویش پیش رفت .

فأتبع سببًا . حتّی إذابلغ مغرب الشمس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 89 - 2،4

2- ذوالقرنین در ادامه سفرهایش ، از امکانات خویش در جهت گسترش حکومت و دین الهی ، بهره گرفت .

ثمّ أتبع سببًا

4- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : . . . < ثمّ أتبع سبباً > ذوالقرنین من الشمس سبباً ;

از امیرالمؤمن ین(ع) [در توضیح این سخن خدا]: <ثمّ أتبع سبباً> روایت شده: ذوالقرنین، از خورشید، به عنوان یک سبب بهره گرفت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 91 - 1

1- خداوند ، بر تمامی امکانات و نیرو های موجود در اختیار ذوالقرنین احاطه کامل داشت .

و قد أحطنا بما لدیه خبرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 92 - 1،3

1- ذوالقرنین ، از برخی امکانات خویش ، برای حرکت در جهات مختلف زمین ، بهره می گرفت .

ثمّ أتبع سببًا

سومین مسیر ذی القرنین _ به قرینه آیات قبل _ به سمت مشرق و مغرب نبوده است، بنابراین، یا به سمت شمال یا جنوب سرزمین خویش به راه افتاده است.

3- ذوالقرنین ، از دانش استفاده از اسباب و ابزار در جهت گسترش حکومت خود ، برخوردار بود .

ثمّ أتبع سببًا

امکانات مادی مردم شمال سرزمین ذوالقرنین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 94 - 10

10- مردم منطقه شمال ، برخوردار از امکانات مادّی ، ولی فاقد شناخت های فنی بودند .

فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا

<ذکراً> به قرینه <سأتلوا> آیات قرآن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 91 - 2

2- بازگویی سفر ذوالقرنین به شرق و غرب ، نمودی از احاطه علمی خداوند بر زوایای زندگی او بود .

کذلک و قد أحطنا بما لدیه خبرًا

واژه <کذلک> (این چنین بود) در این موارد، برای تشبیه چیزی به خود آن به کار می رود که گویای مبالغه در بی مانند بودن است ; یعنی، برای آن، نظیری جز خودش وجود ندارد. جمله حالیه <و قد أحطنا...> دلالت دارد که آنچه گفته شد، برخاسته از احاطه علمی خداوند بوده است.

بلغ مغرب الشمس . .. وجد عندها قومًا ... تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا

بلغ مغرب الشمس . .. وجد عندها قومًا ... تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه

8- ذوالقرنین ، ظالمان ساحل دریا را علاوه بر تهدید به مجازات و کیفر های خویش ، از عذاب سخت آخرت ، بیم داد .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه ثمّ یردّ إلی ربّه فیعذّبه

10- مردم منطقه شمال ، برخوردار از امکانات مادّی ، ولی فاقد شناخت های فنی بودند .

فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا

10- < عن أبی جعفر ( ع ) قال : إنّ اللّه لم یبعث أنبیاء ملوکاً فی الأرض إلاّ أربعه بعد نوح : أوّلهم ذوالقرنین ;

از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: خدا در زمین، پیامبران را پادشاه قرار نداد، مگر چهار پیامبر را که بعد از نوح بودند: نخستین آنان، ذوالقرنین بود>.

مشاهده نمی شد، لذا از آنان، تعبیر به اقوامی بدوی شده است.

حتّی إذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فی عین حمئه

<حمئه> یعنی دارای <حمأه> به <گل سیاه بدبو> گفته می شود. (کتاب العین)

9- ذوالقرنین ، خواستار مشارکت نیروی انسانی و امکانات مردمی در احداث سد شد .

فأعینونی بقوه

<قوه> یعنی نیرو <فأعینونی بقوه> یعنی: <مرا با نیروی خود کمک دهید>. آیات بعد، قرینه این است که او، علاوه بر خواستن نیروی انسانی، به آوردن ابزار و مصالح نیز فرمان داد. بنابراین، آنچه را از مردم نپذیرفت، اجر و مزد تلاش خویش بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 96 - 5،8،9

5- ذوالقرنین ، برای سرخ کردن آهن های به کار رفته در سد ، کوره های بزرگی را در مجاورت سد ایجاد کرد .

حتّی إذا ساوی بین الصدفین قال انفخوا

<نفخ> به معنای <دمیدن> است. و دمیدن در دیواره سدّ برای سرخ کردن آن، نیازمند کوره های بزرگ است تا بتواند آتش و اکسیژن را به مقدار مورد نیاز به دیواره بزند تا شرایط برای ریختن آلیاژ مسّ بر روی آن فراهم گردد.

8- ذوالقرنین ، از نحوه ساختن و بنای سد و کیفیت ذوب فلزات و ترکیب آن ، آگاهی دقیق داشت .

ءاتونی زبر الحدید . .. أُفرغ علیه قطرًا

9- ذوالقرنین ، بر احداث سد و مراحل آن ، نظارت و مدیریت مستقیم داشت .

ءاتونی . .. قال انفخوا ... ءاتونی أُفرغ علیه قطرًا

ذکر ضمایر به صورت <متکم وحده>، جملگی، گواه معشرت و نظارت دقیق ذوالقرنین بر احداث سد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 1،10

1- در بینش ذوالقرنین ، توانایی برساختن سدّ پولادین و نفوذناپذیر ، جلوه ای از رحمت پروردگار بود .

قال ه_ذا رحمه من ربّی

مشارالیه <ه_ذا>، <سد ساخته شده به دست ذوالقرنین> است.

10- ذوالقرنین ، پس از پایان کار سد ، حقّانیّت معاد و حتمیّت برپایی آن را یادآور شد .

قال . .. فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء و کان وعد ربّی حقًّا

حتّی إذابلغ بین السدّین

<سد> به هر مانع و حاجزی گفته می شود، از جمله به کوه نیز اطلاق شده است. لذا <بین السدّین> محتمل است که به معنای حد فاصل دو کوه باشد. در باره این که این دو کوه در کجا قرار داشته نظر واحدی وجود ندارد، برخی آن ها را در شمال چین دانسته و برخی کوه های فاصل میان آذربایجان و ارمنستان گرفته اند قرینه ای برای اثبات هیچ یک وجود ندارد.

2- مواجه شدن ذوالقرنین _ در سومین پیشروی خود _ با مردمی کم بهره از درک و فهم لغات بیگانه و ناتوان از شناخت سریع آن

وجد من دونهما قومًا لایکادون یفقهون قولاً

مراد از کُند فهمی ساکنان کوهستان در شناخت زبان دیگران این است که مفاهمه ذی القرنین با آنان دشوار بوده است.

أمّا من ظلم فسوف نعذّبه . .. و أمّا من ءامن و عمل ص_لحًا فله جزاءً الحسنی

مراد از <من ءامن و. ..> (هرکس ایمان بیاورد و...) کسانی اند که از ظلم و کفر، دست برداشته و ایمان آورند، نه آنان که هنگام ورود ذوالقرنین مؤمن بودند; زیرا، معنا ندارد که او، بین عذاب و یا رفتار نیک با مؤمنان مخیّر باشد! بنابراین، درنگ ذوالقرنین در عذاب ظالمان (سوف نعذّبه) ایجاد فرصتی برای تغییر رویه آنان بوده است.

قلنا ی_ذا القرنین إمّا أن تعذّب

تعبیر <تعذّب> نشانگر آن است که آنان مستحق کیفر بوده اند و دلیل آن _ به قرینه آیات بعد _ ستم گری و کفر آنان بوده است.

مطرح ساختن رحمت پروردگار حاکی از عظمت کار است.

فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 91 - 5

5- عملکرد ذوالقرنین ، تحت مراقبت و راهنمایی خداوند بود .

کذلک و قد أحطنا بما لدیه خبرًا

بیان این که خداوند بر آنچه به ذوالقرنین ارتباط داشت، کاملاً آگاه بود، کنایه از این است که او، بی دستور خداوند، کاری نمی کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 92 - 3

3- ذوالقرنین ، از دانش استفاده از اسباب و ابزار در جهت گسترش حکومت خود ، برخوردار بود .

ثمّ أتبع سببًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 95 - 7

7- ذوالقرنین ، دارای روحیه توحیدی و انسان دوستی و ستیز با متجاوزان بود .

ما مکّنّی فیه ربّی خیر فأعینونی بقوّه

ذوالقرنین، در عین پیشنهاد مردم برای دریافت کارمزد برای ساختن سدّ، از پذیرفتن آن امتناع کرده و با امکانات و قدرت خدادادی، در حمایت از آسیب پذیران، به ساختن سدّ می پردازد. این برخورد، بشان دهنده روحیات ذوالقرنین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 3،17

3- در وجود ذی القرنین بینش توحیدی و الهی همراه ، با قدرت علمی و فنی ، تبلور داشت .

ما مکّنّی فیه ربّی خیر . .. ه_ذا رحمه من ربّی

17- ذوالقرنین ، به وعده های خداوند ، ایمان داشت و به تحقّق آنها ، مطمئن بود .

و کان وعد ربّی حقًّا

ما مکّنّی فیه ربّی خیر . .. ه_ذا رحمه من ربّی

4- ذوالقرنین ، از بینش توحیدی خویش ، پس از اثبات توان علمی و فنی خود ، تبلیغ کرد .

فما اسطاعوا أن یظهروه . .. قال ه_ذا رحمه من ربّی

تعبیر <ه_ذا رحمه. ..> نوعی تبلیغ از بینش است که ذوالقرنین پس از ساختن سدّ و اثبات برتری خویش، آن را تبلیغ کرد.

10 - کهف - 18 - 86 - 9

9- ساحل نشینان مناطق غربی سرزمین ذی القرنین ، از رویارویی با نیرو های او ناتوان بودند و در برابر تصمیمات او ، قدرت مقاومت نداشتند .

وجد عندها قومًا قلنا ی_ذا القرنین إمّا أن تعذّب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 87 - 3

3- ذوالقرنین ، بر قوم ساحل دریا ، سلطه کامل یافته بود .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 94 - 4

4- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج ، به ذوالقرنین و به توان مندی و خیرخواهی وی اذعان کردند .

قالوا ی_ذا القرنین إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض

با این که <ذوالقرنین> بومی منطقه مورد بحث نبود، ولی با قرائن و شواهد و دیدن قدرت علمی و اجرایی او، مردم، به این نکته واقف شدند که او، کسی است که می تواند سدّی غیر قابل نفوذ در برابر حملات دشمنان برای آنان برپا کند و نیز به خیر خواهی او و این که او غرضی مادّی و قصدی سلطگرانه ندارد، پی بردند، لذا پیشنهاد خود را با او مطرح کردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 3

3- در وجود ذی القرنین بینش توحیدی و الهی همراه ، با قدرت علمی و فنی ، تبلور داشت .

ما مکّنّی فیه ربّی خیر . .. ه_ذا رحمه من ربّی

1- ذوالقرنین ، با به کارگیری برخی از ابزار ها و نیروهایش ، به سمت غرب سرزمین خویش پیش رفت .

فأتبع سببًا . حتّی إذابلغ مغرب الشمس

2- ذوالقرنین ، با رسیدن به انت های خشکی های غرب ، آبی گل آلود و تیره رنگ را فراروی خویش دید .

حتّی إذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فی عین حمئه

<حمئه> یعنی دارای <حمأه> به <گل سیاه بدبو> گفته می شود. (کتاب العین)

4- پیشروی ذوالقرنین ، با رسیدن به ساحل دریایی گسترده ، متوقف شد .

وجدها تغرب فی عین حمئه

بدان احتمال که نمای غروب خورشید در آب، نشانه گستردگی پهنه دریا باشد; یعنی، در چشم اندازِ آن، چیزی مشاهده نمی شد، لذا تصوّر آن بود که خورشید در چشمه جوشانی در دریا فرو می رود و خشکی دیگری در ورای آن نیست.

5- محدوده پیشروی ذوالقرنین در ناحیه مغرب تا دریای سیاه بوده است . *

حتّی إذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فی عین حمئه

برخی، نظیر ابن عاشور، منطقه فرمانروایی ذی القرنین را چین دانسته اند، در این صورت، او، در حرکت به سمت غرب، تا دریای سیاه پیش رفته است که منظره غروب خورشید را به صورت فرو رفتن آن در چشمه آب کدر و سیاه مشاهده کرده است.

6- ذوالقرنین ، در آخرین نقطه خشکی ، در غرب سرزمین خویش ، با مردمی دارای تشکّل و قومیّت مواجه شد .

وجدها تغرب فی عین حمئه و وجد عندها قومًا

8_ ذوالقرنین ، از سوی خداوند ، در مجازات یا بخشش ساحل نشینان غربی ، مخیر شد .

قلنا ی_ذاالقرنین إمّا أن تعذّب و اما ان تتّخذ فیهم حسنًا

9- ساحل نشینان مناطق غربی سرزمین ذی القرنین ، از رویارویی با نیرو های او ناتوان بودند و در برابر تصمیمات او ، قدرت مقاومت نداشتند .

وجد عندها قومًا قلنا ی_ذا القرنین إمّا أن تعذّب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 87 - 1،3،4

1- ذوالقرنین ، از کیفر ساحل نشینان غرب ، چشم پوشی کرد و تنها کسانی را که بر ستم کاری خود باقی بمانند ، به مجازات تهدید کرد .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه

3- ذوالقرنین ، بر قوم ساحل دریا ، سلطه کامل یافته بود .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه

4- ذوالقرنین ، به ایمان آوردن ظالمان ساحل دریا و دست برداشتن آنان از ظلم و فساد ، امیدوار بود و در مجازات آنان شتابی نداشت .

قال أمّا من ظلم فسوف نعذّبه

حرف <سوف> برای آینده است و فعل های شرط (<آمن> و <عمل>) در آیه بعد، قرینه این است که ذی القرنین، به احتمال ایمان آوردن ظالمان، در مجازات آنان تعجیل نکرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 88 - 2،6،10

ص: 36

2- تعجیل نکردن ذوالقرنین در کیفر ظالمان کافر ، مهلتی برای گرایش آنان به ایمان بود . *

أمّا من ظلم فسوف نعذّبه . .. و أمّا من ءامن و عمل ص_لحًا فله جزاءً الحسنی

مراد از <من ءامن و. ..> (هرکس ایمان بیاورد و...) کسانی اند که از ظلم و کفر، دست برداشته و ایمان آورند، نه آنان که هنگام ورود ذوالقرنین مؤمن بودند; زیرا، معنا ندارد که او، بین عذاب و یا رفتار نیک با مؤمنان مخیّر باشد! بنابراین، درنگ ذوالقرنین در عذاب ظالمان (سوف نعذّبه) ایجاد فرصتی برای تغییر رویه آنان بوده است.

6- ذوالقرنین ، تصمیم گرفت که قوانین و مقرّرات اجتماعی سهل و قابل تحمّلی را برای مؤمنان وضع کند .

و سنقول له من أمرنا یسرًا

<یسر> یعنی <آسانی> و <من أمرنا> یعنی:<از فرامینی که صادر می کنیم. >، لذا مفاد جمله <و سنقول...> آن است که برای مؤمنان صالح، فرامینی صادر می کنیم که اجرای آن دشوار نباشد و شنیدن آن برای مؤمنان سنگین نیاید.

10- ساحل نشینان غرب سرزمین ذوالقرنین ، برای ایمان و عمل صالح و ترک ستم کاری ، از زمینه مساعدی برخودار بودند .

أمّا من ظلم . .. و أمّا من ءامن و عمل ص_لحًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 89 - 1،2،4

1- ذوالقرنین ، پس از اقامه نظام عادلانه دینی در میان ساحل نشینان غرب ، به سوی شرق سرزمین خویش حرکت کرد .

ثمّ أتبع سببًا . حتّی إذا بلغ مطلع الشمس

2- ذوالقرنین در ادامه سفرهایش ، از امکانات خویش در جهت گسترش حکومت و دین الهی ، بهره گرفت .

ثمّ أتبع سببًا

4- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : . . . < ثمّ أتبع سبباً > ذوالقرنین من الشمس سبباً ;

از امیرالمؤمن ین(ع) [در توضیح این سخن خدا]: <ثمّ أتبع سبباً> روایت شده: ذوالقرنین، از خورشید، به عنوان یک سبب بهره گرفت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 90 - 1،2،3،7

1- ذوالقرنین ، در سفر دوم خویش ، به آخرین نقطه خشکی در سمت مشرق رسید و با مردمی بدوی و عاری از تمدن روبه رو شد .

بلغ مطلع الشمس . .. لم نجعل لهم من دونها سترًا

ضمیر <دونها> به <الشمس> بازمی گردد و مفاد جمله <لم نجعل. ..> این است که مردم آن سرزمین، جز خورشید، پوششی نداشتند; یعنی، هیچ بنا و ساختمانی که سایبان آنان باشد و هیچ پوشاکی که بدنشان را به پوشاند، در بین آنان مشاهده نمی شد، لذا از آنان، تعبیر به اقوامی بدوی شده است.

2- ساکنان شرق سرزمین ذی القرنین ، مردمی فاقد تن پوش و سرپناه بودند .

وجدها تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترًا

3- ذوالقرنین ، در شرق سرزمین خویش ، با مردمی ساکن بیابانی کویری و بدون گیاه مواجه شد . *

لم نجعل لهم من دونها سترًا

از واژه <لم نجعل> این احتمال جان می گیرد که بی پناهی در برابر تابش آفتاب، معلول اموری بود که به <جعل> الهی مربوط می شود، مانند کویری بودن سرزمین که از امور طبیعی است.

7- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : . . . انّ ذاالقرنین ورد علی قوم قد أحرقتهم الشمس و غیّرت أجسادهم و ألوانهم حتّی صیّرتهم

ص: 37

کالظلمه ;

از امیرالمؤمنین(ع): روایت شده: همانا، ذوالقرنین، به قومی رسید که تابش خورشید، آنان را سوزانده و موجب تغییر بدن و تغییر رنگ شان شده بود، به گونه ای که آنان را (در سیاهی) به مانند پاره ای از تاریکی درآورده بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 92 - 1،2،4

1- ذوالقرنین ، از برخی امکانات خویش ، برای حرکت در جهات مختلف زمین ، بهره می گرفت .

ثمّ أتبع سببًا

سومین مسیر ذی القرنین _ به قرینه آیات قبل _ به سمت مشرق و مغرب نبوده است، بنابراین، یا به سمت شمال یا جنوب سرزمین خویش به راه افتاده است.

2- سومین حرکت و پیشروی ذوالقرنین به سمت شمال بوده است . *

ثمّ أتبع سببًا

چنان چه یأجوج و مأجوج، همان مغول و تاتار باشند، حرکت ذی القرنین به سمت شمال بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 93 - 1،2

1- رسیدن ذوالقرنین به تنگه ای میان دو کوه سدآسا ، در سومین پیشروی خود

حتّی إذابلغ بین السدّین

<سد> به هر مانع و حاجزی گفته می شود، از جمله به کوه نیز اطلاق شده است. لذا <بین السدّین> محتمل است که به معنای حد فاصل دو کوه باشد. در باره این که این دو کوه در کجا قرار داشته نظر واحدی وجود ندارد، برخی آن ها را در شمال چین دانسته و برخی کوه های فاصل میان آذربایجان و ارمنستان گرفته اند قرینه ای برای اثبات هیچ یک وجود ندارد.

2- مواجه شدن ذوالقرنین _ در سومین پیشروی خود _ با مردمی کم بهره از درک و فهم لغات بیگانه و ناتوان از شناخت سریع آن

وجد من دونهما قومًا لایکادون یفقهون قولاً

مراد از کُند فهمی ساکنان کوهستان در شناخت زبان دیگران این است که مفاهمه ذی القرنین با آنان دشوار بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 94 - 2،3،4،5،7،8،12

2- منطقه گسترده ای از سرزمین شمال ، در عهد ذی القرنین ، مورد تهدید هجوم ها و فسادگری های یأجوج و مأجوج قرار داشت .

إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض

حرف <ال> در <فی الأرض> برای عهد حضوری است و چون تعبیر <فی الأرض> برای مناطق کوچک و محدود، تعبیر متعارفی نیست، مراد از آن منطقه ای گسترده خواهد بود.

3- خطر هجوم یأجوج و مأجوج ( مغول و تاتار ) و تأمین امنیت ، عمده ترین مشکل مردم نواحی شمالی در زمان ذوالقرنین بود .

إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض

4- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج ، به ذوالقرنین و به توان مندی و خیرخواهی وی اذعان کردند .

ص: 38

قالوا ی_ذا القرنین إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون فی الأرض

با این که <ذوالقرنین> بومی منطقه مورد بحث نبود، ولی با قرائن و شواهد و دیدن قدرت علمی و اجرایی او، مردم، به این نکته واقف شدند که او، کسی است که می تواند سدّی غیر قابل نفوذ در برابر حملات دشمنان برای آنان برپا کند و نیز به خیر خواهی او و این که او غرضی مادّی و قصدی سلطگرانه ندارد، پی بردند، لذا پیشنهاد خود را با او مطرح کردند.

5- قوم درگیر با یأجوج و مأجوج از کوه های مرتفع به عنوان سدّ دفاعی در برابر هجوم آنان بهره می بردند .

حتّی إذا بلغ بین السدّین . .. إنّ یأجوج و مأجوج مفسدون

7- آسیب پذیران از هجوم یأجوج و مأجوج ، از ذوالقرنین برای ساختن سدّی در میانه دو رشته کوه بلند در برابر هجوم آن متجاوزان ، کمک خواستند .

قالوا ی_ذا القرنین . .. تجعل بیننا و بینهم سدًّا

8- همجواران یأجوج و مأجوج ، خود از ایجاد سدّی محکم و غیرقابل نفوذ در برابر هجوم آن متجاوزان ، ناتوان بودند .

فهل نجعل لک خرجًا علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا

12- < عن أمیرالمؤمنین ( ع ) : إنّ ذاالقرنین . . . وجد . . . قوماً لایکادون یفقهون قولاً قالوا : یا ذاالقرنین ! إنّ یأجوج و مأجوج خلف ه_ذین الجبلین و هم یفسدون فی الأرض إذا کان إبّان زروعنا و ثمارنا خرجوا علینا من ه_ذین السدّین ، فرعوا من ثمارنا و زروعنا حتّی لایبقون من ها شیئاً < فهل نجعل لک خرجاً > نؤدیه إلیک فی کلّ عام < علی أن تجعل بیننا و بینهم سدًّا > ;

از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده:. .. همانا ذوالقرنین، قومی را یافت که فهم هیچ سخنی برای آنان آسان نبود. آنان به او گفتند: ای ذوالقرنین! همانا، یأجوج و مأجوج، پشت این دو کوه اند و آنان در زمین فساد می کنند. زمانی که فصل برداشت زراعت های ما و چیدن میوه هایمان فرامی رسد، آنان، از پشت این دو سدّ (دو کوه) به ما حملهور شده و از میوه های ما و زراعت های ما آن قدر می چرانند که هیچ چیز از را باقی نمی گذارند. آیا برای تو هزینه ای قرار دهیم که هر ساله به تو بپردازیم تا بین ما و آنان سدّی برقرار سازی؟>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 95 - 1،8،9،10

1- ذوالقرنین ، از کمک های مادّی مردم در برابر ساختن سدّ در مقابل یأجوج و مأجوخ ، اظهار بی نیازی کرد .

فهل نجعل لک خرجًا . .. قال ما مکّنّی فیه ربّی خیر

8- ذوالقرنین ، خود طرّاح و مجری بنای سد و عهده دار امور فنی و مدیریتی آن بود .

فأعینونی بقوه أجعل بینکم و بینهم ردمًا

9- ذوالقرنین ، خواستار مشارکت نیروی انسانی و امکانات مردمی در احداث سد شد .

فأعینونی بقوه

<قوه> یعنی نیرو <فأعینونی بقوه> یعنی: <مرا با نیروی خود کمک دهید>. آیات بعد، قرینه این است که او، علاوه بر خواستن نیروی انسانی، به آوردن ابزار و مصالح نیز فرمان داد. بنابراین، آنچه را از مردم نپذیرفت، اجر و مزد تلاش خویش بود.

10- ذوالقرنین ، به ساختن بنایی محکم تر از سد مورد درخواست مردم ، تصمیم گرفت .

تجعل بیننا و بینهم سدًّا . .. أجعل بینکم و بینهم ردمًا

چنان که مفسران گفته اند <ردم> بنایی است مستحکم تر از <سد> معمولی و بر همین اساس، به لباسی که وصله روی وصله دارد، گفته می شود: <ثوب مُردَّم>. <فأعینونی> بر <ما مکّنّی فیه ربّی خیر> تفریع شده است; یعنی، احداث سد محکم تر، نتیجه برخوداری ذی القرنین از امکانات برتر الهی است.

ص: 39

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 96 - 1،2،4،5،6،7،9

1- ذوالقرنین ، مردم را به تهیه پاره های آهن ، برای احداث سد فرمان داد .

ءاتونی زبر الحدید

<زُبَر> جمع <زُبره> به معنای <قطعات> است. <زبر الحدید> یعنی: <قطعه هی آهن>. راغب در مفردات آن را <قطعات بزرگ آهن> دانسته است.

2- آهن ، نقشی اصلی و مهم ، در بنای سد ذوالقرنین داشت .

ءاتونی زبر الحدید حتّی إذا ساوی بین الصدفین

گرچه در مصالح ساختمانی سدّ، از مس نیز استفاده شده، ولی از <حتی إذا ساوی . ..> دانسته می شود که تمام فضای بین دو کوه، ابتدا، از آهن پاره ها آکنده شد و مس ذوب شده، تنها، برای پیوند آن قطعات به کار رفت.

4- ذوالقرنین ، ارتفاع سدّ آهنین را تا لبه دو کوه مجاور ، بالا برد .

حتّی إذا ساوی بین الصدفین

<صدف> به معنای جانب و کرانه است و <الصدفین> یعنی: <جانب دو کوه که در دو طرف سدّ قرار داشت>. فعل <ساوی> دلالت بر تسویه و برابری ارتفاع سد با لبه دو کوه دارد.

5- ذوالقرنین ، برای سرخ کردن آهن های به کار رفته در سد ، کوره های بزرگی را در مجاورت سد ایجاد کرد .

حتّی إذا ساوی بین الصدفین قال انفخوا

<نفخ> به معنای <دمیدن> است. و دمیدن در دیواره سدّ برای سرخ کردن آن، نیازمند کوره های بزرگ است تا بتواند آتش و اکسیژن را به مقدار مورد نیاز به دیواره بزند تا شرایط برای ریختن آلیاژ مسّ بر روی آن فراهم گردد.

6- ذوالقرنین ، به دمیدن در کوره ها ، تا حدّ سرخ شدن پاره های آهن به کار رفته در دیواره سدّ ، فرمان داد .

قال انفخوا حتّی إذا جعله نارًا

7- ذوالفرنین ، از مسّ مذاب ، برای پر کردن میان پاره های آهن اسکلت سد ، استفاده کرد .

ءاتونی أُفرغ علیه قطرًا

<افراغ> به معنای <خالی کردن ظرف و ریختن محتویات آن> است و <قطرًا> (مسّ مذاب) مفعول برای <أُفرغ> است و مفعول <آتونی> به قرینه <قطرًا> محذوف است.

9- ذوالقرنین ، بر احداث سد و مراحل آن ، نظارت و مدیریت مستقیم داشت .

ءاتونی . .. قال انفخوا ... ءاتونی أُفرغ علیه قطرًا

ذکر ضمایر به صورت <متکم وحده>، جملگی، گواه معشرت و نظارت دقیق ذوالقرنین بر احداث سد است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 97 - 1،2

1- با طرح و برنامه و نظارت مستقیم ذوالقرنین ، ساخت سد آهنین به اتمام رسید .

فما اسط_عوا أن یظهروه و ما استط_عوا له نقبًا

<فاء> در <فما اسطاعوا> فصیحه است (یعنی از مضامینی ناگفته حکایت می کند) یعنی: <اوامر ذوالقرنین، انجام شد و کار سد به اتمام رسید و پس از آن، یأجوج و مأجوج نتوانستند که بر آن بالا رفته و یا این که سوراخی در آن ایجاد و از آن عبور کنند.

2- یأجوج و مأجوج ، از صعود بر بالای سد ذوالقرنین و نیز ایجاد رخنه و نقب در آن ، ناتوان بودند .

فما اسط_عوا أن یظهروه و مااستط_عوا له نقبًا

ص: 40

<ظهور> به معنای <علو> و بالا رفتن است <فما اسطاعوا أن یظهروه> یعنی: <اقوام مهاجم، نتوانستند از آن بالا روند. >. <نقب> به معنای <سوراخ و تونل> است و <ما استطاعوا له نقباً> یعنی: <نتوانستند که در دیوار سد، تونل و یا معبر ایجاد کنند.>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 98 - 10

10- ذوالقرنین ، پس از پایان کار سد ، حقّانیّت معاد و حتمیّت برپایی آن را یادآور شد .

قال . .. فإذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء و کان وعد ربّی حقًّا

10 - کهف - 18 - 92 - 1

1- ذوالقرنین ، از برخی امکانات خویش ، برای حرکت در جهات مختلف زمین ، بهره می گرفت .

ثمّ أتبع سببًا

سومین مسیر ذی القرنین _ به قرینه آیات قبل _ به سمت مشرق و مغرب نبوده است، بنابراین، یا به سمت شمال یا جنوب سرزمین خویش به راه افتاده است.

ذوالقرنین، پس از شنیدن وحی الهی که در برخورد با ساحل نشینان غرب، دو راه پیش روی او قرار داد: یکی تعذیب، و دیگری روش نیکو، شقّ دوم را انتخاب کرد و آن را چنین ترسیم کرد که ظالمان را عقوبت و مؤمنان را پاداش نیک خواهد داد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 86 - 11

11- ذوالقرنین از پیامبران بود و به مقام دریافت سخن های خداوند نایل شده بود . *

قلنا ی_ذا القرنین

ظاهر کلمه <قلنا> خطاب مستقیم است، گرچه احتمال الهام و یا رساندن پیام به وسیله پیامبری دیگر نیز وجود دارد.

10 - کهف - 18 - 88 - 1،7

1- ذوالقرنین ، به اعطای پاداش نیک ، به مؤمنان نیک کردار ، وعده داد .

و أمّا من ءامن و عمل ص_لحًا فله جزاءً الحسنی

<جزاء> حال است و بیانِ این که رفتار نیکو (الحسنی) پاداش ایمان و عمل صالح شخص است.

7- ذوالقرنین ، به رعایت نرمش و مدارا در صدور فرمان و ابلاغ خواسته های حکومتی خویش به مؤمنان ، نوید داد .

و سنقول له من أمرنا یسرًا

6 - اسماعیل ، الیسع و ذاالکفل ( علیهم السلام ) اسوه و الگوی انسان ها

و اذکر إسم_عیل و الیسع و ذاالکفل و کلّ من الأخیار

برداشت یاد شده از آن جا است که آیه شریفه، درصدد بیان سرگذشت شخصیت هایی است که برای پیامبراسلام(ص) و مؤمنان درس آموز و سازنده است.

<صابران> معرفی کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 86 - 1،4

1- اسماعیل ، ادریس و ذاالکفل ( ع ) ، از رحمت خاص الهی برخوردار بودند .

و إسم_عیل . .. و أدخلن_هم فی رحمتنا

از اختصاص به ذکر یافتن اسماعیل، ادریس و ذاالکفل(ع) به بهره مند شدن از رحمت الهی، برداشت یادشده به دست می آید; زیرا رحمت خداوند شامل همه موجودات است و همه به نحوی از رحمت خداوند بهره مندند.

4- اسماعیل ، ادریس و ذاالکفل ( ع ) ، در زمره صالحان اند .

و أدخلن_هم فی رحمتنا إنّهم من الص_لحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 48 - 4،6

4 - اسماعیل ، یسع و ذاالکفل ( علیهم السلام ) از خوبان و نیکان بودند .

و کلّ من الأخیار

6 - اسماعیل ، الیسع و ذاالکفل ( علیهم السلام ) اسوه و الگوی انسان ها

و اذکر إسم_عیل و الیسع و ذاالکفل و کلّ من الأخیار

برداشت یاد شده از آن جا است که آیه شریفه، درصدد بیان سرگذشت شخصیت هایی است که برای پیامبراسلام(ص) و مؤمنان درس آموز و سازنده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 49 - 7

7 - داوود ، سلیمان ، ایوب ، ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، اسماعیل ، الیسع ، ذاالکفل ( علیهم السلام ) ، از تقواپیشگان و نیک فرجامان بودند .

و اذکر داود . .. إسم_عیل و الیسع و ذاالکفل ... ه_ذا ذکر و إنّ للمتقین لحسن مئاب

<مئاب> به معنای مرجع و بازگشت است و منظور از <حسن مئاب> حسن عاقبت و سرانجام نیک است. گفتنی است که برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <متقین> پیامبرانی باشد که در آیات گذشته از آنان سخن گفته شد.

فینبئکم بما کنتم تعملون

9 _ حرمت برقرار کردن روابط پنهانی با بیگانگان و در میان نهادن اسرار مسلمانان با آنان

أم حسبتم أن تترکوا و لما یعلم اللّه الذین . .. لم یتخذوا من دون اللّه و لا رسوله

10 _ سر باز زدن از شرکت در میدان های نبرد ، برقراری روابط پنهانی با دشمنان و در میان نهادن اسرار مسلمانان با آنان ، از نشانه های ضعف ایمان

أم حسبتم أن تترکوا و لما یعلم اللّه الذین جهدوا منکم و لم یتخذوا من دون اللّه و

6 _ هشدار خداوند به منافقان ، در رابطه با امکان افشای اسرار و سخنان پنهانی آنان

ألم یعلموا أن اللّه یعلم

در توضیح این برداشت می توان گفت که: تذکر خداوند به علم خویش بر اسرار و سخنان پنهانی منافقان، هشداری است به امکان افشای آنها.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 94 - 18

18 _ تهدید متخلفان از جنگ و منافقان ، به رسوایی و افشای اسرارشان در آخرت از سوی خداوند

فینبئکم بما کنتم تعملون

19 - تحریم - 66 - 3 - 14

14 - گفتن برخی از مسائل به صورت امانت و سرّی به دیگران ، امری جایز و روا است .

و إذ أسرّ النبیّ إلی بعض أزوجه حدیثًا

8 _ علم خداوند به اسرار درونی هر کس ، کاملتر از آگاهی خود اوست .

و اللّه اعلم بما کانوا یکتمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 116 - 22،23

22 _ دانایی گسترده و دقیق به درون انسان ها ، تنها از آن خداست .

تعلم ما فی نفسی . .. انک انت علّم الغیوب

23 _ درون و ذات مردمان و اندیشه های ابراز نشده ایشان از جمله امور غیبی

تعلم ما فی نفسی . .. انک انت علّم الغیوب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 78 - 2

2 _ علم خداوند به کردار و گفتار مخفیانه آدمیان

یعلم سرّهم و نجویهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 25 - 1

1- خداوند بر آنچه در باطن انسانهاست ، آگاهی کامل دارد .

ربّکم أعلم بما فی نفوسکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 7 - 2،4،10

2 - اسرار و راز های بازگو نشده افراد و نیت های آنان ، برای خداوند آشکار است و بر آن آگاهی کامل دارد .

فإنّه یعلم السرّ

<سر>، یعنی آنچه از دیگران کتمان می شود (لسان العرب).

4 - خداوند به راز های فراموش شده آدمی و نهفته ترین اسرار او آگاه است .

فإنّه یعلم . .. أخفی

10 - < محمدبن مسلم قال : سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عزّوجلّ : < یعلم السرّ و أخفی > قال : < السرّ > ما کتمته فی نفسک ، و < أخفی > ما خطر ببالک ثمّ أنسیته ;

محمدبن مسلم گفت: از امام صادق(ع) در باره سخن خدای عزّوجلّ: <یعلم السرّ و أخفی> سؤال کردم فرمود: <سرّ> آن است که در درون خود، آن را پنهان کرده باشی و <أخفی> آن است که به قلبت خطور کرده و سپس از خاطرت برده شود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 63 - 8

8 - خداوند ، به نهان و اسرار درونی انسان آگاه است .

قد یعلم اللّه الذین یتسلّلون منکم لواذًا

ص: 66

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 54 - 1،4

1 - خداوند ، بر هر چه که انسان ها آن را آشکار کنند و یا پنهان کنند ، آگاه است .

إن تبدوا شیئًا أو تخفوه فإنّ اللّه کان بکلّ شیء علیمًا

4 - آگاهی خداوند به آنچه انسان ها آن را آشکار می کنند و یا پوشیده می دارند ، برخاسته از علم وسیع و گسترده الهی به کائنات است .

إن تبدوا شیئًا أو تخفوه فإنّ اللّه کان بکلّ شیء علیمًا

تکرار <شیء> در کلام که، اوّلی مربوط به احوال انسان و دومی دال بر همه چیز است، این نکته را می رساند که علم به آن اوّلی، جزیی از علم به همه کائنات است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 38 - 5

5 - خداوند ، به نیت ها و راز های دل آدمیان آگاه است .

إنّه علیم بذات الصدور

4- خضر ، موسی ( ع ) را مطمئن ساخت که اسرار کار های شگفت خویش را پیش از جدایی ، برای او بازگو خواهد کرد .

سأنبّئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبرًا

6- کار های به ظاهر غیر قابل توجیه خضر ( ع ) ، دارای باطن و حقیقتی درست بود .

سأنبّئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبرًا

<تأویل> از ریشه <أوْل> و به معنای <بازگرداندن> است ودر آیه، به معنای <مآل> است و مراد، حقایق و مصالحی است که کار خضر بر اساس آن انجام پذیرفته و باید ظاهر ناخوشایند کار خضر(ع) را به آن مصالح بازگرداند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 82 - 21،22

21- موسی ( ع ) ، سرانجام ، به اسرار کار های شگفت خضر آگاه شد و توجیه و تأویل برخی حوادث را از او آموخت .

ذلک تأویل ما لم تسطع علیه صبرًا

<لم تسطع> در اصل <لم تستطع> بوده و حرف <تاء> برای تخفیف حذف شده است.

22- رخداد های داستان خضر و موسی ( ع ) ، برخاسته از اراده خداوند و دارای تفسیری پیچیده و نیازمند آگاهی هایی ویژه است که از جانب او افاضه شود .

و ما فعلته عن أمری ذلک تأویل ما لم تسطع علیه صبرًا

أتجعل فیها من یفسد . .. قال إنی أعلم ما لاتعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 83 - 3،11

3 _ لزوم رازداری و حفظ اخبار امنیّتی

و اذا جاءهم امر من الامن او الخوف اذاعوا به

11 _ کسانی که راز های جامعه اسلامی را منتشر می کنند ، شیطان هستند .

اذاعوا به . .. لاتبعتم الشیطان

ظاهراً مراد از <شیطان>، همان کسانی هستند که اخبار امنیتی را نسنجیده بین مردم منتشر می کردند. یعنی منافقان و یا مسلمانان ضعیف الایمان که خداوند آنان را به خاطر عملشان، شیطان نامیده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 19 - 35

35- رازداری مؤمنان ، از اصول مهّم امنیّتی و حفاظتی در برابر دشمنان

و لایشعرنّ بکم أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - جن - 72 - 26 - 5

5 - < عن الحارث بن الدلهاث مولی الرّضا ( ع ) قال : سمعت أباالحسن ( ع ) یقول : لایکون المؤمنُ مؤمناً حتّی یکونَ فیه ثلاثُ خصال سنّه من ربّه و سنّهٌ من نبیّه و سنّه من ولیّه ، فالسنّه من ربّه : کتمان سرّه ، قال اللّه عزّوجلّ : < عالم الغیب فلایظهر علی غیبه أحداً إلاّ من ارتضی من رسول > . . . ;

حارث بن دلهاث گوید: از امام رضا(ع) شنیدم که می فرمود: مؤمن، مؤمن نیست مگر این که سه خصلت در او باشد: سنتی از پروردگارش و سنتی از پیامبرش و سنتی از ولیّ و امامش. اما سنّت پروردگارش، نهان داشتن سرّ خویش، خدای عزّوجلّ فرمود: <عالم الغیب فلایظهر علی غیبه أحداً إلاّ من ارتضی من رسول>...>.

هل أدلّکم علی من یکفله

4 - توجّه به برملا شدن خصلت ها و علاقه ها در قیامت ، بازدارنده انسان از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به ثروت

لکنود . .. أفلایعلم إذا ... و حصّل ما فی الصدور

<اسرار> به معنای پنهان ساختن است. پنهان کردن سخن می تواند به معنای ابراز نکردن و تلفّظ نکردن باشد و می تواند به معنای در ملأ عام نگفتن و در خفا بیان داشتن باشد. برداشت فوق ناظر به معنای اول است.

و أسرّوا قولکم أو اجهروا به إنّه علیم بذات الصدور

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله <إنّه علیم. ..>، در مقام تعلیل برای عبارت <و أسرّوا قولکم أو اجهروا> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 15 - 6

6 - آفرینش زمین و بستر مناسب بودن آن برای حرکت و روزی انسان ها ، جلوه علم و آگاهی خداوند بر احوال نهان و آشکار انسان ها

إنّه علیم بذات الصدور . .. هو الذی جعل لکم الأرض ذلولاً ... و کلوا من رزقه

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که آیه شریفه، درصدد تبیین چگونگی علم خداوند بر احوال و ضمیر انسان ها است که در دو آیه قبل، از آن سخن به میان آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عادیات - 100 - 11 - 2،4

2 - قیامت ، روز پی بردن همگان به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی ایشان

یومئذ

تعبیر <یومئذ> قیامت را زمان علم خداوند، قرار داده و درباره علم او در دنیا، بیانی ندارد و از آن جا که علم الهی ازلی و ابدی است، اختصاص یافتن آن به قیامت، ناظر به قابل انکار نبودن آن است; یعنی، گرچه در دنیا برخی به علم او معترف نیستند; ولی در قیامت، آنان نیز به این حقیقت پی خواهند برد.

4 - توجّه به آگاهی دقیق خداوند از اسرار درونی انسان ، بازدارنده او از خوی ناسپاسی ، بخل و دل بستگی به مال

لکنود . .. لحبّ الخیر لشدید . أفلایعلم ... إنّ ربّهم بهم یومئذ لخبیر

ص: 76

18 - حدید - 57 - 27 - 11

11 - دل ، مرکز رأفت و مهربانی است .

و جعلنا فی قلوب الذین اتّبعوه رأفه و رحمه

10 - پیروان عیسی ( ع ) ، انسان هایی رؤوف و مهربان بودند .

و جعلنا فی قلوب الذین اتّبعوه رأفه و رحمه

7 - توبه - 9 - 117 - 12

12 _ رأفت و رحمت گسترده الهی ، عامل پذیرش توبه مؤمنان

ثم تاب علیهم إنه بهم رءوف رحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 47 - 12

12- تهدید به عذاب ، به جای اقدام عملی ، برخاسته از رأفت و رحمت خداوندی است .

أو یأخذهم علی تخوّف فإن ربّکم لرءوف رحیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 20 - 4

4 - فضل ، رحمت ، رأفت و مهربانی خداوند ، موجب شتاب نکردن او در عذاب اشاعه دهندگان فحشا

و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته و أنّ اللّه رءوف رحیم

جواب <لولا> محذوف است و آنچه می تواند مقدر باشد _ به قرینه آیه 14 (لمسّکم فیما أفضتم فیه عذاب عظیم) و نیز آیه قبلی که در آن اشاعه دهندگان فحشا تهدید به عذاب شده اند _ جمله ای مانند <لعاجلکم بالعقوبه> و یا <لهلکتم> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 10 - 17

17 - رأفت و رحمت گسترده خداوند ، پشتوانه اجابت دعا ها و استغفار های انسان

یقولون ربّنا اغفر لنا . .. ربّنا إنّک رءوف رحیم

و اللّه رءوف بالعباد

12 _ رأفت الهی به مؤمنان ، با خرید جانشان در برابر رضایت خویش

و من الناس . .. و اللّه رءوف بالعباد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 10

10 _ تجلی رحمت و رأفت الهی ، در چگونگی بیان احکام

کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا

بیان مصلحت واقعی حکم جهاد، علی رغم ظاهر ناخوشایند آن، و توجیه مؤمنان به آنچه خیر واقعی آنان در آن است، حاکی از رحمت و رأفت الهی به مکلّفین، حتی در چگونگی بیان احکام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 30 - 15،16

15 _ رأفت گسترده الهی بر بندگان

و اللّه رءوف بالعباد

16 _ محبت و رأفت خداوند نسبت به بندگان ، علت هشدار های لازم به آنان

و یحذرکم اللّه . .. و اللّه رءوف بالعباد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 65 - 14

14 - تمامی انسان ها ( مؤمن و کافر ) ، مشمول رأفت و رحمت گسترده خداوند

إنّ اللّه بالناس لرءوف رحیم

<الناس> به قرینه صدر آیه (سخر لکم) شامل همه انسان ها _ اعم از مؤمن و کافر _ می شود.

4 _ شهادت در راه خدا ، دارای منزلتی والاتر از مرگ در راه او

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم لمغفره من اللّه و رحمه

تقدّم ذکری شهادت، حاکی از تقدّم مرتبه آن است.

8 _ مرگ و یا شهادت در راه خدا ، دارای ارزشی برتر از ماندن در دنیا و ثروت اندوزی

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه او متّم . .. خیر ممّا یجمعون

10 _ بیان مقام والای آنانکه در راه خدا می میرند و یا کشته می شوند ، نشان دهنده بطلان ارزیابی کفرپیشگان درباره حیات و مرگ

لو کانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا . .. و لئن قتلتم او متّم لمغفره من اللّه و رح

12 _ ایمان به ارزشمندی والای شهادت و مرگ در راه خدا ، رهایی بخش آدمی از وابستگی های دنیوی

و لئن قتلتم . .. لمغفره من اللّه و رحمه خیر ممّا یجمعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 158 - 1

1 _ مرگ و یا کشته شدن ، چه در راه خدا و چه در راه غیرِ او ، مسیری است به سوی خداوند ، نه نابودی و فنا .

و لئن مُتّم او قُتلتم لالی اللّه تحشرون

از اینکه قید <فی سبیل اللّه> ذکر نشده، به دست می آید که مراد، هر نوع مردن و کشته شدن است و مؤیّد این معنا تقدیم مردن بر کشته شدن است ; به خلاف آیه قبل.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 162 - 4

4 _ شرکت در پیکار و شهادت در راه خدا ، از موجبات جلب رضایت الهی

و لئن قتلتم فی سبیل اللّه . .. افمن اتّبع رضوان اللّه

به مقتضای ارتباط این آیه با مضامین آیات پیشین، می توان نمونه ها و مصادیق مورد نظر را به دست آورد ; از جمله جهاد و شهادت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 5،15

5 _ جامعه ایمانی ، وظیفه دار پیکار در راه خدا و یا دست کم دفاع از وطن و کیان خویش

تعالوا قاتلوا فی سبیل اللّه او ادفعوا

15 _ سرباز زدن از پیکار در راه خدا ، موجب دوری از مرز ایمان و قرار گرفتن در آستانه کفر

هم للکفر یومئذ اقرب منهم للایمان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 168 - 13

13 _ جهاد و شهادت در راه خدا ، حرکتی بی ارزش در دیدگاه منافقان

لو اطاعونا ما قتلوا

ص: 86

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 1،3،7،15

1 _ مرده پنداشتن کشته شدگان در راه خدا ( شهدا ) از سوی برخی ، و نهی خداوند از این پندار

و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا

3 _ شهیدان راه خدا ، زنده و برخوردار از روزی در پیشگاه پروردگار خویش

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

در برداشت فوق <عند ربّهم>، متعلق به <یرزقون> گرفته شده است.

7 _ عظمت و مقام والای شهدا و کشته شدگان در راه خدا

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

از اینکه آنان در پیشگاه خداوند روزی داده می شوند و در آن مقام حاضرند، عظمت مقام آنان به دست می آید.

15 _ تشویق و ترغیب به جهاد و شهادت در راه خدا

و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا بل احیآء عند ربّهم یرزقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 170 - 1،2،15

1 _ سرور و شادمانی کشته شدگان راه خدا ، به آنچه خداوند از فضل خویش به آنان ارزانی داشته است .

فرحین بما اتیهم اللّه من فضله

2 _ لطف و عنایت خداوند به کشته شدگان در راه او ( شهیدان )

فرحین بما اتیهم اللّه من فضله

15 _ ترغیب به جهاد و شهادت در راه خدا

فرحین بما اتیهم اللّه من فضله . .. و لا هم یحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 172 - 19

19 _ شرکت در جهاد ، حتّی در رکاب پیامبر ( ص ) ، به تنهایی دلیل احسان و تقوای آدمی نیست .

الّذین استجابوا للّه . .. للّذین احسنوا منهم و اتّقوا اجر عظیم

چون خداوند اجابت کنندگان دعوت پیامبر (ص) برای شرکت در جهاد را به دو طایفه تقسیم کرده است: دارندگان احسان و تقوا و فاقدان آن. البته بر این مبنا که <من> برای تبعیض باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 174 - 10

10 _ اجابت دعوت خداوند و پیامبر ( ص ) برای شرکت در جنگ ، موجب جلب رضایت الهی

الّذین استجابوا للّه و الرّسول . .. و اتّبعوا رضوان اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 22،24،28

22 _ مهاجر آواره و آزار دیده در راه خدا ، و جهادگر و جان باخته ، مصداق مؤمن خردمند

ص: 87

لایات لاولی الالباب . .. فالّذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم ... و قاتلوا و قتلوا

اجابت دعای خردمندان به دلیل اعمال آنان است. <انّی لا اضیع ... > و جمله <فالّذین> به دلیل <فا>، بیانگر آن اعمال است.

24 _ آوارگی و هجرت برخی مسلمانان صدر اسلام و شکنجه و آزار آنان در راه خدا

فالّذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی

جمله <فالّذین . .. >، هر چند بیان یک ضابطه کلّی است، ولی به قرینه ماضی بودن فعلهای <هاجروا و ... >، ناظر به تحقق هجرت، اخراج و آزار نیز هست.

28 _ تحمّل آزار ها و شکنجه ها آنگاه ارزشمند است که در راه خدا باشد .

اوذوا فی سبیلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 198 - 6

6 _ هجرت ، تحمّل آوارگی ، آزار در راه خدا ، جهاد و شهادت از نشانه های تقوا

فالّذین هاجروا و اخرجوا . .. لکن الّذین اتّقوا ربّهم

مراد از <الّذین اتّقوا>، یا خصوص کسانی هستند که در آیه 195 توصیف شدند و یا آنان، از مصادیق مورد نظر برای تقواپیشگان هستند.

6 - تلاش کنندگان در راه خدا ، از زمره محسنان اند .

و الذین ج_هدوا فینا. .. و إنّ اللّه لمع المحسنین

2- قیام در راه توحید و اعلان اندیشه توحیدی ، دارای ارزشی والا و گرانْ سنگ است .

و ربطنا علی قلوبهم إذ قاموا فقالوا ربّنا ربّ السم_وت و الأرض

از جمله معانی <قیام>، <عزم و تصمیم> است. لذا <قاموا> یعنی بر اندیشه توحیدی خود مصمّم شدند. <فقالوا> نیز گویای اعلان آن اندیشه است.

34 - < انه قیل یا رسول اللّه ( ص ) ما < آتی المال علی حبه > فکلنا نحبه ؟ قال رسول اللّه ( ص ) : تؤتیه حین تؤتیه و نفسک حین تحدثک بطول العمر و الفقر ;

از رسول خدا(ص) سؤال شد که: مراد از <آتی المال علی حبه> چیست؟ همه مال خود را دوست می داریم. رسول خدا(ص) فرمود: مراد این است که مال خود را در راه خدا می دهی، در حالی که نفست تو را از عمر دراز و فقر می ترساند>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 195 - 3،9،10

3 - ارزش انفاق و تأمین هزینه های جهاد ، به < در راه خدا بودن > آن است .

و أنفقوا فی سبیل اللّه

9 - انفاق در راه خدا و تأمین نیاز های مالی جهاد ، نشانه تقواپیشگی و خداترسی است .

واتقوا اللّه . .. و أنفقوا فی سبیل اللّه

بیان مسأله انفاق پس از امر به تقوا، می تواند اشاره به این معنا باشد که از مصادیق تقوا، انفاق کردن در راه خداست.

10 - انفاق در راه خدا و تأمین نیاز های جهاد ، در پی دارنده حمایت و امداد های الهی است .

و اتقوا اللّه و اعلموا أن اللّه مع المتقین. و أنفقوا فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 245 - 3،6،7،12،18

3- انفاق در راه خدا ، قرض شایسته بندگان به او

من ذا الذی یقرض اللّه قرضاً حسناً

مراد از <قرض> در آیه شریفه، انفاق در راه خداوند است. بنابراین انفاق در راه خدا، همان قرض دادن به اوست.

6 _ بهره جستن از خصلت نفع طلبی انسان ها ، از روش های قرآن برای تشویق آنان به انفاق در راه خداوند و کار های خیر

من ذا الذی یقرض اللّه . .. فیضاعفه له اضعافاً کثیرهً

7 _ ارزش والای انفاق در راه خداوند

من ذا الّذی یقرض اللّه . .. فیضاعفه له اضعافاً

از اینکه انفاق به عنوان قرض شمرده شده و پاداش فراوانی در برابر آن وعده داده، ارزش والای آن استفاده می شود.

12 _ ایمان به < قبض > و < بسط > الهی ، برانگیزنده آدمی به انفاق

و اللّه یقبض و یبصط

18 _ پاداش انفاق در راه خداوند ، غیر قابل شمارش است .

فیضاعفه له اضعافاً کثیرهً

امام صادق (ع): . .. ان الکثیر من اللّه عزّ و جل لا یحصی و لیس له منتهی

_______________________________

معانی الاخبار، ص 397، ح 54 ; نورالثقلین، ج 1، ص 243، ح 965.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 261 - 3،6

3 _ تکامل معنوی و رشد وجودی انفاق کننده اموال در راه خدا *

مثل الّذین . .. مائه حبّه

ص: 91

بنابر ظاهر تشبیه که مُشبّه، همان شخص انفاق کننده (الّذین ینفقون) باشد; یعنی آنانکه انفاق می کنند، همانند دانه ای هستند که . .. .

6 _ پاداش الهی به انفاق کنندگانِ در راه خدا ، دست کم به هفتصد برابر

مثل الّذین ینفقون . .. مائه حبّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 262 - 1،8،9،10

1 _ ارزش انفاق در گروِ در راه خدا بودن آن است .

الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل اللّه

8 _ انفاق کنندگانِ در راه خدا ، نه ترسی از آینده و ناداری بر آنان مستولی می گردد ، و نه اندوهی از گذشته خویش و آنچه داده اند ، دارند .

و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

بنابراینکه عدم <خوف> و <حزن>، مربوط به دنیا باشد.

9 _ آرامش درونی ، دستاوردی از انفاق در راه خدا

الّذین ینفقون . .. و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

10 _ انفاق کنندگان در راه خدا ، ترس و اندوهی در روز رستاخیز ندارند .

و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

بنابراینکه عدم <خوف> و <حزن>، مربوط به آخرت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 269 - 2

2 _ انفاق کنندگان در راه خداوند از اموالی مرغوب و بدون منّت و آزار و ریا ، برخورداران از حکمت

الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل اللّه . .. یؤتی الحکمه من یشاء و من یؤت الحکمه فقد

به مقتضای ارتباط آیه مورد بحث با آیات سابق که درباره انفاق و احکام آن بود، می توان گفت که مراد از حکمت در این آیه، همان انفاق کردن با شرایط ویژه است و یا اینکه انفاق کردن، مصداقی از حکمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 272 - 16،17

16 _ انفاق کننده در راه خدا ، بهره مند از پاداش کامل انفاق ، بی هیچ ستمی در حقّ وی

و ما تنفقوا من خیر یوفّ الیکم و انتم لا تظلمون

17 _ کم و کاست نشدن پاداش انفاق برای رضای خدا ، هر چند به بینوایان غیر مسلمان باشد .

و ما تنفقوا من خیر یوفّ الیکم و انتم لا تظلمون

با توجّه به شأن نزول که در مورد انفاق به غیر مسلمانان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 274 - 7،8،9

7 _ آرامش درونی ، دستاوردی از انفاق در راه خداوند

ص: 92

الّذین ینفقون . .. و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

8 _ انفاق کنندگان در راه خداوند ، ترس و اندوهی در رستاخیز نخواهند داشت .

و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

بنابراینکه عدم <خوف> و <حزن> تنها مربوط به آخرت باشد.

9 _ انفاق کنندگان در راه خدا ، نه ترسی ( از آینده و ناداری ) بر آنان مستولی خواهد گردید و نه اندوهی ( از گذشته خویش و آنچه داده اند ) دارند .

و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون

بنابراینکه نفی <خوف> و <حزن> مربوط به دنیا باشد: خوف نسبت به آینده و حزن نسبت به گذشته. یعنی خداند زندگی آنان را به گونه ای تأمین می کند که بر داده های خویش محزون نباشند و هیچ ترسی از فقر و ناداری نسبت به آینده، احساس نکنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 12 -

8،10،16،19،20،21،33

8 _ پیمان الهی از بنی اسرائیل بر اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و انفاق در راه خدا

و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل . .. و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

به نظر می رسد از جمله موارد میثاق و پیمان الهی با بنی اسرائیل، مسائلی است که جمله <لئن اقمتم . ..> آن را بیان می کند.

10 _ نصرت و یاری خدا به بنی اسرائیل ، مشروط به اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و انفاق در راه خدا

انی معکم لئن اقمتم الصلوه . .. و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

در برداشت فوق جمله <انی معکم> به منزله جواب شرط و قسم در <لئن اقمتم> گرفته شده است. یعنی در واقع، جمله <لئن اقمتم>، دارای دو جزء است: یکی <انی معکم> و دیگری <لاکفرن ...>.

16 _ انفاق ، باید در راه خدا باشد .

لئن . .. و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

19 _ انفاق در راه خدا ، قرض دادن به اوست .

و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

20 _ اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و یاری آنان و انفاق در راه خدا ، موجب تکفیر ( نادیده گرفتن ) قطعی گناهان و دخول حتمی در بهشت

لئن اقمتم . .. لاکفرن عنکم سیاتکم و لادخلنکم جنت

21 _ تکفیر ( نادیده گرفتن ) گناهان بنی اسرائیل و دخول آنان به بهشت در گرو اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و یاری آنان و انفاق در راه خدا

لئن اقمتم الصلوه . .. و لادخلنکم جنت

33 _ اقامه نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به پیامبران و نصرت آنان ، انفاق در راه خدا و وفاداری به پیمان های او ، راه میانه است .

لئن اقمتم الصلوه . .. سواء السبیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 77 - 8

ص: 93

8 - لزوم بسنده کردن انسان به سهم خویش از امکانات دنیوی و خرج کردن ما زاد آن در راه خدا

و لاتنس نصیبک من الدنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 39 - 9

9 - صرف مال ، برای جلب رضای خداوند ، عامل برکت معنوی آن در پیشگاه خداوند است .

و ما ءاتیتم من ربًا . .. فلا یربوا عند اللّه و ما ءاتیتم من زکوه ... المضعفون

به قرینه مقابله با فراز نخست آیه و نیز این که انفاق دهندگان، از پاداش مضاعف برخوردارند، استفاده می شود که انفاق، برکت معنوی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 17 - 1،5

1 - انفاق در راه خداوند ، قرض دادن به او است .

إن تقرضوا اللّه قرضًا حسنًا

5 - ارزش والای انفاق و مقام عالی انفاق گران ، در پیشگاه خداوند

إن تقرضوا اللّه قرضًا حسنًا یض_عفه لکم

از این که انفاق به عنوان قرض به خدا شمرده شده و پاداشی مضاعف، در برابر آن وعده داده شده است، می توان مطلب بالا را به دست آورد.

پاداش تحمل سختی در راه خدا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 120 - 10،11،20،24

10 _ تحمل هر سختی ( تشنگی ، رنج ، گرسنگی و تعرض و ضربه زدن به دشمن ) در راه خدا ، عمل صالح و دارای اجر است .

ذلک بأنهم لا یصیبهم . .. فی سبیل اللّه ... إلا کتب لهم به عمل صلح

11 _ تحمل کمترین دشواری در راه خدا ، دارای پاداشی نزد او

ذلک بأنهم لا یصیبهم ظمأ و . .. فی سبیل اللّه ... إلا کتب لهم به عمل صلح

از تنکیر <ظمأ>، <نصب> و . .. تقلیل استفاده می شود.

20 _ جهاد و تحمل رنج و سختی در راه خدا ، احسان و دارای پاداش از سوی خداست .

لا یصیبهم ظمأ و لا نصب و لا مخمصه فی سبیل اللّه . .. إن اللّه لا یضیع أجر المحسن

24 _ کسب پیروزی در راه خدا ، همانند تحمل مشکلات ، عمل صالح و دارای اجر است .

ذلک بأنهم لا یصیبهم . .. و لا ینالون من عدو نیلا إلا کتب لهم به عمل صلح إن اللّه

برداشت فوق بر این اساس است که مراد از جمله <لا ینالون من عدو نیلا> می تواند دستیابی به پیروزی بر دشمن باشد.

6 - خداوند ، انسان ها را ، به تلاش و کوشش هرچه بیشتر در راه او ، تشویق کرده و می کند .

و من ج_هد فإنّما یج_هد لنفسه إنّ اللّه لغنیّ عن الع_ملین

توجه دادن به بی نیازی خدا از حاصل تلاش انسان ها و نیز یادآوری این نکته که دستاورد تلاش هرکسی، به خودش باز می گردد، می تواند تشویق و تحریض به تلاش و کوشش در راه خدا باشد.

و ما لنا اَلاّ نقاتل فی سبیل اللّه و قد اُخرجنا من دیارنا و ابنائنا

20 _ نافرمانی اکثر بنی اسرائیل زمان طالوت از دستور خداوند به پیکار در راه او ، علی رغم پیشنهاد و درخواست آنان برای پیکار

اذ قالوا لنبی . .. فلما کُتب علیهم القتال تولّوا

ظاهراً فاعل محذوف از جمله <کتب علیهم>، اللّه است که به جهت تعظیم حذف شده.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 248 - 11

11 _ صندوق معهود ، یادآور و موجب برانگیختن بنی اسرائیل به پیروی از آیین موسی ( پیکار در راه خدا و رهایی از اسارت متجاوزان ) *

و بقیه ممّا ترک ال موسی و ال هرون

ذکر جمله <بقیّه ممّا ترک . .. > شاید از این جهت باشد که به بنی اسرائیل خاطرنشان سازد که پیوند مذهبی خود را با موسی (ع) قطع ننمایند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 21 - 5

5 _ جهاد در راه خدا برای تصرف سرزمین مقدس ، سپاسگزاری قوم موسی ( ع ) در برابر نعمت های خداوند

اذکروا نعمه اللّه . .. یقوم ادخلوا الارض المقدسه

فرمان موسی(ع) به بنی اسرائیل (ادخلوا الارض) پس از بیان نعمتهای الهی بر آنان، بیانگر آن است که اجرای آن فرمان، سپاس نعمتهای یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 35 - 10

10 _ جهاد و مبارزه در راه خدا ، از وظایف مؤمنان

یأیها الذین ءامنوا . . و جهدوا فی سبیله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 54 - 19،31

19 _ جهاد در راه خدا و نهراسیدن از سرزنش دشمنان ملامتگر ، ویژگی مؤمنان واقعی

یجهدون فی سبیل اللّه و لایخافون لومه لائم

31 _ توفیق بر جهاد در راه خدا و بی اعتنایی به ملامت های دشمنان ، عطیه و فضلی خدادادی است .

یجهدون فی سبیل اللّه و لایخافون لومه لائم ذلک فضل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 74 - 1

1 _ مؤمنانی که به مدینه هجرت نموده و در راه خدا جهاد کردند ، مؤمنانی حقیقی و راستین هستند .

و الذین ءامنوا و هاجروا . .. أولئک هم المؤمنون حقا

ص: 97

حق، به معنای ثابت بودن و حقیقت داشتن است و <حقا> هم می تواند صفت برای مفعول مطلق محذوف باشد، یعنی (هم المؤمنون إیمانا حقا) و هم می تواند مفعول مطلق برای فعل مقدر (احقه) باشد. به هر تقدیر بیانگر این است که دارندگان صفات یاد شده از ایمان حقیقی و راستین برخوردار هستند.

فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه و ما ضعفوا و ما استکانوا

یأیها الذین ءامنوا . . و جهدوا فی سبیله

و من یهاجر . .. فقد وقع اجره علی اللّه و کان اللّه غفوراً رحیماً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 41 - 1،8،10،11،14

1- خداوند ، به مسلمانهایی که مورد ستم واقع شده و به خاطر او هجرت کردند ، جایگاه و مکانی شایسته در دنیا و پاداشی بس بزرگ تر در آخرت عطا می کند .

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه و لأجر الأخره أ

<فی> در <فی الله> به معنای <لام> و برای تعلیل است. بنابراین معنای عبارت <هجرت برای کسب رضای خداوند> است.

8- در راه خدا بودن هجرت ، شرط ارزشمندی آن

هاجروا فی الله

<فی> احتمال دارد به همان معنای خودش باشد و بنابراین مراد از آن می تواند <فی سبیل الله> باشد.

10- پاداش اخروی هجرت در راه خدا ، بسی برتر از پاداش دنیوی آن است .

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه و لأجر الأخره أ

11- پاداش اخروی هجرت در راه خدا ، قابل توصیف نیست .

و الذین هاجروا فی الله . ..لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنه و لأجر الأخره أکبر

مفضل علیه افعل تفضیل (أکبر) حذف شده است و حذف آن به منظور عمومیت دادن است. بنابراین معنای عبارت چنین می شود: پاداش اخروی هجرت بزرگ تر از آن است که کسی بتواند آن را درک کند.

14- آگاه شدن از فواید دنیوی هجرت در راه خدا و پاداش اخروی آن ، مورد تمنی خداوند

و الذین هاجروا . .. لو کانوا یعلمون

از جمله معناها و استعمالهای <لو> تمنی است و برداشت فوق بر این اساس است.

بسجیته التی جبل علیها لایتکلف و لایتبختر ;

در مجمع البیان درباره قول خدای تعالی <الذین یمشون علی الأرض هوناً>. .. آمده است که امام صادق(ع) فرمود: آن کسی است که بر خلق و خوی فطری خود _ که خدا او را به آن گونه آفریده است _ بدون تکلف و تکبر راه میرود.

4- نهر های آب و راه های زمین ، برای استفاده انسان ها آفریده شده است .

و ألقی فی الأرض . .. و أنه_رًا و سبلاً لعلّکم تهتدون

5- آفرینش نهر ها و راه های طبیعی ، علامتهایی است برای راهیابی آدمیان

أنه_رًا و سبلاً لعلّکم تهتدون . و عل_م_ت

احتمال دارد مراد از <لعلّکم تهتدون> به قرینه بیان منافع کوهها و نیز <علامات> در آیه بعدی، راهیابی باشد.

7- غرض از خلقت کوه ها ، نهر ها و راه ها هدایت انسان ها است .

و ألقی فی الأرض روسی . .. و أنه_رًا و سبلاً لعلّکم تهتدون

برداشت مذکور، بنابراین نکته است که مراد از <تهتدون> هدایت معنوی باشد.

راهبان

18 - حدید - 57 - 27 - 19

19 - راهبان مسیحی دو دسته شدند : دسته ای مؤمن و به معنای حقیقی کلمه تارک دنیا و دسته ای فاسق و منحرف

ف_اتینا الذین ءامنوا منهم أجرهم و کثیر منهم ف_سقون

مفسران گرچه در مرجع ضمیر <هم> در جمله بالا اختلاف نظر دارند; ولی ظاهر این است که این ضمایر مربوط به راهبان است; زیرا محط بحث این بخش از آیه در رابطه با آنان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 34 - 8

8 - رواج لواط و راهزنی و گناه علنی در جامعه ، درپی دارنده عذابی شکننده و سخت است .

أئنّکم لتأتون الرجال و . .. إنّا منزلون علی أهل ه_ذه القریه رجزًا ... بما کانوا

أئنّکم لتأتون الرجال و تقطعون السبیل و تأتون فی نادیکم المنکر . .. انصرنی علی ال

13 - قصص - 28 - 29 - 10

10 - موسی ( ع ) ، امیدوار به یافتن کسی یا کسانی در کنار آتش و کسب اطلاع از آنان درباره راه

قال لأهله امکثوا . .. لعلّی ءاتیکم منها بخبر

5 - انعام - 6 - 97 - 1

1 _ خداوند ستارگان را برای راهیابی انسان در ظلمتهای دشت و دریا قرار داده است.

و هو الذی جعل لکم النجوم لتهتدوا بها فی ظلمت البر و البحر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 164 - 10

10 - خداوند ، ربّ العالمین ( پروردگار جهانیان ) است .

إن أجری إلاّ علی ربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 180 - 10

10 - خداوند ، ربّ العالمین ( پروردگار جهانیان ) است .

ربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 192 - 10

10 - خداوند ، پروردگار جهانیان ( ربّ العالمین ) است .

ربّ الع_لمین

3 _ پیشگیری از فریبکاری و خدعه گری فرعون ، از اهداف ساحران در تفسیر < رب العلمین > به < رب موسی و هرون >

رب موسی و هرون

2 - بقره - 2 - 279 - 2،3،9

2 _ رباخواران در موضع جنگ با خداوند و پیامبر ( ص )

فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من اللّه و رسوله

3 _ رباخواران ، محاربان با خداوند و رسول ( ص )

فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من اللّه و رسوله

9 _ الغای مالکیّت رباخواران حتّی نسبت به اصل سرمایه در صورتی که از عمل ناپسند خود ( رباخواری ) توبه نکنند . *

و ان تبتم فلکم رؤس اموالکم

از مفهوم جمله <و ان تبتم . .. > برداشت شده است; یعنی اگر توبه نکردند، با اعلام جنگ و برخورد نظامی، محارب قلمداد شده، و در این صورت اصل سرمایه آنان نیز مصادره خواهد شد.

18 _ ربا فقط در مکیل و موزون است .

احلّ اللّه البیع و حرّم الرّبوا

امام صادق (ع): لا یکون الرّبا إلاّ فیما یکال او یوزن

_______________________________

کافی، ج 5، ص 146، ح 10 ; نورالثقلین، ج 1، ص 291، ح 1159.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 278 - 11،12،13

11 _ الغای مالکیّت رباخواران نسبت به سود های ربوی

ذروا ما بقی من الرّبوا

لزوم رهاسازی سودهای ربوی، مجاز نبودن دخل و تصرّف در آنهاست; و لازمه این معنا، به رسمیّت نشناختن و مالک ندانستن رباخوار نسبت به بهره های ربوی است.

12 _ عدم جواز گرفتن سود های ربوی ، هر چند معامله ربوی قبل از تحریم ربا ، انجام گرفته باشد .

و ذروا ما بقی من الرّبوا

13 _ عدم لزوم بازگرداندن سود های ربوی به صاحبان آن ، در صورتی که معامله ربوی قبل از تحریم ربا انجام گرفته باشد .

و ذروا ما بقی من الربوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 130 - 1،5

1 _ حرمت رباخواری با سودی چند برابر ، نسبت به اصل سرمایه

یا ایّها الذین امنوا لا تأکلوا الرّبوآ اضعافاً مضاعفه

کلمه <اضعاف>، جمع <ضِعف> است و <ضِعف>، به معنای یک برابر و <اضعاف> به معنای چند برابر. در آیه فوق، <اضعافاً>، حال برای <الرّبوا> است ; و ظاهراً چندین برابر شدن، در مقایسه با اصل سرمایه است.

5 _ حرمت هر گونه تصرف در اموال ربوی

لا تأکلوا الرّبوآ

مراد از <اکل> (خوردن) در آیه مورد بحث، مطلق تصرفات است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 161 - 3

3 _ حرمت رباخواری

و أخذهم الربوا و قد نهوا عنه

و ما ءاتیتم من ربًا لیربوا فی أمول الناس فلا یربوا عنداللّه

<لیربوا فی اموال الناس> احتمال دارد که اشاره به مالی باشد که به قصد باز پس گیریِ هدایای بیشتری، هدیه می شود. در این صورت، <فی> در <فی اموال الناس> به معنای <من> ابتدایی است; یعنی: <مالی را می دهید، به قصد این که از اموال مردم، زیادتی برای خود تحصیل کنید.>.

مراد از <اکل> (خوردن) در آیه مورد بحث، مطلق تصرفات است.

من رباً لیربوا فی أموال الناس فلایربوا عنداللّه...>.

فمن جاءه موعظه . .. و من عاد فاولئک اصحاب النّار هم فیها خالدون

جمله <فمن جاءه موعظه> به این معناست که حکم الهی به او ابلاغ شود; یعنی پس از بیان حکم، به آن آگاهی یابد. گفتنی است جمله <و من عاد> در برداشت فوق، بازگشت به رباخواری تفسیر شده است.

17 _ اعتقاد به همگونی بیع و ربا پس از بیان ربا و حکم آن ، موجب جاودانگی در آتش

قالوا انّما البیع . .. و من عاد فاولئک اصحاب النّار هم فیها خالدون

در برداشت فوق متعلق <عاد>، پندار غلط همسانی بیع و ربا گرفته شده است، بنابراین جمله <و من عاد . .. > به این معناست: اگر کسی پس از بیان حکم الهی درباره ربا، همچنان بر این پندار باشد که بیع همانند رباست در آتش مخلّد خواهد بود. چون وی در حقیقت کافر است.

7 _ اصل سرمایه رباخوارانی که از عمل ناپسند خویش توبه می کنند ، متعلق به خود آنان است .

و ان تبتم فلکم رؤس اموالکم

11 _ باز پس ندادن اصل سرمایه رباخوارانی که توبه کردند ، ستمی بر آنان است .

فلکم رؤس اموالکم لا تَظلمون و لا تُظلمون

ولی اگر اصل سرمایه هم به شما باز پس داده نشود، مورد ستم واقع شده اید.

2 _ رباخواری ، از موجبات گرفتار شدن به آتش دوزخ

لا تاکلوا الرّبوآ . .. و اتّقوا النّار الّتی اعدّت للکافرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 132 - 4

4 _ رباخواری ، عصیان و طغیان بر خدا و رسول ( ص ) است .

لا تأکلوا الرّبوآ . .. و اطیعوا اللّه و الرّسول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 161 - 9،10،18

9 _ رباخواری و تصرف نابحق یهودیان در اموال مردم ، موجب تحریم برخی از حلال های پاکیزه بر ایشان

حرّمنا علیهم . .. و أخذهم الربوا و قد نهوا عنه و أکلهم أمول الناس

10 _ رباخواری و حرامخواری یهودیان ، موجب محرومیت آنان از برخی طیبات *

فبظلم من الذین هادوا و حرّمنا علیهم الطیبت . .. و أکلهم أمول الناس بالبطل

بدان احتمال که مراد از تحریم، تحریم تکوینی باشد.

18 _ ظلم ، جلوگیری از راه خدا ، رباخواری و به ناحق خوردن مال مردم ، موجب گرایش آدمی به کفر

فبظلم من الذین هادوا حرمنا . .. و أعتدنا للکفرین منهم عذاباً ألیماً

مراد از <للکفرین منهم> همان یهودیانی هستند که مرتکب گناهان ذکر شده در این آیه و آیه قبل بودند، بنابراین صفات یاد شده کفر است و یا موجب کفر خواهد شد. برداشت فوق بر اساس احتمال دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 39 - 1،2،3

1 - مالی که نه به قصد تقرب به خدا ، بلکه برای افزون شدن اموال داده می شود ، در پیشگاه خداوند ، بی پاداش است .

و ما ءاتیتم من ربًا لیربوا فی أمول الناس فلایربوا عنداللّه

<ربا> در لغت، به معنای زیادی است و به قرینه مقابله با آیه قبل، مالی است که برای جلب رضای خدا داده نمی شود.

2 - اموال و هدایایی که به قصد بازپرداخت افزون تر ، داده می شود ، هیچ افزایشی در پیشگاه خداوند ندارد .

و ما ءاتیتم من ربًا لیربوا فی أمول الناس فلا یربوا عنداللّه

<لیربوا فی اموال الناس> احتمال دارد که اشاره به مالی باشد که به قصد باز پس گیریِ هدایای بیشتری، هدیه می شود. در این صورت، <فی> در <فی اموال الناس> به معنای <من> ابتدایی است; یعنی: <مالی را می دهید، به قصد این که از اموال مردم، زیادتی برای خود تحصیل کنید.>.

3 - اقتصاد متکی به ربا ، از برکات و مواهب معنوی خداوند ، بی بهره است .

ما ءاتیتم من ربًا لیربوا فی أمول الناس فلا یربوا عند اللّه

سوره روم، اگر چه مکی است و آیات مربوط به ربا، در مدینه نازل شده است، اما در عین حال، احتمال دارد _ چنان که از ظاهر آیه برمی آید _ <ربا> ربای اصطلاحی باشد.

ص: 130

لا تأکلوا الرّبوآ اضعافاً مضاعفه

برخی برآنند که <اضعافاً مضاعفه> قید حرمت است; یعنی در این آیه، تنها از رباخواری به چندین برابر نهی شده و در مرحله ای دیگر، اصل رباخواری حرام شده است. و حرمت تدریجی، حکایت از رواج و شیوع فراگیر رباخواری دارد.

7 _ باور به توحید ربوبی وادارکننده آدمی به توکل بر خدا و عدم اتکا به غیر او

و علی ربهم یتوکلون

کلمه <ربهم> علاوه بر بیان این معنا که مؤمنان واقعی، تنها خداوند را رب خویش می دانند، بیانگر علت توکل آنان نیز هست ; یعنی چون تنها خداوند را رب خویش می دانند، فقط بر وی توکل می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 129 - 9

9 _ ربوبیت مطلق الهی بر نظام هستی ، مقتضی اتکال انسان به خدا و پرهیز از اتکا بر غیر او

حسبی اللّه . .. علیه توکلت و هو رب العرش العظیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 11

11- توحید در ربوبیّت ، مقتضی توحید در عبادت و یک تاپرستی است .

ربّنا ربّ السم_وت و الأرض لن ندعوا من دونه إل_هًا

در استدلال اصحاب کهف میان وحدت <إل_ه> (معبود) با یگانگی <ربّ> تلازمی انفکاک ناپذیر مشهود است. آنه، با آوردن حرف <لن> - که برای نفی ابد است - إل_ه بودن هر چیزی به جز <ربّ السم_وات و الأرض> را منتفی دانسته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 65 - 15

15- ربوبیت خداوند بر سرتاسر هستی و بی نظیر بودن او ( توحید ربوبی ) ، دلیل لزوم یکتاپرستی و پایداری در آن ( توحید عبادی )

ربّ السموت . .. فاعبده واصطبر ... هل تعلم له سمیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 50 - 5

5 - ربوبیت یگانه خدا بر هستی ، مستلزم بازگشت انسان ها به سوی او و پایان نیافتن حیات در زندگی دنیایی است .

قالوا ءامنّا بربّ الع_لمین . .. إنّا إلی ربّنا منقلبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 5 - 2

2 - ربوبیت یگانه خدا بر جهان ( آسمان ها ، زمین و . . . ) دلیل این است که تنها او برای پرستش شایسته می باشد .

إنّ إل_هکم لوحد . ربّ السم_وت و الأرض و ما بینهما

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <ربّ السماوات. ..> درصدد بیان دلیل و شاهد بر وحدانیت معبود حقیقی (خداوند) است که در آیه قبل، از آن سخن به میان آمده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 84 - 2

ص: 135

2 - ربوبیت یگانه خداوند بر هستی ، نمایانگر الوهیت مطلق و فراگیر او است .

سبح_ن ربّ السم_وت و الأرض . .. و هو الذی فی السماء إل_ه وفی الأرض إل_ه

تذکر به ربوبیت خداوند در آسمان ها و زمین _ که در آیات پیشین مطرح گردید _ زمینه ساز طرح وحدانیت الوهی حق نیز می باشد; زیرا معبود واقعی کسی است که ربّ، مدیر و مدبر عالم هستی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 8 - 2

2- توحید ربوبی در سراسر نظام هستی ، گواه توحید ذاتی و یکتایی خداوند

ربّ السموت و . .. لا إل_ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 23 - 4

4 - ربوبیت یگانه و توانمندانه خداوند بر نظام هستی ، خود گواه تحقق پذیری وعده های او است .

و ما توعدون . فَوَربّ السّماء و الأرض إنّه لحقّ

از ارتباط میان حقانیتِ وعده های خداوند و سوگند به ربوبیت او، مطلب بالا استفاده می شود.

3 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه ، مستلزم بردن نیاز ها به درگاه او

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 39 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه ، مستلزم بردن نیاز ها به درگاه او است .

قال ربّ انصرنی بما کذّبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 57 - 1

1 - اعتقاد راستین به ربوبیت یگانه خداوند ، مستلزم بیم داشتن از عذاب او و نگران بودن از فرجام کار خویش

إنّ الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون

<خشیه> به معنای ترس، بیم و هراس است. عبارت <من خشیه ربّهم>، به تقدیر <من خشیه عذاب ربّهم> می باشد. <إشفاق> (مصدر <مشفقون>) نیز به معنای نگرانی، پریشانی، تشویش خاطر، اضطراب و در بیم و امید بودن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 58 - 1

1 - اعتقاد راستین به ربوبیت یگانه خداوند ، مستلزم ایمان آوردن به نشانه ها و آیات او است .

و الذین هم بایت ربّهم یومنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 29 - 3

3 - اعتقاد به ربوبیت مطلق و یگانه خدا ، مستلزم نفی الوهیت از غیر او

قال فرعون و ما ربّ الع_لمین . قال ربّ السم_وت و الأرض ... قال لئن اتّخذت إل_هًا

برداشت یاد شده بر این اساس است که موسی(ع) از ربوبیت خدا سخن می راند; ولی فرعون بر الوهیت خویش بیمناک شده بود و این می رساند که حتی در فرهنگ مردم آن زمان میان ربوبیت و الوهیت ملازمه ای تفکیک ناپذیر وجود داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 227 - 4

4 - ایمان و اعتقاد به پروردگار یگانه ، مایه رهایی انسان از وادی حیرت و سرگردانی در عقیده و عمل

ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون . .. إلاّ الذین ءامنوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 79 - 2

2 - اعتقاد به ربوبیت خدای یگانه و قدرت قاهر و علم گسترده او ، مقتضی توکل کردن انسان به او

إنّ ربّک یقضی بینهم بحکمه و هو العزیز العلیم . فتوکّل علی اللّه

تفریع <توکّل علی اللّه> بر <إنّ ربّک یقضی . .. و هو العزیز العلیم> بیانگر مطلب یاد شده است.

ص: 137

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 27

27 - خصومت و ستیز پیروان ادیان توحیدی با توجه به وحدت پروردگار و بازگشت عمل هر انسان به خودش ، فاقد منطق و توجیه

اللّه ربّنا و ربّکم لنا أعم_لنا و لکم أعم_لکم لا حجّه بیننا و بینکم

بنابراین که مراد از <لاحجّه>، نفی خصومت و نزاع باشد، برداشت بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 13 - 9

9- توحید ربوبی و اعتقاد به حاکمیت یگانه خدا بر هستی ، آرامش بخش روح و اندیشه مؤمنان راستین

إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استق_موا فلاخوف علیهم و لا هم یحزنون

به کار رفتن واژه <ربّ> به جای دیگر اوصاف الهی و نیز ارتباط <قالو ربّنا اللّه> با <فلا خوف. ..>، می رساند که اعتقاد به توحید ربوبی و این که امور تنها در پرتو تدبیر او صورت می گیرد، نقش اساسی در آرامش خاطر مؤمنان مقاوم دارد.

اجتناب از شرک ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 38 - 5

5- توحید ، مستلزم پرهیز از هرگونه شرکورزی در ربوبیّت خدا است .

ل_کنّاْ هو اللّه ربّی و لاأشرک بربّی أحدًا

استهزای توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 12 - 3

3 - مشرکان _ به رغم مشاهده عظمت آفرینش و آیات الهی در طبیعت _ تعالیم قرآن ( معاد و احیای مجدد انسان ها و توحید ربوبی و . . . ) را به تمسخر می گرفتند .

إنّ إل_هکم لوحد . .. فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا... بل عجبت و یسخرون

اظهار توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 3 - 2

2 - به بزرگی یاد کردن خداوند و اظهار توحید ربوبی او ، از نخستین برنامه های رسالت پیامبر ( ص )

و ربّک فکبّر

برداشت یاد شده مبتنی بر این احتمال است که مقصود از <فکبر> به بزرگی یاد کردن خداوند در میان مردم باشد; مثلاً

ص: 138

بگوید: اللّه أکبر و. .. .

اقرار به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 87 - 1

1 - اعتراف به حاکمیت و ربوبیت یگانه خدا بر جهان هستی ، امری غیر قابل گریز برای هر انسان دانشور و خردورز

إن کنتم تعلمون. .. قل من ربّ السم_وت السبع... سیقولون للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 47 - 1

1 - اعتراف ساحران به پروردگار جهانیان و ایمان به توحید ربوبی ، پس از مشاهده معجزه موسی و بطلان سحر خویش

فألقی موسی عصاه . .. قالوا ءامنّا بربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 44 - 15

15 - اعتراف بلقیس به ربوبیت یگانه خدا بر جهانیان

و أسلمت مع سلیم_ن للّه ربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 50 - 15

15 - اعتقاد و اعتراف برخی از منکران قیامت به ربوبیت خدای یگانه

و ما أظنّ الساعه قائمه و لئن رجعت إلی ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 10

10 - اقرار به یگایگی پروردگار هستی و اعلام پیامبری خویش ، نخستین سخن موسی ( ع ) در برابر فرعون و فرعونیان

فقال إنّی رسول ربّ الع_لمین

اهمیت توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 14 - 3

3 _ پیامبر(ص)، مأمور احتجاج با کافران درباره توحید ربوبی

قل أغیر اللّه أتّخد ولیا فاطر السموت و الأرض و هو یطعم و لا یطعم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 139

5 - انعام - 6 - 163 - 3

3 _ پیامبر(ص) به یگانه پرستی، اخلاص در عبادت و ایمان به یکتایی خدا در ربوبیت مأمور بود.

إن صلاتی . .. لله رب العلمین. لا شریک له و بذلک أمرت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 46 - 9

9- توحید ربوبی ، از مهم ترین تعالیم قرآن کریم و مشرکان دارای حساسیتی شدید نسبت به آن

و إذا ذکرت ربّک فی القرءان وحده ولّوا علی أدب_رهم نفورًا

ذکر صفت <ربّ> از میان دیگر اسما و صفات خداوند، به ضمیمه قید <وحده> (توحید ربوبی) بیانگر اهمیت آن در تعالیم دینی است و روی گردانی نفرت آلود مشرکان از طرح آن، نشانگر حساسیت شدید آنان به آن می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 48 - 5

5 - رسالت اصلی پیامبران ، آشنا کردن انسان ها با پروردگار یگانه جهان

قالوا ءامنّا بربّ الع_لمین . ربّ موسی و ه_رون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 16 - 7

7 - توحید ربوبی ، میثاق تمامی انسان ها با خدا *

و الذین یحاجّون فی اللّه من بعد ما استجیب له

<ما> در <ما استجیب له> موصول حرفی است که با مابعد خود به تأویل مصدر می رود. ضمیر <له> به <اللّه> باز می گردد; یعنی، <من بعد استجابتهم اللّه>. این قید می تواند به میثاق بنی آدم با خدا در عالم ذر اشاره داشته باشد; یعنی، مشرکان پس از آن که خود در پیشگاه خدا به ربوبیت بی همتای او اعتراف کرده اند، هر دلیلی بر رد ربوبیت او بیاورند، در پیشگاه او پوچ و بی اعتبار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 46 - 12

12 - دعوت به توحید ربوبی ، برجسته ترین عنصر در رسالت حضرت موسی ( ع )

فقال إنّی رسول ربّ الع_لمین

از این که موسی(ع) در اولین گام رسالت خویش، از ربوبیت خداوند سخن به میان آورده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 8 - 6

6- بنیاد های علمی و عقلی توحید ربوبی ، شایسته اعتماد و اتکا است ; نه باور های موهوم فرهنگ شرک .

ربّکم و ربّ ءابائکم الأوّلین

در آیات پیشین، دلایل علمی و عقلی توحید ربوبی مورد اشاره قرار گرفته است و از آن جا که یکی از بهانه های مشرکان در نفی توحید، استناد به شیوه و باور پیشینیان بوده است; تعبیر <ربّکم و ربّ آبائکم> _ در پی آن استدلال های عقلی و علمی

ص: 140

_ می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.

اهمیت دعوت به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 64 - 1

1 - پیام اصلی و بنیادین عیسی ( ع ) ، دعوت مردم به توحید در ربوبیت و پرستش خداوند یکتا است .

إنّ اللّه هو ربّی و ربّکم فاعبدوه

ایمان به توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 163 - 3،4

3 _ پیامبر(ص) به یگانه پرستی، اخلاص در عبادت و ایمان به یکتایی خدا در ربوبیت مأمور بود.

إن صلاتی . .. لله رب العلمین. لا شریک له و بذلک أمرت

4 _ توحید در عبادت و ایمان به یکتایی خدا در ربوبیت، آیین پیامبر(ص)

إن صلاتی . .. لله رب العلمین. لا شریک له و بذلک أمرت

در آیه 161 بیان شد که خداوند پیامبر(ص) را به راهی راست و دینی استوار هدایت کرد. آیه مورد بحث بیان می کند که پیامبر(ص) به توحید عبادی و ربوبی مأمور بود. بنابراین آیین پیامبر(ص)، توحید در عبادت و ایمان به یکتایی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 130 - 4

4 _ باور به توحید ربوبی و پذیرش دعوت پیامبران ، امری لازم بر عهده بندگان

لعلهم یذّکّرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 18 - 4

4 - توحید ربوبی و انقیاد در برابر خدا ، ملاک داوری خداوند میان انسان ها در قیامت

إنّ اللّه یفصل بینهم یوم القی_مه . .. ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السم_وت و م

ارتباط این آیه با آیه پیشین، این معنا را می رساند که ملاک ارزیابی خداوند در داوری میان فرقه های گوناگون مردم در قیامت، اصل <توحید ربوبی و خضوع و انقیاد در برابر او> خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 47 - 1

1 - اعتراف ساحران به پروردگار جهانیان و ایمان به توحید ربوبی ، پس از مشاهده معجزه موسی و بطلان سحر خویش

فألقی موسی عصاه . .. قالوا ءامنّا بربّ الع_لمین

ص: 141

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 10

10 - ایمان مسلمانان به ربوبیت خدای یگانه ، علت اصلی اخراج ایشان از مکه به وسیله مشرکان *

یخرجون الرسول و إیّاکم أن تؤمنوا باللّه ربّکم

بی منطقی شرک ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 66 - 8

8 _ اندیشه شرک در ربوبیت خداوند ، اندیشه ای واهی و مبتنی بر ظن و گمان است .

و ما یتبع الذین یدعون من دون اللّه شرکاء إن یتبعون إلا الظن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 72 - 9

9 - توصیف مخلوقی ناتوان به ربوبیت ، در برابر خداوند خالق انسان ، کاری ناروا و فاقد دلیل و برهان است .

لن نؤثرک . .. والذی فطرنا

عبارت <والذی فطرنا> عطف بر <ما جائنا> است; یعنی، <لن نؤثرک علی الذی فطرنا> (ما تو را [ای فرعون که مخلوقی بیش نیستی] بر خدایی که ما را آفریده است بر نمی گزینیم). این جمله، حاوی استدلالی متقن است; یعنی، چون خدا آفریدگار است و نیز ربوبیت خود را با بینات به ما ابلاغ نموده است، انتخاب غیر او برای ربوبیت سزاوار نیست.

پرسش از توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 1 - 6

6 - یگانگی خداوند در تدبیر جهان ، محور پرسش های تردیدآمیز اهل مکّه در عصربعثت *

عمّ یتساءلون

گرچه بخش عظیمی از آیات این سوره درباره حوادث قیامت است; ولی آیات آغازین آن _ که درباره قدرت خدا و حاکمیت خواست او بر جهان است _ می تواند قرینه باشد که مورد سؤال در <یتسائلون> وابستگی همه کارها به خداوند و بی نقش بودن بت ها در کار تدبیر جهان است.

پوچی شرک ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 56 - 15

15- معتقدان به شرک ربوبی ( شریک داشتن خدا در روزی رسانی ) ، اعتقاد خود را بر دروغی ساختگی بنا کرده اند .

بربّهم یشرکون . .. و یجعلون لما لایعلمون نصیبًا ... عمّا کنتم تفترون

<یفترون> (از مصدر ثلاثی فری) به معنای دروغ است و تفاوتش با کذب (عدم مطابقت خبر با واقع) در این است که افترا،

ص: 142

ساختگی و جعلی است (فری فلان الکذب إذا اختلقه).

تبری از شرک ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 50 - 18

18_ یوسف ( ع ) در پیامش به پادشاه ، به او گوشزد کرد که وی را رب و مالک خویش نخواهد دانست و خود را بنده او نخواهد شمرد .

إن ربی بکیدهنّ علیم

تبلیغ توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 24 - 5

5 - بیان توحید و یگانگی پروردگار ، مهم ترین پیام عقیدتی موسی ( ع ) برای فرعونیان

إنّا رسول ربّ الع_لمین . .. قال فرعون و ما ربّ الع_لمین . قال ربّ السم_وت و الأر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 20 - 3

3- تأکید موسی ( ع ) ، بر توحید و ربوبیت یگانه خداوند در قبال جامعه فرعونی

و إنّی عذت بربّی و ربّکم

تکرار <ربّ>، اشاره به مطلب بالا دارد.

تذکر توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 26 - 3

3 - ربوبیت یگانه خدا نسبت به همه انسان ها چونان ربوبیت یگانه او بر آسمان ها و زمین تذکر موسی به فرعون و فرعونیان

قال ربّ السم_وت و الأرض . .. قال ربّکم و ربّ ءابائکم الأوّلین

تکذیب توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 8 - 8

8 - کفر ورزیدن به خداوند و انکار ربوبیت یگانه او ، خروج از فطرت و شکستن میثاق است .

و ما لکم لاتؤمنون باللّه . .. و قد أخذ میث_قکم

ص: 143

توحید ربوبی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 130 - 5

5 - توحید ربوبی و افعالی و تسلیم بودن در برابر خدا و تصدیق رسالت پیامبر اکرم ( ص ) و کتاب آن حضرت ( قرآن ) ، از اصول آیین ابراهیم است .

وابعث فیهم رسولا . .. و من یرغب عن مله إبرهیم

آیه مورد بحث انسانها را به گزینش آیین ابراهیم دعوت می کند و آیه های گذشته، اشاره به اصول این آیین دارد. جمله <ربنا تقبل ...> بیانگر این است که: ابراهیم(ع) به توحید ربوبی و افعالی و ... معتقد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 139 - 4

4 - اعتقاد اهل کتاب و مسلمانان به ربوبیت خدای یکتا ، از دلایل نابجا بودن محاجه اهل کتاب با مسلمانان درباره خدا و شؤون او ( برانگیختن پیامبران )

أتحاجوننا فی اللّه و هو ربنا و ربکم

جمله <و هو ربنا . ..> حالیه است و بیانگر وجه توبیخ و اعتراض به اهل کتاب می باشد; یعنی، معقول نیست که درباره خدا و شؤون او با ما بحث کنید; زیرا او همان گونه که پروردگار شماست، پروردگار ما نیز هست. اگر از نژاد شما پیامبری می فرستد، قادر است از نژاد عرب نیز پیامبری را مبعوث کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 18

18 _ تفکّر در آفرینش آسمان و زمین ، موجب درک توحید ربوبی ( جهان بینی توحیدی ) و اعتراف به آن

یتفکّرون فی خلق السّموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً

چون پس از تفکّر، خداوند را با ربّنا (پروردگار همه ما) یاد می کنند، معلوم می شود که آدمی با اندیشه در آفرینش، می تواند به ربوبیت خداوند نسبت به همگان (توحیدی ربوبی) دست یابد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 8

8 _ اعتقاد خردمندان ، به توحید ربوبی

ربّنا و اتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیمه

چون خردمندان تمامی افعال (خلقت، وارد ساختن ستمگران به دوزخ، ارسال رسولان و میراندن انسانها و . .. ) را پرتوی از ربوبیّت خداوند می دانند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 28 - 6

6 _ هابیل ، انسانی خداترس و مؤمن به توحید ربوبی

انی اخاف اللّه رب العلمین

ص: 144

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 72 - 9

9 _ دعوت مسیح ( ع ) از بنی اسرائیل به پرستش خدای یگانه و توحید ربوبی

و قال المسیح یبنی اسرءیل اعبدو اللّه ربی و ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 102 - 1

1 _ تنها خدای مبدع آسمانها و زمین و آفریننده هستی و بی نیاز از شریک و فرزند، شایسته پروردگاری آدمیان است.

بدیع السموت . .. ذلکم الله ربکم لا إله إلا هو

در آیه گذشته، صفات متعددی برای خداوند ذکر گردید و <ذلکم> در این آیه اشاره به خداوند، با تمامی صفات مذکور در آیه پیشین، است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 129 - 6،8،11

6 _ خدا ، تنها محور اتکا و توکل مردان الهی

فقل حسبی اللّه لا إله إلا هو علیه توکلت

8 _ عرش ( مرکز اداره هستی ) تنها تحت ربوبیت و مدیریت خداوند یکتاست .

لا إله إلا هو . .. و هو رب العرش العظیم

11 _ خداوند ، دارای قدرتی بی چون و چرا و حاکمیتی بی بدیل ، بر مجموعه هستی

هو رب العرش العظیم

لزوم اتکا داشتن بر خدا _ به دلیل ربوبیت او _ نشانگر این است که حکم و اراده اش، همواره بر کل هستی نافذ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 3 - 15،16،19

15 _ هر گونه دخل و تصرف در امور نظام هستی از سوی وسایط و عوامل ( شفیعان ) در گرو اذن خداوند است .

یدبر الأمر ما من شفیع إلا من بعد إذنه

16 _ خدای خالق ، مدبر و فرمانروای جهان ، پروردگار حقیقی و مربی انسانهاست .

الذی خلق السموت و الأرض . .. ثم استوی علی العرش یدبر الأمر ... ذلکم اللّه ربکم

19 _ تنها خداوندِ خالقِ مدبر ، پروردگار انسان ها و شایسته پرستش است .

اللّه الذی خلق . .. ثم استوی ... یدبر الأمر ... ذلکم اللّه ربکم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 10 - 12

12 _ خدا ، پروردگار بی همتای همه هستی است .

أن الحمد للّه رب العلمین

ص: 145

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 31 - 3،13،15

3 _ تأمین بیوقفه رزق و روزی انسان ها از سوی خدا ، جلوه ای از ربوبیت بی همتای اوست .

قل من یرزقکم من السماء و الأرض

این آیه شریفه _ به قرینه آیه بعد _ در مقام رد پندار ربوبیت غیر خدا و توجه دادن شرک پیشگان به ربوبیت بی همتای خداست. گفتنی است که به کارگیری فعل مضارع (یرزقکم) بیانگر استمرار روزی و بیوقفه بودن آن است.

13 _ وحدت تدبیر در جهان آفرینش ، نشانه وحدت ربوبیت و بی اساس بودن اندیشه شرک است .

و من یدبر الأمر فسیقولون اللّه

وحدت تدبیر از وحدت مدبر _ که جمله <و من یدبر الأمر> بر آن دلالت دارد _ استفاده می شود.

15 _ تدبیر امور جهان آفرینش ، تنها در دست خداست .

و من یدبر الأمر فسیقولون اللّه

<ال> در <الأمر> عوض از مضاف الیه محذوف است و به قرینه مقام _ که در بیان ربوبیت خدا بر جهان و انسانهاست _ تقدیر آن <و من یدبر أمر الخلق> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 48 - 10

10_ تدبیر امور انسان های مؤمن و کافر ، تحولات جوامع بشری و سرنوشت آنها ، به دست خدا و در اختیار اوست .

اهبط بسل_م منا . .. و أمم سنمتعهم ثم یمسّهم منا عذاب ألیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 52 - 4

4_ حصر ربوبیت به خداوند و او را مدبر امور همگان دانستن ، از تعالیم هود ( ع ) به قوم خویش

استغفروا ربکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 56 - 8

8_ همه موجودات زنده ، تحت فرمان و حاکمیت خداوند هستند .

ما من دابّه إلاّ هو ءاخذ بناصیتها

<ناصیه> به قسمت جلوی سر گفته می شود و گاهی به موهای جلوی سر نیز به اعتبار رستنگاهش ، اطلاق می گردد. گرفتن جلوی سر و یا موهای آن ، کنایه از تسلط و حاکمیت می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 90 - 6

6_ حصر ربوبیت به خداوند ، لزوم استغفار و تقرب به درگاه خدا از تعالیم شعیب ( ع )

واستغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 146

8 - رعد - 13 - 30 - 10

10_ تنها خداوند رحمان ، مدبر و مربی پیامبر ( ص )

قل هو ربی لا إله إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 33 - 1،2

1_ موجودیّت انسان ها و دستاوردهایشان و نیز تدبیر امور آنان به دست خداوند است .

أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت

از معانی <قائم بودن بر کسی> در اختیار داشتن شؤون آن کس، تدبیر امور او و قوام بخشیدن به وی است. حرف <باء> در <بماکسبت> به معنای <مع> می باشد و مراد از <من هو...> خداوند متعال است. بنابراین مفاد <من هو قائم...> این است که: خداوند قوام بخش انسانها و هر آنچه به دست آورده اند می باشد و او شؤون ایشان را اداره و تدبیر می کند.

2_ هیچ کس و هیچ چیز ( معبود های اهل شرک و . . . ) هم پایه خداوند نبوده و به تدبیر امور انسان ها و قوام بخشیدن به آنان توانا نیست .

أفمن هو قائم علی کل نفس بما کسبت

<من> در <أفمن هو . ..> مبتداست و خبر آن شبه جمله ای همانند <کمن لیس کذلک> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 18 - 5

5- همه انسان ها ، حتی کفار ، تحت ربوبیت خداوندند .

مثل الذین کفروا بربّهم أعم_لهم کرماد اشتدّت به الریح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 14 - 10

10- ربوبیّت بر انسان ها و جهان آفرینش ، به هم پیوسته و تفکیک ناپذیر است .

ربّنا ربّ السم_وت و الأرض لن ندعوا من دونه

اصحاب کهف، با مفروض دانستن ربوبیّت خداوند بر آفرینش، ربّ خود را نیز با بیان <ربّنا. ..> همان <ربّ> آسمان ها و زمین دانسته و تفکیک بین این دو را مردود شمرده و با جمله <لقد قلنا إذاً شططاً> بر آن تأکید کرده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 38 - 4

4- اللّه ، یگانه مالک و مدبّر انسان و جهان هستی است .

ل_کنّاْ هو اللّه ربّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 39 - 6

6- هستی ، تحت مشیّت و مدیریت و نیروی خداوند یگانه است .

ما شاء اللّه لاقوّه إلاّ باللّه

ص: 147

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 51 - 6

6- خداوند ، در خلق و نیز تدبیر و مدیریت جهان ، یگانه است و شریکی ندارد .

أفتتّخذونه و ذرّیّته أولیاء من دونی . .. ما أشهدتّهم خلق السم_وت والأرض

با استفاده از ارتباط دو آیه، تعبیر <أولیاء من دونی> اشاره به توحید در تدبیر و ولایت دارد و ضمیر مفرد متکلم در <ما أشهدتّهم> توحید در آفرینش را تبیین می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 65 - 13

13- جز خداوند ، هیچ موجودی شایسته نام مقدس < ربّ و پروردگار جهان > نیست .

ربّ السموت والأرض . .. هل تعلم له سمیًّا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 33 - 5

5- آفرینش و تدبیر جهان از جانب خداوند ، دو اصل تفکیک ناپذیر در جهان بینی توحیدی است .

و ما خلقنا السماء . .. و جعلنا ... و هو الذی خلق ... کلّ فی فلک یسبحون

سیاق آیات در مقام ردّ اندیشه مشرکان است که برای خداوند مقام خالقیت، و برای خدایان خویش مقام تدبیر قائل بودند و خداوند در آیات پیشین مقام تدبیر و در این آیه مقام آفرینش را به خود نسبت داده و جدایی آن دو مقام را مردود دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 56 - 2

2- انسان و جهان ، ربّ واحدی دارند .

بل ربّکم ربّ السموت والأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 92 - 4

4- تنها خداوند ، پروردگار شایسته پرستش است .

أنا ربّکم فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 6 - 1

1 - تنها خداوند ، حق و پروردگار شایسته پرستش است .

فإنّا خلقناکم . .. و تری الأرض هامده ... ذلک بأنّ اللّه هو الحقّ

<ذلک> در این جا به دو چیز اشاره دارد: 1_ به قدرت نمایی های خدا در آفرینش انسان از خاک بی جان و مراحل رشد او در رحم و خارج از آن (فإنّا خلقناکم من تراب. ..) 2_ به جلوه های قدرت خدا در رویش و رشد انواع گیاهان در زمین (و تری

ص: 148

الأرض هامده...). <باء> در <بأنّ الله> سببیه است. <ال> در <الحق> جنسیه و مفید حصر می باشد و روی سخن با مردمی است که گرفتار پندارهای شرک آمیز بودند و گمان می کردند که غیر از خدا، خدایان دیگری نیز در سرنوشت آنها تأثیر می گذارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 31 - 1

1 - خدا ، پروردگاری بی شریک است .

حنفاء للّه غیر مشرکین به

<حنفاء> جمع <حنیف> و حال برای فاعل <فاجتنبوا>است. <حنف> نیز (مصدر <حنیف>) به معنای گرویدن است. <لام> در <للّه> به معنای <إلی> است. یعنی: <اجتنبوا التقرب من الأوثان حالکونکم مائلین منها إلی اللّه; از نزدیک شدن به بت ها پرهیز کنید، در حالی که گروندگان خالصی باشید از آنها به خدا>. به هر حال آیه فوق، بیانگر ربوبیت یگانه خدا، نفی ربوبیت غیر او، لزوم پرستش خدا، روی برتافتن از پرستش غیر او و بالاخره ارزش یکتاپرستی و مقام والای موحدان و زشتی بت پرستی و پیامدهای شوم آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 64 - 3

3 - خدا ، پروردگار بی همتای سراسر هستی

له ما فی السم_وت و ما فی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 65 - 4

4 - توجه به تسخیر طبیعت برای انسان ، حرکت کشتی در دریا و امنیت زمین از برخورد با کرات و سنگ های آسمانی ، زمینه روشنی برای ره یابی به توحید ربوبی خداوند

ألم تر أنّ اللّه سخّر. .. أن تقع علی الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 71 - 4،5

4 - خداوند ، به هیچ موجودی ، هیچ گونه اقتداری برای تدبیر امور جهان ، عطا نکرده است .

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط_نًا

5 - خدا ، پروردگار بی همتا و مدبر یگانه سراسر هستی

و یعبدون من دون اللّه ما لم ینزّل به سلط_نًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 59 - 2

2 - خدا ، تنها مربی و پروردگار انسان ها است .

و الذین هم بربّهم لایشرکون

ص: 149

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 116 - 10

10 - جهان ، تحت تدبیر و اداره خدای یگانه و بی همتا است .

فتع_لی اللّه الملک الحقّ لا إل_ه إلاّ هو ربّ العرش الکریم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 42 - 2،6

2 - جهان هستی ، تنها تحت قدرت و تدبیر خداوند است .

و للّه ملک السم_وت و الأرض

لازمه فرمان روایی انحصاری خداوند بر جهان، این است که جهان، تنها تحت قدرت و تدبیر او باشد.

6 - انحصار فرمان روایی جهان به خداوند و مرجع و مقصد بودن او برای حرکت تمامی موجودات ، فلسفه تسبیح همه آنها برای خداوند است .

ألم تر أنّ اللّه یسبّح له من فی السم_وت . .. و للّه ملک السم_وت و الأرض و إلی ال

یادآوری فرمان روایی خداوند بر جهان آفرینش، پس از بیان تسبیح همه موجودات برای خداوند، می تواند گویای این حقیقت باشد که آنچه موجودات جهان را به تسبیح خدا برمی انگیزاند، مالکیت و فرمانروایی انحصاری خداوند بر جهان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 47 - 3

3 - تمامی جهان هستی ، تحت ربوبیت واحد خداوند

بربّ الع_لمین

<العالمین> جمع با الف و لام و مفید استغراق است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه جهانیان.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 192 - 8

8 - مجموعه نظام هستی ، تحت تدبیر و ربوبیت یگانه خداوند

و إنّه لتنزیل ربّ الع_لمین

<العالمین> جمع همراه با <ال> و مفید عموم است. بنابراین <ربّ العالمین>; یعنی، پروردگار همه عالم ها.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 26 - 9

9 - هیچ کس در خالقیت و مالکیت ، و در نتیجه ، مدیریت خداوند بر عالم ، شریک او نیست . *

من خلق السموت و الأرض . .. للّه ما فی السموت و الأرض إنّ اللّه هو الغنیّ

بیان اعتراف مشرکان به توحید در خالقیت خداوند و سپس تبیین مالکیت انحصاری او برپدیده های عالم و اعلام بی نیازی مطلق او، می تواند بیان کننده این باشد که در تدبیر عالم نیز شریکی ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 4 - 8،12

ص: 150