9 _ افترای آگاهانه برخی از اهل کتاب ( عالمان آنان ) ، به خدا و دین او

و یقولون هو من عند اللّه . .. و یقولون علی اللّه الکذب و هم یعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 4،5

4 _ لزوم تمسّک به دین واحد الهی و پرهیز از گرایش به ادیان و مذاهب گوناگون

و اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لا تفرّقوا

به قرینه آیه صدم که سخن از گرایش به کفر بود، تفرقه در این آیه می تواند اشاره به تفرقه های دینی باشد.

5 _ وحدت بر مبنای دین الهی ( کتاب و سنّت ) و اعتقاد به آن ، نجات دهنده انسان ها از آتش اختلاف

و اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لا تفرّقوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 110 - 16،19

16 _ پذیرش آیین اسلام ، به خیر و صلاح بشر

و لو أمن من اهل الکتب لکان خیراً لهم

گر چه خیر بودن را برای اهل کتاب ذکر کرده است، ولی اهل کتاب در این جهت، قطعاً خصوصیّتی ندارند.

19 _ اسلام ، برترین آیین در میان سایر ادیان ( دین یهود و نصارا ) برای سعادت بشر

و لو أمن من اهل الکتب لکان خیراً لهم

بنابر اینکه <خیر> برای تفضیل باشد و مُفضّل علیه، آیین خود اهل کتاب و مفضّل، اسلام.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 11

11 _ پذیرش ولایت خداوند ، از بین برنده هر نوع سستی در انجام وظایف دینی

اذ همّت . .. و اللّه ولیّهما

<و اللّه ولیّهما>، با لحن اعتراض گونه اش (در حالی که خداوند سرپرست و حمایت کننده شماست، سستی چرا؟) به این نکته اشاره دارد که پذیرش ولایت الهی و اعتقاد به آن، مانع از هر گونه سستی در راه انجام وظایف الهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 17

17 _ دنیاطلبی و دلدادگی به مادّیات ، از عوامل سستی در مبارزه و رویارویی با دشمنان دین

حتّی اذا فشلتم و . .. منکم من یرید الدّنیا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 10

10 _ هدایت بشر ، بدون حضور تعالیم دین ، امری ناممکن

ص: 2

و یزکّیهم و یعلّمهم الکتب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

خداوند جامعه بشری را تا قبل از آموزش تعالیم و معارف دین، فرو رفته در گمراهی می داند و تنها راهی که برای خارج ساختن آنان از گمراهی به کار گرفته بعثت انبیا همراه با تزکیه و تعلیم معارف دینی است. بنابراین هدایت بشر در گرو تعالیم دین خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 7،8

7 _ ضرورت وجود مبلغان و تبیین کنندگان کتب آسمانی در جامعه

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه للنّاس

گرفتن میثاق از عالمان و تأکید خداوند بر لزوم تبیین آن برای مردم، مبیّن مطلب فوق است.

8 _ حرمت کتمان حقایق کتب آسمانی و وجوب اظهار معارف دینی

و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتب لتبیّننّه للنّاس و لا تکتمونه

_ پیوسته اختلاف دارید.

با توجه به آیات بعد معلوم می شود متعلق <لتنذر> عذابهای دنیوی و اخروی خداوند است که دامنگیر مخالفان احکام الهی می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 40 - 10

10 _ تکذیب آیات الهی و تکبّر در مقابل معارف دین، موجب مسدود شدن تمامی راههای ورود به بهشت

لاتفتح لهم أبوب السماء و لایدخلون الجنه

در برداشت فوق جمله <و لایدخلون . ..> تفسیر جمله <لاتفتح لهم ...> گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 79 - 8

8 _ جوامع بی اعتنا به پیام های الهی و بیزار از خیرخواهی نصیحت گران ، در خطر هلاکت و نابودی

فأخذتهم الرجفه . .. نصحت لکم و لکن لاتحبون النصحین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 57 - 6

6_ مخالفان انبیا و اعراض کنندگان از حقایق و معارف الهی ، در خطر نابودی و عذاب الهی اند .

فإن تولّوا . .. یستخلف ربی قومًا غیرکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 49 - 2

2 - کفر و ناسپاسی انسان ها و روی گردانی آنان از پیام وحی ، بی تأثیر برای یگانه مالک آسمان ها و زمین

فإنّ الإنس_ن کفور . للّه ملک السم_وت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 16 - 21

21 - فسق پیشگی اهل کتاب و نافرمانی آنان از حق ، نتیجه بی تفاوتی دراز مدت آنان نسبت به تعالیم الهی و گرفتار شدن به قساوت قلب

فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم و کثیر منهم ف_سقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 6 - 1

1 - انکار معجزات و دلایل روشن پیامبران و روی گردانی از تعالیم آنان ، عامل گرفتاری کافران پیشین به سرنوشت شوم و عذاب دردناکِ الهی

الذین کفروا . .. لهم عذاب ألیم . ذلک بأنّه کانت تأتیهم رسلهم بالبیّن_ت ... فکفرو

ص: 5

<بیّنه> (مفرد <بیّنات>) به معنای دلیل و حجت است; ولی در قرآن بر معجزه پیامبران الهی نیز اطلاق شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 9 - 4

4 - دوری از تعالیم دین و سرپیچی از فرمان های خدا و پیامبران ، پیامددار سرنوشتی شوم و خسارت بار

عتت عن أمر ربّها . .. فذاقت وبال أمرها و کان ع_قبه أمرها خسرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - طلاق - 65 - 10 - 2

2 - دوری از تعالیم دین و سرپیچی از فرمان های خدا و رسول ، موجب عذاب شدید اخروی

أعدّ اللّه لهم عذابًا شدیدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 32 - 1

1 - تکذیب حقایق دین و روی گردانی از پذیرش آنها ، از نشانه های کفر و اوصاف کافران

و ل_کن کذّب و تولّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 34 - 2

2 - تکذیب دین و روی گردانی عمدی از تعالیم آن ، موجب هلاکت و نفرین الهی است .

و ل_کن کذّب و تولّی . .. أولی لک فأولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 35 - 2

2 - تکذیب دین و روی گردانی عمدی از تعالیم آن ، موجب هلاکت و نفرین الهی

و ل_کن کذّب و تولّی . .. ثمّ أولی لک فأولی

20 - عبس - 80 - 40 - 2

2 - احساس بی نیازی از تعالیم دین ، مایه روسیاهی در قیامت

أمّا من استغنی . فأنت له تصدّی ... و وجوه یومئذ علیها غبره

ارائه دو ترسیم از حاضران صحنه قیامت در ذیل سوره، ممکن است اشاره به تقسیمی باشد که در آغاز سوره انجام گرفته بود که در یک طرف ابن ام مکتوم و در طرف دیگر اشراف قرار داشتند.

و ءاتین_ه فی الدنیا حسنه و إنه فی الأخره لمن الصلحین . .. اتّبع ملّه إبرهیم حنیف

18_ نپذیرفتن آیین و شریعت الهی ، کفر به خداوند است .

ح_ش لله. .. إنی ترکت ملّه قوم لایؤمنون بالله و هم بالأخره هم ک_فرون

آیه 38 و 39 و نیز جمله هایی نظیر <حاش لله> (در آیه 31 و 51) دلالت بر آن دارد که: مصریان عصر یوسف(ع) به وجود خداوند معتقد بودند ; ولی یوسف(ع) از آنان به کافران به خدا یاد می کند (لایؤمنون بالله). این تعبیر به قرینه <ترکت ملّه قوم ...>، می تواند بدان سبب باشد که شریعت و آیین آنان، شریعتی غیر الهی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 7 - 5

5 - کفر و انکار دین الهی ، هر چند توأم با عمل کفرآمیز نباشد ، موجب عذاب شدید و بدبختی است .

الذین کفروا لهم عذاب شدید و الذین ءامنوا و عملوا الص_لح_ت لهم مغفره

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که خداوند، سعادت مندی مؤمنان را در گرو دو چیز (ایمان و عمل صالح) دانسته است; ولی بدبختی و عذاب شدید کافران را صرفاً به کفر آنان مربوط کرده و عمل کفرآمیز آنان سخن نگفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 16 - 5

5 - کیفر دوزخ برای تکذیب کنندگان دین ، بازتاب قهری عملکرد مستمر خود آنان

إنّما تجزون ما کنتم تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 9 - 2،5

2 - کافران دوزخی ، از کسانی اند که پس از اتمام حجت و از روی عمد ، راه کفر و انکار را در پیش گرفته و به تکذیب دین پرداختند .

قالوا بلی قد جاءنا نذیر فکذّبنا

5 - تکذیب عمدی دین ، عامل دوزخی شدن است .

قد جاءنا نذیر فکذّبنا و قلنا ما نزّل اللّه من شیء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 18 - 2

2 - عذاب شدن اقوام و ملّت های گذشته ، بر اثر تکذیب دین و پیامبران الهی

و لقد کذّب الذین من قبلهم فکیف کان نکیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 16 - 3

3 - تکذیب عمدی دین و رذایل اخلاقی ( همچون سوگند دروغ ، پستی ، عیب جویی ، سخن چینی ، مانع خیر شدن ، گناه پیشگی ، درشت خویی و بی تباری ) ، از زمینه های ابتلا به عذاب خفّت بار الهی

ص: 13

فلاتطع المکذّبین . .. کلّ حلاّف مهین ... عتلّ بعد ذلک زنیم ... سنسمه علی الخرطوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 13 - 4

4 - تکذیب دین و بدگویی از آن ، از موجبات کیفر و عذاب الهی

و اصبر علی ما یقولون . .. و المکذّبین ... إنّ لدینا أنکالاً ... و عذابًا ألیمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 31 - 1

1 - تصدیق نکردن حقایق دین و ترک نماز ، از نشانه های کفر و از اوصاف کافران است .

فلاصدّق و لاصلّی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 32 - 1

1 - تکذیب حقایق دین و روی گردانی از پذیرش آنها ، از نشانه های کفر و اوصاف کافران

و ل_کن کذّب و تولّی

جلد - نا م سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 34 - 2

2 - تکذیب دین و روی گردانی عمدی از تعالیم آن ، موجب هلاکت و نفرین الهی است .

و ل_کن کذّب و تولّی . .. أولی لک فأولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 35 - 2

2 - تکذیب دین و روی گردانی عمدی از تعالیم آن ، موجب هلاکت و نفرین الهی

و ل_کن کذّب و تولّی . .. ثمّ أولی لک فأولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 17 - 3

3 - تکذیب دین ، موجب هلاکت و نابودی است .

ألم نهلک الأوّلین . ثمّ نتبعهم الأخرین

ص: 14

12 - فرقان - 25 - 9 - 5

5 _ برخورد عناد آلود و بهانه جویانه با تعالیم آسمانی ، در پی دارنده گمراهی هدایت ناپذیر و مانع دستیابی به حق

انظر کیف ضربوا لک الأمث_ل فضلّوا فلایستطیعون سبیلاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حشر - 59 - 5 - 9

9 - جبهه گیری در برابر خدا و پیامبر و حاکمیت دین ، از نمود های بارز فسق

ذلک بأنّهم شاقّوا اللّه و رسوله . .. و لیخزی الف_سقین

از تطبیق عنوان <فاسق> بر کسانی که در برابر خدا و پیامبر(ص) جبهه گیری کردند (شاقّوا اللّه و رسوله)، مطلب بالا برداشت می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 16 - 6

6 - حق ناپذیری و عناد با دین ، موجب زوال نعمت ها است .

ثمّ یطمع أن أزید . کلاّ إنّه کان لأی_تنا عنیدًا

جمله <إنّه کان لآیاتنا عنیداً> تعلیل برای ردع (کلاّ) است; یعنی، چنین نخواهد شد (بر قدرت و ثروت او افزوده نخواهد شد); چون او نسبت به آیات ما عناد دارد.

17 - محمد - 47 - 32 - 8

8- کفر و ستیزه جویی با دین و پیامبر ( ص ) ، از عوامل حبط عمل و نابودی اعمال نیک انسان

إنّ الذین کفروا و . .. و سیحبط أعم_لهم

أُول_ئک . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

جمله <ما کانوا . ..> بیانگر دلیل و ریشه کفرورزی کافران است.

برداشت یاد شده باتوجّه به دو مطلب زیر است: الف) مراد از <لاتتفرّقوا> عمل به برخی از دستورات و ترک بعضی دیگر باشد. ب) فعل <لاتتفرّقوا> تفسیر و تأکید برای <أقیموا الدین> باشد.

2 - کتمان کنندگان حقایق دینی ، در صورتی که بدون توبه بمیرند ، همواره مورد لعنت خدا خواهند بود .

إن الذین یکتمون . .. أولئک علیهم لعنه اللّه ... خلدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 24 - 7

7 - امساک دانش از دیگران و کتمان علوم الهی ، بخل است .

و ما هو علی الغیب بضنین

18 - ممتحنه - 60 - 8 - 2

2 - ملاک ممنوعیت رابطه نیک با کافران ، ستیز و جنگ آنان با دین و دینداران است ; نه صرف کافر بودن ایشان .

لاینهیکم اللّه عن الذین لم یق_تلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دی_رکم

زیاد و بنیان های فکری قوی علیه دین تدارک دیده بودند، ولی خداوند آن بنیان ها را علیه خود آنان به کار گرفت.

9- توطئه گران علیه دین ، هیچ گاه گمان نمی کردند که مکرشان علیه دین ، دامنگیر خود آنان خواهد شد .

قد مکر الذین من قبلهم فأتی الله بنی_نهم من القواعد . .. و أت_هم العذاب من حیث لا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 14 - 10

10 - توسعه و گسترش دین ، نیازمند یاران مؤمنی همچون حواریون عیسی ( ع )

قال الحواریّون نحن أنصار اللّه

فمن شاء ذکره

إلاّ من شاء أن یتّخذ إلی ربّه سبیلاً

10 _ پیامبر ( ص ) ، تنها مأمور فراخواندن مردم به راه خدا و دین الهی بود و نه مجبور ساختن آنان به پذیرش آن .

و ما أرسلن_ک إلاّ مبشّرًا و نذیرًا . .. إلاّ من شاء أن یتّخذ إلی ربّه سبیلاً

از این که خداوند در آیه قبل رسالت پیامبر(ص) را، منحصر به انذار و بشارت دانست و در آیه مورد بحث، انسان را در انتخاب راه الهی آزاد گذاشت، می توان استفاده کرد که پیامبر(ص) حق نداشت مردم را به پذیرش دین مجبور کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 4 - 2

2 - خداوند ، خواهان ایمان اختیاری مردم است ، نه گرایش جبری آنان به دین .

إن نشأ ننزّل علیهم . .. فظلّت أعن_قهم

آن در خواستها (تبدیل شدن ایمان به کفر)، گویای این است که: اهل کتاب در صدد بودند مسلمانان را درباره نسخ به شبهه اندازند و آنان رادر ایمانشان به پیامبر(ص) دچار تردید کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 111 - 13،14

13 - باور ها و عقاید دینی درخطر آمیخته شدن با آرزو ها و خیالات واهی است .

تلک أمانیّهم

14 - ضرورت پرهیز از گرایش دادن آرزو ها و خیالات واهی به سمت باور ها و عقاید دینی

قالوا لن یدخل الجنه . .. تلک أمانیّهم قل هاتوا برهنکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 120 - 22

22 - ادیان الهی ، در خطر آمیخته شدن به افکار و اندیشه های برخاسته از هوا های نفسانی

لئن اتبعت أهواءهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 170 - 5،7

5 - تکیه بر آداب و رسوم گذشتگان و اصرار بر رعایت آنها ، از عوامل نپذیرفتن دعوت پیامبر ( ص ) و پیروی نکردن از قرآن و احکام دین

قالوا بل نتبع ما ألفینا علیه ءاباءنا

7 - تأثیر آداب و رسوم اقوام در هدایت و یا گمراهی نسل های آنان

قالوا بل نتبع ما ألفینا علیه ءاباءنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 3 - 20

20 _ خطر آسیب پذیری دین با تشدید انحرافات داخلی ، پس از فراغت از ناحیه دشمن خارجی

الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم و اخشون

با توجه به اینکه بحث در این بخش از آیه درباره اکمال دین و مصونیت آن از خطر دشمن خارجی است، می توان گفت هدف از فرمان به ترسیدن از خداوند (و اخشون) پس از دفع خطر دشمنان از آسیب رسانی به دین، این است که مبادا مسلمانان خود، به معارف دین ضربه زده و اساس آن را تهدید کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 77 - 3،4،10،11

3 _ غلو در دین ( آمیختن معارف الهی به گزافه هایی باطل ) امری نکوهیده و حرام

لاتغلوا فی دینکم

ص: 30

4 _ پیروان ادیان الهی در خطر غلو و انحراف از دین خویش

یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم

10 _ عقاید ناروا و غلوآمیز اهل کتاب برخاسته از افکار باطل گمراهانی مشرک در گذشته تاریخ

قل یاهل الکتب لاتغلوا فی دینکم . .. و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا

بدان احتمال که خطاب در <یا اهل الکتب> متوجه تمام یهود و نصارا باشد نه خصوص آنانکه در عصر پیامبر(ص) بودند. بر این مبنا مراد از <قوم قد ضلوا> پیشینیان اهل کتاب نخواهند بود بلکه مقصود، پیروان مذاهب شرک می باشند.

11 _ ضلالت های فراوان و ریشه دار بشر ، میراث عقاید و افکار هواپرستان تاریخ

و لاتتبعوا اهواء قوم قد ضلوا من قبل و اضلوا کثیراً

بدان احتمال که <کثیراً> صفت مفعول مطلق محذوف باشد ; یعنی (اضلوا اضلالا کثیراً).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 78 - 7

7 _ غلو در دین موجب کفر است .

لاتغلوا فی دینکم . .. لعن الذین کفروا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 116 - 6،7

6 _ تکیه بر گمان در مسائل اصولی و زیربنایی موجب گمراهی می شود.

یضلوک عن سبیل الله إن یتبعون إلا الظن

7 _ گرایش به همسویی و همشکل شدن با توده های مردم در عقاید و افکار، لغزشگاهی خطرناک برای رهروان حق است.

و إن تطع أکثر من فی الأرض یضلوک

نهی از پیروی از اکثریت، بیانگر جاذبه عظیم عقاید اکثریت و خطر لغزش به سوی آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 148 - 3،5،8

3 _ مشرکان از مفهوم <مشیت الهی> برداشتی نادرست داشتند.

سیقول الذین أشرکوا لو شاء الله ما أشرکنا

5 _ برداشت نادرست از مفهوم مشیت الهی دستاویزی برای ابراز عقیده جبر است.

لو شاء الله ما أشرکنا و لا ءاباؤنا

8 _ جبرگرایی بهانه ای برای فرار از مسؤولیت است.

سیقول الذین أشرکوا لو شاء الله ما أشرکنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 51 - 1،2

1 _ تبدیل دین خدا به مجموعه ای از امور واهی و بازدارنده از سعادت و کمال ، ویژگی کفرپیشگان

ص: 31

حرمهما علی الکفرین. الذین اتخذوا دینهم لهواً و لعباً

الف: مراد از <دینهم> دین الهی است و اضافه آن به مردم اشاره به این حقیقت دارد که منفعت برنامه های دینی و قوانین شریعتهای الهی به خود انسانها می رسد. ب: <اتخذوا> از افعال تصییر است. یعنی: بدلوا دین اللّه لهوا و لعبا. و تبدیل دین خدا به لهو و لعب به این است که پیرایه هایی را بر دین ببندند تا دین مجموعه ای از لهو و لعب جلوه کند.

2 _ ضرورت پرهیز از آلوده سازی دین خدا به امور باطل ، خرافی و بازدارنده از سعادت واقعی انسان

الذین اتخذوا دینهم لهواً و لعباً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 15 - 9

9_ دنیاطلبیو تجمل گرایی ، از موانع پذیرش توحید و ایمان به پیامبر ( ص ) و قرآن است .

فاعلموا أنما أُنزل بعلم الله و أن لا إل_ه إلاّ هو فهل أنتم مسلمون. من کان یرید ا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 18 - 2

2_ حرمت بدعت گذاری در دین و انتساب امری خود بافته و دروغین به خداوند

و من أظلم ممن افتری علی الله کذبًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 19 - 9

9_ دروغ بستن به خدا ، موجب بازداری مردم از پیوستن به راه او و منحرف ساختن دین الهی و نشانه کفر به آخرت است .

و من أظلم ممن افتری . .. و هم بالأخره هم ک_فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 20 - 12

12_ درک نکردن معارف و حقایق دین ، ریشه گرایش به کفر و شرک است .

أُول_ئک . .. ما کانوا یستطیعون السمع و ما کانوا یبصرون

جمله <ما کانوا . ..> بیانگر دلیل و ریشه کفرورزی کافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 91 - 2

2_ منفعت پرستی ، حرام خواری ، تعصب و قوم گرایی عامل های بازدارنده مردم مدین از اندیشه کردن در تعالیم شعیب ( ع ) و فهمیدن آنها

قالوا ی_شعیب ما نفقه کثیرًا مما تقول

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 32

8 - هود - 11 - 118 - 9

9_ اختلاف انسان ها در دین ، مایه پوشیده شدن حقیقت بر عموم آنان می شود .

و لایزالون مختلفین

چون <إلاّ من رحم> در آیه بعد استثنا از <لایزالون مختلفین> است معلوم می شود همه اختلاف کنندگان در دین _ جز کسی که مورد رحمت الهی قرار گیرد _ بر طریق ناصوابند بنابراین اختلاف در دین باعث می شود که حق بر همه گروهها پوشیده بماند و همگان بیراهه بروند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 40 - 17،22

17_ تنها ادیانی که قرین برهان باشند ، از کجی و انحراف مبرّا هستند .

ما أنزل الله بها من سلط_ن . .. أمر ألاّتعبدوا إلاّ إیاه ذلک الدین القیم

22_ جهل و نادانی مردم ، زمینه ساز پیدایش شرک و پرستش غیر خدا

ما أنزل الله بها من سلط_ن . .. و ل_کنّ أکثر الناس لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 103 - 5،6

5_ غرور و خودپسندی مردمان ، از ریشه های ایمان نیاوردن آنان به پیامبر ( ص ) و قرآن *

و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین

آیه مورد بحث می تواند به عنوان یکی از نتایج نقل داستان یوسف و برادرانش مطرح باشد و در آن داستان بیان شد که یکی از علل برخورد برادران یوسف با وی غرور و خودبرتربینی آنان بود (و نحن عصبه) بنابراین <ما أکثر الناس> پس از نقل آن داستان اشاره به این معنا دارد که از علل ایمان نیاوردن مردم مکه به پیامبر(ص) غرور و خودبرتربینی ایشان بوده است.

6_ حسادت مردم مکه بر پیامبر ( ص ) از ریشه های ایمان نیاوردن ایشان به آن حضرت *

و ما أکثر الناس و لو حرصت بمؤمنین

برداشت فوق با توجه به توضیحی که در شماره قبل آورده شد معلوم می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 17 - 15

15_ معارف و حقایق الهی همواره در خطر مشوب شدن و آمیخته گشتن به اموری باطل است .

أنزل من السماء . .. فاحتمل السیل زبدًا رابیًا و مما یوقدون ... زبد مثله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 9 - 19

19- شک توأم با بدبینی اقوام کفرپیشه نسبت به تعالیم انبیا ، منشأ کفر آنان بود .

قالوا إنا کفرنا بما أُرسلتم به و إنا لفی شکّ ممّا تدعوننا إلیه مریب

ص: 33

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 6

6- غوطهوری در تمتعات و لذت های مادی ، مانع تسلیم شدن در برابر حقایق دینی

ربما یودّ الذین کفروا لو کانوا مسلمین. ذرهم یأکلوا و یتمتّعوا

فراز <ذرهم یأکلوا و یتمتعوا و . ..> _ که درصدد بیان حالات کفار است _ می تواند به منزله تعلیل و جوابی باشد برای اینکه: چرا آنان اسلام نمی آورند و سرانجام نادم و پشیمان می شوند؟

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 116 - 1

1- نسبت دادن برداشت های شخصی ، بی اساس و دروغین خود به دین ، حرام و ممنوع است .

و لاتقولوا لما تصف ألسنتکم الکذب ه_ذا حل_ل و ه_ذا حرام

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 94 - 5

5- پیش داوری های مبتنی بر ملاک های غلط ، مانع برخورد صحیح با تعالیم انبیاست .

و ما منع الناس . .. إذ جاءهم الهدی إلاّ أن قالوا أبعث الله بشرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 36 - 3

3- غفلت از معاد و تردید در آن ، معلول دل بستگی شدید به دنیا است .

أنا أکثر منک مالاً . .. قال ما أظنّ أن تبید هذه أبدًا . و ما أظنّ الساعه قائمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 48 - 16

16- انکار معاد ، نکوهیده تر از دل بستگی به زندگانی دنیا و دارای نقشی مؤثرتر در آن در پیدایش شرک

لقد جئتمونا کما خلقناکم أوّل مرّه بل زعمتم ألّن نجعل لکم موعدًا

حرف <بل> برای اضراب و نشان نابرابر بودن مابعد و ماقبل آن است. در این برداشت، تشبیه در <کما خلقناکم>، ناظر به مال و فرزند نداشتن انسان در آغاز خلقت و هنگام اعاده آن، دانسته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 77 - 5

5- رفاه طلبی و قدرت خواهی ، از عوامل ارتداد

کفر بأی_تنا و قال لأُتینّ مالاً و ولدًا

ظاهر عبارت <کفر بأیاتنا> به قرینه <لأُوتینّ> _ که برای استقبال است _ حدوث کفر است نه استمرار آن.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 5،6

5 - کافران به آیین و برنامه های الهی ، درصدد بازداشتن مردم از گرایش به دین و عمل به آن هستند . *

فاعبدنی . .. فلایصدّنک عنها من لایؤمن بها

مرجع ضمیر <عنها> و <بها> ممکن است تمامی تعالیم و رهنمودهای آموخته شده به موسی(ع) در وادی طوی (توحید، لزوم عبادت و نماز، معاد و کیفر و پاداش الهی) باشد.

6 - پیروی از هوا ها و امیال نفسانی ، در پی دارنده کفر و بی ایمانی به قیامت است .

ص: 35

من لایؤمن بها واتبع هویه

<اتبع> ماضی است و عطف بر <لایؤمن> که مضارع است; بنابراین پیروی از هوس ها که در زمان قبل انجام گرفته است، سبب بی ایمان در زمان بعد خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 21 - 13

13 _ روحیه خود برتربینی و خوی تجاوزگری ، از موانع پذیرفتن حق و ایمان آوردن

لقد استکبروا فی أنفسهم و عتو عتوًّا کبیرًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 111 - 5

5 - اشرافیت و بینش غلط طبقاتی ، مانع از ایمان آوردن به پیامبران

قالوا أنؤمن لک و اتبعک الأرذلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 136 - 3

3 - رفاه و توانمندی قوم عاد ، زمینه ساز کفر و لجاجت آنان در برابر هود ( ع )

و اتّقوا الذی أمدّکم . .. أمدّکم بأنع_م و بنین ... قالوا سواء علینا أَوَعظت أم ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 153 - 3

3 - سرمستی ، رفاه زدگی ، اسراف گری و فسادانگیزی ثمودیان ، مانع درک آنان از مفاهیم بلند و آسمانی پیام صالح ( ع )

قالواإنّما أنت من المسحّرین

بیان رفاه مندی، اسراف گری و فسادانگیزی ثمودیان، پیش از ذکر موضع گیری آنان در مقابل صالح(ع)، می تواند نشان دهنده این حقیقت باشد که آنچه سبب شد، ثمودیان مفاهیم مهم معرفتی صالح(ع) را، کلماتی جنون آمیز، بیهوده و گزاف به شمار آوردند و او را فردی افسون شده بخوانند; این بود که آنان گرفتار غرور، سرمستی، اسراف و فسادگری شده بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - شعراء - 26 - 185 - 3

3 - دنیاطلبی و فسادانگیزی مردم اَیکه ، مانع درک آنان از مفاهیم بلند وآسمانی پیام شعیب ( ع )

قالوا إنّما أنت من المسحّرین

بیان تقلب مردم <ایکه> در معاملات و روحیه فسادانگیزی آنان (پیش از ذکر موضع گیری آنها در مقابل شعیب(ع) می تواند نشانگراین باشد که آنچه سبب شد تا مردم ایکه مفاهیم مهم معرفتی آن حضرت را جنون آمیز، بیهوده و گزاف به شمار آورده و او را فردی افسون شده بخوانند، این بود که آنان گرفتار دنیاطلبی و فسادانگیزی شده بودند.

ص: 36

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 43 - 1

1 - محیط و عادت های شرک آلود ، مانع هدایت بلقیس به راه راست و یکتاپرستی در گذشته عمر وی

و صدّها ما کانت . .. إنّها کانت من قوم ک_فرین

<صَدّ> (مصدر <صَدَّ>) به معنای منع و بازداشتن است. متعلق <صَدَّ> محذوف و به تقدیر <صدّها عن السبیل> می باشد. برداشت یاد شده بدان احتمال است که آیه یاد شده ناظر به پاسخ این پرسش باشد که بلقیس چرا پیش از این ماجرا (ماجرای میان او و سلیمان(ع)) با فراستی که داشت، از راه راست منحرف شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 2 - 3

3 - ایمان ، در عین فضیلت آفرینی ، ممکن است که انسان را دچار خودفریبی کند .

أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا ءامنّا و هم لایفتنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 12 - 1،10

1 - اغواگران کافر ، برای مرتد ساختن مسلمانان ، در تلاش بودند .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط_ی_کم

برعهده گرفتن بار خطای مسلمانان، از سوی کافران، با بیان فعل امر (لنحمل خطایاکم) هنگام دعوت از آنان برای تبعیت از خط و راه کافران، حکایت از نوعی برخورد اغواگرانه دارد.

10 - فریب دادن با تمسک به دروغ و پذیرش مسؤولیت خطا ، از راه های ایجاد انحراف دینی است .

و قال الذین کفروا للذین ءامنوا اتّبعوا سبیلنا و لنحمل خط_ی_کم . .. إنّهم لک_ذبون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 33 - 11

11 - گروهی از مردم ، به هنگام برخورداری از رفاه و آسایش و رهیدن از خطرات و سختی ها ، ناسپاسی می کنند و شرک میورزند .

و إذا مسّ الناس ضرّ . .. ثمّ إذا أذاقهم ... إذا فریق منهم بربّهم یشرکون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 6 - 2،3،4،5،8،12

2 - برخی از کافران عصر پیامبر ، به منظور دور ساختن مردم از هدایت قرآنی ، داستان های بیهوده را فرامی گرفتند و ترویج می دادند .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

درباره این که <مراد از <من الناس> در این آیه و نیز <خرید حدیث لهو> چیست؟>، مفسران گفته اند، بعضی از کافرانِ مکه، به کشورهایی مانند ایران مسافرت می کردند و کتاب های افسانه می خریدند و یا می آموختند و آنها را به مکه منتقل می کردند و به

ص: 37

منظور مبارزه با قرآن، رواج می دادند. لازم به ذکر است که مراد از <سبیل اللّه> در این آیه، به قرینه آیات آغاز سوره، می تواند قرآن باشد.

3 - کافران ، به منظور منحرف ساختن جامعه از راه خدا و ترویج باطل ، سرمایه گذاری می کردند .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

آورده شدن فعل مضارع <یشتری> و <یضلّ> دلالت بر تلاش های مستمر می کند.

4 - داستان های خرافی و سرگرمی های واهی ، ابزار کافران برای مبارزه با دین بود .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

5 - کافران مکه برای بازداشتن مردم از گوش فرا دادن به آیات قرآن و سخنان پیامبر ( ص ) کنیزان آوازه خوان را می خریدند و مردم را به آواز مشغول می کردند .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

منظور از <لهوالحدیث> طبق برخی از شأن نزول ها، غنا است که به وسیله کنیزانی خوانده می شد. لازم به گفتن است که طبق این معنا <اشتراء> حقیقی است.

8 - غنا و نغمه های مفسده انگیز ، ابزار کافران برای گمراه کردن مردم از راه خدا است .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه

12 - از اهداف رواج دهندگان افسانه های باطل و خرافی در میان مردم ، به تمسخر گرفتن راه خدا است .

یشتری لهو الحدیث لیضلّ . .. و یتّخذها هزوًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 7 - 7

7 - برخورد منفی با آیات الهی ، مانع از پذیرش آنها است .

و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه . .. و إذا تتلی علیه ءای_تنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 21 - 2،9،14

2 - تعصّب و تقلید کور از نیاکان ، مانع گرایش کافران به پیروی از قرآن و تعالیم آسمانی است .

و إذا قیل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا

9 - آداب و رسوم اقوام ، در هدایت و یا گمراهی نسل ها آنان ، تأثیری قابل توجّه دارد .

و إذا قیل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا

14 - شیطان ، بازدارنده انسان ها از تبعیت از دین است .

اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع . .. أوَ لو کان الشیط_ن یدعوهم إلی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 15

15 - جهل و بی خبری مشرکان ، باعث قبول نکردن دین الهی و روی آوردن آنان به آیین و سنت های بی پایه پدران خود است .

و إذا قیل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا . .. و

ص: 38

برداشت بالا، براساس این احتمال است که <لایعلمون> مفعولٌ به و متعلق نداشته باشد و درصدد نفی علم از مشرکان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 33 - 19

19 - رحمانیت خدا ، مورد سوء استفاده اغواکنندگان ، در غافل ساختن انسان از قیامت و کیفر اَعمال است .

و لایغرّنّکم باللّه الغرور

<باء> در <باللّه> سببی است و مراد از آن، این است که شیطان و یا هر موجود فریبنده ای، به وسیله ذکر خدا و برخی از اوصاف او، همانند رحمانیت و یا غفاریت، چه بسا انسان را مغرور کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 67 - 3

3 - پیروی بی چون و چرا ( و بی منطق ) از بزرگان ، راهزن خِرد دینی است .

ربّنا إنّا أطعنا سادتنا و کبراءنا فأضلّونا السبیلا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 21 - 9

9 - تردید _ هرچند اندک _ درباره اصول عقیده ، درپی دارنده فاجعه ای عقیدتی و رفتاری

فاتّبعوه . .. و ما کان له علیهم من سلط_ن إلاّ لنعلم ... ممّن هو منها فی شکّ

تنوین <شکّ> برای تقلیل است و دلالت بر ناچیزی و اندکی دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 33 - 8

8 - تأثیر تبلیغات منحرفانه در آسیب زدن به آیین درست و جای گزین کردن اعتقاد باطل به جای آن

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا . .. تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أنداد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 43 - 7

7 - پافشاری بر تقلید از آیین نیاکان و گذشتگان ، از جمله موانع پذیرش دین حق

و إذا تتلی علیهم ءای_تنا بیّن_ت قالوا ما ه_ذا إلاّ رجل یرید أن یصدّکم عمّا کان ی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 45 - 4

4 - برخورداری ملت های کفرپیشه از مال و امکانات فراوان ، سبب ایستادگی آنها در مقابل پیامبران و تکذیب آنان شد .

و ما بلغوا معشار ما ءاتین_هم فکذّبوا رسلی

جمله <و ما بلغوا. ..> معترضه است و <فا> در <فکذّبوا> عاطفه می باشد. ذکر جمله معترضه بین معطوف و معطوف علیه، می

ص: 39

رساند که تکذیب پیامبران از سوی ملت های دارای امکانات، متأثر از برخورداری آنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 5 - 8

8 - دین و معارف الهی ، در معرض کج فهمی و تحریف معنوی با توطئه فریبکاران

و لایغرنّکم باللّه الغرور

برداشت یاد شده، به خاطر این نکته است که فریب خوردن انسان به وسیله فریبکاران درباره خداوند و دین او، می تواند با تحریف معارف الهی و معرفی نادرست آن صورت پذیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 43 - 1

1 - استکبار و حیله گری مشرکان ، دو عامل تنفر و دوری آنان از گرایش به اسلام و دین الهی

فلمّا جاءهم نذیر ما زادهم إلاّ نفورًا . استکبارًا فی الأرض و مکر السّیّیِ

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که <استکباراً> مفعول لأجله بوده و <مکر السّیّیِ> نیز بر آن عطف شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 125 - 12

12 - بی تقوایی ، زمینه ساز انحراف از مسیر حق و افتادن در دام آیین شرک و بت پرستی

إذ قال لقومه ألاتتّقون . أتدعون بعلاً و تذرون أحسن الخ_لقین

برداشت یاد شده به دلیل این نکته است که الیاس(ع)، پیش از سرزنش قوم خود به جهت گرویدن آنان به آیین شرک، آنان را به دلیل بی تقوایی سرزنش کرده است و این مطلب می رساند که بی تقوایی، زمینه ساز گرایش به آیین های باطل (همچون بت پرستی) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 63 - 3

3 - روح لجاجت و ستیزه جویی ، از عوامل انکار آیات الهی و نپذیرفتن حق

کذلک یؤفک الذین کانوا بأی_ت اللّه یجحدون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 70 - 2

2 - روح لجاجت و ستیزه جویی ، از عوامل دین ستیزی و حق ناپذیری

الذین یج_دلون فی ءای_ت اللّه . .. الذین کذّبوا بالکت_ب و بما أرسلنا به رسلنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 75 - 3

ص: 40

3 - افراط در شادمانی و زندگی سرمستانه ، زمینه ساز غفلت از حقایق و معارف الهی و انکار و تکذیب آنها

الذین کذّبوا بالکت_ب . .. ذلکم بما کنتم تفرحون فی الأرض بغیر الحقّ و بما کنتم تم

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که مشار الیه <ذلکم> تکذیب کافران باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 13 - 19،20

19 - اختلافات پیروان شریعت ، مانع حیات و قوام دین در جامعه .

أن أقیموا الدین و لاتتفرّقوا فیه

برداشت بالا بر این اساس است که عطف جمله <لاتتفرّقوا فیه> بر <أقیموا الدین>، عطف تفسیری و از نوع یکی از متلازمین بر دیگری باشد.

20 - اکتفا به انجام برخی از تعالیم شریعت ، خطری برای کلیت دین

أقیموا الدین و لا تتفرّقوا فیه

برداشت یاد شده باتوجّه به دو مطلب زیر است: الف) مراد از <لاتتفرّقوا> عمل به برخی از دستورات و ترک بعضی دیگر باشد. ب) فعل <لاتتفرّقوا> تفسیر و تأکید برای <أقیموا الدین> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 36 - 5

5 - دلبستگی به زندگی دنیایی ، منشأ اصلی مجادله در آیات الهی و انکار آن است .

و یعلم الذین یج_دلون . .. فما أُوتیتم من شیء فمت_ع الحیوه الدنیا

با توجه به فای تفریع در <فما أُوتیتم>، می توان استفاده کرد که مجادله در آیات الهی و انکار آن، از دنیامحوری برخاسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 48 - 17

17 - دلخوشی به مظاهر دنیا و کفران و ناسپاسی انسان ، موجب روی گردانی وی از پیام وحی است .

فإن أعرضوا . .. فإنّ الإنس_ن کفور

جمله <و إنّا إذا . .. کفور> می تواند اشاره به وجه اعراض و روی گردانی کافران از پیام وحی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 24 - 10

10 - عنصر رفاه و استکبار ، مایه انکار تمامی پیامبران و مقابله با همه ادیان الهی

قالوا إنّا بما أرسلتم به ک_فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 80 - 1

1 - تصور ناقص انسان از خداوند و گستره علم وی ، زمینه ساز فروغلتیدن وی در دام حق ستیزی و مبارزه با پیامبران

ص: 41

أم أبرموا أمرًا . .. أم یحسبون أنّا لانسمع سرّهم و نجویهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 9 - 4

4- سرگرمی در میدان تردید و توقف در وادی شک و مصمم نبودن برای رسیدن به یقین ، مایه محرومیت انسان از درک پیام مستدل وحی

إن کنتم موقنین . .. بل هم فی شکّ یلعبون

تعبیر <فی شکّ> استقرار در شک را می رساند; به علاوه آن که <یلعبون> آن را تأکید می کند. از مقابله این آیه با <إن کنتم موقنین>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 22 - 5

5- فراگیری فساد و غوطهوری مردم در جرم و گناه ، مانع نفوذ منطق مستدل وحی در ایشان

فدعا ربّه أنّ ه_ؤلاء قوم مجرمون

دعای موسی(ع)، شکوه ای از روی یأس و ناامیدی از ایمان فرعونیان به درگاه خداوند بود. تعبیر <أنّ ه_ؤلاء...> بیانگر علت ناامیدی موسی(ع) از تأثیر سخنانش در فرعونیان می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 18 - 11

11 - تأثیرپذیری از خواسته ها و امیال ناآگاهان ، ناسازگار با اجرای صحیح و بایسته شریعت

ثمّ جعلن_ک علی شریعه من الأمر فاتّبعها . و لاتتّبع أهواء الذین لایعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 11 - 7

7- بینش طبقاتی ، عامل کفر و حق ناپذیری

و قال الذین کفروا . .. لو کان خیرًا ما سبقونا إلیه

از آیه شریفه استفاده می شود که کافران، به نوعی روحیه استکباری ناشی از اشرافیت گرفتار بودند و مؤمنان را از طبقه حقیر و پایین به شمار می آوردند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 16 - 8،11

8- عدم درک کافران نسبت به وحی و سخنان پیامبر ( ص ) ، ناشی از هواپرستی و تیرگی قلب آنان

قالوا . .. ماذا قال ... أول_ئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم و اتّبعوا أهواءهم

بنابر این که تعبیر <طبع اللّه علی قلوبهم> به عنوان علت <یستمع إلیک . .. قالوا ... ماذا قال آنفاً> یاد شده باشد _ و نه معلول آن _ برداشت بالا استفاده می شود.

ص: 42

11- هواپرستی ، مانع درک حقایق وحی و عامل مهر شدن قلب انسان به اراده خداوند *

أول_ئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

جمله <واتّبعوا أهوائهم> می تواند بیانگر علت <طبع اللّه . ..> باشد; چه این که <طبع اللّه> می تواند بیانگر علت ناتوانی کافران و منافقان از درک پیام وحی به شمار آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - حجرات - 49 - 14 - 4

4 - بادیه نشینی ، از عوامل کندی نفوذ فرهنگ و معارف عمیق دین در میان اعراب *

قالت الأعراب ءامنّا قل لم تؤمنوا

از این که خداوند وصف بدویت [اعراب] را مورد اشاره و موضوع سخن قرار داده است، احتمال معنای یاد شده می رود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ذاریات - 51 - 21 - 3

3 - روحیه ناباوری و سطحی نگری ، مانع رهجویی انسان به شناخت آیات الهی

ءای_ت للموقنین . ..أفلاتبصرون

تصریح به <موقنین> و توبیخ کافران با عبارت <أفلاتبصرون>، می رساند که مشکل اصلی آنان _ که آیات الهی را در زمین و وجود انسان، نمی بینند و یا پیام آن را درک نمی کنند _ سست اندیشی، ناباوری و سطحی نگری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 44 - 3

3 - کفر و لجاجت ، مانع درک حقیقت نشانه های الهی

و إن یروا. .. یقولوا سحاب

آنچه حقیقتاً پاره های عذاب را در چشم کافران تکه های متراکم ابر جلوه می دهد، لجاجت و حق ستیزی آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 27 - 4

4 - ناباوری به معاد ، زمینه ساز پیدایش و رشد عقاید خرافی و انحرافی در دین

إنّ الذین لایؤمنون بالأخره لیسمّون المل_ئکه تسمیه الأُنثی

از این که عدم ایمان به آخرت، موضوع برای عقاید انحرافی و خرافی مشرکان قرار داده شده است، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 29 - 2

2 - دنیامداری و پندارگرایی ، مانع اصلی نفوذ تبلیغ پیامبر ( ص ) در مشرکان

إنّ الذین لایؤمنون بالأخره . .. إن یتّبعون إلاّ الظنّ ... فأعرض عن من تولّی

از فای تفریع در <فأعرض>، استفاده می شود که بی اعتقادی مشرکان به آخرت و نیز اتکای آنان بر حدس و گمان، موجب شده

ص: 43

بود که آنان قابلیت خود را برای تأثیرپذیری از رهنمودهای پیامبر(ص)، از دست بدهند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 31

31 - تردید در عالمانه و حکیمانه بودن احکام دین و انطباق آن با مصالح واقعی بشر ، از عوامل عدم پایبندی به آن *

ذلکم حکم اللّه . .. و اللّه علیم حکیم

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که پس از بیان حکم الهی، برای تأکید بیشتر بر اهمیت این حکم و پایبندی مؤمنان به آن، موضوع علم و حکمت صادرکننده آن حکم تذکر داده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - نوح - 71 - 21 - 9

9 - قدرت سیاسی و اقتصادی ، زمینه ساز کفر و حق ناپذیری

و اتّبعوا من لم یزده ماله و ولده إلاّ خسارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 11 - 5

5 - رفاه و قدرت اقتصادی ، از زمینه های حق ناپذیری و دین گریزی

و المکذّبین أُولی النعمه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 5 - 4

4 - هوا های نفسانی ، مانع پذیرش حقایق دینی و ایمان و اذعان به آن

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قیامه - 75 - 20 - 1،2

1 - علاقه و دلبستگی به دنیا ، از علت های کفر به قیامت و پرسش های انکارآمیز کافران درباره معاد

بل یرید الإنس_ن لیفجر أمامه . یسئل أیّان یوم القی_مه ... کلاّ بل تحبّون العاجله

برداشت یاد شده، بر این اساس استوار است که آیه شریفه مرتبط با آیه 5 و 6 همین سوره (بل یرید الإنسان لیفجر أمامه . یسئل أیّان یوم القیامه) باشد.

2 - نقدطلبی و نداشتن دوراندیشی ، ریشه دلبستگی به دنیا و ر ها کردن آخرت

کلاّ بل تحبّون العاجله

کاربرد واژه <عاجله> (از ماده <عجله>) به جای <الدنیا> می رساند که نقد بودن متاع دنیا و امکان دستیابی سریع تر به آن، نقش عمده ای در دنیاخواهی و آخرت گریزی کافران دارد.

ص: 44

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 28 - 5

5 - باور نداشتن معاد ، زمینه ساز انکار تعالیم الهی و آموزه های دینی است .

لایرجون حسابًا . و کذّبوا ب_ای_تنا کذّابًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 5 - 3

3 - ثروت و امکانات مادی ، زمینه ساز بازماندن از تلاش برای درک معارف الهی و غافل سازنده انسان از عاقبت خویش *

أمّا من استغنی

مراد از <استغناء> ممکن است داشتن مال و ثروت باشد. در این صورت _ به قرینه <جاءک یسعی و هو یخشی> در توصیف جبهه مقابل _ می توان گفت ثروتمندان در معرض ترک حضور در مجالس دینی و خودداری از تلاش برای آموختن دین و دچار محرومیت از خشیت هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 2 - 10

10- سرگرمی انسان به دنیا ، عامل بی توجهی به وحی و دین الهی

ما یأتیهم من ذکر . .. و هم یلعبون

جمله <و هم یلعبون> حال برای ضمیر فاعلی <استمعوه> و بیانگر وضعیت مشرکان و مردم حق گریز است. این وضعیت می تواند در حق گریزی و بی اعتنایی به پیام های الهی مؤثر باشد. گفتنی است جمله <لاهیه قلوبهم> در صدر آیه بعد _ که حال برای مبتدا در جمله <و هم یلعبون> است _ همین برداشت را تأیید می کند.

14 _ لزوم آشنایی انبیا و رهبران الهی به روحیات مردم و ماهیت مخالفان و منکران دین

فلا تکونن من الجهلین

16 - شوری - 42 - 38 - 15

15 - فراگیری دستورات الهی ، نسبت به مسائل فردی و اجتماعی ، عبادی ، سیاسی و اقتصادی

و أقاموا الصلوه و أمرهم شوری بینهم و ممّا رزقن_هم ینفقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 199 - 10،11،12

10 _ سوداگری نکردن با آیات الهی ، ویژگی اهل کتابِ مؤمنِ به خدا و قرآن و دیگر کتب آسمانی

لا یشترون بایات اللّه ثمناً قلیلاً

11 _ پرهیز از دین فروشی گروهی از اهل کتاب ، علی رغم سوداگری با آیات الهی از سوی برخی دیگر

انّ من اهل الکتب . .. خاشعین للّه لا یشترون بایات اللّه ثمناً قلیلا

12 _ پرهیز برخی اهل کتاب از دین فروشی و سوداگری با آیات الهی ( تورات و انجیل ) ، مایه ایمان آنان به قرآن

انّ من اهل الکتب لمن یؤمن . .. خاشعین للّه لا یشترون بایات اللّه ثمناً قلیلا

جمله <لا یشترون . .. >، حال برای فاعل <یؤمن> است (یعنی مؤمنان اهل کتاب) و توصیف آنان به جمله ذکر شده، می تواند اشاره به علّت و زمینه ایمان آنان به قرآن باشد.

فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم

و لو شاء الله ما أشرکوا

5 _ پیامبر(ص) مسؤول وادار ساختن مردم به ایمان و رها ساختن آنان از شرک نیست.

و ما جعلنک علیهم حفیظا

8 _ پیامبر(ص) مسؤول تبلیغ و رساندن پیام الهی است، نه وادار ساختن مردم بر ایمان

و ما جعلنک علیهم حفیظا و ما أنت علیهم بوکیل

9 _ مبلغان دین وظیفه دار دعوت مردم به دین خدا، نه وادار کننده مردم به آن

و ما جعلنک علیهم حفیظا و ما أنت علیهم بوکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 99 - 3

3 _ انسان ها ، در پذیرش و عدم پذیرش دین الهی مختارند .

و لو شاء ربک لأمن من فی الأرض کلهم جمیعاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 108 - 15

15 _ هیچ کس حتی پیامبر ( ص ) حق تحمیل عقیده و دین خویش بر دیگران _ هر چند بر حق باشد _ ندارد .

قد جاءکم الحق . .. فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه ... و ما أنا علیکم بوکیل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 13

13- انسان ها در پذیرش دین و یا رد آن ، مختارند .

و قال الذین أشرکوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء . .. فهل علی الرسل إلاّ ا

آوردن عبارت <فهل علی الرسل إلاّ البلاغ. ..> در پایان آیه، می تواند جواب ادعای مشرکان درباره جبری بودن عقیده شان باشد; به این صورت که خداوند در جواب آنان می فرماید: پیامبران فقط برای ابلاغ پیام خداوند فرستاده شده اند و جبری در کار نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 22 - 2

2 - پذیرش دین ، اجباری نیست .

لست علیهم بمصیطر

5 - پابندی مخلصانه به دین و پرهیز از هرگونه شرک و التقاط ، امری لازم است .

دعوا اللّه مخلصین له الدّین

چون جمله <دعوا اللّه مخلصین له الدین> در مقام تعریف گرفتاران در خطر است، استفاده می شود که داشتن حالت اخلاص در دین و نداشتن هیچ گونه شرکی، مطلوب خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 32 - 6

6 - لازم است که رویکرد به خداوند خالصانه باشد .

دعوا اللّه مخلصین له الدین

از این که خداوند، چنین وصفی را برای گرفتاران در امواج متلاطم دریا آورده، نشان می دهد که این صفت، مورد پسند خداوند است.

ی_أیّها الذین ءامنوا لاتکونوا کالذین ءاذوا موسی فبرّأه اللّه ممّا قالوا

9 - آموزش کتاب آسمانی ; یادگیری حکمت ، احکام و معارف الهی و زدودن آلودگی ها و ناپاکی ها از خویشتن ، دارای جایگاهی رفیع و ارجمند در دیدگاه پیامبران الهی

ربنا وابعث فیهم رسولا منهم یتلوا . .. یزکّیهم

3 _ متاع دنیا در مقایسه با دین خدا و کتاب او ( قرآن ) ، متاعی اندک است .

اشتروا بأیت اللّه ثمناً قلیلا

خداوند سوداگری بر سر دین را ثمن قلیل و بهای ناچیز شمرد (ثمناً قلیلا) این حقیقت بیانگر این است که متاعهای دنیوی در مقایسه با ارزش دین بسیار اندک است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 41 - 6

6 _ راه خدا و دین الهی ، ارزشمندتر از جان و مال انسانهاست .

و جهدوا بأمولکم و أنفسکم فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 111 - 9

9 _ دین الهی و حمایت از آن ، دارای ارزش برتر از جان و مال انسانها

إن اللّه اشتری من المؤمنین أنفسهم و أمولهم . .. یقتلون فی سبیل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 95 - 3

3- ارزش عالی دین و معنویات و قابل مقایسه نبودن آنها با امور مادی

و لاتشتروا بعهد الله ثمنًا قلیلاً إنما عند الله هو خیر لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 11 - 10

10 - راه خدا و دین الهی ، ارزشمندتر از جان و مال انسان ها است .

و تج_هدون فی سبیل اللّه بأمولکم و أنفسکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 7 - 2

2 - انفاق و رسیدگی به امور معیشتی نیازمندان ( پرداخت زکات ) ، از رکن های عملی شریعت

و ویل للمشرکین . الذین لایؤتون الزکوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 43 - 4

4 - نماز ، از ارکان عملی دین و نشانه اصلی دین داری است .

و قد کانوا یدعون إلی السجود و هم س_لمون

به گفته مفسران، مقصود از سجود و فراخوانده شدن کافران به آن، نماز است که در آیات گوناگون، همگان به این عبادت فراخوانده شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - معارج - 70 - 22 - 5

5 - نماز ، مهم ترین صفت مسلمانی و اساسی ترین رکن دین داری است .

إلاّ المصلّین

از ذکر نماز در آغاز و تقدیم آن بر سایر مسائل و احکام دینی، مطلب یاد شده به دست می آید.

2 - آل عمران - 3 - 95 - 3

3 _ اسلام ، آیین ابراهیمی

فاتّبعوا ملّه ابراهیم

به جای پیروی از اسلام، پیروی از آیین ابراهیم را دستور داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 130 - 4

4 - آیین ابراهیم ، پایه و اساس دین اسلام

و من یرغب عن مله إبرهیم إلا من سفه نفسه

از آن جا که قرآن مردم رابه دین اسلام دعوت می کند و اعراض از دین ابراهیم را نیز جایز نمی شمرد، معلوم می شود: ماهیت هر دو آیین یکی است و آیین ابراهیم اساس و شالوده دین اسلام است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 123 - 4

4- اسلام ، آیینی ابراهیمی و مطابق و هماهنگ با معارف و تعالیم حضرت ابراهیم ( ع ) است .

اتّبع ملّه إبرهیم

9 - نحل - 16 - 77 - 8

8- معاد و قیامت ، از مهم ترین موضوعات معرفت دینی پس از توحید *

و ما أمر الساعه إلاّ کلمح البصر

برداشت فوق، با استفاده از ارتباط آیات و اینکه در آیات گذشته، محور اصلی موضوع توحید و پرهیز از شرک بود و در این آیه سخن از برپایی قیامت می باشد به دست آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 10 - 2

2- ایمان به آخرت ، دارای اهمیتی ویژه در مجموعه مسائل اعتقادی است .

و أن الذین لایؤمنون بالأخره

خداوند، بهره مندی مؤمنان از پاداش بزرگ را منوط به عمل صالح دانسته، ولی در مورد علت عذاب کافران، تنها انکار معاد را مطرح ساخته است. این نکته حکایت از آن دارد که ایمان به قیامت در میان مجموعه مسائل دینی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 45 - 7

7- اعتقاد به آخرت ، دارای جایگاهی اساسی و مهم در میان اعتقادات دینی

و إذا قرأت القرءان جعلنا بینک و بین الذین لایؤمنون بالأخره حجابًا مستورًا

اختصاص به ذکر <لایؤمنون بالأخره> از میان سایر اعتقادات برای مشرکان، می تواند مشعر به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 49 - 4

4- ایمان به رستاخیز و معاد ، از تعالیم مهم دین و آموزه های قرآن است .

و قالوا أءذا . .. لمبعوثون خلقًا جدیدًا

ذکر مسأله معاد پس از بیان موضوع قرآن و رسالت پیامبر(ص) از میان سایر تعالیم دین، حکایت از جایگاه ویژه آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 16 - 8

8 - ایمان به قیامت و جزای اعمال ، دارای اهمیت و جایگاهی ویژه درعقیده دینی است .

الساعه ءاتیه . .. فلایصدّنک عنها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 92 - 3

3- توحید ، اساس وحدت ادیان الهی است .

إنّ ه_ذه أُمّتکم أُمّه وحده و أنا ربّکم فاعبدون

ص: 68

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 32 - 7

7 - پرستش خدای یگانه و پرهیز از شرک ورزی به او ، زیربنایی ترین اصل عقیدتی و پایه هر تحول معنوی

فأرسلنا فیهم رسولاً منهم أن اعبدوا اللّه ما لکم من إل_ه غیره

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 60 - 9

9 - توحید و معاد ، دو عقیده محوری و انسان ساز

ان الذین هم من خشیه ربّهم مشفقون . .. أنّهم إلی ربّهم رجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 3 - 6

6 - اعتقاد به قیامت و محاسبه اعمال ، دارای نقشی بنیادین در مجموعه باور های دینی

و هم بالأخره هم یوقنون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 88 - 13

13 - توحید و معاد ، دو رکن اساسی تعلیمات پیامبر ( ص )

و لاتدع مع اللّه . .. و إلیه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 4 - 2

2 - توحید و یگانگی خداوند ، رکن اساسی اسلام و محور موضوعات قرآن کریم

و الص_فّ_ت صفًّا . .. إنّ إل_هکم لوحد

خداوند برای اثبات مسأله توحید و قرار گرفتن این مسأله به عنوان نخستین موضوع این سوره، سه بار سوگند یاد کرده است. این مطلب می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 53 - 5

5 - عقیده به معاد ، رکن رکین دین و دارای جایگاه بلند در میان اصول اعتقادی

أءذا متنا و کنّا ترابًا و عظ_مًا أءنّا لمدینون

برداشت یاد شده به خاطر این نکته که بهشتیان از میان اصول و مبانی دینی، تنها به مسأله معاد پرداخته و انکار آن را از جانب کافران مطرح می سازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 69

17 - زخرف - 43 - 85 - 8

8 - مسأله معاد ، مهم ترین عقیده پس از توحید و یگانه پرستی

له ملک السم_وت و الأرض . .. و عنده علم الساعه و إلیه ترجعون

طرح مسأله قیامت و معاد، پس از تبیین فرمانروایی یگانه خداوند، بیانگر مطلب بالا است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 35 - 4

4- معاد و اعتقاد به حیات اخروی ، از نخستین تعالیم پیامبر ( ص )

إنّ ه_ؤلاء لیقولون . إن هی إلاّ موتتنا الأُولی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 1

1 - اعتقاد به خداوند و روز بازپسین ، دو رکن اساسی اسلام و ایمان

لاتجد قومًا یؤمنون باللّه و الیوم الأخر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 12 - 7

7 - توحید ، سرلوحه باور های ضروری مؤمنان

یبایعنک علی أن لایشرکن باللّه شیئًا

از این که نخستین موضوع بیعت، پرهیز از شرک یاد شده اهمیت آن استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مدثر - 74 - 53 - 4

4 - عقیده به قیامت و روز جزا ، از ارکان مهم دین

بل لایخافون الأخره

مطلب یاد شده، از اختصاص به ذکر یافتن انکار معاد از سوی کافران _ از میان دیگر اندیشه ها و عقاید اسلامی _ به دست می آید.

آیه مورد بحث انسانها را به گزینش آیین ابراهیم دعوت می کند و آیه های گذشته، اشاره به اصول این آیین دارد. جمله <ربنا تقبل ...> بیانگر این است که: ابراهیم(ع) به توحید ربوبی و افعالی و ... معتقد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 135 - 12

12 - توحید ، اساس و پایه آیین ابراهیم

مله إبرهیم حنیفاً و ما کان من المشرکین

لاتسئلوا عن اشیاء ان تبد لکم تسؤکم . .. قد سألها قوم من قبلکم ثم اصبحوا بها کفری

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 105 - 4

4 _ مسلمانان در صورت بی توجهی به احکام الهی در خطر گمراهی و گرایش های کفرآمیز

علیکم انفسکم لایضرکم من ضل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 175 - 4،6

4 _ بلعم باعورا معارف الهی را به دور افکند و آنها را نادیده انگاشت و مرتد شد .

ءاتینه ءایتنا فانسلخ منها

6 _ بلعم باعورا پس از دور شدن از معارف الهی به دام شیطان گرفتار و از گمراهان شد .

فأتبعه الشیطن فکان من الغاوین

<غوایه>، مصدر <غاوین> به معنای گمراه شدن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 24 - 3

3 _ انسان های رویگردان از تعلیمات و رهنمود های خدا و رسول ، محروم از حیات واقعی انسانی

یأیها الذین ءامنوا استجیبوا للّه و للرسول إذا دعاکم لما یحییکم

6 - درک نکردن معارف الهی ، کیفری است از جانب خدا ، بر ناشنیده گرفتن و نادیده انگاشتن حقایق دینی

ختم اللّه علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصرهم غشوه

جمله <و علی سمعهم . ..> جمله حالیه و بیانگر علت مسدود شدن قلبهاست; یعنی، بدان جهت خداوند آنان را از درک کردن محروم ساخت که ایشان حقایق را ناشنیده انگاشتند و بر واقعیتها چشم فرو بستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 74 - 12

12 - درک نکردن و نپذیرفتن حقایق دینی و معارف الهی ، نشانه سخت شدن و قساوت پیدا کردن دلهاست .

یریکم ءایته لعلکم تعقلون. ثم قست قلوبکم من بعد ذلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 187 - 9

9 - نافرمانی از دستورات خدا و نادیده گرفتن احکام دین ، خیانت به خویشتن است .

کنتم تختانون أنفسکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 216 - 16

16 _ ناخشنودی انسان از احکام الهی ، برخاسته از جهل اوست .

کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا . .. و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 187 - 18

18 _ ناچیز و بی ارزش بودن هر آنچه ( دنیا و لذائذ و زخارف آن و . . . ) در مقابل از دست دادن دین و رهاسازی کتاب آسمانی و بیوفایی به پیمان الهی باشد .

و اشتروا به ثمناً قلیلا

آنچه عالمان اهل کتاب در مقابل دین فروشی می گرفتند، به اعتقاد خودشان اندک نبوده است ; چون با کتمان حقانیّت پیامبر (ص)، به خواسته های دنیوی، ریاست بر مردم و . .. می رسیدند ; ولی در عین حال خداوند همه آنها را به بی ارزشی و ناچیزی توصیف کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 5 - 2

2 _ جوامع بی اعتنا به قوانین دین و اعراض کنندگان از ولایت خداوند، از ظالمان هستند.

اتبعوا . .. قالوا إنا کنا ظلمین

ظالم خواندن اقوام هلاک شده پیشین پس از فرمان به تبعیت از قوانین دین و بر حذر داشتن مردم از پذیرش ولایت غیر خدا، بیانگر آن است که پذیرش ولایت غیر خدا و پیروی نکردن از قوانین دین، ظلم است.

ص: 75

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 45 - 1

1 _ اعراض کنندگان از راه خدا ( دین و معارف الهی ) از زمره ستمکارانند .

أن لعنه اللّه علی الظالمین. الذین یصدون عن سبیل اللّه

<صدّ> مصدر <یصدّون> می تواند به معنای اعراض کردن باشد و می تواند به معنای مانع شدن و باز داشتن به کار رود. در صورت اول <یصدّون> فعلی لازم است و در صورت دوم فعلی است متعدی. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 28 - 12

12_ اشراف و سران قوم نوح ، به معارف الهی تمایلی نشان نمی دادند و از آن بیزار و متنفر بودند .

و أنتم لها ک_رهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 82 - 7

7- امکان روی گردانی انسان از حق و حقایق دینی علی رغم روشن بودن آنها

فإن تولّوا فإنما علیک البل_غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 54 - 14

14 - تسلی خداوند به پیامبر ( ص ) برای نگران نبودن از روی گردانی مردم از حق و دین الهی

فإن تولّوا . .. و ما علی الرسول إلاّ البلغ المبین

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه، در مقام تسلی دادن به پیامبر(ص) در برابر حق گریزی کافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 17 - 4

4 - سلب نشدن وظیفه ابلاغ دین و تبلیغ اسلام از مبلغان ، به صرف روی گردانی مردم از آن

إن أنتم إلاّ تکذبون . .. قالوا ... و ما علینا إلاّ البل_غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 6 - 4

4 - بشر بودن پیامبران ، بهانه و دستاویز کافران برای کفر و روی گردانی از تعالیم دین

فقالوا أبشر یهدوننا فکفروا و تولّوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 76

19 - ملک - 67 - 10 - 1

1 - اعتراف کافران دوزخی ، به گوش نسپردن و اندیشه نکردن درباره تعالیم دین و پیامبران الهی

و قالوا لو کنّا نسمع أو نعقل

إذ قالوا ما أنزل الله . .. قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون

16 - غافر - 40 - 35 - 4

4 - جدال در آیات الهی ( تعالیم دین ) ، بدون دلیل و برهان و از سر جهل و بی فکری ، موجب تردید و شکاک بودن انسان در معارف الهی و زیاده روی در مخالفت با آن

کذلک یضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب . الذین یج_دلون فی ءای_ت اللّه بغیر سلط_ن أتی_ه

جمله <الذین یجادلون. ..> در واقع بیانگر علت مسرف و مرتاب (شکاک) بودن برخی از انسان ها است; یعنی، چون برخی به جای فکر کردن در آیات الهی، از سر جهل و یا تقلید به مجادله با آن بر می خیزند. از این رو نسبت به تعالیم الهی همواره در شک و تردید به سر می برند و در مخالفت با تعالیم آسمانی اسراف می کنند.

امامت منصوب کرد.

22 _ تعیین امامت و رهبری علی ( ع ) در روز غدیر ، موجب اکمال دین و اتمام نعمت

الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 6 - 33

33 _ دین ، نعمت الهی و احکام ، متمم آن است . *

ولیتم نعمته

بنابر اینکه مراد از <نعمت>، دین باشد.

کنتم خیر أمّه أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر

حرف <لام> در <للناس>، بیانگر رعایت و فلسفه ظهور دین است و جمله <خیر امه . .. >، دلالت دارد که همه ادیان عهده دار رسالت اصلاح بشر بوده اند که از میان آنها، امّت اسلامی بهترین امت هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 30 - 7

7- دین ، در پی سعادت دنیوی مردم

للذین أحسنوا فی ه_ذه الدنیا حسنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - قلم - 68 - 7 - 4

4 - هدایت انسان ها به راه خداوند ، اساس دعوت دین و محور تلاش پیامبراسلام ( ص )

إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو أعلم بالمهتدین

با توجه به اینکه جمله <أرهطی أعزّ . ..> پاسخ شعیب(ع) در برابر <لولا رهطک ...> است، می توان گفت: مقصود او این است که اگر به خاطر عزت خاندانم مرا سنگسار نمی کنید، چرا عزت و شکوه خداوند را _ که از هر کسی عزتمندتر است _ در نظر نمی آورید و غیر او را پرستش می کنید و ....

برآنند).

1 - بقره - 2 - 170 - 1

1 - ضرورت پیروی از قرآن و احکام و مقررات نازل شده از جانب خدا

اتبعوا ما أنزل اللّه

8 - هود - 11 - 12 - 2

2_ پیامبر ( ص ) وظیفه دار ابلاغ همه معارف و احکام وحی شده به او ، هر چند برخی از آنها ، جبهه گیری و مخالفت مردمان را در پی داشته باشد .

إن ه_ذا إلاّ سحر مبین . .. فلعلّک تارک بعض ما یوحی إلیک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 57 - 4

4_ مسؤولیت مبلغان دین ، ابلاغ حقایق و معارف الهی به مردم است نه واداشتن آنان به پذیرش .

فإن تولّوا فقد أبلغتکم ما أُرسلت به إلیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 37 - 16

16_ لزوم بهره گیری مبلغان دینی از هرفرصت و زمینه مناسب ، برای ارشاد و تبلیغ دین

ذلکما مما علمنی ربی إنی ترکت . .. و هم بالأخره هم ک_فرون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 82 - 5

5- سلب نشدن وظیفه ابلاغ دین از پیامبر ( ص ) و رهبران الهی ، به صرف روی گردانی مردم از آنان

فإن تولّوا فإنما علیک البل_غ المبین

بدین احتمال که معنای آیه چنین باشد که اگر مردم روی گرداندند، تو نباید بار تکلیف را فرو نهی; بلکه باید همچنان به وظیفه ابلاغ پیام الهی همت گماری، برداشت فوق به دست می آید. گفتنی است آمدن جمله <فإنما علیک ...> به صورت جمله اسمیه _ که دال بر استمرار است _ مؤید همین برداشت خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 43 - 7

7- خویشاوندی ، نبایستی موجب ترک تبلیغ دین و توحید و مبارزه با شرک گردد .

ی_أبت لِمَ تعبد . .. ی_أبت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 54 - 11

11 - سلب نشدن وظیفه ابلاغ دین و تبلیغ اسلام ، به صرف روی گردانی مردم از آن

فإن تولّوا . .. و ما علی الرسول إلاّ البلغ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 48 - 1

ص: 91

1 - پیامبر ( ص ) ، مأمور ابلاغ پیام الهی به مردم است .

قل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 17 - 1،4

1 - ابلاغ پیام های الهی به صورت روشن و آشکار ، وظیفه پیامبرانِ فرستاده شده به سوی مردم انطاکیه بود .

و ما علینا إلاّ البل_غ المبین

4 - سلب نشدن وظیفه ابلاغ دین و تبلیغ اسلام از مبلغان ، به صرف روی گردانی مردم از آن

إن أنتم إلاّ تکذبون . .. قالوا ... و ما علینا إلاّ البل_غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 14 - 5

5 - تبلیغ دین ، نیازمند تلاشی همه جانبه و مستمر

إذ جاءتهم الرّسل من بین أیدیهم و من خلفهم

تعبیر <من بین أیدیهم و من خلفهم> نمایانگر نوعی تلاش همه جانبه و فراگیر از سوی پیامبران، در مقام دعوتِ اقوام خویش می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 43 - 3

3 - مخالفت های کافران با پیام وحی و تأخیر کیفر دنیایی آنان ، نبایستی پیامبر ( ص ) و مؤمنان را در تبلغ دین سست گرداند .

فإمّا نذهبنّ . .. فاستمسک بالذی أُوحی إلیک

از تفریع این آیه بر آیات پیشین _ که مسأله اعراض کافران از وحی و کیفر آنان را مطرح کرده بود _ مطلب یاد شده استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مزمل - 73 - 15 - 7

7 - لزوم کار بنیادی ، در ترویج دین و تشکیل امت اسلامی و ضرورت مبارزه با عوامل اصلی کفر و فساد اجتماعی

کما أرسلنا إلی فرعون رسولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - غاشیه - 88 - 22 - 4

4 - اثر نبخشیدن پند و اندرز های دینی برای مردم ، تکلیف ابلاغ معارف الهی را ساقط نمی کند .

فذکّر . .. لست علیهم بمصیطر

آیه شریفه، بیانگر روگردانی برخی مردم، از تذکرات پیامبر(ص) است و بیان می دارد که در این موارد، نباید معارف الهی را بر مردم تحمیل کرد. آیه قبل با توصیف پیامبر(ص) به <تذکر دهنده>، آن حضرت را حتی در این موارد، به تذکر دادن مأمور ساخته است.

ص: 92

10 - لزوم حرکت دسته جمعی برای تقویت جبهه حق و دین الهی و صف آرایی در برابر جبهه باطل و کفر ، به هنگام ضرورت و نیاز

فکذّبوهما فعزّزنا بثالث فقالوا إنّا إلیکم مرسلون

6 - انفال - 8 - 39 - 4

4 _ نبرد با کافران تا حاکمیت یافتن دین خدا در جهان ، فرمان خداوند به اهل ایمان

و قتلوهم حتی . .. یکون الدین کله للّه

6 - لزوم نادیده گرفتن پیوند خویشاوندی ، در دفاع از اصول دین و مبارزه با انحرافات عقیدتی

إذ قال لأبیه و قومه ماذا تعبدون

و رزقنی منه رزقًا حسنًا

می توان گفت مقصود از <رزقاً حسناً> _ به قرینه آیات گذشته(اعبدوا الله . ..) _ معارف و احکامی است که خداوند به شعیب(ع) آموخت تا او آنها را به مردم تعلیم دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 3 - 7

7- زندگی بدون تن دادن به تعالیم دین ، سرگرمی و تباهی عمر است .

ذرهم . .. و یلههم الأمل

<لهو> در لغت به معنای چیزی است که انسان را مشغول می کند و از مراد و مقصودش باز می دارد. بنابراین کسی که از هدفش باز بماند، عمر خود را تباه کرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 89 - 3

3- انسان ، بدون رهنمود های وحی و دین الهی ، در معرض خطر ها و تهدید های جدی است .

و قل إنی أنا النذیر المبین

انذار و اخطار پیامبران، دلیل وجود خطرها و تهدیدهای بسیاری در پیش روی بشر است. بنابراین اگر انسان انذار و اخطارهای پیامبران را نادیده بگیرد، دچار خطرها و آفتهای بسیاری خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 67 - 9

9- پیوند خویشاوندی و عاطفی ، باید تحت الشعاع روابط عقیدتی و دینی باشد .

إذ قال لأبیه و قومه ما ه_ذه التماثیل التی أنتم لها ع_کفون . .. أُفّ لکم و لماتعب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 32 - 1

1 - حدود و مقررات الهی و نیز مسأله توحید و یکتاپرستی ، دارای اهمیتی بسیار و منزلتی والا در نزد خداوند

و من یعظّم حرم_ت اللّه . .. أو تهوی به الریح فی مکان سحیق . ذلک

<ذلک> اشاره است به موضوع بزرگداشت حدود و مقررات الهی و نیز مسأله توحید و یکتاپرستی که در آیه پیش مطرح شده است. مقصود از آوردن <ذلک> در این جا، ایجاد فاصله میان کلام قبل و کلام بعد و انتقال از یک مطلب مهم به مطلب مهمی دیگر است. در چنین مواردی کلمه <ه_ذا> را به کار می برند; مانند: <ه_ذا و أنّ للطاغین لشرّ مآب>. بنابراین به کارگیری <ذلک> _ که برای اشاره به بعید است _ می تواند برای بیان بُعد منزلت توحید و یکتاپرستی و اهمیت حدود و مقررات الهی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 83 - 5

5 - علوم و تجربه های بشری ، نمی تواند جایگزین تعالیم الهی و تجربه های پیامبران شود و انسان را از آنها بی نیاز سازد .

ص: 99

فلمّا جاءتهم رسلهم بالبیّن_ت فرحوا بما عندهم من العلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 15 - 11

11 - جامعه اسلامی ، نباید تمایلات اجتماعی ناروا را بر قوانین الهی برتری دهد .

فادع و . .. و لاتتّبع أهواءهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 28 - 2،7

2- هدایت خلق در مسیر بایسته زندگی و ارائه قوانین حق ، دو هدف مهم رسالت پیامبر ( ص )

أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ

7- وجود رهبری ، نظام هدایت گری و قوانین بایسته ، راز پیروزی نهایی اسلام بر سایر ادیان

بالهدی و دین الحقّ لیظهره علی الدین کلّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 8 - 7

7 - زندگی انسان ها _ بدون تعالیم دین _ در معرض انواع خطر ها و آسیب های نابود کننده و علاج ناپذیر

ألم یأتکم نذیر

انذار و اخطار پبامبران، بیانگر وجود خطرها و آسیب های بسیاری است که اگر انسان ها به تعالیم دین بی اعتنایی کنند، دچار آنها خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - عبس - 80 - 8 - 3

3 - معارف دین ، سزاوار جستوجو و تلاش در راه فراگیری آن از محضر عالمان

من جاءک یسعی

9 - نحل - 16 - 120 - 6

6- هماهنگی و عدم هماهنگی با دین ابراهیم ( ع ) ، معیار و ملاک درستی و نادرستی احکام شریعتهاست .

و لاتقولوا . .. ه_ذا حل_ل و ه_ذا حرام لتفتروا علی الله الکذب ... إن إبرهیم کان أ

برداشت فوق، از ارتباط این آیه با آیات قبل و با توجه به سه نکته زیر به دست آمده است:B1_ در آیات گذشته از بدعت و تحریم حلال و تحلیل حرام الهی بود. 2_ همه پیروان ادیان آسمانی، مدعی پیروی از دین ابراهیم(ع) هستند. 3_ تذکر به اینکه ابراهیم(ع) در برابر خدا خاضع و حنیف بود، تعریض به همان کسانی است که مدعی پیروی از ابراهیم(ع) هستند; ولی در عین حال، بدون هیچ دلیلی به تحلیل و تحریم امور می پرداختند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 123 - 1

1- پیامبر ( ص ) ، مأمور پیروی از آیین ابراهیم ( ع ) گردید .

ثمّ أوحینا إلیک أن اتّبع ملّه إبرهیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 37 - 7

7 - اهمیت دین ابراهیم و موسی ( ع ) ، در میان مشرکان صدراسلام

أم لم ینبّأ بما فی صحف موسی و إبرهیم

از تخصیص به ذکر صحف موسی و ابراهیم(ع)، مطلب بالا استفاده می شود.

صم بکم عمی فهم لایعقلون

کر، لال و کور خواندن کفرپیشگان علی رغم اینکه آنان از ابزار شنوایی و . .. برخوردار هستند، می تواند اشاره به این حقیقت باشد که: اگر ابزار و قوای ادراکی وسیله فهم معارف دین قرار نگیرند، در حقیقت با نبودشان یکسانند و ارزشی ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 122 - 15

15 _ لزوم تشکیل مراکز علمی _ تحقیقاتی و تبلیغی به منظور شناخت عمیق دین و تبلیغ و نشر آن

فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیه

از اینکه خداوند فرمود: <باید گروهی از هر قومی به منظور تفقه در دین در مدینه باشد و پس از تفقه کامل به سرزمینهای خود بازگردند>، استفاده می شود که باید شهر مدینه را به مرکز تحقیقات اسلامی تبدیل کرد; زیرا از نظر عقل مقدمه واجب، واجب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 24 - 15

15- شناخت حق و جستوجو برای فهم صحیح حقایق دینی ، امری است لازم و بایسته .

بل أکثرهم لایعلمون الحقّ فهم معرضون

آیه بالا صرفاًبرای حکایت از وضعیت مشرکان نیست; بلکه علاوه براین درصدد محکومیت و سرزنش آنان نیز هست و این می رساند که شناخت حق، امری لازم است; زیرا سرزنش بر امر غیر لازم معقول نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 37 - 12

12 - بهره نجستن از عمر و فرصت های مناسب ، در جهت شناخت دین و عمل به تعالیم آسمانی ، محکوم و مورد سرزنش و بازخواست خداوند

أوَلم نعمّرکم ما یتذکّر فیه من تذکّر و جاءکم النذیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - ملک - 67 - 10 - 5

5 - لزوم شناخت دین و آشنایی با تعالیم پیامبران ، از راه شنیدن صحیح و اندیشه و تعقّل

و قالوا لو کنّا نسمع أو نعقل

12 - زدودن خیالات و توهمات واهی درباره مسائل دینی ، شرط اساسی برای ایجاد زمینه های ایمان واقعی در مردم

أفتطمعون أن یؤمنوا لکم . .. و منهم أمیون لایعلمون الکتب إلا أمانی

جمله های فوق (أفتطمعون . ..) حاوی این معناست که تا مردم به خیالات واهی، به عنوان مسائل دینی دل خوش کرده اند، انتظار ایمان از آنان نا به جاست. بنابراین آیات یاد شده اشاره به این نکته دارد که: داعیان اسلام و قرآن باید تلاش کنند خیالات واهی را از مردم بزدایند تا زمینه ایمان در آنان فراهم شود.

6 - اعراف - 7 - 179 - 13،14

13 _ تکذیب کنندگان آیات الهی به دلیل بهره نگرفتن از ابزار شناخت معارف الهی از چارپایان بدترند .

بل هم أضل

حرف <بل> برای اضراب است که در این مورد به معنای انتقال از غرضی به غرض مهمتر می باشد. در نتیجه مفاد <بل> این است که اگر چه تکذیب کنندگان مانند چهارپایان از درک آیات الهی محرومند، ولی چون از ابزاری برای شناخت آیات الهی بهره مند بودند که حیوانات فاقد آن هستند، باید آنان را از چهارپایان نیز فرومایه تر خواند.

14 _ فهم حقایق و معارف دینی و حق بینی و حق شنوی ، ملاک انسانیت و برتری انسان بر چهارپایان است .

أولئک کالأنعم

فلاصدّق و لاصلّی

برداشت یاد شده، به این سبب است که اگر کافران به فروع دین مکلف نباشند، ترک نماز به عنوان نشانه آنان شمرده نمی شد و فردی مثل ابوجهل، به جهت آن ملامت نمی گردید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 81 - 15

15 _ پذیرش آیین جدید و دست کشیدن از آیین قبلی ، امری دشوار

و اذ اخذ اللّه میثاق النّبیّن . .. و اخذتم علی ذلکم اصری

گرفتن پیمان مؤکد، حاکی از آن است که پیروان هر دینی نسبت به قبول دین جدید، سرسختی نشان می دادند و دست کشیدن از دین قبلی، دشوار بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - نساء - 4 - 60 - 4

4 _ لزوم ایمان به تمامی دستورات و معارفی که بر پیامبر ( ص ) و یا دیگر پیامبران نازل شده است .

الم تر الی الذین یزعمون انّهم امنوا بما انزل الیک و ما انزل من قبلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 53 - 12

12 _ مؤمنان با ایمان خویش به پیامبر(ص) و آیین الهی سپاسگزار نعمت هدایت هستند.

أهؤلاء منّ اللّه علیهم . .. ألیس اللّه بأعلم بالشکرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 65 - 10

10 _ درک معارف الهی ( توحید ، معاد و . . . ) و ایمان به آنها ، عاملی اساسی در ایجاد توان فوق العاده در رزمندگان مؤمن

بأنهم قوم لایفقهون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 28 - 10

10_ ایمان به پیامبران و باور به معارف الهی ، غیر قابل اجبار و اکراه

أنلزمکموها و أنتم لها ک_رهون

ایمان را تشخیص دهند و گمان می کردند که صرف تسلیم در برابر نیروی مسلمانان، ایمان به شمار می رود.

7 _ به بازی گرفتن ارزش های دینی ، نشانه نفاق و از شیوه منافقان است .

یحذر المنفقون . .. لیقولن إنما کنا نخوض و نلعب ... کنتم تستهزءون

4 - مائده - 5 - 87 - 2

2 _ حرمت بدعت در دین و تغییر حلال و حرام های الهی

یایها الذین ءامنوا لاتحرموا طیبت ما احل اللّه لکم و لاتعتدوا

بدان احتمال که تحریم حلال، به معنای حرام دانستن حلالهای الهی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 103 - 9

9 _ هیچ گونه توجیهی نمی تواند مجوز بدعتگذاری در دین شود

ما جعل اللّه من بحیره . .. و لکن الذین کفروا یفترون علی اللّه الکذب

با توجه به خصوصیات یاد شده برای بحیره و . .. به دست می آید که بدعت گذاران با توجیهاتی نظیر حمایت از حیوانات و یا دارا بودن نوعی تقدس به دلیل ثمردهی فراوان، احکامی را جعل می کردند و به خداوند نسبت می دادند ابطال اینگونه احکام از سوی خداوند بیانگر این است که بدعتها و افتراها گرچه به توجیهاتی زیبا، آراسته شده باشد، احکامی ناروا و کفرآمیز است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 142 - 4،5

4 _ تحریم و ممنوعیت استفاده از نعمتهای الهی به دلایل واهی مجاز نیست.

کلوا مما رزقکم الله و لا تتبعوا خطوت الشیطن

5 _ حرام شمردن نعمتهای خداوند، بدون دلیل و یا به دلایل واهی، پیروی از راه و گام شیطان است.

و لا تتبعوا خطوت الشیطن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 76 - 8،9

8 _ خیانت در امانت و بدعتگذاری در دین از سوی اهل کتاب ، برخاسته از بی تقوایی آنان

و منهم من ان تأمنه بدینار . .. و یقولون علی اللّه الکذب ... بلی من اوفی بعهده و

9 _ تقوا ، عامل بازدارنده انسان از خودبرتربینی و بدعتگذاری در دین

قالوا لیس علینا . .. و یقولن علی اللّه الکذب ... بلی ... و اتّقی

شریعتهای الهی به خود انسانها می رسد. ب: <اتخذوا> از افعال تصییر است. یعنی: بدلوا دین اللّه لهوا و لعبا. و تبدیل دین خدا به لهو و لعب به این است که پیرایه هایی را بر دین ببندند تا دین مجموعه ای از لهو و لعب جلوه کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 86 - 4،5،14

4 _ کافران قوم شعیب در تلاش مستمر برای بد جلوه دادن راه خدا

و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به و تبغونها عوجاً

5 _ تهدید اهل ایمان و ساختن چهره ای ناپسند از راه خدا ، از روش های دشمنان دین برای مبارزه با پیامبران و ادیان الهی

و تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به و تبغونها عوجاً

14 _ سد کنندگان راه خدا و ترسیم کنندگان چهره ای ناپسند از دین ، مردمی فسادگر و در خطر گرفتاری به سرنوشتی شوم هستند .

تصدون عن سبیل اللّه من ءامن به و تبغونها عوجاً . .. و أنظروا کیف کان عقبه المفسد

5 - انعام - 6 - 68 - 4،5

4 _ روش برخورد با مغالطه گران و مجادله کنندگان یاوه گوی در مورد دین که در پی کشف حقیقت نیستند، بی اعتنایی است.

الذین یخوضون فی ءایتنا فأعرض عنهم

5 _ ترک سخن و مجادله با مغالطه گران یاوه گو درباره قرآن، روشی در بازداشتن آنان از این عمل ناپسند و مرتبه ای در نهی آنان از این منکر است.

یخوضون فی ءایتنا فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره

17- دین الهی ، ناظر بر همه شؤون زندگی و دربردارنده پیام های اجتماعی ، سیاسی و معنوی

أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا

تعبیر <أشدّاء. ..> ترسیمگر خط سیاسی، <رحماء بینهم> بیانگر اخلاق اجتماعی و <تراهم رکعّاً...> بیانگر روح معنوی جامعه اسلامی است.

17- دین الهی ، ناظر بر همه شؤون زندگی و دربردارنده پیام های اجتماعی ، سیاسی و معنوی

أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا

تعبیر <أشدّاء. ..> ترسیمگر خط سیاسی، <رحماء بینهم> بیانگر اخلاق اجتماعی و <تراهم رکعّاً...> بیانگر روح معنوی جامعه اسلامی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 174 - 11

11 - متاع و بهره های دنیوی در قبال دین فروشی ، بهایی اندک و ناچیز است .

و یشترون به ثمناً قلیلا

کلمه <قلیلا> صفت توضیحی است و حکایت از آن دارد که هر قیمتی که در قبال دین فروشی قرار گیرد، اندک و ناچیز است.

یخوضون فی ءایتنا فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره

2 - تکذیب دین و روز جزا ، فاقد هرگونه برهان است .

فما یکذّبک بعد بالدین

<ما> ممکن است برای استفهام از عوامل تکذیب باشد. در این صورت <ما یکذّبک؟>; یعنی، چه چیز تو را کاذب یا تکذیب گر می سازد؟ مخاطب در این فرض، هر انسانی است که مصداق آیه قبل نباشد; یعنی، ای انسان بی ایمان! چه عاملی سبب شده است، درباره دین (اسلام یا کیفرهای اخروی); کاذب شده، سخن نادرست گویی؟ یا چه عاملی تو را تکذیب کننده دین ساخته است؟

قل یتوفّیکم ملک الموت

از این منکر است.

یخوضون فی ءایتنا فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره

6 _ لزوم سوق دادن یاوه گویان و مغالطه گران درباره قرآن و آیات الهی به بحثهای دیگر

الذین یخوضون . .. فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره

8 _ گفتگو و مجالست با مشرکان و مخالفان، در صورتی که به یاوه گویی و مغالطه گری در دین نپردازند، ممنوع نیست.

فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره

ظاهراً <حتی> غایت برای حکم <اعراض> است ; یعنی تا زمانی از مشرکان اعراض کن که در آیات الهی خوض می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 69 - 5،7،8

5 _ فلسفه تحریم همنشینی با یاوه گویان مغالطه گر در آیات الهی، بازداشتن آنها از این عمل ناپسند است.

فلاتقعد بعد الذکری . ..و ما علی الذین یتقون من حسابهم من شیء و لکن ذکری لعلهم یت

7 _ مسلمانان در همنشینی با کافران و مشرکان بی طرف باید با تذکر آنان را از مغلطه و استهزای در اسلام و قرآن بر حذر دارند. *

و ما علی الذین یتقون من حسابهم من شیء و لکن ذکری لعلهم یتقون

8 _ حفظ قداست قرآن و اسلام و بازداشتن دیگران از یاوه سرایی و تخطئه و استهزای آن، وظیفه مسلمانان است.

و ما علی الذین یتقون . .. و لکن ذکری لعلهم یتقون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 70 - 3،6

3 _ پیامبر(ص) وظیفه دار بی اعتنایی به کسانی که آیین آنها بازی و سرگرمی است.

و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا

6 _ رها کردن و بی اعتنایی به کسانی که دین خدا را بازیچه و سرگرمی انگاشته اند، وظیفه پیامبر(ص) و مؤمنان است.

و ذر الذین اتخذوا دینهم لعبا و لهوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 89 - 12،13

12 _ خداوند در هر زمان مردمانی را برای حمایت و حراست از آرمان پیامبران برگماشته است.

فإن یکفر بها هؤلاء فقد و کلنا بها قوما لیسوا بها بکفرین

13 _ حمایت و حراست کنندگان از دین خدا، نزد او از مرتبه ای بلند برخوردارند.

فإن یکفر بها هؤلاء فقد و کلنا بها قوما لیسوا بها بکفرین

نکره آمدن کلمه <قوما> دال بر تفخیم و بزرگداشت است، علاوه بر آنکه توصیف این قوم _ با <و کلنا> و جملات پس از آن خالی از مدح نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 91 - 28

ص: 124

28 _ لزوم پاسخگویی به شبهات الغا شده علیه دین، در عین پرهیز از بحث و مجادله بی ثمر

إذ قالوا ما أنزل الله . .. قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون

یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا فریقاً من الذین اوتوا الکتاب یردّوکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 101 - 2

2 _ قرآن و پیامبر ( ص ) ( سنّت ) ، زمینه ای کامل برای پاسداری از ایمان و عقیده

و کیف تکفرون و انتم تتلی علیکم ایات اللّه و فیکم رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 102 - 7

7 _ لزوم پاسداری اهل ایمان از اسلام خویش تا لحظه مرگ ، در برابر هجوم کفر و ارتداد

ان تطیعوا فریقاً من الذین اوتوا الکتاب یردّوکم . .. و لا تموتنّ الاّ و انتم مسلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 110 - 9

9 _ نظارت همگانی و اصلاح جوامع ( امر به معروف و نهی از منکر ) ، نگهدار ایمان به خداوند *

کنتم خیر أمّه أخرجت للناس تأمرون . .. و تؤمنون باللّه

تقدم <امر به معروف و نهی از منکر> در آیه شریفه بر <ایمان>، علی رغم تقدم ذاتی ایمان بر آنها، می تواند گویای برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 118 - 23

23 _ پاسداری جامعه ایمانی از خطر نفوذ بیگانگان و دشمنان دین ، وظیفه و مسؤولیت همه اهل ایمان

یا ایها الذین امنوا لا تتخذوا بطانه من دونکم

به نظر می رسد هدف از دستور خداوند مبنی بر اینکه کافران را محرم اسرار قرار ندهید، جلوگیری از نفوذ آنان در جامعه اسلامی باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 145 - 5

5 _ ایمان به مقدّر بودن اجل و معین بودن عمر نزد خداوند ، از عوامل تقویت روحیه پاسداران رسالت انبیا

و ما کان لنفس ان تموت الّا باذن اللّه کتاباً مؤجّلا

چون آیات قبل درباره جهاد و ترس از مرگ و شهادت بود، به نظر می رسد از اهداف این آیه، تقویت روحیه و رفع اضطراب از مسلمانان پیکارجو باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 156 - 5،6

ص: 126

5 _ زنده ماندن ، ولو با توجیه کوتاهی ها و تقصیر ها در دفاع از دین ، خواسته کفرپیشگانِ به ظاهر مسلمان

لا تکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم . .. ما ماتوا و ما قتلوا

2 _ در برداشت بالا <الّذین کفروا> به قرینه <لاخوانهم> به مسلمانان ضعیف الایمانی که اندیشه کفرآمیز دارند، تفسیر شده است.

6 _ ضرورت دفاع جامعه ایمانی از معارف و عقاید دین ، در برابر هجوم تبلیغاتی دشمن

لاتکونوا کالّذین کفروا و قالوا لاخوانهم اذا ضربوا فی الارض

دفاع خداوند از معارف و عقاید دینی اسلام (لا تکونوا . .. )، درسی است برای مسلمانان که از آن معارف و عقاید دفاع کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 176 - 4

4 _ نگرانی پیامبر ( ص ) از آسیب یافتن دین خدا به واسطه تلاش های کفرآمیز

و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر

از اینکه خداوند در مقام دلداری می فرماید: انّهم لن یضروا اللّه شیئاً (آنان با کفرشان به خدا ضرری نمی رسانند)، معلوم می شود که سبب ناراحتی پیامبر (ص)، احتمال آسیب رسانی کافران به دین خدا بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 177 - 8

8 _ تضمین خداوند نسبت به آسیب ناپذیری دین اسلام ، از ناحیه کفر گروهی از مردم

انّ الّذین اشتروا الکفر بالایمان لن یضرّوا اللّه شیئاً

برخی برآنند که مراد از ضرر رساندن به خدا، ضرر رساندن به دین خداست. زیرا هیچکس تصور ضرر رساندن به خداوند را ندارد تا خداوند آن پندار را نفی کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 200 - 25

25 _ صبر بر انجام نماز های پنجگانه و صبر در جنگ مسلّحانه با دشمنان و پاسداری در راه خداوند ، وظیفه مؤمنان

یا ایّها الّذین امنوا اصبروا و صابروا

پیامبر اسلام (ص) درباره < . .. اصبروا و صابروا و رابطوا ... > فرمود: اصبروا علی الصلوات الخمس، و صابروا علی قتال عدوّکم بالسّیف، و ربطوا فی سبیل اللّه لعلّکم تفلحون.

_______________________________

الدّر المنثور، ج 2، ص 418.

8 _ پایبندی خالصانه به دین و پرهیز از شرک و التقاط، از شرایط دعا و نیایش به درگاه خداوند

و ادعوه مخلصین له الدین

9 _ انقطاع کامل از غیر خدا و پایبندی خالصانه به دین، از مصادیق قسط در عبادت و پرستش

قل أمر ربی بالقسط و أقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین

7 _ پذیرش آیات الهی و تبعیّت از پیامبران ، از مصادیق بارز اعتصام و پیروی کامل از خداوند

و انتم تتلی علیکم ایات اللّه و فیکم رسوله و من یعتصم باللّه

ظاهراً <و من یعتصم باللّه>، توضیح جمله <و انتم تتلی علیکم> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 110 - 15،16

15 _ دعوت خداوند از اهل کتاب به پذیرش آیین اسلام

و لو أمن من اهل الکتب لکان خیراً لهم

بیان خیر بودن آیین اسلام، خود به منزله دعوت به اسلام است.

16 _ پذیرش آیین اسلام ، به خیر و صلاح بشر

و لو أمن من اهل الکتب لکان خیراً لهم

گر چه خیر بودن را برای اهل کتاب ذکر کرده است، ولی اهل کتاب در این جهت، قطعاً خصوصیّتی ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 114 - 15

15 _ عبداللّه بن سلام و گروهی از اهل کتاب ، به اسلام گرویدند و از زمره صالحان گردیدند .

من اهل الکتب امّه قائمه . .. و اولئک من الصالحین

در شأن نزول آمده است: چون عبداللّه بن سلام و گروهی اسلام آوردند; احبار یهود گفتند تنها اشرار ما به پیامبر(ص) ایمان آوردند. (مجمع البیان).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 23 - 1،2،4،5

1 _ تفهیم معارف دینی به انسان های مستعد ، از سنت های خداوند

و لو علم اللّه فیهم خیرا لأسمعهم

2 _ حق ناشنوایی کافران و منافقان ، نشانه نبودن استعداد پذیرش معارف الهی در آنان است .

و لو علم اللّه فیهم خیرا لأسمعهم

مراد از خیر به قرینه آیه قبل، استعداد پذیرش معارف الهی است.

4 _ دارندگان خیر و استعداد کمال ، برخوردار از هدایت های ویژه خداوند و توفیق پذیرش معارف دین

و لو علم اللّه فیهم خیرا لأسمعهم

چون خداوند معارف دین را برای تمامی انسانها بیان کرده و به گوش همگان رسانده، معلوم می شود مراد از <اسماع> در این آیه هدایتها و توفیقات ویژه خداوند است که تنها شامل دارندگان استعدادهای خاص می شود.

5 _ فاقدان خیر و استعداد کمال ، ناشایست برای شمول هدایت های ویژه خداوند و توفیق یافتن به پذیرش معارف دین

و لو علم اللّه فیهم خیرا لأسمعهم

ص: 129

5_ اسحاق و یعقوب ( ع ) ، پیامبرانی پیرو شریعت پدرشان ابراهیم ( ع )

واتبعت ملّه ءاباءِی إبرهیم و إسح_ق و یعقوب

<لعلکم> علاوه بر اینکه متعلق بر <اذکروا اللّه> است، می تواند متعلق به <فاثبتوا> نیز باشد. در این صورت مراد از <فلاح>، پیروزی در جنگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 67 - 15

15 _ پرهیز از گرفتن اسیر در میدان نبرد تا پیش از سرکوبی کامل دشمن ، امری حکیمانه و موجب پیروزی دشمنان دین است .

ما کان لنبی . .. و اللّه عزیز حکیم

توصیف خداوند به عزتمندی و کاردانی پس از تأکید بر حرمت گرفتن اسیر پیش از سرکوبی دشمن، اشاره به این دارد که این حکم، حکمی حکیمانه است و اجرای آن زمینه ساز عزتمندی و پیروزی مسلمانان است.

ثمّ أوحینا إلیک أن اتّبع ملّه إبرهیم

2- لزوم پیروی از حضرت ابراهیم ( ع ) ، در اجتناب از هرگونه انحراف و شرک

ثمّ أوحینا إلیک أن اتّبع ملّه إبرهیم

کردن بعضی دیگر باشد.

18 - تکالیف و قوانین دینی ، مجموعه مرتبط و تفکیک ناپذیر است .

أن أقیموا الدین و لاتتفرّقوا فیه

و وصی بها إبرهیم بنیه

ضمیر <بها> می تواند به <مله إبراهیم> (در آیه 130) برگردد و نیز می تواند به جمله <أسلمت> در آیه قبل بازگردانده شود. گفتنی است بازگشت هر دو فرض به یک معناست; زیرا آئین ابراهیم همان تسلیم گشتن در برابر خداوند است.

3 - یعقوب ( ع ) ، پسرانش را به پیروی از آیین ابراهیم ( تسلیم شدن در برابر خدا ) سفارش کرد .

و وصی بها إبرهیم بنیه و یعقوب

<یعقوب> عطف بر <إبراهیم> است; یعنی: <وصی بها یعقوب بنیه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 135 - 5

5 - ضرورت پیروی از آیین ابراهیم ( ع )

کونوا هوداً . .. قل بل مله إبرهیم

<مله إبراهیم> مفعول برای <اتبعوا> (پیروی کنید) و یا <تتبع> (پیروی می کنیم) می باشد.

4 - ابلاغ و تعلیم حقایق کتاب های آسمانی ( احکام و معارف دین و براهین آنها ) به مردم ، وظیفه ای بر عهده عالمان دینی

إن الذین یکتمون ما أنزلنا من البینت و الهدی من بعد ما بینه للناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 174 - 7

7 - مسؤولیت عالمان دینی و آگاهان به کتاب های آسمانی در بیان احکام و معارف الهی

إن الذین یکتمون ما أنزل اللّه من الکتب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 220 - 3

3 _ پیامبر ( ص ) ، واسطه بیان و ابلاغ احکام الهی

و یسئلونک عن الیتامی قل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 67 - 13

13 _ ضرورت بی اعتنایی مبلغان دین به خواسته های انحرافی مردمان به هنگام اجرای فرمان های الهی و تبلیغ احکام دین

بلغ . .. و اللّه یعصمک من الناس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 90 - 12

12 _ اجر و مزد طلب نکردن از مردم در قبال انجام رسالت و تبلیغ دین، از هدایتهای خداوند به انبیای گذشته است.

فبهدیهم اقتده قل لاأسئلکم علیه أجرا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 135 - 7

7 _ بهره برداری از تمایل انسان به فرجام نیک و حسن عاقبت، روشی در تبلیغ و دعوت مردم به دین است.

فسوف تعلمون من تکون له عقبه الدار

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 147 - 14

14 _ لزوم به کارگیری بشارت و انذار در تبلیغ و دعوت مردم به دین

فإن کذبوک فقل ربکم ذو رحمه وسعه و لا یرد بأسه عن القوم المجرمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 61 - 6

ص: 138

6 _ مبلغان دین باید دلسوز مردم و آراسته به شکیبایی در ابلاغ احکام و معارف الهی باشند .

إنی أخاف علیکم . .. قال یقوم لیس بی ضلله

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 62 - 2،4،7

2 _ نوح ( ع ) ، مبلغ پیام های الهی ، نه بازگوکننده نظریات شخصی خویش

أبلغکم رسلت ربی

4 _ اعتقاد راسخ نوح ( ع ) به ربوبیت خدا بر وی ، موجب استواریش در تبلیغ رسالت های الهی بود .

و لکنی رسول من رب العلمین. أبلغکم رسلت ربی

حضرت نوح(ع) برای اینکه اشاره به علت پایداریش بر ابلاغ رسالت کند، به جای آوردن ضمیر و گفتن <رسالاته>، <رسلت ربی> گفت.

7 _ ابلاغ پیام های خداوند به مردم ، جلوه ای از خیرخواهی نوح برای مردم خویش بود .

أبلغکم رسلت ربی و أنصح لکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 63 - 1،8

1 _ پیامبران ، واسطه ابلاغ دین و معارف الهی به مردم

أو عجبتم أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم

مراد از <ذکر>، دین و معارف الهی است.

8 _ نوح ( ع ) ، وظیفه دار ترساندن مردم از عذاب های الهی و فراهم آوردن زمینه های تقواپیشگی برای آنان با تبلیغ معارف دین

أن جاءکم ذکر من ربکم علی رجل منکم لینذرکم و لتتقوا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 67 - 5

5 _ مبلغان دین باید دلسوز مردم و آراسته به شکیبایی در ابلاغ معارف الهی باشند .

قال یقوم لیس بی سفاهه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 68 - 2،7

2 _ هود ، مبلّغ پیام های الهی ، و نه بازگوکننده نظریات شخصی خویش

أبلغکم رسلت ربی

7 _ ابلاغ پیام های خداوند به مردم ، جلوه ای از درستکاری و خیرخواهی هود برای مردم خویش

أبلغکم رسلت ربی و أنا لکم ناصح أمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 139

6 - اعراف - 7 - 171 - 12

12 _ تبیین اهداف قوانین و احکام الهی ، روشی نیکو در تبلیغ دین

خذوا ما ءاتینکم . .. لعلکم تتقون

خداوند با جمله <لعلکم تتقون> هدف از فرمان خویش (خذوا ما ءاتینکم . .. ) را بیان داشت و این درسی است به همه مبلغان دین که تنها به بیان احکام دین اکتفا نکنند بلکه حتی المقدور هدف از آن احکام را برای مردم تبیین کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 22 - 3

3 _ حق شنوایی و بیان حقایق و معارف دین و درک آنها ، از ملاک های ارزش و کرامت آدمی در پیشگاه خداوند

إن شر الدواب عند اللّه الصم البکم الذین لایعقلون

کلمه <دواب>، به معنای بهائم و یا جنبندگان، برای اشاره به این است که توصیف شدگان به منزله حیوانات هستند و ارزش نام انسان را ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 12 - 4،5،10

4_ وظیفه داران تبلیغ دین ، باید همه معارف و قوانین دین را برای مردم بیان کرده و از وانهادن حتی اندکی از آن دوری کنند .

فلعلّک تارک بعض ما یوحی إلیک

5_ استیحاش مردم از برخی معارف و احکام دین و نبود زمینه پذیرش در آنان ، مجوز ترک ابلاغ آنها نیست .

إن ه_ذا إلاّ سحر مبین . .. فلعلّک تارک بعض ما یوحی إلیک

10_ وظیفه پیامبر ( ص ) انذار مردم و ابلاغ احکام و معارف دین است نه پاسخ گویی به درخواست های نابه جای آنان

إنما أنت نذیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 114 - 4

4_ اقامه نماز ، تکیه گاهی برای استقامت در راه دین و ابلاغ آن

فاستقم کما أُمرت . .. و أقم الصلوه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 39 - 5

5_ مبلغان دینی ، باید از سر مهربانی و با ملاطفت ، مردمان را به دین فراخوانند .

ی_ص_حبی السجن ءأرباب متفرقون خیر أم الله الوحد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 67 - 1

1_ یعقوب ( ع ) در آستانه سفر فرزندانش به مصر ، آنان را با معارفی الهی آشنا ساخت و حقایقی از توحید را به آنان تذکر و تعلیم

ص: 140

داد .

قال ی_بنیّ لاتدخلوا . .. و علیه فلیتوکل المتوکلون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 94 - 5

5- صراحت و قاطعیت در بیان اصول و مبانی دین ، امری لازم و تکلیفی واجب بر رهبران اسلامی

فاصدع بما تؤمر و أعرض عن المشرکین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 35 - 15

15- وظیفه همه انبیای الهی ، تنها ابلاغ پیام خداوند به صورت روشن و صریح بوده است و نه اجبار مردم به قبول آن .

فهل علی الرسل إلاّ البل_غ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 125 - 3

3- تبلیغ دین و دعوت دیگران به راه خدا ، تکلیفی الهی بر همگان

ادع إلی سبیل ربّک

برداشت فوق، با الغای خصوصیت از مخاطب اصلی آیه; یعنی، پیامبراکرم(ص) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 21 - 39

39- یکتاپرستان ، از هر فرصت مناسب برای ترویج دین و اندیشه الهی بهره می گیرند .

قال الذین غلبوا علی أمرهم لنتّخذنّ علیهم مسجدًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 72 - 6

6 - استغنا از مردم ، در برابر تبلیغ دین و هدایت آنان ، سیره ای پیامبرگونه است .

أم تسئلهم خرجًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - نور - 24 - 54 - 10

10 - ابلاغ پیام های الهی از جانب پیامبر ( ص ) ، وابسته به پذیرش و عدم پذیرش مردم نبود .

قل أطیعوا اللّه. .. فإن تولّوا... و ما علی الرسول إلاّ البلغ المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 141

16 - غافر - 40 - 45 - 3

3 - توکل و واگذاشتن کار ها به خداوند _ پس از تلاش گسترده در راه دین _ موجب جلب حمایت و امداد خداوند در برابر مکر های دشمنان است .

أُفوّض أمری إلی اللّه . .. فوقی_ه اللّه سیّئات ما مکروا

برداشت یاد شده، از آن جااست که مؤمن آل فرعون در راستای تبلیغ دین، کارهای خود را به خدا واگذارکرده بود. خداوند نیز او را از مکرهای دشمنان محفوظ داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 3 - 8

8 - پیام های دینی ، اگر با زبانی فصیح و قالبی متناسب ارائه شود ، ذهن و اندیشه انسان ها را به خود جذب می کند .

إنّا جعلن_ه قرءانًا عربیًّا لعلّکم تعقلون

این نکته که قرآن به واسطه فصاحتش، زمینه تعقل و جذب اذهان را فراهم می کند، نشانگر آن است که اگر پیام های دینی، این ویژگی را داشته باشند، در جذب مخاطب موفق خواهند بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 43 - 6

6 - لزوم برخوردی استوار و به دور از هرگونه ضعف و سستی ، در مقام تبلیغ معارف دینی

فاستمسک بالذی أُوحی إلیک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - احقاف - 46 - 29 - 10

10- ترویج دین و مبارزه با گمراهی ، از لوازم ایمان و پذیرش قرآن

یستمعون القرءان . .. فلمّا قضی ولّوا إلی قومهم منذرین

عبارت <فلمّا قضی ولّوا. .. منذرین> می رساند که پس از فهم پیام وحی و قبول آن، نوبت اقدام برای هدایت خلق است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - فتح - 48 - 29 - 7

7- وصول قوانین و پیام های الهی به خلق ، از طریق وسایط برگزیده او

أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ . .. محمّد رسول اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 48 - 10

10 - التجا به پروردگار ، هنگام حرکت در مسیر دین و مسؤولیت ، ضامن شکیبایی و موفقیت

و اصبر . .. و سبّح بحمد ربّک حین تقوم

از ارتباط <و سبّح> با <و اصبر>، می توان به مطلب بالا ره برد.

ص: 142

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - شرح - 94 - 2 - 1

1 - رسالت الهی و دعوت مردم به دین ، وظیفه ای سنگین بر دوش پیامبر ( ص )

و وضعنا عنک وزرک

<وزر>; یعنی، سنگینی و <وزیر>، به معنای کسی است که وظایف سنگین فرمانروایش را برعهده می گیرد (مفردات). مصداق مورد نظر از <وزر> _ به قرینه شرح صدر که در آیه قبل آمده بود _ تکالیف دشوار و رسالت سنگینی بود که در صورت فقدان امدادهای ویژه خداوند، تحمّل آن بر پیامبر(ص) سخت بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تین - 95 - 7 - 6

6 - پیامبر ( ص ) ، دعوت کننده مردم به دین و هشداردهنده آنان ، به روز جزا است .

فما یکذّبک بعد بالدین

برداشت یاد شده، بر دو پیش فرض استوار است: 1. مخاطب آیه شریفه پیامبر(ص) باشد; 2. کلمه <دین> در هر دو معنای <شریعت> و <جزا> استعمال شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 2 - 17

17 - پیامبران ، با رفتنِ به سوی مردم ، پیام الهی را به آنان ابلاغ می کردند .

حتّی تأتیهم البیّنه . رسول من اللّه

فاصبر علی ما یقولون و سبّح

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 45 - 1

1 - خداوند ، آگاه به گفتار ناروای مشرکان و کافران علیه دین

نحن أعلم بما یقولون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 64 - 2،3

2 _ پیامبر(ص) وظیفه دار بیان برخی از معارف به صورت طرح پرسش و ارائه پاسخ است.

قل من ینجیکم . .. قل الله ینجیکم

3 _ طرح پرسش و ارائه پاسخ، روشی در تبیین و تبلیغ معارف دین است.

قل من ینجیکم . .. قل الله ینجیکم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 58 - 11

11 _ خداوند آیات خویش و معارف دین را به صورت های گوناگون بیان کرده است .

کذلک نصرف الأیت

<صرف> به معنای تغییر دادن چیزی از حالتی به حالت دیگر است و <تصریف> دلالت بر کثرت وقوع این معنا دارد. بنابراین <نصرف الأیت> یعنی ما آیات خویش را به صورتهای گوناگون عرضه می کنیم و بیان می داریم.

1 - بقره - 2 - 85 - 14،15

14 - بنی اسرائیل مورد توبیخ و سرزنش خدا ، به خاطر تبعیض در برخورد و عمل به دین ( عمل کردن به برخی از دستورات تورات و وانهادن برخی دیگر )

أفتؤمنون ببعض الکتب و تکفرون ببعض

مراد از ایمان و کفر در <أفتؤمنون> و <تکفرون> عمل کردن و وانهادن است.

15 - بنی اسرائیل ، به برخی از دستورات تورات عمل کرده و برخی را نادیده می گرفتند .

أفتؤمنون ببعض الکتب و تکفرون ببعض

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 86 - 10

10 - دنیاطلبی ، از انگیزه های تبعیض در دین ( عمل کردن به برخی از دستورات دین و ر ها کردن برخی دیگر از آن ) است .

أفتؤمنون ببعض الکتب و تکفرون ببعض . .. أولئک الذین اشتروا الحیوه الدنیا

<منهم> خبر برای <لست> است، <من> در جمله هایی مانند <لیس منی> و <انه منی> و . .. به معنای اتصال و ارتباط است. بنابراین <لست منهم> یعنی تو ارتباط با آنان نداری و در نتیجه آنان نیز با تو به عنوان پیامبر(ص) ارتباطی ندارند و این به معنای خروج از امت محمد(ص) و دین اسلام است.

3 _ تفرقه در دین موجب از میان رفتن وحدت جامعه و تشکیل گروههای مختلف بر اساس مذاهب گوناگون است.

إن الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعا

5 _ گروههای مذهبی که بر اساس پذیرش بخشی از دین تشکیل یافته اند، از امت پیامبر(ص) نیستند.

إن الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعا لست منهم فی شیء

11 _ خداوند گروههای تشکیل شده بر اساس پذیرش بخشی از دین را به عذاب گرفتار خواهد ساخت.

إن الذین فرقوا دینهم . .. إنما أمرهم إلی الله ثم ینبئهم بما کانوا یفعلون

<آگاه سازی از اعمال ناپسند>، کنایه از گرفتار ساختن به عذاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 160 - 4

4 _ پذیرش همه معارف و احکام دین، حسنه و پذیرش بخشی از آن و رهاسازی بخشهای دیگر، سیئه است.

إن الذین فرقوا دینهم . .. من جاء بالحسنه ... و من جاء بالسیئه

با توجه به آیه قبل می توان گفت مصداق مورد نظر برای <الحسنه> ایمان به همه معارف و احکام دین و مصداق <السیئه> تفرقه در دین است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 119 - 24

24 _ شیطان ، برانگیزنده مردمان به تحریف دین خدا

لامرنهم فلیغیرن خلق اللّه

امام باقر(ع) در مورد <خلق اللّه> در آیه فوق فرمود: دین اللّه.

_______________________________

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 276، ح 276; تفسیر برهان، ج 1، ص 416، ح 4.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 41 - 33

33 _ تعلق اراده الهی به عذاب و ضلالت آدمی ، پیامد کفرورزی ، تحریفگری ، دروغپردازی علیه پیامبر ( ص ) و پیروی از تحریفگران دین

الذین یسرعون فی الکفر . .. و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً

9 - نحل - 16 - 27 - 1

1- خداوند ، مشرکان توطئه گر علیه دین را علاوه بر عذاب دنیوی ، در قیامت به صورت تحقیرآمیزی خوار خواهد ساخت .

قد مکر الذین من قبلهم . .. و أت_هم العذاب ... ثمّ یوم القی_مه یخزیهم و یقول أین

<خزی> در لغت به معنای شکست و ذلت است. این حالت گاهی از ناحیه خود شخص عارض می شود و گاهی از سوی دیگری. در صورتی که از سوی دیگری باشد، همراه با خفت و تحقیر است.

أرءیت إن کذّب و تولّی . .. کلاّ لئن لم ینته لنسفعًا بالناصیه

گرفتن موهای جلو سر _ علاوه بر تحقیر _ شخص را به طور کامل تسلیم گیرنده آن می سازد; به گونه ای که مقاومت سودی نمی بخشد. کیفر یاد شده _ به قرینه <سندع الزبانیه> (در آیات بعد) _ مربوط به قیامت است; ولی دلالت آیه شریفه بر کیفر دنیوی نیز بعید نیست.

2 - بقره - 2 - 232 - 13،18

13 _ قوانین الهی برای رشد و طهارت جامعه ، مفیدتر از قوانین و رسوم مردم است .

و اذا طلّقتم النّساء . .. فلا تعضلوهنّ ... ذلکم ازکی لکم و اطهر

18 _ احکام خداوند ، برخاسته از علمِ بیکران او

فلا تعضلوهنّ . .. و اللّه یعلم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 242 - 5

5 _ احکام الهی ، نشانه های خداوند برای شناخت او

یبیّن اللّه لکم ایاته

مراد از <آیات> (نشانه ها) احکام الهی است ; چون <کذلک> اشاره به احکام گذشته دارد; بنابراین هر حکم الهی، نشانی از او دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 275 - 15

15 _ احکام الهی ، موعظه و اندرز خداوند به بندگان خویش

فمن جاءه موعظه من ربّه فانتهی

خداوند از حکم خویش (تحریم ربا) به <موعظه> تعبیر کرده است; بنابراین احکام الهی، از جمله مواعظ اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 113 - 12

12 _ برخی از تعالیم دین ، تنها از رهگذر الهامات الهی قابل دستیابی است .

و علمک ما لم تکن تعلم

جمله <علمک . ..> به این معناست: خداوند معارفی را به تو آموخت که هیچگاه آنرا با وسائط عادی همچون تجربه، علم و ... نمی توانستی فراگیری.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 24 - 2

2 _ دین و تعلیمات و رهنمود های خدا و پیامبر ( ص ) ، مایه حیات واقعی انسان

یأیها الذین ءامنوا استجیبوا للّه و للرسول إذا دعاکم لما یحییکم

مراد از <ما> در <لما یحییکم>، تمامی تعلیمات و معارف و رهنمودهای خدا و رسول اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - هود - 11 - 40 - 16

16_ لزوم پرهیز از ملاحظه نسب و حسب انسان ها در اجرای کیفر ها و مجازات های مطرح شده در دین

ص: 154