1 - دعای داوود ( ع ) برای آمرزیده شدن ، مورد استجابت خدا قرار گرفت .

فاستغفر ربّه . .. فغفرنا له

2 - خداوند ، از لغزش داوود ( ع ) در امر داوری میان دو گروه متخاصم درگذشت و او را مورد آمرزش قرار داد .

فغفرنا له ذلک

<ذلک> اشاره به لغزش مربوط به داوری میان دو گروه متخاصم دارد.

اختلاف نظر داشتند .

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم ش-هدین

نوع مفسران برآنند که <ففهّمناها> می رساند که خداوند نظر سلیمان را تأیید کرد. از سوی دیگر، جمله های <کنّا لحکمهم شاهدین> و <و کلاًّ آتینا حکماً و علماً> می فهماند که نظر هر دو براساس نظارت، حکم و علم الهی بوده است. جمع میان این دو سخن، به این است که بگوییم: اختلاف آن دو در حکم الهی نبود; بلکه در تطبیق و چگونگی پیاده کردن آن بود.

15 - ص - 38 - 23 - 7

7 - استمداد صاحب یک میش ، از داوود ( ع ) در برابر طمع تجاوزکارانه برادر دارای 99 میش

إنّ ه-ذا أخی . .. و عزّنی فی الخطاب

از ظاهر آیه شریفه برمی آید که آن برادر شاکی، از داوود(ع) یاری خواسته بود.

و أوتینا من کلّ شیء

از اینکه خداوند، پس از ذکر برتری برخی از انبیا بر بعضی دیگر، از حضرت داوود(ع) سخن به میان آورده است، می تواند از باب ذکر خاص پس از عام، مشعر به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 1

1 - خداوند ، داوود ( ع ) را جانشین خود در تدبیر امور مردم قرار داد .

ی-داود إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض

<خلیفه> به معنای کسی است که از ناحیه دیگری و به جای وی به تدبیر امور می پردازد و وقتی گفته شود: فلانی خلیفه خدا در زمین است; یعنی، خداوند تدبیر امور بندگانش را در زمین به او سپرده است (مجمع البیان، ذیل آیه).

تقدیم ذکر داود بر عیسی حاکی از سبقت زمانی حضرت داود است.

11 - انبیاء - 21 - 79 - 6

6- کوه ها و پرندگان ، به تسخیر الهی همراه با داوود ( ع ) به تسبیح خدا می پرداختند .

و سخّرنا مع داود الجبال یسبّحن و الطیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 10 - 4،5،7،8،10

4 - فرمان خداوند به کوه ها ، جهت هم صدا شدن با داوود ( ع ) در تسبیح خداوند

ی-جبال أوّبی معه

<أوّبی> (از مصدر <اوب>) در اصل به معنای نوعی از بازگشت است (مفردات راغب) و مراد از آن - چنان که مفسران نیز گفته اند - تکرار و رجوع در تسبیح گویی است.

5 - هم صدایی کوه ها با داوود ( ع ) در تسبیح گویی ، از جمله فضیلت های اعطا شده از جانب خداوند به آن حضرت

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً ی-جبال أوّبی معه

جمله <یا جبال أوّبی معه>، بدل اشتمال و یا بدل کل از کل برای <فضلاً> است. بنابراین معنا چنین می شود: ما به داوود(ع) فضیلتی دادیم و گفتیم ای کوه ها با او در تکرار تسبیح هم صدا باشید.

7 - فرمان خداوند به پرندگان ، برای هم صدایی با داوود ( ع ) در تسبیح گویی

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

بنابراین احتمال که نصب <الطیر> به خاطر منادا بودن باشد، نکته یاد شده به دست می آید. لازم به ذکر است که با احتمال یاد شده، <الطیر> عطف به محل <جبال> خواهد بود.

8 - هم صدایی پرندگان با داوود ( ع ) در تسبیح گویی خداوند ، فضیلتی اعطا شده از جانب خدا به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

10 - هم آوایی کوه ها به همراهی پرندگان با داوود ( ع ) در تسبیح گویی خداوند

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً ی-جبال أوّبی معه و الطیر

برداشت یاد شده بنابراین احتمال است که <الطیر> عطف به ضمیر مجرور <معه> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 18 - 2،5

2 - کوه ها ، در هر صبح و شام با داوود ( ع ) به تسبیح خدا می پرداختند .

إنّا سخّرنا الجبال معه یسبّحن بالعشیّ و الإشراق

5 - همراهی کوه ها در تسبیح الهی با داوود ( ع ) ، نمود قدرت و مقام معنوی آن حضرت

ذاالأید إنّه أوّاب . إنّا سخّرنا الجبال معه یسبّحن

جمله <إنّا سخّرنا الجبال. ..> می تواند تعلیل برای <ذاالأید...> باشد; یعنی، داوود(ع) شخصیتی نیرومند در عبادت بود، زیرا ما کوه ها را با او همراه کردیم تا در صبح و شام با وی به تسبیح بپردازند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 19 - 2

ص: 9

2 - تمامی پرندگان به خاطر تسبیح داوود ( ع ) ، پیوسته به او مراجعه می کردند و با ایشان به تسبیح می پرداختند .

و الطیر محشوره کلّ له أوّاب

برداشت یاد شده مبتنی بر این دیدگاه است که لام در <له> برای تعلیل و ضمیر آن به داوود بازگردد و نیز با توجه به این نکته است که آیه شریفه عطف بر آیه قبل بوده و در آن سخن از تسبیح کوه ها با داوود(ع) به میان آمده است. قهراً مقصود از رجوع بسیار پرندگان به آن حضرت (له أوّاب) رفت و آمد بسیار با ایشان، برای همراهی با او جهت تسبیح خواهد بود.

و إنّ له عندنا لزلفی

<الزلفی> به معنای قرب و منزلت است.

15 - ص - 38 - 21 - 6

6 - < عن الرضا ( ع ) : . . .بعث اللّه عزّوجلّ إلی داود الملکین فتسوّرا المحراب . . . ;

از امام رضا(ع) روایت شده که خداوند عزّوجلّ دو فرشته را فرستاد تا از دیوار محراب داوود بالا رفتند و بر او وارد شدند. ..>.

و اذکر داود . .. إسم-عیل و الیسع و ذاالکفل ... ه-ذا ذکر و إنّ للمتقین لحسن مئاب

<مئاب> به معنای مرجع و بازگشت است و منظور از <حسن مئاب> حسن عاقبت و سرانجام نیک است. گفتنی است که برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <متقین> پیامبرانی باشد که در آیات گذشته از آنان سخن گفته شد.

برداشت است (تفسیر برهان، ج 4، ص 45).

21 - به سجده افتادن داوود ( ع ) به درگاه خداوند پس از گمان خطا کردنش در داوری میان برادران متخاصم

و خرّ راکعًا

مقصود از <خرّ راکعاً> - مطابق نظر بیشتر مفسران - سجده است.

22 - انابه و توبه داوود ( ع ) به درگاه خداوند ، پس از گمان خطا کردنش در داوری میان برادران متخاصم

و أناب

25 - < عن الرضا ( ع ) : . . .بعث اللّه عزّوجلّ إلی داود الملکین فتسوّرا المحراب فقالا خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحقّ إنّ ه-ذا أخی له تسع و تسعون نعجه . . . فعجل داود ( ع ) علی المدعی علیه فقال لقد ظلمک . . . و لم یسئل المدعی البیّنه علی ذلک و لم یقبل علی المدعی علیه فیقول له ما تقول فکان ه-ذا خطیئه رسم الحکم ;

از امام رضا(ع) روایت شده که خداوند عزّوجلّ دو فرشته را فرستاد تا از دیوار محراب داوود بالا رفتند و بر او وارد شدند و گفتند: دو نفر هستیم که یکی بر دیگری ستم کرده است; پس بین ما به حق داوری کن. یکی از آنان گفت: این برادر من است که 99 میش دارد و... داوود در حکم عجله کرد و گفت: برادرت به تو ظلم کرده... و از مدعی بیّنه نخواست و به مدعا علیه هم نگفت تو چه می گویی؟ و این یک خطا در شیوه دادرسی بود>.

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس لکم ... فهل أنتم ش-کرون

نوع مفسران برآنند که این آیه و آیات پیشین، در مقام بیان معجزه های پیامبران گذشته و شواهد نبوت آنان است.

11 - انبیاء - 21 - 78 - 1

1- داستان داوود و سلیمان ، شایسته یاد و یادآوری است .

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث

برداشت یاد شده مبتنی براین است که <داود> مفعولٌ به برای فعل مقدری، چون <اذکر> باشد (البته با حذف مضافی مانند <خبر>); یعنی، به یاد آور خبر داوود و سلیمان را.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 17 - 4

4 - توصیه خداوند به پیامبراسلام مبنی بر یادآوری سرگذشت داوود پیامبر ، در دوران سخت رسالت خود

واذکر عبدنا داود

قرینه <لتحصنکم من بأسکم> (تا شما را از خطرات جنگ حفظ کند) می تواند زره باشد. گفتنی است که برخی از اهل لغت <لبوس> را به معنای <درع> (زره) گرفته اند(قاموس).

3- صنعت زره سازی ، از دستاورد های داوود ( ع ) است .

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس

با توجه به این که آیات در مقام بر شمردن ویژگی های پیامبران و نیز لطف خاص خداوند به داوود(ع) است، چنین استفاده می شود که این صنعت سابقه نداشته است و در غیر این صورت، ذکر این مورد چندان مناسبتی نداشت.

16- ساختن اسلحه و زره ، معجزه داوود ( ع ) و دلیل نبوت او

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس لکم ... فهل أنتم ش-کرون

نوع مفسران برآنند که این آیه و آیات پیشین، در مقام بیان معجزه های پیامبران گذشته و شواهد نبوت آنان است.

17- < عن أبی عبداللّه ( ع ) إنّ أمیرالمؤمنین ( ع ) قال : أوحی اللّه عزّوجلّ إلی الحدید أن لِنْ لعبدی داود فألان اللّه عزّوجلّ له الحدید فکان یعمل کل یوم درعاً ;

از امام صادق(ع) روایت شده که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: خدای عزّوجلّ به آهن وحی کرد که برای بنده من داوود نرم شو، پس خدای عزّوجلّ آهن را برای او نرم کرد و او هر روز یک زره می ساخت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 10 - 13

13 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) : إنّ أمیرالمؤمنین ( صلی اللّه علیه ) قال : أوحی اللّه عزّوجلّ إلی داود ( ع ) : إنّک نعم العبد لولا أنّک تأکل من بیت المال و لاتعمل بیدک شیئاً ، قال : فبکی داود ( ع ) أربعین صباحاً فأوحی اللّه عزّوجلّ إلی الحدید : أن لِنْ لعبدی داود فألان اللّه عزّوجلّ له الحدید فکان یعمل کلّ یوم درعاً فبیع ها بألف درهم فعمل ثلاثمأه و ستّین درعاً فباع ها بثلاثمأه و ستّین ألفاً و استغنی عن بیت المال ;

از امام صادق(ع) روایت شده که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: خداوند به داوود وحی کرد که تو بنده خوبی هستی، جز این که از بیت المال ارتزاق می کنی و با دست خود کار نمی کنی. داوود(ع) چهل روز گریست، سپس خداوند به آهن وحی کرد که برای بنده ام داوود نرم شو و با این وحی آهن را برای داود نرم کرد و داوود(ع) هر روز زرهی می ساخت و آن را هزار درهم می فروخت. او 360 زره ساخت و آنها را به 360 هزار درهم فروخت و از بیت المال بی نیاز گشت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 11 - 1،2

1 - فرمان خداوند به داوود ( ع ) ، برای ساختن زره های کامل از آهن

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت

<أن> برای تفسیر بوده و در نقش <أی> است; یعنی، ما آهن را برای داوود نرم ساختیم به این معنا که با آهن زره بساز. گفتنی است که <سابغات> در لغت به معنای تام فراخ است (مفردات راغب) و صفت برای موصوف محذوف <دروع> می باشد.

2 - ممکن شدن زره سازی برای داوود ( ع ) از آهن ، فلسفه نرم شدن آهن برای آن حضرت

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت

بنابراین که <أن> مصدری باشد، معنا چنین می شود: ما آهن را برای داوود نرم کردیم، به منظور ساختن زره هایی کامل.

ص: 22

2- خداوند ، صنعت ساختن سلاح های دفاعی و بازدارنده را به داوود ( ع ) آموخت .

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس

یکی از موارد کاربرد واژه <لبوس>، مطلق <سلاح> است (لسان العرب); ولی با توجه به جمله <لتحصنکم من بأسکم> مقصود از آن سلاح هایی است که جنبه دفاعی دارد و انسان را از ضربه های دشمن حفظ کرده و از هرگونه حمله بازمی دارد.

میدان های جنگ حضور می یافت.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 17 - 8

8 - داوود ( ع ) ، شخصیتی نیرومند و پرتوان

و اذکر عبدنا داود ذاالأید

<أید> به معنای قوت و شدت است و <ذاالأید>; یعنی، صاحب قدرت و نیرومند.

خود

هل أتی-ک نبؤا الخصم . .. إذ دخلوا علی داود... خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بینن

11 - انبیاء - 21 - 79 - 4

4- داوود و سلیمان ( ع ) ، دارای مقام قضاوت و برخوردار از علم خدا دادی

و داود و سلیم-ن . .. و کلاًّ ءاتینا حکمًا و علمًا

2 - سلیمان ( ع ) ، فرزند حضرت داوود ( ع )

و وهبنا لداود سلیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 16 - 3،5،6،9

3 - آگاهی داوود و سلیمان ( ع ) به زبان پرندگان

و قال ی-أیّها الناس علّمنا منطق الطیر

5 - آگاهی به گفتار پرندگان ، موهبتی الهی به داوود و سلیمان

و لقد ءاتینا داود و سلیم-ن علمًا . .. و قال ی-أیّها الناس علّمنا منطق الطیر

6 - داوود و سلیمان ، برخوردار از تمامی امکانات مورد نیاز

و أوتینا من کلّ شیء

9 - الطاف الهی در حق داوود و سلیمان ( ع ) ، الطافی آشکار برای همگان

و قال ی-أیّها الناس . .. إنّ ه-ذا لهو الفضل المبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 10 - 2،3،5،6،8،9،12،13

2 - داوود ( ع ) ، صاحب برتری و فضیلت بر دیگران

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً

<فضلاً> با توجه به معنای لغوی آن (زیادت از حد متوسط) می تواند به معنای برتری باشد. هم چنین می تواند به معنای اصطلاحی آن (نعمت و احسان) باشد. برداشت یاد شده بنابر معنای اول است.

3 - داوود ( ع ) ، دارای شرافت و امتیازی ویژه در پیشگاه خداوند

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً

<من> در <منّا> ابتدایی و متعلق به <آتینا> است. آوردن عبارت <منّا> - به رغم این که جمله بی نیاز از آن است - برای تشریف بوده و حکایت از مقام و منزلت داوود(ع) در پیشگاه خداوند دارد.

5 - هم صدایی کوه ها با داوود ( ع ) در تسبیح گویی ، از جمله فضیلت های اعطا شده از جانب خداوند به آن حضرت

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً ی-جبال أوّبی معه

جمله <یا جبال أوّبی معه>، بدل اشتمال و یا بدل کل از کل برای <فضلاً> است. بنابراین معنا چنین می شود: ما به داوود(ع) فضیلتی دادیم و گفتیم ای کوه ها با او در تکرار تسبیح هم صدا باشید.

6 - خداوند ، تسخیرکننده پرندگان برای داوود ( ع )

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

بنابراین که <الطیر> عطف به <فضلاً> باشد، <ایتای طیر> به داوود(ع) به معنای مسخر بودن پرندگان برای داوود(ع) خواهد بود.

8 - هم صدایی پرندگان با داوود ( ع ) در تسبیح گویی خداوند ، فضیلتی اعطا شده از جانب خدا به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

9 - مسخر بودن پرندگان برای داوود ( ع ) ، فضیلتی اعطایی از جانب خدا به آن حضرت

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

12 - نرم شدن آهن برای حضرت داوود ( ع ) ، بدون استفاده از آلات ذوب فلز ، فضیلتی اعطایی از جانب خداوند به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و ألنّا له الحدید

13 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) : إنّ أمیرالمؤمنین ( صلی اللّه علیه ) قال : أوحی اللّه عزّوجلّ إلی داود ( ع ) : إنّک نعم العبد لولا

ص: 30

أنّک تأکل من بیت المال و لاتعمل بیدک شیئاً ، قال : فبکی داود ( ع ) أربعین صباحاً فأوحی اللّه عزّوجلّ إلی الحدید : أن لِنْ لعبدی داود فألان اللّه عزّوجلّ له الحدید فکان یعمل کلّ یوم درعاً فبیع ها بألف درهم فعمل ثلاثمأه و ستّین درعاً فباع ها بثلاثمأه و ستّین ألفاً و استغنی عن بیت المال ;

از امام صادق(ع) روایت شده که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: خداوند به داوود وحی کرد که تو بنده خوبی هستی، جز این که از بیت المال ارتزاق می کنی و با دست خود کار نمی کنی. داوود(ع) چهل روز گریست، سپس خداوند به آهن وحی کرد که برای بنده ام داوود نرم شو و با این وحی آهن را برای داود نرم کرد و داوود(ع) هر روز زرهی می ساخت و آن را هزار درهم می فروخت. او 360 زره ساخت و آنها را به 360 هزار درهم فروخت و از بیت المال بی نیاز گشت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 11 - 5

5 - آموزش صنعت زره سازی به داوود ( ع ) ، از جمله فضیلت های اعطا شده از جانب خداوند به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. أن اعمل س-بغ-ت و قدّر فی السرد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 17 - 5،7،10

5 - داوود ( ع ) ، مظهر صبر و مقاومت و الگوی صابران و بردباران تاریخ

واذکر عبدنا داود

توصیه شدن پیامبراسلام(ص) به یادآوری سرگذشت حضرت داوود(ع)، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.

7 - داوود ( ع ) ، بنده خالص و ارجمند خدا

عبدنا داود

از اضافه <عبد> به ضمیر <نا> (اللّه) - که اضافه تشریفیه و مفید تکریم است - برداشت یاد شده به دست می آید.

10 - داوود ( ع ) ، در همه امور زندگی به خدا روی می آورد و همواره او را مرجع خود می دانست .

إنّه أوّاب

<أوّاب> (از ماده <اَوْبَ>) صیغه مبالغه و به معنای <رجوع> است; یعنی، داوود(ع) بسیار مراجعه کننده به خدا و متوجه او بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 19 - 3

3 - تمامی پرندگان در خدمت داوود ( ع ) و در رفت و آمد بسیار ، با ایشان بودند .

و الطیر محشوره کلّ له أوّاب

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که اوّاب بودن پرندگان برای تسبیح با داوود(ع) نباشد; بلکه این رجوع و بازگشت مکرر و پیوسته، صرفاً به خاطر در خدمت او بودن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 22 - 12

12 - داوود ( ع ) ، داوری عادل ، راهنمایی مطمئن در زندگی و مرجعی صالح برای رسیدگی به امور اجتماعی در نظر مردم عصر

ص: 31

خود

هل أتی-ک نبؤا الخصم . .. إذ دخلوا علی داود... خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بینن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 25 - 4

4 - داوود ( ع ) ، دارای قرب و منزلت ویژه در پیشگاه خداوند

و إنّ له عندنا لزلفی

<الزلفی> به معنای قرب و منزلت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 3

3 - داوود ( ع ) ، برخوردار از مقام و منزلت ویژه در پیشگاه خداوند

ی-داود إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض

اعطای مقام <خلیفه اللهی> به داوود(ع)، گویای حقیقت یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 49 - 7

7 - داوود ، سلیمان ، ایوب ، ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، اسماعیل ، الیسع ، ذاالکفل ( علیهم السلام ) ، از تقواپیشگان و نیک فرجامان بودند .

و اذکر داود . .. إسم-عیل و الیسع و ذاالکفل ... ه-ذا ذکر و إنّ للمتقین لحسن مئاب

<مئاب> به معنای مرجع و بازگشت است و منظور از <حسن مئاب> حسن عاقبت و سرانجام نیک است. گفتنی است که برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مقصود از <متقین> پیامبرانی باشد که در آیات گذشته از آنان سخن گفته شد.

15 - ص - 38 - 49 - 4

4 - سرگذشت داوود ، سلیمان ، ایوب ، ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، اسماعیل ، الیسع و ذاالکفل ( علیهم السلام ) ، مایه یاد و یادآوری انسان ها

و اذکر داود . .. سلیم-ن ... أیّوب ... إبرهیم و إسح-ق و یعقوب... إسم-عیل و الیسع

برداشت یاد شده از آن جا است که <ه-ذا> می تواند اشاره به مجموعه آیاتی باشد که درباره سرگذشت پیامبران یاد شده، سخن گفته است.

احمدبن عمر حلبی گوید: از امام ابی الحسن(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ <و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث> سؤال کردم، فرمود: حکم داوود(ع) دادن گوسفندان به صاحب زراعت بود و چیزی را که خداوند به سلیمان فهماند، این بود که برای صاحب زراعت حکم کن تا شیر و پشم گوسفندان در کلّ آن سال برای او باشد>.

10- < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : کان فی بنی اسرائیل رجل له کرم و نفشت فیه غنم رجل آخر باللیل و قضمته و أفسدته فجاء صاحب الکرم إلی داود فاستعدی علی صاحب الغنم فقال داود ( ع ) : إذهبا إلی سلیمان ( ع ) لیحکم بینکما فذهبا إلیه فقال : سلیمان إن کانت الغنم أکلت الأصل و الفرع فعلی صاحب الغنم أن یدفع إلی صاحب الکرم الغنم و ما فی بطن ها و إن کانت ذهبت بالفرع و لم تذهب بالأصل فإنّه یدفع ولد ها إلی صاحب الکرم و کان ه-ذا حکم داود . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده: مردی از بنی اسرائیل دارای تاکستانی بود، گوسفندان فردی شبان گاه وارد آن شدند و آن را خوردند و تباه کردند . .. صاحب تاکستان از صاحب گوسفندان نزد داوود شکایت برد، او گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما داوری کند. پس نزد سلیمان رفتند، وی گفت: اگر گوسفند اصل و فرع تاک را خورده، پس بر صاحب گوسفند است که باید گوسفند و بچه در شکم او را به صاحب تاک بدهد و اگر فرع درخت را خورده و اصل درخت باقی است، بچه گوسفند را به صاحب تاکستان بدهد و نظر داوود هم همین بود...>.

11- < عن أبی عبداللّه ( ع ) ( فی ) قول اللّه عزّوجلّ : < و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث > . . . قال : إنّه کان أوحی اللّه عزّوجلّ إلی النبیین قبل داود إلی أن بعث اللّه داود ( ع ) أی غنم نفشت فی الحرث فلصاحب الحرث رقاب الغنم . . . فحکم داود ( ع ) بما حکمت به الأنبیاء ( ع ) من قبله و أوحی اللّه عزّوجلّ إلی سلیمان ( ع ) أی غنم نفشت فی الزرع فلیس لصاحب الزرع إلاّ ما خرج من بطون ها و کذلک جرت السنّه بعد سلیمان > ;

از امام صادق(ع) [در باره] قول خدای عزّوجلّ <و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث> روایت شده . .. که فرمود: همانا خدای عزّوجلّ به پیامبران قبل از داوود - تا زمانی که او را برانگیخت - وحی نموده بود که هر گوسفندی شبانه وارد زراعتی شود، برای صاحب زراعت است که آن گوسفند را به تملک خود درآورد ... پس داوود به همان حکم پیامبران پیش از خودحکم داد و خدای عزّوجلّ به سلیمان وحی نمود: هر گوسفندی که شبانه وارد زراعتی شود، صاحب زراعت حقی ندارد; مگر به چیزی (بچه ای) که از شکم آن بیرون می آید و بعد از سلیمان همین سنت جریان داشت...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 80 - 1،4،7

1- خداوند ، صنعت زره سازی را به داوود ( ع ) آموخت .

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس

<لبوس> در اصل به معنای لباسی است که انسان را از هر چیز زشتی بپوشاند (مفردات راغب) و مقصود از آن در آیه شریفه به قرینه <لتحصنکم من بأسکم> (تا شما را از خطرات جنگ حفظ کند) می تواند زره باشد. گفتنی است که برخی از اهل لغت <لبوس> را به معنای <درع> (زره) گرفته اند(قاموس).

4- فنّ زره سازی داوود ( ع ) ، در جهت حفظ مردم از خطرات و پی آمد های جنگ بود .

داود . .. علّمن-ه صنعه لبوس لکم لتحصنکم من بأسکم

7- مردمی که با داوود ( ع ) زندگی می کردند ، در معرض هجوم نظامی دشمن قرار داشتند .

داود . .. و علّمن-ه صنعه لبوس لکم لتحصنکم من بأسکم

آیه شریفه در مقام امتنان بر مردمی است که با داوود(ع) زندگی می کردند; زیرا مخاطب <کم> دراین آیه آنان هستند. این امتنان آن گاه صحیح است که آنان در معرض هجوم دشمن و مبتلا شدن به خطرات آن باشند.

ص: 34

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 10 - 6

6 - خداوند ، تسخیرکننده پرندگان برای داوود ( ع )

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

بنابراین که <الطیر> عطف به <فضلاً> باشد، <ایتای طیر> به داوود(ع) به معنای مسخر بودن پرندگان برای داوود(ع) خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 11 - 1،2،3

1 - فرمان خداوند به داوود ( ع ) ، برای ساختن زره های کامل از آهن

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت

<أن> برای تفسیر بوده و در نقش <أی> است; یعنی، ما آهن را برای داوود نرم ساختیم به این معنا که با آهن زره بساز. گفتنی است که <سابغات> در لغت به معنای تام فراخ است (مفردات راغب) و صفت برای موصوف محذوف <دروع> می باشد.

2 - ممکن شدن زره سازی برای داوود ( ع ) از آهن ، فلسفه نرم شدن آهن برای آن حضرت

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت

بنابراین که <أن> مصدری باشد، معنا چنین می شود: ما آهن را برای داوود نرم کردیم، به منظور ساختن زره هایی کامل.

3 - فرمان خداوند به داوود ( ع ) برای ساختن زره هایی با حلقه های متناسب و به اندازه از آهن

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت و قدّر فی السرد

<سرد>; یعنی، <نسج> و بافت (المنجد) و به معنای سوراخ های خشن مثل حلقه های آهنی است (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 24 - 13،21،25

13 - برادر مظلوم و دارای یک میش ، مورد دلداری داوود ( ع ) قرار گرفت .

و إنّ کثیرًا من الخلطاء لیبغی . .. إلاّ الذین ءامنوا ... و قلیل ما هم

از ظاهر آیه استفاده می شود که سخن داوود(ع) برای دلداری به برادر مظلوم بوده است.

21 - به سجده افتادن داوود ( ع ) به درگاه خداوند پس از گمان خطا کردنش در داوری میان برادران متخاصم

و خرّ راکعًا

مقصود از <خرّ راکعاً> - مطابق نظر بیشتر مفسران - سجده است.

25 - < عن الرضا ( ع ) : . . .بعث اللّه عزّوجلّ إلی داود الملکین فتسوّرا المحراب فقالا خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحقّ إنّ ه-ذا أخی له تسع و تسعون نعجه . . . فعجل داود ( ع ) علی المدعی علیه فقال لقد ظلمک . . . و لم یسئل المدعی البیّنه علی ذلک و لم یقبل علی المدعی علیه فیقول له ما تقول فکان ه-ذا خطیئه رسم الحکم ;

از امام رضا(ع) روایت شده که خداوند عزّوجلّ دو فرشته را فرستاد تا از دیوار محراب داوود بالا رفتند و بر او وارد شدند و گفتند: دو نفر هستیم که یکی بر دیگری ستم کرده است; پس بین ما به حق داوری کن. یکی از آنان گفت: این برادر من است که 99 میش دارد و... داوود در حکم عجله کرد و گفت: برادرت به تو ظلم کرده... و از مدعی بیّنه نخواست و به مدعا علیه هم نگفت تو چه می گویی؟ و این یک خطا در شیوه دادرسی بود>.

ص: 35

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 25 - 2

2 - خداوند ، از لغزش داوود ( ع ) در امر داوری میان دو گروه متخاصم درگذشت و او را مورد آمرزش قرار داد .

فغفرنا له ذلک

<ذلک> اشاره به لغزش مربوط به داوری میان دو گروه متخاصم دارد.

کان حکم داوود ( ع ) رقاب الغنم ، و الذی فهّم اللّه عزّوجلّ سلیمان ( ع ) أن احکم لصاحب الحرث باللبن و الصوف ذلک العام کلّه ;

احمدبن عمر حلبی گوید: از امام ابی الحسن(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ <و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث> سؤال کردم، فرمود: حکم داوود(ع) دادن گوسفندان به صاحب زراعت بود و چیزی را که خداوند به سلیمان فهماند، این بود که برای صاحب زراعت حکم کن تا شیر و پشم گوسفندان در کلّ آن سال برای او باشد>.

10- < عن أبی عبداللّه ( ع ) قال : کان فی بنی اسرائیل رجل له کرم و نفشت فیه غنم رجل آخر باللیل و قضمته و أفسدته فجاء صاحب الکرم إلی داود فاستعدی علی صاحب الغنم فقال داود ( ع ) : إذهبا إلی سلیمان ( ع ) لیحکم بینکما فذهبا إلیه فقال : سلیمان إن کانت الغنم أکلت الأصل و الفرع فعلی صاحب الغنم أن یدفع إلی صاحب الکرم الغنم و ما فی بطن ها و إن کانت ذهبت بالفرع و لم تذهب بالأصل فإنّه یدفع ولد ها إلی صاحب الکرم و کان ه-ذا حکم داود . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده: مردی از بنی اسرائیل دارای تاکستانی بود، گوسفندان فردی شبان گاه وارد آن شدند و آن را خوردند و تباه کردند . .. صاحب تاکستان از صاحب گوسفندان نزد داوود شکایت برد، او گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما داوری کند. پس نزد سلیمان رفتند، وی گفت: اگر گوسفند اصل و فرع تاک را خورده، پس بر صاحب گوسفند است که باید گوسفند و بچه در شکم او را به صاحب تاک بدهد و اگر فرع درخت را خورده و اصل درخت باقی است، بچه گوسفند را به صاحب تاکستان بدهد و نظر داوود هم همین بود...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 2

2- امتیاز سلیمان بر داوود ( ع ) ، در تشخیص حکم خسارت کشتزار تلف شده

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث . .. ففهّمن-ها سلیم-ن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 20 - 7

7 - خداوند به داوود ( ع ) ، منطقی نیرومند در شناساندن حق و باطل و نیز توانایی بر فیصله دادن به نزاع ها و خصومت ها اعطا کرد .

و ءاتین-ه . .. فصل الخطاب

<فصل> مصدر و به معنای چیزی را از چیز دیگری جدا کردن و نیز فیصله دادن نزاع ها و خصومت ها آمده است. اگر مراد آیه معنای اول باشد، کلمه <خطاب> به معنای سخن بوده و مقصود از <فصل خطاب> سخن جدا کننده حق از باطل و شناساننده صواب از ناصواب خواهد بود. و اگر معنای دوم مراد باشد، واژه <خطاب> به معنای خصومت و نزاع بوده و مقصود از <فصل خطاب> رفع خصومت ها و فیصله دادن به نزاع ها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 24 - 1،16،18،19،25

1 - حکم داوود ( ع ) ، به ظالمانه بودن کار صاحب 99 میش در طمع کردن به تنها میش برادرش

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک إلی نعاجه

16 - داوود ( ع ) ، ماجرای دادخواهی برادران دارای میش و داوری میان آنان را ، یک آزمایش الهی دانست .

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک . .. و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه

ص: 37

18 - استغفار داوود ( ع ) از پروردگار ، در پی گمان به رخ دادن اشتباهی در داوری میان متخاصمان

و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه فاستغفر ربّه

19 - داوود ( ع ) ، شیوه داوری خود درباره برادران متخاصم را خطا دانست .

قال لقد ظلمک بسؤال نعجتک . .. و ظنّ داود أنّما فتنّ-ه فاستغفر ربّه

در این که استغفار داوود(ع) درباره چه اشتباهی بود، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد; از جمله بهترین و موافق ترین آنها با آیه شریفه، مسأله نشنیدن دفاع برادر متهم و شتاب در داوری است. گفتنی است برخی از روایات مربوط به آیه، مؤید همین برداشت است (تفسیر برهان، ج 4، ص 45).

25 - < عن الرضا ( ع ) : . . .بعث اللّه عزّوجلّ إلی داود الملکین فتسوّرا المحراب فقالا خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحقّ إنّ ه-ذا أخی له تسع و تسعون نعجه . . . فعجل داود ( ع ) علی المدعی علیه فقال لقد ظلمک . . . و لم یسئل المدعی البیّنه علی ذلک و لم یقبل علی المدعی علیه فیقول له ما تقول فکان ه-ذا خطیئه رسم الحکم ;

از امام رضا(ع) روایت شده که خداوند عزّوجلّ دو فرشته را فرستاد تا از دیوار محراب داوود بالا رفتند و بر او وارد شدند و گفتند: دو نفر هستیم که یکی بر دیگری ستم کرده است; پس بین ما به حق داوری کن. یکی از آنان گفت: این برادر من است که 99 میش دارد و... داوود در حکم عجله کرد و گفت: برادرت به تو ظلم کرده... و از مدعی بیّنه نخواست و به مدعا علیه هم نگفت تو چه می گویی؟ و این یک خطا در شیوه دادرسی بود>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 25 - 2

2 - خداوند ، از لغزش داوود ( ع ) در امر داوری میان دو گروه متخاصم درگذشت و او را مورد آمرزش قرار داد .

فغفرنا له ذلک

<ذلک> اشاره به لغزش مربوط به داوری میان دو گروه متخاصم دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 5

5 - داوود ( ع ) ، از سوی خدا مأمور حکومت و داوری میان مردم برپایه حق

إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض فاحکم بین الناس بالحقّ

سلیمان إن کانت الغنم أکلت الأصل و الفرع فعلی صاحب الغنم أن یدفع إلی صاحب الکرم الغنم و ما فی بطن ها و إن کانت ذهبت بالفرع و لم تذهب بالأصل فإنّه یدفع ولد ها إلی صاحب الکرم و کان ه-ذا حکم داود . . . ;

از امام صادق(ع) روایت شده: مردی از بنی اسرائیل دارای تاکستانی بود، گوسفندان فردی شبان گاه وارد آن شدند و آن را خوردند و تباه کردند . .. صاحب تاکستان از صاحب گوسفندان نزد داوود شکایت برد، او گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما داوری کند. پس نزد سلیمان رفتند، وی گفت: اگر گوسفند اصل و فرع تاک را خورده، پس بر صاحب گوسفند است که باید گوسفند و بچه در شکم او را به صاحب تاک بدهد و اگر فرع درخت را خورده و اصل درخت باقی است، بچه گوسفند را به صاحب تاکستان بدهد و نظر داوود هم همین بود...>.

11- < عن أبی عبداللّه ( ع ) ( فی ) قول اللّه عزّوجلّ : < و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث > . . . قال : إنّه کان أوحی اللّه عزّوجلّ إلی النبیین قبل داود إلی أن بعث اللّه داود ( ع ) أی غنم نفشت فی الحرث فلصاحب الحرث رقاب الغنم . . . فحکم داود ( ع ) بما حکمت به الأنبیاء ( ع ) من قبله و أوحی اللّه عزّوجلّ إلی سلیمان ( ع ) أی غنم نفشت فی الزرع فلیس لصاحب الزرع إلاّ ما خرج من بطون ها و کذلک جرت السنّه بعد سلیمان > ;

از امام صادق(ع) [در باره] قول خدای عزّوجلّ <و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث> روایت شده . .. که فرمود: همانا خدای عزّوجلّ به پیامبران قبل از داوود - تا زمانی که او را برانگیخت - وحی نموده بود که هر گوسفندی شبانه وارد زراعتی شود، برای صاحب زراعت است که آن گوسفند را به تملک خود درآورد ... پس داوود به همان حکم پیامبران پیش از خودحکم داد و خدای عزّوجلّ به سلیمان وحی نمود: هر گوسفندی که شبانه وارد زراعتی شود، صاحب زراعت حقی ندارد; مگر به چیزی (بچه ای) که از شکم آن بیرون می آید و بعد از سلیمان همین سنت جریان داشت...>.

درخواست انقطاع از رحمت الهی از لعنت شونده است.

2 - داود و عیسی ( ع ) ، پیام آوران لعن و نفرین الهی بر کافران بنی اسرائیل *

لعن الذین کفروا من بنی اسرءیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم

بدان احتمال که فاعل محذوف <لعن>، اللّه باشد. گفتنی است که لعنت خداوند نسبت به کافران بنی اسرائیل بر لسان داود(ع) و عیسی(ع) به معنای ابلاغ لعنت خداوند به واسطه آن پیامبران است.

11 - گرفتاری کافران بنی اسرائیل به لعنت داود و عیسی ( ع ) ، برخاسته از عصیان پیشگی و تجاوزگری آنان

لعن الذین کفروا . .. ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون

در برداشت فوق <ذلک> اشاره به <لعنت> گرفته شده است.

13 - مردم ایله ( گروهی از بنی اسرائیل ) ، مورد لعن حضرت داود ، به دلیل عصیان در برابر خدا درباره شنبه

لعن الذین کفروا من بنی اسرءیل علی لسان داود

از امام باقر(ع) در توضیح آیه فوق روایت شده: اما داود فلعن اهل ایله لما اعتدوا فی سبتهم . .. .

_______________________________

تفسیر تبیان، ج 3، ص 609; نورالثقلین، ج 1، ص 661، ح 315.

15 - مسخ گروهی از بنی اسرائیل بصورت خوک ، در اثر لعن حضرت داود ( ع ) و بصورت میمون ، در اثر لعن حضرت عیسی ( ع )

لعن الذین کفروا من بنی اسرءیل علی لسان داود و عیسی

از امام صادق(ع) درباره آیه فوق روایت شده: الخنازیر علی لسان داود(ع) و القرده علی لسان عیسی ابن مریم(ع).

_______________________________

کافی، ج 8، ص 200، ح 240; نورالثقلین، ج 1، ص 660، ح 311.

11 - انبیاء - 21 - 78 - 3

3- داوود و سلیمان ( ع ) ، در باره خسارت مزرعه تلف شده به وسیله گوسفندان ، به مشورت پرداختند .

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم

برداشت یاد شده بدین احتمال است که <یحکمان> با صیغه تثنیه، اشاره به مشورت داوود و سلیمان داشته باشد، چه این که حکم هر یک به صورت استقلالی در یک واقعه، بعید به نظر می رسد.

کرد .

و ءاتین-ه . .. فصل الخطاب

<فصل> مصدر و به معنای چیزی را از چیز دیگری جدا کردن و نیز فیصله دادن نزاع ها و خصومت ها آمده است. اگر مراد آیه معنای اول باشد، کلمه <خطاب> به معنای سخن بوده و مقصود از <فصل خطاب> سخن جدا کننده حق از باطل و شناساننده صواب از ناصواب خواهد بود. و اگر معنای دوم مراد باشد، واژه <خطاب> به معنای خصومت و نزاع بوده و مقصود از <فصل خطاب> رفع خصومت ها و فیصله دادن به نزاع ها خواهد بود.

و داود و سلیم-ن إذ یحکمان فی الحرث

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 79 - 4

4- داوود و سلیمان ( ع ) ، دارای مقام قضاوت و برخوردار از علم خدا دادی

و داود و سلیم-ن . .. و کلاًّ ءاتینا حکمًا و علمًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 18 - 4

4 - داوود ( ع ) ، برخوردار از مقامی والا و ممتاز در پیشگاه خداوند

إنّا سخّرنا الجبال معه یسبّحن بالعشیّ و الإشراق

تسخیر کوه ها برای تسبیح گویی به همراه داوود(ع)، از عظمت و والامقامی این پیامبر حکایت می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 19 - 5

5 - داوود ( ع ) ، برخوردار از مقامی والا و ممتاز در پیشگاه خداوند

و الطیر محشوره کلّ له أوّاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 26 - 1،3

1 - خداوند ، داوود ( ع ) را جانشین خود در تدبیر امور مردم قرار داد .

ی-داود إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض

<خلیفه> به معنای کسی است که از ناحیه دیگری و به جای وی به تدبیر امور می پردازد و وقتی گفته شود: فلانی خلیفه خدا در زمین است; یعنی، خداوند تدبیر امور بندگانش را در زمین به او سپرده است (مجمع البیان، ذیل آیه).

3 - داوود ( ع ) ، برخوردار از مقام و منزلت ویژه در پیشگاه خداوند

ی-داود إنّا جعلن-ک خلیفه فی الأرض

اعطای مقام <خلیفه اللهی> به داوود(ع)، گویای حقیقت یاد شده است.

جمله <إنّا سخّرنا الجبال. ..> می تواند تعلیل برای <ذاالأید...> باشد; یعنی، داوود(ع) شخصیتی نیرومند در عبادت بود، زیرا ما کوه ها را با او همراه کردیم تا در صبح و شام با وی به تسبیح بپردازند.

5 - آگاهی به گفتار پرندگان ، موهبتی الهی به داوود و سلیمان

و لقد ءاتینا داود و سلیم-ن علمًا . .. و قال ی-أیّها الناس علّمنا منطق الطیر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 20 - 7

7 - خداوند به داوود ( ع ) ، منطقی نیرومند در شناساندن حق و باطل و نیز توانایی بر فیصله دادن به نزاع ها و خصومت ها اعطا کرد .

و ءاتین-ه . .. فصل الخطاب

<فصل> مصدر و به معنای چیزی را از چیز دیگری جدا کردن و نیز فیصله دادن نزاع ها و خصومت ها آمده است. اگر مراد آیه معنای اول باشد، کلمه <خطاب> به معنای سخن بوده و مقصود از <فصل خطاب> سخن جدا کننده حق از باطل و شناساننده صواب از ناصواب خواهد بود. و اگر معنای دوم مراد باشد، واژه <خطاب> به معنای خصومت و نزاع بوده و مقصود از <فصل خطاب> رفع خصومت ها و فیصله دادن به نزاع ها خواهد بود.

15 - ص - 38 - 24 - 14

14 - موعظه و رهنمود داوود ( ع ) به دو برادر متخاصم ، با توصیه به ایمان و نیک کرداری و پرهیز از تجاوز به حقوق یکدیگر

و إنّ کثیرًا من الخلطاء لیبغی . .. إلاّ الذین ءامنوا ... و قلیل ما هم

بیان این نکته مهم و کلی که <بسیاری از شریکان در حق یکدیگر ستم می کنند و تنها مؤمنان نیک کردار چنین نیستند>; می تواند نوعی رهنمود و موعظه از سوی داوود(ع) به دو برادر متخاصم باشد. گفتنی است که درخواست رهنمود از داوود(ع) از سوی آن دو نفر (و اهدنا إلی سواء الصراط) مؤید برداشت یاد شده است.

13 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) : إنّ أمیرالمؤمنین ( صلی اللّه علیه ) قال : أوحی اللّه عزّوجلّ إلی داود ( ع ) : إنّک نعم العبد لولا أنّک تأکل من بیت المال و لاتعمل بیدک شیئاً ، قال : فبکی داود ( ع ) أربعین صباحاً فأوحی اللّه عزّوجلّ إلی الحدید : أن لِنْ لعبدی داود فألان اللّه عزّوجلّ له الحدید فکان یعمل کلّ یوم درعاً فبیع ها بألف درهم فعمل ثلاثمأه و ستّین درعاً فباع ها بثلاثمأه و ستّین ألفاً و استغنی عن بیت المال ;

از امام صادق(ع) روایت شده که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: خداوند به داوود وحی کرد که تو بنده خوبی هستی، جز این که از بیت المال ارتزاق می کنی و با دست خود کار نمی کنی. داوود(ع) چهل روز گریست، سپس خداوند به آهن وحی کرد که برای بنده ام داوود نرم شو و با این وحی آهن را برای داود نرم کرد و داوود(ع) هر روز زرهی می ساخت و آن را هزار درهم می فروخت. او 360 زره ساخت و آنها را به 360 هزار درهم فروخت و از بیت المال بی نیاز گشت>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 11 - 2

2 - ممکن شدن زره سازی برای داوود ( ع ) از آهن ، فلسفه نرم شدن آهن برای آن حضرت

و ألنّا له الحدید . أن اعمل س-بغ-ت

بنابراین که <أن> مصدری باشد، معنا چنین می شود: ما آهن را برای داوود نرم کردیم، به منظور ساختن زره هایی کامل.

ویژه آن در مقایسه با سایر موهبت های الهی نسبت به داوود و سلیمان است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 10 - 5،8،12

5 - هم صدایی کوه ها با داوود ( ع ) در تسبیح گویی ، از جمله فضیلت های اعطا شده از جانب خداوند به آن حضرت

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً ی-جبال أوّبی معه

جمله <یا جبال أوّبی معه>، بدل اشتمال و یا بدل کل از کل برای <فضلاً> است. بنابراین معنا چنین می شود: ما به داوود(ع) فضیلتی دادیم و گفتیم ای کوه ها با او در تکرار تسبیح هم صدا باشید.

8 - هم صدایی پرندگان با داوود ( ع ) در تسبیح گویی خداوند ، فضیلتی اعطا شده از جانب خدا به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و الطیر

12 - نرم شدن آهن برای حضرت داوود ( ع ) ، بدون استفاده از آلات ذوب فلز ، فضیلتی اعطایی از جانب خداوند به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. و ألنّا له الحدید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 11 - 5

5 - آموزش صنعت زره سازی به داوود ( ع ) ، از جمله فضیلت های اعطا شده از جانب خداوند به او

و لقد ءاتینا داود منّا فضلاً . .. أن اعمل س-بغ-ت و قدّر فی السرد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 30 - 1

1 - سلیمان ( ع ) ، عطیه الهی به داوود ( ع )

و وهبنا لداود سلیم-ن

با توجه به دو نکته می توان گفت <نوحا> مرجع ضمیر در <ذریته> است: <نوحا> نزدیکترین کلمه ای است که می تواند مرجع ضمیر باشد. در میان کسانی که به عنوان ذریه از آنان یاد شده، افرادی هستند که از ذریه ابراهیم(ع) نیستند، مانند حضرت لوط(ع) و الیاس(ع)

نوحا . .. و من ذریته داود و سلیمن و أیوب و یوسف و موسی و هرون

با توجه به دو نکته می توان گفت <نوحا> مرجع ضمیر در <ذریته> است: <نوحا> نزدیکترین کلمه ای است که می تواند مرجع ضمیر باشد. در میان کسانی که به عنوان ذریه از آنان یاد شده، افرادی هستند که از ذریه ابراهیم(ع) نیستند، مانند حضرت لوط(ع) و الیاس(ع)

برداشت یاد شده بنابراین احتمال است که <الطیر> عطف به ضمیر مجرور <معه> باشد.

قالت هل أدلّکم علی أهل بیت یکفلونه لکم و هم له ن-صحون

هل أدلّکم علی من یکفله فرجعن-ک إلی أُمّک

<فاء> در <فرجعناک> فصیحه است; یعنی، از جملاتی محذوف خبر می دهد که از پذیرش پیشنهاد خواهر موسی حکایت دارد.

ص: 60

10- اسناد فرزند دختر به خداوند ، ناسازگار با مثل اعلا بودن و صفات عالی داشتن او

للذین لایؤمنون بالأخره مثل السوء

عبارت <و لله المثل الأعلی> در مقام جواب به نسبت ناروایی است که از سوی مشرکان به خداوند داده می شد و آن اسناد دختر داشتن خداست; در حالی که خداوند عالی ترین صفات را داراست و با چنین ادعایی قابل جمع نیست.

13- عزّت و حکمت خداوند ، ناسازگار با اسناد دختر به او

و یجعلون لله البن-ت . .. و هو العزیز الحکیم

سرزنش الهی

ألکم الذّکر و له الأُنثی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 22 - 1

1 - اعتقاد مشرکان مبنی بر دختر داشتن خداوند ، باوری ناروا و ناسازگار با مبانی ارزشی خود آنان

ألکم الذّکر و له الأُنثی . تلک إذًا قسمه ضیزی

با آن که مشرکان پسر را بر دختر ترجیح می دادند، خداوند تقسیم آنان را در نسبت دادن دختر، به او و برگزیدن پسر برای خویشتن، تقسیمی غیر عادلانه دانسته و آن را نامتناسب با مبانی ارزشی خود آنان معرفی کرده است.

و یجعلون لله البن-ت سبح-نه

4- فرزند ( دختر ) داشتن برای خداوند نقص است .

و یجعلون لله البن-ت سبح-نه

ذکر تنزیه <سبحانه> برای تبرئه خداوند از نسبتی است که مشرکان به او می دادند و این تنزیه، حاکی از نقصی است که با اسناد فرزند برای خداوند، ایجاد می شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 40 - 1،2،10،11

1- مشرکان بر این باور بودند که خداوند برای خود ، دخترانی از ملائکه برگزیده است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

2- مشرکان بر این باور بودند که خداوند ، به دختر و جنس زن ، بیش از پسر و جنس مرد ، علاقه داشته و ارزش می نهد .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا

از اینکه مشرکان گفته اند: <خداوند برای خود دخترانی از جنس ملائکه انتخاب کرد> می تواند به این معنا اشاره داشته باشد که آنان، می پنداشتند خداوند، به خاطر تمایل و علاقه به جنس زن، چنین گزینشی کرده است.

10- عقیده مشرکان به دختر داشتن خداوند در مقابل پسر داشتن خودشان ، سخنی غیر قابل توجیه و بس بزرگ ، ناروا و غیر منطقی است .

أفأصف-کم ربّکم بالبنین و اتّخذ من المل-ئکه إن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

11- عقیده به دختر داشتن خدا ، اتهامی بس بزرگ و نارواست .

و اتّخذ من المل-ئکه أن-ثًا إنکم لتقولون قولاً عظیمًا

مراد از <ما> در <ما یکرهون> - به قرینه آیه <و یجعلون لله البنات> (57) - می تواند <بنات> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 17 - 1،2

1 - خشم و ناراحتی شدید عرب جاهلی ، به هنگام اطلاع یافتن از تولد فرزندی دختر برای او

و إذا بشّر أحدهم . .. و هو کظیم

2 - پسر مایه سرور و مباهات و دختر موجب ننگ و عار ، در میان عرب جاهلی

و أصفیکم بالبنین . و إذا بشّر أحدهم بما ضرب للرحم-ن مثلاً ظلّ وجهه مسودًّا و هو

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 18 - 5

5 - عرب جاهلی ، خود بیزار از داشتن دختر ; ولی معتقد به وجود دختر برای خداوند

أوَ من . .. و هو فی الخصام غیر مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 8 - 3

3 - بی رغبتی برخی از مردم عصر جاهلیت ، به نگه داری دختران

و إذا الموءوده سئلت

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 9 - 2

2 - دختر بودن فرزند - در دیدگاه برخی از اعراب جاهلی - موجب استحقاق قتل بود .

بأیّ ذنب قتلت

یتوری من القوم من سوء ما بشّر به

4- دودلی و تحیر مشرکان در نگهداری از نوزادان دختر به حالت ذلت و یا در گور کردن آنان

أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب

مرجع ضمیر در <یمسکه>، مبشّربه است و منظور از آن نوزاد دختر می باشد و <علی هون> حال برای ضمیر مفعولی <یمسکه> است. <هون> به معنای خواری و ذلت است و <یدسّ> (از مصدر دسّ) به معنای پنهان کردن آمده است.

8- مشرکان صاحب دختر ، حیثیت اجتماعی خود را با داشتن دختر در مخاطره می دیدند .

یتوری من القوم من سوء ما بشّر به أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب

11- تصمیم مشرکان به نگهداری ذلیلانه نوزادان دختر و یا در گور کردن آنان ، تصمیمی بس ناروا و زشت

أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب ألا ساء ما یحکمون

12- هشدار خداوند به مشرکان ، در مورد تصمیم آنان درباره نوزادان دختر

أیمسکه علی هون أم یدسّه فی التراب ألا ساء ما یحکمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - تکویر - 81 - 9 - 1

1 - برخی از اعراب جاهلی ، دختران خود را بی هیچ گناه و جرمی زنده به گور می کردند .

بأیّ ذنب قتلت

استفهام تقریری در آیه شریفه، متوجّه مقتول شده است; با آن که مراد از آن مؤاخذه قاتل است. این گونه بیان، تأکید بر نبود عذر و بهانه برای قاتل است.

از ابوذر روایت شده که گفت: رسول خدا(ص) فرمود: اگر از تو سؤال شود که موسی(ع) کدام یک از دو زمان مورد قرارداد با شعیب را تمام نمود; بگو بهترین و نیکوترین آن دو را و اگر سؤال شود با کدام یک از آن دو دختر ازدواج کرد; بگو با کوچک ترین آن دو. ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 28 - 1

1 - پذیرفته شدن پیشنهاد شعیب ( هشت تا ده سال کار در قبال ازدواج ) از سوی موسی ( ع )

قال إنّی أُرید . .. أیّما الأجلین قضیت فلاعدون علیّ

2 - فرشتگان ، دختران خدا در نظر مشرکان ، به رغم بیزاری خودشان از داشتن دختر و افتخارشان به پسران

أم له البن-ت و لکم البنون

مشرکان، از داشتن دختر عار داشتند. خداوند براساس همین پندار غلط، با ایشان محاجه کرده است; که اگر به راستی دختران ننگ اند، چرا دختران را به خداوند نسبت داده و تنها خود را مالک پسران می دانید؟!

دخترکشی

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

16 - آدم ( ع ) با تناول از درخت ممنوع ، مرتکب معصیت پروردگار گردید .

فأکلا . .. و عصی ءادم ربّه

21 - آدم ، بر اثر نافرمانی خداوند و خوردن از درخت منع شده ، از رشد خویش بازماند .

فغوی

<غیّ> (مصدر <غوی>) نقطه مقابل رشد است (مقاییس اللغه).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 122 - 1

1 - آدم ( ع ) درپی عصیان و تناول از درخت ممنوع ، از کرده خویش پشیمان شد و به درگاه خداوند توبه کرد .

ثمّ اجتب-ه ربّه فتاب علیه

<جبایه> (ریشه اصلی <إجتبی>); به معنای جمع آوری کردن و به دست آوردن است. و <إجتباء> به معنای اصطفاء (خالص چیزی را برگزیدن) و اختیار است (لسان العرب). بنابراین <إجتباه ربّه> یعنی، خداوند علاقه های آدم به این سو و آن سو را قطع کرد و همه را بای خود جمع کرد و وی را برای خود خالص گردانید. این تعبیر حاکی از انقطاع کامل آدم(ع) از غیر خدا و توبه حقیقی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

1 - شیطان با ترغیب آدم ( ع ) و حوا به بهره گیری از شجره منهیه ، آنان را به لغزش و نافرمانی خداوند کشانید .

فأزلّهما الشیطن عنها

<ازلال> (مصدر ازلّ) به معنای: لغزانیدن و به گناه واداشتن است. ضمیر در <عنها> می تواند به <الجنه> برگردد; یعنی، شیطان آدم(ع) و حوا را با واداشتن به لغزش و گناه از بهشت دور ساخت و نیز می تواند به <الشجره> برگردد; یعنی، شیطان، آدم(ع) و حوا را به گناه وادار کرد، گناهی که سرچشمه اش آن درخت ممنوعه بود. برداشت فوق بر اساس دومین احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 19 - 3،4

3 - خداوند، خوردن از درختی مخصوص را بر آدم و حوا تحریم کرد.

و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

مراد از <لا تقربا . .. > به قرینه فراز قبل (فکلا ... ) و نیز (فلما ذاقا ... ) در آیه 22، نهی از خوردن بوده است نه مجرد نزدیک شدن.

4 - خداوند هر گونه استفاده از شجره نهی شده را بر آدم و حوا ممنوع کرد. *

و لا تقربا هذه الشجره

نهی <لا تقربا> می تواند کنایه از حرمت هر گونه استفاده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4،5

3 - شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

4 - شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

5 - شیطان در وسوسه آدم و حوا، بازماندن آنها از فرشته شدن و جاودانگی را دلیل تحریم خوردن از شجره نهی شده معرفی کرد.

إلا أن تکونا ملکین أو تکونا من الخلدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 1،2،3،10،19

1 - شیطان با فریبکاریها و سوگند دروغ، آدم و حوا را به پای درخت ممنوع کشاند تا از ثمره آن تناول کنند.

و قاسمهما . .. فدلیهما بغرور

<تدلیه>، مصدر <دلیّ>، به معنای فرستادن است، و مراد از آن نزدیک کردن آدم و حوا به شجره نهی شده برای خوردن از آن است. کلمه <غرور> می تواند مصدر و به معنای فریب دادن باشد و می تواند جمع غار (فریبنده) باشد، و مراد از آن سخنان دروغین و باطلی باشد که شیطان با سوگند به آدم و حوا القا کرد.

2 - آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

ص: 80

3 - آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

10 - آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

19 - عن أبی عبدالله(ع): . .. فلما أکلا (آدم و حوا) من الشجره طار الحلی و الحلل عن اجسادهما و بقیا عریانین ... .

از امام صادق(ع) روایت شده است: . .. چون آدم و حوا از آن درخت ممنوعه خوردند، زیور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1

1 - آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 120 - 6

6 - راهنمایی آدم به درخت جاودانگی و ملک و سلطنت همیشگی ، پوشش شیطان برای فریب آدم و حوا و وادار ساختن آنان به خوردن از میوه درخت ممنوع

هل أدّلک علی شجره الخلد و ملک لایبلی

مقصود از <شجره الخلد> درختی است که خوردن میوه آن موجب جاودانگی گردد. <ملک> به معنای مال و نیز سلطنت آمده است (قاموس). مراد از <ملک لایبلی> مالکیت و حاکمیتی است که زوال نپذیرد و فرسوده نگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1،2،5،8،9،17

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

5 - تأثیرپذیری آدم از وسوسه شیطان و تناول از درخت ممنوع ، نمودی از فراموش کاری آدم از عهد الهی بود .

و لقد عهدنا . .. فنسی ... فأکلا منها

بیان داستان آدم و حوا، و خوردن از درخت ممنوع و پی آمدهای آن، جملگی در توضیح نخستین آیه این مجموعه و بیان فراموش

ص: 81

کاری آدم(ع) در مورد عهد الهی و نبودن عزم جدی در او است.

8 - عورت و شرمگاه آدم و حوا ، پیش از تناول از درخت ممنوع بر آنان پوشیده بود .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

<سوأه> به معنای عورت و شرم گاه است (لسان العرب) و <بدت لهما> ممکن است به این معنا باشد که عورت هر یک برای دیگری آشکار شد و ممکن است مراد این باشد که عورت آنان برای خودشان آشکار شد. بر مبنای دومین احتمال، عورت آدم و حوا قبل از خوردن میوه ممنوع، بر خود آنان نیز پوشیده بود.

9 - تناول از درخت منع شده ، موجب عریانی و آشکار شدن شرمگاه آدم و حوا گردید .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

17 - آدم ( ع ) قبل از تناول از درخت منع شده ، فرمان ممنوعیت آن را از خداوند دریافت کرده بود .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ربّه

<عصیان> در صورتی تحقق می یاید که امر یا نهیی از جانب خداوند صادر شده باشد. بنابراین گرچه در این آیات به ممنوعیت تناول از درخت، تصریخ نشده است; ولی ذکر <عصیان>، شاهدی گویا بر صادر شدن نهی در مورد تناول از آن درخت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 122 - 1

1 - آدم ( ع ) درپی عصیان و تناول از درخت ممنوع ، از کرده خویش پشیمان شد و به درگاه خداوند توبه کرد .

ثمّ اجتب-ه ربّه فتاب علیه

<جبایه> (ریشه اصلی <إجتبی>); به معنای جمع آوری کردن و به دست آوردن است. و <إجتباء> به معنای اصطفاء (خالص چیزی را برگزیدن) و اختیار است (لسان العرب). بنابراین <إجتباه ربّه> یعنی، خداوند علاقه های آدم به این سو و آن سو را قطع کرد و همه را بای خود جمع کرد و وی را برای خود خالص گردانید. این تعبیر حاکی از انقطاع کامل آدم(ع) از غیر خدا و توبه حقیقی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،3،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

ص: 82

2 - درخت زقّوم ، وسیله آزمایش کافران و ستم کاران

أم شجره الزقّوم . إنّا جعلن-ها فتنه للظ-لمین

آزمایش، یکی از معانی <فتنه> است و برداشت یاد شده مبتنی بر این معنا است. در تأیید این مطلب گفتنی است که مفسران در شأن نزول آیه شریفه نقل کرده اند: ابوجهل هنگامی که کلمه <زقوم> را با اوصافی که قرآن برای آن نقل می کند شنید، آن را به مسخره گرفت.

از جاودانان در بهشت، و شما نه فرشته اید و نه از جاودانان در بهشت. پس حرمتی بر شما نیست.

1- جوشش زقّوم ، در درون دوزخیان ، چونان جوشش آب های داغ

کغلی الحمیم

15 - صافات - 37 - 66 - 1،2

1 - درخت زقّوم ، غذا و خوراک دوزخیان ستمگر است .

شجره الزقّوم . .. للظ-لمین ... فإنّهم لأکلون منها

2 - دوزخیان ستمگر ، شکم های خود را از درخت زقّوم پرخواهند کرد .

فمالئون منها البطون

مثلاً کلمه طیّبه کشجره طیّبه أصلها ثابت و فرعها فی السّماء . تؤتی أکلها کلّ حین

احتمال دارد که <تؤتی أکلها کلّ حین > ادامه مشبه به باشد و مراد از آن به تناسب موضوع، آن زمانی است که درخت در آن هنگام به بار می نشیند و ثمر می دهد.

و لقد عهدنا . .. فنسی ... فأکلا منها

بیان داستان آدم و حوا، و خوردن از درخت ممنوع و پی آمدهای آن، جملگی در توضیح نخستین آیه این مجموعه و بیان فراموش کاری آدم(ع) در مورد عهد الهی و نبودن عزم جدی در او است.

8 - خداوند تناول و خوردن از درختی مخصوص را بر آدم ( ع ) و حوا تحریم کرد .

و لاتقربا هذه الشجره

به قرینه <و کلا> (بخورید) می توان گفت: مراد از <لاتقربا> (نزدیک نشوید) استفاده خوراکی از شجره منهیه بوده است.

9 - آدم ( ع ) و حوا در صورت نزدیک شدن به شجره منهیه ، در معرض ارتکاب نهی الهی قرار می گرفتند .

و لاتقربا هذه الشجره

چنانچه مراد از <لاتقربا> (نزدیک نشوید) نهی ازخوردن باشد، به کارگیری <لاتقربا> به جای <لا تاکلا> (نخورید) اشاره به این معنا دارد که: آدم(ع) و حوا در صورت نزدیک شدن به شجره ممنوعه در خطر ارتکاب نهی الهی قرار می گرفتند.

12 - هر گونه بهره برداری از شجره منهیه بر آدم ( ع ) و حوا ممنوع بود . *

و لاتقربا هذه الشجره

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که: جمله <و لاتقربا . ..> کنایه از حرمت همه تصرفات باشد نه خصوص خوردن. جمله مذکور ابایی از این احتمال ندارد، بلکه توجیه پسندیده ای است برای این پرسش که چرا نفرمود: و لاتاکلا من هذه الشجره.

13 - هشدار خداوند به آدم ( ع ) و حوا به این که در صورت تناول از شجره ممنوعه ، از ستمکاران خواهند شد .

و لاتقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 36 - 1

1 - شیطان با ترغیب آدم ( ع ) و حوا به بهره گیری از شجره منهیه ، آنان را به لغزش و نافرمانی خداوند کشانید .

فأزلّهما الشیطن عنها

<ازلال> (مصدر ازلّ) به معنای: لغزانیدن و به گناه واداشتن است. ضمیر در <عنها> می تواند به <الجنه> برگردد; یعنی، شیطان آدم(ع) و حوا را با واداشتن به لغزش و گناه از بهشت دور ساخت و نیز می تواند به <الشجره> برگردد; یعنی، شیطان، آدم(ع) و حوا را به گناه وادار کرد، گناهی که سرچشمه اش آن درخت ممنوعه بود. برداشت فوق بر اساس دومین احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 19 - 3،4

3 - خداوند، خوردن از درختی مخصوص را بر آدم و حوا تحریم کرد.

و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

مراد از <لا تقربا . .. > به قرینه فراز قبل (فکلا ... ) و نیز (فلما ذاقا ... ) در آیه 22، نهی از خوردن بوده است نه مجرد نزدیک شدن.

4 - خداوند هر گونه استفاده از شجره نهی شده را بر آدم و حوا ممنوع کرد. *

و لا تقربا هذه الشجره

نهی <لا تقربا> می تواند کنایه از حرمت هر گونه استفاده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4

3 - شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

ص: 92

4 - شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 2،3،10

2 - آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

3 - آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

10 - آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1

1 - آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1،2،8،9

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

8 - عورت و شرمگاه آدم و حوا ، پیش از تناول از درخت ممنوع بر آنان پوشیده بود .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

<سوأه> به معنای عورت و شرم گاه است (لسان العرب) و <بدت لهما> ممکن است به این معنا باشد که عورت هر یک برای دیگری آشکار شد و ممکن است مراد این باشد که عورت آنان برای خودشان آشکار شد. بر مبنای دومین احتمال، عورت آدم و حوا قبل از خوردن میوه ممنوع، بر خود آنان نیز پوشیده بود.

ص: 93

9 - تناول از درخت منع شده ، موجب عریانی و آشکار شدن شرمگاه آدم و حوا گردید .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،3،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

1 - آب ، زمین ، دانه ها ، انگور ، سبزیجات ، زیتون ، نخل ، بوستان ، میوه و چراگاه ، آفریده های خداوند و در خدمت منافع انسان و دام های آنان است .

مت-عًا لکم و لأنع-مکم

<متاعاً> اسم مصدر و جایگزین مصدر حقیقی <تمتیعاً>(بهره رساندن) است (لسان العرب). این کلمه، مفعول له و بیانگر علت پیدایش نعمت هایی است که در آیات پیشین ذکر شد.

2 - درخت < زقّوم > ، درختی زشت منظر و وحشت آور

طلعها کأنّه رءوس الشی-طین

تشبیه درخت زقوم به سرهای شیطان ها، به خاطر ذهنیتی است که مردم - به ویژه عرب ها - از شیطان دارند. بدین صورت که آن را موجودی زشت و وحشت آور می دانند و هر چیز و فرد زشت را به چهره و سر شیطان تشبیه می کنند.

20 - عبس - 80 - 29 - 4

4 - باران و زمین مناسب ، دو عنصر اصلی در رشد و باروری درختان زیتون و خرما است .

صببنا الماء . .. ثمّ شققنا ... و زیتونًا و نخلاً

است برای کسی که با [پذیرش آن] تحت ولایت داخل شود.

9- < عن النبی ( ص ) [ فی قوله تعالی : < کلمه طیبه کشجره طیبه . . . > ] : إن ه-ذه الشجره الطیبه هی النخله ;

از رسول خدا(ص) درباره سخن خدا <کلمه طیبه کشجره طیبه . ..> روایت شده است که فرمود: همانا [مراد از]درخت پاکیزه، درخت خرماست>.

18 - رحمن - 55 - 11 - 3

3 - نخل ها با خوشه های پوشیده در غلاف ، دارای سهمی مهم در تأمین نیاز های خلق

و النخل ذات الأکمام

<کم> (مفرد <أکمام>) به معنای کاسه یا غلاف میوه گفته می شود.

إنّ شجرت الزقّوم . طعام الأثیم

تعبیر <شجرت الزقّوم> و ارتباط میان دو آیه، ممکن است کنایه از این باشد که این بذر گناه است که در آخرت <زقّوم> می رویاند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 65 - 2

2 - درخت < زقّوم > ، درختی زشت منظر و وحشت آور

طلعها کأنّه رءوس الشی-طین

تشبیه درخت زقوم به سرهای شیطان ها، به خاطر ذهنیتی است که مردم - به ویژه عرب ها - از شیطان دارند. بدین صورت که آن را موجودی زشت و وحشت آور می دانند و هر چیز و فرد زشت را به چهره و سر شیطان تشبیه می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 67 - 2

2 - دوزخیان ستمگر ، بر اثر خوردن غذای < زقّوم > به تشنگی شدید دچار خواهند گشت .

شجره الزقّوم . .. فمالئون منها البطون . ثمّ إنّ لهم علیها لشوبًا من حمیم

برداشت یاد شده از تعبیر <علیها> (به معنای <بعدها>)، استفاده می شود.

2 - درخت < زقّوم > ، درختی زشت منظر و وحشت آور

طلعها کأنّه رءوس الشی-طین

تشبیه درخت زقوم به سرهای شیطان ها، به خاطر ذهنیتی است که مردم - به ویژه عرب ها - از شیطان دارند. بدین صورت که آن را موجودی زشت و وحشت آور می دانند و هر چیز و فرد زشت را به چهره و سر شیطان تشبیه می کنند.

1 - درخت زقّوم ، غذا و خوراک دوزخیان ستمگر است .

شجره الزقّوم . .. للظ-لمین ... فإنّهم لأکلون منها

2 - دوزخیان ستمگر ، شکم های خود را از درخت زقّوم پرخواهند کرد .

فمالئون منها البطون

2- تردید و ناباوری مشرکان صدراسلام نسبت به دوزخ و وجود درختی به نام زقّوم در آن

إنّ شجرت الزقّوم

تأکید با <إنّ> و جمله اسمیه از تردید یا نکار مخاطبان نسبت به مضمون آن می کند آیه 50 <إن ه-ذا ما کنتم به تمترون> مؤید برداشت می باشد.

رویاند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 52 - 2،3

2 - درخت زقّوم ، منبع تغذیه اهل دوزخ ( اصحاب شمال )

لأکلون من شجر من زقّوم

3 - اهل دوزخ ( اصحاب شمال ) ، برای رفع گرسنگی ناچار به تغذیه از درخت زقوم خواهند بود .

لأکلون من شجر من زقّوم

آوردن <لام> تأکید، بیانگر آن است که تغدیه اهل دوزخ از <زقّوم> تردیدناپذیر است; زیرا آنان برای رفع گرسنگی چاره ای جز آن ندارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 54 - 1

1 - عارض شدن تشنگی بسیار شدید بر دوزخیان ( اصحاب شمال ) ، به محض فارغ شدن از خوردن میوه < زقّوم >

لأکلون من شجر من زقّوم . .. فش-ربون علیه من الحمیم

به کارگیری <فا> در <فشاربون> و نیز قید <علیه>، می رساند که نوشیدن آب بعد از خوردن از <زقّوم>، بی درنگ و بلافاصله انجام خواهد گرفت و این حکایت از تشنگی شدید دوزخیان دارد که با خوردن <زقّوم> بر ایشان عارض خواهد شد.

18 - واقعه - 56 - 54 - 3

3 - ایجاد تشنگی شدید ، از خصوصیات و اوصاف درخت زقوم

فش-ربون علیه من الحمیم

5 - اعراف - 7 - 19 - 3،4

3 - خداوند، خوردن از درختی مخصوص را بر آدم و حوا تحریم کرد.

و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

مراد از <لا تقربا . .. > به قرینه فراز قبل (فکلا ... ) و نیز (فلما ذاقا ... ) در آیه 22، نهی از خوردن بوده است نه مجرد نزدیک شدن.

4 - خداوند هر گونه استفاده از شجره نهی شده را بر آدم و حوا ممنوع کرد. *

و لا تقربا هذه الشجره

نهی <لا تقربا> می تواند کنایه از حرمت هر گونه استفاده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4،5

3 - شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

4 - شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

5 - شیطان در وسوسه آدم و حوا، بازماندن آنها از فرشته شدن و جاودانگی را دلیل تحریم خوردن از شجره نهی شده معرفی کرد.

إلا أن تکونا ملکین أو تکونا من الخلدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 1،2،3،10،19

1 - شیطان با فریبکاریها و سوگند دروغ، آدم و حوا را به پای درخت ممنوع کشاند تا از ثمره آن تناول کنند.

و قاسمهما . .. فدلیهما بغرور

<تدلیه>، مصدر <دلیّ>، به معنای فرستادن است، و مراد از آن نزدیک کردن آدم و حوا به شجره نهی شده برای خوردن از آن است. کلمه <غرور> می تواند مصدر و به معنای فریب دادن باشد و می تواند جمع غار (فریبنده) باشد، و مراد از آن سخنان دروغین و باطلی باشد که شیطان با سوگند به آدم و حوا القا کرد.

2 - آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

3 - آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

10 - آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

ص: 121

19 - عن أبی عبدالله(ع): . .. فلما أکلا (آدم و حوا) من الشجره طار الحلی و الحلل عن اجسادهما و بقیا عریانین ... .

از امام صادق(ع) روایت شده است: . .. چون آدم و حوا از آن درخت ممنوعه خوردند، زیور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1

1 - آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 120 - 6

6 - راهنمایی آدم به درخت جاودانگی و ملک و سلطنت همیشگی ، پوشش شیطان برای فریب آدم و حوا و وادار ساختن آنان به خوردن از میوه درخت ممنوع

هل أدّلک علی شجره الخلد و ملک لایبلی

مقصود از <شجره الخلد> درختی است که خوردن میوه آن موجب جاودانگی گردد. <ملک> به معنای مال و نیز سلطنت آمده است (قاموس). مراد از <ملک لایبلی> مالکیت و حاکمیتی است که زوال نپذیرد و فرسوده نگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1،2،5،8،9،17

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

5 - تأثیرپذیری آدم از وسوسه شیطان و تناول از درخت ممنوع ، نمودی از فراموش کاری آدم از عهد الهی بود .

و لقد عهدنا . .. فنسی ... فأکلا منها

بیان داستان آدم و حوا، و خوردن از درخت ممنوع و پی آمدهای آن، جملگی در توضیح نخستین آیه این مجموعه و بیان فراموش کاری آدم(ع) در مورد عهد الهی و نبودن عزم جدی در او است.

8 - عورت و شرمگاه آدم و حوا ، پیش از تناول از درخت ممنوع بر آنان پوشیده بود .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

<سوأه> به معنای عورت و شرم گاه است (لسان العرب) و <بدت لهما> ممکن است به این معنا باشد که عورت هر یک برای دیگری آشکار شد و ممکن است مراد این باشد که عورت آنان برای خودشان آشکار شد. بر مبنای دومین احتمال، عورت آدم و حوا قبل از خوردن میوه ممنوع، بر خود آنان نیز پوشیده بود.

9 - تناول از درخت منع شده ، موجب عریانی و آشکار شدن شرمگاه آدم و حوا گردید .

ص: 122

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

17 - آدم ( ع ) قبل از تناول از درخت منع شده ، فرمان ممنوعیت آن را از خداوند دریافت کرده بود .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ربّه

<عصیان> در صورتی تحقق می یاید که امر یا نهیی از جانب خداوند صادر شده باشد. بنابراین گرچه در این آیات به ممنوعیت تناول از درخت، تصریخ نشده است; ولی ذکر <عصیان>، شاهدی گویا بر صادر شدن نهی در مورد تناول از آن درخت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 122 - 1

1 - آدم ( ع ) درپی عصیان و تناول از درخت ممنوع ، از کرده خویش پشیمان شد و به درگاه خداوند توبه کرد .

ثمّ اجتب-ه ربّه فتاب علیه

<جبایه> (ریشه اصلی <إجتبی>); به معنای جمع آوری کردن و به دست آوردن است. و <إجتباء> به معنای اصطفاء (خالص چیزی را برگزیدن) و اختیار است (لسان العرب). بنابراین <إجتباه ربّه> یعنی، خداوند علاقه های آدم به این سو و آن سو را قطع کرد و همه را بای خود جمع کرد و وی را برای خود خالص گردانید. این تعبیر حاکی از انقطاع کامل آدم(ع) از غیر خدا و توبه حقیقی او است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،3،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4

3 - شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

4 - شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 2،3،10

2 - آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

3 - آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

10 - آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1

1 - آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1،2،8،9

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

فوسوس إلیه الشیط-ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

8 - عورت و شرمگاه آدم و حوا ، پیش از تناول از درخت ممنوع بر آنان پوشیده بود .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

ص: 127

<سوأه> به معنای عورت و شرم گاه است (لسان العرب) و <بدت لهما> ممکن است به این معنا باشد که عورت هر یک برای دیگری آشکار شد و ممکن است مراد این باشد که عورت آنان برای خودشان آشکار شد. بر مبنای دومین احتمال، عورت آدم و حوا قبل از خوردن میوه ممنوع، بر خود آنان نیز پوشیده بود.

9 - تناول از درخت منع شده ، موجب عریانی و آشکار شدن شرمگاه آدم و حوا گردید .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،3،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

مقصود از <شجره الخلد> درختی است که خوردن میوه آن موجب جاودانگی گردد. <ملک> به معنای مال و نیز سلطنت آمده است (قاموس). مراد از <ملک لایبلی> مالکیت و حاکمیتی است که زوال نپذیرد و فرسوده نگردد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 3

3 - تمایل آدم ( ع ) و طمع وی در مورد خلود و جاودانگی و ملک بی زوال ، او و همسرش را به تناول از درخت ممنوع شده واداشت .

هل أدّلک علی شجره الخلد . .. فأکلا منها

1 - بقره - 2 - 35 - 10

10 - شجره منهیه در بهشت آدم ( ع ) و حوا ، دارای جاذبه ای خاص بود . *

و لاتقربا هذه الشجره

از اینکه آدم(ع) و حوا در صورت نزدیک شدن به شجره منهیه در معرض ارتکاب نهی الهی قرار می گرفتند، معلوم می شود که ثمره آن درخت به گونه ای جذاب بوده که نزدیک شدن به آن، موجب تمایل و رغبت کامل برای استفاده از آن می شده است.

درختان

برداشت یاد شده با توجه به آیات پیشین است که درصدد بیان جلوه های قدرت خداوند برای اثبات معاد و رستاخیز انسان ها است; یعنی، خداوندی که قادر است از درخت سبز آتش را پدید آورد و از آب، آتش را بیافریند; همو قادر است مرده را نیز زنده کند.

14 - لزوم مطالعه و تحقیق در چگونگی ثمر دادن و رشد و رسیدن میوه های درختان

أنظروا إلی ثمره إذا أثمر و ینعه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 119 - 6

6 - بهشت دارای باغ ها و بوستان های بسیار با نهرهایی جاری از زیر درختان انبوه آن

لهم جنت تجری من تحت الانهر خلدین فیها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 72 - 2،15

2 - باغ های پوشیده از درختان

جنت تجری

<جنه> (مفرد جنات) به بوستانی گفته می شود که زمین آن پوشیده از درخت باشد.

15 - بهشت جاودان ، بوستان های پوشیده از درخت ، خانه های دلپذیر و خشنودی خدا ، پاداش الهی به مؤمنان در برابر امر به معروف و نهی از منکر ، اقامه نماز ، پرداخت زکات و اطاعت از خدا و رسول ( ص )

و المؤمنون و المؤمنت . .. یأمرون بالمعروف ... و یطیعون اللّه و رسوله ... وعد الل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 100 - 15

15 - جاری شدن نهر ها در زیر درختان انبوه بهشتی ، جلوه ای از نعمت های جذاب و لذت آفرین اخروی

لهم جنت تجری تحتها الأنهر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 23 - 3

3- بهشت جایگاه مؤمنان و پوشیده از درختان انبوه است .

جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر

<جنات> به جایی گفته می شود که مملو از درخت باشد، به گونه ای که زمین را با درختان خود بپوشاند. جمع آورده شدن <جنات> هم می تواند مؤید این مطلب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 23 - 4،5

4 - بهشت ، دارای بوستان هایی است متعدد ، سر سبز و پوشیده از درختان .

جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر

<جنات> جمع جنّه است و <جنّت> به بوستانی گفته می شود که پوشیده از درختان است.

5 - بوستان های بهشت ، دارای چشمه سارهایی روان از زیر درختان

جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 139

14 - عنکبوت - 29 - 58 - 4

4 - از زیر درختان بهشت ، نهر های آب ، مدام ، جاری است .

من الجنّه غرفًا تجری من تحتها الأنه-ر

جمله <تجری من تحتها الأنهار> می تواند حال برای <الجنه> باشد و ضمیر <تحتها> به <الجنه> برگردد. در این صورت، این برداشت، قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - محمد - 47 - 12 - 4

4- جریان نهر ها در زیر قصر ها و درخت های بهشت ، از جاذبه های مهم آن است .

جنّ-ت تجری من تحتها الأنه-ر

از آن جا که خداوند از میان همه اوصاف بهشت، تنها به جریان نهرها اشاره کرده است، اهمیت آن استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 17 - 2،7

2 - باغ های بهشت ، پوشیده از درختان

إنّ المتّقین فی جنّ-ت

<جنّه> (مفرد <جنّات>) به باغ پوشیده از درختان گفته می شود.

7 - بهشت ، متشکل از باغ های بسیار با درختانی انبوه و نعمت های گسترده و گوناگون

إنّ المتّقین فی جنّ-ت و نعیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 64 - 5

5 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) فی قوله < مدهامّتان > قال : یتصل ما بین مکّه و المدینه نخلاً ;

امام صادق(ع) درباره سخن خداوند: <مدهامّتان> فرمود: [مثل این است که] ما بین مکه تا مدینه نخل های خرما به یکدیگر متصل باشد>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 28 - 1

1 - عالی ترین نوع درختان سدر ، موجود در بهشت اصحاب الیمین

و أصح-ب الیمین . .. فی سدر مخضود

توصیف درخت سدر به <مخضود> (بدون تیغ)، ظاهراً اشاره به نوع عالی آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 29 - 1

1 - وجود درختان موز ، در بهشت اصحاب الیمین

ص: 140

و طلح منضود

درباره واژه <طلح> چند معنا ذکر کرده اند که یکی از آنها <موز> است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 12 - 10

10 - باغ های بهشت ، پوشیده از درختان است .

بشریکم الیوم جنّ-ت

<جنّه> (مفرد <جنّات>)، به باغ پوشیده از درختان گفته می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - مجادله - 58 - 22 - 19

19 - وجود نهر های همیشه روان ، از زیر درخت های بوستان های بهشت

تجری من تحتها الأنه-ر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 41 - 2

2 - بهشت ، داری سایه هایی از درختان انبوه و چشمه سارها

فی ظل-ل و عیون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - بینه - 98 - 8 - 4

4 - جاری بودن نهر های فراوان ، از زیر درختان بهشت

عدن تجری من تحتها الأنه-ر خ-لدین فیها أبدًا

درباره مفاد <تجری من تحتها الأنهار>، سه تصور وجود دارد; 1. با تقدیر کلمه <أشجار>، مراد جریان آب از زیر درختان و کنار ساقه های آن است; 2. مراد جریان آب، زیر کاخ ها و تخت های بهشتیان است; 3. مراد بیان آب خیز بودن زمین بهشت است; به گونه ای که آب نهرها، از زیر زمین بهشت سرچشمه می گیرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - دخان - 44 - 43 - 1

1- وجود درختی به نام زقّوم در دوزخ

إن شجرت الزقّوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 52 - 1

1 - وجود درختی به نام < زقّوم > در دوزخ

لأکلون من شجر من زقّوم

<من> در <من زقّوم> بیان جنس <شجر> است; یعنی، درختی که از جنس زقوم می باشد.

اضافه ظرفیه و به تقدیر <طور فی سیناء> می باشد; یعنی:[با آن آب باران] درختی که از طور سینا برمی آید[پدید آوردیم].

2 - طور سینا ، مرکز رویش درختان زیتون

و شجره تخرج من طور سیناء

3- درختان و گیاهان محصول دهنده ، مشمول قانون زوجیت هستند و نر و ماده دارند . *

و أرسلنا الری-ح لوقح

10 - بهشت ، دارای باغ هایی خرم و سرسبز با درختانی انبوه

فی روضات الجنّات

3- آب ، مایه رویش گیاهان و درختان میوه است .

أنزل من السّماء ماء . .. ینبت لکم به الزرع و الزیتون و النخیل و الأعن-ب

حرف جر <ب> در <به الزرع> سببیه است و مرجع ضمیر آن <ماء> در آیه قبل است. از این رو معنای جمله چنین می شود: خداوند به وسیله آب، کشتها و ... را برای شما می رویاند.

ما قطعتم من لینه

<لینه> به معنای نخل برافراشته و بارور است (مفردات راغب).

2 - قطع بعضی از نخل ها و بر جای نهادن برخی دیگر در غزوه بنی نضیر از سوی مسلمانان ، به اجازه خداوند بود .

ما قطعتم من لینه أو ترکتموها قائمه علی أصولها فبإذن اللّه

5 - اعتراض یهود بنی نضیر ، نسبت به قطع نخل های بارور ایشان از سوی مسلمانان *

ما قطعتم من لینه . .. فبإذن اللّه

برداشت یاد شده بر این اساس است که آیه شریفه، در پاسخ به اعتراض بنی نضیر در مورد قطع درختان سرسبز و بارور باشد; همان گونه که در شأن نزول این آیه آمده است.

6 - تردید مسلمانان نسبت به درستی عمل خویش ، در قطع درختان بارور ، به هنگام جنگ *

ما قطعتم من لینه . .. فبإذن اللّه

برداشت یاد شده، بدان احتمال است که پس از قطع بعضی از نخل های بنی نضیر، این تردید و سؤال میان مسلمانان به وجود آمد که: آیا عملشان صحیح و مورد رضای حق بوده یا خیر؟ آیه شریفه پاسخی به پرسش آنان است.

و یکتایی خدا در تدبیر هستی

یسقی بماء وحد و نفضل بعضها علی بعض فی الأُکل إن فی ذلک الأی-ت لقوم یعقلون

إن فی ذلک لأی-ت لقوم یعقلون

و دانیه علیهم ظل-لها

<دانیه> از ریشه <دُنُوّ> (قرب و نزدیکی) است و <دانیه علیهم ظلالها>; یعنی، سایه های درختان بهشت، مانند چتر بر سر بهشتیان سایه افکنده است.

و هو العلیّ العظیم . .. و المل-ئکه یسبّحون بحمد ربّهم

از این که فرشتگان بر اساس درکشان از عظمت الهی، به تسبیح مداوم حق می پردازند، مطلب بالا قابل برداشت است.

16- هدایت پذیری کسانی که بر دل هایشان پرده افکنده شده و بر گوش هایشان سنگینی نشسته ( محرومان از درک و فهم آیات الهی ) ، ناممکن است .

و إن تدعهم إلی الهدی فلن یهتدوا إذًا أبدًا

<لن> برای نفی همیشگی است که در آیه مورد بحث، با کلمه <أبداً> نیز بر آن تأکید مجدد شده است; یعنی، چنین افرادی، هرگز و هیچ گاه، هدایت نخواهند شد و باید از آنان مأیوس بود.

9 - استفاده از امور محسوس ، برای آگاهاندن بشر ، به حقیقتی غیرمحسوس ، از روش های هدایتی قرآن است .

أَوَلم یروا کیف یبدئ اللّه الخلق ثمّ یعیده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - نجم - 53 - 11 - 3

3 - قلب ، جایگاه رؤیت حقایق نامحسوس

ما کذب الفؤاد مارأی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - منافقون - 63 - 3 - 10

10 - دل آدمی ، مرکز درک و فهم حقایق و معارف الهی است .

فطبع علی قلوبهم فهم لایفقهون

و ما أدریک ما الحطمه

16 - شوری - 42 - 33 - 6

6 - انسان های صبور و شاکر ، بهره مند از فهم و درک نشانه های قدرت الهی در حرکت و سکون کشتی ها

و من ءای-ته . .. إنّ فی ذلک لأی-ت لکلّ صبّار شکور

با توجه به این که لام در <لکلّ صبّار شکور> لام انتفاع است، مطلب بالا استفاده می شود.