3 - تسبیح و حمد پروردگار ، در تکاپوی روزانه و آرامش شب و سحرگاهان ، شکیبایی آفرین برای مؤمنان *

و اصبر . .. و سبّح بحمد ربّک حین تقوم . و من الّیل فسبّحه و إدب_ر النجوم

برداشت یاد شده با توجه به نکات زیر است: 1_ <حین تقوم> اشاره به تلاش های روزانه <و من الّیل. ..> نظر به لحظه های آرام شب داشته باشد. 2_ آیه شریفه را با <واصبر...> _ که در آیه قبل آمده _ ملاحظه کنیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 17،22

17 - توبه استغفارکنندگانی که خداوند را تسبیح و حمد کنند ، در پیشگاه خداوند پذیرفته است .

فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا

22 - تسبیح ، حمد و استغفار ، زمینه ساز جلب عنایت و توجّه خداوند

فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا

تواب بودن خداوند، ممکن است به معنای رجوع به بندگان باشد; به این معنا که به آنان تفضل کرده آنان را بپذیرد. (برگرفته از قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 7 - 11

11- قال أبوعبدالله ( ع ) : أیّما عبد أنعم الله علیه بنعمه فعرف ها بقلبه و حمدالله علی ها بلسانه لم تنفد حتی یأمر الله له بالزیاده و هو قوله : < لئن شکرتم لأزیدنّکم >

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: هر بنده ای که خدا به او نعمتی عطا کند، پس او با قلبش آن را بشناسد و خدا را با زبان بر آن نعمت حمد گوید، هنوز حمد او پایان نپذیرفته که خداوند امر می کند تا آن نعمت برای او، زیاد شود و این سخن خداوند است لئن شکرتم لأزیدنّکم>.

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم_عیل و إسح_ق

7- وجود فرزند ، نعمت الهی و شایسته حمد و سپاس است .

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم_عیل و إسح_ق

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 98 - 1

1- توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) به تسبیح همراه با حمد و ستایش خداوند .

فسبّح بحمد ربّک و کن من الس_جدین

<باء> در <بحمده> برای مصاحبت است; یعنی، تسبیح باید با حمد و ستایش پروردگار قرین و همراه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 28 - 5

5 - لزوم حمد و ستایش خدا و سپاس گزاری به درگاه او ، پس از رهایی از مشکلات

فإذا استویت . .. فقل الحمد للّه الذی نجّ_نا من القوم الظ_لمین

با توجه به این که ستایش خدا، پس از رهایی از مشکلات، به منظور سپاس گزاری به درگاه او انجام می گیرد، گفتن <الحمد للّه> (ستایش از آن خدا است) دربردارنده شکر و سپاس گزاری نیز می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 2

2 - پیامبر ( ص ) ، موظف به ستایش پروردگار و نیایش به درگاه او

قل اللّهمّ

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 1

1 - لزوم تسبیح و حمد خداوند و طلب بخشش گناهان از پیشگاه او

فسبّح بحمد ربّک و استغفره

شود: <مؤمنانی که دارای صفات یاد شده اند، پاداشی مخفی دارند>. با توجه به تفریع احتمال دارد که اختفای پاداش، کنایه از فوق شمارش بودن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 1 - 5

5 - تمامی حمد ها و ستایش ها در آخرت ، از آنِ خداوند است .

و له الحمد فی الأخره

آخرین دعا [و گفتار ]مؤمنان در بهشت <الحمدللّه رب العالمین> است> ... .

12 _ خلوص فرشتگان در تسبیح و ستایش خداوند

نحن نسبح بحمدک و نقدس لک

<لک> علاوه بر تعلقش به <نقدس>، متعلق به <نسبح> نیز می باشد. خلوص از لام <لک> استفاده شده است; یعنی: نقدسک لک لا لغیرک.

13 _ تسبیح خداوند همراه با ستایش ، روشی نیکو در تسبیح اوست .

و نحن نسبح بحمدک

<باء> در <بحمدک> به معنای مصاحبت بوده و نیز می تواند برای استعانت باشد. برداشت فوق بر اساس وجه اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 129 - 12،13

12 - ستایش خداوند در پایان دعا ، از آداب دعاست .

ربنا وابعث . .. إنک أنت العزیز الحکیم

13 - ستایش خداوند ، مؤثر در اجابت دعا به درگاه اوست .

ربنا وابعث فیهم . .. إنک أنت العزیز الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 185 - 31

31 - توجه به عظمت خدا و ستودن او به بزرگی ، از اهداف تشریع روزه است .

و لتکبّروا اللّه علی ما هدیکم

<تکبیر> (مصدر لتکبّروا) به معنای: بزرگ شمردن و با عظمت دانستن است. <لتکبّروا اللّه> علت غایی برای تشریع روزه است; یعنی، چون روزه انسانها را متوجه عظمت خدا می کند، حکم روزه برای اهل ایمان مقرر شد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - نساء - 4 - 131 - 18،20

18 _ خداوندِ بی نیاز ، سزاوار ستایش است .

و کان اللّه غنیاً حمیداً

20 _ خداوند ، حمید و در خور ستایش است ، چه مردم ایمان آورند و یا کافر شوند .

ان اتقوا اللّه و إن تکفروا . .. و کان اللّه غنیاً حمیداً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 1 - 1،2،3،12

1 _ ستایش مخصوص خداوند آفریدگار آسمانها و زمین و پدیدآورنده تاریکیها و نور است.

الحمد للّه الذی خلق السموت و الأرض و جعل الظلمت و النور

2 _ آفرینش آسمانها و زمین و پدیدآوردن نور و ظلمت به دست خداوند، دلیل اختصاص ستایش به اوست.

الحمد للّه الذی خلق

ص: 10

<الذی خلق>، صفت <اللّه> و بیان وجه اختصاص حمد به اوست و این تعلیق، که به گفته اهل ادب تعلیق حکم <الحمدللّه> بر وصف <الذی خلق> است، بیانگر انحصار شایستگی ستایش به آفریننده هستی است.

3 _ تمامی ستایشها به خداوند باز می گردد.

الحمد للّه الذی

<ال> در <الحمدللّه> یا به معنی جنس است و یا برای استغراق (کل) و به هر حال بیانگر اختصاص حمد به خداست، و اگر دیگری نیز ستایش شود از روی تسامح است. چون همه زیباییها از اوست، ستایشها هم در حقیقت به او بازمی گردد.

12 _ کفرپیشگی، زمینه ساز سرباز زدن از ستایش انحصاری برای آفریدگار هستی است.

الحمد للّه الذی خلق . .. ثم الذین کفروا بربهم یعدلون

اگر جمله <الذین . .. > عطف بر <الحمدللّه> و <یعدلون> به معنای <عدول> باشد، نتیجه این می شود که حمد از آن خداست، ولی کافران از این حقیقت عدول می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - انعام - 6 - 45 - 10،13،18

10 _ همه ستایشها مخصوص خداوند است.

و الحمد للّه رب العلمین

13 _ تنها خداوند سزاوار ستایش است.

و الحمد للّه رب العلمین

18 _ خداوند به سبب نابود ساختن امتهای ستمگر، سزاوار ستایش است.

فقطع دابر القوم الذین ظلموا و الحمد للّه رب العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - توبه - 9 - 112 - 12

12 _ ستایش خداوند و حرکت در مسیر او و رکوع و سجود و امر به معروف و نهی از منکر ، از جلوه های بارز عبادت پروردگار *

التّئبون العبدون . .. و الناهون عن المنکر

برداشت فوق بدان احتمال است که <الحامدون السائحون . .. > از باب ذکر خاص بعد از عام (العابدون) و بیانگر اهمیت و ویژگی این صفات باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

7 - یونس - 10 - 10 - 10

10 _ تنها خداوند ، سزاوار هر گونه حمد و ستایش است .

أن الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 83 - 23

23_ ستایش خداوند پس از اظهار امید به یاری و کمک او ، از آداب پسندیده و نیکوست .

ص: 11

عسی الله أن یأتینی بهم جمیعًا إنه هو العلیم الحکیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 1،26

1_ یوسف ( ع ) ، پس از برشمردن احسان ها و نعمت های خدادادیش برای یعقوب ( ع ) ، به ستایش خداوند و دعا به درگاه او پرداخت .

رب قد ءاتیتنی . .. فاطر السموت و الأرض ... توفنی مسلمًا و ألحقنی بالص_لحین

26_ یاد کردن از نعمت های خداوند و ستایش کردن او با صفاتی شایسته ، از آداب دعا به درگاه اوست .

رب قد ءاتیتنی من الملک . .. فاطر السموت و الأرض ... توفنی مسلمًا و ألحقنی بالص_ل

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 13 - 1،2،6،7،8

1_ غرش آسمان تسبیح گوی خداوند و ستایش کننده اوست .

و یسبّح الرعد بحمده

<رعد> به صدایی که از ابرها شنیده می شود اطلاق می گردد که در فارسی به آن تندر و یا غرش آسمان می گویند.

2_ فرشتگان تسبیح گوی خداوند و ستایش کننده اویند .

و یسبّح . .. و المل_ئکه

<الملائکه> عطف بر <الرعد> است ; یعنی: <یسبح الملائکه بحمده من خیفته>.

6_ خداوند منزه از هر عیب و نقص و شایسته حمد و ستایش است .

و یسبّح الرعد بحمده و المل_ئکه من خیفته

<تسبیح> (مصدر یسبح) به معنای منزّه دانستن از هر عیب و نقص است.

7_ فرشتگان و رعد های آسمانی به وسیله حمد و ستایش خدا اورا تسبیح می کنند .

و یسبّح الرعد بحمده

<باء> در <بحمده> می تواند برای مصاحبت باشد و ممکن است برای استعانت باشد. برداشت یاد شده بر اساس احتمال دوم است.

8_ تسبیح خداوند همراه ستایش او ، روشی نیکو در تسبیح خدا

و یسبّح الرعد بحمده والمل_ئکه من خیفته

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 39 - 1،2،3

1- حضرت ابراهیم ( ع ) به سبب فرزنددار شدنش در سالخوردگی ، خدا را حمد و ستایش کرد .

الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر إسم_عیل و إسح_ق

2- حمد و ستایش ، مخصوص خدا و شایسته مقام اوست .

الحمد لله

3- ستایش از هر موجودی ، ستایش خداوند است . *

الحمد لله

ص: 12

الف و لام <الحمد> برای جنس است. بنابراین، می توان گفت که مقصود از حمد این است که همه ستایشها بازگشتش به ستایش خداوند است; زیرا ستایش از هر چیزی به سبب کمالی است که در آن وجود دارد و هر کمالی از ناحیه خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - نحل - 16 - 75 - 13،14

13- حمد و ستایش ، مخصوص خداوند است .

الحمد لله

14- همه ستایش ها ، از آنِ خداوند و شایسته اوست .

الحمد لله

<ال> در <الحمد لله> جنسیه بوده و مفید استغراق (فرا گرفتن) است; یعنی: <کل حمد لله>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 44 - 7،9،10،11،22

7- موجودات هستی ، بدون استثنا در حال تسبیح خداوند یکتا ، همراه با ستایش اویند .

و إن من شیء إلاّ یسبّح بحمده

بنابر اینکه بای <بحمده> برای مصاحبت باشد، استفاده می شود که موجودات، همراه با تسبیح، ثناگوی خداوندند.

9- تسبیح موجودات برای خداوند ، از طریق حمد و سپاس آنهاست .

یسبّح بحمده

بنابر حقیقی بودن اضافه <تسبیح> به موجودات و استعانت بودن <با> در <بحمده> نکته فوق به دست می آید.

10- همه موجودات ، علاوه بر تنزیه خداوند از هرگونه شریک و نقص ، بر اثبات تمامی شایستگی ها برای خداوند دلالت دارند .

یسبّح بحمده

بنابر اینکه <با> در <بحمده> مصاحبت باشد، استفاده می شود که علاوه بر <تنزیه> او را حمد می کنند و چون حمد، در برابر کمال و شایستگی صورت می گیرد، موجودات با حمدشان، به وجود شایستگی و کمال خداوند اعتراف می کنند.

11- با وجود تسبیح و ثناگویی تمامی موجودات آفرینش برای خداوند ، شرک به او و تنقیصش ، کاری ناروا و غیر منطقی است .

أفأصف_کم ربّکم بالبنین . .. تسبّح له السموت السبع و الأرض

ذکر <تسبح له السماوات و الأرض> پس از <أفأصفاکم ربّکم بالبنین و اتّخذ من الملائکه إناثاً> به این معناست که: وقتی تمامی موجودات تسبیح گوی خداوندند، شریک گرفتن برای او عملی ناشایست است.

22- < عن أبی الصباح عن أبی عبدالله ( ع ) قال : قلت له : قول الله < و إن من شیء إلاّ یسبّح بحمده > قال : کلّ شیء یسبح بحمده و أنّا لنری أن ینقض الجدر هو تسبیحها ;

ابی الصباح گوید: به امام صادق(ع) گفتم: مراد از سخن خداوند <و إن من شیء إلاّ یسبّح بحمده> چیست؟ حضرت جواب فرمود: تمام موجودات با سپاس و ستایش، تسبیح خدا می کنند و همانا ما شکستن دیوار را تسبیح او می بینیم>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 52 - 2

2- خداوند ، به هنگام برپایی قیامت ، مشرکان را به حیات مجدد فرا می خواند و آنان بی هیچ درنگ و تأملی ، به او پاسخ گفته و با

ص: 13

ستودن او زنده خواهند شد .

یوم یدعوکم فتستجیبون بحمده

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که مرجع ضمیر <کم> منکران معاد و مشرکان باشد که از زمان وقوع قیامت سؤال می کردند و نیز <یوم> بدل برای <قریباً> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 111 - 1،4،6

1- پیامبر ( ص ) ، موظف به ستایش خدا و منحصر دانستن همه ستایش ها به ذات یکتای او

و قل الحمد لله

الف و لام <الحمد> برای استغراق (شمول و فراگیری) و لام <لله> برای اختصاص است.

4- بازگشت همه ستایش ها برای هر موجود ، به حمد و ستایش خدای یکتا و بی همتاست .

و قل الحمد لله

مخصوص بودن همه ستایشها به ذات یکتای خداوند، در عین وجود ارزشهایی ستایش برانگیز در مظاهر هستی، اشاره به این معنا دارد که: چون مخلوق همه وجودش را از خالق گرفته، پس ارزشهای او از آنِ خداست و در حقیقت تنها خدا شایسته ستایش است و بس.

6- اختصاص همه ستایش ها به خداوند ، در پرتو بی نیازی او از داشتن فرزند ، شریک و حمایتگر است .

الحمد لله الذی لم یتخذ . .. و لم یکن له ولیّ

اگر خداوند نیاز به فرزند، شریک و حمایتگر می داشت هر کدام از اینها دلیل نقص و کاستی بود. در آن صورت همه ارزشهای ستایش برانگیز منحصر به خداوند نمی شد; پس انحصار ستایشها به خدا، در صورتی است که او را بی نیاز مطلق بشناسیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 1 - 1

1- تنها ، خداوند ، شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

<ال>، در <الحمد> برای استغراق است <الحمد للّه>; یعنی، تمام ستایش ها از آنِ خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - انبیاء - 21 - 89 - 13

13- حسن ستایش خدا و یادکردن صفات و اسمای او به گونه ای مناسب با نیاز ، به هنگام نیایش و دعا

و أنت خیر الورثین

برداشت یاد شده به این دلیل است که زکریا(ع) متناسب با نیاز و خواسته اش (حفظ دستاوردهای خود در پرتو فرزنددار شدن)، خدا را به <بهترین وارث بودن> یاد کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - حج - 22 - 64 - 4،5

ص: 14

4 - خدا ، تنها وجود غنی ، بی نیاز ، حمید و ستوده در سراسر هستی

و إنّ اللّه لهو الغنیّ الحمید

<هو> ضمیر فصل و <الغنی> خبر اول <إنّ> و <الحمید> خبر دوم است و <ال> در آنها برای جنس و مفید حصر می باشد. گفتنی است که این قسمت، متضمن دلیل دیگری بر موهوم بودن اندیشه شرک است; زیرا با توجه به این که سراسر هستی، ستایشگر خدا و تنها نیازمند به او است، دیگر جایی برای موجود دیگری _ که بی نیاز باشد و نیاز دیگران را بر آورده کند و بدین جهت مورد ستایش آنان واقع شود _ وجود ندارد.

5 - سراسر هستی ، فقیر و نیازمند به خدای یگانه و ستایشگر او

له ما فی السم_وت . .. و إنّ اللّه لهو الغنیّ الحمید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 28 - 1،8

1 - روی آوردن به حمد و ستایش الهی ، پس از استقرار در کشتی ، رهنمود خداوند به نوح ( ع )

فإذا استویت . .. فقل الحمد للّه

<إستواء> (مصدر <استویت>) به معنای قرار گرفتن و استقرار یافتن است.

8 - همه ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

فقل الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> جنسیه و مفید استغراق می باشد; یعنی: <کلّ حمد للّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - فرقان - 25 - 58 - 8،9

8 _ توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) به تسبیح و تنزیه همراه با حمد و ستایش خداوند

و سبّح بحمده

<باء> در <بحمده> برای مصاحبت است.

9 _ قرین و همراه کردن تسبیح و تنزیه خداوند به حمد و ستایش او ، امری نیکو و پسندیده

و سبّح بحمده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 15 - 2،4

2 - حمد و ستایش داوود و سلیمان به درگاه خدا به خاطر برخورداری از عنایت ویژه او

و لقد ءاتینا داود و سلیم_ن علمًا و قالا الحمد للّه

4 - همه ستایش ها ، مخصوص خداوند است .

و قالا الحمد للّه

<ال> در <الحمدللّه> جنسیه است و افاده استغراق می کند; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 15

13 - نمل - 27 - 59 - 1،3،5

1 - به جا آوردن سپاس و ستایش خدا ، به خاطر بقای خط رسالت و اضمحلال جبهه کفر و فرستادن سلام و درود بر رسولان او ، رهنمود الهی به پیامبراسلام ( ص )

قل الحمد للّه و سل_م علی عباده الذین اصطفی

با توجه به این که در آیات پیشین نام چند تن از پیامبران (موسی، داوود، سلیمان، صالح و لوط) و یاد تلاش ها و مبارزات آنان و پیروزی نهایی حق و اضمحلال کافران به میان آمده است، آیه یاد شده می تواند ختامی بر آن مجموعه یادها باشد.

3 - همه ستایش ها از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> به اصطلاح جنسیه است و افاده استغراق می کند; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

5 - تنها خدا ، شایسته ستایش است .

الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 93 - 1،3،4،5

1 - ستایش ها ، همه از آنِ خداوند است .

و قل الحمدللّه

<ال> در <الحمد للّه> جنسیه و مفید استغراق است. بنابراین <الحمد للّه>; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

3 - تنها خداوند ، شایسته حمد و ستایش

و قل الحمدللّه

از آن جایی که خدا سرچشمه هر کمال و زیبایی است و دیگران هرچه دارند از او گرفته اند، پس تنها کسی که شایسته ستایش است، همان کمال مطلق می باشد.

4 - پرداختن به حمد و ستایش خدا ، توصیه الهی به پیامبر ( ص )

و قل الحمدللّه

5 - برخورداری پیامبر ( ص ) از هدایت های قرآن و مقام رسالت ، مقتضی سپاس گزاری او به درگاه الهی و ستایش ذات خدای یگانه در همه حال

و أن أتلوا القرءان . .. المنذرین . و قل الحمدللّه

آیات پیشین، در زمینه رسالت پیامبر(ص) بود و نیز آن حضرت مأموریت یافت که بر طریق تلاوت قرآن استوار بماند; بنابراین آمدن عبارت "قل الحمد للّه" در پی تلاوت آن، مطلب یاد شده را می رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 70 - 3

3 - همه ستایش ها تنها از آنِ خداوند است .

له الحمد

<ال> در <الحمد> جنسیه و مفید استغراق است. بنابراین <له الحمد>; یعنی، <له کلّ حمد>. گفتنی است که تقدیم <له> (مسند) بر <الحمد> (مسندالیه) مفید حصر می باشد.

ص: 16

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 9،10،12

9 - پیامبر ( ص ) ، موظف به حمد و ستایش خداوند بود .

قل الحمد للّه

10 - همه حمد و ستایش ها ، از آن خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد> برای جنس و مفید استغراق است.

12 - حمد خداوند ، با توجه به تمام بودن حجت برای اثبات وحدانیت خداوند ، امری لازم است .

و لئن سألتهم من نزّل من السماء ماء فأحیا به الأرض من بعد موتها لیقولنّ اللّه قل

فرمان به پیامبر(ص) برای حمد و ستایش خداوند، پس از طرح این پرسش فرضی: <چه کسی نازل کننده باران از آسمان و حیات بخشیدن به زمین با آن است؟> و پاسخ گرفتن از مشرکان، دائر بر این که <منشأ همه، خدا است>، مفید حقیقت یاد شده است. به عبارت دیگر، می توان گفت، متعلق حمد، محذوف است و می تواند چیزی از قبیل <الحمدللّه علی تمام الحجّه علی التوحید> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 18 - 3

3 - اختصاص همه حمد ها به خداوند ، دلیل لزوم تسبیح او است .

فسبح_ن اللّه . .. و له الحمد ... عشیًّا

جمله <و له الحمد> معترضه و <عشیّاً> عطف به محل <حین تمسون> است. لذا این دو آیه درصدد توصیه به تسبیح گویی خداوند در وقت های چهارگانه یاد شده است. ذکر جمله معترضه در بین توصیه بالا، می تواند اشاره به این نکته داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 25 - 4،6،10

4 - شایسته است که پس از مجاب شدن افراد و اعتراف شان به توحید ، خداوند ، حمد و ستایش شود .

و لئن سألتهم من خلق السموت و الأرض لیقولنّ اللّه قل الحمد للّه

6 - تنها ، آفریدگارِ یک تا ، شایسته همه حمد ها و ستایش ها است .

و لئن سألتهم . .. لیقولنّ اللّه قل الحمد للّه

<ال> در <الحمد> برای استغراق و مفید نکته یاد شده است.

10 - مشرکان ، از اختصاص داشتن همه حمد و سپاس ها به درگاه خداوند ، بی خبرند .

قل الحمد للّه بل أکثرهم لایعلمون

بنابراین احتمال که متعلق و مفعولٌ به <لایعلمون> همین فرمانی باشد که خداوند به پیامبر(ص) فرموده است (لایعلمون أنّ الحمد للّه)، نکته بالا قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 17

14 - لقمان - 31 - 26 - 8،11

8 - توصیه خداوند به ادای حمد به درگاه او ، به خاطر انجام دادن وظیفه انسان ها است و نه نیاز خدا به حمد .

قل الحمد للّه . .. إنّ اللّه هو الغنیّ الحمید

اعلام بی نیازی مطلق خداوند در پی توصیه به حمد او، می تواند به حقیقت یاد شده، دلالت داشته باشد.

11 - تنها خداوند ، شایسته و سزاوار حمد و سپاس است .

إنّ اللّه هو . .. الحمید

<الحمید> می تواند صفت مفعولی و به معنای <محمود> باشد; یعنی، کسی که مورد ستایش است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 15 - 10

10 - تسبیح مؤمنان به درگاه خدا ، همراه با حمد و سپاس به درگاه او است .

سبّحوا بحمد ربّهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 1 - 1،6

1 - تمامی حمد ها و ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد> برای جنس بوده و مفید استغراق است.

6 - تنها خداوند ، شایسته حمد و ستایش است .

و له الحمد فی الأخره

تقدیم خبر و معرفه بودن مبتدا و خبر، دلالت بر حصر دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 1 - 1،3

1 - همه ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> جنسیه و مفید استغراق است; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

3 - تنها خداوند ، شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 34 - 5،7

5 - همه ستایش ها از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> به اصطلاح جنسیه و مفید استغراق است; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

ص: 18

7 - تنها خداوند شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 182 - 1،3،9

1 - همه ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> به اصطلاح، جنسیه بوده و مفید استغراق است; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

3 - تنها خداوند شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

9 - تدبیر همه عالم های هستی از سوی خداوند ، دلیل اختصاص همه ستایش ها به او است .

الحمد للّه ربّ الع_لمین

برداشت یاد شده از آن جا است که <ربّ العالمین> به منزله تعلیل برای <الحمد للّه> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - ص - 38 - 35 - 14

14 - ستایش خداوند ، از آداب دعا و عرض حاجت به درگاه او است .

ربّ اغفر لی و هب لی ملکًا . ..إنّک أنت الوهّاب

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 29 - 13،15،16

13 - همه ستایش ها از آن خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> به اصطلاح جنسیه و مفید استغراق است; یعنی، <کل حمد للّه>.

15 - تنها خداوند شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

16 - ناآگاهی بیشتر مردم ، از شایستگی انحصاری حمد و ستایش برای خداوند

الحمد للّه بل أکثرهم لایعلمون

برداشت یاد شده مبتنی بر این اساس است که متعلق جهل، مسأله حمد و اختصاص آن به خدا باشد; یعنی، <بل أکثرهم لایعلمون أنّ الحمد للّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 46 - 17

17 - ثنای خداوند و ذکر اوصاف او ، پیش از اظهار حاجت ، امری شایسته و از آداب دعا است .

قل اللّهمّ فاطر السم_وت . .. ع_لم ... أنت تحکم بین عبادک فی ما کانوا فیه یختلفون

ص: 19

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 74 - 1

1 - سپاس گزاری تقواپیشگان از خداوند ، به خاطر وفا کردن به وعده های خود درباره آنان

و قالوا الحمد للّه الذی صدقنا وعده

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 75 - 2،9،12،14،20

2 - قرین و همراه کردن تسبیح و تنزیه خداوند با حمد و ستایش او ، امری نیکو و پسندیده است .

یسبّحون بحمد ربّهم

<با> در <بحمد> برای مصاحبت است.

9 - همه خلایق در قیامت به حمد و ستایش خداوند خواهندپرداخت .

و قیل الحمد للّه ربّ العلمین

12 - همه ستایش ها از آن خداوند است .

و قالوا الحمد للّه . .. و قیل الحمد للّه

<ال> در <الحمدللّه> به اصطلاح جنسیه و مفید استغراق است; یعنی،<کلّ حمد للّه>

14 - تنها خداوند ، شایسته و بایسته ستایش است .

و قالوا الحمد للّه . .. و قیل الحمد للّه

20 - تدبیر همه عالم های هستی از سوی خدا ، دلیل اختصاص همه ستایش ها به او است .

الحمد للّه ربّ العلمین

برداشت یاد شده از آن جا است که <ربّ العالمین> به منزله تعلیل برای <الحمد للّه> می باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 7 - 1،2

1 - فرشتگان حامل عرش و پیرامون آن ، به تسبیح و تنزیه خداوند همراه با ستایش او می پردازند .

الذین یحملون العرش و من حوله یسبّحون بحمد ربّهم

2 - همراه ساختن تسبیح و تنزیه خداوند با حمد و ستایش او ، امری نیکو و پسندیده

یسبّحون بحمد ربّهم

<با> در <بحمد> برای مصاحبت است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 55 - 13

13 - همراه کردن تسبیح خداوند با حمد و ستایش او ، توصیه الهی

و سبّح بحمد ربّک بالعشیّ و الإبک_ر

ص: 20

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 65 - 10،12،18،19

10 - همه ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

الحمد للّه

<ال> در <الحمد للّه> به اصطلاح جنسیه بوده و مفید استغراق است; یعنی، <کلّ حمد للّه>.

12 - تنها خداوند ، شایسته و بایسته ستایش است .

الحمد للّه

18 - تدبیر همه عالم های هستی از سوی خداوند ، دلیل اختصاص همه ستایش ها به او است .

الحمد للّه ربّ الع_لمین

برداشت یاد شده از آن جا است که <ربّ العالمین> به منزله تعلیل برای <الحمد للّه> می باشد.

19 - ربوبیت خداوند ، مقتضی حمد و ستایش است .

الحمد للّه ربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - فصلت - 41 - 42 - 9

9 - قرآن ، نعمتی بزرگ و فرو فرستنده آن شایسته ستایش و قدردانی است .

تنزیل من حکیم حمید

به کارگیری وصف <حمید> برای خداوند _ پس از بیان نزول قرآن _ می تواند از یکسو عظمت قرآن و نعمت بودن آن را بفهماند و از سوی دیگر کرنش و فروتنی انسان در برابر خدا را افاده کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 5 - 5

5 - فرشتگان ، همواره در حال ستایش ، تسبیح و تنزیه پروردگار خویش

و المل_ئکه یسبّحون بحمد ربّهم

فعل مضارع <یسبّحون> افاده استمرار می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 28 - 10،11

10 - ولایت بی نقص و شایسته ستایش ، مخصوص خداوند است .

و هو الولیّ الحمید

برداشت یاد شده بدین احتمال که <حمید>، وصف <ولیّ> باشد; نه خبر بعد از خبر.

11 - تنظیم معیشت و نزول باران ، پس از یأس وناامیدی انسان ، جلوه ای از ولایت ستوده و بی نقص خداوند است .

و لو بسط اللّه الرزق . .. و ل_کن ینزّل بقدر ما یشاء ... و هو الذی ینزّل الغیث ..

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 21

17 - جاثیه - 45 - 36 - 1

1 - تنها خداوند ، شایسته حمد و ستایش بی پایان

فللّه الحمد

تقدم <للّه> بر <الحمد> مفید حصر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 40 - 3

3 - تنزیه و ستایش پروردگار ، روح نماز و عبادت است . *

و سب_ّح . .. قبل طلوع الشمس و قبل الغروب . و من الّیل فسبّحه

در صورتی که این آیه با آیه قبل، نظر به نمازهای پنجگانه داشته باشد; از به کار رفتن تعبیر تسبیح و تحمید به جای <صلاه>، می توان مطلب بالا را استفاده کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - طور - 52 - 48 - 9،11

9 - پیامبر ( ص ) ، مأمور تسبیح و حمد پروردگار ، هم زمان با آغاز هر تلاش

و سبّح بحمد ربّک حین تقوم

درباره <حین تقوم> چندین احتمال از سوی مفسران مطرح شده است. به نظر می رسد ارتباط <و سبح> با <و اصبر لحکم ربّک> می تواند قرینه باشد بر این که مراد، هنگام برخاستن پیامبر(ص) برای انجام تبلیغ و رسالت است.

11 - لزوم تنزیه خداوند از کاستی ها ، همراه با ستایش او بر جلوه های عالی پروردگاری اش

و سبّح بحمد ربّک

<باء> در <بحمد> برای مصاحبت است. از ارتباط <سبّح بحمد> با <ربّ> مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - ممتحنه - 60 - 6 - 8

8 - اعمال نیک و بد خلق ، بی تأثیر در ذات بی نیاز و ستوده خداوند

و من یتولّ فإنّ اللّه هو الغنیّ الحمید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 1 - 8،10

8 - همه ستایش ها ، از آنِ خداوند است .

له الحمد

<ال> در <الحمد> به اصطلاح جنسیه و مفید استغراق است; یعنی، <له کلّ حمد>.

10 - تنها خداوند ، سزاوار و باسته ستایش است .

له الحمد

ص: 22

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - تغابن - 64 - 6 - 14،15

14 - خداوند ، مستحق ستایش و ستودنی است .

واللّه . .. حمید

15 - خداوند بی نیاز ، ستودنی و قابل ستایش است .

و اللّه غنیّ حمید

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که <حمید>، صفت برای <غنی> باشد; نه صفت مستقل برای <اللّه>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 3،4،5،14،21

3 - خداوند ، مبرّا و منزّه از هر عیب و نقص و شایسته ستودن و تمجید کردن

فسبّح بحمد ربّک

4 - شایسته ترین سخن برای نفی عیب از خداوند ، ستایش او است .

فسبّح بحمد ربّک

<باء> در <بحمد ربّک> برای استعانت است; برخی آن را <باء> مصاحبه می دانند. برداشت یاد شده، ناظر به معنای اول است.

5 - لزومِ همراه ساختن تسبیح با حمد خداوند

فسبّح بحمد ربّک

<باء> در <بحمد ربّک> ممکن است برای مصاحبه باشد.

14 - ذکر صفات جلال و جمال خداوند ، پیش از درخواست از او ، از آداب دعا و استغفار

فسبّح بحمد ربّک و استغفره

فرمان <تسبیح>، بر ذکر صفات جلالی (سلبی) و فرمان <حمد> بر ذکر صفات جمالی (ثبوتی) دلالت دارد و تقدیم آن دو بر فرمان استغفار، بیانگر برداشت یاد شده است.

21 - فرمان خداوند به تسبیح ، حمد و استغفار ، زمینه ساز توفیق یافتن انسان برای توبه به درگاه او است .

فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا

عبارت <تاب اللّه علیه>; یعنی، او را به توبه موفق ساخت (قاموس). جمله <إنّه کان توّاباً>، تعلیل است و بیان می کند که دستورهای سه گانه خداوند در این آیه، به دلیل <توّاب> بودن خداوند صادر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 127 - 13

13 - ستایش خداوند ، از آداب دعاست .

ربنا تقبل منا إنک أنت السمیع العلیم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 267 - 12

12 _ خداوند ، سزاوار ستایش

ص: 23

اَنّ اللّه غنیّ حمید

<حمید> در برداشت فوق به معنای محمود (ستایش شده) گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - آل عمران - 3 - 26 - 2

2 _ پیامبر ( ص ) ، موظّف به ستایش پروردگار

قل اللّهم مالک الملک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 8 - 7

7- بی نیازی و ستودگی خداوند ، دلیل زیان ندیدن او از کفر مردم

إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعًا فإن الله لغنی حمید

<فإن الله لغنی حمید> در مقام تعلیل جزای شرط محذوف است . در این صورت، معنا چنین می شود: چون خداوند بی نیاز است، کفران شما به او ضرری نمی رساند.

ستایش می کنی.

15 - تسبیح خداوند به وسیله ستایش او بر صفات کمالی اش ، روشی نیکو در تسبیح است .

فسبّح بحمد ربّک

در برداشت یاد شده <باء> در <بحمد ربّک> برای استعانت گرفته شده است.

17 - تسبیح و تنزیه پروردگار ، باید با ستایش هایی باشد که او خود را با آنها ستوده است .

فسبّح بحمد ربّک

در باره اضافه <حمد> به <ربّ>، دو وجه ادبی احتمال می رود: 1_ حمد به فاعل خود اضافه شده باشد. 2_ حمد به مفعول خود اضافه شده باشد. برداشت یاد شده مبتنی بر وجه اول است و مفاد آن این است که خدای خویش را، با حمدی که او خود را به آن ستوده است تسبیح کن.

شب داشته باشد. 2_ آیه شریفه را با <واصبر...> _ که در آیه قبل آمده _ ملاحظه کنیم.

<باء> در <بحمد ربّک> یا برای مصاحبت است و یا استعانت. در هر صورت، فرمان به حمد و تسبیح با هم است. خطاب <سبّح> گرچه مربوط به پیامبر(ص) می باشد، ولی آیات بعد، قرینه ای بر منحصر نبودن این تکالیف به آن حضرت است.

11 - تسبیح و ستایش پروردگار ، پیش از طلوع و غروب آفتاب ، دارای ارزش و آثاری ویژه است .

و سبّح بحمد ربّک قبل طلوع الشمس و قبل غروبها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 36 - 2

2 - معاد و برپایی قیامت ، نمودی از تدبیر خداوند هستی و شایسته حمد و ستایش

إنّ وعد اللّه حقّ . .. و قیل الیوم ننسیکم ... فالیوم لایخرجون ... فللّه الحمد

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - ابراهیم - 14 - 2 - 4

4- مالکیت مطلق خداوند بر تمامی هستی ، دلیل شکست ناپذیری و ستودگی اوست .

العزیز الحمید. الله الذی له ما فی السموت و ما فی الأرض

و للّه الأسماء الحسنی فادعوه بها

حرف <فاء> در <فادعوه> سببیه است و دلالت می کند که لزوم پرستش و خواندن خدا به این سبب است که او همه کمالات را دارد و از هر عیب منزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 14 - 9

9 - آفرینش انسان ، آفرینشی بس مهم و ستایش برانگیز

ثمّ أنشأن_ه خلقًا ءاخر فتبارک اللّه أحسن الخ_لقین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - سجده - 32 - 15 - 12

12 - توجه به مقام ربوبی پروردگار ، مایه تواضع و ستایش به درگاه وی و تنزیه او از هر کاستی و نقص است .

خرّوا سجّدًا و سبّحوا بحمد ربّهم

10- کمال و عظمت قرآن و نبود کمترین کجی و انحراف در آن ، مقتضی حمد و ستایش در برابر پدیدآورنده آن است .

الحمد للّه الذی . .. لم یجعل له عوجًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 130 - 16

16 - توجه به تدبیر خداوند و قانون مند بودن عذاب ها و کیفر های او ، برانگیزنده انسان به تسبیح و ستایش او در همه حال

و لولا کلمه . .. بحمد ربّک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 15 - 3

3 - لزوم حمد و ستایش به درگاه خدا ، در مقابل برخورداری از نعمت علم و دانش

و لقد ءاتینا داود و سلیم_ن علمًا و قالا الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 59 - 2

2 - هلاک شرک پیشگان مفسد و نجات مؤمنان به اراده الهی و در سایه تلاش های پیامبران ، شایان سپاس گزاری به درگاه خدا و فرستادن درود و سلام بر فرستادگان او

قل الحمد للّه و سل_م علی عباده الذین اصطفی

رهنمود الهی به حمد و ستایش برای او و فرستادن درود و سلام بر بندگان برگزیده اش (پیامبران)، در پی یادآوری مکرر نجات مؤمنان و هلاکت کافران، مطلب یاد شده را افاده می کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 93 - 6

6 - عظمت معنوی انسان ها ، مقتضی پرداختن به سپاس و ستایش خدا در همه حال

أُمرت أن أعبد . .. أن أکون من المسلمین . و أن أتلوا القرءان ... و قل الحمدللّه

آیه بالا نشان می دهد _ که حتی فردی مثل پیامبر(ص) که نزدیک ترین خلق به خدا است _ هیچ گاه نباید از یاد خدا و سپاس و ستایش او غافل شود; یعنی، این گونه نیست که انسان ها با رسیدن به مقامات معنوی، از عبودیت، تسلیم و ستایش خدا معاف شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 63 - 13

13 - توجه به خالقیت ، رازقیت و مدیریت خدا ، زمینه ساز حمد او است .

و لئن سألتهم من خلق . .. و سخّر ... اللّه یبسط الرزق ...و لئن سألتهم من نزّل ...

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 35

14 - لقمان - 31 - 25 - 5،11

5 - عقیده به یک تایی خدا در خالقیّت ، مستلزم منحصر دانستن تمامی ستایش ها به او است .

و لئن سألتهم من خلق . .. لیقولنّ اللّه قل الحمد للّه

11 - پیچیده نبودن فهم توحید و روشنی آن حتی در نظر مشرکان ، شایسته حمد به درگاه خدا است .

و لئن سألتهم من خلق السموت و الأرض لیقولنّ اللّه قل الحمد للّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 26 - 6

6 - توجه به حاکمیت و مالکیت مطلق الهی برپدیده های عالم ، مستلزم اختصاص دادن حمد و ستایش به او است .

قل الحمد للّه . .. للّه ما فی السموت و الأرض

یادآوری مالکیت خدا بر پدیده های عالم، پس از فرمان به ادای حمد، می تواند برای توجه دادن به نکته یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 1 - 9

9 - مالکیت مطلق خداوند بر موجودات عالم ، مقتضی اختصاص همه حمد و ستایش ها به او است .

الحمد للّه الذی له ما فی السموت و ما فی الأرض

صله موصول <الذی> که ما فی السماوات و ما فی الأرض است می تواند علت انشای ثنا و حمد برای موصول باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 2 - 5

5 - احاطه علمی خداوند به همه جنبش ها و سکون های موجودات ، مقتضی اختصاص داشتن همه ستایش ها و حمد ها به او است .

الحمد للّه الذی له . .. یعلم ما یلج فی الأرض و ما یخرج منها و ما ینزل من السماء

عبارت <یعلم ما> می تواند حال برای ضمیر <له> باشد. بنابراین، معنا چنین می شود: حمد برای کسی است که مالک همه موجودات است; در حالی که از همه چیز خبر دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - فاطر - 35 - 15 - 8،9

8 - غنا و بی نیازی هیچ کس جز خداوند ، قابل ستایش و مدح نیست .

و اللّه هو الغنّی الحمید

برداشت یاد شده از آمدن صفت حمید، به دنبال صفت غنی به دست می آید.

9 - خداوند ، دارای جود و بخشش ستایش آفرین

و اللّه هو الغنّی الحمید

برداشت یاد شده، به خاطر این نکته است که فرد غنی آن گاه ستایش می شود که جود و بخشش داشته باشد; و گرنه شایسته ستایش نخواهد بود و خداوند این چنین است.

ص: 36

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - صافات - 37 - 182 - 11

11 - ربوبیت خداوند ، مقتضی حمد و ستایش است .

الحمد للّه ربّ الع_لمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - زمر - 39 - 75 - 10،21

10 - همه خلایق در قیامت ، به خاطر قضاوت به حق و عادلانه خداوند ، به حمد و ستایش او خواهندپرداخت .

و قضی بینهم بالحقّ و قیل الحمد للّه ربّ الع_لمین

برخی از مفسران بر این عقیده اند که حمد و ستایش خلایق در قیامت، به خاطر داوری به حق خداوند در میان آنان می باشد. ازاین رو این ستایش و حمد پس از قضاوت خداوند انجام خواهد گرفت.

21 - ربوبیت خداوند ، مقتضی حمد و ستایش است .

الحمد للّه ربّ العلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - شوری - 42 - 28 - 9

9 - دریافت باران ، پس از نیاز و ناامیدی ، زمینه ساز توجه انسان به ولایت الهی بر هستی و روی آوری به ستایش او

و هو الذی ینزّل الغیث من بعد ما قنطوا . .. و هو الولیّ الحمید

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - جاثیه - 45 - 36 - 6،10

6 - رهیافت انسان به ستایش پروردگار ، در پرتو توجه به نظام عالی تدبیر او در هستی

حم . .. إنّ فی السم_وت و الأرض لأی_ت للمؤمنین... فللّه الحمد

با توجه به قرار گرفتن این آیه در بخش پایانی سوره، <فاء> در <فللّه> تفریع بر کل محتوای سوره است که درصدد نمایاندن مظاهر تدبیر والای الهی در هستی _ به ویژه در نظام زندگی انسان _ است.

10 - مدیریت یگانه خداوند بر جهان ، جلوه ای از جمال هستی و شایسته حمد و ستایش

فللّه الحمد ربّ السموت و ربّ الأرض ربّ الع_لمین

ذکر وصف <ربّ السماوات و. ..> در پی تأکید بر ربوبیت عام، فراگیر و یگانه خداوند، می تواند بیانگر این نکته باشد که گردش نظام هستی با مدیریت واحد، خود جمال و زیبایی دیگری برای هستی است و در نتیجه خالق و مدیر هستی، شایسته حمد و سپاس است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - ق - 50 - 39 - 7

7 - پروردگاری خداوند ، مقتضی گرایش انسان ها ، به تنزیه و ستایش او

ص: 37

و سب_ّح بحمد رب_ّک

از ارتباط میان <و سبّح. ..> با وصف <ربّ>، مطلب بالا استفاده می شود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - مرسلات - 77 - 23 - 2

2 - آفرینش انسان و تقدیر و حسابگری های دقیق در اندام وی از سوی خداوند ، ستایش برانگیز است .

ألم نخلقکم من ماء مهین . .. فقدرنا فنعم الق_درون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نصر - 110 - 3 - 9

9 - توجّه به ربوبیت خداوند ، زمینه ساز تسبیح ، حمد و استغفار به درگاه او است .

فسبّح بحمد ربّک و استغفره

آسمان ها را در آستانه فروپاشی قرار می دهد، فرشتگان را نیز به تسبیح و تقدیس خدا وا می دارد.

7 - تسبیح و حمد پروردگار در برخی از اوقات شب و در دو طرف روز ، از وظایف پیامبر ( ص ) و مؤمنان

و من ءانآیِ الّیل فسبّح و أطراف النهار

<آناء> به معنای <ساعات و اوقات> است و <من> معنای تبعیض دارد. بنابراین <من آناء اللیل>; یعنی، پاره هایی از شب را به تسبیح و تحمید بگذران. <بحمد ربّک> در صدر آیه، قرینه براین است که این تسبیح نیز باید با حمد همراه باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 55 - 12،16

12 - توصیه خداوند به پیامبر ( ص ) مبنی بر تسبیح همراه با حمد خدا در هر صبح و شام

و سبّح بحمد ربّک بالعشیّ و الإبک_ر

16 - شبان گاهان و بامدادان ، دو وقت مناسب و شایسته برای ذکر خدا و تسبیح و حمد او

و سبّح بحمد ربّک بالعشیّ و الإبک_ر

برداشت یاد شده، از اختصاص به ذکر یافتن دو وقت یادشده برای تسبیح و حمد به دست می آید.

ص: 43

10 - کهف - 18 - 79 - 3

3- کشتی و حمل و نقل دریایی ، در زمان حضرت موسی ( ع ) از منابع درامد بود .

فکانت لمسکین یعملون فی البحر

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - عنکبوت - 29 - 65 - 3

3 - سفر دریایی و استفاده از کشتی ، در عصر ظهور اسلام ، رواج داشته است .

فإذا رکبوا فی الفلک دعوا اللّه مخلصین له الدّین

2- شتر وسیله حمل و نقل و تبادل کالا های تجارتی در عصر بعثت بوده است .

و تحمل أثقالکم إلی بلد لم تکونوا ب_لغیه إلی بشقّ الأنفس

3- قدرت فوق العاده شتر در پیمودن راه های طولانی و دشوار و حمل بار های سنگین

و تحمل أثقالکم إلی بلد لم تکونوا ب_لغیه إلاّ بشقّ الأنفس

4- جواز استفاده از حیوانات و دام ها جهت حمل بار و کالا

و تحمل أثقالکم إلی بلد لم تکونوا ب_لغیه إلاّ بشقّ الأنفس

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

12 - مؤمنون - 23 - 22 - 1

1 - امکان بهرهوری بشر از شتران و کشتی ها در جهت سواری و حمل و نقل ، نمونه ای دیگر از تدبیر الهی

و علیها و علی الفلک تحملون

ضمیر در <علیها> به أنعام بازمی گردد و مراد از آن _ به قرینه <تحملون> _ تنها شتران است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - لقمان - 31 - 31 - 5

5 - کشتیرانی ، دارای اهمیتی اساسی در حمل و نقل نیازمندی های بشر و مواهب الهی به نقاط مختلف است .

ألم تر أنّ الفلک تجری فی البحر بنعمت اللّه لیریکم من ءای_ته

بنابراین که <با> در <بنعمت> برای تعدی و یا مصاحبه باشد، نکته بالا به دست می آید.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 41 - 3

3 - امکان بهره برداری انسان ها از دریا به وسیله کشتی در سیر و سفر و حمل و نقل ، از نعمت های الهی است .

و ءایه لهم أنّا حملنا ذرّیّتهم فی الفلک المشحون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - یس - 36 - 42 - 1،2

1 - خداوند ، مرکب هایی مانند کشتی ( چهارپایان و . . . ) در سیر و سفر و حمل و نقل برای بشر آفریده است .

و خلقنا لهم من مثله ما یرکبون

2 - آفرینش مرکب هایی مانند کشتی ( چهارپایان و . . . ) در سیر و سفر و حمل و نقل برای بشر ، از آیات و نشانه های قدرت و تدبیر خداوند

و ءایه لهم أنّا حملنا ذرّیّتهم فی الفلک المشحون . و خلقنا لهم من مثله ما یرکبون

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله <و خلقنا لهم. ..> عطف بر جمله <حملنا ذرّیّتهم> می باشد و درصدد بیان نشانه های تدبیر و قدرت خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 46

15 - یس - 36 - 72 - 3،4

3 - خداوند برخی از دام ها ( چون شتر و گاو ) را برای سوار شدن و حمل و نقل آفریده است .

فمنها رکوبهم

<من> در <فمنها> برای تبعیض است; یعنی، برخی از انعام که مقصود از آن شتر و گاو است.

4 - جواز استفاده از شتر و گاو برای سوار شدن و حمل و نقل

فمنها رکوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 80 - 2،3

2 - تأمین خواسته ها و نیاز های بشر در سیر و سفر خویش ، از حکمت های آفرینش شتران

و لتبلغوا علیها حاجه فی صدورکم

3 - سوار شدن و تأمین خواسته ها و نیاز های بشر در سیر و سفر خویش ، حکمت اصلی آفرینش شتران

لترکبوا منها . .. و لتبلغوا علیها حاجه فی صدورکم

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که لام تعلیل تنها بر سر <لترکبوا> و <لتبلغوا. ..> آمده است; نه برای منافع دیگر و حمل و نقل.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

16 - غافر - 40 - 81 - 2

2 - آفرینش دام ها و کشتی ها ، از نشانه ها و دلایل قدرت و ربوبیت بی همتای خداوند

اللّه الذی جعل لکم الأنع_م . .. و علیها و علی الفلک تحملون . و یریکم ءای_ته

از مصادیق مورد نظر آیه شریفه برای آیات الهی، دام ها و کشتی ها (موضوع بحث آیه قبل) می باشد.

16_ شتر وسیله متعارف حمل کالا ، در مصر و کنعان باستان

و نزداد کیل بعیر

واژه <ندا> معمولاً در مواردی به کار برده می شود که مخاطب فاصله نسبتاً زیادی با ندا دهنده داشته باشد. و خداوند این واژه را پس از تخلف آدم و همسرش به کار برد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 10

10 - نافرمانی آدم و حوا ، مایه محرومیت آنان از وعده خداوند به تأمین پوشاک آنان در بهشت شد .

إنّ لک . .. لاتعری ... فبدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 1

1 _ شیطان با فریبکاریها و سوگند دروغ، آدم و حوا را به پای درخت ممنوع کشاند تا از ثمره آن تناول کنند.

و قاسمهما . .. فدلیهما بغرور

<تدلیه>، مصدر <دلیّ>، به معنای فرستادن است، و مراد از آن نزدیک کردن آدم و حوا به شجره نهی شده برای خوردن از آن است. کلمه <غرور> می تواند مصدر و به معنای فریب دادن باشد و می تواند جمع غار (فریبنده) باشد، و مراد از آن سخنان دروغین و باطلی باشد که شیطان با سوگند به آدم و حوا القا کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 9،10

9 _ نشان دادن شرمگاه آدم و حوا به آنان از اهداف شیطان در فریفتن و برهنه کردن ایشان

ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوءتهما

10 _ شیطان، حتی به هنگام خروج آدم و حوا از بهشت، در صدد برهنه ساختن آنان بود. *

أخرج أبویکم من الجنه ینزع عنهما لباسهما

جمله <ینزع . .. > حال برای فاعل <أخرج> است. یعنی شیطان به هنگام خروج آدم و حوا نیز برای بیرون آوردن لباس آنان در تلاش بود.

هبوط (مصدر اهبطوا) به معنای فرود آمدن است. مفعول <اهبطوا> به دلیل جمله بعد، <الأرض> می باشد.

22 _ از امام رضا ( ع ) روایت شده : < . . . فتسلط علیه ( آدم ( ع ) ) الشیطان . . . و تسلط علی حوا . . . فأخرجهما اللّه عز و جل عن جنته فاهبطهما عن جواره إلی الأرض . . . ;

. .. پس شیطان بر آدم (ع) ... و حوا مسلط گشت ... پس خدا آنان را از بهشت خود بیرون راند و از جوار خود به زمین فرو فرستاد ...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 38 - 1،4

1 - خداوند ، پس از نافرمانی آدم ( ع ) و حوا ، از آنان خواست تا از بهشت خارج شوند .

قلنا اهبطوا منها

درباره دلیل تکرار جمله <قلنا اهبطوا> (آمدنش در این آیه و آیه 36) چند نظر ایراد شده است. نبودن واو و دیگر حروف عطف در آیه مورد بحث، این نظر را تقویت می کند که: <قلنا اهبطوا> در آیه فوق، تأکید جمله <قلنا اهبطوا> در آیه 36 است.

4 - خداوند ، به هنگام خروج آدم ( ع ) و حوا از بهشت ، آنان و نسلشان را به بهره مند ساختن از هدایت ها و رهنمودهایی از جانب خودش ، بشارت داد .

فإما یأتینکم منی هدًی

<إما> مرکب از <إن> شرطیه و <ما>ی زایده است. شرطیه بودن جمله از یکسو و تأکید آن با <ما>ی زایده و نون تأکید در <یأتینّ> از سوی دیگر، اقتضا می کند که جمله چنین معنا شود: اگر هدایتی از جانب من آمد که البته خواهد آمد ... .

5 - اعراف - 7 - 23 - 5

5 _ آدم و حوا امیدوار به مغفرت و رحمت الهی

و إن لم تغفر لنا و ترحمنا

19 _ عن أبی عبدالله(ع): . .. فلما أکلا (آدم و حوا) من الشجره طار الحلی و الحلل عن اجسادهما و بقیا عریانین ... .

از امام صادق(ع) روایت شده است: . .. چون آدم و حوا از آن درخت ممنوعه خوردند، زیور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 10

10 _ شیطان، حتی به هنگام خروج آدم و حوا از بهشت، در صدد برهنه ساختن آنان بود. *

أخرج أبویکم من الجنه ینزع عنهما لباسهما

جمله <ینزع . .. > حال برای فاعل <أخرج> است. یعنی شیطان به هنگام خروج آدم و حوا نیز برای بیرون آوردن لباس آنان در تلاش بود.

11 - طه - 20 - 121 - 2

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

فوسوس إلیه الشیط_ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

2 _ نمایان سازی شرمگاه آدم و حوا، از اهداف شیطان در فریبکاری و توطئه علیه آنان

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

و قاسمهما إنی لکما لمن النصحین

معمولاً سوگند یاد کردن در مواردی است که طرف مقابل حالت انکار و ناباوری از خود ابراز کند.

4 _ خداوند هر گونه استفاده از شجره نهی شده را بر آدم و حوا ممنوع کرد. *

و لا تقربا هذه الشجره

نهی <لا تقربا> می تواند کنایه از حرمت هر گونه استفاده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4

3 _ شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

4 _ شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 2،3،10

2 _ آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

3 _ آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

10 _ آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1

1 _ آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1،2،8،9

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط_ن . .. فأکلا منها

2 - حوا در ماجرای تناول از درخت ممنوع ، موافق تصمیمات شوهرش آدم ، عمل می کرد .

ص: 61

فوسوس إلیه الشیط_ن . .. فأکلا منها

اقدام آدم به خوردن از درخت ممنوع، تحت تأثیر وسوسه های شیطان بود، ولی حوا چنین نبود(فوسوس إلیه شیطان). ممکن است اقدام حوا، در برابر عملکرد آدم تأثیرپذیر بوده است.

8 - عورت و شرمگاه آدم و حوا ، پیش از تناول از درخت ممنوع بر آنان پوشیده بود .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

<سوأه> به معنای عورت و شرم گاه است (لسان العرب) و <بدت لهما> ممکن است به این معنا باشد که عورت هر یک برای دیگری آشکار شد و ممکن است مراد این باشد که عورت آنان برای خودشان آشکار شد. بر مبنای دومین احتمال، عورت آدم و حوا قبل از خوردن میوه ممنوع، بر خود آنان نیز پوشیده بود.

9 - تناول از درخت منع شده ، موجب عریانی و آشکار شدن شرمگاه آدم و حوا گردید .

فأکلا منها فبدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 1،3،12

1 - آدم ( ع ) و حوا ، در پی تناول از درخت منع شده ، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند .

فأکلا منها . .. قال اهبطا منها

<إهبطا> ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت ، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد .

فأکلا . .. بعضکم لبعض عدوّ

منشأ خلقت حوا بوده است.

4 _ آدم و حوا پس از اعتراف به لغزش خویش از خداوند خواستند تا گناهشان را بیامرزد و بر آنان ترحم کند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا و إن لم تغفر لنا و ترحمنا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 189 - 9،10

9 _ آدم ( ع ) و حوا پس از سنگین شدن حوا بر اثر رشد جنینش ، به درگاه خدا به نیایش پرداختند .

فلما أثقلت دعوا اللّه ربهما

10 _ آدم ( ع ) و حوا با نیایش به درگاه خدا از وی خواستند تا فرزندی سالم و شایسته بقا به آنان عنایت کند .

دعوا اللّه ربهما لئن ءاتیتنا صلحاً لنکونن من الشکرین

صالح در لغت به کسی یا چیزی گفته می شود که فساد در آن نباشد. و مراد از آن به مناسبت مورد، فرزند سالم و مبرا از عیب و نقص است به گونه ای که استعداد زنده ماندن را دارا باشد. گفتنی است که جمله <فلما ءاتیهما صلحا ... > دلالت بر آن دارد که مراد از صالح، معنای متعارف در شرع (نیکوکار و پاکدامن) نیست.

7 _ آدم و حوا خویشتن را به سبب خطا و لغزش از زیانکاران شمردند.

إن لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخسرین

13 _ آدم ( ع ) و حوا در پیشگاه خداوند ملتزم شدند که در صورت دارا شدن فرزندی سالم و شایسته همواره از سپاسگزاران وی باشند .

دعوا اللّه ربهما لئن ءاتیتنا صلحاً لنکونن من الشکرین

لا یفتننکم الشیطن کما أخرج أبویکم من الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 1

1 - آدم و حوا ( ع ) ، با وسوسه شیطان از درخت ممنوع شده تناول کردند .

فوسوس إلیه الشیط_ن . .. فأکلا منها

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 3

3 _ فریبکاریهای شیطان، عامل خروج آدم و حوا از بهشت شد.

کما أخرج أبوبکم من الجنه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 123 - 3

3 - آدم و حوا ( ع ) ، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدار های خداوند در بهشت ، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند .

فأکلا منها . .. و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

<هبوط>; یعنی، نزول (مصباح). فرمان <اهبطا> فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

تمامی آدمیان اعلان داشت، و سرانجام آدم و حوا را به پای شجره نهی شده کشاند و با دروغ و نیرنگ آنان را به خوردن از آن شجره ترغیب کرد.

3 - شیطان و اغواگری های او سبب خروج آدم ( ع ) و حوا از بهشت شد .

فأخرجهما مما کانا فیه

4 - خداوند ، پس از سلب شایستگی آدم ( ع ) و حوا برای سکونت در بهشت ، آنان را به خروج از بهشت و فرود آمدن به زمین فرمان داد .

و قلنا اهبطوا

هبوط (مصدر اهبطوا) به معنای فرود آمدن است. مفعول <اهبطوا> به دلیل جمله بعد، <الأرض> می باشد.

5 - فاصله زمانی میان سکونت آدم ( ع ) و حوا در بهشت با لغزش آنان ، فاصله ای نسبتاً کوتاه و اندک بود .

و قلنا یأدم اسکن أنت و زوجک الجنه . .. فأزلّهما الشیطن عنها

عطف جمله <أزلهما . ..> بر آیه قبل به وسیله حرف <فا> می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

7 - شیطان در بهشتِ آدم ( ع ) و حوا ، حضور داشت .

فأزلهما الشیطن عنها

12 - خداوند در پی هبوط آدم ( ع ) و حوا ، دشمنی فرزندانشان را با یکدیگر ، به ایشان گوشزد کرد .

و قلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو

13 _ تناول آدم ( ع ) و حوا از شجره ممنوعه ، مایه سلب شایستگی نسل آنان برای سکونت در بهشت نخستین شد . *

قلنا اهبطوا

خداوند در بیان اخراج آدم(ع) و حوا از بهشت و استقرار آن دو در زمین، خطاب خویش را - بر خلاف مقتضای طبیعی کلام - متوجه نسل آنان نیز کرد; تا به این نکته اشاره کند که: تناول آدم(ع) و حوا از شجره منهیه در نسل ایشان نیز اثری به جای گذاشت که باعث شد آنان نیز، حیات خویش را در زمین سپری کنند.

19 _ از رسول خدا ( ص ) روایت شده که فرمود : < انما کان لبث آدم و حوا فی الجنه حتی خرجا من ها سبع ساعات من أیام الدنیا . . . ;

توقف آدم و حوا تا زمان خروجشان از بهشت هفت ساعت از روزهای دنیا بود . ..>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 38 - 4

4 - خداوند ، به هنگام خروج آدم ( ع ) و حوا از بهشت ، آنان و نسلشان را به بهره مند ساختن از هدایت ها و رهنمودهایی از جانب خودش ، بشارت داد .

فإما یأتینکم منی هدًی

<إما> مرکب از <إن> شرطیه و <ما>ی زایده است. شرطیه بودن جمله از یکسو و تأکید آن با <ما>ی زایده و نون تأکید در <یأتینّ> از سوی دیگر، اقتضا می کند که جمله چنین معنا شود: اگر هدایتی از جانب من آمد که البته خواهد آمد ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 19 - 1،3،4،5

1 _ خداوند به آدم(ع) و همسرش فرمان داد تا در بهشت سکونت گزینند.

و یأدم أسکن أنت و زوجک الجنه

3 _ خداوند، خوردن از درختی مخصوص را بر آدم و حوا تحریم کرد.

ص: 76

و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

مراد از <لا تقربا . .. > به قرینه فراز قبل (فکلا ... ) و نیز (فلما ذاقا ... ) در آیه 22، نهی از خوردن بوده است نه مجرد نزدیک شدن.

4 _ خداوند هر گونه استفاده از شجره نهی شده را بر آدم و حوا ممنوع کرد. *

و لا تقربا هذه الشجره

نهی <لا تقربا> می تواند کنایه از حرمت هر گونه استفاده باشد.

5 _ هشدار خداوند به آدم و حوا که در صورت خوردن از شجره نهی شده از ستمکاران خواهند بود.

و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظلمین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 20 - 3،4،5،7

3 _ شرمگاه آدم و حوا مستور از دید یکدیگر پیش از خوردن از شجره نهی شده

لیبدی لهما ما وُری عنهما

4 _ شرمگاه آدم و حوا مستور بر خود آنان تا پیش از خوردن از شجره نهی شده

فوسوس لهما الشیطن لیبدی لهما ما وُری عنهما من سوءتهما

جمله <وری عنهما> می تواند دلالت کند بر این که شرمگاه آدم و حوا علاوه بر این که بر یکدیگر مستور بوده، برای خودشان نیز مخفی بوده است.

5 _ شیطان در وسوسه آدم و حوا، بازماندن آنها از فرشته شدن و جاودانگی را دلیل تحریم خوردن از شجره نهی شده معرفی کرد.

إلا أن تکونا ملکین أو تکونا من الخلدین

7 _ شیطان ایجاد کننده شبهه در ذهن آدم و حوا نسبت به تحریم شجره نهی شده بر آنان

ما نهیکما ربکما . .. أو تکونا من الخلدین

برخی جمله <ما نهاکما ربکما . .. > را چنین معنا کرده اند: این حرمت شامل شما نیست، مگر در صورتی که شما فرشته باشید و یا از جاودانان در بهشت، و شما نه فرشته اید و نه از جاودانان در بهشت. پس حرمتی بر شما نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 21 - 2

2 _ آدم و همسرش حوا، بی اعتماد به شیطان در نخستین مراحل رویارویی با وی

و قاسمهما إنی لکما لمن النصحین

معمولاً سوگند یاد کردن در مواردی است که طرف مقابل حالت انکار و ناباوری از خود ابراز کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 2،3،4،7،8،10،14،16،19،20

2 _ آدم و حوا پس از نزدیک شدن به شجره نهی شده از آن درخت تناول کردند.

فلما ذاقا الشجره

3 _ آدم و حوا حتی پس از سوگند ابلیس، نگران عواقب بهره گیری از شجره نهی شده

فلما ذاقا الشجره

ص: 77

کلمه <ذوق> که به معنای چشیدن است، می تواند اشاره به این نکته باشد که آدم و حوا با چشیدن از شجره نهی شده، و نخوردن از آن، در صدد امتحان برآمدند تا ببینند آیا اتفاق ناگواری رخ خواهد نمود.

4 _ شرمگاه آدم و حوا به مجرد چشیدن از شجره نهی شده برای آنان آشکار شد.

فلما ذاقا الشجره بدت لهما سوءتهما

7 _ سوگند، امری اطمینان بخش و زداینده شک و تردید برای آدم و حوا

و قاسمهما . .. فدلیهما بغرور

8 _ تلاش آدم و همسرش در پوشاندن شرمگاهشان با برگ درختهای بهشت

و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنه

کلمه <طفق> از افعال مقاربه، و به معنای <شروع کرد> است. قرار دادن قسمتی از دو یا چند چیز را بر یکدیگر و به هم دوختن آنها را خصف می گویند و چون <یخصفان> به <علی> متعدی شده، معنای نهادن نیز در آن تضمین شده است. یعنی آدم و حوا برگها را به یکدیگر متصل کردند و آنها را بر شرمگاه خویش نهادند.

10 _ آدم و حوا پس از چشیدن از شجره نهی شده از آن دور شدند و با آن فاصله گرفتند.

و نادیهما ربهما ألم أنهکما عن تلکما الشجره

برداشت فوق با توجه به کلمه <تلک>، که برای اشاره به دور است، استفاده شده است.

14 _ هشدار و تذکر پیشاپیش خداوند به آدم و حوا، در مورد دشمنی آشکار شیطان با آنان

و أقل لکما إن الشیطن لکما عدو مبین

16 _ آدم و حوا، علی رغم هشدار شدید خداوند به دشمنی شیطان با آنان، سخنان وی را پذیرفتند.

فدلیهما بغرور فلما ذاقا الشجره

19 _ عن أبی عبدالله(ع): . .. فلما أکلا (آدم و حوا) من الشجره طار الحلی و الحلل عن اجسادهما و بقیا عریانین ... .

از امام صادق(ع) روایت شده است: . .. چون آدم و حوا از آن درخت ممنوعه خوردند، زیور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند ... .

20 _ عن أبی عبدالله(ع) فی قوله: <بدت لهما سوءاتهما> قال: کانت سوءاتهما لا تبدو لهما یعنی کانت داخله.

از امام صادق(ع) درباره این جمله از آیه <بدت لهما سوءاتهما> روایت شده است: عورت آدم و حوا نمایان نبود، یعنی: داخل بدنشان قرار داشت (و بعد از خوردن از درخت ممنوعه پدیدار شد).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 23 - 1،4،7

1 _ آدم و حوا پس از توبیخ خداوند بر تناول از شجره نهی شده، به خطای خویش پی بردند و بدان اعتراف کردند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا

4 _ آدم و حوا پس از اعتراف به لغزش خویش از خداوند خواستند تا گناهشان را بیامرزد و بر آنان ترحم کند.

قالا ربنا ظلنا أنفسنا و إن لم تغفر لنا و ترحمنا

7 _ آدم و حوا خویشتن را به سبب خطا و لغزش از زیانکاران شمردند.

إن لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخسرین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

ص: 78

5 - اعراف - 7 - 24 - 1،10

1 _ خداوند به آدم، حوا و شیطان فرمان داد تا از بهشت به زمین فروآیند.

قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو

مفعول <اهبطوا> به قرینه <و لکم فی الأرض مستقر> کلمه <الأرض> است.

10 _ عن أبی عبدالله(ع) (فی قصه آدم و حوا): . .. قال الله لهما: اهبطا من سماواتی إلی الأرض فإنه لا یجاورنی فی جنتی عاص و لا فی سماواتی ... .

از امام صادق(ع) (ضمن بیان داستان آدم و حوا) روایت شده است: خداوند به آدم و حوا فرمود: از آسمانهای من به زمین پائین روید ; زیرا گنهکار نه در بهشت و نه در آسمانهایم در حریم من قرار نمی گیرد . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 8،10

8 _ آدم و حوا دارای پوشش عورت، قبل از فریفته شدن به وسوسه های شیطان

ینزع عنهما لباسهما

10 _ شیطان، حتی به هنگام خروج آدم و حوا از بهشت، در صدد برهنه ساختن آنان بود. *

أخرج أبویکم من الجنه ینزع عنهما لباسهما

جمله <ینزع . .. > حال برای فاعل <أخرج> است. یعنی شیطان به هنگام خروج آدم و حوا نیز برای بیرون آوردن لباس آنان در تلاش بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 189 - 3،4،7،8،9،10

3 _ خداوند ، همسر آدم ( حوا ) را از او آفرید .

جعل منها زوجها

برداشت فوق بر این اساس است که <من> در <منها> نشویه باشد. بر این مبنا <جعل منها زوجها> بیانگر این است که آدم(ع)، منشأ خلقت حوا بوده است.

4 _ همسر آدم ( حوا ) انسانی همانند او در جنس و نوع

جعل منها زوجها

برداشت فوق مبتنی بر این است که <من> در <منها> جنسیه باشد. بنابراین جمله <جعل ... > گویای این است که زوج آدم انسان و از جنس و نوع او بوده است.

7 _ حوا در پی آمیزش آدم با وی به باری سبک حامله شد .

فلما تغشیها حملت حملا خفیفا

<تغشی> یعنی <پوشانید> و در آیه کنایه از آمیزش است. ضمیر در <تغشی> به <نفس واحده> _ که مراد از آن آدم(ع) است _ برمی گردد.

8 _ حوا در ابتدای حاملگی به خاطر ناچیز بودن حملش بدان بی توجه بوده و درباره آن اندیشه ای نداشت .

حملت حملا خفیفا فمرت به

ضمیر <به> به <حملا>، که مراد از آن جنین است، برمی گردد. <مرورا>، مصدر <مرت>، به معنای گذر کردن و در آیه کنایه از

ص: 79

بی اعتنایی است.

9 _ آدم ( ع ) و حوا پس از سنگین شدن حوا بر اثر رشد جنینش ، به درگاه خدا به نیایش پرداختند .

فلما أثقلت دعوا اللّه ربهما

10 _ آدم ( ع ) و حوا با نیایش به درگاه خدا از وی خواستند تا فرزندی سالم و شایسته بقا به آنان عنایت کند .

دعوا اللّه ربهما لئن ءاتیتنا صلحاً لنکونن من الشکرین

صالح در لغت به کسی یا چیزی گفته می شود که فساد در آن نباشد. و مراد از آن به مناسبت مورد، فرزند سالم و مبرا از عیب و نقص است به گونه ای که استعداد زنده ماندن را دارا باشد. گفتنی است که جمله <فلما ءاتیهما صلحا ... > دلالت بر آن دارد که مراد از صالح، معنای متعارف در شرع (نیکوکار و پاکدامن) نیست.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 190 - 1،4

1 _ خداوند با پذیرش درخواست آدم ( ع ) و حوا ، فرزندی سالم و شایسته به آنان عطا کرد .

دعوا اللّه ربهما لئن . .. فلما ءاتیهما صلحاً

4 _ آدم ( ع ) و حوا با مؤثر پنداشتن غیر خدا در آفرینش و تأمین سلامت کودکانشان ، به شرک گراییدند .

فلما ءاتیهما صلحاً جعلا له شرکاء فیما ءاتیهما

برخی از مفسران به دلیل جمله <جعلا له شرکاء> (برای او شریک قرار دادند) بر این نظر هستند که مراد از نفس واحده و همسرش، آدم(ع) و حوا نیستند ; زیرا آنان منزه از شرکورزی می باشند، بلکه مراد مطلق پدران و مادران می باشند. برخی دیگر بر این باورند که مراد از شرک در اینجا توجه به اسباب و علل طبیعی است، به گونه ای که با اخلاص کامل تنافی داشته ولی با اصل توحید ناسازگار نبوده و نسبت این معنا به آدم(ع) اشکالی ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 22 - 4

4 _ شرمگاه آدم و حوا به مجرد چشیدن از شجره نهی شده برای آنان آشکار شد.

فلما ذاقا الشجره بدت لهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 27 - 9

9 _ نشان دادن شرمگاه آدم و حوا به آنان از اهداف شیطان در فریفتن و برهنه کردن ایشان

ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوءتهما

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 12،24

12 - آدم و حوا درپی مکشوف شدن عورت هایشان ، سعی در پوشاندن آن با برگ درختان داشتند .

فبدت لهما سوءتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنّه

<طفقا>; یعنی، آغاز کردند و <خصف> هرگاه با <علی> متعدی شود، به معنای به هم دوختن چیزهایی و نهادن آن بر جایی خواهد بود; یعنی، آدم و حوا، برگ ها را به یکدیگر متصل کرده و آن را بر خود گرفتند.

24 - < عن أبی عبداللّه ( ع ) ( فی حدیث ) : فلمّا أسکن اللّه عزّوجلّ آدم و زوجته الجنّه قال لهما : . . . و لاتقربا ه_ذه الشجره . . . فلمّا أکلا من الشجره طار الحلیّ و الحلل عن أجسادهما و بقیا عریانین ;

از امام صادق(ع) [ضمن حدیثی]روایت شده که فرمود: چون خداوند _ عزّوجلّ _ آدم و همسرش را در بهشت جای داد، به آنان گفت: . .. نزدیک این درخت نشوید ... و آنان چون از آن درخت خوردند، زیور و جامه ها از اندام آنان پرید و آنها عریان ماندند>.

4_ هبوط آدم، حوا و شیطان به زمین، کیفر تخلف آنان از فرمان خدا

فدلیهما بغرور . .. قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو

از امام رضا(ع) روایت شده است: . .. آدم و حوا قبل از سوگند ابلیس، قسم دروغ به خداوند را مشاهده نکرده بودند و <ابلیس آنها را با فریب، فرود آورد> و با اعتماد به سوگند ابلیس، از آن درخت خوردند و این کار قبل از نبوت آدم(ع) بود و گناه کبیره ای که بدان مستحق آتش شود نبود ... .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

5 - اعراف - 7 - 24 - 1،4،10

1 _ خداوند به آدم، حوا و شیطان فرمان داد تا از بهشت به زمین فروآیند.

قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو

مفعول <اهبطوا> به قرینه <و لکم فی الأرض مستقر> کلمه <الأرض> است.

4_ هبوط آدم، حوا و شیطان به زمین، کیفر تخلف آنان از فرمان خدا

فدلیهما بغرور . .. قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو

10 _ عن أبی عبدالله(ع) (فی قصه آدم و حوا): . .. قال الله لهما: اهبطا من سماواتی إلی الأرض فإنه لا یجاورنی فی جنتی عاص و لا فی سماواتی ... .

از امام صادق(ع) (ضمن بیان داستان آدم و حوا) روایت شده است: خداوند به آدم و حوا فرمود: از آسمانهای من به زمین پائین روید ; زیرا گنهکار نه در بهشت و نه در آسمانهایم در حریم من قرار نمی گیرد . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

11 - طه - 20 - 121 - 4

4 - آدم و حوا ( ع ) ، علی رغم هشدار شدید خداوند به دشمنی شیطان با آنان ، تحت تأثیر سخنان او قرار گرفتند .

إنّ ه_ذا عدوّ لک و لزوجک . .. فأکلا منها

ص: 87

5 - انعام - 6 - 59 - 13

13 _ کتاب مبین، مرکز اطلاعات جامع درباره تمامی موجودات هستی و تحولات آنهاست.

و ما تسقط . .. و لا رطب و لا یابس إلا فی کتب مبین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

9 - حجر - 15 - 4 - 6

6- اطلاعات و خبر های مربوط به حادثه ها و تحولات جوامع بشری ، دارای بانک اطلاعات و کتابی معین

و ما أهلکنا من قریه إلاّ و لها کتاب معلوم

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - نمل - 27 - 75 - 3

3 - همه امور هستی ( آشکار و پنهان آن ) ، ثبت شده در کتابی روشن و خالی از ابهام در نزد خداوند

و ما من غائبه فی السماء و الأرض إلاّ فی کت_ب مبین

<أمراً> به معنای کار است و مراد از آن تحقق جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن نبرد می باشد. فعل <کان> دلالت می کند که ثبوت خبر <مفعولا> برای اسمش (تحقق جنگ بدر) از دیرباز تحقق پیدا کرده بود. و تحقق جنگ بدر از دیرباز، به قرینه <لیقضی>، به معنای تقدیر آن است. بنابراین <لیقضی اللّه ... > یعنی تا انجام پذیرد کاری که از پیش تقدیر شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 38 - 10

10_ حوادث و وقایع را خداوند از پیش تقدیر و تعیین کرده است .

لکل أجل کتاب

<أجل> به معنای مدت و <کتاب> مصدر و به معنای اسم مفعول (مکتوب) است و در آیه شریفه به معنای امر تقدیر شده می باشد. بنابراین <لکل أجل کتاب> ; یعنی ، برای هر زمانی تقدیری ثابت شده است.

کردند، شکست خوردند.

برداشت فوق، با توجه به <من> _ که برای تبعیض است _ استفاده می شود. بنابراین <ولنعلّمه ...> ; یعنی: تا تحلیل بخشی از حوادث و تأویل برخی و یا نوعی از رؤیاها را به او یاد دهیم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 101 - 8،9،10،17

8_ یوسف ( ع ) برخوردار از علم به تأویل رؤیا ها و تحلیل حوادث

علمتنی من تأویل الأحادیث

<احادیث> جمع حدیث است. صاحب مفردات در معنای کلمه حدیث گفته است: <هر کلامی که با شنیدن و یا از طریق وحی - چه در بیداری و چه در خواب _ به انسان برسد به آن حدیث گفته می شود>. بنابراین مراد از احادیث هم می تواند رؤیاها باشد و هم می تواند حوادث و رویدادها باشد.

9_ دانش یوسف ( ع ) به تعبیر و تأویل رؤیا ها و تحلیل حوادث و رخدادها ، دانشی مطلق و نامحدود نبود .

علمتنی من تأویل الأحادیث

برداشت فوق با توجه به <من> که برای تبعیض است ، استفاده می شود.

10_ خداوند ، آموزگار یوسف ( ع ) در تأویل و تحلیل رؤیا ها و حوادث

رب قد . .. علمتنی من تأویل الأحادیث

17_ برخورداری یوسف ( ع ) از قدرت و مکنت و بهره مندی او از دانش تعبیر رؤیا ها و تحلیل حوادث ، پرتوی از ولایت خداوند بر او بود .

قد ءاتیتنی من الملک و علمتنی . .. أنت ولیّ فی الدنیا و الأخره

ثمّ احیاهم انّ اللّه لذو فضل علی النّاس

آنگاه زنده شدن فضل الهی است که زنده شده برای مدّتی به حیات خویش ادامه دهد; بنابراین اگر بلافاصله پس از زنده شدن می مُردند، بعید به نظر می رسد که زنده شدن نشان تفضّلی بر آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 260 - 2

2 _ یادآوری ماجرای ابراهیم ( ع ) و زنده شدن مرغان ، باعث اطمینان به قدرت الهی ، بر احیای مردگان

و اذ قال ابرهیم ربّ ارنی کیف تحیی الموتی

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 121 - 2

2 _ اهمیّت یادآوری روز های حساس و سرنوشت ساز

و اذ غدوت من اهلک تبوّیء المؤمنین

کلمه <اذ>، مفعول است برای کلمه ای محذوف; از قبیل <اذکر> (بیاد آور).

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 122 - 3

3 _ لزوم یادآوری و تحلیل حوادث تاریخی ( نبرد احد ) و عبرت از آن

اذ همّت طائفتان منکم ان تفشلا

بنابر اینکه کلمه <اذ>، مفعول فعلی مقدر، همانند <اذکر> (به یاد آور) باشد; و یادآوری حوادث تاریخی، معمولا برای عبرت گرفتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 140 - 8

8 _ یادآوری پیروزی های گذشته و توجّه به گردش قانونمند تغییرات اجتماعی ، برطرف کننده ضعف و اندوه جامعه ایمانی

و لا تهنوا و لا تحزنوا . .. ان یمسسکم قرح فقد مسّ القوم قرح مثله و تلک الایّام ن

بنابر اینکه <فقد مسّ القوم>، درباره شکست مشرکان در جنگ بدر باشد، خداوند برای از بین بردن اندوه و ضعف مؤمنان، پیروزی آنان را در جنگ بدر یادآوری کرده و همه را (چه شکست و چه پیروزی) برخاسته از مشیّت خویش دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 164 - 14،15

14 _ یادآوری گمراهی مؤمنان پیش از بعثت و هدایتشان در پرتو تعالیم پیامبر ( ص ) ، عامل تقویت اراده آنان در تحمّل دشواری های مولود جنگ

اذ تصعدون و لا تلون . .. و لئن قتلتم فی سبیل اللّه ... لقد منّ اللّه علی المؤمنی

با توجّه به ارتباط این آیه و آیات مربوط به جنگ احد.

ص: 96

15 _ یادآوری وضعیّت نابهنجار ( گمراهی آشکار ) مردم پیش از بعثت ، برانگیزنده توجّه و قدردانی از نعمت بزرگ رسالت پیامبر ( ص )

لقد منّ اللّه . .. و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین

جمله <ان کانوا . .. > به منزله دلیل است برای بزرگی نعمتِ رسالت. یعنی روشن است که پیش از بعثت پیامبر (ص) در چه منجلابی از گمراهی و ضلالت فرو رفته بودید و این پیامبر (ص) و تعالیم قرآنی بود که شما را هدایت کرد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 165 - 4

4 _ یادآوری خاطره پیروزی مسلمانان در پیکار بدر ، التیام بخش رنج و آثار روحی دردناک شکست نبرد احد

اولمّا اصابتکم مصیبه قد اصبتم مثلیها

جمله <قد اصبتم مثلیها>، که اشاره به پیروزی بزرگ مسلمانان در بدر است، بدان جهت ایراد شده که با یاد آن خاطره بزرگ، مسلمانان مصیبت احد را در مقایسه با پیروزی بدر کوچک شمرند و در نتیجه، رنج مصیبت احد را نادیده انگارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

3 - آل عمران - 3 - 174 - 15

15 _ لزوم تمجید و تقدیر از مؤمنان واقعی و یادآوری فعالیت های ایشان در شرایط سخت

المؤمنین. الّذین استجابوا ... و اتّبعوا رضوان اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 27 - 5،7

5 _ قرآن ، فراخوان مردم به درس آموزی و عبرتگیری از رخداد های تاریخی

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

7 _ داستان قربانی فرزندان آدم ، به گونه ای که در قرآن بیان شده ، گزارشی واقعی و به دور از هرگونه باطل

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم بالحق

در برداشت فوق <بالحق> متعلق به <اتل> گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

1 - بقره - 2 - 34 - 16

16 - داستان سجده فرشتگان بر آدم ( ع ) و امتناع ابلیس از آن کار ، داستانی آموزنده و شایسته و بایسته همیشه به خاطر داشتن

و إذ قلنا للملئکه . .. و کان من الکفرین

<اذ> مفعول برای <اذکر> (فراگیر و همواره به خاطر داشته باش) است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

2 - بقره - 2 - 259 - 2

2 _ عبور فردی ( عزیر ) در ضمن سفر از قریه ویران شده ای که دیوار های آن روی سقفهایش فروریخته و مشاهده مردگان و

ص: 97

پرسش وی از خداوند درباره چگونگیِ زنده شدن آنان

او کالّذی مرّ علی قریه و هی خاویه علی عروشها

بسیاری از مفسّران برآنند که داستان ذکر شده درباره عزیر پیامبر است; گر چه برخی آن را به ارمیا نسبت داده اند. گفتنی است که جمله <خاویه علی عروشها> را برخی به معنای خالی از سکنه و برخی مخروبه و فروپاشیده دانسته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 80 - 2

2 _ سرگذشت لوط پیامبر در مبارزه علیه فحشا و فرجام شوم قوم زشتکار او ، سرگذشتی پندآموز و شایسته یادآوری

و لوطاً إذ قال

چنانچه <لوطاً> مفعول برای فعل مقدر <اذکر> باشد، کلمه <إذ> بدل اشتمال برای لوطاً است و اگر لوطاً مفعول برای <أرسلنا> گرفته شود، <إذ> مفعول برای فعل مقدر <اذکر> خواهد بود، که بر این مبنا تقدیر جمله چنین است: أرسلنا لوطاً اذکر إذ قال . .. . بنابر هر دو احتمال، لزوم یادآوری داستان لوط و قومش به دست می آید. گفتنی است هدف از یادآوری سرگذشت پیشینیان، عبرت آموزی و پندگیری است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 164 - 11

11 _ داستان مناظره دو گروه پرهیزکننده از صید ماهی در میان یهودیان ( موعظه گران و تارکان نهی از منکر ) داستانی آموزنده و شایان به یاد داشتن . *

إذ قالت أمه منهم لم تعظون . .. قالوا معذره إلی ربکم

برداشت فوق مبتنی بر این است که <إذ قالت . .. > متعلق به فعل محذوف <اذکر> باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - اعراف - 7 - 167 - 10

10 _ تقدیر الهی بر ذلت یهودیان متمرد ، امری عبرت آموز و شایان به یاد داشتن

و إذ تأذن ربک لیبعثن

برداشت فوق با توجه به فعل مقدّر <أذکر> استفاده شده است ; یعنی: <أذکر إذ تأذن ربک . .. .>

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 42 - 12

12 _ وقوع جنگ بدر و پیروزی مسلمانان در آن ، علی رغم موقعیت ضعیف آنان ، حادثه ای شایسته و بایسته به خاطر سپردن و همواره به یاد داشتن

إذ أنتم بالعدوه الدنیا . .. و لو تواعدتم لاختلفتم فی المیعد

برداشت فوق بر این اساس است که <إذ> مفعول برای فعل مقدر، یعنی <اذکروا> باشد. مفسران برآنند که از اهداف شرح موقعیت جنگ بدر یادآوری ضعف مسلمانان و برتری کافران است که علی رغم آن با پیروزی مسلمانان پایان یافت.

ص: 98

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

6 - انفال - 8 - 44 - 8

8 _ کم نمایاندن هر یک از دو سپاه در جنگ بدر در نظر یکدیگر ، امری شایسته و بایسته به یاد داشتن

إذ یریکموهم إذالتقیتم فی أعینکم قلیلا و یقللکم فی أعینهم

برداشت فوق مبتنی بر این است که <إذا> مفعول برای فعل مقدر <اذکروا> باشد.

5 _ یادآوری پیکار احد و علل شکست مسلمانان در آن ، وظیفه مؤمنان

اذ تصعدون و لا تلون علی احد

بنابر اینکه <اذ تصعدون> متعلق به <اذکروا> باشد.

6 _ یادآوری علل عدم موفقیت در صحنه های اجتماعی ، از شیوه های قرآن برای ارشاد مؤمنان به روش حضور پیروزمندانه در آن صحنه ها

اذ تصعدون و لا تلون علی احد

إنی رأیت أحد عشر . .. لاتقصص رءیاک علی إخوتک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 41 - 8

8_ رؤیا ، می تواند صورت و نمودی از حوادث و دریچه ای برای آگاهی به آینده باشد .

فیسقی ربه خمرًا . .. فیصلب فتأکل الطیر من رأسه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 49 - 5،6

5_ رؤیاها ، می تواند نمایانگر و بازگو کننده رخداد های آینده باشد .

یوسف أیّها الصدیق أفتنا . .. قال تزرعون ... ثم یأتی من بعد ذلک عام

6_ رؤیا ها می تواند دربردارنده الهامات و رموزی راهگشا برای انسان ها باشد .

یوسف أیّها الصدیق أفتنا . .. قال تزرعون ... ثم یأتی من بعد ذلک

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 100 - 10

10_ رؤیا ها می توانند گویای واقعیتهایی بوده و کاشف حقایقی از آینده باشند .

قال ی_أبت هذا تأویل رءی_ی من قبل

20 - طارق - 86 - 11 - 4

4 - آسمان ، آفریده ای شگفت است و تجدید حوادث آن بر شگفتی اش افزوده است .

و السماء ذات الرجع

سوگند خداوند به هر چیز، حاکی از عظمت آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - روم - 30 - 36 - 12

12 - اعمال انسان ها ، در برخی رخداد های تکوینی عالم ، دارای نقش و تأثیر است .

تصبهم سیّئه بما قدّمت أیدیهم

خواهند یافت .

فأمّا الإنس_ن إذا ما ابتلیه . .. یومئذ یتذکّر الإنس_ن

فمال هؤلاء القوم لا یکادون یفقهون حدیثا

از مصادیق مورد نظر برای <حدیثا>، خدامحوری حوادث عالم است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - رعد - 13 - 11 - 4

4_ حوادث خطرآفرین و مشکل زا ، از ناحیه خداوند است و به فرمان او جریان دارد .

یحفظونه من أمر الله

<من> در <من أمر الله> می تواند سببیه باشد. در این صورت <یحفظونه من أمر الله> ; یعنی، او را حفظ می کنند و این به خاطر فرمان خداوند به آن فرشتگان است. و می تواند به معنای <در برابر> باشد. بر این مبنا مراد از <أمر الله> حوادث و خطرهاست و چون اینها به فرمان خدا تحقق یافته اند، به آن <أمر الله> گفته شده است. بر این اساس <یحفظونه من أمر الله> ; یعنی، اورا از خطرها حفظ می کنند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - کهف - 18 - 82 - 25

25- مصائب و حوادث جهان ، دارای توجیه و تفسیر دقیق و ریشه دارند .

ذلک تأویل ما لم تسطع علیه صبرًا

مجموعِ داستان موسی وخضر(ع) این نکته را روشن می کند که حوادث غیر مترقبه و رخدادهای مثبت و یا منفی را نباید گتره ای پنداشت، بلکه دستی غیبی در کار است تا حوادث را به این شکل سامان بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - مریم - 19 - 21 - 6

6- علل و اسباب حوادث عالم ، منحصر به علل طبیعی و عادی نیست .

قال ربّک هو علیَّ هیّن

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

13 - قصص - 28 - 13 - 6

6 - قدرت خداوند ، بر جهت دادن حوادث به سمت تحقق اراده خود

أوحینا إلی أُمّ موسی . .. و حرّمنا علیه المراضع... فرددن_ه إلی أُمّه

چنان که گفته شد فرعون به بهانه نابود کردن موسی(ع)، فرزندان بنی اسرائیل را سر می برید; ولی خداوند حوادث را به گونه ای تنظیم کرد که موسی(ع) تحت حمایت خود فرعون قرار گیرد و در کاخ او رشد کند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

14 - احزاب - 33 - 37 - 31

31 - رخداد مطلَّقه شدن زینب و ازدواج اش با پیامبر ( ص ) از جمله حوادثی است که براساس خواست خداوند ، تحقق پیدا کرده است .

ص: 106

فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنکها . .. و کان أمر اللّه مفعولاً

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - حدید - 57 - 22 - 1

1 - هیچ حادثه ناگواری در زندگی بشر ، اتفاقی و از روی تصادف نیست .

ما أصاب من مصیبه فی الأرض و لا فی أنفسکم إلاّ فی کت_ب

کنند، استفاده می شود که توجه به آن رخدادها، می تواند عاملی باشد برای تنبه و تربیت انسانها.

2 - کافران و ناباوران به رستاخیز ، در زندگی فاقد تکیه گاه مطمئن بوده و در مواجهه با حوادث ، زود خود را می بازند و دچار یأس و احساس حرمان می شوند .

لو نشاء . .. فظلتم تفکّهون . إنّا لمغرمون . بل نحن محرومون

روی سخن در این آیات، با کافران و کسانی است که در برابر مسأله معاد، موضع گیری ناباورانه دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

15 - سبأ - 34 - 16 - 5

5 - رخداد های طبیعی ، از مجاری فعل خداوند است .

فأرسلنا علیهم سیل العرم

این که خداوند جاری شدن سیل را (سیلی که باغ ها را تبدیل به درختان گز کرد) به خود نسبت داده است، حکایت از نکته یاد شده دارد.

ص: 111

19 - صف - 61 - 14 - 4،5

4 - خداوند ، از مؤمنان می خواهد در یاری او مانند حواریون عیسی ( ع ) باشند .

ی_أیّها الذین ءامنوا کونوا أنصار اللّه کما قال عیسی ابن مریم . .. قال الحواریّون

5 - حواریون عیسی ( ع ) ، نمونه و الگوی خوبی برای اهل ایمان در یاری خدا ، پیامبر ( ص ) و دین او

ی_أیّها الذین ءامنوا کونوا أنصار اللّه

7 _ تسلیم در برابر دستورات خداوند و رسولش مسیح ( ع ) از ویژگی های بارز حواریون مسیح

و اشهد باننا مسلمون

جمله <ءامنوا بی و برسولی> حکایت از آن دارد که متعلق <مسلمون> اوامر خدا و رسول او حضرت مسیح است.

8 _ حواریون پس از اظهار ایمان خالصانه ، از خداوند خواستند تا بر نیلشان به مقام تسلیم گواه باشد .

و اذ اوحیت . .. و اشهد باننا مسلمون

9 _ حواریون عیسی ( ع ) از وی خواستند تا به تسلیمشان در برابر خدا و رسولش گواه باشد .

قالوا ءامنا و اشهد باننا مسلمون

برداشت فوق بر این اساس است که مخاطب فعل <اشهد> حضرت عیسی(ع) باشد. نیاوردن ربنا و مانند آن در مقام درخواست از خداوند می تواند مؤید این احتمال باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 112 - 6

6 _ حواریون عیسی ( ع ) تا قبل از نزول مائده ، در مراحل پایین ایمان و فاقد روحیه تسلیم در برابر خدا بودند .

اذ قال الحواریون یعیسی ابن مریم . .. قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

2 - آل عمران - 3 - 52 - 18

18 _ حواریون ، پیشتازان ایمان به خدا و یاری کردن عیسی ( ع )

قال الحواریّون نحن انصار اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 111 - 4،6،8

4 _ دستیابی حواریون به مقام تسلیم و ایمانی راستین در پی پذیرش دعوت خاص خداوند .

قالوا ءامنا

6 _ ایمان خالصانه حواریون از جمله نعمت های ارزانی شده خداوند بر حضرت مسیح ( ع )

اذکر نعمتی . .. و اذ اوحیت إلی الحواریون ان ءامنوا بی و برسولی قالوا ءامنا

امام رضا(ع) در پاسخ سؤال از سبب نامگذاری حواریون به این نام فرمود: . .. لانهم کانوا مخلصین فی انفسهم و مخلصین لغیرهم من اوساخ الذنوب بالوعظ و التذکیر ... . >

_______________________________

عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 79، ح 10، ب 32; نورالثقلین، ج 1، ص 690، ح 435.

8 _ حواریون پس از اظهار ایمان خالصانه ، از خداوند خواستند تا بر نیلشان به مقام تسلیم گواه باشد .

و اذ اوحیت . .. و اشهد باننا مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 112 - 5،6،7،9

5 _ حواریون عیسی پیش از داستان مائده نیز از زمره مدعیان ایمان به رسالت عیسی ( ع ) بودند .

قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

چنانچه <اتقوا اللّه> فرمان به پرهیز از درخواست معجزه ویژه باشد، مراد از ایمان در <ان کنتم مؤمنین> ایمان به رسالت عیسی(ع) خواهد بود.

6 _ حواریون عیسی ( ع ) تا قبل از نزول مائده ، در مراحل پایین ایمان و فاقد روحیه تسلیم در برابر خدا بودند .

اذ قال الحواریون یعیسی ابن مریم . .. قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

7 _ حواریون عیسی خواهان معجزه ای ویژه ( نزول مائده آسمانی ) علی رغم ادعای ایمان به رسالت مسیح ( ع )

هل یستطیع ربک ان ینزل علینا مائده من السماء قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

9 _ حضرت مسیح ( ع ) با بیان ناسازگاری درخواست حواریون با ایمان و تقوا در صدد بازداشتن آنان از درخواست نزول مائده

قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین

25 _ حواریون ، یاوران مخلص و پاک عیسی ( ع ) و مبلّغ دین و موعظه کننده مردم

قال الحواریّون نحن انصار اللّه

از امام رضا (ع) سؤال شد: لم سمّی الحواریون الحواریین؟ آن حضرت فرمود: . .. لانّهم کانوا مخلَصین فی انفسهم و مخلِصین لغیرهم من اوساخ الذنوب بالوعظ و التّذکیر.

_______________________________

عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 79، ح 10 ; علل الشرایع، ج 1، ص 80، ح 1.

قالوا نرید ان نأکل منها

درخواست نزول مائده به انگیزه تغذیه در صورتی می تواند توجیهی برای آن درخواست به حساب آید که دستیابی به خوراکیها از راههای معمول برای آنان بسیار مشکل باشد.

2 _ یقین به رسالت عیسی ( ع ) و تبلیغ آن با گواه بودن بر نزول مائده از انگیزه های حواریون برای درخواست مائده آسمانی

و نکون علیها من الشهدین

3 _ انگیزه های چهارگانه حواریون ( تغذیه ، اطمینان و . . . ) توجیه آنان برای درخواست نابجای نزول مائده آسمانی *

قال اتقوا اللّه ان کنتم مؤمنین. قالوا نرید ان نأکل منها ... من الشهدین

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 114 - 1

1 _ حضرت مسیح ( ع ) با پذیرش تقاضای حواریون ، از خداوند خواست سفره غذایی از آسمان فرو فرستد .

قال عیسی ابن مریم اللّهم ربنا أنزل علینا مائده من السماء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 115 - 2

2 _ مائده درخواستی حواریون به صورت تدریجی بر آنان فرو فرستاده شد .

قال اللّه انی منزلها علیکم

به کارگیری <منزّل> از مصدر تنزیل می تواند حاکی از آن باشد که اجزاء مائده آسمانی یکجا نازل نشده است.

جمله <اتقوا اللّه . ..> حاکی از انتقاد و اعتراض عیسی(ع) به حواریون است ناظر به مطالبی است که از <هل یستطیع ربک ...> به دست می آید که از جمله آنها تردید در توانمندی خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 6،8

6 _ غلبه گرایش های مادی در حواریون عیسی ( ع ) بر جنبه های معنوی آنان *

قالوا نرید ان نأکل منها و تطمئن قلوبنا

برداشت فوق از تقدیم <نأکل> که اشاره به جنبه مادی دارد، بر <تطمئن> و <نعلم> که از امور معنوی است، استفاده شده است.

8 _ حواریون در آغاز رسالت مسیح ، محروم از ایمان راستین و گرفتار شک و تردید در حقانیت رسالت عیسی ( ع )

قالوا . .. و تطمئن قلوبنا و نعلم ان قد صدقتنا

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 350، ح 221; نورالثقلین، ج 1، ص 689، ح 429.

4 _ دستیابی حواریون به مقام تسلیم و ایمانی راستین در پی پذیرش دعوت خاص خداوند .

قالوا ءامنا

7 _ تسلیم در برابر دستورات خداوند و رسولش مسیح ( ع ) از ویژگی های بارز حواریون مسیح

و اشهد باننا مسلمون

جمله <ءامنوا بی و برسولی> حکایت از آن دارد که متعلق <مسلمون> اوامر خدا و رسول او حضرت مسیح است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 115 - 3

3 _ تفضل خداوند بر حواریون با تکرار نزول مائده آسمانی بر ایشان *

قال اللّه انی منزلها علیکم

برداشت فوق بر این اساس است که استعمال <منزّل> از باب تفعیل برای اشاره به کثرت نزول مائده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

19 - صف - 61 - 14 - 4،10

4 - خداوند ، از مؤمنان می خواهد در یاری او مانند حواریون عیسی ( ع ) باشند .

ی_أیّها الذین ءامنوا کونوا أنصار اللّه کما قال عیسی ابن مریم . .. قال الحواریّون

10 - توسعه و گسترش دین ، نیازمند یاران مؤمنی همچون حواریون عیسی ( ع )

قال الحواریّون نحن أنصار اللّه

قال اللّه انی منزلها علیکم

اسم فاعل <منزّل> حکایت از تحقق نزول مائده دارد نه وعده به نزول آن در آینده یعنی همان گاه که خداوند اجابت دعوت مسیح(ع) را به وی اعلام کرد، مائده آسمانی نیز در حال نزول بسوی حواریون بود.

2 - آل عمران - 3 - 52 - 13،14،18،20،22،23،25

13 _ حواریون ، تنها اجابت کنندگان دعوت عیسی ( ع ) ، برای یاری وی در جهت حرکت به سوی خدا

من انصاری الی اللّه قال الحواریّون نحن انصار اللّه

14 _ حواریون در پی دعوت عیسی ( ع ) ، حمایت و ایمان خود را اظهار داشتند .

من انصاری الی اللّه . .. قال الحواریّون نحن انصار اللّه

18 _ حواریون ، پیشتازان ایمان به خدا و یاری کردن عیسی ( ع )

قال الحواریّون نحن انصار اللّه

20 _ درخواست حواریون از عیسی ( ع ) ، مبنی بر شهادت و گواهی او بر مقام تسلیم آنان

امنا باللّه و اشهد بانّا مسلمون

22 _ ایمان و اعتقاد حواریون به رستاخیز و حسابرسی در قیامت *

و اشهد بانّا مسلمون

چون شاهد گرفتن حواریون در دنیا ظاهراً ثمری برای آنان ندارد، لذا این استشهاد برای استفاده در آخرت خواهد بود.

23 _ اعتقاد حواریون به مفید بودن شهادت انبیای الهی در رستاخیز *

و اشهد بانّا مسلمون

25 _ حواریون ، یاوران مخلص و پاک عیسی ( ع ) و مبلّغ دین و موعظه کننده مردم

قال الحواریّون نحن انصار اللّه

از امام رضا (ع) سؤال شد: لم سمّی الحواریون الحواریین؟ آن حضرت فرمود: . .. لانّهم کانوا مخلَصین فی انفسهم و مخلِصین لغیرهم من اوساخ الذنوب بالوعظ و التّذکیر.

_______________________________

عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 79، ح 10 ; علل الشرایع، ج 1، ص 80، ح 1.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

4 - مائده - 5 - 113 - 5

5 _ اصحاب عیسی ( ع ) ، در برهه ای از زمان دچار کمبود مواد غذایی *

قالوا نرید ان نأکل منها

درخواست نزول مائده به انگیزه تغذیه در صورتی می تواند توجیهی برای آن درخواست به حساب آید که دستیابی به خوراکیها از راههای معمول برای آنان بسیار مشکل باشد.

12 _ مشاهده خداوند با حواس ظاهری ، امری ناممکن و انتظاری بی جاست .

فقالوا أرنا اللّه جهره فأخذتهم الصعقه بظلمهم

لاتسمع الصمّ الدعاء

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

17 - زخرف - 43 - 21 - 4

4 - حس ، عقل و وحی ، ابزار اصلی دریافت معارف صحیح *

أشهدوا خلقهم . .. ما لهم بذلک من علم ... أم ءاتین_هم کت_بًا

برداشت یاد شده بدین احتمال است که آیات سه گانه، اشاره به این نکته داشته باشد که مشرکان در ادعای خویش، به هیچ یک از منابع اصلی معرفت (حس، عقل و وحی) متکی نیستند و در نتیجه می توان استفاده کرد که ابزار شناخت، وحی، حس و عقل می باشد.

ص: 129

2 - در بهشت اصحاب الیمین ، حوران همه در سن و سال برابراند ( همگی دوشیزگانی جوان اند ) .

أترابًا

<تِرْب> (مفرد <أتراب>) به زنی اطلاق می شود که در مقایسه با دیگری از نظر سنی برابر باشد. گفتنی است که برداشت یاد شده بر این اساس است که حوران بهشتی با یکدیگر مقایسه شده اند.

باشند. <عین> (جمع <عیناء>); یعنی، زنان فراخ چشم.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 57 - 1

1 - حوریان زیبا ، جذاب و پاکدامن بهشت ، نعمتی غیرقابل انکار و تکذیب ناپذیر

فیهنّ ق_صرت الطرف . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 58 - 1

1 - حوریان بهشتی ، موجوداتی زیبا و جذاب همچون یاقوت و مرجان

کأنّهنّ الیاقوت و المرجان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 59 - 1

1 - زیبایی و جذابیت حوریان ، نعمتی انکارناپذیر و غیر قابل تکذیب

کأنّهنّ الیاقوت و المرجان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 72 - 1

1 - حوریان بهشتی ، دارای چشمانی سیاه و بسیار جذاب

حور مقصورت فی الخیام

<حوراء> (جمع <حور>) در وصف چشم آورده می شود; چشمی که سفیدی آن در نهایت سفیدی و سیاهی آن در نهایت سیاهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 73 - 2

2 - حوریان جذاب و مستور در خیمه های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس

حور مقصورت فی الخیام . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

أترابًا

<تِرْب> (مفرد <أتراب>) به زنی اطلاق می شود که در مقایسه با دیگری از نظر سنی برابر باشد. گفتنی است که برداشت یاد شده بر این اساس است که حوران بهشتی با یکدیگر مقایسه شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 33 - 1،6

1 - تقواپیشگان در بهشت ، بهره مند از حوریانی نورس و نار پستان

کواعب

<کاعب> (مفرد <کواعب>) به زنی گفته می شود که پستان هایش برجسته شده باشد. (لسان العرب)

6 - < عن أبی جعفر ( ع ) فی قوله . . . < و کواعب أتراباً > أی الفتیات الناهدات ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند . .. <و کواعب أتراباً> روایت شده که فرمود: یعنی دختران نوجوانی که پستان های آنان برآمده است>.

3- بهشت اصحاب الیمین و حوریان آن ، از پیش آفریده شده است .

إنّا أنشأن_هنّ إنشاءً

به کارگیری فعل ماضی <أنشأناهنّ>، بیانگر مطلب یاد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 70 - 1،5

1 - حوریان بهشتی ، علاوه بر صورت زیبا ، برخوردار از اخلاق و سیرتی بس نیک

فیهنّ خیرت حسان

<خیرات> وصف حوریان بهشتی و بیانگر ارزش های اخلاقی و معنوی است. <حسان> نیز وصف دیگر و بیانگر ارزش های صوری و ظاهری است.

5 - < قال رسول اللّه ( ص ) : . . . < فیهنّ خیرات حسان > یعنی خیرات الأخلاق حسان الوجوه . . . ;

از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: . ..<...خیرات حسان>; یعنی، نیک خویان و زیباصورتان...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 71 - 1،2

1 - حوریان نیک سیرت و زیباصورت بهشت ، از نعمت های انکارناپذیر و غیرقابل تکذیب

فیهنّ خیرت حسان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

2 - خلق حوریان نیک سیرت و زیباصورت بهشتی ، جلوه ای از ربوبیت پروردگار نسبت به جن و انس

فیهنّ خیرت حسان . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 72 - 1

1 - حوریان بهشتی ، دارای چشمانی سیاه و بسیار جذاب

حور مقصورت فی الخیام

<حوراء> (جمع <حور>) در وصف چشم آورده می شود; چشمی که سفیدی آن در نهایت سفیدی و سیاهی آن در نهایت سیاهی است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 35 - 1

1 - حوران بهشتی ، در اوج زیبایی و کمال

إنّا أنشأن_هنّ إنشاءً

نسبت دادن <إنشاء> به ضمیر متکلم مع الغیر _ که برای بیان عظمت است _ و نیز نکره آوردن <إنشاءً> _ که آن نیز دلالت بر عظمت دارد _ حاکی از آن است که خداوند، با قدرت بی مانند خود در زیبایی و کمال حوران بهشتی از چیزی فروگذاری نکرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

20 - نبأ - 78 - 33 - 2

2 - حوریان بهشتی ، در زیبایی بر یکدیگر برتری ندارند .

أترابًا

ص: 136

<أتراب>، جمع <ترب> بر وزن <مصر> است. کسانی که تولد هم زمان داشته باشند، <ترب> یکدیگرند و چون حوریان بهشتی تولد ندارند، مراد از <ترب> در مورد آنان، همسانی در شمایل و صفات جذاب است. (اقتباس از لسان العرب)

18 - رحمن - 55 - 56 - 3

3 - باغ های بهشت ، مزین به حوریان خمارچشم مصون مانده از دست هر بیگانه

فیهنّ ق_صرت الطرف لم یطمثهنّ إنس قبلهم و لاجانّ

برداشت بالا بدین احتمال است که <قاصرات الطرف> کنایه از چشم خمار باشد که در نتیجه خماری پلک ها بهم نزدیک شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 57 - 1

1 - حوریان زیبا ، جذاب و پاکدامن بهشت ، نعمتی غیرقابل انکار و تکذیب ناپذیر

فیهنّ ق_صرت الطرف . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 72 - 2،5

2 - حوریان بهشتی ، مستور در خیمه ها و پنهان از دید مردان بیگانه

حور مقصورت فی الخیام

5 - < عن الحلبی قال : سألت أباعبداللّه عن قول اللّه عزّوجلّ < . . .حور مقصورات فی الخیام > قال الحور هنّ البیض المضمومات [ المضمرات ] [ المصونات ] المخدّرات فی خیام الدرّ و الیاقوت و المرجان . . . ;

حلبی می گوید از امام صادق(ع) از سخن خداوند عزّوجلّ <. ..حور مقصورات فی الخیام> سؤال نمودم، فرمود: [آن ]حوریان همان سفیداندامانی هستند که پرده نشین در خیمه هایی از دُرّ، یاقوت و مرجان می باشند...>.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 73 - 2

2 - حوریان جذاب و مستور در خیمه های بهشت ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس

حور مقصورت فی الخیام . فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - رحمن - 55 - 75 - 1،2

1 - حوریان عفیف و پاکدامن بهشتی ، از نعمت های انکارناپذیر و غیرقابل تکذیب الهی

لم یطمثهنّ إنس قبلهم . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

2 - حوریان باطراوت و پاکدامن بهشتی ، نمودی از ربوبیت الهی نسبت به جن و انس

لم یطمثهنّ إنس قبلهم . .. فبأیّ ءالآء ربّکما تکذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 23 - 2

2 - حوران بهشتی ، در نهایت پاکدامنی بوده و دست هیچ بیگانه ای آنان را لمس نکرده و چشم بیگانه ای آنها را ندیده است .

ص: 138

و حور عین . کأمث_ل اللؤلؤ المکنون

تشبیه حوران بهشتی به مرواریدهای نهفته در صدف، می تواند کنایه از مطلب بالا باشد.

عظمت دارد _ حاکی از آن است که خداوند، با قدرت بی مانند خود در زیبایی و کمال حوران بهشتی از چیزی فروگذاری نکرده است.

4 - باقی ماندن حوران بهشت بر دوشیزگی ، معلول اراده الهی درباره آنان

فجعلن_هنّ أبکارًا

از آن جایی که ممکن بود مسأله <همواره باکره ماندن> در ذهن مخاطبان صدراسلام غیر قابل باور جلوه کند، خداوند آن را به خواست خود نسبت داده و فرموده است: این را ما اراده کرده ایم و اراده ما تخلف ناپذیر است.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 23 - 3

3 - حوران بهشتی ، غیر از همسران دنیوی بهشتیان اند .

کأمث_ل اللؤلؤ المکنون

در صورتی که تشبیه به <لؤلؤ مکنون> کنایه از این باشد که هیچ بیگانه ای، حوران بهشتی را قبلاً لمس نکرده; معلوم می شود که آنها زنانی غیر از زنان دنیوی اند.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 36 - 1

1 - حوران در بهشت اصحاب الیمین ، همواره باکره بوده و تغییری در آنها پیدا به وجود نخواهد آمد .

فجعلن_هنّ أبکارًا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

18 - واقعه - 56 - 37 - 1،3

1 - حوران بهشت ، طنّاز ، بسیار خندان و عاشق و شیفته شوهرانشان

عربًا

<عُرُب> جمع <عَروب> است و <عروب> به زنی گفته می شود که: طنّاز، عشوه گر، عاشق شوهر، فروتن برای وی و بسیار خندان باشد (قاموس المحیط).

3 - حوران بهشت ، با شوهرانشان از نظر سنی برابراند .

أترابًا

برداشت بالا بر این اساس است که حوران با شوهرانشان مقایسه شده باشند.

3 _ شهیدان راه خدا ، زنده و برخوردار از روزی در پیشگاه پروردگار خویش

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

در برداشت فوق <عند ربّهم>، متعلق به <یرزقون> گرفته شده است.

6 _ برخورداری شهیدان از حیاتی ویژه در عالم پس از مرگ ( برزخ )

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

نکره بودن کلمه <احیآء> اشاره به این معنا دارد که حیات شهیدان حیاتی است که برای انسانها در دنیا ناشناخته است. بنابراین حیاتی ویژه خواهد بود.

8 _ تفاوت زندگی و حیات شهدا با دیگر انسان ها ، در عالم پس از مرگ ( برزخ )

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

چون از نظر قرآن دیگر مردگان نیز از حیات برزخی برخوردارند، مطرح کردن حیات ویژه برای شهیدان، حکایت از تفاوت این دو حیات دارد.

11 _ وجود رابطه میان حیات و رزق ، حتّی در عالم برزخ

بل احیآء عند ربّهم یرزقون

12 _ حیات شهیدان و چگونگی آن فراتر از درک مردمان عادی و تنها در خور فهم کسانی همچون پیامبر ( ص ) *

و لا تحسبنّ . .. عند ربّهم یرزقون

از اینکه خداوند در آیات قبل همه مؤمنان را مخاطب قرار می دهد ولی در این آیه تنها خطابش را متوجّه پیامبر (ص) (و لا تحسبن به صیغه مفرد) کرده، می تواند اشاره به این معنا باشد که مضمون این آیه یعنی حیات شهیدان پس از شهادت، تنها در خور فهم پیامبر (ص) است.

5 - توجه به آفرینش انسان و استمرار مرگ و حیات در زمین ، زداینده هر گونه تردید و دو دلی نسبت به معاد و حیات مجدد انسان

و هو الذی أنشأ لکم السمع . .. و هو الذی یحی و یمیت ... أفلاتعقلون ... قالوا أءذا

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

8 - یوسف - 12 - 95 - 1

1_ بستگان یعقوب باور به زنده بودن یوسف ( ع ) را خطای دیرینه یعقوب ( ع ) و اصرار بر آن را برخاسته از کژاندیشی می شمردند .

إنک لفی ضل_لک القدیم

مقصود فرزندان و بستگان یعقوب از خطای دیرینه وی (ضلالک القدیم) می تواند اعتقاد او به زنده بودن یوسف(ع) و یا برتر دانستن وی بر دیگر فرزندان باشد. هر چند بعید نیست که هر دو معنا نیز مراد باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 19 - 6

6- حیات اخروی ، حیاتی برتر از دنیاست و دستیابی به آن ، باید هدف همه مؤمنان باشد .

من کان یرید العاجله . .. و من أراد الأخره ... کان سعیهم مشکورًا

تشکر و قدردانی خداوند از تلاش و کوشش آخرت خواهان در مقابل دنیاطلبان، می تواند گویای حقیقت یاد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آیه - فیش

10 - اسراء - 17 - 19 - 6

6- حیات اخروی ، حیاتی برتر از دنیاست و دستیابی به آن ، باید هدف همه مؤمنان باشد .

من کان یرید العاجله . .. و من أراد الأخره ... کان سعیهم مشکورًا

تشکر و قدردانی خداوند از تلاش و کوشش آخرت خواهان در مقابل دنیاطلبان، می تواند گویای حقیقت یاد شده باشد.

3 - جریان مستمر مرگ و حیات از جلوه های توحید ، ربوبیت و تدبیر خداوند

و هو الذی یحی و یمیت

این بخش از آیات، در مقام بیان جلوه های ربوبیت و تدبیر خداوند نسبت به جهان و انسان است در برابر این اندیشه شرک آمیز مردم صدراسلام بود که معتقد به ربوبیت غیر خدا بودند.

در صورتی که تعبیر <آلاء> در مورد مطالب آیات پیشین به کار رفته باشد، مطلب یاد شده را می توان به دست آورد.