و ما يجحد بأيتنا إلاّ كلّ ختّار كفور

و الذين كذبوا بأيتنا يمسهم العذاب بما كانوا يفسقون

جمله «بما كانوا يفسقون» مى تواند بيان علت تكذيب منجر به عذاب باشد. يعنى چون آنان فاسق بودند، تكذيب مى كردند. و چون سوره انعام مكى است و آيات قبل هم بحث از اعتقادات مى باشد، به نظر مى رسد اين فسق، فسق اعتقادى باشد، نه فسق عملى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 74 - 25

25 - روى گردانى از حق و اصرار بر كفر و ارتداد ، مستلزم كيفر شديد دنيوى و اخروى است .

و إن يتولوا يعذبهم اللّه عذاباً أليماً فى الدنيا و الأخرة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 119 - 5

5- اختلافات دينى و مذهبى و دور شدن از حق به خاطر آن ، مانع نيل انسان ها به هدف خلقتشان است .

و لايزالون مختلفين. إلاّ من رحم ربك و لذلك خلقهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 29 - 8

8- گرايش و عدم گرايش مردم و آراى آنان در حقانيّت حق ، بى تأثير است .

الحقّ من ربّكم فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 6 - 2

2 - روى گردانى مداوم از حق ، زمينه ساز اقدامات خصمانه ترى عليه آن از طريق تكذيب و استهزا

إلاّكانوا عنه معرضين . فقد كذّبوا ... يستهزءون

با توجه به تفريع «فقد كذّبوا. ..» بر «كانوا عنه معرضين» روشن مى شود كه كافران در نتيجه روى گردانى مستمر از حق، كم كم موضعشان را نسبت به آن سخت تر كرده و صريحاً به تكذيب و ريشخند آن پرداختند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 47 - 6

6 - جدى نگرفتن پيام حق و برخورد هوچى گرانه با آن ، شيوه مستمر اهل باطل

فلمّا جاءهم بايتنا إذا هم منها يضحكون

ص: 3

10 - اسراء - 17 - 102 - 13

13- انذار پس از تبيين حق ، وسيله اى است در جهت اصلاح حق ناپذيران

لقد علمت . .. و إنى لأظنّك يفرعون مثبورًا

ذكر «إنى لأظنّك يافرعون مثبوراً» پس از ارائه معجزه و رد آن از سوى فرعون، احتمال دارد وارد شدن از در تهديد براى اصلاح باشد.

تصريح به «من بعد ما تبيّن لهم الهدى»، مى رساند كه آشكار شدن حق بر انسان، تأثير عمده اى در برطرف كردن كفر، داشته باشد.

نخواهد بود.

6 - تنها دل هاى سليم و حق پذير ، شايسته بهره مندى از پيام الهى انبيا

إن تسمع إلاّ من يؤمن بايتنا

مراد از «من يؤمن» كسانى اند كه در مقام پذيرش حق مى باشند و دل هايشان گرفتار كرى و كورى نشده است.

7 - بى تأثير بودن هدايت گرى پيامبر (صلی الله علیه و آله) در محرومان از روحيه تسليم و حق پذيرى

إن تسمع إلاّ من يؤمن بايتنا فهم مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 3 - 4

4 - آمادگى براى پذيرش حق ، شرط بهره گرفتن از قرآن است .

هدًى و رحمة للمحسنين

بى شك قرآن كريم، كتاب هدايت براى همه است. اختصاص يافتن هدايت آن به گروهى خاص، در اين آيه، به معناى محدوديت هدايت قرآن نيست، بلكه به معناى بهره بردن كسانى است كه آمادگى لازم را داشته باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 44 - 13

13 - برخوردارى از روحيه حق پذيرى و به دور بودن از لجاجت و عناد ، شرط بهرهورى انسان از هدايت وحى

و لو جعلنه . .. و الذين لايؤمنون فى ءاذانهم وقر و هو عليهم عمىً

از صدر آيه - كه درباره لجاجت كافران است - و نيز فعل مضارع «لايؤمنون» - كه اشعار به استمرار عدم ايمان دارد - مى توان استفاده كرد كه لجاجت و عناد، در محروميت انسان از ابزارهاى شناخت نقش دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 70 - 1

1 - راه يابى به بهشت ، فرجام نيك ايمان به آيات الهى و تسليم بودن در برابر حق

الذين ءامنوا بايتنا و كانوا مسلمين . ادخلوا الجنّة أنتم و أزوجكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 78 - 4

4 - حق پذيرى ، تنها رمز سعادت و رهايى انسان از فرجام شوم اخروى

لقد جئنكم بالحقّ و لكنّ أكثركم للحقّ كرهون

تكرار لفظ «حقّ» و اكتفا نكردن به ضمير، مى تواند اشاره به اين نكته داشته باشد كه تنها حق پذيرى، مى تواند تعيين كننده سر نوشت انسان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 17 - 7

7- تقواى عملى ، زاييده هدايت و ره يابى انديشه به حق

ص: 8

زادهم هدًى و ءاتيهم تقويهم

از ارتباط «آتاهم تقواهم» با «زادهم هدىً» و عطف آن دو - كه مستلزم تغاير و دوگانگى است - مى توان استفاده كرد كه: اولاً هدايت امرى روحى و فكرى و تقوا مقوله اى عملى است و ثانياً تقوا مترتب بر ازدياد هدايت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 37 - 3

3 - دريافت پيام هاى نهفته در متن تاريخ ، نيازمند قلبى آگاه يا گوشى شنوا و حق پذير

إنّ فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب أو ألقى السمع و هو شهيد

عبارت «لمن كان له قلب أو ألقى. ..» مى رساند كه براى فهم صحيح تاريخ، يكى از دو شرط لازم است: يا خردمندى و تيزهوشى در درك و تحليل و يا حق شنوى از اهل خرد و انديشه.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 12 - 2

2 - داشتن گوشى شنوا و دلى حق پذير ، از شرايط و زمينه هاى درس آموزى و پندگيرى

لنجعلها لكم تذكرة و تعيها أُذن وعية

«وعى» (مصدر «تعيها») و «واعية» به معناى نگه دارى شىء و فهم و پذيرش آن است (لسان العرب). گفتنى است اسناد «وعى» به «اُذن»، اسناد مجازى و مقصود از آن دل و جان حق پذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عصر - 103 - 3 - 1،2

1 - تنها مؤمنانى كه كار هاى شايسته انجام داده و يكديگر را به پذيرش حق و شكيبايى توصيه مى كنند ، گرفتار خسارت نخواهند شد .

إنّ الإنسن لفى خسر . إلاّ الذين ءامنوا و عملوا الصلحت و تواصوا بالحقّ و تواصو

2 - ايمان و عمل صالح و پذيرش حق و شكيبايى ، بهره گيرى درست از سرمايه هاى وجودى خويش است .

لفى خسر . إلاّ الذين ءامنوا و عملوا الصلحت و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 77 - 2

2- ايمان و روح حق پذيرى ، زمينه ساز شناخت صحيح آيات الهى و حوادث تاريخى و بهره گيرى از آنهاست .

إن فى ذلك لأية للمؤمنين

18 - طور - 52 - 29 - 2

2 - توجه به تأثير حق در نفوس مستعد ، به رغم عناد كافران ، مشوق رهبران الهى به تداوم تبليغ

إنّا كنّا من قبل ندعوه . .. فذكّر فما أنت ... بكاهن

فاء در «فذكّر»، تكليف تذكر را متفرع بر آيات پيشين كرده است. در آن آيات سخن از حق ناپذيرى برخى از مردم و حق پذيرى و قدرشناسى گروهى ديگر به ميان آمده بود.

جمله «إنّه الحقّ» به منزله تعليل براى «آمنّا به» است; يعنى، ما بدان جهت به قرآن ايمان آورديم كه آن را حق يافتيم.

10 - مريم - 19 - 32 - 8

8- استبداد ، حق ستيزى و سلطه گرى از موجبات شقاوت و تيره بختى است .

و لم يجعلنى جبّارًا شقيًّا

«شقيّاً» مى تواند صفت توضيحى براى «جبّاراً» باشد، يعنى اگر كسى جبار شد، شقى خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 11

11 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفر و حق ستيزى ، زمينه ساز نزول عذاب الهى

فأهلكنهم . .. و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 50 - 2

2 - كفرورزى به قرآن و تورات ، على رغم عدم وجود كتابى هدايت بخش تر از آنها ، نشان از حق ستيزى و پيروى از هواى نفس دارد .

قل فأتوا بكتب . .. أهدى منهما... فاعلم أنّما يتّبعون أهواءهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 2 - 5

5 - خوى سركشى ، تكبر ، ستيزه جويى و حق ناپذير ، از موانع پذيرش قرآن و وحى الهى

و القرءان ذى الذكر . بل الذين كفروا فى عزّة و شقاق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 40 - 5

5 - كفر و حق ستيزى ، موجب عذاب ذلت بار دنيايى و عذاب فراگير و دائمى دوزخ

من يأتيه عذاب يخزيه و يحلّ عليه عذاب مقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 5 - 11

11 - مجادله و ستيزه جويى با حق ، عقوبت الهى در دنيا را درپى دارد .

و جدلوا بالبطل ليدحضوا به الحقّ فأخذتهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 43 - 9

9 - اسراف و زياده روى در گناه و حق ستيزى ، موجب دوزخى شدن انسان ها است .

و أنّ المسرفين هم أصحب النار

ص: 12

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 63 - 3

3 - روح لجاجت و ستيزه جويى ، از عوامل انكار آيات الهى و نپذيرفتن حق

كذلك يؤفك الذين كانوا بأيت اللّه يجحدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 70 - 2

2 - روح لجاجت و ستيزه جويى ، از عوامل دين ستيزى و حق ناپذيرى

الذين يجدلون فى ءايت اللّه . .. الذين كذّبوا بالكتب و بما أرسلنا به رسلنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 52 - 2

2 - انكار حق و لجاج و عناد در برابر آن مايه دورى انسان از خدا و محروميت از عنايت وى

قل أرءيتم

با توجه به اعراض خداوند از خطاب مستقيم به مشركان لجوج، مطلب ياد شده قابل برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 49 - 6

6- عزت ها و شرافت هاى دنيوى ، متكى به گناه و حق ستيزى ، ناپايدار و منتهى به ذلت و درماندگى است .

ذق إنّك أنت العزيز الكريم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 3 - 8

8 - روحيه انكار و عناد در برابر حق ، مانع بهرهورى معنوى و عرفانى انسان از ژرف كاوى در نظام طبيعت

إنّ فى السموت و الأرض لأيت للمؤمنين

وصف «للمؤمنين» اين مفهوم را مى رساند كه كافران و يا غافلانى كه انگيزه حق جويى را ندارند، با ژرف كاوى در نظام آسمان ها و زمين، بهره اى بايسته از آن نمى برند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 35 - 5

5 - محكوميت ابدى كافران مستكبر به عذاب هميشگى دوزخ ، نتيجه حق ستيزى ودنيا محورى آنان

اتّخذتم ءايت اللّه هزوًا و غرّتكم الحيوة الدنيا فاليوم لايخرجون منها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 13

17 - ق - 50 - 5 - 5

5- تعارض و نابسامانى در روح و انديشه ، نتيجه حق ستيزى است .

كذّبوا بالحقّ . .. فهم فى أمر مريج

«فا»ى تفريع، اين نتيجه كلى را به دست مى دهد كه انكار حق آشكار، فرد را گرفتار بحران روحى و تناقض گويى مى سازد; زيرا از يك سو وضوح حق را در مى يابد و از سوى ديگر، تلاش مى كند تا بر آن سرپوش نهاده و عقيده باطل خود را توجيه كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 25 - 3

3- كفر و حق ستيزى ، زمينه فروافتادن انسان به ورطه شر و تجاوز و ترديد در تمامى ارزش ها *

كفّار عنيد . منّاع للخير معتد مريب

برداشت بالا بدان احتمال است كه ترتيب ميان صفات كفّار، عنيد و. ..، اشاره به ترتب و تأثير هر وصف در پيدايش وصف متأخر آن، داشته باشد.

13 - شعراء - 26 - 67 - 7

7 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفر و حق ستيزى ، زمينه نزول عذاب الهى

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 11

11 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفر و حق ستيزى ، زمينه ساز نزول عذاب الهى

فأهلكنهم . .. و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 5 - 1

1- شبهات كافران درباره معاد ، ناشى از روحيه حق ستيزى آنان است ; نه نامعقول بودن آن .

بل كذّبوا بالحقّ لمّا جاءهم

برداشت ياد شده بنابراين نكته است كه مراد از «الحقّ»، حقانيت قرآن و رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) باشد; يعنى، اينان در همان آغاز نشانه هاى حق را ديدند و به تكذيب آن پرداختند. اين حق ستيزى، بسيارى از حقايق معقول را براى آنان، ناممكن جلوه داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 2 - 5

5 - برخوردارى از روحيه حق جويى ، شرط بهرهورى از پيام هاى روشن و هدايتگر قرآن

تلك ءايت القرءان و كتاب مبين . هدًى و بشرى للمؤمنين

از آن جا كه «ايمان» وصفى مقابل «كفر» است و كافران به خاطر داشتن روحيه استكبارى و حق ستيزى (به جاى بهره مند شدن از هدايت هاى آن) با آن به ستيز بر مى خاستند، مى توان گفت كه قيد «للمؤمنين» اشاره به اين حقيقت دارد كه روحيه ايمان و تسليم در برابر حق، شرطى است لازم براى بهرهورى از هدايت هاى قرآن.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 81 - 3

3 - حق گرايى و حق يابى ، نشان بينايى حقيقى در بينش الهى

و ما أنت بهدى العمى عن ضللتهم

خداوند، به كسانى كه چشم ظاهر دارند; ولى فاقد زمينه شناخت حق و گرايش به آن هستند، عنوان «نابينا» داده است و اين بدان معنا است كه بينايى در اين بينش، به چشم ظاهر نيست; بلكه به حق يابى و حق گرايى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 9 - 18

18 - داشتن روح پندپذيرى و حق جويى ، شرط بهره جستن و تأثير پذيرفتن از سخنان به حق قرآن

إنّما يتذكّر أُولوا الألبب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 21 - 18

18 - داشتن روح پندپذيرى و حق جويى ، شرط بهره جستن و تأثير پذيرفتن از سخنان به حق قرآن

ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء . .. إنّ فى ذلك لذكرى لأُولى الألبب

10 - اعتقاد به توحيد، نتيجه حقگرايى، و شرك، گمراهى و مولود گريز از راه مستقيم است.

وجهت وجهى . .. حنيفا و ما أنا من المشركين

5 - كفر و سرسختى در برابر حق، زمينه ساز انحراف در بينش و تفسير غلط و نابجا از پديده هاست.

و لو نزلنا . .. لقال الذين كفروا إن هذا إلا سحر مبين

عنوان ساختن كفر در «الذين كفروا . .. » بيان تأثير كفر كافران در بينش غلط و منحرف آنان است. يعنى «كفر» موجب مى گردد كه پديده ها بر خلاف حق و واقع تفسير شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 110 - 7،8

7 - محروميت از هدايت پذيرى، پيامد كفر و لجاجت در برابر حق است.

و نقلب أفئدتهم و أبصرهم كما لم يؤمنوا به أول مرة

8 - حق ناپذيرى و انكار آيات الهى، طغيان و موجب حيرت و سرگردانى است.

كما لم يؤمنوا به أول مرة و نذرهم فى طغينهم يعمهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 125 - 6،12

6 - ضيق صدر و قرار گرفتن صدر در تنگناى شديد (روحيه حق ناپذيرى) زمينه گمراهى انسان است.

و من يرد أن يضله يجعل صدره ضيقا حرجا

حرج به معناى تنگناى شديد است. در مجمع البيان آمده است: «الحرج أضيق الضيق».

12 - ضيق صدر (تنگ دلى و حق ناپذيرى) نشانه تسلط پليدى بر آدمى است.

و من يرد أن يضله . .. كذلك يجعل الله الرجس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 8 - 17،19

17 - پيمان شكنى ، كردارى برخاسته از روحيه فسق و حق گريزى است .

لايرقبوا فيكم إلّاً و لاذمة . .. و أكثرهم فسقون

19 - عدم رعايت حقوق خويشاوندى ، برخاسته از روحيه فسق و حق گريزى است .

لايرقبوا فيكم إلّاً . .. و أكثرهم فسقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 70 - 21

21 - نزول عذاب بر امت هاى كافر پيشين ، پس از اصرار و مداومت آنان بر ظلم و حق ناپذيرى

و لكن كانوا أنفسهم يظلمون

فعل «كانوا» به همراه «يظلمون» افاده استمرار مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 103 - 3

ص: 20

3- ايمان نياوردن اكثر مردم ، ريشه در حق ناپذيرى آنان دارد ، نه قصورى از جانب پيامبر (صلی الله علیه و آله) در تبليغ و نه ناتمام بودن برهان بر حقانيّت قرآن

ذلك من أنباء الغيب . .. و ما أكثر الناس و لو حرصت بمؤمنين

آيه قبل بيان داشت كه حقانيّت قرآن و الهى بودن آن امرى روشن است و جمله «و لو حرصت» مى رساند كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) در ابلاغ دين تلاشى پى گير داشت. اين دو حقيقت بيانگر آن است كه حجت بر مردم تمام است و ايمان نياوردن آنان، نشانه حق ناپذيرى ايشان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 104 - 1

1- كسانى كه بر كفر اصرار ورزيده و از سر لجاجت حق را نمى پذيرند ، محروم از هدايت الهى اند .

إن الذين لايؤمنون بأيت الله لايهديهم الله

فعل مضارع «لايؤمنون» دلالت بر استمرار دارد و با توجه به اينكه قرآن به زبان روشن و فصيح نازل گرديده است، ولى در عين حال كافران به آن ايمان نياورده اند، مى تواند لجاجت و روح حق ناپذيرى آنان را برساند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 41 - 6

6- لجاجت و حق ناپذيرى ، باعث برداشت و تفسير غلط از روشن ترين دلايل حق و گريز و اجتناب از آنهاست .

و لقد صرّفنا فى هذا القرءان ليذّكّروا و ما يزيدهم إلاّ نفورًا

سخن حق، به خودى خود چيزى نيست كه نفرت آفرين باشد. با توجه به اين نكته، تنفر مشركان از آيات روشن قرآن، عاملى جز موضع گيرى پيشين و لجاجت آنها نخواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 46 - 1،3

1- كسانى كه از موضع حق ناپذيرى ، به آخرت ايمان نمى آورند ، خداوند بر قلبهايشان پوششى قرار مى دهد كه قادر به فهم قرآن نباشند .

الذين لايؤمنون بالأخرة . .. و جعلنا على قلوبهم أكنّة أن يفقهوه

3- محروميت از درك صحيح حقايق قرآن ، پيامد حق ناپذيرى و كفرپيشگى كافران

الذين لايؤمنون بالأخرة . .. و جعلنا على قلوبهم أكنّة أن يفقهوه و فى ءاذانهم وقرً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 89 - 7

7- روى گردانى از قرآن ، به خاطر قابل فهم نبودن قرآن و يا محتواى آن نيست ; بلكه به دليل حق گريزى است .

و لقد صرّفنا للناس فى هذا القرءان من كلّ مثل فأبى أكثر الناس إلاّ كفورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 21

10 - كهف - 18 - 101 - 4

4- كفر و حق ناپذيرى ، عامل عجز انسان از گوش فرا دادن به آيات الهى است .

عن ذكرى و كانوا لايستطيعون سمعًا

مفاد «كانوا لايستطيعون. ..» ماضى استمرارى است; يعنى، كافران، پيوسته ناتوان از شنوايى بوده اند. روشن است كه نفى شنوايى، به معناى حسّى آن مراد نيست، بلكه بيانِ اين است كه حال كافران در برابر استماع تذكرات، همانند حال كسى است كه هيچ گاه قدرت شنوايى نداشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 45 - 8

8- تأثير نكردن انذار هاى پيامبر (صلی الله علیه و آله) در برخى از مردم ، برخاسته از حرف ناشنوايى آنان بود ; نه ناشى از ضعف در منطق وحى و بيان آن حضرت .

قل إنّما أُنذركم بالوحى و لايسمع الصمّ الدعاء إذا ماينذرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 97 - 12

12- كفر و سرپيچى از عبوديت حق ، مصداق بارز ظلم است .

أبصر الذين كفروا . .. بل كنّا ظلمين

توصيف كردن كافران به ظالم بودن خود به جاى كافر بودن، بيانگر يكى بودن اين دو وصف است و هر كافرى در حقيقت ظالم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 54 - 3

3 - حق ناپذيرى ، تعصب و جمود بر فرقه گرايى ، گردابى است هلاكت بار .

فتقطّعوا أمرهم بينهم . .. فذرهم فى غمرتهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 97 - 3

3 - عوامل انحراف و حق ناپذيرى ، سبب مخفى بودن روشن ترين حقايق ( يگانگى خدا ) بر گمراهان در دنيا

تاللّه إن كنّا لفى ضلل مبين

با اين كه پوچى شرك و يگانگى خدا، امرى روشن است; مشركان، تنها پس از گرفتار شدن به آتش دوزخ، وضوح آن را درمى يابند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 157 - 7

7 - روحيه عناد و حق ناپذيرى ، مانع از درك صحيح حقايق و تصميم گيرى به موقع

فعقروها فأصبحوا ندمين

ص: 22

ثموديان تا قبل از كشتن ناقه، به امكان نزول عذاب نينديشيدند; چرا كه كفر و عنادشان مانع از درك اين حقيقت بود; ولى به مجرد كشتن ناقه و مشاهده نشانه هاى عذاب، آثار پشيمانى آنان را فرا گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 80 - 3

3 - لزوم وانهادن امر كافران به خدا ، پس از احراز تأثيرناپذيرى آنان در قبال حق

فتوكّل على اللّه إنّك على الحقّ المبين . إنّك لاتسمع الموتى ... إذا ولّوا مدبرين

آيه ياد شده، داراى اين پيام است كه: چون آنها مرده اند و سخن در مرده بى تأثير است; پس بيش از اين تلاش مكن و نگران مباش و كار خود را با ايشان به خدا واگذار.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 86 - 11

11 - روحيه لجاج و حق ناپذيرى ، مانع بهرهورى انسان از آيات الهى

إنّ فى ذلك لأيت لقوم يؤمنون

قيد «لقوم يؤمنون» نشانگر آن است كه كسانى كه مصمم بر عدم پذيرش حق اند، از آيات روشن و غيرقابل انكار و گسترده الهى در نظام آفرينش، كمترين بهره را نخواهند برد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 52 - 7،10

7 - عناد و حق گريزى موجب محروميّت انسان از هدايت الهى است .

فإنّك لاتسمع الموتى . .. إذا ولّوا مدبرين

10 - هدايت نشدن برخى انسان ها ، معلول هدايت ناپذيرى خود آنان است و نه نارسايى مفاهيم دينى و يا نارسايى تبليغى .

فإنّك لاتسمع الموتى . .. إذا ولّوا مدبرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 15 - 5

5 - تعلّق نگرفتن هدايت خدا به گروهى از انسان ها ، ناشى از روحيه حق ناپذير آنها است .

و لو شئنا لأتينا كلّ نفس هديها . .. إنّما يؤمن بأيتنا الذين إذا ذكّروا بها خرّو

احتمال دارد كه اين آيه درصدد تبيين آيه «و لو شئنا. ..» باشد; يعنى، فلسفه عدم شمول هدايت خداوند به همه انسان ها در اين جا بيان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 45 - 2

2 - تكذيب پيامبران از سوى ملت هاى گذشته ، ناشى از روحيه حق ناپذيرى آنان بوده است .

و كذّب الذين من قبلهم . .. فكذّبوا رسلى

ص: 23

تكرار ماده «كذب» (كذّب و كذّبوا) ممكن است به خاطر اين باشد كه «كذّب» براى تكثير و «كذّبوا» براى تعديه است. بنابراين استفاده مى شود كه آنان تكذيب پيامبران را دنبال كردند و همواره در پى آن بودند، تا حدى كه جزء اخلاقياتشان شد و از آن پس، براساس اين خصلت، هر پيامبرى را انكار مى كردند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 8 - 3

3 - لجاجت و حق ناپذيرى ، موجب محروميت از فهم صحيح حقايق الهى

فهم لايؤمنون . إنّا جعلنا فى أعنقهم أغللاً ... فهم مقمحون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 9 - 3

3 - لجاجت ، حق ناپذيرى و دورى از ايمان ، موجب محروميت از شناخت درست حقايق الهى و از دست دادن بصيرت و بينايى

فهم لايؤمنون . .. فأغشينهم فهم لايبصرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 10 - 3

3 - كسانى كه داراى روح لجاجت و حق ناپذيرى باشند ، انذار ها و اخطار هاى پيامبران ، در آنان كارساز نخواهد بود .

و سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم لايؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 18 - 3

3 - انكار لجوجانه معاد و روح حق ناپذير ، موجب خوارى و ذلت آدمى در قيامت است .

و أنتم دخرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 30 - 4

4 - روح طغيان و حق ناپذير ، از عوامل تأثيرپذيرى از جريان كفر و شرك

بل كنتم قومًا طغين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 31 - 2

2 - روح طغيان و حق ناپذيرى ، عامل دوزخى شدن و استحقاق كيفر الهى

بل كنتم قومًا طغين . فحقّ علينا قول ربّنا إنّا لذائقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 24

15 - صافات - 37 - 32 - 3

3 - روح طغيان گرى و حق ناپذيرى ، زمينه ساز تأثيرپذيرى از فريب اغواگران و كژى منحرف كنندگان

بل كنتم قومًا طغين . .. فأغوينكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 38 - 2

2 - شرك به خدا ، تكذيب رسالت پيامبران و استكبار در برابر حق ، موجب عذاب دردناك اخروى

و إذا قيل لهم لا إله إلاّ اللّه يستكبرون . .. إنّكم لذائقوا العذاب الأليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 2 - 5

5 - خوى سركشى ، تكبر ، ستيزه جويى و حق ناپذير ، از موانع پذيرش قرآن و وحى الهى

و القرءان ذى الذكر . بل الذين كفروا فى عزّة و شقاق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 4 - 2

2 - كفر و روح حق ناپذيرى ، عامل مجادله و ستيزه جويى با آيات الهى

ما يجدل فى ءايت اللّه إلاّ الذين كفروا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 27 - 10

10 - تكبر در برابر سخن حق و باور نداشتن به روز حساب ، از زمينه هاى فسادگرى و كشتار افراد بى گناه در جامعه

كلّ متكبّر لايؤمن بيوم الحساب

توصيف فرعون فاسد و سفاك به متكبر و منكر روز حساب، مى تواند بيانگر مطلب ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 70 - 1

1 - تكذيب كتاب هاى آسمانى و فرستادگان الهى ، برخاسته از روح ستيزه جويى و حق ناپذيرى است .

ألم تر إلى الذين يجدلون . .. الذين كذّبوا بالكتب و بما أرسلنا به رسلنا

جمله «الذين كذّبوا بالكتاب . ..» بدل براى «الذين يجادلون...» مى باشد. در واقع تكذيب كنندگان همان مجادله گران اند كه از سر لجاجت به تكذيب آيات الهى مى پردازند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 78 - 3

3 - اعراض و روى گردانى از پيام حق ، موجب جاودانگى در آتش جهنم

ص: 25

إنّكم مكثون . .. أكثركم للحقّ كرهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 83 - 2

2 - جواز وانهادن گمراهان به خود ، پس از اتمام حجت بر آنان و حق ناپذيرى ايشان

فذرهم

«فاء» در «فذرهم»، مى رساند كه پس از اتمام حجت ادامه تبليغ ضرورى نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 9 - 2

2- جدى نگرفتن حقايق و برخورد بازيگرانه با هستى ، ريشه حق ناپذيرى منكران وحى و رسالت

بل هم فى شكّ يلعبون

تعبير «يلعبون» بيانگر اين نكته است كه كافران، علاوه بر سست انديشى، گرفتار نوعى بازيگرى و دلبستگى كودكانه به مظاهر مادى و جدى نگرفتن حقايق هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 37 - 7

7- جرم پيشگى مردمان و حق ناپذيرى ايشان ، زمينه ساز عقوبت آنان در دنيا

أهلكنهم إنّهم كانوا مجرمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 26 - 12،14

12- روحيه حق ناپذيرى ، مانع بهرهورى صحيح انسان از ابزار شناخت

فما أغنى عنهم سمعهم . .. إذ كانوا يجحدون بايت اللّه

«إذ. ..» در عين حالى كه ظرف «ما أغنى...» است، بيانگر علت نيز هست و تعبير «كانوا يجحدون» رساننده استمرار است كه در پرتو آن، افعال تبديل به خصلت و روحيه مى شود.

14- فراگيرى عذاب بر قوم عاد ، پس از حق ناپذيرى هاى مستمر آنان

إذ كانوا يجحدون بايت اللّه و حاق بهم ما كانوا به يستهزءون

«كانوا يجحدون» مفيد استمرار است و ارتباط «حاق بهم» با آن، گوياى ترتيبى است كه در برداشت آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 21 - 3

3 - روحيه ناباورى و سطحى نگرى ، مانع رهجويى انسان به شناخت آيات الهى

ءايت للموقنين . ..أفلاتبصرون

تصريح به «موقنين» و توبيخ كافران با عبارت «أفلاتبصرون»، مى رساند كه مشكل اصلى آنان - كه آيات الهى را در زمين و وجود

ص: 26

انسان، نمى بينند و يا پيام آن را درك نمى كنند - سست انديشى، ناباورى و سطحى نگرى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 21 - 4،5

4 - روح لجاج ، استكبار و حق گريزى ، عامل كفر و تكذيب دين از سوى كافران در صدراسلام

و لقد كذّب الذين من قبلهم . .. بل لجّوا فى عتوّ و نفور

5 - روح لجاج ، استكبار و حق گريزى ، از موجبات كفر و تكذيب دين

و لقد كذّب الذين من قبلهم . .. بل لجّوا فى عتوّ و نفور

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 2 - 2

2 - كفر و حق ناپذيرى ، موجب عذاب الهى است .

بعذاب واقع . للكفرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 17 - 2

2 - حق ناپذيرى و عناد با دين ، موجب عذاب سخت و طاقت فرسا

سأُرهقه صعودًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 23 - 3

3 - حق گريزى و كفر ، از ميان برنده زمينه هاى تأثيرپذيرى از تعاليم دين و پند هاى آن است .

فذكّر . .. إلاّ من تولّى و كفر

استثناى اعراض كنندگان كافر از مجموعه كسانى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) به تذكر دادن آنان مكلف شده است، نشانگر بى اثر بودن تذكرات آن حضرت، در آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 22 - 1

1 - انسان هاى حق ناشنوا و خاموش از بيان معارف حق و فاقدان فهم حقايق دينى ، بدترين جنبندگان در پيشگاه خداوند

إن شر الدواب عند اللّه الصم البكم الذين لايعقلون

كلمات «الصم» و «البكم» به ترتيب جمع «الاصم = كر» و «الابكم = لال» است. «الذين لايعقلون» خبر سوم براى «إن» مى باشد. قابل ذكر است كه صفت بودن آن براى «الصم» و «البكم» نيز محتمل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 55 - 1

ص: 27

1 - حق ناپذيرى و پافشارى بر كفر ، موجب از ميان رفتن توفيق آدمى براى ايمان به آيات الهى است .

الذين كفروا فهم لايؤمنون

با توجه به فعل مضارع «لايؤمنون» كه دلالت بر استمرار دارد، جلمه «هم لايؤمنون» به اين معناست كه آنان ايمان نخواهند آورد. و چون اين جمله به وسيله «فاء» بر جمله «كفروا» عطف شده، دلالت مى كند كه سلب توفيق ايمان از آنها بر اثر كفرورزى بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 22 - 5،8

5- قلب حق ناپذير ، مانع از ايمان آوردن به عالم آخرت است .

إلهكم إله وحد فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة

«فاء» در «فالذين» براى تفريع است و دلالت مى كند كه توحيد اثبات شده در آيات قبل، توحيد كاملى است كه اعتقاد به آخرت را نيز به همراه دارد. بنابراين كسانى كه به آخرت ايمان نمى آورند، موانعى همچون قلب حق ناپذير و استكبار دارد.

8- حق ناپذيرى ، نشانه بيمارى قلب است . *

فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة

فعل «لايؤمنون» (ايمان نمى آورند) حكايت از حق ناپذيرى دارد و «منكرة» به معناى زير بار حق نرفتن است كه بيمارى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 24 - 3

3- نپذيرفتن حق و داشتن روحيه استكبارى ، عامل انكار نزول قرآن از جانب خداوند

فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة و هم مستكبرون . .. و إذا قيل لهم ماذا أنزل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 105 - 3

3- كفر و حق ناپذيرى ، منشأ دروغ پردازى و افترا بستن به حقايق دين است .

إنما يفترى الكذب الذين لايؤمنون بأيت الله

13 - شعراء - 26 - 158 - 9

9 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفرورزى و حق ناپذيرى ، زمينه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن آنان به خشم و قهر الهى

فأخذهم العذاب . .. و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 6

6 - اصرار اكثريت افراد جامعه بر كفرورزى و حق ناپذيرى ، زمينه ساز نزول عذاب و گرفتار شدن به خشم و قهر الهى

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 32 - 2

2 - روح طغيان گرى و حق ناپذيرى مشركان ، زمينه ساز تأثيرپذيرى آنان از اغواگرى سردمداران شرك

بل كنتم قومًا طغين . .. فأغوينكم

برداشت ياد شده از آن جا است كه جمله «فأغويناكم» مى تواند متفرع بر جمله «بل كنتم قوما طاغين» باشد; يعنى، چون شما مردم سركشى بوديد، پس ما توانستيم به اغواى شما بپردازيم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 89 - 7

7 - دلجويى خداوند از پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) ، در قبال حق ناپذيرى مشركان

فاصفح عنهم . .. فسوف يعلمون

5- دفاع از حق و حركت بر مدار توحيد در برابر حق ستيزان و مشركان ، امداد و نصرت الهى را در پى خواهد داشت .

و أرادوا به كيدًا . .. و نجّينه و لوطًا إلى الأرض التى بركنا فيها

و اتبع ما يوحى إليك و اصبر حتى يحكم اللّه

فأعرض عنها . .. إنّا جعلنا ... فى ءاذانهم وقرًا

17 - ق - 50 - 24 - 5

5- سرپوش گذاشتن بر حق و مداومت بر آن ، پديد آورنده روحيه عناد و دشمنى عميق با ارزش ها *

كلّ كفّار عنيد

برداشت بالا بدان احتمال است كه تقدم «كفّار» بر «عنيد»، اشاره به تقدم رتبى و علّى داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 86 - 3

3 - يهود و نصارا ، محروم از هدايت ، به جهت انكار آگاهانه حقانيّت پيامبر (صلی الله علیه و آله) با وجود دلايل روشن بر آن

كيف يهدى اللّه قوماً . .. و اللّه لا يهدى القوم الظالمين

آيه در مورد اهل كتاب نازل شده و آنان با وجود شهادت قبلى بر حقّانيّت آن حضرت، منكر حقّانيت وى شدند. (روح المعانى).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 52 - 1

1 - اهل كتاب ( علماى يهود ) مشمول لعن خداوند به جهت حقپوشى و همسويى با كفار عليه مسلمانان

الم تر . .. اولئك الّذين لعنهم اللّه

با توجه به فعل مضارع «لايؤمنون» كه دلالت بر استمرار دارد، جلمه «هم لايؤمنون» به اين معناست كه آنان ايمان نخواهند آورد. و چون اين جمله به وسيله «فاء» بر جمله «كفروا» عطف شده، دلالت مى كند كه سلب توفيق ايمان از آنها بر اثر كفرورزى بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 22 - 5،8

5- قلب حق ناپذير ، مانع از ايمان آوردن به عالم آخرت است .

إلهكم إله وحد فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة

«فاء» در «فالذين» براى تفريع است و دلالت مى كند كه توحيد اثبات شده در آيات قبل، توحيد كاملى است كه اعتقاد به آخرت را نيز به همراه دارد. بنابراين كسانى كه به آخرت ايمان نمى آورند، موانعى همچون قلب حق ناپذير و استكبار دارد.

8- حق ناپذيرى ، نشانه بيمارى قلب است . *

فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة

فعل «لايؤمنون» (ايمان نمى آورند) حكايت از حق ناپذيرى دارد و «منكرة» به معناى زير بار حق نرفتن است كه بيمارى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 24 - 3

3- نپذيرفتن حق و داشتن روحيه استكبارى ، عامل انكار نزول قرآن از جانب خداوند

فالذين لايؤمنون بالأخرة قلوبهم منكرة و هم مستكبرون . .. و إذا قيل لهم ماذا أنزل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 105 - 3

3- كفر و حق ناپذيرى ، منشأ دروغ پردازى و افترا بستن به حقايق دين است .

إنما يفترى الكذب الذين لايؤمنون بأيت الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 36 - 3

3 - نزول عذاب الهى بر حق ستيزان ، از پى اتمام حجت بر ايشان

إنّا أرسلنا عليهم . .. و لقد أنذرهم بطشتنا فتماروا بالنّذر

20 - عن أبى عبدالله(ع) فى قوله: «و ءاتوا حقه يوم حصاده» قال: حقه يوم حصاده عليك واجب و ليس من الزكاة . .. .

از امام صادق(ع) درباره آيه «و ءاتوا حقه يوم حصاده» روايت شده است: پرداخت حق الحصاد در روز درو، بر تو واجب است و اين حق، غير از زكات است . .. .

9- اتكا و اتكال پيامبر (صلی الله علیه و آله) به پروردگار بخشنده در برابر تهديد ها ، رجزخوانى ها و نسبت هاى نارواى مشركان و كافران حق ستيز

و ربّنا الرحمن المستعان على ماتصفون

مقصود از توصيف در «ماتصفون»، ممكن است دوچيز باشد: 1- تهديدهايى كه مشركان و كافران داشته اند و خود را پيروز و مسلمانان را شكست خورده مى شمردند. 2- نسبت هاى ناروايى كه به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و قرآن مى دادند.

6 - انفال - 8 - 22 - 3

3 - حق شنوايى و بيان حقايق و معارف دين و درك آنها ، از ملاك هاى ارزش و كرامت آدمى در پيشگاه خداوند

إن شر الدواب عند اللّه الصم البكم الذين لايعقلون

كلمه «دواب»، به معناى بهائم و يا جنبندگان، براى اشاره به اين است كه توصيف شدگان به منزله حيوانات هستند و ارزش نام انسان را ندارند.

7- حق ، داراى صلابت و استحكام و باطل ، پوچ و سست است .

بل نقذف بالحقّ على البطل فيدمغه فإذا هو زاهق

از اين كه خداوند «حق» را از بين برنده و درهم كوبنده باطل دانسته، صلابت حق استفاده مى شود. و از اين كه باطل ناگهان و بلافاصله از بين رفته است، ميان تهى و پوچ بودن آن به دست مى آيد. گفتنى است تعبير «قذف» - كه به معناى انداختن با قدرت و قوت است - مؤيد برداشت ياد شده است.

و قالوا إنّا بكلٍّ كفرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 60 - 3،4

3 - بيان حقايق ، پرتويى از ربوبيّت خداوند

الحق من ربّك

4 - تربيت و سازندگى ، در گرو بيان حقايق

الحق من ربّك

از آنجا كه خداوند، «ربّ» (تربيت كننده) است، حق را بيان مى كند. بنابراين ارتباط تربيت و حق به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 71 - 5

5 - اظهار حق و نياميختن آن به باطل ، از وظايف عالمان و آگاهان

يا اهل الكتاب لم تلبسون الحق بالباطل و تكتمون الحق و انتم تعلمون

اگر كتمان حق حرام باشد، لزوماً اظهار آن ضرورت دارد; چون شقّ سوّمى تصوّر نمى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 7 - 9

9 - فرمان خداوند به مبارزه با كفر و شرك و به وجود آوردن صحنه مبارزه ، از اسباب تحقق اراده خداوند براى اظهار حق و نابودى كفر

و يريد اللّه أن يحق الحق بكلمته

خداوند در برابر مؤمنان كه خواهان هجوم به كاروان تجارى قريش بودند، خواست تا آنان با لشكريان كفر درآويزند و به جهاد با آنان بپردازند و همان را نيز مقدر ساخت و بيان داشت كه احقاق حق در پرتو آن حاصل مى شود. بنابراين مراد از «بكلمته» همان فرمان به جهاد و تحقق يافتن صحنه مبارزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 23 - 13

13 - ربوبيت خداوند ، مقتضى اظهار حق براى بندگان

قالوا ماذا قال ربّكم قالوا الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 67 - 6

6- انسان ها پس از رهايى از خطر هاى مرگ آفرين ، خدا را فراموش مى كنند و از حق روى گردان مى شوند .

فلمّا نج-ّكم إلى البرّ أعرضتم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 54 - 14

14 - تسلى خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى نگران نبودن از روى گردانى مردم از حق و دين الهى

فإن تولّوا . .. و ما على الرسول إلاّ البلغ المبين

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه آيه شريفه، در مقام تسلى دادن به پيامبر(صلی الله علیه و آله) در برابر حق گريزى كافران است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 42 - 1،2

1 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، موظف به واگذارى كافران حق ناپذير ، باطل گرا و بازيگر به حال خود ، پس از اتمام حجت به آنان

فذرهم يخوضوا و يلعبوا

«خوض» (مصدر «يخوضوا») در اصل به معناى حركت در آب است; ولى در مواردى به كار مى رود كه انسان، غوطهور در مسائل باطل و ناپسند مى شود; مانند همين آيه كه كافران، سخنان ناروايى درباره اسلام و پيامبر(صلی الله علیه و آله) بر زبان مى آوردند.

2 - لزوم ترك بحث و احتجاج با كافران حق ناپذير ، پس از اتمام حجت و ارائه برهان

فذرهم يخوضوا و يلعبوا

9 - ايمان و اعتراف به حق ، در شرايط اضطرار و ناگزيرى ، فاقد ارزش و اصالت است .

قال ربّ ارجعون . .. كلاَّ إنّها كلمة هو قائلها

2 - ماجراى ميان موسى ( ع ) و فرعونيان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوب باطل

إنّ فى ذلك لأية

چنان كه گفته شد «آية» به معناى عبرت است و عبرت بودن ماجراى موسى و فرعونيان، در صورتى است كه تكرار نظاير آن همواره ممكن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 121 - 2

2 - ماجراى ميان نوح ( ع ) و قومش ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوبى باطل

إنّ فى ذلك لأية

آيه و عبرت آموز بودن، مستلزم امكان تحقق دوباره و استمرار يافتن چيزى است كه بايد از آن درس عبرت گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 6

6 - فرجام هلاكت بار عاديان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوب باطل

فأهلكنهم إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن ماجراى هلاكت قوم عاد، مستلزم استمرار داشتن مجازات اقوام در صورت كفرورزى و اصرار بر حق ناپذيرى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 158 - 4

4 - نزول عذاب مرگبار بر ثموديان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

فأخذهم العذاب إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن ماجراى هلاكت ثموديان، مستلزم استمرار داشتن مجازات اقوام ديگر، در صورت كفرورزى و اصرار بر حق ناپذيرى آنان مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 2

2 - هلاكت قوم فساد پيشه لوط و نجات وى و خاندانش - به جز همسر وى - نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن سرگذشت قوم لوط، در صورتى است كه درباره ديگر امت ها قابل تكرار باشد و به تعبير ديگر، سنتى مستمر به شمار آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 190 - 2

ص: 57

2 - فرجام هلاكت بار مردم ايكه ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

فأخذهم عذاب يوم الظلّة . .. إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن سرگذشت مردم ايكه، در صورتى است كه تكرار نظاير آن همواره ممكن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 79 - 10

10 - حمايت از حق در برابر باطل ، سنّت الهى است .

فتوكّل على اللّه إنّك على الحقّ المبين

خداوند پيامبرش را به اين دليل كه بر حق است به توكل فراخوانده است. از اين استفاده مى شود كه بناى خداوند و سنّت او، بر حمايت از راه حق و راهيان آن است.

12- شيطان ، يارى دهنده حق گريزان ، در روى گردانى از ايمان و هدايت

و أملى لهم

مفاد «أملى» ممكن است امداد و يارى رساندن باشد.

أو نرينّك الذى وعدنهم

4 - تأخير خداوند در انتقام گرفتن از حق گريزان ، مهلتى به ايشان و احترامى به وجود پيامبر (صلی الله علیه و آله)

فإمّا نذهبنّ بك . .. فإنّا عليهم مقتدرون

از آيه قبل استفاده شد كه اگر پيامبر رحلت كند، خداوند از مخالفان حق ستيز او انتقام خواهد گرفت. مفهوم اين سخن آن است كه حضور پيامبر(صلی الله علیه و آله) مانع تسريع در انتقام است; ولى اين مانع، قطعى نيست و خداوند مى تواند حتى در زمان حضور پيامبر(صلی الله علیه و آله)، مخالفان دين را مجازات كند.

13 - نمل - 27 - 92 - 8

8 - انذارگرى و هشداردهى ، موضع پيامبر (صلی الله علیه و آله) در برابر گمراهان حق ناپذير

و من ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 23 - 3

3 - تكليف مؤمنان و مبلغان دينى ، در برابر انسان هاى لجوج و حق ناپذير ، تنها انذار و هشدار است .

إن أنت إلاّ نذير

2 - آل عمران - 3 - 71 - 1،2

1 - آميختن آگاهانه حق به باطل و كتمان آن توسط علماى يهود و نصارا ، و نكوهش آنان از سوى خداوند

يا اهل الكتاب لم تلبسون الحق بالباطل و تكتمون الحق و انتم تعلمون

2 - علماى اهل كتاب با درآميختن حق به باطل و كتمان حق ، مردم را گمراه مى ساختند .

ودّت طائفة من اهل الكتاب لو يضلّونكم . .. يا اهل الكتاب لم تلبسون الحق بالباطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 73 - 9

9 - توصيه علماى يهود به يكديگر ، بر مخفى كردن ادلّه رسالت پيامبر اسلام *

و لا تؤمنوا . .. ان يؤتى احد مثل ما اوتيتم

احتمالا مراد از «ما اوتيتم»، دلايل رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 98 - 5

5 - اهل كتاب ، منكر نشانه هاى روشن الهى در خانه خدا

اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 99 - 9

9 - مبارزه عالمان اهل كتاب با اسلام ، با علم و آگاهى به حقّانيّت آن

قل يا اهل الكتاب لم تصدّون عن سبيل اللّه . .. و انتم شهداء

مقصود از «سبيل اللّه»، اسلام است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 52 - 1

1 - اهل كتاب ( علماى يهود ) مشمول لعن خداوند به جهت حقپوشى و همسويى با كفار عليه مسلمانان

الم تر . .. اولئك الّذين لعنهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 15 - 3،7

3 - اهل كتاب ( يهود و نصارا ) ، همواره بسيارى از حقايق تورات و انجيل را مخفى مى كردند .

مما كنتم تخفون من الكتب

با توجه به آيات پيشين، مراد از اهل كتاب هم يهوديان هستند و هم نصارا. بنابراين مقصود از «الكتب» تورات و انجيل خواهد بود.

7 - چشمپوشى پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از افشا و بيان حقايق مخفى شده توسط اهل كتاب

يبين لكم . .. و يعفوا عن كثير

ص: 63

برداشت فوق بر اين مبناست كه مراد از «كثير»، به قرينه فراز پيشين، حقايق مخفى شده باشد. بنابراين عفو به معناى فاش نساختن و مسكوت گذاشتن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 20 - 6،7،12

6 - عناد و لجاجت اهل كتاب در مخالفت با پيامبر(صلی الله علیه و آله)، در عين آگاهى كامل از حقانيت آن حضرت

الذين ءاتينهم الكتب يعرفونه كما يعرفون أبناءهم . .. فهم لا يؤمنون

7 - اهل كتاب، مورد توبيخ خداوند به جهت كتمان حقانيت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و ايمان نياوردن به او

الذين ءاتينهم الكتب . .. الذين خسروا أنفسهم فهم لا يؤمنون

12 - كتمان كنندگان حقانيت پيامبر(صلی الله علیه و آله) از اهل كتاب، ايمان نخواهند آورد.

الذين ءاتينهم الكتب يعرفونه . .. فهم لا يؤمنون

جمله «و يصنع الفلك و كلما مرّ . ..» بيانگر صبر و مقاومت حضرت نوح(ع) و پيروان اوست و هدف از نقل آن ، ايجاد روحيه مقاومت در حق پويان و درس صبر و استقامت به آنان است.

أتتهم رسلهم بالبيّنت فما كان اللّه ليظلمهم

نفى ظلم از خدا و متفرع شدن آن بر وجود بينات، بيانگر اين نكته است كه: درصورت ارائه نشدن دلايل روشن، به هلاكت رساندن انسانها ظلم مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 41 - 11

11- تبيين و ارائه حق لازم است ، هر چند مخاطبان آن را نپذيرند .

و لقد صرّفنا فى هذا القرءان ليذّكّروا و ما يزيدهم إلاّ نفورًا

اينكه خداوند مى فرمايد: «ما آيات خود را گوناگون و متنوع بيان كرديم، اما آنان نپذيرفتند» استفاده مى شود كه بايد حق را به هر صورت بيان كرد; هر چند شنوندگان و مخاطبان، آن را قبول نكنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 41 - 5

5 - ارائه حق و شناساندن آن به مردم ، فلسفه نزول قرآن

إنّا أنزلنا عليك الكتب للناس بالحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 79 - 7

7 - توكل بر خداوند تنها در مسير حق ، داراى معنا و ثمربخش است .

فتوكّل على اللّه إنّك على الحقّ المبين

از تعليل «إنّك على الحقّ» استفاده مى شود كه توكل بر خدا، تنها در حركت هاى درست و حقّانى، معنادار است; نه در هر تلاشِ مشكوك و نادرست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 69 - 13

13 - تمامى رفتار و كردار آدمى در دنيا ، بايد برپايه حق و مطابق با عدل باشد .

و قضى بينهم بالحقّ و هم لايظلمون

تذكر خداوند به اين كه داورى ميان مردم در قيامت، بر پايه حق و عادلانه خواهد بود، در واقع توصيه اى است به بندگان كه رفتار خود را مطابق عدل و برپايه حق بنا نهند; زيرا در قيامت رفتار آنان بر همين اساس سنجيده و جزا داده خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 28 - 3

3- حق ، پايه و محور احكام و قوانين دين اسلام

أرسل رسوله بالهدى و دين الحقّ

أفمن شرح اللّه صدره للإسلم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عصر - 103 - 3 - 6

6 - لزوم حق پذيرى ، شناختن و شناساندن حق و پايدارى و شكيبايى براى تحقق آن

تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر

ترغيب مؤمنان به توصيه ديگران بر حق و صبر، بيانگر لزوم پايبندى خود به آن دو است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 79 - 8

8- داشتن روحيه حق پذيرى و حق جويى ، شرط بهرهورى از آيات الهى

إن فى ذلك لأيت لقوم يؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 179 - 14

14 - فهم حقايق و معارف دينى و حق بينى و حق شنوى ، ملاك انسانيت و برترى انسان بر چهارپايان است .

أولئك كالأنعم

6 - اعراف - 7 - 85 - 30

30 - تنها حق پذيران قادر به درك سعادت آفرينى پيام هاى الهى هستند .

ذلكم خير لكم إن كنتم مؤمنين

چنانچه مشاراليه «ذلكم» تمام مسائلى باشد كه در آيه مطرح شده، و از جمله اعتقاد به يگانگى خدا و لزوم پرستش او، بايد گفت مراد از ايمان در «ان كنتم مؤمنين» داشتن روحيه حق پذيرى و اهل باور بودن است، نه ايمان به يگانگى خدا. و چون خير بودن يكتاپرستى و عدالت پيشگى منوط به حق پذيرى نيست، يعنى چه انسانها حق پذير باشند و چه نباشند مسائل مطرح شده داراى خير است، معلوم مى شود شرط «ان كنتم ... » ناظر به درك خير بودن است. يعنى اگر حق پذير باشيد مى فهميد كه پيامهاى مطرح شده به خير و صلاح شماست.

20 - مقدم داشتن مصالح خويش ، والدين و بستگان بر شهادت به حق ، هواپرستى و عدالت شكنى است .

كونوا قومين بالقسط شهداء للّه و لو على أنفسكم . .. فلاتتبعوا الهوى

إذ يعدكم . .. يريد اللّه .. ليحق الحق ... و لو كره المجرمون

3 - تضمين تحقق حق و محو باطل در پرتو ريشه كن شدن كافران است .

و يقطع دابر الكفرين. ليحق الحق و يبطل البطل

برداشت فوق بر اين اساس است كه «ليحق الحق» متعلق به «يقطع . .. » در آيه قبل باشد.

قالوا لولا أُوتى مثل ما أُوتى موسى

مقصود از «ما أُوتى موسى» تورات است كه يكباره نازل شده بود; يعنى، چرا قرآن مانند تورات، يكباره نازل نشده است؟

6 - پيروزى اسلام و مسلمانان ، براى حق و جلوه تحقق اراده الهى

حتى جاء الحق و ظهر أمر اللّه

9 - جبهه حق ، على رغم ميل منافقان ، داراى روندى رو به پيروزى و موفقيت

حتى جاء الحق و ظهر أمر اللّه و هم كرهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 46 - 6

6- مكر ها و چاره انديشى هاى ستمگران ، هر چند گسترده و كوه شكن باشد ، در برابر نيروى حق بى ثمر و ناموفق خواهد بود .

و قد مكروا مكرهم و عند الله مكرهم و إن كان مكرهم لتزول منه الجبال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 18 - 1،2،3،12

1- در نزاع ميان جبهه حق و باطل ، پيروزى نهايى از آنِ حق مداران است .

بل نقذف بالحقّ على البطل

2- پيروزى عقيده و جهان بينى حق بر عقيده و جهان بينى باطل ، سنت الهى است .

و ما خلقنا السماء . .. لعبين ... بل نقذف بالحقّ على البطل فيدمغه

خداوند در آيه قبل، از هدفمند بودن آفرينش جهان و نيز بطلان عقيده به بيهوده بودن خلقت طبيعت سخن به ميان آورده است. اين سخن قرينه بر اين است كه مقصود از حق و باطل در آيه شريفه، عقيده و جهان نگرى حق و باطل است. گفتنى است كه ذيل همين آيه (و لكم الويل ممّا تصفون) كه در باره نسبت ناروا به خداوند و توصيف او به امور نادرست است، مؤيد برداشت ياد شده است.

3- پيروزى حق بر باطل ، جلوه اى از هدف دارى نظام آفرينش است .

و ما خلقنا السماء. .. بل نقذف بالحقّ على البطل فيدمغه

خداوند در آيه قبل، سخن از آفرينش جهان براساس حق و هدفمند به ميان آورد و دراين آيه، پيروزى حق بر باطل را يادآور شد. ارتباط ميان اين دو گفتار بيانگر برداشت ياد شده است.

12- « عن أبى عبداللّه ( ع ) : ما من أحد إلاّ و قد برز عليه الحقّ حتى يصدع ، قبله أم تركه و ذلك أنّ اللّه يقول فى كتابه : « بل نقذف بالحقّ على الباطل فيدمغه فإذا هو زاهق . . . » ;

از امام صادق(ع) روايت شده است : هيچ فردى نسيت، مگر آن كه حق تا روشن شدن كامل، بر او ظاهر شده است; اين سخن خداوند است كه در كتابش مى فرمايد: «بل نقذف بالحقّ على الباطل فيدمغه فإذا هو زاهق. ..»».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 98 - 8

8 - پيروزى نهايى در عرصه مبارزه حق و باطل ، از آنِ جبهه حق خواهد بود .

إذ قال لأبيه و قومه ماذا تعبدون . .. قالوا ابنوا له بنينًا فألقوه فى الجحيم . ف

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 81

15 - ص - 38 - 11 - 2

2 - جبهه كفر و باطل ، در مصاف با جبهه ايمان و حق ، محكوم به شكست است .

جند ما هنالك مهزوم من الأحزاب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - مجادله - 58 - 21 - 1

1 - در جنگ حق و باطل ، غلبه با حق است .

كتب اللّه لأغلبنّ أنا و رسلى

با توجه به اين كه بيشتر آيات اين سوره، متوجه منكران رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و توحيد ربوبى خداوند است، خاتمه يافتن سوره با تعبير «سيريكم آياته» و «ما ربّك بغافل. ..» مى رساند كه خداوند، از نشان دادن آيات انكار ناپذير خود، عاجز نيست و از كردار بندگان نيز غافل نمى باشد و به موقع جزاى آنان را خواهد داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 6 - 6

6 - روح تبليغ دين ، تبيين حق براى مردم است ; نه اكراه ايشان به ايمان .

و ما أنت عليهم بوكيل

3 - حقير و ناچيز جلوه دادن قدرت و توانايى هاى جبهه مخالف و حق طلب ، از ترفند هاى قدرت هاى استكبارى و نظام هاى فرعونى

إنّ هؤلاء لشرذمة قليلون

يكى از نمودهاى پريشان گويى تكذيب گران معاد اين است كه مى گويند چون بدن انسان در خاك متلاشى مى شود پس چگونه مى تواند از خاك دوباره برآيد; اين در حالى است كه خود مى دانند انسان براى نخستين بار نيز از همين خاك برآمده است.

أو تقول حين ترى العذاب لو أنّ لى كرّة فأكون من المحسنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 20 - 4

4 - لزوم تسليم در برابر حق و پرهيز از بحث جدال آميز

فان حاجّوك فقل اسلمت

يوم الفرقان يوم التقى الجمعان

ال در «الفرقان» براى عهد است و اشاره به جنگ بدر دارد. و فرقان يعنى چيزى كه به وسيله آن بين دو يا چند چيز تمايز داده مى شود. خداوند از آن رو جنگ بدر را فرقان ناميد كه در آن نبرد، على رغم وجود شرايط پيروزى براى مشركان، مسلمانان پيروز شدند و اين نشانه اى بود براى حقانيت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و دين اسلام.

16 - تمايز حق از باطل با امداد هاى ويژه خداوند در جنگ بدر نمودى از قدرت مطلقه او

يوم الفرقان يوم التقى الجمعان و اللّه على كل شىء قدير

برداشت فوق بر اين مبناست كه جمله «و اللّه . .. » ناظر به «يوم الفرقان» بودنِ جنگ بدر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 48 - 3

3- حضرت موسى و هارون ( ع ) ، از قدرت تشخيص حق و باطل در پرتو لطف خدا برخوردار بودند .

و لقد ءاتينا موسى و هرون الفرقان

با توجه به معناى لغوى «فرقان» (شىء جدا كننده و متمايز ساز ميان حق و باطل) برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 20 - 7

7 - خداوند به داوود ( ع ) ، منطقى نيرومند در شناساندن حق و باطل و نيز توانايى بر فيصله دادن به نزاع ها و خصومت ها اعطا كرد .

و ءاتينه . .. فصل الخطاب

«فصل» مصدر و به معناى چيزى را از چيز ديگرى جدا كردن و نيز فيصله دادن نزاع ها و خصومت ها آمده است. اگر مراد آيه معناى اول باشد، كلمه «خطاب» به معناى سخن بوده و مقصود از «فصل خطاب» سخن جدا كننده حق از باطل و شناساننده صواب از ناصواب خواهد بود. و اگر معناى دوم مراد باشد، واژه «خطاب» به معناى خصومت و نزاع بوده و مقصود از «فصل خطاب» رفع خصومت ها و فيصله دادن به نزاع ها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 21 - 10

10 - قيامت ، « كلمه فصل » الهى و صحنه نهايى جداسازى حق و باطل

الذين يمارون فى الساعة . .. و ما له فى الأخرة من نصيب ... و لولا كلمة الفصل لقضى

از آن جا كه محور اين چند آيه، مسأله ايمان به قيامت و محاسبه آن در معادلات رفتارى و اعتقادى است، عنوان «كلمة الفصل» بر اين معنا منطبق است; يعنى، اگر قيامتى نبود مى بايست دنيامداران در همين دنيا به كيفر كفرشان مى رسيدند; ولى چون قيامت هست، عذاب دردناك آنان به آخرت وانهاده شده است.

ص: 88

قل جاء الحقّ و ما يبدئ البطل و ما يعيد

ما أنزل الله على بشر . .. قل الله ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون

كاربرد واژه «ذر» درمواردى است كه چيزى را به جهت حقارت و بى ارزشى آن رها كرده و از آن بگذرند. آيه شريفه نيز در مقام فرمان به ترك مخاصمه با يهوديانى كه به جهت عناد با پيامبر(صلی الله علیه و آله) اصل نزول وحى بر بشر را منكر شده اند، اين واژه را به كار برده است.

20 - طارق - 86 - 13 - 1،2،4

1 - قرآن ، كلامى است كه حق و باطل را به طور كامل متمايز مى سازد .

إنّه لقول فصل

از سياق مطالب به دست مى آيد كه مرجع ضمير «إنّه» قرآن است. «فصل»; يعنى، جدا ساختن دو چيز از يكديگر، به گونه اى كه بين آن دو فاصله افتد (مفردات راغب). تعبير «فصل» - كه مصدر است - در معناى فاصل، مبالغه آميز است و بر كمال جدايى دلالت دارد. برخى گفته اند: مراد از ضمير در «إنّه»، گفته هاى خداوند درباره معاد است كه آيات پيش گوياى آن بود. در اين احتمال نيز «قول فصل» بودن آن آيات، به اعتبار قرآن بودن آنها است.

2 - خداوند ، با سوگند به آسمان و زمين ، بر فارق بودن قرآن بين حق و باطل ، تأكيد ورزيده است .

و السماء . .. و الأرض ... إنّه لقول فصل

4 - « [ فى مجمع البيان فى قوله تعالى ] « إنّه لقول فصل » يعنى إنّ القرآن يفصل بين الحقّ و الباطل بالبيان عن كلّ واحد منهما و روى ذلك عن الصادق ( ع ) ;

[در مجمع البيان در تفسير قول خداى تعالى] «إنّه لقول فصل» [آمده است]: يعنى قرآن با بيان حقّ و باطل، آن دو را از يكديگر جدا مى سازد و اين معنا از امام صادق(ع) روايت شده است».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فيل - 105 - 4 - 2

2 - پرندگان حملهور به اصحاب فيل ، داراى شعور و قدرت تمييز بين نيرو هاى حق و باطل *

ترميهم بحجارة من سجّيل

انتخاب سپاه ابرهه از بين مردمى كه در آن منطقه حضور داشتند، بيانگر قدرت تشخيص پرندگان است.

11- لزوم احترام به حاكمان برحق و تواضع و خشوع در برابر آنان

و خرّوا له سجّدًا

برداشت ياد شده بر اساس يكى از احتمالاتى است كه ميان مفسران در باره اين آيه مطرح است و آن اين كه جمله «آذنتكم على سواء» تهديد به جنگ و هشدار به جهاد است. مانند آيه «فانبذ إليهم على سواء» (انفال (8) آيه 58).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 7 - 11

11 - لهوگرايانِ مستكبرِ حق ناپذير ، مورد تهديد خداوند به عذابى بس دردناك اند .

و من الناس من يشترى لهو الحديث . .. ولّى مستكبرًا ...فبشّره بعذاب أليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 37 - 8

8 - دلدارى خداوند به مؤمنان و تهديد كافران و مشركان حق گريز به انتقام و شكست

أليس اللّه بعزيز ذى انتقام

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه ذيل آيه شريفه - كه از عزت و انتقام خداوند سخن گفته - داراى لحن تهديدآميز است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 39 - 2

2 - هشدار و تهديد ، از وظايف پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) در برخورد با كافران لجوج و حق ناپذير

قل يقوم اعملوا على مكانتكم إنّى عمل فسوف تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 17 - 5

5 - تهديد شدن كافران لجوج و حق گريز ، به نزول عذاب الهى

فستعلمون كيف نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 40 - 3

3- قيامت ، روز جدايى حق از باطل و تمايز حق مداران از باطل گرايان

إنّ يوم الفصل ميقتهم أجمعين

مراد از «فصل»، ممكن است جدا شدن صفوف حق و حق مداران، از باطل و باطل گرايان باشد.

12 - مؤمنون - 23 - 71 - 12

12 - كافران حق ستيز ، فاقد بينش و درك لازم نسبت به مصالح و منافع خويش

بل أتينهم بذكرهم فهم عن ذكرهم معرضون

1 - پيروزى جبهه حق و لشكريان الهى ، سنت و قضاى حتمى و غير قابل تخلف خداوند

و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين . .. و إنّ جندنا لهم الغلبون

2 - عذاب مردم حق ناپذير و لجوج ، امرى قطعى و سنت تغييرناپذير الهى

أفمن حقّ عليه كلمة العذاب أفأنت تنقذ من فى النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 12 - 8

8 - حكم خداوند به عذاب مشركان و كافران حق ناپذير ، قطعى و قابل نقض و تغيير نيست .

فالحكم للّه العلىّ الكبير

آمدن دو صفت «علىّ» و «كبير» براى خداوند (پس از ذكر حكم الهى درباره كافران و مشركان) مى تواند گوياى مطلب ياد شده باشد.

15- كيفر دادن حق ناپذيران ، سنت ديرپاى الهى است .

و ما منع الناس أن يؤمنوا . .. إلاّ أن تأتيهم سنّة الأوّلين

اضافه «سنة» به «الأولين» اضافه مصدر به مفعول است و مراد، سنت خداوند درباره انسان هاى گذشته است.

فأرسل معنا أخانا

16 - زمر - 39 - 21 - 17

17 - تنها صاحبان عقل و خرد ، گروه حق جو و پندپذيراند .

ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء . .. إنّ فى ذلك لذكرى لأُولى الألبب

و اذا قيل له اتق اللّه

11 - تمجيد خدا از كشيشان و راهبان وارسته و مسيحيان حق پذير و فروتن

ذلك بان منهم قسيسين و رهباناً و انهم لايستكبرون

4 - حق شنوى و حق پذيرى ، نشانى از حيات جان و سلامت روان انسان در بينش الهى

إنّك لاتسمع الموتى . .. إذا ولّوا مدبرين

خداوند، كافران حق ناپذير را هم مرده خوانده است و هم ناشنوا، اين نشان مى دهد كسانى كه حق را به جان مى پذيرند و سخن حق را به گوش دل مى شنوند، نه مرده اند و نه ناشنوا.

إنّما يؤمن بأيتنا الذين إذا ذكّروا بها خرّوا سجّدًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 22 - 1،10

1 - مؤمنان ، برخوردار از شرح صدر و روح تسليم و انقياد در برابر حق

أفمن شرح اللّه صدره للإسلم

«شرح» به معناى بسط و سعه است و شرح صدر به معناى بسط و گشادن سينه و قلب براى تحمل و پذيرش سخن حق است. «اسلام» در دو معنا به كار مى رود 1- تسليم و انقياد، 2- دين اسلام. گفتنى است كه برداشت بالا مبتنى بر معناى نخست اسلام است آيه شريفه نيز درصدد بيان اوصاف مؤمنان است.

10 - وجود اختلاف اساسى انسان مؤمن حق پذير و نرم دل با كافر حق ناپذير و سنگدل ، از نظر شخصيت و سرنوشت

أفمن شرح اللّه صدره للإسلم فهو على نور من ربّه فويل للقسية قلوبهم

«من» در آيه شريفه، اسم موصول و مبتدا است و خبر آن - به قرينه جمله بعدى (فويل للقاسية قلوبهم. ..) - جمله اى محذوف مى باشد. تقدير كلام چنين است: «أفمن شرح اللّه صدره للإسلام ... كمن قسا قلبه». بنابراين مى توان گفت: آيه شريفه درصدد مقايسه ميان شخصيت دو انسان مؤمن و كافر و سرنوشت آنان در آينده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 3 - 2

2- نيك فرجامى و غفران لغزش هاى مؤمنان ، نتيجه پيروى از حق و پيام پروردگارشان

و الذين ءامنوا . .. ذلك بأنّ ... و أنّ الذين ءامنوا اتّبعوا الحقّ من ربّهم

الذين يستمعون القول . .. أُولئك الذين هديهم اللّه

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه خداوند انسان هايى كه به تلاش براى شنيدن و برگزيدن بهترين سخنان مى پردازند، هدايت يافتگان خود شمرده است. گفتنى است مقصود از هدايت در آيه شريفه، هدايت خاص الهى است; نه هدايت عام كه براى همه انسان ها خواهد بود.

تقديم «له» (مسند) بر «الحكم» (مسنداليه) مفيد حصر مى باشد; يعنى، «ليس الحكم إلاّ للّه»

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 21 - 2

2 - حق تشريع و قانون گذارى و نظام بخشى به باور ها ، تنها از آن خداوند است .

من الدين ما لم يأذن به اللّه

1 - بقره - 2 - 22 - 4،5

4 - همه انسان ها داراى حق بهره گيرى از مواهب طبيعى و نعمت هاى الهى هستند .

فأخرج به من الثمرت رزقاً لكم

5 - همه انسان ها ، داراى حق تصرف در گسترده زمين هستند .

الذى جعل لكم الأرض فرشاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 29 - 4

4 - همه انسان ها داراى حق بهره گيرى از مواهب زمين

خلق لكم ما فى الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 168 - 6

6 - بهره بردارى از زمين حق همه انسانهاست و اختصاص به گروه و يا امتى خاص ( مسلمان و يا . . . ) ندارد .

يأيها الناس كلوا مما فى الأرض حللا طيباً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 33 - 6

6- همه انسان ها ( مؤمن و كافر ) داراى حق بهرهورى از طبيعت

الله الذى خلق . .. رزقًا لكم ... و سخ-ّر لكم الشمس و القمر دائبين و سخ-ّر لكم ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 65 - 5

5 - استخدام طبيعت و بهره گيرى از منافع آن ، حق مشروع و متساوى همه انسان ها

ألم تر أنّ اللّه سخّر لكم ما فى الأرض

رام قرار داده شدن آنچه در زمين است براى انسان، مستلزم اين حقيقت است كه همه انسان ها در بهره بردارى از زمين و آنچه در آن است، از حق برابرى برخوردار مى باشند و هيچ كس حق ندارد، ديگرى را از اين حق باز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 10 - 9

9 - تمامى موجودات زمين ، داراى حقى برابر در تأمين نيازمندى هاى خويش از زمين

و قدّر فيها . .. سواء للسائلين

برداشت بالا با توجه به دو نكته است: 1- «سواء» مفعول مطلق براى فعل مقدر باشد; يعنى، «إستوت الأقوات المقدرة سواء للسائلين». 2- مراد از سائلين تمامى موجودات باشد.

ص: 116

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 13 - 1،2

1 - قيامت ، روز جداسازى ميان خلايق و داورى ميان حق و باطل است .

ليوم الفصل

«فصل» به حايل بين دو چيز و نيز به داورى ميان حق و باطل گفته مى شود(قاموس المحيط). روز قيامت - چنان كه مفسران گفته اند - از اين رو «يوم الفصل» ناميده شده كه در آن روز، ميان خلايق جدايى ايجاد شده و حق از باطل تميز داده خواهد شد و مورد داورى قرار خواهد گرفت.

2 - جداسازى ميان خلايق و داورى ميان حق و باطل ، از مهم ترين خصيصه روز قيامت

ليوم الفصل

توصيف روز قيامت به «يوم الفصل»، در سلسله آيات مربوط به حوادث قبل و بعد از برپايى قيامت، گوياى برداشت ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 14 - 1

1 - شناخت ژرفاى حقيقت و عظمت روز قيامت ( روز داورى ميان اهل حق و باطل ) ، بس دشوار و دست نايافتنى براى بشر

و ما أدريك ما يوم الفصل

از تعبير «و ما أدراك. ..»(چه چيز آگاه ساخت تو را...) استفاده مى شود: قيامت، حقيقتى بس بزرگ و عميق است كه كسى به درستى و شايستگى از آن آگاه نيست و تنها در پرتو وحى الهى، قابل شناخت است.

4 - مائده - 5 - 29 - 2

2 - تأكيد هابيل بر پيشدستى نكردن در قتل برادر ، در عين حفظ حق دفاع از خويش در برابر تهاجم وى

انى اريد ان تبوا باثمى

چنانچه مراد از «اثمى»، گناهى باشد كه از كشته شدن احتمالى قابيل به دست هابيل صورت گيرد، معلوم مى شود هابيل خاطر نشان ساخته است كه من اگرچه قصد كشتن تو را ندارم ولى از خود دفاع مى كنم، هر چند به كشتن ناخواسته تو بينجامد.

3 - امكان پيدايش افرادى حق ناپذير و دين ستيز در جامعه ، با وجود شناخت كامل حق و حقانيت دين

ألم تر إلى الذين يجدلون فى ءايت اللّه أنّى يصرفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 9 - 3

3 - دلجويى خداوند از پيامبر (صلی الله علیه و آله) در قبال كفر و حق ستيزى دشمنان

كذّبت قبلهم قوم نوح

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه ضمير «قبلهم» به كافران عصر پيامبر بازمى گردد و در آيات پيشين نيز افعال «إن يروا. ..» و «كذّبوا» و «اتّبعوا» نظر به ايشان دارد.

حق دارند.». روشن است كه حق، قابل ابطال نيست، لذا تعبير «خروج از صحنه» و «باطل نمايى» در برداشت به كار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 53 - 6

6 - بى دادگران كفرپيشه تاريخ ، مردمانى حق ستيز و غير قابل آشتى با آيات وحى و رسولان الهى

و إنّ الظلمين لفى شقاق بعيد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 70 - 8

8 - حق ستيزى ، انگيزه اصلى بيشتر كافران منكر قرآن و پيامبر (صلی الله علیه و آله) بود ، نه ناشناخته بودن حقانيت آن دو براى آنها .

أم يقولون به جنّة . .. و أكثرهم للحقّ كرهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 10

10 - شرارت و حق ستيزى كافران در دنيا ، گواه حق گريزى آنان پس از بازگشت دوباره به دنيا

قال ربّ ارجعون . .. كلاَّ إنّها كلمة هو قائلها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 78 - 4

4 - دلجويى خدا از پيامبر (صلی الله علیه و آله) در قبال حق ستيزى هاى كافران

إنّ ربّك يقضى بينهم بحكمه و هو العزيز العليم

آيه فوق در عين اين كه تهديدى براى كافران و حق ستيزان است، مايه دلدارى پيامبر(صلی الله علیه و آله) نيز هست، چه اين كه توجه به مقهوريت حق ستيزان در برابر عزت و اقتدار خداوند، خود آرامشى براى پيامبر(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان است كه همواره از آنان در رنج بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 41 - 19

19 - دلجويى خداوند از پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در برابر حق ستيزى و هدايت ناپذيرى كافران و مشركان

و ما أنت عليهم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 14 - 7

7 - ناباورى كافران به روز هاى تحقق وعده ها و وعيد هاى خداوند ، عامل حق ستيزى آنان *

يغفروا للذين لايرجون أيّام اللّه

از اين كه خداوند از مشركان و حالت روحى شان با عنوان «لايرجون أيّام اللّه» ياد فرموده; استفاده مى شود كه ايمان نداشتن آنان

ص: 129

به وعده ها و وعيدهاى خداوند، عامل ستيزه گرى آنان با مؤمنان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 35 - 5

5 - محكوميت ابدى كافران مستكبر به عذاب هميشگى دوزخ ، نتيجه حق ستيزى ودنيا محورى آنان

اتّخذتم ءايت اللّه هزوًا و غرّتكم الحيوة الدنيا فاليوم لايخرجون منها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 52 - 3

3 - دلجويى خداوند از پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، در برابر حق ستيزى و اتهام هاى نارواى كافران

كذلك ما أتى . .. إلاّ قالوا ساحر أو مجنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 12 - 3

3 - تلاش كافران ، براى خدشه دار ساختن قرآن ، كارى بازيگرانه و بى فرجام

الذين هم فى خوض يلعبون

برداشت ياد شده بنابراين نكته است كه مراد از «خوض»، نقد و انتقادهايى باشد كه كافران از سر تكذيب نسبت به قرآن انجام مى دهند و اطلاق لعب بر اين عمل از آن جهت باشد كه نتيجه اى، عايد آنان نمى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 40 - 2

2 - توبيخ كافران از سوى خداوند ، به خاطر موضع گيرى عليه دعوت حق و بى چشمداشت پيامبر (صلی الله علیه و آله)

أم تسئلهم أجرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 44 - 1

1 - جبهه كفر ، متكى به جمعيت و اتحاد نيرو هاى خود براى مقابله با حق

أم يقولون نحن جميع منتصر

«جميع» خبر «نحن» است; يعنى، ما جماعتى هستيم كه با حيثيت جمعى خويش پيروزمنديم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 51 - 6

6 - مشركان صدراسلام ، پيشواى كافران گذشته تاريخ در كفر و حق ستيزى *

و لقد أهلكنا أشياعكم

با توجه به اين كه «شيعه» به معناى پيرو است و از نظر زمانى كفار مكه دنباله رو كافران گذشته اند; احتمال مى رود كه اطلاق

ص: 130

«أشياع» بر كافران گذشته تاريخ از آن جهت باشد كه مشركان مكه در كفر و حق ستيزى، گوى سبقت را از پيشينيان خود ربوده اند، به گونه اى كه بايد پيشينيان را پيرو آنها به حساب آورد و آنان را پيشواى گذشتگان.

«أشياع» بر كافران گذشته تاريخ از آن جهت باشد كه مشركان مكه در كفر و حق ستيزى، گوى سبقت را از پيشينيان خود ربوده اند، به گونه اى كه بايد پيشينيان را پيرو آنها به حساب آورد و آنان را پيشواى گذشتگان.

و يجدل الذين كفروا بالبطل ليدحضوا به الحقّ

مراد از «فصل»، ممكن است جدا شدن صفوف حق و حق مداران، از باطل و باطل گرايان باشد.

بديهى است كه داستان يوسف(ع) و برادرانش، حاوى آيات و نشانه هاست ، چه پرسشگرى باشد يا نباشد. بنابراين حرف لام در «للسائلين» لام انتفاع است و «للسائلين» گوياى اين است كه پرسشگران و محققان ، از آن داستان سود مى برند.

ملة إبرهيم حنيفاً

«حنيف» به كسى گفته مى شود كه از ضلالت روى برتابد و به طريق مستقيم روى آورد. (مفردات راغب)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 79 - 6

6 - حقگرايى و گرايش به راه راست از ويژگيهاى حضرت ابراهيم(ع)

إنى وجهت وجهى للذى . .. حنيفا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 123 - 6

6- ابراهيم ( ع ) ، شخصيتى حق گرا و مبرّا از شرك و جدا از مرام مشركان در همه عمر خويش

ملّة إبرهيم حنيفًا و ما كان من المشركين

1 - بقره - 2 - 84 - 4

4 - داشتن وطن و سرپناه از حقوق ملت ها و جوامع بشرى است . *

من ديركم

قرآن با اضافه كردن كلمه «ديار» به «كم» و نسبت دادن خانه و وطن به انسانها (دياركم = خانه هايتان و وطنتان) اين حقيقت را امضا و تثبيت مى كند كه: هر ملت و طايفه اى اين حق را دارد كه در سرزمينى سكنا گزيند و محلى را براى زندگى انتخاب كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - طلاق - 65 - 1 - 24

24 - « عن سعدبن أبى خَلَف قال : سألت أباالحسن موسى بن جعفر ( ع ) : . . .أليس اللّه عزّوجلّ يقول : « لاتخرجوهنّ من بيوتهنّ و لايخرجن » قال : فقال إنّما عنى بذلك الّتى تطلّق تطيقة بعد تطليقة فتلك الّتى لاتَخرُج و لاتُخرَج حتّى تطلق الثالثة فإذا طلقت الثالثة فقد بانت منه و لانفقة ل ها ، و المرأة الّتى يطلّق ها الرجل تطليقة ثمّ يدع ها حتّى يخلوا أجل ها فهذا أيضاً يقعد فى منزل زوج ها و ل ها النفقة و السكنى حتّى تنقضى عدّت ها ;

سعدبن ابى خلف گويد: از امام كاظم(ع) پرسيدم. ..[و ]گفتم: آيا خداوند عزّوجلّ نفرموده: «لاتخرجوهنّ و لايخرجن» حضرت فرمود: خداوند [دراين دستور]زنى را قصد كرده كه دو بار [به طلاق رجعى] طلاق داده مى شود. اين زن [نبايد در زمان عدّه] از خانه خارج شود و نبايد شوهر او را خارج كند تا اين كه طلاق سوم واقع شود. پس آن گاه كه براى بار سوّم، طلاق داده شد از شوهر جدا مى شود و براى او نفقه نيست. و زنى كه شوهر او يك بار طلاق داده و او را رها نموده تا اين كه عدّه اش تمام شود، او نيز در منزل شوهرش مى نشيند [و نبايد خارج شود] و حق نفقه و سكنى دارد تا عدّه اش تمام شود».

14 - لقمان - 31 - 7 - 1

1 - برخى از مردم اصلاً ، روحيه حق پذيرى ندارند و در صورت تلاوت آيات الهى بر آنان ، مستكبرانه از آن روى برمى گردانند .

و من الناس . .. و إذا تتلى عليه ءايتنا ولّى مستكبرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 69 - 3

3 - امكان پيدايش افرادى حق ناپذير و دين ستيز در جامعه ، با وجود شناخت كامل حق و حقانيت دين

ألم تر إلى الذين يجدلون فى ءايت اللّه أنّى يصرفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 78 - 12

12 - قيامت ، روز كشف زيان كارى اهل باطل

و خسر هنالك المبطلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 16 - 4

4 - وجود انسان هايى حق ناپذير در جامعه ، به رغم شناخت نشانه هاى درستى آن

إنّه كان لأيتنا عنيدًا

«عنيد» و «عنود» به كسى گفته مى شود كه حق را شناخته است; ولى عمداً و آگاهانه با آن مخالفت مىورزد.

9- خداوند ، از كافران حق ناپذير ، به وسيله شراره هاى دوزخ ، پذيرايى مى كند .

إنّا أعتدنا جهنّم للكفرين نزلاً

كلمه «نُزُل» مى تواند اسم باشد براى چيزى كه به هنگام ورود ميهمان براى پذيرايى او مى آورند. اين نوع سخن، «تهّكم» بوده و براى استهزا به كار مى رود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 76 - 1،4

1 - كافران حق ناپذير و لجوج ، از درب هاى گوناگون وارد جهنم خواهند شد .

ادخلوا أبوب جهنّم

4 - كافران حق ناپذير و لجوج ، براى هميشه در جهنم خواهند ماند .

ادخلوا أبوب جهنّم خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 17 - 2

2 - آتش دوزخ ، كيفر حق گريزان

تدعوا من أدبر و تولّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 12

12 - رسوخ روحيه كفرورزى و حق ناپذيرى در بيشتر شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در «أكثرهم» به عاديان بازمى گردد; اما در عين حال به شرك پيشگان صدراسلام نيز اشاره اى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 158 - 10

10 - رسوخ روحيه كفرورزى و پندناپذيرى ، در اكثريت شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در «أكثرهم» به ثموديان بازمى گردد; اما در عين حال تعريض به مشركان صدراسلام نيز دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 7

7 - رسوخ روحيه كفرورزى و حق ستيزى ، در اكثريت شرك پيشگان صدراسلام

إنّ فى ذلك لأية و ما كان أكثرهم مؤمنين

گرچه ضمير «هم» در«أكثرهم» به قوم لوط بازمى گردد; اما در عين حال اشاره به مشركان صدراسلام نيز دارد.

أولئك الذين . .. فأصمّهم و أعمى أبصرهم

19 - معارج - 70 - 17 - 3

3 - حق گريزى ، از ويژگى هاى مجرمان دوزخى

يودّ المجرم . .. تدعوا من أدبر و تولّى

6 - انفال - 8 - 23 - 6

6 - فاقدان خير و استعداد كمال ، اگر چه مشمول هدايت هاى ويژه خداوند شوند ، از آن رويگردان و گريزانند .

و لو أسمعهم لتولوا و هم معرضون

ضمير مفعولى در «أسمعهم» همان كسانى هستند كه با جمله «و لو علم . .. .» توصيف شدند. بنابراين جمله «و لو أسمعهم ... » چنين معنا مى شود: «و لو اسمع الذين ليس فيهم خيرا ... » يعنى اگر خداوند هدايت ويژه اش را شامل حال كسانى كند كه در آنها خيرى نيست ... .

فتولّى . .. و قال سحر أو مجنون

نسبت دادن سحر و جنون از سوى فرعون به موسى(ع)، به رغم روشنى دلايل رسالت آن حضرت، نشانگر تلاشى است كه او براى سرپوش گذاشتن بر حق ناپذيرى خود به كار بسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 40 - 7

7 - فرجام حق ناپذيرى فرعون ، فرجامى ملامت بار

فنبذنهم فى اليمّ و هو مليم

«مليم» بر كسى اطلاق مى شود، كه سزاوار سرزنش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 44 - 3

3 - هدايت ها و خير خواهى هاى مؤمن آل فرعون ، در قومش تأثير نگذاشت .

فستذكرون ما أقول لكم