جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 192 - 7

7 - گرفتاران به آتش دوزخ ، داراى پيشينه ستمكارى در دنيا

ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته و ما للظّالمين من انصار

و «مخلوق»). در آيه شريفه نيز به همين معنا آمده است. «حميم» به معناى آب پرحرارت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 57 - 1،2

1 - آب داغ و خونابه چركين ، نوشابه و غذاى طاغيان در دوزخ

إنّ للطغين . .. هذا فليذوقوه حميم و غسّاق

«حميم» به معناى آب داغ و جوشان است و «غسّاق» در نظر برخى از اهل لغت، به معناى چرك و خون اهل دوزخ است (لسان العرب). در نگاه برخى ديگر مقصود از آن مايعى است كه از پوست اهل دوزخ خارج مى شود (مفردات راغب).

2 - آب داغ و خونابه چركين ، نوشابه و غذاى دوزخيان

هذا فليذوقوه حميم و غسّاق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 58 - 1

1 - انواع نوشيدنى ها و غذا هاى ديگرى مشابه آب داغ و خونابه چركين ، به طغيان گران خورانده مى شود .

فليذوقوه حميم و غسّاق . و ءاخر من شكله أزوج

«شكل» به معناى مثل و مانند و «أزواج» به معناى انواع است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 72 - 1

1 - كافران حق ستيز و ستيزه جو ، در قيامت به آب داغ و پر حرارت افكنده خواهند شد .

يسحبون . فى الحميم

يكى از معانى «حميم»، آب داغ و پر حرارت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 48 - 2

2- ريخته شدن آب هاى جوشان ، بر سر گرفتاران در وسط دوزخ

ثمّ صبّوا فوق رأسه من عذاب الحميم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 15 - 21

21- آب جوشان و گدازنده درون ، نوشيدنى دوزخيان در آتش جاودان

كمن هو خلد فى النار و سقوا ماء حميمًا فقطّع أمعاءهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 42 - 4

ص: 3

4 - اصحاب الشمال در دوزخ ، ناچار به استفاده از آب بسيار داغ براى رفع تشنگى

و حميم

«حميم»; يعنى، آب داغ و نكره بودن آن، دلالت بر شدت داغى آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 54 - 2

2 - نوشيدنى دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آبى است بسيار داغ و جوشان .

فشربون عليه من الحميم

«حميم» در «مفردات راغب» به آب شديد الحرارة معنا شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 55 - 1

1 - دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آب داغ و جوشان دوزخ را همچون شترى تشنه ، با حرص و ولع خواهند نوشيد .

فشربون شرب الهيم

«هيم» جمع «هيماء» است و «هيماء» به شتر تشنه گفته مى شود. تشبيه حالت دوزخيان به هنگام نوشيدن از آب داغ جهنم به شترِ تشنه، بيانگر مطلب ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 93 - 1

1 - آب داغ و جوشان ، نوشيدنى تكذيب گران گمراه در جهان آخرت

و أمّا إن كان من المكذّبين الضالّين . فنزل من حميم

«حميم»، به معناى آبى است كه به شدت گرم باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 25 - 1

1 - تنها نوشيدنى موجود براى دوزخيان طغيان گر ، آب جوشان و زردابه چركين و بد بوى زخم ها است .

إلاّ حميمًا و غسّاقًا

«حميم»; يعنى، آب داغ و «غسّاق»، آب زردى است كه از زخم جارى مى شود. به مايع بدبو نيز «غسّاق» گفته مى شود. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 28 - 7

7 - نوشيدن آب جوشان و خونابه چركين و بدبو در جهنم ، عقوبتى مناسب با گناه تكذيب آيات الهى

إلاّ حميمًا و غسّاقًا . .. و كذّبوا بايتنا كذّابًا

ترتيب پنج آيه مورد بحث، به گونه اى است كه آيه «جزاء وفاقاً»، دو عقوبت قبل از خود را كيفرى مناسب، براى دو گناه بعد از

ص: 4

خود قلمداد كرده است. عقوبت ها يكى منفى (لايذوقون) و ديگرى مثبت (إلاّ حميماً و غساقاً) بود و گناهان نيز يكى منفى (لايرجون) و ديگرى مثبت (كذّبوا) است. آيه «جزاء وفاقاً» در ميان آنها، گوياى تناسب عقوبت منفى با گناه منفى و تناسب عقوبت مثبت با گناه مثبت است. برداشت ياد شده بيانگر تناسب دو مثبت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 5 - 1

1 - كسانى كه در قيامت حضورى ذلّت آميز دارند ، به نوشيدن از چشمه اى جوشان وادار خواهند شد .

تسقى من عين ءانية

فعل «تسقى» مجهول و بيانگر اين است كه آشاميدن از سوى فرد يا افرادى، بر دوزخيان تحميل خواهد شد «أنى» (ريشه «آنية») در چندين معنا از جمله «رسيدن به چيزى» استعمال شده است (مقاييس اللغة) و به قرينه سياق آيه - كه نوشيدنى اهل دوزخ را بيان مى كند - مراد رسيدن چشمه، به نقطه نهايى حرارت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 80 - 1،5،16

1 - گرفتار نشدن يهوديان گنهكار به آتش دوزخ - به جز چند روز محدود - از باور هاى دينى يهود

و قالوا لن تمسنا النار إلا أياماً معدودة

«معدودة» به معناى شمرده شده، كنايه از اندك و ناچيز بودن است. روشن است كه پندار مذكور درباره گنهكاران يهود است. آيه بعد (بلى من كسب ...) اين معنا را تأييد مى كند و لذا در برداشت كلمه گنهكار آورده شد.

5 - يهوديان ، معتقد به قيامت و گرفتار شدن گنهكاران به آتش دوزخ

و قالوا لن تمسنا النار إلا أياماً معدودة

16 - مجرد انتساب به آيين الهى ، موجب مصونيت از آتش دوزخ نخواهد شد .

و قالوا لن تمسنا النار إلا أياماً معدودة قل أتخذتم عند اللّه عهداً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 81 - 1،3،6،7

1 - گنهكاران يهود همانند ديگر گنهكاران ، به اندازه استحقاقشان ، در آتش دوزخ گرفتار خواهند شد .

لن تمسنا النار إلاّ أياماً معدودة . .. بلى

«بلى» (چنين نيست) حرف جواب است و براى رد سخن و ادعاى مطرح شده به كار مى رود. اين كلمه در آيه شريفه رد ادعاى يهود (لن تمسنا النار إلا أياماً معدودة) است.

3 - خداوند ، نه تنها اندك بودن عذاب يهود را تضمين نكرده ; بلكه در صورت احاطه داشتن گناه بر آنان ، ايشان را در آتش دوزخ ماندگار خواهد كرد .

أتخذتم عند اللّه عهداً . .. بلى من كسب سيئة ... هم فيها خلدون

6 - كفر به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و اسلام ، موجب گرفتار شدن آدمى به آتش دوزخ و خلود در آن خواهد شد .

أفتطمعون أن يؤمنوا لكم . .. من كسب سيئة ... هم فيها خلدون

آيه مورد بحث (من كسب . ..) قضيه كلى و كبراى آيات گذشته است و آيات پيشين تعيين كننده صغراى اين قضيه كلى است. بنابراين كفر به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و اسلام - كه از جمله «أفتطمعون أن يؤمنوا لكم» (آيه 75) به دست مى آيد - از مصداقهاى «سيئة» است و اصرار بر آن، مصداق «احاطه خطيئه» خواهد بود.

7 - يهوديان ، در صورت انكار رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، براى هميشه به آتش دوزخ گرفتار خواهند شد .

أفتطمعون أن يؤمنوا لكم . .. من كسب سيئة ... هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 126 - 18،19

18 - آنان كه به خدا و روز قيامت كافر شوند ، راهى جز ورود به آتش دوزخ نخواهند داشت .

و من كفر . .. ثم أضطره إلى عذاب النار

اضطرار; يعنى، مجبور ساختن كسى به انجام كارى. پس «ثم اضطره ...» چنين معنا مى شود: آن گاه كه كافران حيات دنيا را سپرى كردند، آنان را براى ورود به آتش دوزخ مجبور مى كنم.

ص: 6

19 - آتش دوزخ ، جايگاهى ناميمون و عاقبتى شوم است .

و بئس المصير

«مصير» جايگاهى است كه حركت بدان جا منتهى مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 167 - 13

13 - مشركان ( سران آنان و پيروانشان ) در قيامت به آتش دوزخ گرفتار شده و در آن ماندگار خواهند بود .

و ما هم بخرجين من النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 175 - 3،4،6

3 - آتش دوزخ طاقت فرسا و غير قابل تحمل است .

فما أصبر هم على النار

4 - پندار تحمل آتش دوزخ و بى باك بودن در برابر آن ، امرى شگفت و نامعقول است .

فما أصبر هم على النار

6 - عالمان بى تعهد و وظيفه نشناس ، از مغفرت الهى محروم و به آتش دوزخ گرفتار خواهند شد .

أولئك الذين اشتروا . .. العذاب بالمغفرة فما أصبر هم على النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 176 - 6

6 - حق ستيزى موجب گمراهى ، محروميت از لطف و مغفرت خدا و گرفتار شدن به آتش دوزخ مى باشد .

لايكلمهم اللّه يوم القيمة . .. ذلك بأن اللّه نزل الكتب بالحق

برداشت فوق بر اين اساس است كه «ذلك» اشاره به عقوبتهاى مطرح شده در آيات قبل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 221 - 14

14 - مشركان ، دعوت كنندگان به آتش جهنّم

اولئك يدعون الى النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 10 - 10

10 - آتش دوزخ ، از درون كافران زبانه مى كشد .

اولئك هم وقود النار

با توجه به معناى لغوى «وقود»: هو الحطب المجعول للوُقود. يعنى وقود، هيزمى است براى روشن كردنِ آتش.

ص: 7

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 24

24 - آتش دوزخ ، سرانجام تفرقه و دشمنى انسان ها نسبت به يكديگر *

و كنتم على شفا حفرة من النار فانقذكم منها

محتمل است منظور از «النار»، آتش دوزخ باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 116 - 10،13

10 - كافران ، مُلازمان آتش دوزخ و جاودان در آن

انّ الّذين كفروا . .. و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون

13 - آتش جاودانه دوزخ ، فرجام كفر پيشگانِ اهل كتاب

انّ الّذين كفروا . .. و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون

با توجه به آيات قبل، مراد از «الذين»، كافران اهل كتاب هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 131 - 1،2،3،5،6،7

1 - ضرورت پرهيز از عوامل گرفتارى به آتش دوزخ

و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

2 - رباخوارى ، از موجبات گرفتار شدن به آتش دوزخ

لا تاكلوا الرّبوآ . .. و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

3 - آتش دوزخ ، در انتظار كافران و رباخواران ، و آماده براى آنان

لا تاكلوا الرّبوآ . .. و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

5 - آتش دوزخ ، هم اكنون حاضر و آماده براى كافران

و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

كلمه «اعدّت» (مهيّا شده)، به صيغه ماضى، دلالت بر وجود بالفعل چنين آتشى دارد.

6 - آتش دوزخ ، در اصل براى كافران مهيّا شده است .

و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

بنابر اينكه «الّتى»، وصفِ توضيحى باشد نه احترازى.

7 - آتش دوزخ ، داراى انواع مختلف

و اتّقوا النّار الّتى اعدّت للكافرين

بنابر اينكه «الّتى»، كه توصيفى براى كلمه «النّار» است، توصيف احترازى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 132 - 3

3 - پيروى از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) ، موجب مصون ماندن از آتش دوزخ

ص: 8

و اتّقوا النّار . .. و اطيعوا اللّه و الرّسول لعلّكم ترحمون

جمله «اطيعوا اللّه . .. »، پس از بيان عاقبت كفر (گرفتار آمدن به آتش)، براى راهنمايى انسان به خلاصى از چنين عاقبتى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 19،20

19 - آتشِ دوزخ ، جايگاه و فرجام شوم كفرپيشگان مشرك

سنلقى فى قلوب الّذين كفروا الرعب . .. و ماويهم النّار و بئس مثوى الظّالمين

20 - آتش دوزخ ، جايگاه و فرجام شوم ستم پيشگان

و ماويهم النّار و بئس مثوى الظّالمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 161 - 15

15 - هر كس در چيزى خيانت كند ، در قيامت آنرا در جهنّم ديده و بايد در آتش جهنّم رفته و آن را بيرون آورد .

و من يغلل يأت بما غلّ يوم القيمة

امام باقر (ع) درباره آيه فوق فرمود: . .. و من غلّ شيئا رآه يوم القيمة فى النّار ثمّ يكلّف ان يدخل اليه فيخرجه من النّار.

_______________________________

تفسير قمى، ج 1، ص 122 ; نورالثقلين، ج 1، ص 406، ح 417.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 31،32

31 - اعتقاد به معاد و درخواست رهايى از آتش دوزخ ، نشانه خردمندى

لايات لاولى الالباب . .. فقنا عذاب النّار

32 - همه انسان ها در خطر گرفتارى به آتش دوزخ

لايات لاولى الالباب . .. فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 192 - 1،2،3،4،8

1 - خداوند هر كس را در آتش بيفكند ، او را به ذلّت و خوارى كشانده است .

ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته

2 - خذلان و خوارى گرفتاران به آتش دوزخ

ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته و ما للظّالمين من انصار

3 - خداوند ، گرفتاركننده ستمكاران به آتش دوزخ و خواركننده آنان

انّك من تدخل النّار فقد اخزيته و ما للظّالمين من انصار

4 - خردمندان ، رنج دورى از رحمت خداوند و خوارى از سوى او را سخت تر از آتش دوزخ مى دانند .

لاولى الالباب . .. ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته

ص: 9

جمله شرطيه «من تدخل النّار فقد اخزيته»، علّت براى جمله «فقنا عذاب النّار» است، و بيانگر اين معناست كه آنچه به نظر «اولى الالباب» دردآور است و قابل تحمّل نيست، خوارى و خذلان دوزخيان به دست خداوند است ; نه سوختن در آتش جهنّم.

8 - ستمكارى ، موجب ورود آدمى به آتش دوزخ و بى ياورى وى در قيامت

ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته و ما للظّالمين من انصار

مراد از كلمه «للظّالمين» همان دوزخيان هستند. بنابراين به كارگيرى اسم ظاهر به جاى ضميرِ «ما لهم» براى رساندن اين معناست كه ستمكارى علّت شده كه خداوند آنان را به آتش كشاند و از يارى ياوران محروم باشند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 10 - 8

8 - جهنّم ، داراى آتش برافروخته و شعلهور

و سيصلون سعيراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 30 - 2،10

2 - تصرف به ناحق در اموال ديگران از سر ظلم و تجاوز ، موجب گرفتارى به آتش دوزخ

و لا تقتلوا انفسكم . .. و من يفعل ذلك عدواناً و ظلماً فسوف نُصليه ناراً

بنابر اينكه «ذلك» اشاره به «لا تاكلوا» و يا مجموع «لا تاكلوا . .. و لا تقتلوا» باشد.

10 - حضور جاودانه در آتش دوزخ ، پيامد و مجازات خودكشى

فسوف نُصليه ناراً

امام صادق (ع): من قتل نفسه متعمداً فهو فى نار جهنّم خالداً فيها قال اللّه تعالى: «و لا تقتلوا انفسكم . .. فسوف نصليه ناراً».

_______________________________

من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 374، ح 23، ب 179 ; تفسير برهان، ج 1، ص 364، ح 12.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 55 - 6

6 - آتش سوزان جهنم ، كيفر آتش افروزان و اخلالگران عليه پيامبران

و كفى بجهنّم سعيراً

«سعير»، به معناى آتش برافروخته و سوزان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 56 - 1،12

1 - آتش سوزانِ جهنّم ، كيفر كافرانِ به آيات الهى

انّ الذين كفروا باياتنا سوف نُصليهم ناراً

12 - وارد ساختن كافران به آتش و عذاب آنان در دوزخ ، بر اساس حكمت خداوند

انّ الذين كفروا باياتنا سوف نصليهم ناراً . .. انّ اللّه كان عزيزاً حكيماً

ص: 10

تذكّر به حكمت خداوند پس از بيان عذاب كافران، اشاره به حكيمانه بودن چنين عملى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 29 - 11

11 - آتش همواره دوزخ ، جزاى ستمگران و كيفرى مناسب براى آنان

فتكون من اصحب النار و ذلك جزؤا الظلمين

«جزاء» در لغت به معنى كيفر و پاداشى است كه كافى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 72 - 20

20 - آتش دوزخ ، جايگاه مشركان

انه من يشرك باللّه . .. مأويه النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 27 - 1،2،3

1 - وضعيت هول انگيز و ذلتبار كافران به هنگام روبرو شدن با آتش جهنم و مشاهده آن

و لو ترى إذ وفقوا على النار

2 - كافران به هنگام روبرو شدن با آتش دوزخ در آرزوى بازگشت به دنيا، تكذيب نكردن آيات پروردگار و قرار گرفتن در زمره مؤمنان هستند.

فقالوا يليتنا نرد و لا نكذب بأيت ربنا و نكون من المؤمنين

3 - وضعيت دهشتزا و غير قابل توصيف كافران به هنگام ورود به دوزخ و چشيدن آتش

و لو ترى إذ وفقوا على النار

«وقفوا على النار» مى تواند به معناى ورود به آتش و چشيدن عذاب آن باشد. (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 36 - 2،3

2 - اعراض و امتناع از پذيرش آيات الهى بر اثر كبرورزى و خودبرتربينى، در پى دارنده آتش دوزخ است.

و الذين كذبوا بأيتنا و استكبروا عنها أولئك أصحب النار

استكبار به معناى كبرورزى و خودبرتربينى است، و چون اين كلمه با حرف «عن» متعدى شده، متضمن معناى اعراض و امتناع است. بنابراين «استكبروا عنها» يعنى اعرضوا عنها متكبّرين.

3 - آتش دوزخ ابدى است و تكذيب كنندگان آيات الهى در آن جاودان هستند.

أولئك أصحب النار هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 38 - 2،15

ص: 11

2 - آتش دوزخ جايگاه اجتماع و به هم پيوستن جنيان و آدميان كافر و مشرك است.

قال ادخلوا فى أمم قد خلت من قبلكم من الجن و الإنس فى النار

15 - كافران و مشركان پيرو، همانند رهبرانشان، داراى عذابى مضاعف از آتش دوزخ

قال لكل ضعف

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 41 - 1،2،4،9

1 - مجرمان در احاطه آتش دوزخ، از زير پا و فراز سر

لهم من جهنم مهاد و من فوقهم غواش

«مهاد» به معناى بستر گسترده است و «غواش» (جمع غاشية) به معنى ساتر و روانداز، عطف بر «مهاد» است و «من فوقهم» حال براى آن. يعنى: لهم من جهنم غواش من فوقهم.

2 - تكذيب كنندگان و اعراض كنندگان از آيات الهى در بسترى از آتش جهنم و توده هايى آتشين بر فراز خويش، گرفتار خواهند شد.

لهم من جهنم مهاد و من فوقهم غواش

4 - گرفتار شدن ستمكاران به آتش دوزخ، سنت خداوند در كيفر آنان

و كذلك نجزى الظلمين

9 - عن رسول الله(صلی الله علیه و آله): يكسى الكافر لوحين من نار و فى قبره فذلك قوله: «لهم من جهنم مهاد و من فوقهم غواش».

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روايت شده است: دو لوح (زير انداز و روانداز) از آتش بر كافر در قبرش پوشانده مى شود و اين است سخن خداوند: «براى كافران بسترى از آتش جهنم و روى آنان پوششهايى از آن است».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 14 - 2،3،4

2 - آتش دوزخ كيفر تمامى كافران

و أن للكفرين عذاب النار

«ال» در «الكافرين» براى استغراق و شمول است. گفتنى است در وجه تركيبى «أن للكفرين ... » نظرهاى مختلفى ايراد شده است. بهترين وجه آن تقدير گرفتن فعلى همانند «اعلموا» است. يعنى «و اعلموا أن للكفرين عذاب النار».

3 - مشركان حاضر در كارزار بدر ، مردمى كفرپيشه و مستحق عذاب با آتش دوزخ

و أن للكفرين عذاب النار

از مصاديق مورد نظر براى «للكفرين» مشركان حاضر در كارزار بدر مى باشد.

4 - آتش دوزخ كيفرى بس سهمگينتر از عقوبت هاى الهى در دنيا

ذلكم فذوقوه و أن للكفرين عذاب النار

استفاده از كلمه ذوق (چشيدن) درباره عذاب دنيا، در مقابل عذاب دوزخ، بيانگر اين است كه عقوبتهاى دنيوى تنها مضمضه اى از عقوبت و مقدمه اى براى عذاب اصلى و كامل كه همان عذاب دوزخ است، مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 12

8 - هود - 11 - 98 - 7،8

7- آتش دوزخ ، فرجام پيروى نكردن از رسولان الهى است .

و لقد أرسلنا موسى . .. إلى فرعون و ملإيه فاتبعوا أمر فرعون ... و بئس الورد المور

8- آتش دوزخ ، بهره و نصيبى ناميمون و جايگاهى شوم

و بئس الورد المورود

كلمه «الورد» (نصيب و بهره) فاعل براى «بئس» است و «ال» در آن براى جنس مى باشد و «المورد» (چيزى كه بر آن وارد مى شوند) مخصوص به ذم است و «ال» در آن عهد ذكرى بوده و اشاره به آتش دوزخ دارد. بنابراين «بئس الورد المورود»; يعنى، بد نصيب و بهره اى است آن آتشى كه بر آن وارد خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 35 - 9

9- آتش دوزخ فرجام كافران است .

و عقبى الكفرين النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 44 - 10

10- « عن النبى (صلی الله علیه و آله) فى قوله « لكلّ باب منهم جزء مقسوم » قال : إن من أهل النار من تأخذه النار إلى كعبيه ، و إن منهم من تأخذه النار إلى حجزته ، و منهم من تأخذه إلى تراقيه منازل بأعمالهم ، فذلك قوله : « . . .لكلّ باب منهم جزء مقسوم » . . . ;

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در باره سخن خدا «لكلّ باب منهم جزء مقسوم» روايت شده است كه فرمود: بعضى از اهل آتش كسانى اند كه آتش تا غوزكهاى آنان را فرا مى گيرد و بعضى را تا كمر (جاى كمربند) و بعضى را تا گلو. اينها منازل و مراتبى است كه به اختلاف اعمال اهل آتش بستگى دارد و اين است قول خدا: ... لكل باب منهم جزء مقسوم...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 98 - 2

2- آتش همواره شعلهور حهنّم ، كيفر كفر به آيات الهى و انكار روز رستاخيز

كلّما خبت زدنهم سعيرًا . ذلك جزاؤهم بأنهم كفروا بأيتنا و قالوا أءذا كنّا عظمً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 53 - 1

1- مجرمان ، در صحنه قيامت ، ناظر شعله هاى آتش دوزخ اند .

و رءا المجرمون النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 51 - 7

7 - دوزخ ، داراى آتشى برافروخته و شعلهور

ص: 13

أولئك أصحب الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 72 - 8

8 - تهديد شدن مشركان كينه توز به آتش دوزخ ، از سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) و به دستور خداوند

قل أفأنبّئكم بشرّ من ذلكم النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 41 - 6

6 - آتش دوزخ و نعمت هاى بهشت ، تجسم عينى اعمال آدميان است .

و جعلنهم أئمة يدعون إلى النار

آنچه مسلّم است اين كه پيشوايان كفر، مردم را به اعمال بد و ناشايست - كه اسباب ورود انسان به آتش است - فرا مى خوانند; نه به خود آتش. بنابراين تعبير «يدعون إلى النار» به جاى «يدعون إلى الضلال» مى تواند اشاره به اين باشد كه اعمال بد در واقع خود آتش دوزخ است كه در آخرت صورت حقيقت آن آشكار خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 21 - 18

18 - جهنم ، يك پارچه آتش است .

عذاب السعير

«سعر» مصدر «سعير» به معناى «شعلهور بودن آتش» است. نام گذارى جهنم به «سعير»، دلالت بر نكته بالا مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 20 - 1،2

1 - جايگاه فسق پيشگان ، آتش جهنم است .

و أمّا الذين فسقوا فمأويهم النار

2 - فسق ، عامل گرفتار شدن به آتش است .

و أمّا الذين فسقوا فمأويهم النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 64 - 2

2 - خداوند ، براى كافران ، آتشى شعلهور فراهم كرده است .

إنّ اللّه . .. و أعدّ لهم سعيرًا

«سعير» از «سعر» و به معناى «شعلهورى آتش» است (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 14

14 - احزاب - 33 - 65 - 1

1 - كفرپيشگان ، همواره در آتش جهنم باقى خواهند ماند .

الكفرين و أعدّ لهم سعيرًا . خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 66 - 1،2،4

1 - در روز بى يار و ياورى كافران ، صورت هاى آنان ، در آتش از اين رو به آن رو ، چرخانده مى شود ، تا خوب بسوزد .

لايجدون وليًّا . .. يوم تقلّب وجوههم فى النار

بنابراين كه «يوم» ظرف براى «لايجدون»باشد، نكته ياد شده به دست مى آيد.

2 - در روز قيامت ، صورت هاى كافران ، در آتش ، بر اثر شدت حرارت ، منقلب شده ، به رنگ هاى گوناگون در مى آيد .

يوم تقلّب وجوههم

احتمال دارد كه «تقلّب» به معناى «از اين رو به آن رو شدن» باشد و احتمال دارد كه به معناى « تحوّل و تغيير حالت كيفى» باشد كه گاهى سياه و گاهى زرد و . .. مى شود. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

4 - لازم است كه روزى را كه در آن ، كافران با آتش جهنم ، به سختى عذاب و سوزانده مى شوند ، به خاطر داشت .

يوم تقلّب وجوههم فى النار

برداشت بنابراين احتمال است كه نصب «يوم» به جهت مفعولٌ به بودن اش باشد. كه بايد فعل «اُذكر» در تقدير باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 64 - 4

4 - آتش ، مهم ترين خصوصيت دوزخ و اصلى ترين عذاب دوزخيان است .

جهنّم يصلونها . .. إنّهم صالوا النار ... فزده عذابًا ضعفًا فى النار ... تخاصم أه

از تعبيرهاى به كار رفته درباره دوزخ; مانند ورود به آتش (صالوا النار) و عذاب دوچندان آتش (عذاباً ضعفاً فى النار) و اهل آتش، برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 8 - 22

22 - آتش ، از وسايل عذاب دوزخيان

إنّك من أصحب النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 16 - 7،8

7 - بيم دادن خداوند به بندگانش ، درباره پيامد شوم كفر و شرك و گرفتار شدن به آتش دوزخ

لهم من فوقهم ظلل من النار . .. ذلك يخوّف اللّه به عباده

8 - يادآورى دوزخ و عذاب آتش آن ، بهترين و مؤثرترين وسيله اخطار دادن به بندگان و بازداشتن آنان از هرگونه عصيان و نافرمانى پروردگار

ص: 15

لهم من فوقهم ظلل من النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 7 - 23،24

23 - دوزخ ، داراى آتشى شعلهور و فروزان

عذاب الجحيم

«جحيم» اسم مكان از «جحمة» (شعله و افروزندگى شديد آتش) و به معناى محل آتش شعلهور و افروخته است.

24 - جحيم ، از نام هاى دوزخ

عذاب الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 72 - 2،3

2 - كافران حق ستيز و ستيزه جو ، در انبوهى از آتش دوزخ سوزانده خواهند شد .

ثمّ فى النار يسجرون

«سجر» در اصل به معناى پر كردن تنور از آتش گيره براى بر افروختن و تقويت آتش آن است. اسناد فعل «يُسجرون» به اشخاص، اسناد مجازى است. مقصود از آن فراگرفتن آتش زياد بر تمامى وجود دوزخيان مى باشد.

3 - عذاب شدن كافران حق ستيز و ستيزه جو به آتش دوزخ ، پس از كيفر شدنشان با آب داغ و پر حرارت خواهد بود .

فى الحميم ثمّ فى النار يسجرون

برداشت ياد شده از آمدن «ثمّ» كه نوعاً براى تراخى زمانى است، استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 10 - 3

3 - آتش ، وسيله عذاب الهى در دوزخ

أُولئك أصحب النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 5 - 13

13 - آتشِ فروزان ، كيفر شياطين در قيامت

و أعتدنا لهم عذاب السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 6 - 1

1 - آتش جهنم ، كيفر منكران ربوبيت خداوند

و للذين كفروا بربّهم عذاب جهنّم

ص: 16

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 31 - 4

4 - آتش دوزخ ، عذابى سخت تر از غل و زنجير شدن

خذوه فغلّوه . ثمّ الجحيم صلّوه

«ثمّ» حرف عطف و مفيد تراخى رتبى است. اين كلمه در آيه شريفه، مى رساند كه معطوف (عذاب با آتش دوزخ)، شديدتر از معطوف عليه (عذاب با دستگيرى و غل و زنجير كردن) است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 32 - 2

2 - به بند كشيده شدن با زنجير هاى بلند ، عذابى سخت تر از آتش دوزخ

ثمّ الجحيم صلّوه . ثمّ فى سلسلة ذرعها سبعون ذراعًا فاسلكوه

مطلب ياد شده از «ثمّ» در «ثمّ فى سلسلة» - كه براى تراخى رتبى است - استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 23 - 6

6 - نافرمانى از خدا و رسول او ، موجب ابتلا به آتش دوزخ

و من يعص اللّه و رسوله فإنّ له نار جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 26 - 2

2 - استكبار در برابر حقايق الهى و افترا بر دين ، موجب گرفتارى به آتش دوزخ است .

و استكبر . فقال إن هذا إلاّ سحر ... سأُصليه سقر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 11 - 1

1 - جهنم ، يك پارچه آتش و داراى حرارتى بس شديد است .

نار حامية

«هاوية»، اسم مكان است و آتش خواندن آن، مبالغه در بيان گستردگى آتش است; به گونه اى كه گويا آن مكان چيزى جز آتش نيست. «حَمِيَتِ النار»; يعنى، حرارت آن شدت يافت (قاموس).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 8 - 4

4 - پرسش و حسابرسى از نعمت ها ، زمينه ساز گرفتارى برترى جويان و تفاخر كنندگان به آتش دوزخ

لترونّ الجحيم . .. ثمّ لتسئلنّ يومئذ عن النعيم

نشان دادن جهنم به اهل تكاثر - پيش از بازخواست نعمت ها - بيانگر آن است كه اهل تكاثر، بايد پس از طى مراحل بازخواست و

ص: 17

حسابرسى، جهنم را جايگاه خويش بدانند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 6 - 6

6 - وجود مأمورانى الهى ، براى برافروختن آتش جهنم

الموقدة

«موقدة» اسم مفعول و حاكى از وجود فاعلى است كه آتش را شعلهور ساخته است.

آتش جهنم و مكذبان قيامت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 12 - 2

2 - آتش جهنم به هنگام ديدن تكذيب كنندگان قيامت از راه دور ، به جوش و خروش آمده و فرياد خشمگينانه سرخواهد داد .

إذا رأتهم من مكان بعيد سمعوا لها تغيّظًا و زفيرًا

2 - آل عمران - 3 - 11 - 3

3 - فرعونيان و پيشينيانشان كه تكذيب كننده آيات خدا بودند ، آتشگيره هاى دوزخند .

اولئك هم وقود النار. كدأب ال فرعون و الذين من قبلهم كذبوا باياتنا

«كدأب ال»، يا تشبيه كافران عصر بعثت است به فرعونيان و پيشينيانشان و يا نمونه و مثالى است براى كافرانى كه خود را بى نياز از خدا پنداشتند و آتشگيره دوزخ شدند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 98 - 1،2

1- كافران و معبود هاى دروغينشان ، آتش گيره جهنم اند .

إنّكم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنّم

«حصب»; يعنى، هر آنچه در آتش افكنند و معناى غالبى آن هيزم است (لسان العرب).

2- بدن دوزخيان ، ماده آتش زاى آتش جهنم است .

إنّكم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنّم

از اين كه خود كافران و معبودهايشان هيزم و آتش گيره جهنم اند، برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تحريم - 66 - 6 - 9

9 - دوزخيان و سنگ هاى دوزخ ، سوخت آتش جهنم است .

نارًا وقودها الناس و الحجارة

«وقود» به معناى چيزى است كه به آن آتش روشن مى كنند; يعنى، ماده سوختى و قابل اشتعال.

جمله «إنّه من يأت. ..» تعليل براى محتواى آيه قبل است.

از اميرالمؤمنين(ع) روايت شده است كه فرمود: آن گاه كه زقوم و ضريع در شكم جهنّميان، همانند آب جوشان به جوش مى آيد، درخواست نوشيدنى مى كنند; به آنان نوشيدنى اى از . .. چرك و خون داده مى شود...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 17 - 1،2،7،10

1- جبّاران منحرف ، آب چركين جهنّم را جرعه جرعه با كراهت تمام خواهند نوشيد .

يسقى من ماء صديد. يتجرّعه و لايكاد يسيغه

«إساغة» به معناى ريختن شراب در حلق است. بنابراين مراد از «لايكاد يسيغه» اين است كه آنان نمى خواهند به چنين نوشيدنى نزديك شوند.

2- تشنگى شديد جبّاران منحرف در جهنّم به حدى است كه على رغم كراهت و بى ميلى شديد ، از آب چركين خواهند نوشيد .

يسقى من ماء صديد . يتجرّعه و لايكاد يسيغه

7- براى كافران جبّار ، در جهنّم ، فراتر از نوشيدن اجبارى آب چركين و عذاب هاى مختلف مرگبار ، عذابى خشن و غيرقابل تصور نيز وجود دارد .

و من ورائه عذاب غليظ

مرجع ضمير «ورائه» احتمال دارد «عذاب» باشد كه از عبارت قبلى به دست مى آيد. در اين صورت، با توجه به مفهوم بودن و سخت بودن عذابهاى ياد شده، «عذاب غليظ» بايد عذابى بسيار سخت و غير قابل تصور باشد.

10- « عن النبى ( ع ) فى قوله : « و يسقى من ماء صديد » قال : يقرّب إليه فيكرهه فإذا أدنى منه شوى وجهه و وقعت فروة رأسه فإذا شرب قطع أمعاؤه حتى يخرج من دبره ;

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در باره سخن خدا «و يسقى من ماء صديد» روايت شده است كه فرمود: [ماء صديد نوشيدنى اى است] كه جهنّمى وقتى به آن نزديك مى شود، سخت ناراحت مى گردد. پس وقتى نزديك تر مى شود، صورت او را برشته و پوست از سر او كنده مى شود و آن گاه كه آن را نوشيد، امعا و احشاى او متلاشى و از مقعد او خارج مى شود».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 29 - 17

17- آب هاى غليظ و گداخته ، بسان گدازه مس ، پاسخى براى استغاثه و آب طلبى كافران در دوزخ است .

و إن يستغيثوا يغاثوا بماء كالمهل

«مهل» به معناى «درده روغن» و نيز «مس گداخته» است (مقاييس اللغة) و نيز به «خونابه اى كه از لاشه مردار بيرون آيد» گفته مى شود. (قاموس) وصف آنان با عبارت «يشوى الوجوه» با معناى «مس گداخته» سازگارتر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 20 - 2

2 - نوشيدنى اهل دوزخ ، آبى است داغ و جوشان .

يصهر به ما فى بطونهم و الجلود

گداخته شدن امعا و احشاى اهل دوزخ با آب داغ، نشانگر آن است كه نوشيدن آن آب جوشان، براى رفع تشنگى است.

ص: 25

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 67 - 1

1 - آميزه اى از آب داغ ، نوشيدنى دوزخيان ستمگر پس از خوردن غذاى زقّوم

ثمّ إنّ لهم عليها لشوبًا من حميم

«شوب» مصدر سماعى از فعل «شابه» (آن را مخلوط كرد) است كه گاهى بر اسم مفعول (مشوب) اطلاق مى شود (مثل «خلق» و «مخلوق»). در آيه شريفه نيز به همين معنا آمده است. «حميم» به معناى آب پرحرارت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 68 - 1

1 - دوزخيان ستمگر پس از هر بار خوردن « زقّوم » و نوشيدن آب داغ مجدداً به دوزخ بازمى گردند .

ثمّ إنّ مرجعهم لإلى الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 57 - 1،2

1 - آب داغ و خونابه چركين ، نوشابه و غذاى طاغيان در دوزخ

إنّ للطغين . .. هذا فليذوقوه حميم و غسّاق

«حميم» به معناى آب داغ و جوشان است و «غسّاق» در نظر برخى از اهل لغت، به معناى چرك و خون اهل دوزخ است (لسان العرب). در نگاه برخى ديگر مقصود از آن مايعى است كه از پوست اهل دوزخ خارج مى شود (مفردات راغب).

2 - آب داغ و خونابه چركين ، نوشابه و غذاى دوزخيان

هذا فليذوقوه حميم و غسّاق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 58 - 1

1 - انواع نوشيدنى ها و غذا هاى ديگرى مشابه آب داغ و خونابه چركين ، به طغيان گران خورانده مى شود .

فليذوقوه حميم و غسّاق . و ءاخر من شكله أزوج

«شكل» به معناى مثل و مانند و «أزواج» به معناى انواع است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 15 - 21

21- آب جوشان و گدازنده درون ، نوشيدنى دوزخيان در آتش جاودان

كمن هو خلد فى النار و سقوا ماء حميمًا فقطّع أمعاءهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 54 - 2

2 - نوشيدنى دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آبى است بسيار داغ و جوشان .

ص: 26

فشربون عليه من الحميم

«حميم» در «مفردات راغب» به آب شديد الحرارة معنا شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 55 - 1

1 - دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آب داغ و جوشان دوزخ را همچون شترى تشنه ، با حرص و ولع خواهند نوشيد .

فشربون شرب الهيم

«هيم» جمع «هيماء» است و «هيماء» به شتر تشنه گفته مى شود. تشبيه حالت دوزخيان به هنگام نوشيدن از آب داغ جهنم به شترِ تشنه، بيانگر مطلب ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 56 - 3

3 - عذاب دوزخ ، خوردنى و آشاميدنى آن ( ميوه زقّوم و آب داغ ) جزاى دوزخيان ( اصحاب شمال )

هذا نزلهم يوم الدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 25 - 1

1 - تنها نوشيدنى موجود براى دوزخيان طغيان گر ، آب جوشان و زردابه چركين و بد بوى زخم ها است .

إلاّ حميمًا و غسّاقًا

«حميم»; يعنى، آب داغ و «غسّاق»، آب زردى است كه از زخم جارى مى شود. به مايع بدبو نيز «غسّاق» گفته مى شود. (قاموس)

17 - فتح - 48 - 6 - 13

13 - جهنم ، مهيا شده از سوى خداوند براى منافقان و مشركان

و أعدّ لهم جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 13 - 1،5

1 - شعله هاى گدازنده آتش ، مهيا براى كافران به خدا و رسول او

و من لم يؤمن . .. فإنّا أعتدنا للكفرين سعيرًا

5 - نقش عوامل الهى ، در مهيّا شدن دوزخ براى كافران *

فإنّا أعتدنا للكفرين سعيرًا

ضمير متكلم مع الغير، در «إنّا» و «أعتدنا» را مى توان بيانگر نقش عوامل و كارگزاران الهى در تحقّق اراده او دانست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - مجادله - 58 - 15 - 3

3 - دوزخ و ابزار عذاب آن ، هم اكنون موجود و آماده است .

أعدّ اللّه لهم عذابًا شديدًا

تعبير «أعدّ» (مهيا كرده است) به صورت ماضى، مى تواند حاكى از مطلب ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 21 - 3

3 - جهنم ، از ديرباز آفريده و مهيّا شده است .

إنّ جهنّم كانت مرصادًا

فعل ماضى «كانت»، ممكن است بر حتمى بودن حوادث آينده دلالت كند. هم چنين مى تواند بر زمان گذشته و مهيّا بودن جهنم در آن دلالت داشته باشد. برداشت ياد شده بر مبناى دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 13 - 4

4 - آماده سازى بهشت و جهنم براى ورود اهل آن ، هم زمان با برپايى قيامت

و إذا الجحيم سعّرت . و إذا الجنّة أُزلفت

3 - وجود آهن در دوزخ و كاربرد آن در عذاب دوزخيان

و لهم مقمع من حديد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 49 - 9

9 - احاطه همه جانبه آتش دوزخ بر كافران

و إن جهنم لمحيطة بالكفرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 39 - 1

1- كافران ، در روز رستاخيز در احاطه آتشى فراگير بوده و از دفع آن از چهره و قفاى خود ناتوان خواهند بود .

لو يعلم الذين كفروا حين لايكفّون عن وجوههم النار و لا عن ظهورهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 98 - 3

3- آتش جهنم ، فراگير تمامى وجود كافران دوزخى بوده و بدنشان يك جا به آتش تبديل خواهد شد .

إنّكم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنّم

برداشت ياد شده از هيزم شدن كافران براى دوزخ استفاده مى شود; زيرا هر وقت آتش به هيزمى برسد، تمامى هيزم به آتش تبديل مى شود. بنابراين بدن كافران هم يك جا به آتش تبديل شده و تمامى وجودشان خواهد سوخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 55 - 4

4 - دوزخ ، مجازات منكران قيامت

أءنّا لمدينون . .. فاطّلع فرءاه فى سواء الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 16 - 1

1 - مشركان و كافران در دوزخ ، از هر سو در محاصره آتش قرار خواهند داشت .

لهم من فوقهم ظلل من النار و من تحتهم ظلل

مقصود از سايبان هايى از آتش بر فراز كافران و زير آنان، آتش فراگير است كه از هر سو آنها را محاصره كرده است; چنان كه در سوره ديگرى از اين حقيقت به صراحت ياد شده است: «يوم يخشاهم العذاب من فوقهم و من تحت أرجلهم. ..»، (سوره عنكبوت (29) آيه 55).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 28 - 4

4 - آتش دوزخ ، دوزخيان را فراگرفته و از هر سو آنان را احاطه خواهد كرد .

لهم فيها دار الخلد

مطلب بالا از كلمه «فيها» كه ظرفيت را افاده كرده و نوعى احاطه را مى رساند و نيز از كلمه «دار» قابل برداشت است.

ص: 32

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 28 - 1،2

1 - آتش دوزخ ، آتشى است فراگير و اثرگذار بر تمامى وجود انسان .

لاتبقى و لاتذر

مقصود از «لاتبقى» (باقى نمى گذارد) مى تواند تمام اجزاى بدن و ابعاد وجود انسان و يا فراگير بودن آن نسبت به همه دوزخيان باشد. برداشت ياد شده، مبتنى بر احتمال نخست است.

2 - آتش دوزخ ، فراگير همه دوزخيان است و هيچ كس راه گريزى از آن ندارد .

لاتبقى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 7 - 1،4

1 - آتش جهنم ، بر قلب ها احاطه يافته ، آن را خواهد سوزاند .

الّتى تطّلع على الأفئدة

برخى از اهل لغت، اطّلاع را به معناى بلوغ دانسته اند (لسان العرب). براين اساس، مفاد آيه اين است كه آتش، به قلب ها رسيده، آن را خواهد سوزاند. حرف «على» بر احاطه كامل آتش دلالت دارد.

4 - احاطه آتش دوزخ بر قلب عيب جويان ، كيفرى مناسب براى گناه افكار نارواى آنان درباره مردم

لمزة . .. الّتى تطّلع على الأفئدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 8 - 3

3 - غيبت ، عيب جويى و انباشتن ثروت ، زمينه محبوس ماندن در آتشى مسلّط و فراگير در جهنم

إنّها عليهم مؤصدة

حرف «على» در «عليهم»، بر احاطه و سلطه دلالت دارد.

4- گنه كاران دوزخى ، از درون و بيرون و از هر سو مبتلا به عذاب و شكنجه خواهند بود .

إنّ شجرت الزقّوم . .. كالمهل يغلى فى البطون ... خذوه ... ثمّ صبّوا فوق رأسه من ع

20 - تكوير - 81 - 12 - 4

4 - حرارت جهنم قابل افزايش و تحت تأثير وسيله اى برافروزنده در قيامت

و إذا الجحيم سعّرت

آوردن فعل متعدى مجهول «سُعّرت»، براى افروخته شدن جهنم، حكايت از آن دارد كه انجام كار مستند به خصوصيات ذاتى جهنم نيست و عوامل بيرونى در شعلهور شدن آن دخيلند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 50 - 7

7 - پاسخ منفى و يأس آور نگهبانان جهنم ، به استمداد دوزخيان مبنى بر درخواست تخفيف در عذاب آنان از خداوند

قال ادعوا ربّكم يخفّف عنّا . .. قالوا فادعوا و ما دعؤا الكفرين إلاّ فى ضلل

18 - واقعه - 56 - 45 - 3

3 - سرمستى ، خوش گذرانى و فرو رفتن در ناز و نعمت ، از عوامل مهم دوزخى شدن « اصحاب شمال »

و أصحب الشمال . .. إنّهم كانوا قبل ذلك مترفين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 53 - 1

1 - دوزخيان از فرط گرسنگى به پر كردن شكم خود از ميوه « زقّوم » مى پردازند .

فمالون منها البطون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 54 - 1،2

1 - عارض شدن تشنگى بسيار شديد بر دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، به محض فارغ شدن از خوردن ميوه « زقّوم »

لأكلون من شجر من زقّوم . .. فشربون عليه من الحميم

به كارگيرى «فا» در «فشاربون» و نيز قيد «عليه»، مى رساند كه نوشيدن آب بعد از خوردن از «زقّوم»، بى درنگ و بلافاصله انجام خواهد گرفت و اين حكايت از تشنگى شديد دوزخيان دارد كه با خوردن «زقّوم» بر ايشان عارض خواهد شد.

2 - نوشيدنى دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آبى است بسيار داغ و جوشان .

فشربون عليه من الحميم

«حميم» در «مفردات راغب» به آب شديد الحرارة معنا شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 55 - 1،2

1 - دوزخيان ( اصحاب شمال ) ، آب داغ و جوشان دوزخ را همچون شترى تشنه ، با حرص و ولع خواهند نوشيد .

فشربون شرب الهيم

«هيم» جمع «هيماء» است و «هيماء» به شتر تشنه گفته مى شود. تشبيه حالت دوزخيان به هنگام نوشيدن از آب داغ جهنم به شترِ تشنه، بيانگر مطلب ياد شده است.

2 - نوشيدن آب داغ در دوزخ ، هر چند زياد باشد از دوزخيان ( اصحاب الشمال ) رفع تشنگى نمى كند .

فشربون شرب الهيم

برخى «هيم» (جمع «هيماء») را به معناى ريگ گرفته اند; زيرا در زمين ريگ زار هر چه آب ريخته شود، بلعيده مى شود و هرگز از آب پر نمى گردد. تشبيه دوزخيانِ تشنه به ريگ زار، حاكى از سيرى ناپذيرى از آن آب مى باشد.

8- دوزخ ، سرانجام تلاش براى ترويج آيين شرك و گمراه كردن مردم از مسير خدا و يگانه پرستى

و جعلوا لله أندادًا ليضلّوا عن سبيله . .. فإن مصيركم إلى النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 63 - 2

2 - پيشوايان شرك و گمراه كنندگان خلق ، مصداق هاى بارز و قطعى دوزخيان

قال الذين حقّ عليهم القول

خداوند در آغاز آفرينش آدم، در پاسخ ابليس كه گفته بود: «ربّ بما أغويتنى لأُغوينهم أجمعين» فرمود: «لأملئنّ جهنّم منك و ممّن تبعك منهم أجمعين». كلمه «القول» اشاره به همين سخن خداوند دارد. بنابراين «الذين حقّ عليهم القول»; يعنى، آنان كه آن سخن خدا درباره ايشان مصداق و قطعيت يافته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 72 - 8

8 - تهديد شدن مشركان كينه توز به آتش دوزخ ، از سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) و به دستور خداوند

قل أفأنبّئكم بشرّ من ذلكم النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 36 - 1

1 - دوزخ ، از مهم ترين انذار ها و اخطار هاى الهى براى بشر

نذيرًا للبشر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 17 - 3

3 - خطر گرفتارى به جهنم ، به تمام دوزخيان گوشزد شده و به آنان هشدار كافى داده شده است .

ثمّ يقال هذا الذى كنتم به تكذّبون

8- پر كردن جهنم از انسان ها و جنيان ، حقيقتى كه خداوند از پيش بيان داشته بود .

تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم من الجنة والناس

«تمت»; يعنى، به طور كامل و بدون هيچ نقصى تحقق يافت. مفسران برآنند كه مقصود از «كلمة ربك» - كه با جمله «لأملأنّ ...» تفسير شده است - همان سخنى است كه خداوند در داستان آدم و ابليس فرمود: «فالحق والحق أقول. لأملأنّ جهنم منك و ممن تبعك منهم أجمعين»; حق اين است - و من جز حق نمى گويم - كه جهنم را از تو و از همه كسانى كه از تو پيروى مى كنند پر خواهم كرد. سوره ص، آيه 84 و 85».

10- دوزخى شدن جن و انس به سبب اختلاف در دين ، گواه راستى و درستى سخن خداوند ( جهنم را از جن و انس پر خواهم كرد ) است .

و لايزالون مختلفين . .. و تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم

سخن از تحقق يافتن فرموده خداوند (تمت كلمة ربك . ..) پس از بيان اختلافهاى مردم و پوشيده شدن حق بر آنان، گوياى اين نكته است كه: همان اختلافها - كه مخفى ماندن حق را در پى داشت - موجب دوزخى شدن انسانها و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 13 - 6

6 - سوگند خداوند به انباشتن جهنم از مجرمان جنّى و انسى

و لكن حقّ القول منّى لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس

لام در «لأملأنّ» براى قسم است و حكايت ازآن دارد كه «القول» در فراز قبلى، سوگند است.

حسابرسى، جهنم را جايگاه خويش بدانند.

قال اللّه : « إنّكم و ما تعبدون » يريد الإصنام التى عبدوها و هى لاتعقل و المسيح ( ع ) لايدخل فى جملت ها لأنّه يعقل و لو قال : إنّكم و من تعبدون لدخل المسيح ( ع ) فى الجملة فقال القوم : صدقت يا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ;

در حديث آمده كه گروهى نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمده و به آن حضرت گفتند: . .. ما را از گفتار خدا «إنّكم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنم...» با خبرساز چنانچه معبودشان در آتش باشد، پس [اين كه] گروهى مسيح را عبادت كردند; آيا تو مى گويى او در آتش است. رسول خدا به آنان فرمود:... خدا فرموده «إنّكم و ماتعبدون» و بت هايى را كه آنان مى پرستيدند اراده كرده و بت ها غير عاقل هستند و مسيح داخل در آنها نيست; زيرا او صاحب عقل است و اگر فرموده بود «إنّكم و من تعبدون» مسيح نيز داخل در آن جمله بود. آن گروه گفتند: راست گفتى اى رسول خدا».

لينبذنّ فى الحطمة

آيات بعد، بيانگر آن است كه مراد از «حطمة»، آتش جهنم است.

18 - طور - 52 - 16 - 2

2 - قرار و بى قرارى تكذيب گران در آتش دوزخ ، بى تأثير در تغيير كيفر آنان

فاصبروا أو لاتصبروا سواء عليكم

كنند پر خواهم كرد. سوره ص، آيه 84 و 85».

10- دوزخى شدن جن و انس به سبب اختلاف در دين ، گواه راستى و درستى سخن خداوند ( جهنم را از جن و انس پر خواهم كرد ) است .

و لايزالون مختلفين . .. و تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم

سخن از تحقق يافتن فرموده خداوند (تمت كلمة ربك . ..) پس از بيان اختلافهاى مردم و پوشيده شدن حق بر آنان، گوياى اين نكته است كه: همان اختلافها - كه مخفى ماندن حق را در پى داشت - موجب دوزخى شدن انسانها و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 85 - 2،3

2 - پر شدن دوزخ از شيطان ها و پيروان آنان ، سخنى حق و تحقق يافتنى است .

فالحقّ و الحقّ أقول . لأملأنّ جهنّم منك و ... منهم أجمعين

برداشت ياد شده بر اين ديدگاه است كه جمله «لأملأنّ جهنّم. ..» با تقدير «قسمى»، مقسم عليه براى فالحقّ باشد. هم چنين جمله «و الحقّ أقول» جمله معترضه باشد; يعنى، فالحقّ قسمى لأملأنّ جهنّم...».

3 - پر شدن جهنم از شيطان ها و پيروان آنان ، سوگند مؤكد خداوند

لأملأنّ جهنّم منك و ممّن تبعك منهم أجمعين

3 - پرسش سرزنش آميز نگهبانان دوزخ از كافران دوزخى ، درباره آمدن پيامبر و اخطار دهنده الهى براى آنان

سألهم خزنتها ألم يأتكم نذير

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه استفهام در «ألم يأتكم. ..» توبيخى و تقريعى باشد.

10 - كهف - 18 - 29 - 20،22

20- آبِ مشروب دوزخيان ، مايعى ناگوار و پليد است .

يغاثوا بماء . .. بئس الشراب

22- رفاه مندانِ هواپرست ، در قيامت ، گرفتار آتشى فراگير و آشاميدنى هايى ناگوارند .

و لاتطع من أغفلنا قلبه . .. بئس الشراب و ساءت مرتفقًا

نكته ياد شده از ارتباط دو آيه استفاده شده است.

بيشتر مفسران گفته اند: مقصود از «منك» «من جنسك» است; زيرا منطقى نيست كه جهنم با آن عظمت، تنها با داخل شدن يك فرد (ابليس) پر شود. پس مقصود، پر شدن دوزخ از مجموعه شياطين (ابليس و فرزندانش) و انسان ها خواهد بود.

2 - پر شدن دوزخ از شيطان ها و پيروان آنان ، سخنى حق و تحقق يافتنى است .

فالحقّ و الحقّ أقول . لأملأنّ جهنّم منك و ... منهم أجمعين

برداشت ياد شده بر اين ديدگاه است كه جمله «لأملأنّ جهنّم. ..» با تقدير «قسمى»، مقسم عليه براى فالحقّ باشد. هم چنين جمله «و الحقّ أقول» جمله معترضه باشد; يعنى، فالحقّ قسمى لأملأنّ جهنّم...».

20 - تكاثر - 102 - 6 - 3

3 - دوزخ ، مكانى سوزان و داراى آتشى شعلهور و متراكم

لترونّ الجحيم

«جحيم»، به معناى آتشى است كه سخت شعلهور بوده و زبانه كشد. هم چنين بر هر آتش متراكم و يا افروخته در گودال هاى عميق و هر مكان پرحرارت اطلاق مى گردد. (قاموس)

و ما أدريك ماهيه

و تقول هل من مزيد

برداشت ياد شده بدان احتمال است كه سؤال «هل من مزيد» از روى انكار و اعجاب باشد; يعنى، آن قدر كافران را در خود جاى داده كه به شگفتى آمده و مى پرسد: آيا به راستى هنوز هم كافرانى افزون تر وجود دارند؟!

شده بر پايه تقدير اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 31 - 7،8،9،10

7 - بيان تعداد نگهبانان دوزخ در قرآن ، موجب افزايش و تقويت ايمان اهل كتاب تا مرز يقين

ليستيقن الذين أُوتوا الكتب

8 - تعداد فرشتگان نگهبان دوزخ ، از حقايق بازگو شده در كتاب هاى آسمانى پيشين

ليستيقن الذين أُوتوا الكتب

مفسّران درباره چگونگى يقين پيدا كردن اهل كتاب از تعداد ذكر شده در قرآن براى نگهبانان دوزخ، گفته اند: چون اين عدد در كتاب هاى آسمانى اهل كتاب نيز ذكر شده است، آنان به حقانيت و درستى قرآن پى برده اند و بر ايمانشان افزوده شده است.

9 - ذكر تعداد نگهبانان دوزخ در قرآن ، موجب افزايش و تقويت ايمان مؤمنان گرديد .

و يزداد الذين ءامنوا إيمنًا

مفسّران گفته اند: افزايش ايمان مؤمنان، بر اثر شنيدن تعداد نگهبانان دوزخ در قرآن، ممكن است به اين جهت باشد كه اهل كتاب، به حقيقت ياد شده اذعان داشته و به آن يقين كرده اند.

10 - ذكر تعداد نگهبانان دوزخ در قرآن ، زداينده هرگونه شك و ترديد ، از دل اهل كتاب و مؤمنان نسبت به حقانيت و درستى قرآن

و لايرتاب الذين أُوتوا الكتب و المؤمنون

1 - كافران حق ناپذير و لجوج ، از درب هاى گوناگون وارد جهنم خواهند شد .

ادخلوا أبوب جهنّم

8- عذاب هاى جهنّم داراى تنوع و مراتب است .

يسقى من ماء صديد . .. يأتيه الموت من كلّ مكان ... و من ورائه عذاب غليظ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 44 - 5

5- جهنّم ، داراى دركات و عذاب هاى متفاوت و شديد و ضعيف

لها سبعة أبوب لكلّ باب منهم جزء مقسوم

برداشت فوق، مبتنى بر اين است كه مقصود از «سبعة» در آيه، كنايه از كثرت و حاكى از شدت و ضعف و تفاوت عذابهاى جهنّم باشد نه بيان عدد مشخص.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 29 - 5

5- در جهنّم ، عذاب هاى مختلفى وجود دارد .

فادخلوا أبوب جهنّم

برداشت فوق بر اين اساس است كه مراد از «أبواب» طبقات عذاب باشد. «خالدين فيها» هم مى تواند قرينه بر اين احتمال باشد. توضيح اينكه مرجع ضمير «فيها» أبواب است و چون جاودانگى در أبواب معنا ندارد، أبواب مى تواند به معناى طبقات باشد. در اين صورت، طبقات، حاكى از وجود عذابهاى گوناگون مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 57 - 3

3 - عذاب دوزخ ، داراى انواع گوناگون است .

فأولئك لهم عذاب مهين

«إهانة» (مصدر «مهين») به معناى خوار و ذليل كردن است. توصيف عذاب كافران و تكذيب كنندكان آيات الهى به «خوار كننده»، بيانگر اين حقيقت است كه عذاب هاى دوزخ، داراى انواع مختلف و متفاوت است. گفتنى است، برداشت ياد شده بر اين اساس است كه «مهين» صفت تخصيصى باشد نه توضيحى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بروج - 85 - 10 - 4

4 - جهنم ، داراى عذاب هايى متفاوت است . *

فلهم عذاب جهنّم و لهم عذاب الحريق

چنانچه جمله «و لهم عذاب الحريق» تأكيد جمله قبل باشد، نظير ذكر خاص بعد از عام خواهد بود. در اين صورت از بين عذاب هاى موجود در جهنم، به شديدترين آن تصريح نشده است.

ص: 66

7 - يونس - 10 - 8 - 1

1 - دوزخ ، جايگاه ابدى مشركان و منكران رستاخيز

إن الذين لايرجون لقاءنا . .. و الذين هم عن ءايتنا غفلون. أولئك مأويهم النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 27 - 9

9 - زشت كرداران ، اهل دوزخ هستند و در آن جاودانه خواهند ماند .

و الذين كسبوا السيئات . .. أولئك أصحب النار هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 17 - 5

5- كافران جبّار گرفتار در جهنّم ، با وجود ابتلا به انواع عذاب هاى مرگبار ، هيچ گاه نمى ميرند و از عذاب رهايى نمى يابند .

يأتيه الموت من كلّ مكان و ما هو بميت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 29 - 6

6- كافران ، همواره در جهنّم خواهند ماند .

فادخلوا أبوب جهنّم خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 40 - 8

8- خلود كافران در عذاب اخروى

و لا هم ينظرون

برداشت ياد شده بر اين اساس است كه مراد از «لا هم ينظرون» نفى تعلق رحمت و عنايت خداوند به كافران باشد. لازمه چنين نفى مطلقى، رهايى نيافتن كافران از عذاب و جاودانگى آنان در آتش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 99 - 4

4- خلود مشركان و معبودهايشان در آتش دوزخ

و كلٌّ فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 22 - 2

2 - دوزخيان هر وقت بر اثر التهاب و غليان آتش ، از قعر دوزخ بالا آورده شوند ، با گرز هاى آهنين دوباره به قعر آن بازگردانده خواهند شد .

ص: 70

و لهم مقمع من حديد . كلّما أرادوا أن يخرجوا منها من غمّ أُعيدوا فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 51 - 5

5 - خلود در جهنم ، كيفر مقابله كنندگان با آيات الهى ( قرآن )

و الذين سعوا فى ءايتنا معجزين أولئك أصحب الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 103 - 4

4 - جاودانگى در عذاب دوزخ ، فرجام زيان كاران فاقد عمل صالح و گران وزن

و من خفّت موزينه . .. فى جهنّم خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 105 - 5

5 - عذاب ابدى دوزخ دامنگير كافران ، پس از اتمام حجت هاى الهى بر آنان

ألم تكن ءايتى تتلى عليكم فكنتم بها تكذّبون

آيه ياد شده، بيانگر اين حقيقت است كه خداوند، كافران را بى دليل محكوم به عذاب ابدى دوزخ نكرده; بلكه ابتدا با بيان آيات خود، حجت را بر آنان تمام نموده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 14 - 2

2 - درخواست تكذيب كنندگان قيامت براى مرگ و هلاكت خويش ، بى نتيجه بوده و آنان براى هميشه در آتش خشمگين جهنم خواهند سوخت .

بل كذّبوا بالساعة . .. لاتدعوا اليوم ثبورًا وحدًا و ادعوا ثبورًا كثيرًا

برداشت فوق، مبتنى بر اين است كه مقصود از «و ادعوا ثبوراً كثيراً» كنايه از اين باشد كه چون درخواست كافران براى مرگ و يا نجات، پذيرفته نمى شود و بايد تا ابد در آتش بسوزند. از اين رو از روى استهزا به آنان گفته مى شود: بسيار درخواست هلاكت[و يا نجات] كنيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 14 - 6

6 - مجرمان و منكران قيامت ، به عذاب ابدى و پايان ناپذير گرفتار خواهند شد .

و لو ترى إذ المجرمون . .. و ذوقوا عذاب الخلد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 36 - 3

ص: 71

3 - كافران دوزخى ، براى هميشه زنده مانده و نمى ميرند .

لهم نار جهنّم لايقضى عليهم فيموتوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 32 - 9،10،11

9 - جهنم ، جايگاه هميشگى كافران

أليس فى جهنّم مثوًى للكفرين

«مثوًى» اسم مكان از ماده «ثواء» - به معناى اقامت توأم با استمرار - است; يعنى، جايگاه هميشگى و دائمى.

10 - جهنم ، جايگاه هميشگى ستمكارترين انسان ها است .

فمن أظلم ممّن كذب على اللّه . .. أليس فى جهنّم مثوًى للكفرين

«ال» در «الكافرين» براى جنس و مفيد استغراق است كه شامل همه افراد كافران مى شود; ولى مى توان گفت مصداق بارز و اصلى كفرپيشگان، همان افرادى است كه در صدر آيه از آنان به ستمكارترين انسان ها ياد شده است.

11 - جهنم ، جايگاه هميشگى و مجازات افترازنندگان بر خدا و تكذيب كنندگان قرآن و دين حق

فمن أظلم ممّن كذب على اللّه و كذّب بالصدق . .. أليس فى جهنّم مثوًى للكفرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 60 - 5

5 - جهنم ، جايگاه هميشگى متكبران

أليس فى جهنّم مثوًى للمتكبّرين

«مثوًى» (اسم مكان از ماده «ثواء») به معناى اقامت توأم با استمرار است; يعنى، جايگاه هميشگى و دائمى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 72 - 4،8

4 - كافران ، در دوزخ جاودانه خواهند بود .

خلدين فيها

8 - جهنم ، جايگاه هميشگى متكبران

فبئس مثوًى المتكبّرين

«مثوًى» (اسم مكان از ماده «ثواء») به معناى اقامت توأم با استمرار است; يعنى، جايگاه هميشگى و دائمى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 76 - 4

4 - كافران حق ناپذير و لجوج ، براى هميشه در جهنم خواهند ماند .

ادخلوا أبوب جهنّم خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 72

16 - فصلت - 41 - 28 - 3

3 - آتش دوزخ هميشگى است و دشمنان خدا در آن جاودانه اند .

ذلك جزاء أعداء اللّه النار لهم فيها دار الخلد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 45 - 20

20 - ستم پيشگان ، در عذاب جاودان جهنم ، خواهند ماند .

ألا إنّ الظلمين فى عذاب مقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 46 - 2

2 - جاودانگى ظالمان و گمراهان ، در دوزخ ، نتيجه محروميت آنان از ولايت خدا و تكيه بر ولايت غير او است .

إنّ الظلمين فى عذاب مقيم . و ما كان لهم من أولياء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 74 - 1

1 - گناهكاران ، در عذاب جهنم ماندگاراند .

إنّ المجرمين فى عذاب جهنّم خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 75 - 1

1 - عذاب دوزخ ، عذابى هميشگى و تخفيف ناپذير ، براى مجرمان

لايفتّر عنهم و هم فيه مبلسون

«تفتير» (مصدر «يفتّر») به معناى تخفيف و تقليل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 76 - 1

1 - جاودانگى مجرمان در دوزخ ، نتيجه ظلم آنان به خودشان

و ما ظلمنهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 35 - 5

5 - محكوميت ابدى كافران مستكبر به عذاب هميشگى دوزخ ، نتيجه حق ستيزى ودنيا محورى آنان

اتّخذتم ءايت اللّه هزوًا و غرّتكم الحيوة الدنيا فاليوم لايخرجون منها

ص: 73

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 15 - 3

3 - آتش دوزخ ، اقامتگاه دائمى كافران و منافقان

مأويكم النار

«مأوى» به معناى مسكن مى باشد. جمله اسميه بيانگر دوام و ثبات است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 19 - 12

12 - دوزخ ، جايگاه ابدى كافران و تكذيب گران بوده و آنان هرگز از آن رهايى نخواهند يافت .

أُولئك أصحب الجحيم

«صاحب» (مفرد «أصحاب») به معناى يار و ملازم است. بنابراين «أصحاب الجحيم»; يعنى، كسانى كه با دوزخ يار و ملازم بوده و هرگز از آن جدا نخواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - مجادله - 58 - 17 - 6

6 - منافقان ، در آتش دوزخ جاودان خواهند ماند .

هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 17 - 1،3،5

1 - شيطان و پيروان كافر او ، داراى فرجامى همگون و هر دو مخلد در آتش

فكان عقبتهما أنّهما فى النار خلدَين فيها

3 - كافران و منافقان همراز ايشان ، داراى فرجامى همگون در آتش دوزخ

فكان عقبتهما أنّهما فى النار خلدَين فيها

از تشبيه كافران و منافقان به شيطان و پيراون او در آيه قبل، برداشت ياد شده از اين آيه استفاده مى شود.

5 - خلود در آتش ، جزاى ستمكاران و ظالمان

أنّهما فى النار خلدَين فيها و ذلك جزؤا الظلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 10 - 4

4 - كافران تكذيب گر آيات الهى ، به صورت دائمى و جاودانه در دوزخ جاى دارند .

و الذين كفروا . .. أصحب النار خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 23 - 7

ص: 74

7 - عذاب آتش براى عصيان گران خدا و رسول او ، دائمى و ابدى است .

و من يعص اللّه و رسوله فإنّ له نار جهنّم خلدين فيها أبدًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 22 - 2

2 - گريز از جهنم ، براى طغيان گران امكان پذير نيست .

إنّ جهنّم كانت مرصادًا . للطّ-غين

«للطاغين» ممكن است به «مآب» تعلق داشته باشد و نيز مى تواند متعلق به «مرصاداً» باشد. در صورت دوم مفاد آيه شريفه چنين مى شود: جهنم براى طغيان گران مثل كمين است كه رهايى از آن ممكن نيست. در اين صورت «مآباً» نيز متعلقى نظير «للطاغين» داشته كه به دليل وجود قرينه، ذكر آن ضرورت نداشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انفطار - 82 - 14 - 5

5 - گرفتارى فاسقان كافر در آتش دوزخ ، هميشگى است .

و إنّ الفجّار لفى جحيم

جمله اسميه، بر ثبوت دلالت دارد و در اين آيه ممكن است به قرينه مقابله با «إنّ الأبرار لفى نعيم» - كه استقرار مجازى در آن حاكى از خلود بود - بر خلود نيز دلالت كند. مراد از «فجّار» - به قرينه «بل تكذّبون بالدين» - فاسقانى است كه منكر معاد و كافرند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 13 - 4،5

4 - باقى ماندن جهنميان ، در حالتى كه نه مرگ است و نه زندگى ناميده مى شود ، از سوختن در آتش براى آنان دشوارتر است .

ثمّ لايموت فيها و لايحيى

حرف «ثمّ»، براى تراخى رتبى است و بيان مى كند كه آنچه بعد از آن آمده، در مقايسه با قبل از آن قابل توجّه تر است.

5 - آتش دوزخ ، عذابى جاودانه است و اهل شقاوت در آن مخلّداند .

ثمّ لايموت فيها و لايحيى

مراد از «لايحيى»، نفى حيات مطلوب است كه نجات از آتش، مصداق بارز آن مى باشد. در اين صورت قيد «فيها»، اختصاص به «لايموت» خواهد داشت. بنابراين دوزخيان، نه در آتش مى ميرند و نه از آن بيرون مى آيند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 4 - 2

2 - خلود دوزخيان در آتش جهنم

تصلى نارًا

فعل «تصلى» از ريشه «صَلاة» به معناى ملازم و همراه بودن است. (لسان العرب به نقل از زجاج)

ص: 75

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 15 - 4

4 - امكان خلودِ همه شقاوتمندان در آتش جهنم *

لايصليها إلاّ الأشقى

تقابل «أشقى» و «أتقى» مى تواند، قرينه بر حصر اضافى باشد; يعنى، اگر گفته مى شود كه تنها «شقى ترين مردم» در آتش جاودان است، مراد نفى خلود از ديگر شقاوتمندان نيست; بلكه تنها از فرد «أتقى» نفى خلود شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 16 - 2

2 - تكذيب كنندگان هدايت ها و انذار هاى الهى و اعراض كنندگان از آن ، در آتش جهنم مخلداند .

فأنذرتكم نارًا تلظّى . لايصليها إلاّ ... الذى كذّب و تولّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 6 - 6

6 - عذاب جهنم براى كافران ، جاودانه و پايان ناپذير است .

فى نار جهنّم خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 8 - 2

2 - آتش جهنم ، جاودان و گرفتارى زراندوزان استهزاگر در آن ، هميشگى است .

إنّها عليهم مؤصدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 5 - 13

13- سراى آخرت ، پايان ناپذير است و دوزخ و آتش آن جاويدان است .

هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 97 - 11

11- آتش دوزخ ، آتشى خاموش نشدنى و داراى نوسان و همواره فروزان است .

كلّما خبت زدنهم سعيرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 28 - 3

3 - آتش دوزخ هميشگى است و دشمنان خدا در آن جاودانه اند .

ذلك جزاء أعداء اللّه النار لهم فيها دار الخلد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انفطار - 82 - 16 - 3

3 - عذاب و آتش دوزخ ، جاودانه است .

و ما هم عنها بغائبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 13 - 5

5 - آتش دوزخ ، عذابى جاودانه است و اهل شقاوت در آن مخلّداند .

ثمّ لايموت فيها و لايحيى

مراد از «لايحيى»، نفى حيات مطلوب است كه نجات از آتش، مصداق بارز آن مى باشد. در اين صورت قيد «فيها»، اختصاص به «لايموت» خواهد داشت. بنابراين دوزخيان، نه در آتش مى ميرند و نه از آن بيرون مى آيند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 14 - 1

1 - آتش جهنم ، همواره شعلهور است و زبانه مى كشد .

نارًا تلظّى

«تلظّى» (كه در اصل «تتلظّى» بوده است); يعنى، زبانه كشيده و برافروخته مى شود. مضارع در صورتى كه حال قرار گيرد، بر تكرار دلالت مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 77

20 - همزه - 104 - 6 - 5

5 - آتش جهنم ، همواره برافروخته شده و شعله هاى تازه پيدا مى كند .

الموقدة

«ايقاد» (مصدر «موقدة») يا از «وَقَدْ» (آتش و بر افروخته شدن آن) و يا از «وَقود» (هيزم ويژه آتش)، گرفته شده است. توصيف آتش جهنم به «موقدة» - با آن كه آتش از افروخته شدن و افروزنده انفكاك ندارد - اشاره به حدوث پياپى اين وصف دارد; به گونه اى كه نه تنها هرگز خاموش نمى شود; بلكه همواره شعله هاى جديد دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 8 - 2

2 - آتش جهنم ، جاودان و گرفتارى زراندوزان استهزاگر در آن ، هميشگى است .

إنّها عليهم مؤصدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 169 - 8،9

8 - جهنم ، ابدى و هميشگى است .

الا طريق جهنم خلدين فيها ابداً

9 - جاودانه ساختن دوزخ و دوزخيان ، امرى سهل و آسان براى خداوند

الا طريق جهنم خلدين فيها ابداً و كان ذلك على اللّه يسيراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 36 - 3

3 - آتش دوزخ ابدى است و تكذيب كنندگان آيات الهى در آن جاودان هستند.

أولئك أصحب النار هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 68 - 7،8

7 - عذاب جاودان جهنم ، مجازاتى بس سنگين و كافى براى منافقان و كافران

نار جهنم خلدين فيها هى حسبهم

8 - عذاب جاودان جهنم تنها مجازات كافى براى منافقان و كافران و برابر با گناه كفر و نفاق آنان

وعد اللّه المنفقين . .. و الكفار نار جهنم خلدين فيها هى حسبهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 107 - 2

2- جهنم و آتش آن ، هميشگى و پايدار است .

خلدين فيها مادامت السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 5 - 13

13- سراى آخرت ، پايان ناپذير است و دوزخ و آتش آن جاويدان است .

هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 29 - 7

7- جهنّم ، جايگاهى ابدى و جاودانه

جهنّم خلدين فيها

وقتى كه جهنّميان به عنوان مظروف همواره در جهنّم مى مانند، مستلزم آن است كه خود جهنّم به عنوان ظرف ابدى باشد.

ص: 79

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 65 - 3

3 - جهنم ، جاودانه است .

سعيرًا . خلدين فيها

چون «سعيراً» ظرف براى «الكافرين» خواهد بود و كافران، در آن مخلّد خواهند بود، به دست مى آيد كه خود «سعير» هم جاودانه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 8 - 23

23 - بهره هاى دنيايى تحت لواى كفر و ناسپاسى خدا ، در مقايسه با عذاب دايمى دوزخ بسى اندك و ناپايدار است .

قل تمتّع بكفرك قليلاً إنّك من أصحب النار

جمله «إن-ّك من أصحاب النار» براى تعليل و بيان چرايى ناچيز بودن و ناپايدارى بهره دنيايى شرك و ناسپاسى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 77 - 10

10 - مرگ و فنا ، در دوزخ راه ندارد .

ليقض علينا ربّك . .. إنّكم مكثون

33 - كفر و ارتداد ، موجب خُلود در جهنّم و حَبط عمل در دنيا و آخرت

و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافر فاولئك حبطت اعمالهم . .. و اولئك اصحاب ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 258 - 8

8 - نمرود ، نمونه اى از منحرفان راه رشد ، محرومان از ولايت الهى ، روندگان از نور به ظلمت و جاودان در آتش

قد تبيّن الرّشد . .. اللّه ولىّ الّذين ... الم تر الى الّذى حاجّ ابرهيم

خداوند پس از بيان ايمان و كفر (ولايت «اللّه» و «طاغوت» در آيات پيشين) براى نشان دادن نمونه خارجى، داستان ابراهيم (ع) و نمرود را بيان كرده كه ابراهيم (ع) نمونه اى از ايمان و نمرود، نمونه اى از كفر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 275 - 16،17

16 - بازگشت به رباخوارى پس از آگاهى از حرمت آن ، موجب جاودانگى در آتش

فمن جاءه موعظة . .. و من عاد فاولئك اصحاب النّار هم فيها خالدون

جمله «فمن جاءه موعظة» به اين معناست كه حكم الهى به او ابلاغ شود; يعنى پس از بيان حكم، به آن آگاهى يابد. گفتنى است جمله «و من عاد» در برداشت فوق، بازگشت به رباخوارى تفسير شده است.

17 - اعتقاد به همگونى بيع و ربا پس از بيان ربا و حكم آن ، موجب جاودانگى در آتش

قالوا انّما البيع . .. و من عاد فاولئك اصحاب النّار هم فيها خالدون

در برداشت فوق متعلق «عاد»، پندار غلط همسانى بيع و ربا گرفته شده است، بنابراين جمله «و من عاد . .. » به اين معناست: اگر كسى پس از بيان حكم الهى درباره ربا، همچنان بر اين پندار باشد كه بيع همانند رباست در آتش مخلّد خواهد بود. چون وى در حقيقت كافر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 24 - 3،9

3 - احساس مصونيّت از خلود در آتش دوزخ ، عامل فريب و گمراهى اهل كتاب

ثمّ يتولّى فريق . .. ذلك بانّهم قالوا لن تمسّنا النار ... و غرّهم

9 - اعتقاد به مصونيّت از خلود در عذاب ، دروغى كه اهل كتاب ، آن را ساخته و خود را فريب دادند .

و غرّهم فى دينهم ما كانوا يفترون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 116 - 10،11

10 - كافران ، مُلازمان آتش دوزخ و جاودان در آن

انّ الّذين كفروا . .. و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون

11 - كفر ، موجب جاودانگى در آتش دوزخ

انّ الّذين كفروا . .. و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون

ص: 81

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 14 - 1،4،6،10

1 - نافرمانى خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) و تجاوز از حدود الهى ، عامل دخول و جاودانگى در آتش جهنّم

و من يعص اللّه و رسوله و يتعدّ حدوده يدخله ناراً

4 - عمل نكردن به احكام ارث ، نافرمانى خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) و موجب جاودانگى در آتش جهنّم است .

تلك حدود اللّه . .. و من يعص اللّه و رسوله و يتعدّ حدوده يدخله ناراً خالداً فيها

6 - نافرمانى مستمر و تجاوز دايمى از حدود الهى ، موجب جاودانگى در آتش

و من يعص اللّه . .. و يتعدّ حدوده يدخله ناراً خالداً فيها

10 - نافرمانى خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) و تجاوز از حدود ، آنگاه كه از روى سركشى باشد ، موجب خلود در آتش است . *

و من يعص اللّه و رسوله . .. و له عذاب مهين

كلمه «مهين» به معناى خواركننده است و چون عذابهاى الهى متناسب با گناه آدمى است، بنابراين مراد از عصيان، نافرمانى از سر طغيان و سركشى مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 30 - 10

10 - حضور جاودانه در آتش دوزخ ، پيامد و مجازات خودكشى

فسوف نُصليه ناراً

امام صادق (ع): من قتل نفسه متعمداً فهو فى نار جهنّم خالداً فيها قال اللّه تعالى: «و لا تقتلوا انفسكم . .. فسوف نصليه ناراً».

_______________________________

من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 374، ح 23، ب 179 ; تفسير برهان، ج 1، ص 364، ح 12.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 93 - 1

1 - خلود در جهنّم ، غضب و لعنت الهى ، كيفر كشتن مؤمن از روى عمد

و من يقتل مؤمنا متعمّداً فجزاؤه جهنّم خالداً فيها و غضب اللّه عليه و لعنه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 121 - 5

5 - هيچ راه نجات و گريزى از جهنم ، پس از ورود به آن نيست .

أولئك ماويهم جهنم و لايجدون عنها محيصاً

جمله «لايجدون . ..» مى تواند بيان و توصيف اهل جهنم پس از ورود به آن باشد. كلمه «محيص»، اسم مكان و به معناى گريزگاه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 82

4 - نساء - 4 - 169 - 5،6،7

5 - كفر و ظلم گروهى از اهل كتاب ، موجب خلود آنها در جهنم

إنّ الذين كفروا و ظلموا . .. و لاليهديهم طريقاً. الا طريق جهنم خلدين فيها

با توجه به آيات قبل مصداق مورد نظر از آيه كافران اهل كتاب مى باشند.

6 - كفر به قرآن و انكار رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و بازدارى مردمان از پيوستن به اسلام ، مايه خلود در جهنم

إنّ الذين كفروا و ظلموا . .. خلدين فيها ابداً

7 - جاودانگى در جهنم ، كيفر كافران ستمگر

إنّ الذين كفروا و ظلموا . .. خلدين فيها ابداً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 128 - 20

20 - جايگاه ابدى جنيان اغواگر (شيطانها) و انسانهاى پيرو ايشان آتش دوزخ است.

قال النار مثويكم خلدين فيها

«مثوى» اسم مكان و به معنى جايگاه و محل استقرار است. (راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 36 - 3

3 - آتش دوزخ ابدى است و تكذيب كنندگان آيات الهى در آن جاودان هستند.

أولئك أصحب النار هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 63 - 9

9 - رسوايى بزرگ و ذلت واقعى ، در مخلد شدن انسان در آتش دوزخ است .

فان له نار جهنم خلداً فيها ذلك الخزى العظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 68 - 1،13

1 - خلود در آتش دوزخ ، وعده خداوند به زنان و مردان منافق و عموم كفرپيشگان

وعد اللّه المنفقين و المنفقت و الكفار نار جهنم خلدين فيها

13 - خلود در آتش جهنم ، موجب عادت كردن دوزخيان يا كاسته شدن از رنج و عذاب نيست . *

نار جهنم خلدين فيها هى حسبهم . .. و لهم عذاب مقيم

تكرار «و لهم عذاب مقيم» پس از «نار جهنم» ممكن است در جهت دفع اين توهّم باشد كه دوزخيان در اثر خلود، بدان انس مى گيرند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 83

8 - هود - 11 - 107 - 1،5،11

1- آتش دوزخ ، جايگاه ابدى تيره بختان صحنه قيامت است .

خلدين فيها مادامت السموت و الأرض

عبارت «مادامت السماوات و الأرض» (تا آن زمان كه آسمانها و زمين وجود دارد) كنايه از دوام و هميشگى است و تأكيد براى خلودى مى باشد كه از «خالدين» استفاده مى شود.

5- خلود و عدم خلود جهنميان در دوزخ ، بسته به مشيت الهى است .

خلدين فيها . .. إلاّ ما شاء ربك

11- اخبار خداوند به خلود جهنميان در دوزخ ، نمى تواند مانع او بر موقت قرار دادن آن باشد .

خلدين فيها . .. إلاّ ما شاء ربك إن ربك فعال لما يريد

جمله «إن ربك . ..» تعليل براى حقايقى است كه از آيه مورد بحث استفاده مى شود; يعنى، چون حاكميت او مطلق است و چيزى نمى تواند مانع نفوذ اراده او شود; اگر خواست دوزخيان براى هميشه در آتش بمانند، چنين خواهد شد و اگر خواست همه و يا برخى از آنان را نجات دهد، چنين خواهد كرد و حتى اگر وعده و وعيدى را كه بر خلود داده، بخواهد عمل نكند، چيزى مانع و رادع او نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 113 - 17

17- « عن أبى عبدالله ( ع ) [ فى قوله تعالى ] « و لاتركنوا إلى الذين ظلموا فتمسكم النار » قال : أما انه لم يجعلها خلوداً و لكن تمسكم النار فلاتركنوا إليهم ;

از امام صادق(ع) [درباره سخن خداوند ]«ولاتركنوا. ..» روايت شده است كه فرمود: آگاه باشيد خداوند[سزاى تمايل و اطمينان به ستمگران ]را آتش دائمى قرار نداد، ولى آتش به شما مى رسد. بنابراين از تمايل و اطمينان به ظالمان پرهيز كنيد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 29 - 8

8- كفر ، عامل گرفتار شدن به عذاب ابدى جهنّم

الكفرين . .. فادخلوا أبوب جهنّم خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 39 - 14

14- « عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) : إذا دخل أهل الجنّة الجنّة و أهل النار النار . . . يقال : يا أهل الجنّة خلود فلاموت و يا أهل النار خلود فلاموت ثمّ قرأ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) : « و أنذرهم يوم الحسرة إذ قضى الأمر و هم فى غفلة » و أشار بيده و قال : أهل الدنيا فى غفلة ;

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روايت شده: آن گاه كه بهشتيان به بهشت و جهنميان به جهنم درآيند . .. گفته مى شود: اى اهل بهشت! (اين جا) جاودانگى است و مرگ نيست و اى اهل آتش! (اين جا) جاودانگى است و مرگ نيست، سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اين آيه را خواند «و أنذرهم يوم الحسرة إذ قضى الأمر و هم فى غفلة» (آن گاه حضرت) با دست خود اشاره كرد و فرمود: اهل دنيا در غفلت اند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 84

11 - طه - 20 - 74 - 10

10 - جاودانگى عذاب جهنم و نبود مرگ در آن ، دليل پاينده تر بودن عذاب كافران از شكنجه و آزارى است كه آنان بر مؤمنان روا مى داشتند .

واللّه خير و أبقى . إنّه من يأت ... لايموت فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 99 - 5

5- شرك ، گناهى بزرگ و مستوجب خلود در آتش جهنم است .

إنّكم و ما تعبدون من دون اللّه حصب جهنّم . .. و كلٌّ فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 22 - 1

1 - اهل دوزخ ، هرگز از آن خارج نخواهند شد .

كلّما أرادوا أن يخرجوا منها من غمّ أُعيدوا فيها

«إرادة» (مصدر «أرادوا») در اين جا كنايه از نزديك شدن است. ضميرهاى «منها» و «فيها» به «نار» بازمى گردد. «غم» نيز مصدر و به معناى ستر و پوشيدن است كه مضاف اليه آن حذف شده و تقديرش «غمها» مى باشد. «من غمها» نيز در اين جا بدل اشتمال از ضمير «منها» است; يعنى، دوزخيان هر وقت كه بخواهند از پوشش آتش خارج شوند، به آن بازگردانده خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 20 - 6

6 - عذاب فاسقان ، پايان ناپذير و غيرقابل گريز است .

كلّما أرادوا أن يخرجوا منها أُعيدوا فيها

عبارت «كلّما أرادوا أن يخرجوا منها» مى تواند كنايه از پايان ناپذيرى و خلود در آتش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 65 - 1

1 - كفرپيشگان ، همواره در آتش جهنم باقى خواهند ماند .

الكفرين و أعدّ لهم سعيرًا . خلدين فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 36 - 6،7

6 - عذاب دائمى و بى تخفيف ، كيفر تمامى كافران حق ناپذير

كذلك نجزى كلّ كفور

«كفور» صيغه مبالغه از ماده «كفر» و يا «كفران» مى باشد. برداشت ياد شده مبتنى بر احتمال نخست است.

ص: 85

7 - عذاب دائمى و بى تخفيف ، كيفر ناسپاسان نعمت هاى الهى

كذلك نجزى كلّ كفور

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 64 - 2

2 - دوزخيان ، هرگز از آتش دوزخ جدا نشده و پيوسته در آن خواهند سوخت .

اصلوها اليوم

«صلا» در اصل به معناى لزوم است. ازاين رو «اصلوها» به معناى «الزموها» (بايد ملازم و هم راه عذاب دوزخ باشيد) خواهد بود (لسان العرب و مجمع البيان).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 59 - 4

4 - « عن أبى جعفر ( ع ) قال : إذا دخل أهل الجنّة الجنّة و أهل النار النار . . . يقال : خلود فلا موت أبداً . فيقول أهل الجنّة : « أفما نحن بميّتين . إلاّ موتتنا الأُولى . . . » ;

از امام باقر(ع) روايت شده كه فرمود: هنگامى كه بهشتيان به بهشت و دوزخيان به دوزخ وارد مى شوند. .. گفته مى شود: اين جا جاودانگى است و هرگز مرگى نيست پس اهل بهشت مى گويند: «أفما نحن بميّتين...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 40 - 5

5 - كفر و حق ستيزى ، موجب عذاب ذلت بار دنيايى و عذاب فراگير و دائمى دوزخ

من يأتيه عذاب يخزيه و يحلّ عليه عذاب مقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 47 - 3

3 - دوزخيان ، در عين سوختن دائمى در آتش ، حيات داشته و بر تكلم كردن تواناهستند .

و إذ يتحاجّون فى النار فيقول الضعفؤا للذين استكبروا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 15 - 23

23- فانى نشدن كالبد دوزخيان و نمردن آنان ، با وجود شكنجه ها و قطعه قطعه شدن

خلد فى النار . .. فقطّع أمعاءهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 16 - 3

3 - دوزخيان ، در عين سوختن و جدا شدن اندامشان ، هرگز نمى ميرند .

ص: 86

نزّاعة للشوى

تصريح به اين كه اندام ها و يا پوست سرها سوخته و جدا مى شود; مى تواند گوياى مطلب ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 16 - 5

5 - خلود دوزخيان در جهنّم

لصالوا الجحيم

«صَلى»; يعنى، ملازم و همراه شد. (لسان العرب به نقل از زجاج)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 2 - 4

4 - خلود دوزخيان در آتش جهنم

تصلى نارًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 15 - 3

3 - خلود در آتش جهنم ، ويژه كسانى است كه در بالاترين مرحله شقاوت اند .

لايصليها إلاّ الأشقى

«صَلى»; يعنى، ملازم و همراه شد (لسان العرب، از قول زجاج) و ملازمت با آتش به جاودانگى در آن است. حصر موجود در آيه مربوط به ملازمت است; يعنى، جاودانگى در آتش، مخصوص كسانى است كه در آيه بعد اهل تكذيب و اعراض معرفى شده اند و در بدترين نوع شقاوت به سر مى برند.

17 - زخرف - 43 - 77 - 2

2 - جايگاه دوزخيان ، دور از محل استقرار نگهبانان دوزخ

و نادوا

كاربرد واژه «ندا» به جاى «قول»، مى تواند اشاره به اين نكته باشد كه دوزخيان با فاصله بسيار تقاضاى وساطت مالك دوزخ را دارند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 71 - 24

24 - « عن أميرالمؤمنين ( ع ) إنّ جهنم لها سبعة أبواب ، أطباق بعضها فوق بعض . . . و وضع النيران بعضها فوق بعض فأسفلها جهنّم ، و فوقها لظى و فوقها الحطمة فوقها سقر ، و فوقها الجحيم و فوقها السعير و فوقها الهاوية ;

از اميرالمؤمنين(ع) روايت شده است: جهنم هفت در ورودى دارد كه آنها به صورت طبقاتى بر يكديگر قرار گرفته اند. .. و آتش ها بعضى بر بالاى بعضى ديگر قرار دارد كه طبقه زيرين آن جهنم است و طبقات بالاتر آن [به ترتيب] لظى، حطمه، سقر، جحيم، سعير و هاويه مى باشد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 18 - 8

8 - « جحيم » ، از نام هاى دوزخ

و وقيهم ربّهم عذاب الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 94 - 4

4 - « جحيم » از نام هاى دوزخ

و تصلية جحيم

برخى از مفسران، «جحيم» را عَلَم براى دوزخ دانسته اند. برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 19 - 13

13 - « جحيم » ، از نام هاى دوزخ

أُولئك أصحب الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 31 - 3

3 - « جحيم » ، از نام هاى دوزخ

ثمّ الجحيم

و يأتيه الموت من كلّ مكان

1 - جهنم ، فرجام بسيارى از انسان ها و جنيان

و لقد ذرأنا لجهنم كثيراً من الجن و الإنس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 119 - 7،8،10

7- خداوند ، دوزخ را از جنيان و انسان ها پر خواهد كرد .

لأملأنّ جهنم من الجنة والناس أجمعين

8- پر كردن جهنم از انسان ها و جنيان ، حقيقتى كه خداوند از پيش بيان داشته بود .

تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم من الجنة والناس

«تمت»; يعنى، به طور كامل و بدون هيچ نقصى تحقق يافت. مفسران برآنند كه مقصود از «كلمة ربك» - كه با جمله «لأملأنّ ...» تفسير شده است - همان سخنى است كه خداوند در داستان آدم و ابليس فرمود: «فالحق والحق أقول. لأملأنّ جهنم منك و ممن تبعك منهم أجمعين»; حق اين است - و من جز حق نمى گويم - كه جهنم را از تو و از همه كسانى كه از تو پيروى مى كنند پر خواهم كرد. سوره ص، آيه 84 و 85».

10- دوزخى شدن جن و انس به سبب اختلاف در دين ، گواه راستى و درستى سخن خداوند ( جهنم را از جن و انس پر خواهم كرد ) است .

و لايزالون مختلفين . .. و تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم

سخن از تحقق يافتن فرموده خداوند (تمت كلمة ربك . ..) پس از بيان اختلافهاى مردم و پوشيده شدن حق بر آنان، گوياى اين نكته است كه: همان اختلافها - كه مخفى ماندن حق را در پى داشت - موجب دوزخى شدن انسانها و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

چون بحث در آيات گذشته درباره فساد و صلاح امتها بود و مصداق بارز و مورد نظر براى صلاح و فساد - به قرينه آيات پيشين و نيز آيه 121 - توحيد، شرك، ايمان و كفر است، مقصود از «الجنة» و «الناس» كافران و مشركان جنى و انسى است. بر اين اساس كلمه «أجمعين» تأكيد بر عمومى است كه از كلمه «الجنة» و «الناس» فهميده مى شود.

1 - « غسلين » ( خونابه و چرك ) ، غذاى مخصوص خطاپيشگان در قيامت

غسلين . لايأكله إلاّ الخطون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 25 - 1

1 - تنها نوشيدنى موجود براى دوزخيان طغيان گر ، آب جوشان و زردابه چركين و بد بوى زخم ها است .

إلاّ حميمًا و غسّاقًا

«حميم»; يعنى، آب داغ و «غسّاق»، آب زردى است كه از زخم جارى مى شود. به مايع بدبو نيز «غسّاق» گفته مى شود. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 28 - 7

7 - نوشيدن آب جوشان و خونابه چركين و بدبو در جهنم ، عقوبتى مناسب با گناه تكذيب آيات الهى

إلاّ حميمًا و غسّاقًا . .. و كذّبوا بايتنا كذّابًا

ترتيب پنج آيه مورد بحث، به گونه اى است كه آيه «جزاء وفاقاً»، دو عقوبت قبل از خود را كيفرى مناسب، براى دو گناه بعد از خود قلمداد كرده است. عقوبت ها يكى منفى (لايذوقون) و ديگرى مثبت (إلاّ حميماً و غساقاً) بود و گناهان نيز يكى منفى (لايرجون) و ديگرى مثبت (كذّبوا) است. آيه «جزاء وفاقاً» در ميان آنها، گوياى تناسب عقوبت منفى با گناه منفى و تناسب عقوبت مثبت با گناه مثبت است. برداشت ياد شده بيانگر تناسب دو مثبت است.

ستون هايى از آتش، به سوى آنان مى فرستد. با آن سرپوش ها، جهنم بر آنان در بسته خواهد شد سرپوش ها و با آن ميخ ها، ميخكوب شده و با آن ستون ها، كشيده [و افراشته ]مى گردد ... و اين است قول خدا «إنّها عليهم مؤصدة . فى عمد ممدّدة» مى فرمايد: [جهنم] در بسته خواهد بود».

3 - پيوستگى و گريزناپذيرى عذاب جهنم ، سبب دست به دعا برداشتن و تضرع بندگان خالص خدا براى رهايى از آن عذاب

و الذين يقولون ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم إنّ عذابهاكان غرمًا

جمله «إنّ عذابها. ..» در مقام تعليل براى جمله قبل است; يعنى، به اين سبب بندگان خدا از پروردگار خواستار رهايى از عذاب دوزخ اند كه چون آن عذاب دائمى و گريزناپذير است.

4 - پيوستگى و گريزناپذيرى عذاب جهنم ، موجب هراسناكى و اضطراب شديد بندگان خالص خدا از سرنوشت اخروى شان

إنّ عذابهاكان غرامًا

درخواست رهايى از عذاب و تعليل آن به اين كه آن عذاب دائمى و گريزناپذير است، برداشت فوق را مى رساند.

برداشت ياد شده بر اين ديدگاه است كه جمله «لأملأنّ جهنّم. ..» با تقدير «قسمى»، مقسم عليه براى فالحقّ باشد. هم چنين جمله «و الحقّ أقول» جمله معترضه باشد; يعنى، فالحقّ قسمى لأملأنّ جهنّم...».

الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 64 - 4

4 - آتش دوزخ ، آتشى است پرحرارت و پرشعله .

الجحيم

«جحيم» (از ماده «جحم») به معناى شدت شعله و حرارت آتش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 68 - 6

6 - آتش دوزخ ، آتشى است پرحرارت و پرشعله .

الجحيم

«جحيم» (از ماده «جحم») به معناى شدت شعله و حرارت آتش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 42 - 3

3 - آتش دوزخ ، سخت گرم و سوزان

فى سموم

برخى از مفسران «سموم» را به معناى حرارت سوزان آتش معنا كرده اند. برداشت ياد شده بر پايه اين احتمال است; زيرا در اين صورت مراد، حرارت آتش دوزخ خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 94 - 3

3 - آتش دوزخ ، به شدت برافرخته و ملتهب است .

و تصلية جحيم

«جحيم» مشتق از «جحمة» است. «جحمة» به شدتِ اشتعال و برافروختگى آتش گفته مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 19 - 14

14 - آتش دوزخ ، به شدت برافروخته و ملتهب است .

أُولئك أصحب الجحيم

«جحمة» (مبدأ اشتقاق «جحيم») به شدت التهاب و برافروختگى آتش گفته مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 8 - 1

ص: 100

1 - حرارت آتش دوزخ و صداى ناخوشايند برخاسته از آن ، در نهايت شدّت و حدّت است .

تكاد تميّز من الغيظ

تعبير«تكاد تميّز من الغيظ» (چيزى نمانده است كه از شدّت غيظ پاره پاره شود) درباره دوزخ، تعبيرى است تمثيلى و كنايى و بيانگر شدّت و حدّت آتش دوزخ و صداى آن است.

امر به كشيدن گنه كاران به «سواء الجحيم»، در صورتى داراى تأثير است كه كناره هاى دوزخ، با نقطه مركزى آن از نظر شدّت حرارت و عذاب متفاوت باشد.

از اميرالمؤمنين(ع) روايت شده است: جهنم هفت در ورودى دارد كه آنها به صورت طبقاتى بر يكديگر قرار گرفته اند. .. و آتش ها بعضى بر بالاى بعضى ديگر قرار دارد كه طبقه زيرين آن جهنم است و طبقات بالاتر آن [به ترتيب] لظى، حطمه، سقر، جحيم، سعير و هاويه مى باشد».

ألقيا فى جهنّم كلّ كفّار عنيد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 58 - 11

11- حقيقت بهشت و دوزخ ، فراتر از سطح درك بشر

فإنّما يسّرنه بلسانك لعلّهم يتذكّرون

با توجه به ارتباط اين آيه با آيات پيشين - كه در ترسيم دوزخ و بهشت بود - استفاده مى شود كه آنچه در آن آيات آمده، شكل آسان شده و تنزل يافته مطلب است; نه ماهيت عالى آن.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 6 - 4

4 - « عن سعيدبن المسيب قال : قال على بن أبى طالب ( رضى اللّه عنه ) لرجل من اليهود أين جهنّم ؟ قال : هى البحر ، فقال على : ما أراه إلاّ صادقاً و قرأ و البحر المسجور . . . و إذا البحار سجّرت ;

سعيدبن مسيب مى گويد: حضرت على(ع) از مردى يهودى سؤال نمود: جهنم كجا است؟ او گفت: دريا است. حضرت فرمود: نمى يابم او را مگر راستگو و اين دو آيه را قرائت فرمود: «و البحر المسجور...» و «و إذا البحار سجّرت»».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 27 - 1،2،3

1 - دوزخ ، حقيقتى بس سهمگين و عظيم

و ما أدريك ما سقر

از تعبير «و ما أدراك ما سقر» (و چه چيز مطلع ساخت تو را كه سقر چيست) استفاده مى شود كه دوزخ، حقيقتى بس بزرگ و سهمگين است كه كسى از آن به درستى و شايستگى، آگاهى ندارد و تنها در پرتو وحى الهى، قابل شناخت است.

2 - شناخت حقيقت دوزخ ، بس دشوار و دست نيافتنى براى بشر

و ما أدريك ما سقر

3 - حقيقت دوزخ و ژرفاى عظمت آن ، تنها از راه وحى قابل شناخت و دست يابى است .

و ما أدريك ما سقر

از آيات 27 تا 31 - كه در جهت تبيين بخشى از حقايق دوزخ است - مى توان استفاده كرد كه حقايق عميق قيامت، از طريق خود وحى براى انسان قابل شناخت است.

مراد از «حياة» در «لايحيى» به قرينه «لايموت فيها» حياتى است كه بر مرگ ترجيح داشته باشد و حيات اهل دوزخ، چون مايه افزايش عذاب است، از مرگ - كه پايان دهنده عذاب است - ناگوارتر و منفورتر مى باشد.

11 - « عن أبى سعيد الخدرى : إنّ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) خطب فأتى على هذه آية « إنّه من يأت ربّه مجرماً فإنّ له جهنّم لايموت فيها و لايحيى » فقال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) : أمّا أهلها الذين هم أهلها ، فإنّهم لايموتون فيها و لايحيون ، و أمّا الذين ليسوا بأهلها فإنّ النار تميتهم إماتة ثمّ يقوم الشفعاء فيشفعون ;

از ابوسعيد خدرى روايت شده كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خطبه خواند، تا به اين آيه رسيد «إنّه من يأت ربّه مجرماً فإنّ له جهنّم لايموت فيها و لايحيى». پس آن حضرت فرمود: ساكنان جهنم - كه سزاوار آن هستند - در آن جا نه مى ميرند و نه زندگى دارند. اما كسانى كه سزاوار جهنم نيستند پس آتش، آنان را يك بار مى ميراند، آن گاه شفيعان به پاخاسته و آنان را شفاعت مى كنند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 16 - 3

3 - دوزخيان ، در عين سوختن و جدا شدن اندامشان ، هرگز نمى ميرند .

نزّاعة للشوى

تصريح به اين كه اندام ها و يا پوست سرها سوخته و جدا مى شود; مى تواند گوياى مطلب ياد شده باشد.

كند. اين درخت در سرزمين هاى خشك مى رويد (روح المعانى (آلوسى)، ذيل آيه شريفه).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 66 - 1،2،4

1 - درخت زقّوم ، غذا و خوراك دوزخيان ستمگر است .

شجرة الزقّوم . .. للظلمين ... فإنّهم لأكلون منها

2 - دوزخيان ستمگر ، شكم هاى خود را از درخت زقّوم پرخواهند كرد .

فمالئون منها البطون

4 - خورد و خوراك دوزخيان ستمگر ، خود وسيله عذاب آنان است .

فإنّهم لأكلون منها فمالئون منها البطون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 68 - 1

1 - دوزخيان ستمگر پس از هر بار خوردن « زقّوم » و نوشيدن آب داغ مجدداً به دوزخ بازمى گردند .

ثمّ إنّ مرجعهم لإلى الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 58 - 1

1 - انواع نوشيدنى ها و غذا هاى ديگرى مشابه آب داغ و خونابه چركين ، به طغيان گران خورانده مى شود .

فليذوقوه حميم و غسّاق . و ءاخر من شكله أزوج

«شكل» به معناى مثل و مانند و «أزواج» به معناى انواع است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 56 - 3

3 - عذاب دوزخ ، خوردنى و آشاميدنى آن ( ميوه زقّوم و آب داغ ) جزاى دوزخيان ( اصحاب شمال )

هذا نزلهم يوم الدين

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه مقصود از درخواست هلاكت، در حقيقت كنايه از نجات از وضع بسيار سخت دوزخ است; نه مرگ و نابودى واقعى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 65 - 1،3

1 - بندگان خالص خدا ، پيوسته از پروردگارشان خواستار رهايى از عذاب دوزخ اند .

و عباد الرحمن . .. و الذين يقولون ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم

فعل مضارع «يقولون» مفيد استمرار است.

3 - پيوستگى و گريزناپذيرى عذاب جهنم ، سبب دست به دعا برداشتن و تضرع بندگان خالص خدا براى رهايى از آن عذاب

و الذين يقولون ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم إنّ عذابهاكان غرمًا

جمله «إنّ عذابها. ..» در مقام تعليل براى جمله قبل است; يعنى، به اين سبب بندگان خدا از پروردگار خواستار رهايى از عذاب دوزخ اند كه چون آن عذاب دائمى و گريزناپذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 66 - 2،4

2 - بد و ناگوار بودن جهنم براى انسان ، موجب هراسناكى و دست به دعا برداشتن بندگان خالص خدا به درگاه الهى براى رهايى از آن

ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم . .. إنّها ساءت مستقرًّا و مقامًا

برداشت فوق، با توجه به اين نكته است كه جمله «إنّها ساءت. ..» تعليل براى جمله «و الذين يقولون ربّنا اصرف...» است; يعنى، چون جهنم جايگاه بدى است، بندگان خدا براى نجات خود از آن، دست به دعا برمى دارند.

4 - جمله « ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم إنّ عذابهاكان غراماً . إنّ ها ساءت مستقرّاً و مقاماً » ، متن دعا و تضرع بندگان خالص خدا به درگاه الهى

و الذين يقولون ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم . ..إنّها ساءت مستقرًّا و مقامًا

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه جمله «إنّ عذابها تا مستقراًو مقاماً» نيز مانند جمله «ربّنا اصرف عنّا عذاب جهنّم» جزء دعا و تضرع عبادالرحمان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 37 - 1

1 - فرياد و استغاثه كافران ، براى خروج از دوزخ به منظور تصحيح رفتار خود و انجام اعمال نيك

و هم يصطرخون فيها ربّنا أخرجنا نعمل صلحًا غير الذى كنّا نعمل

«استراخ» (مصدر «يسترخون») به معناى فرياد شديد است كه غالباً در مورد كمك طلبى به كار مى رود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 38 - 7

7 - درخواست نجات از سوى دوزخيان ، به منظور انجام اعمال صالح ، صادقانه نبوده و آنان باز به رفتار زشت خود ادامه خواهند

ص: 112

داد .

فما للظلمين من نصير . إنّ اللّه علم غيب السموت و الأرض إنّه عليم بذات الصدور

يادآورى علم همه جانبه خداوند - پس از نفى وجود ياور براى كافران - مى تواند پاسخى به اين سؤال باشد كه چرا و كجا آنان بى ناصراند؟ پاسخ اين است كه: چون خداوند به راز دل ها آشنا است، مى داند كه آنان هرگز ايمان نمى آورند و در نتيجه از نصرت و يارى كسى بهره مند نخواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 97 - 13

13- « على بن الحسين ( ع ) قال : إن فى حهنّم وادياً يقال له : سعير ، إذا خبت حهنّم فتح سعيرها و هو قوله : « كلّما خبت زدناهم سعيراً » ;

امام سجاد فرمود: همانا در حهنّم واديى وجود دارد كه به آن «سعير» گفته مى شود و آن گاه كه آتش حهنّم فروكش كند، سعير حهنّم گشوده گردد و آن سخن خداوند است كه مى فرمايد: كلّما خبت زدناهم سعيراً».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 59 - 15

15- « عن النبى (صلی الله علیه و آله) قال : الغىّ واد فى جهنم ;

از پيامبر(صلی الله علیه و آله) روايت شده كه فرمود: «غىّ» يك وادى در جهنم است».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 13 - 5

5 - تكذيب كنندگان قيامت ، در اعماق دوزخ و در دورترين مكان آتشين جاى دارند .

دعوا هنالك ثبورًا

برداشت ياد شده، از اسم اشاره «هنالك» - كه براى اشاره به مكان دور وضع شده است - استفاده گرديد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 68 - 11

11 - جهنم ، بخش ها و جا هاى مختلفى دارد .

أليس فى جهنّم مثوًى للكفرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 68 - 2

2 - جهنم ، داراى جايگاه هاى گوناگون و دركات مختلف براى دوزخيان است .

ثمّ إنّ مرجعهم لإلى الجحيم

تعبير رجوع و بازگشت به دوزخ، پس از نوشيدن آب جوشان و تغذيه از غذاى «زقّوم» - كه در قعر جهنم قرار دارد - مى رساند كه جهنم داراى جايگاه هاى متعدد و دوزخيان داراى دركات گوناگونند; زيرا دوزخيان در هر صورت در دوزخ قرار دارند; ولى آنان براى تغذيه به جايى كه «زقّوم» و آب جوشان قرار دارد، برده مى شوند و مجدداً به جايگاه اصلى خود بازمى گردند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 16 - 2

2 - جهنم ، داراى طبقات و دركات گوناگون

لهم من فوقهم ظلل من النار و من تحتهم ظلل

ص: 115

برخى از مفسران بر اين عقيده اند كه مقصود از آيه شريفه، طبقات و دركاتى است كه همگى از آتش است و كافران در هر طبقه اى كه قرار گيرند، در بالا و پايين آنان طبقه اى آتشين وجود خواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 60 - 9

9 - « عن الصادق ( ع ) قال : إنّ فى جهنّم لوادياً للمتكبّرين يقال له سقر ، شكى إلى اللّه شدّة حرّه [ و ] سأله أن يتنفّس فأذن له فتنفّس فأحرق جهنّم ;

از امام صادق(ع) روايت شده در جهنم وادى است براى متكبران به نام «سقر» كه از شدت حرارتش به خدا شكايت كرد و از او خواست تا نفسى بكشد، و خدا به او اجازه تنفس داده، پس نفس كشيد كه در پى آن جهنم سوزان گرديد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 71 - 2،3،24

2 - كفر ، داراى مراتب گوناگون است و كافران ، در دركات مختلف دوزخ جاى دارند .

و سيق الذين كفروا إلى جهنّم زمرًا حتّى إذا جاءوها فتحت أبوبها

تقسيم شدن كافران به چند دسته و گروه و نيز ورود آنان از درب هاى گوناگون جهنم ، مى تواند حاكى از حقيقت ياد شده باشد.

3 - وجود فاصله ميان موقف كافران ، در محشر و دوزخ

و سيق الذين كفروا إلى جهنّم زمرًا

«سوق» (مصدر «سيق») به معناى راندن و تحريك كردن به رفتن است. آمدن اين واژه با حرف «إلى»، نشانگر وجود مسيرى براى سوق دادن و راندن دوزخيان به سوى مقصدى است.

24 - « عن أميرالمؤمنين ( ع ) إنّ جهنم لها سبعة أبواب ، أطباق بعضها فوق بعض . . . و وضع النيران بعضها فوق بعض فأسفلها جهنّم ، و فوقها لظى و فوقها الحطمة فوقها سقر ، و فوقها الجحيم و فوقها السعير و فوقها الهاوية ;

از اميرالمؤمنين(ع) روايت شده است: جهنم هفت در ورودى دارد كه آنها به صورت طبقاتى بر يكديگر قرار گرفته اند. .. و آتش ها بعضى بر بالاى بعضى ديگر قرار دارد كه طبقه زيرين آن جهنم است و طبقات بالاتر آن [به ترتيب] لظى، حطمه، سقر، جحيم، سعير و هاويه مى باشد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 76 - 3

3 - جهنم ، داراى عذاب هاى متفاوت و دركات گوناگون ( طبقات زيرين ) ، براى گروه هاى مختلف دوزخيان

ادخلوا أبوب جهنّم

جمع آمدن «ابواب» مى تواند به اعتبار طبقات متعدد دوزخ باشد; بدين معنا كه هر طبقه اى از آن داراى دربى باشد. گفتنى است كه در اصطلاح به طبقات دوزخ، «دركات» گفته مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 29 - 7

7 - وجود طبقات مختلف براى دوزخيان

ص: 116

ليكونا من الأسفلين

برداشت ياد شده بر اين پايه است كه مراد از «أسفلين» افراد دركات پايين تر دوزخ باشد; نه اين كه صرفاً به تحقير و ذليل شدن اغواگران اشاره داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 47 - 5

5- مكان هاى مختلف دوزخ ، داراى شرايط متفاوت از نظر شدّت و ضعف و حرارت و سختى

فاعتلوه إلى سواء الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 9 - 1،2

1 - صاحبان اعمال بىوزن و ارزش ، در قيامت گرفتار جهنم و سقوط كننده در پرتگاه عميق آن

فأُمّه هاوية

«هاوية» - كه در اين آيه بر «جهنم» تطبيق يافته است - به معناى هر درّه و يا حفره اى است كه عمق آن معلوم نباشد. (لسان العرب)

2 - اعماق جهنم ، تنها پناهگاهى است كه خطاپيشگان را پس از سنجش اعمال آنان در آغوش خواهد گرفت .

فأُمّه هاوية

تعبير «اُمّ»، كنايه از احاطه جهنم بر خطاپيشگان است; بسان مادرى كه طفل خود را در آغوش گرفته است.

گردد و «ويل» درّه اى است در جهنم. همان طورى كه خداوند تعالى فرموده: فويل للمصلّين . الذين هم عن صلاتهم ساهون».

16 - فصلت - 41 - 24 - 1

1 - دوزخ ، جايگاه و محل استقرار دشمنان خدا است .

يوم يحشر أعداء اللّه إلى النار . .. فالنار مثوىً لهم

كلمه «مثوًى» اسم مكان و به معناى منزل و جايگاه اقامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 25 - 10

10 - دوزخ ، پايان و فرجام شوم دشمنان خدا

و حقّ عليهم القول

الف و لام در «القول» براى عهد ذهنى است و اشاره به سخنى دارد كه در آن، وعده عذاب دوزخ داده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 28 - 1،3

1 - آتش دوزخ ، كيفر و سزاى دشمنان خدا است .

ذلك جزاء أعداء اللّه النار

3 - آتش دوزخ هميشگى است و دشمنان خدا در آن جاودانه اند .

ذلك جزاء أعداء اللّه النار لهم فيها دار الخلد

19 - معارج - 70 - 18 - 1

1 - آتش دوزخ ، مجرمان و ثروت اندوزان را به سوى خود فرامى خواند .

تدعوا من . .. و جمع فأوعى

«وعاء» (ماده «أوعى») به معناى ظرف است و مقصود از «جمع فأوعى» اندوختن و ذخيره كردن مال و ثروت است.

و جعلنهم أئمة يدعون إلى النار

1- بهشتيان ، در جايگاهى به دور از شنيدن صداى آهسته برخاسته از آتش دوزخ خواهند بود .

لايسمعون حسيسها

«حسيس» به معناى صداى آهسته است و مقصود از آن در آيه شريفه، صدايى است كه از حركت آتش دوزخ برمى خيزد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 23 - 2،3،6

2 - جهنم ، قابل مشاهده براى تمام اهل محشر

و جاْىء يومئذ بجهنّم

3 - حاضران در صحنه قيامت ، در آغاز برپايى آن جهنم را مشاهده نمى كنند . *

و جاْىء يومئذ بجهنّم

6 - خطاكاران در قيامت با مشاهده جهنم ، فرصت هاى از دست رفته را به ياد آورده و متوجّه آثار و پيامد هاى كردار خويش مى گردند .

يومئذ يتذكّر الإنسن

«ال» در الإنسان»، ممكن است عهد ذكرى و اشاره به انسانى باشد كه در آيات پيشين، فريفته نعمت ها و شِكوه گزار تنگدستى ها معرفى شده است. هم چنين مى تواند براى استغراق باشد و تذكر يافتن را به همه انسان ها تعميم دهد. آيات بعد، احتمال نخست را تقويت مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 53 - 1

1- مجرمان ، در صحنه قيامت ، ناظر شعله هاى آتش دوزخ اند .

و رءا المجرمون النار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 100 - 3

3- مشاهده دوزخ ، براى مردم حاضر در صحنه قيامت ، امكان پذير است .

و عرضنا جهنّم يومئذ للكفرين عرضًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 101 - 8

8- چشم هاى نابينا در برابر حق ، در قيامت ، شعله هاى آتش دوزخ را خواهد ديد .

و عرضنا جهنّم يومئذ للكفرين عرضًا . الذين كانت أعينهم فى غطاء عن ذكرى

عرضه شدن جهنم بر كافران در قيامت و رويت آن، عقوبتى متناسب با بهره نبردن آنان از بينايى براى شناخت خداوند است، همانگونه كه گوش ناشنواى آنان نيز صداى جهنم را درخواهد يافت، زيرا، عرضه جهنم، محدود به عرضه بصرى نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 36 - 1

1 - جهنّم در قيامت ، بر همگان آشكار بوده و در معرض ديد تمام بينندگان قرار داده خواهد شد .

و برّزت الجحيم لمن يرى

ص: 125

مراد از «من يرى» (شخصى كه مى بيند)، هر كسى است كه توان ديدن داشته باشد. مفاد چنين تعبيرى، شدّت ظهور است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 37 - 1

1 - طغيان گران با حضور در صحنه قيامت ، كردار خويش را به ياد آورده و جهنم را حاضر خواهند يافت .

يوم يتذكّر . .. و برّزت الجحيم لمن يرى . فأمّا من طغى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 38 - 1

1 - آنان كه زندگانى دنيا را برگزيده و آن را بر آخرت ترجيح دادند ، كردار خويش را در قيامت به ياد آورده ، جهنم را حاضر خواهند يافت .

يوم يتذكّر . ... و برّزت الجحيم ... و ءاثر الحيوة الدنيا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 13 - 5

5 - بهشت و جهنم ، براى مردم در قيامت قابل مشاهده است . *

و إذا الجحيم سعّرت . و إذا الجنّة أُزلفت

هدف از شعلهور كردن جهنم و نزديك نمودن بهشت ممكن است اين باشد كه همگان آنها را مشاهده كرده و به فرجام نيكان و بدان آگاه شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 6 - 1،5

1 - مشاهده دوزخ در قيامت و گرفتارى به عذاب آن ، تهديدى الهى و هشدارى ترديدناپذير براى دلبستگان به امتيازات دروغين

لترونّ الجحيم

چنانچه «لترونّ الجحيم» جمله مستقلى باشد; بيانگر قطعى بودن رؤيت جهنم براى مخاطبان «ألهيكم التكاثر» خواهد بود سياق آيه كه بر تهديد اهل تكاثر دلالت دارد، نشانگر آن است كه مراد از ديدن جهنم، گرفتارى به آن است; بنابر اين حرف «ثمّ» در آيه آخر (ثمّ لتسئلنّ . ..)، بر تراخى رتبى دلالت دارد; زيرا حسابرسى، پيش از گرفتارى به عذاب جهنّم است.

5 - مشاهده جهنم در قيامت ، موجب آگاهى از نادرست بودن تفاخر و زياده نمايى و سود نبخشيدن امتيازات مادى است .

سوف تعلمون . .. لترونّ الجحيم

6 - دوزخ و آتش سوزان آن در دنيا براى اهل يقين ، مشهود و غفلت ناپذير است .

لو تعلمون علم اليقين . .. لترونّ الجحيم

جمله «لترونّ الجحيم»، مى تواند جواب «لو» باشد; در اين صورت آيه شريفه درباره مشاهده دوزخ در دنيا خواهد بود. از آن جا كه حرف «لو» (در آيه قبل) براى امتناع بود; اين مشاهده بر مخاطبان «لو تعلمون» - كه اهل تكاثراند - محال و براى صاحبان يقين - به دليل نون تأكيد در «لترونّ» - قطعى است. فعل مضارع «لترونّ» - با دلالت بر استمرار - بيانگر آن است كه دوزخ، همواره مد نظر اهل يقين است.

1 - سران كفر و شرك و پيروانشان پس از ورود به جهنم به مجادله و كشمكش خواهند پرداخت.

قالت أخريهم لأوليهم . .. و قالت أليهم لأخريهم فما كان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 63 - 2

2 - پيشوايان شرك و گمراه كنندگان خلق ، مصداق هاى بارز و قطعى دوزخيان

قال الذين حقّ عليهم القول

خداوند در آغاز آفرينش آدم، در پاسخ ابليس كه گفته بود: «ربّ بما أغويتنى لأُغوينهم أجمعين» فرمود: «لأملئنّ جهنّم منك و ممّن تبعك منهم أجمعين». كلمه «القول» اشاره به همين سخن خداوند دارد. بنابراين «الذين حقّ عليهم القول»; يعنى، آنان كه آن سخن خدا درباره ايشان مصداق و قطعيت يافته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 31 - 6

6 - چشيدن عذاب دوزخ براى مشركان و سران آنان ، وعده حتمى و تخلف ناپذير خداوند

فحقّ علينا قول ربّنا إنّا لذائقون

برداشت ياد شده از آن جا است كه «حَقَّ» به معناى «ثَبَتَ» و «لَزَمَ» است و ثابت و لازم بودن عذاب، حاكى از حتمى و تخلف ناپذير بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 39 - 1

1 - سران كفر و شرك و پيروانشان پس از ورود به جهنم به مجادله و كشمكش خواهند پرداخت.

قالت أخريهم لأوليهم . .. و قالت أليهم لأخريهم فما كان

إنّها عليهم مؤصدة

حرف «على» در «عليهم»، بر احاطه و سلطه دلالت دارد.

2 - جهنم ، تقاضامند دريافت مجرمان هر چه بيشتر

و تقول هل من مزيد

3 - گنجايش و سيرى ناپذيرى دوزخ ، تهديدى براى كافران با همه انبوهى و كثرت آنان

يوم نقول لجهنّم هل امتلأت و تقول هل من مزيد

از اين كه خداوند، اشتهاى سيرى ناپذير دوزخ را تذكر داده است; استفاده مى شود كه نبايد كافران، كثرت وانبوهى خويش را مانعى در راه اجراى احكام و كيفرهاى الهى بدانند; بلكه جهنم بيش از آنچه آنان تصور كنند، گنجايش و پذيرش دارد.

6 - طبع دوزخ ، همچون طبع دنياطلبان ، فزون طلب و زياده خواه *

يوم نقول . .. و تقول هل من مزيد

با توجه به اين كه دوزخ و بهشت، مقام ظهور و تجلّى حقايقى است كه آدمى در عالم «ناسوت» تدارك ديده است، آيه مى تواند كنايه از فزون طلبى دنياداران دوزخى باشد.

عذاب السعير

«سعر» مصدر «سعير» به معناى «شعلهور بودن آتش» است. نام گذارى جهنم به «سعير»، دلالت بر نكته بالا مى كند.

فى عمد ممدّدة

مراد از «عمد»، ممكن است عمودهايى باشد كه نظير «غلّ»، براى بستن جهنميان به كار خواهد رفت.

جمله «إن-ّك من أصحاب النار» براى تعليل و بيان چرايى ناچيز بودن و ناپايدارى بهره دنيايى شرك و ناسپاسى است.

و قال لهم خزنتها ألم يأتكم

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه همزه در «ألم يأتكم» براى استفهام توبيخى مى باشد.

9 - پرسش ملامت آميز نگهبانان و دربانان دوزخ از كافران ، درباره آمدن پيامبران تلاوت كننده آيات الهى و انذارگران

و قال لهم خزنتها ألم يأتكم رسل منكم يتلون عليكم ءايت ربّكم و ينذرونكم لقاء يومك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 8 - 3،4

3 - پرسش سرزنش آميز نگهبانان دوزخ از كافران دوزخى ، درباره آمدن پيامبر و اخطار دهنده الهى براى آنان

سألهم خزنتها ألم يأتكم نذير

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه استفهام در «ألم يأتكم. ..» توبيخى و تقريعى باشد.

4 - سرزنشِ نگهبانان دوزخ ، شكنجه و عذاب روحى براى كافران دوزخى است .

سألهم خزنتها ألم يأتكم نذير

سرزنش نگهبانان دوزخ از كسانى كه خود در آتش دوزخ مى سوزند و شكنجه مى شوند، مى تواند شكنجه ديگرى براى آنان از جهت روحى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 7 - 26

26 - « سعير » از نام هاى دوزخ

و فريق فى السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 5 - 15

15 - « سعير » ، از نام هاى دوزخ

عذاب السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 10 - 8

8 - « سعير » ، از نام هاى دوزخ

ما كنّا فى أصحب السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 11 - 4

4 - « سعير » ، از نام هاى دوزخ

لأصحب السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انشقاق - 84 - 12 - 2

2 - « سعير » ، از نام هاى جهنم است .

سعيرًا

سعير و هاويه مى باشد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 26 - 3

3 - « سقر » ، از نام هاى دوزخ

سأُصليه سقر

«سقر»، اسم عَلَم براى جهنم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 27 - 4

4 - « سقر » ، از نام هاى دوزخ

و ما أدريك ما سقر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 42 - 4

4 - « سقر » ، از نام هاى دوزخ

سقر

«سقر»، اسم علم براى دوزخ است.

اخسئوا فيها و لاتكلّمون».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 2 - 7

7 - « عن معاذبن جبل قال : قال رسول اللّه ( صلى اللّه عليه و آله ) . . . قال اللّه « و الناشطات نشطاً » أتدرى ما هو ؟ قلت : يا نبى اللّه ما هو ؟ قال : كلاب فى النار تنشط العظم و اللحم . . . ;

از معاذبن جبل روايت شده كه گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: . .. خداوند فرموده: «و الناشطات نشطاً»، آيا مى دانى مقصود چيست؟ گفتم: اى پيامبر خدا! مقصود چيست؟ فرمود: مقصود سگ هايى اند كه در آتش جهنم مى باشند و استخوان و گوشت را [از بدن انسان ]مى كنند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 67 - 1

1 - كافران ، در حال سوختن در آتش جهنم ، اعلام مى كنند كه مطيع بزرگان و رؤساى گمراه سازشان بودند .

إنّ اللّه لعن الكفرين . .. يوم تقلّب ... و قالوا ربّنا إنّا أطعنا سادتنا ... فأ

4- كافران ، در دنيا هرگز به سختى و شدت آتش دوزخ و به بى ياورى خود در قيامت پى نخواهند برد .

لو يعلم الذين كفروا حين لايكفّون عن وجوههم النار . .. و لا هم ينصرون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه «حين» مفعولٌ به براى «يعلم» باشد. در اين صورت پيام آيه چنين مى شود: كاش آنان كه كافر شدند، مى دانستند - و نمى دانند - زمانى را كه نمى توانند آتش را از چهره ها و... باز بدارند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 4 - 7

7- دوزخ ، جايگاهى به غايت گرم و داراى آتشى به شدت برافروخته و شعلهور است .

إلى عذاب السعير

«سعير» به معناى گرم و نيز آتش افروخته و ملتهب است. دخول «ال» كماليه بر «سعير»، بيانگر گرماى بى اندازه دوزخ و التهاب و برافروختگى بى حد آتش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 16 - 3

3 - شدت و فراوانى آتش جهنم ، در اطراف مشركان و كافران

لهم من فوقهم ظلل من النار و من تحتهم ظلل

مقصود از آيه شريفه هر چه باشد، اين نكته را نيز مى رساند كه آتش دوزخ بسيار شديد و زياد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 46 - 8

8 - آتش دوزخ ، سخت ترين و شديدترين عذاب و كيفر الهى

أشدّ العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 16 - 2

2 - جهنم ، داراى آتشى كه به شدت برافروخته و شعلهور است .

لصالوا الجحيم

به آتشى كه شعله هاى آن، سخت زبانه كشد و نيز به آتش عظيمى كه در گودال برافروخته گردد و به مكانى كه داراى حرارت شديد باشد، «جهيم» گفته مى شود. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 5 - 1

1 - ويژگى هاى آتش جهنم و شدّت آن ، فراتر از حد تصور و بيان است .

و ما أدريك ما الحطمة

ص: 142

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 6 - 4

4 - آتش جهنم ، آتشى بى نظير و شديدتر از هر آتش ديگرى است .

نار اللّه

توصيف خداوند به خالق و مالك آتش جهنم، بيانگر تفاوت آن، با ديگر آتش ها است.

2 - دوزخ ، محل آتش پرحرارت و شعلهور

ثمّ الجحيم صلّوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 11 - 1،2

1 - جهنم ، يك پارچه آتش و داراى حرارتى بس شديد است .

نار حامية

«هاوية»، اسم مكان است و آتش خواندن آن، مبالغه در بيان گستردگى آتش است; به گونه اى كه گويا آن مكان چيزى جز آتش نيست. «حَمِيَتِ النار»; يعنى، حرارت آن شدت يافت (قاموس).

2 - حرارت آتش جهنم ، غيرقابل قياس با حرارت ديگر آتش ها است .

نار حامية

وصف «حامية» با هر آتشى همراه است; بنابراين تأكيد بر آن در توصيف آتشِ جهنم، بيانگر اين است كه گويا در مقابل حرارت آن، آتش هاى ديگر حرارتى ندارد.

19 - ملك - 67 - 8 - 1

1 - حرارت آتش دوزخ و صداى ناخوشايند برخاسته از آن ، در نهايت شدّت و حدّت است .

تكاد تميّز من الغيظ

تعبير«تكاد تميّز من الغيظ» (چيزى نمانده است كه از شدّت غيظ پاره پاره شود) درباره دوزخ، تعبيرى است تمثيلى و كنايى و بيانگر شدّت و حدّت آتش دوزخ و صداى آن است.

15 - صافات - 37 - 55 - 6

6 - « جحيم » از نام هاى جهنم

الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 64 - 4

4 - آتش دوزخ ، آتشى است پرحرارت و پرشعله .

الجحيم

«جحيم» (از ماده «جحم») به معناى شدت شعله و حرارت آتش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 68 - 6

6 - آتش دوزخ ، آتشى است پرحرارت و پرشعله .

الجحيم

«جحيم» (از ماده «جحم») به معناى شدت شعله و حرارت آتش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 18 - 9

9 - آتش دوزخ ، سخت برافروخته و ملتهب

عذاب الجحيم

«جحمه» (مبدأ اشتقاق «جحيم») به شدت افروختگى و التهاب آتش اطلاق مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 94 - 3

3 - آتش دوزخ ، به شدت برافرخته و ملتهب است .

و تصلية جحيم

«جحيم» مشتق از «جحمة» است. «جحمة» به شدتِ اشتعال و برافروختگى آتش گفته مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 19 - 14

14 - آتش دوزخ ، به شدت برافروخته و ملتهب است .

أُولئك أصحب الجحيم

«جحمة» (مبدأ اشتقاق «جحيم») به شدت التهاب و برافروختگى آتش گفته مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 148

19 - ملك - 67 - 5 - 16

16 - دوزخ ، جايگاهى به غايت گرم و داراى آتشى به شدت برافروخته و شعلهور است .

عذاب السعير

«سعير»، به معناى گرم و نيز آتش افروخته و ملتهب است. دخول «ال» كماليه بر «سعير»، بيانگر گرماى بى اندازه دوزخ و التهاب و برافروختگى شديد آتش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 10 - 9

9 - دوزخ ، جايگاهى به غايت گرم و داراى آتشى به شدت برافروخته و شعلهور است .

أصحب السعير

«سعير»، به معناى گرم و نيز آتش افروخته و ملتهب است. دخول «ال» كماليه بر «سعير»، بيانگر گرماى بى اندازه دوزخ و التهاب و برافروختگى شديد آتش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 11 - 5

5 - دوزخ ، جايگاهى به غايت گرم و داراى آتشى برافروخته و شعلهور است .

لأصحب السعير

«سعير»، به معناى گرم و نيز آتش افروخته و ملتهب است. دخول «ال» كماليه بر «سعير»، بيانگر گرماى بى اندازه دوزخ و التهاب و برافروختگى شديد آتش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 31 - 1،2

1 - كافران صاحب زر و زور در قيامت ، به وسيله آتش پرحرارت و شعلهور سوازنده خواهند شد .

ثمّ الجحيم صلّوه

«جحيم» (از ماده «جحمه») به معناى آتش شعلهور و پرحرارت است.

2 - دوزخ ، محل آتش پرحرارت و شعلهور

ثمّ الجحيم صلّوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 31 - 1

1 - دود سايه مانند دوزخ ، فاقد سايبان حقيقى ( خنك كنندگى ) است و مانع از شعله هاى سوزان آتش نيست .

لاظليل و لايغنى من اللّهب

«لاظليل» صفت براى «ظلّ» در آيه پيش است و «ظلّ ظليل» به معناى سايه دائم و مستمر است (صحاح اللغة). بر اين اساس «ظلّ... لاظليل» كنايه از نبودن سايه قابل استفاده و «لهب» به معناى شعله خالص و بدون دود است.

ص: 149

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 32 - 1

1 - شراره افكنى آتش دوزخ ، به بلندى كاخ ها

إنّها ترمى بشرر كالقصر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 33 - 2

2 - شراره هاى آتش دوزخ ، بسيار انبوه ، به هم پيوسته و پرجنبش است .

كأنّه جملت صفر

برداشت ياد شده، از تشبيه شراره هاى آتش به انبوه شتران، استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 12 - 1

1 - قيامت ، روز شعلهور شدن شديد جهنم

و إذا الجحيم سعّرت

«جحيم» (كه بر اثر استعمال مكرر درباره جهنم، نام ديگرى براى آن شده است، در اصل) آتشى است كه به شدت افروخته شده باشد و به آتش عظيمى كه در حفره اى عميق افروخته شود «جحيم» گفته مى شود. سعرالنار و سعّرها[ به يك معنا است]; يعنى، آتش را شعلهور ساخت و تشديد[ در باب تفعيل] براى مبالغه است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انفطار - 82 - 14 - 2

2 - جهنّم ، داراى آتشى كه به شدّت برافروخته و شعلهور است .

لفى جحيم

به آتشى كه شعله هاى آن، سخت زبانه كشد و نيز به آتش عظيمى كه در گودال برافروخته گردد و به مكانى كه داراى حرارت شديد باشد، «جحيم» گفته مى شود (قاموس). مراد از «جحيم» - به قرينه آيه بعد - جهنم يا آتش آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 16 - 2

2 - جهنم ، داراى آتشى كه به شدت برافروخته و شعلهور است .

لصالوا الجحيم

به آتشى كه شعله هاى آن، سخت زبانه كشد و نيز به آتش عظيمى كه در گودال برافروخته گردد و به مكانى كه داراى حرارت شديد باشد، «جهيم» گفته مى شود. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انشقاق - 84 - 12 - 4

ص: 150

4 - جهنم ، داراى آتشى برافروخته و شعلهور

سعيرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 14 - 1

1 - آتش جهنم ، همواره شعلهور است و زبانه مى كشد .

نارًا تلظّى

«تلظّى» (كه در اصل «تتلظّى» بوده است); يعنى، زبانه كشيده و برافروخته مى شود. مضارع در صورتى كه حال قرار گيرد، بر تكرار دلالت مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 6 - 3

3 - دوزخ ، مكانى سوزان و داراى آتشى شعلهور و متراكم

لترونّ الجحيم

«جحيم»، به معناى آتشى است كه سخت شعلهور بوده و زبانه كشد. هم چنين بر هر آتش متراكم و يا افروخته در گودال هاى عميق و هر مكان پرحرارت اطلاق مى گردد. (قاموس)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 6 - 1،5

1 - پيدايش آتش جهنم و برافروخته شدن آن ، وابسته به خداوند و خواست مستقيم او است .

نار اللّه

استناد آتش جهنم به خداوند - با آن كه هر آتش ديگرى نيز مخلوق او است - نشانگر ظهور وابستگى آن به خداوند است; به گونه اى كه تنها، به فرمان او برمى افروزد و مى سوزاند.

5 - آتش جهنم ، همواره برافروخته شده و شعله هاى تازه پيدا مى كند .

الموقدة

«ايقاد» (مصدر «موقدة») يا از «وَقَدْ» (آتش و بر افروخته شدن آن) و يا از «وَقود» (هيزم ويژه آتش)، گرفته شده است. توصيف آتش جهنم به «موقدة» - با آن كه آتش از افروخته شدن و افروزنده انفكاك ندارد - اشاره به حدوث پياپى اين وصف دارد; به گونه اى كه نه تنها هرگز خاموش نمى شود; بلكه همواره شعله هاى جديد دارد.

و من لم يؤمن . .. فإنّا أعتدنا للكفرين سعيرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - همزه - 104 - 9 - 2

2 - زبانه هاى آتش جهنم ، به شكل ستون هايى بلند ، دوزخيان را در خود جاى خواهد داد .

إنّها . .. فى عمد ممدّدة

تعبير «فى عمد»، ممكن است خبر دوم براى ضمير «إنّها» باشد. مفاد آيه در اين صورت، ترسيم آتش جهنم به شكل شعله هايى زبانه كشيده و بلند است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 107 - 1

1- آتش دوزخ ، جايگاه ابدى تيره بختان صحنه قيامت است .

خلدين فيها مادامت السموت و الأرض

عبارت «مادامت السماوات و الأرض» (تا آن زمان كه آسمانها و زمين وجود دارد) كنايه از دوام و هميشگى است و تأكيد براى خلودى مى باشد كه از «خالدين» استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 12 - 3

3 - فرجام شقاوتمندان ، گرفتارى به آتش دوزخ است .

و يتجنّبها الأشقى . الذى يصلى النار الكبرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 15 - 3،4

3 - خلود در آتش جهنم ، ويژه كسانى است كه در بالاترين مرحله شقاوت اند .

لايصليها إلاّ الأشقى

«صَلى»; يعنى، ملازم و همراه شد (لسان العرب، از قول زجاج) و ملازمت با آتش به جاودانگى در آن است. حصر موجود در آيه مربوط به ملازمت است; يعنى، جاودانگى در آتش، مخصوص كسانى است كه در آيه بعد اهل تكذيب و اعراض معرفى شده اند و در بدترين نوع شقاوت به سر مى برند.

4 - امكان خلودِ همه شقاوتمندان در آتش جهنم *

لايصليها إلاّ الأشقى

تقابل «أشقى» و «أتقى» مى تواند، قرينه بر حصر اضافى باشد; يعنى، اگر گفته مى شود كه تنها «شقى ترين مردم» در آتش جاودان است، مراد نفى خلود از ديگر شقاوتمندان نيست; بلكه تنها از فرد «أتقى» نفى خلود شده است.