3 - تعادل قوا در ساختار روح انسان ، آماده سازنده آن براى آگاهى فطرى به پليدى ها و شناخت راه گريز از آنها است .

و ما سوّيها. فألهمها فجورها و تقويها

حرف «فاء» در «فألهمها» آن را بر تسويه (در آيه قبل) تفريع كرده است، تا بيانگر اين باشد كه خداوند، در ابتدا روح انسان را از قدرت هاى هماهنگ برخوردار كرده; آن گاه بدى ها و راه محفوظ ماندن از آنها را به او الهام مى كند. «تقوى» اسم مصدر است. فعل «اتّقيت»; يعنى، برحذر ماندم و خود را دور نگه داشتم (قاموس). بنابراين «تقواها»; يعنى، دور ماندن روح از فجور.

و ننزّل من القرءان ما هو شفاء و رحمة للمؤمنين و لايزيد الظلمين إلاّ خسارًا . ..

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 14 - 4

4 - آفرينش انسان ها و سير تكوين آنان ، جلوه عظمت ربوبى خداوند است .

ما لكم لاترجون للّه وقارًا . و قد خلقكم أطوارًا

ثمّ إنّكم يوم القيمة تبعثون

در آيات نخستين اين سوره، سخن از مؤمنان راستين و صفات ارزشى آنان بود. اكنون دراين آيات - كه سخن از خلقت شگفت انسان و مرگ و رستاخيز او است - مى تواند رهنمودى باشد به انسان ها براى گرويدن به راه مؤمنان راستين.

5 - توجه به چگونگى خلقت نخستين انسان ، زداينده هر گونه ترديد در امكان معاد و توانايى خدا بر احياى مجدد مردگان

و لقد خلقنا الإنسن . .. ثمّ إنّكم يوم القيمة تبعثون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 82 - 5

5 - توجه به آفرينش انسان و استمرار مرگ و حيات در زمين ، زداينده هر گونه ترديد و دو دلى نسبت به معاد و حيات مجدد انسان

و هو الذى أنشأ لكم السمع . .. و هو الذى يحى و يميت ... أفلاتعقلون ... قالوا أءذا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 77 - 9

9 - توجه انسان به مبدأ پيدايش خود ، زمينه ساز ممكن دانستن معاد و تصديق به آن

أوَلم ير الإنسن أنّا خلقنه من نطفة فإذا هو خصيم مبين

يادآورى مبدأ پيدايش انسان در شرايطى كه آيه شريفه و آيات بعد، درصدد اثبات معاد و رد شبهه منكران قيامت است، گوياى برداشت ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 58 - 2

2 - توجه به كيفيت پيدايش انسان از منى در رحم ، آسان كننده مسأله پذيرش معاد و توانايى خداوند بر احياى مجدد مردگان

أفرءيتم ما تمنون

روى سخن در آيه شريفه با منكران معاد است و مفاد آن چنين مى باشد: اگر شما به كيفيت پيدايش انسان از نطفه - كه در رحم مى ريزيد - توجه مى كرديد، در قدرت و توانايى خداوند بر آفرينش مجدد انسان ترديد نمى كرديد و به انكار معاد نمى پرداختيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 8 - 4

4 - توجه به آفرينش انسان و تداوم نسل او در زمين ، زمينه ساز پذيرش معاد است .

عمّ يتساءلون . .. و خلقنكم أزوجًا

در آيه دو چيز به عنوان دليل بر معاد ذكر شده است; خلقت انسان ها و زوجيت آنان; يعنى، چنين آفريده اى نمى تواند معاد نداشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 18 - 2

ص: 6

2 - توجّه به ماده اوليه خلقت انسان و سير پيدايش وى ، مانع كفر به خداوند و قدرت او و زمينه ساز باور به معاد

قتل الإنسن ماأكفره . من أىّ شىء خلقه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 19 - 4،5

4 - توجّه انسان به پيدايش او از نطفه اى ناچيز ، بازدارنده وى از كفرورزى به خداوند و قدرت او و مايه باور به معاد است .

ما أكفره . .. من نطفة خلقه

5 - توجّه انسان به دوران نطفه بودن و ناتوانى هاى خويش در آغاز پيدايش ، از ميان برنده احساس بى نيازى از رهنمود هاى خداوند است .

أمّا من استغنى . .. من أىّ شىء خلقه . من نطفة خلقه

و من كان فى هذه أعمى فهو فى الأخرة أعمى

يرسل عليكما شواظ . .. فبأىّ ءالآء ربّكما تكذّبان

خداوند متعال در آيه قبل، قاهريت خويش را به خلق يادآورى كرده تا از تكذيب دست بردارند.

18 - استغفار فرشتگان براى آدميان ، در پى مشاهده غفلت زمينيان از عظمت خداوندى

و هو العلىّ العظيم . .. و يستغفرون لمن فى الأرض

بنابراين كه آيه درصدد بيان عظمت خداوند باشد و قهراً استغفار فرشتگان براى اهل زمين مى تواند از اين جهت باشد كه مردم غافل از عظمت خدايند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 256 - 1،3،4،12

1 - تحميل و اجبارى در پذيرش دين نيست .

لا اكراه فى الدّين

3 - غير مسلمانان را نبايد مجبور به پذيرش اسلام كرد .

لا اكراه فى الدّين

بنابراينكه «لا اكراه» در مقام تشريع باشد; يعنى تحميل عقايد و اوامر و نواهى دين بر كسانى كه خارج از اسلام هستند، جايز نيست.

4 - آزادى و اختيارِ آدمى در پذيرش ايمان و كفر

لا اكراه فى الدّين قد تبيّن الرّشد من الغىّ

12 - اسلام ، با بيان راه رُشد و آگاهى ، انسان را در مقام انتخاب قرار مى دهد .

لا اكراه فى الدّين قد تبيّن الرّشد من الغىّ فمن يكفر بالطّاغوت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 257 - 7

7 - انسان ، همواره بر سر دوراهى نور و ظلمت

يخرجهم من الظّلمات الى النّور . .. يخرجونهم من النّور الى الظّلمات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 41 - 13

13 - انسان ، موجودى آزاد و مختار و مسؤول هدايت و گمراهى خويش

فمن اهتدى فلنفسه و من ضلّ فإنّما يضلّ عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 48 - 5

5 - خداوند ، خواهان آگاهى انسان ها و نقش خود آنان در انتخاب مسير و فرجام خويش

فما أرسلنك عليهم حفيظًا إن عليك إلاّ البلغ

لأقعدن لهم صرطك المستقيم

9 - ابليس، آگاه به اغواپذيرى انسانها حتى پيش از خلقت آنان

لأقعدن لهم صرطك المستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 17 - 1

1 - انسان از هر سو (مقابل، پشت سر، راست و چپ) مورد هجوم توطئه هاى ابليس است.

ثم لأتينهم من بين أيديهم و من خلفهم و عن أيمنهم و عن شمائلهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 27 - 5،14

5 - شيطان، عنصرى فريبكار و انسان، موجودى اغواپذير

يبنى ءادم لا يفتننكم الشيطن كما أخرج أبويكم من الجنة

14 - ضرورت هشيارى كامل در برابر اغواگريهاى شيطان به دليل توان وى بر نفوذ مخفيانه بر آدميان و سيطره و حاكميت او بر اغواشدگان

لا يفتننكم الشيطن . .. إنا جعلنا الشيطين أولياء للذين لايؤمنون

دو جمله «إنه يراكم . .. » و «إنا جعلنا ... » به منزله تعليلى است براى تأكيد خداوند به پرهيز از اغواگريهاى شيطان. يعنى توصيه و تأكيد ما بدان جهت است كه وى راه نفوذ مخفيانه را دارد و پس از گمراه كردنتان بر شما ولايت پيدا خواهد كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 62 - 6،8

6- پندار ابليس در بى توجهى خداوند به ضعف ها و آسيب پذيرى هاى آدم و نسلش ، عامل اعتراض وى به تكريم آدم از سوى خداوند *

أرءيتك الذى كرّمت علىّ لئن أخّرتن إلى يوم القيمة لأحتنكنّ ذريّته

ذكر «لئن أخّرتن . .. لأحتنكنّ ...» پس از اعتراض به تكريم انسان، مى تواند به منظور برشمردن آسيب پذيرى، ضعف آدميان و عدم صلاحيت آنان براى تكريم باشد.

8- ابليس ، از همان آغاز خلقت نوع انسان ، از آسيب پذيرى و امكان تسلّط خويش بر آنان آگاهى داشت .

لئن أخّرتن إلى يوم القيمة لأحتنكنّ ذريّته

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 10 - 6

6 - انسانِ من هاى تعاليم دين و پيامبراسلام ، مواجه با خطر ها ، آسيب ها و دشوارى هاى علاج ناپذير است . *

و سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم

از انذار كردن رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) به دست مى آيد كه بر سر راه انسان ها، خطرها، آسيب ها و دشوارى هاى بسيارى است كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان انذار و اخطار مى كند و اگر انسان از رهنمودهاى اسلام و پيامبر(صلی الله علیه و آله) بهره نگيرد و به آن ايمان نياورد، گرفتار

ص: 18

آنها خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 34 - 4

4 - آسيب پذيرى شديد انسان ، در حوزه مسائل مالى ( انفاق )

فلاتزكّوا أنفسكم . .. و أعطى قليلاً و أكدى

برداشت ياد شده از آن جا است كه خداوند، در عبارت «فلاتزكّوا. ..» انسان را از غرور وفريفتگى به خويشتن برحذر مى دارد و بلافاصله در عبارت «أفرأيت...» يكى از لغزشگاه هاى وى را - كه مسائل مالى است - بيان مى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 35 - 7

7 - جن نيز همانند انسان ، آسيب پذير از آتش و عوامل مادى

يرسل عليكما شواظ من نار و نحاس فلاتنتصران

اعصاب آدمى، با اين كه معمولاً در برابر رويدادهاى سخت و سهمگين، مقاوم و آسيب ناپذير است و انسان در شرايط سخت و دشوار مى تواند بر خود مسلط بماند و هشيارى خود را حفظ كند; لكن اضطراب و ترس ناشى از آن رخداد، به قدرى است كه هوش از سر تمامى خلايق خواهد ربود و آنان را چون مى زدگان مست، بى خود خواهد ساخت.

فرمايد صورت دهى به نظام جسمى و فكرى انسان - گر چه كافر باشد -، خارج از مشيّت و خواست او نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 59 - 8،9،10

8 - خداوند انسان را با دو بُعد مادّى و غير مادى آفريد .

خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون

كلمه «من تراب»، اشاره به بعد مادى انسان، و امرِ به بودن (كُن)، اشاره به بُعد انسانى اوست.

9 - شكل گيرى بُعد مادى ، زمينه ايجاد بُعد انسانى انسان

خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون

جمله «خلقه من تراب»، حكايت از خلقت آدم در بُعد مادى دارد چون ضمير مفعولى به آدم برمى گردد. بنابراين آنچه با امرِ «كن» به وجود مى آيد، همان بُعد انسانى آدم است.

10 - اصالت بُعد غير مادى انسان ، در ساختار و هويّت وى

خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون

بعد از آنكه آدم از خاك آفريده شد، به او گفته شد: «كن» (باش)، كه گويا قبل از آن نبوده است; چرا كه هويّت انسانى نداشته است.

از اينكه خداوند فرمود: آسمانها، زمين، ماه، خورشيد و . .. را براى انسان تسخير و رام ساختيم، حكايت از آن دارد كه همه آنها با خلقت انسان و نيازمنديهاى وى هماهنگ شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 30 - 14

14 - خداوند ، از تمامى حركات و رفتار انسان ها ، آگاه و باخبر است .

إنّ اللّه خبير بما يصنعون

7- آگاهى انسان در نشئه حجاب به ربوبيت خداوند ، برخاسته از آگاهى او در نشئه شهود است .

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

«أن تقولوا . .. » به تقدير «لام» و «لا»ى نافيه است. يعنى «لأن لا تقولوا» (ما مسأله اشهاد را عملى كرديم تا روز قيامت نگوييد از ربوبيت خدا غافل بوديم.) اين تعليل مى رساند كه اگر مسأله اشهاد نبود، حجت بر انسانها تمام نبود و خداوند آنها را به خاطر غفلت از ربوبيتش مؤاخذه نمى كرد. از لوازم اين معنا آن است كه آگاهى بالفعل انسانها نسبت به خدا به خاطر مسأله اشهاد مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 173 - 1

1 - وجود نشئه شهود و آگاه شدن آدمى به ربوبيت و وحدانيت خدا در آن نشئه ، از ميان برنده هر گونه عذر و بهانه اى براى روى آورى به شرك

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون

جمله «خلقه من تراب»، حكايت از خلقت آدم در بُعد مادى دارد چون ضمير مفعولى به آدم برمى گردد. بنابراين آنچه با امرِ «كن» به وجود مى آيد، همان بُعد انسانى آدم است.

10 - اصالت بُعد غير مادى انسان ، در ساختار و هويّت وى

خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون

بعد از آنكه آدم از خاك آفريده شد، به او گفته شد: «كن» (باش)، كه گويا قبل از آن نبوده است; چرا كه هويّت انسانى نداشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 119 - 13

13 - تأثير وضعيّت درونى انسان ، در حالات خارجى و رفتارى وى

عضّوا عليكم الأنامل من الغيظ

كينه دشمنان اسلام (كه يك وضعيت درونى است)، باعث گزيدن انگشتان (كه يك حالت خارجى است)، شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 151 - 8

8 - حالات روحى و روانىِ آدمى ، قانونمند و برخاسته از حاكميّت اراده الهى است .

سنلقى فى قلوب الّذين كفروا الرّعب بما اشركوا

از آنجا كه رعب معلول شرك شمرده شده (بما اشركوا)، معلوم مى شود رعب كه يك حالت روحى است، تابع قانون و علّت خويش است و از سويى چون خداوند القاى رعب را به خود نسبت داده (سنلقى)، معلوم مى شود كه اين قانون و علت تحت اراده الهى عمل مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 10

10 - حقيقت انسان ، فراتر از جسم وى

و لا تحسبنّ الّذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتا بل احيآء عند ربّهم يرزقون

با توجّه به اينكه جسم شهيدان در دنياست و برخوردار از روزى و حيات نيست، معلوم مى شود حقيقت آدمى چيزى فراتر از جسم اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 30 - 7

7 - انسان ، داراى دو نيروى متضاد ( دعوت كننده به گناه و بازدارنده از آن ) در نهاد خويش

فطوعت له نفسه قتل اخيه

چنانچه «تطويع» به معناى تسهيل باشد، بيانگر آن است كه نيرويى در درون قابيل وى را از ارتكاب قتل باز مى داشته، ولى در نهايت هواى نفس بر آن نيروى بازدارنده غلبه كرده است.

ص: 27

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 43 - 9

9 - انسان داراى گرايش فطرى به سوى نيكيها و زيباييهاست.

و زين لهم الشيطن ما كانوا يعملون

حركت انسان به دنبال شيطان، پس از زينت و زيبا جلوه دادن اعمال، بيانگر اين نكته است كه آدمى زيباييها را مى طلبد و خواهان حركت به دنبال آن است. از اين روست كه شيطان همان زشتيها را زيبا جلوه مى دهد و آدمى را مى فريبد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 138 - 11

11 - تأثيرپذيرى انسان از محيط هاى فاسد و فرهنگ هاى غلط

فأتوا على قوم . .. قالوا يموسى اجعل لنا إلهاً كما لهم ءالهة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 29 - 7

7- انسان ، موجودى مركب از جسم و روح

إنى خلق بشرًا من صلصل . .. فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 28 - 8

8- انسان ، حقيقتى فراتر از جسم دارد .

تتوفّ-هم الملئكة

روشن است كه جسم انسان پس از مرگ در زمين مى ماند و دچار پوسيدگى و زوال مى شود و اين نشان مى دهد كه آنچه ملائكه به صورت كامل مى گيرند، بايد غير از جسم وى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 32 - 6

6- انسان ، داراى حقيقتى فراتر از جسم

تتوفّ-هم الملئكة

روشن است كه جسم انسان پس از مرگ در زمين مى ماند و دچار پوسيدگى و زوال مى شود و اين نشان مى دهد كه آنچه ملائكه قبض روح اخذ مى كنند، بايد غير از جسم او بوده و قابل خطاب «سلام» و «ادخلوا» باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 70 - 3

3- روح انسان ، تشكيل دهنده حقيقت و هويت انسانى وى است .

ص: 28

و الله خلقكم ثمّ يتوفّ-كم

برداشت فوق بر اين اساس است كه هنگام مرگ جسم انسان هم چنان باقى است و آنچه توسط خداوند دريافت مى شود، همان روح است كه از آن با ضمير «كم» تعبير شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 72 - 6

6- ازدواج و همسردارى و برخوردار شدن از فرزند ، از سنت هاى الهى و نهفته در سرشت انسان

و الله جعل لكم من أنفسكم أزوجًا و جعل لكم من أزوجكم بنين و حفدة

برداشت فوق با توجه به اين نكته است كه ماده «جعل» بيانگر سنت خداست و آنچه به عنوان سنت معرفى شود، روند طبيعى خواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 7 - 3

3 - انسان ، داراى ضميرى ناخود آگاه و دانسته هايى مى باشد كه غفلت آن را پوشانده است .

فإنّه يعلم السرّ و أخفى

«أخفى» اسم تفضيل است و مخفى تر از «سر» به چيزى تطبيق مى كند كه نه تنها انسان آن را از ديگران مكتوم داشته بلكه خود نيز به آن التفات ندارد، ولى در ذهن او ثبت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 5 - 25

25 - انسان ، موجودى است مركب از جسم و جان .

و منكم من يتوفّى

«توفى» (مصدر «يتوفّى») به معناى دريافت تام و كامل است و آنچه از انسان به وقت مرگ دريافت مى شود، روح او است نه جسم وى. پس انسان، از دو عنصر جسم و روح تشكيل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 33 - 12

12 - انكار بُعد معنوى انسان و منحصر پنداشتن او در بعد حيوانى ( چون خوردن و آشاميدن ) ، عامل تكذيب رسالت پيامبرِ پس از نوح ، از سوى اشراف

ما هذا إلاّ بشر مثلكم يأكل ممّا تأكلون منه و يشرب ممّا تشربون

تكيه اشراف برخوردن و آشاميدن براى انكار رسالت پيامبرشان، نشانگر اين حقيقت است كه آنان، انسان را موجودى در حد حيوان مى پنداشتند و منكر بعد معنوى او بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 72 - 4

ص: 29

4 - انسان ، موجودى مركب از جسم و روح

خلق بشرًا من طين . فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 42 - 5

5 - جسم و روح آدمى ، دو حقيقت بوده و به هنگام مرگ از هم جدا مى شوند .

اللّه يتوفّى الأنفس حين موتها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 67 - 11

11 - انسان ، موجودى است مركب از جسم و روح .

و منكم من يتوفّى

«توفّى» (مصدر «يتوفّى») به معناى دريافت تام و كامل شىء است و آنچه از انسان به وقت مرگ دريافت مى شود، روح او است نه جسم وى. پس انسان از دو عنصر جسم و روح تشكيل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 77 - 8

8 - انسان ، موجودى است مركب از جسم و روح .

أو نتوفّينّك

«توفّى» (مصدر «نتوفّينّك») به معناى دريافت تام و كامل شىء است و آنچه از انسان به وقت مرگ دريافت مى شود، روح او است نه جسم وى. پس انسان از دو عنصر جسم و روح تشكيل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 2 - 3

3 - وجدان اخلاقى ، از ابعاد وجود انسان

و لاأُقسم بالنفس اللوّامة

«وجدان اخلاقى»، اصطلاحى است رايج در موضوع انسان شناسى كه مى توان آن را از آيه شريفه استنباط كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 3 - 4

4 - ساختار وجودى انسان ، متناسب با نياز هاى وى و نمودار رحمت آفريدگار

الرحمن . .. خلق الإنسن

ارتباط خلقت انسان با رحمانيت خداوند، مى تواند در اين جهت باشد كه كيفيت آفرينش انسان، خود به گونه اى است كه رحمت الهى را نسبت به اين موجود مى نماياند; چه اين كه هر بعدى از ابعاد وجودى او، كامل و متناسب با نيازهاى وى است.

لم يكن . .. منفكّين حتّى تأتيهم البيّنة . رسول من اللّه يتلوا صحفًا مطهّرة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 51 - 6

6 - انذار هاى روشن پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، اتمام حجت بر خلق و سدّ كننده راه هر گونه عذر و بهانه

إنّى لكم منه نذير مبين . و لاتجعلوا مع اللّه ... إنّى لكم منه نذير مبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 3 - 5

5 - خداوند ، حجّت را بر انسان ها تمام كرده و هيچ عذرى براى آنان باقى نگذاشته است .

إنّا هدينه السبيل إمّا شاكرًا و إمّا كفورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 6 - 1

1 - ابلاغ وحى از سوى فرشتگان ، به منظور اتمام حجت بر خلق و انذار و اخطار به آنان است .

فالملقيت ذكرًا . عذرًا أو نذرًا

«عذر» و «نذر» مصدر و به معناى «اعذار و انذار» است و نصب اين دو، به جهت مفعول له بودن آنها براى «ملقيات» است و يا به سبب بدل بودن آنها، براى «ذكراً» است. برداشت ياد شده، مبتنى بر تركيب نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 4 - 5

5 - هر انسانى ، داراى اجل و عمرى مشخص است .

و يؤخّركم إلى أجل مسمًّى

منظور از خطاب در «يؤخّركم» مى تواند يكايك افراد قوم نوح يا مجموعه باشد. برداشت ياد شده، مبتنى بر احتمال نخست است.

توصيف نفخ صور به اين كه آن تنها يك صيحه است، مى تواند براى بيان مدت زمان زنده شدن و احضار گشتن انسان ها به پيشگاه خداوند رحمان باشد.

4 - احضار انسان ها به پيشگاه خداوند در قيامت ، بسيار سريع و بى هيچ فاصله اى با نفخ صور انجام خواهد پذيرفت .

إن كانت إلاّ صيحة وحدة فإذا هم جميع لدينا محضرون

برداشت ياد شده از آمدن «إذا»ى فجائيه - پس از ذكر نفخ صور - به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 31 - 4

4 - همه انسان ها در قيامت ، به پيشگاه خداوند احضار خواهند شد .

ثمّ إنّكم يوم القيمة عند ربّكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 5 - 3

3 - احضار انسان ها در صحنه قيامت ، از اهداف محشور ساختن آنان است . *

مبعوثون . ليوم عظيم

لام در «ليوم» ممكن است بر تعليل دلالت كند; يعنى، حشر انسان ها به جهت روز قيامت و حضور در صحنه هاى آن است.

ءأنتم أشدّ خلقًا أم السماء بنيها

«أنتم» خطاب به منكران معاد است كه آيات قبل سخنان آنان را نقل كرده بود. جمله «بناها» مستأنفه و مفاد آن اين است كه آسمان با آن كه محكم تر است، خداوند آن را ساخت; چگونه آفرينش دوباره خود را محال مى پنداريد؟

9 - نحل - 16 - 92 - 12،15،16

12- خداوند ، تحقيقاً حقايق مورد اختلاف انسان ها را در قيامت ، بيان خواهد كرد .

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفون

15- درگيرى و اختلاف مستمر آدميان ، در زندگى دنيوى

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفون

آمدن فعل «كنتم» و نظاير آن بر سر فعل ديگر، بيانگر استمرار مضمون آن فعل است.

16- مخفى ماندن برخى از حقايق و مسائل مورد اختلاف انسان ها ، در دنيا

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفون

ترديدى نيست كه حق در پاره اى از مسائل مورد اختلاف مردم در دنيا روشن است. بنابراين تبيين حقايق مورد اختلاف در قيامت، مربوط به مسائلى است كه حق در آنها روشن نيست.

8 - انسان ، موجودى برخوردار از اختيار انتخاب راه نجات يا هلاكت خويش

و لاتلقوا بأيديكم إلى التهلكة

آوردن كلمه «بأيديكم» (با دستان خويش) رساى به اين است كه آدمى در نجات و هلاكت خويش، برخوردار از انتخاب و اختيار است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 219 - 21

21 - انسان ، موجودى انتخابگر

كذلك يبين اللّه . .. لعلّكم تتفكرون. فى الدنيا و الاخرة

اگر انسان در رقم زدن سرنوشت خويش مجبور بود، تبيين آيات و ارائه راه صحيح از غلط، بى معنا بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 240 - 2

2 - مرگ ، به اراده و اختيار انسان نيست . *

يتوفّون منكم

مجهول آوردن كلمه «يتوفّون» اشاره به اختيارى نبودن مرگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 253 - 15،18،19،20

15 - اختلافات و كشمكش هاى اجتماعى ، برخاسته از اختيار و آزادى انسان

و لكن اختلفوا فمنهم من امن و منهم من كفر

18 - ايمان يا كفر ، انتخاب آدمى در برابر روشنگرى انبياى الهى

من بعد ما جاءتهم البيّنات . .. و لكن اختلفوا فهمنهم من امن و منهم من كفر

19 - حاكميّت اراده الهى بر افعال اختيارى انسان و تحولات اجتماعى - تاريخى

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكنّ اللّه يفعل ما يريد

20 - اختيار و آزادى انسان ، پرتويى از مشيّت و اراده الهى

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكن اختلفوا ... و لكنّ اللّه يفعل ما يريد

جمله «و لو شاء اللّه ما اقتتل»، دلالت بر اختيار آدمى دارد; و جمله «و لكنّ اللّه» دلالت بر اين دارد كه هيچ چيز از اراده و خواست خدا خارج نيست. بنابراين اختيار آدمى نيز به اراده و خواست خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 268 - 9

9 - آزادىِ انسان در پذيرش دعوت خدا و يا وسوسه شيطان

الشّيطان يعدكم . .. و اللّه يعدكم مغفرة منه و فضلا

ص: 41

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 6 - 12

12 - اختيار كافران در انتخاب كفر خارج از مشيّت الهى نيست .

انّ الّذين كفروا . .. و اللّه عزيز ... هو الّذى يصوّركم فى الارحام كيف يشاء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 20 - 9،17

9 - انسان با اختيار خويش ، دين را مى پذيرد و يا نفى مى كند .

فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولّوا

17 - هدايت يافتن انسان با انتخاب خود ، ارزشمند است .

ءاسلمتم فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولّوا فانما عليك البلاغ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 30 - 9،10

9 - اختيارى بودن اعمال انسان ، مورد پذيرش او در قيامت

تودّ لو انّ بينها و بينه امداً بعيداً

از اينكه انسان دوست دارد ميان او و عملش فاصله باشد و نمى گويد مجبور بودم، معلوم مى شود كه انسان مى پذيرد اعمالش، اختيارى بوده است.

10 - انسان در انجام اعمال نيك و بد ، مجبور نيست .

تودّ لو انّ بينها و بينه امداً بعيداً

در روز قيامت كه روز كشف حقايق است، قبول عمل به عنوان كرده خويش، دليل بر عدم جبر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 30

30 - اختيار و آزادى انسان ، در پذيرش هدايت و عدم پذيرش آن

لعلكم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 182 - 11

11 - اختيار آدمى ، در اعمال و رفتار خويش

ذلك بما قدّمت ايديكم و انّ اللّه ليس بظلاّم للعبيد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 170 - 11،12،17

11 - آزادى انسان در انتخاب راه سعادت و شقاوت

ص: 42

فامنوا خيراً لكم و إن تكفروا فان للّه ما فى السموت و الارض

12 - كفرورزى مردمان و اختيار كفر از سوى آنان ، خارج از خواست خداوند و سيطره او نيست .

و إن تكفروا فان للّه ما فى السموت و الارض

بديهى است كه فرمانروايى خداوند بر هستى مترتب بر كفرورزى مردمان نيست ; بنابراين جواب شرط (ان تكفروا) محذوف است و جمله «فان للّه . ..» جانشين و بيانگر آن مى باشد ; بر اين اساس معناى «و ان تكفروا ...» چنين مى شود: تمام هستى و از جمله كفرورزى كافران مملوك خداوند است و خارج از خواست و اراده او نيست.

17 - اختيار انسان ها در انتخاب ايمان و كفر ، برخاسته از علم و حكمت خداوند

فامنوا خيراً لكم و إن تكفروا . .. و كان اللّه عليماً حكيماً

يادآورى علم و حكمت خداوند در ذيل آيه اشاره به اين است كه تمامى معارف ياد شده در آيه و از جمله آنها اختيار آدمى، عالمانه و حكيمانه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 35 - 8،10،11

8 - مشيت خداوند بر هدايت جبرى مردم قرار نگرفته است.

و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

حرف «لو» براى امتناع است ; يعنى خدا اين چنين هدايتى را نمى خواهد، در صورتى كه مسلماً هدايت اختيارى و تشريعى را خداوند خواهان است، پس ناچار بايد اين هدايت، هدايت جبرى باشد.

10 - خواست خداوند، آزادى و اختيار انسان در انتخاب راه هدايت است.

و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

11 - انسان در انتخاب راه هدايت و ظلالت آزاد است.

فإن استطعت أن تبتغى . .. و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

از اينكه خداوند مى فرمايد اگر هر گونه معجزه بيايد ايمان نمى آورند و اگر خداوند مى خواست مى توانست هدايت كند، معلوم مى شود كه انسان در انتخاب راه آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 104 - 6،11

6 - آدمى برخوردار از حق انتخاب و گزينش، پس از رويارويى با حق و باطل است.

قد جاءكم بصائر من ربكم فمن أبصر فلنفسه و من عمى فعليها

11 - پيامبر(صلی الله علیه و آله) روشنگر و ارائه دهنده بينش صحيح به مردم است، نه نگهبان و واداركننده مردم به پذيرش آن.

قد جاءكم بصائر من ربكم . .. و ما أنا عليكم بحفيظ

«حفيظ» به معناى «حافظ» و متعلق آن محذوف است. با توجه به اينكه بحث درباره بينشها و عقايد است، متعلق آن متناسب با همين مضمون است كه مضمون عقيدتى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 107 - 1،3،5

ص: 43

1 - اگر مشيت الهى بر مشرك نبودن آدميان تعلق مى گرفت، هيچكس به شرك گرايش نمى يافت.

و لو شاء الله ما أشركوا

3 - خداوند خواهان ايمان آزادانه و انتخابى آدميان

و لو شاء الله ما أشركوا

5 - پيامبر(صلی الله علیه و آله) مسؤول وادار ساختن مردم به ايمان و رها ساختن آنان از شرك نيست.

و ما جعلنك عليهم حفيظا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 137 - 15

15 - اختيار تكوينى انسان در انتخاب مسير شرك و توحيد

و لو شاء الله ما فعلوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 148 - 11

11 - انسان داراى اختيار در عقيده و عمل، و جبرگرايى انديشه اى باطل است.

كذلك كذب الذين من قبلهم حتى ذاقوا بأسنا قل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 149 - 4،5،6،9

4 - سنت خداوند، هدايت آزادانه و از روى اختيار انسانها با دلايل محكم و رساست.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

مفهوم جمله امتناعيه «لو شاء . .. » آن است كه خداوند هدايت آزادانه آدميان را خواسته است، نه جبر آنان بر هدايت. چگونگى اين هدايت در جمله «فلله ... » بيان گرديده است. يعنى اينكه خداوند چنين خواسته كه با حجتهاى بالغه آدميان را هدايت كند.

5 - انسان در انتخاب مسير هدايت يا ضلالت مختار است.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

6 - اگر مشيت خداوند اجبار انسان بر هدايت بود، همگان را، بى استثنا، هدايت مى كرد.

فلو شاء لهديكم أجمعين

9 - سنت و مشيت خداوند بر هدايت و ضلالت جبرى آدميان قرار نگرفته است.

فلو شاء لهديكم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 30 - 9

9 - انسانها بر انتخاب راه هدايت و يا گمراهى توانا هستند.

حق عليهم الضللة إنهم اتخذوا الشيطين أولياء

ص: 44

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 176 - 10

10 - انسان در عين حاكميت مشيت خدا بر وى ، در تعيين سرنوشت خويش دخيل است .

و لو شئنا لرفعنه بها و لكنه أخلد إلى الأرض

جمله «و لو شئنا . .. » مى رساند كه سرنوشت انسان با مشيت الهى رقم مى خورد. جمله «و لكنه ... » تعليل براى مفهوم جمله قبل است و دلالت مى كند كه مشيت الهى در تعيين سرنوشت انسان، منوط به عملكرد خود آدمى مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 4

4 - انسان در افعال خويش نه مستقل از اراده خداوند است و نه از سوى او مجبور به انجام افعال خويش

و ما رميت إذ رميت و لكن اللّه رمى

چون از يكسو فعل پيامبر(صلی الله علیه و آله) به خود او استناد داده شده و از سوى ديگر همان فعل به خداوند نسبت داده شده است، معلوم مى شود انسان در انجام افعال، نه از استقلال كامل برخوردار است و نه مجبور به انجام افعال خويش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 70 - 19

19 - اختيار انسان و نقش خود وى در رقم زدن سرنوشت خويش

فما كان اللّه ليظلمهم و لكن كانوا أنفسهم يظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 99 - 3

3 - محيط اجتماعى ، در عين تأثير گذاشتن بر خصلت هاى روحى و گرايش هاى عقيدتى انسان ، از وى سلب اختيار و انتخاب نمى كند .

الأعراب أشد كفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من يؤمن باللّه

تصريح به وجود مؤمنان راستين در ميان اعراب باديه نشين به دنبال بيان خصلت كفر ورزى و نفاق شديد آنان، مى تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 3 - 17

17 - ضرورت اختيار بندگى و پرستش خداوند يكتا

ذلكم اللّه ربكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 44 - 5

5 - انسان موجودى آزاد ، مختار و تعيين كننده سرنوشت خويش است .

ص: 45

و لكن الناس أنفسهم يظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 96 - 6

6 - دچار شدن به سنت محروميت از ايمان ، برخاسته از اراده و اختيار خود انسان است .

و لاتكونن من الذين كذبوا بأيت اللّه . .. الذين حقت عليهم كلمت ربك لايؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 99 - 2،3

2 - خداوند ، انسان را موجودى مختار و انتخاب گر آفريده است .

و لو شاء ربك لأمن من فى الأرض كلهم جميعاً

مفعول «شاء» محذوف است و به قرينه «أفأنت تكره الناس» - كه متفرع بر «لو شاء ربك» است - تقديرش «لو شاء ربك أن يكره الناس» مى شود; يعنى، اگر خدا خواسته بود كه مردم را بر ايمان مجبور كند . .. و مفهومش اين است كه خداوند نخواسته مردم مجبور بر ايمان آوردن باشند; بلكه خواسته است كه خودشان انتخاب گر باشند.

3 - انسان ها ، در پذيرش و عدم پذيرش دين الهى مختارند .

و لو شاء ربك لأمن من فى الأرض كلهم جميعاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 108 - 8،10

8 - مردم در پذيرش و عدم پذيرش قرآن ، آزاد و مختارند .

قد جاءكم الحق من ربكم فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضل فإنما يضل عليها و ما أ

10 - انسان ، موجودى آزاد و مختار است .

فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضل فإنما يضل عليها و ما أنا عليكم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 83 - 7

7- نفس آدمى بر آراستن كار هاى زشت و ناروا و واداشتن او به ارتكاب آنها تواناست .

قال بل سوّلت لكم أنفسكم أمرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 3 - 7

7- آدمى در كردار و عمل خويش ، مختار و آزاد است .

الذين يستحبّون الحيوة الدنيا على الأخرة . .. أُولئك فى ضلل بعيد

در تعريف «اختيار» گفته اند: اختيار، توان و قدرت بر تصميم گيرى است. اينكه در آيه آمده است: آنان كه تصميم بر ترجيح دنيا بر آخرت مى گيرند، در گمراهى هستند، حكايت از اختيار آدمى دارد.

ص: 46

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 22 - 9

9- دعوت و القاى شيطان از انسان سلب اختيار نمى كند و او مسؤول اعمال خويش خواهد بود .

و ما كان لى عليكم من سلطن إلاّ أن دعوتكم فاستجبتم لى فلاتلومونى و لوموا أنفسكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 51 - 8،10

8- انسان ، موجودى مختار و در برابر تمامى حركت ها ، تلاش ها و رفتار خويش ، مسؤول است .

ليجزى الله كلّ نفس ما كسبت

از اينكه خداوند از رفتار انسان بازخواهى مى كند، استفاده مى شود كه آدمى موجودى مختار و مسؤول است; چون بازخواهى هگامى معقول است كه اختيار و مسؤوليتى وجود داشته باشد.

10- كيفر و پاداش الهى تنها در برابر مكتسبات و اعمال ارادى انسان است ، نه در مقابل امور ذاتى و فطرى

ليجزى الله كلّ نفس ما كسبت

تصريح به اينكه كيفر و پاداش الهى در برابر كسب و تلاش خود انسان است (ما كسبت)، مى تواند بيانگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 42 - 2،3

2- ابليس ، هيچ گونه سلطه اى بر بندگان خداوند ندارد و نمى تواند آنان را به اجبار به گمراهى بكشاند .

إن عبادى ليس لك عليهم سلطن

«سلطان» دست يافتن به چيزى از طريق قهر و اجبار است.

3- انسان ، در برابر اغواگرى و سلطه طلبى ابليس ، آزاد و مختار و توانا بر مخالفت است .

إن عبادى ليس لك عليهم سلطن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 60 - 4

4- انسان ، در برابر محيط اجتماعى و عوامل تأثيرگذار ، مجبور نيست و در تعيين سرنوشت خويش مختار است .

إلاّ امرأته قدّرنا إنها لمن الغبرين

خداوند، همسر لوط(ع) را به خاطر اينكه همنشين قوم بدكار لوط بود، عذاب كرد. اين مى رساند كه همسر لوط(ع) در همنشينى و يا ترك آن آزاد بود و مى توانست خود را از آلوده شدن نجات دهد و گرنه عذاب وى غير معقول و به دور از اقتضاى حكمت خداوند حكيم بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 9 - 8

8- انسان در پذيرش مسير زندگى آزاد است و خواست خداوند بر هدايت جبرى او تعلق نگرفته است .

ص: 47

و لو شاء لهديكم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 33 - 13

13- انكار حقانيت كتاب هاى آسمانى ، چيزى بود كه خود منكران آن را برگزيدند و خداوند آنان را بر آن وادار نكرد .

كذلك فعل الذين من قبلهم و ما ظلمهم الله و لكن كانوا أنفسهم يظلمون

اين برداشت، مبتنى بر اين احتمال است كه مراد از ظلم به نفس، انحراف از مسير حق باشد كه خداوند آن را به منحرفان اسناد مى دهد و نقش خود را نفى مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 35 - 13

13- انسان ها در پذيرش دين و يا رد آن ، مختارند .

و قال الذين أشركوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شىء . .. فهل على الرسل إلاّ ا

آوردن عبارت «فهل على الرسل إلاّ البلاغ. ..» در پايان آيه، مى تواند جواب ادعاى مشركان درباره جبرى بودن عقيده شان باشد; به اين صورت كه خداوند در جواب آنان مى فرمايد: پيامبران فقط براى ابلاغ پيام خداوند فرستاده شده اند و جبرى در كار نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 43 - 9

9- بناى خداوند ، در هدايت مردم ، استفاده از قدرت قاهره و مجبور ساختن آنان نيست .

لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شىء . .. و ما أرسلنا من قبلك إلاّ رجالاً نوحى إل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 93 - 5،8

5- مشيت الهى ، در قرار گرفتن انسان ها در مسير اختيار و مسؤوليت است نه جبر و ناگزيرى .

يضلّ من يشاء . .. و لتسئلنّ عمّا كنتم تعملون

بيان مسؤوليت انسان (و لتسئلنّ . ..) پس از طرح مشيت الهى، اشاره به اين حقيقت دارد كه مشيت خداوند مايه سلب مسؤوليت انسان نيست; بلكه مسؤوليت آفرين است.

8- هدايت و گمراهى انسان ها توسط خداوند ، تابع خواست و انتخاب خود آنان است .

يضلّ من يشاء و يهدى من يشاء

برداشت فوق، بنابراين احتمال است كه فاعل «يشاء»، ضميرى باشد كه به «من» برگردد و با فاعل «يضلّ» متحد نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 99 - 6

6- انسان در برابر وسوسه ها و توطئه هاى شيطان ، مختار و بر مخالفت با او تواناست .

إنه ليس له سلطن على الذين ءامنوا و على ربّهم يتوكّلون

ص: 48

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 100 - 2

2- انسان در برابر وسوسه ها و توطئه هاى شيطان ، مختار و بر مخالفت با او تواناست .

إنما سلطنه على الذين يتولّونه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 104 - 3

3- راهيابى به هدايت ، نيازمند خواست خود انسان و بسته به اختيار اوست .

إن الذين لايؤمنون بأيت الله لايهديهم الله

از «لايؤمنون» استفاده مى شود: آنان كه نمى خواهند ايمان بياورند از لطف و هدايت الهى محرومند; پس راهيابى به لطف و هدايت او مشروط به خواست خود انسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 15 - 3

3- انسان در انتخاب راه هدايت يا گمراهى مختار است .

من اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضلّ فإنما يضلّ عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 38 - 4

4- انسان ها ، حتى در برابر اعمال ناپسند و مورد نفرت خداوند ، آزادى و اختيار عمل دارند .

كلّ ذلك كان سيّئه عند ربّك مكروهًا

از اينكه خداوند، پس از برشمردن كارهاى زشت، از آنها نهى كرده و سپس فرموده است: «سيئه عند ربك مكروهاً» به دست مى آيد كه منفور خداوند بودن باعث جلوگيرى تكوينى از وقوع آنها به دست بشر نمى كند. و اين، خود حكايت از اختيار عمل انسان مى نمايد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 63 - 8

8- انسان در پيروى و عدم پيروى از ابليس ، توانا و مختار است .

فمن تبعك منهم فإن جهنّم جزاؤكم

نسبت دادن تبعيت به انسان از يكسو و مورد تهديد قرار دادن او از سوى ديگر، نشانگر اختيار انسان در انتخاب راه خود است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 69 - 9

9- خداوند ، پيش آورنده زمينه ها و عامل هاى تصميم گيرى خود انسان در گام نهادن به خطرات

ص: 49

أم أمنتم أن يعيدكم فيه . .. فيرسل عليكم

آوردن فعل متعدى «يعيد» و «يرسل» - كه فاعل آنها خداوند است - حكايت از آن دارد كه خداوند، مقدمه و زمينه هاى رفتن به سمت خطر را فراهم مى آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 84 - 5

5- نقش انتخاب و اختيار خود انسان ، در شكل گيرى روحيات و ملكات نفسانى وى

و ننزّل من القرءان . .. كلّ يعمل على شاكلته

در آيه هاى قبل، مؤمنانْ مورد تمجيد و ظالمانْ مورد نكوهش قرار گرفتند و در اين آيه علت موضع گيرى دوگانه مؤمنان و ظالمان، تفاوت ملكات نفسانى آنان بيان شده است. اكنون مدح و مذمت انسان بر اساس ملكات نفسانى او در صورتى صحيح است كه در ساختن ملكات خويش، مؤثر و انتخابگر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 107 - 2،3

2- گرايش به ايمان و كفر ، متكى به اراده و تصميم خود انسان است .

ءامنوا به أو لاتؤمنوا

3- انتخاب راه كفر يا ايمان ، پس از ابلاغ و تبيين تعاليم دين ، با خود مردم است .

و قرءانًا فرقنه لتقرأه على الناس على مكث . .. قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا

ذكر «قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا» پس از بيان فلسفه نزول تدريجى قرآن و تبيين حق و باطل براى مردم، مى تواند بيانگر نكته ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 7،9

7- وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و رهبران الهى ، هموارساختن راه هدايت و واگذارى انتخاب به خود مردم است .

فلعلّك بخع نفسك . .. إنّا جعلنا ما على الأرض زينة لها لنبلوهم

بيان فريبندگى زمين و بستر امتحان بودن آن پس از بيان رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) در محدوده انذار و تبشير، مى تواند گوياى اين مطلب باشد كه وظيفه رهبران دينى، هدايت است و انتخاب، با خود مردم است.

9- انتخاب راه ، براساس اختيار و آگاهى ، از هدف هاى ارائه قرآن به انسان و ايجاد شرايط مناسب براى زندگى وى در زمين است .

لم يؤمنوا بهذا الحديث . .. جعلنا ما على الأرض زينة لها لنبلوهم

در آيه قبل، خداوند، پيامبر(صلی الله علیه و آله) را از پافشارى بى حد براى ايمان آورى مردم به قرآن، بازداشته است و در اين آيه، بيان مى دارد كه دنيا و جلوه هاى آن، براى آزمايش انسان ها برپا شده است، بنابراين، خداوند، گرچه قرآن را مايه آگاهى انسان قرار داده، ولى نمى خواهد او را بر پذيرش آن اجبار كند، بلكه مى خواهد كه او با آگاهى كامل و با اختيار خود، در اين آزمون شركت كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 29 - 7،11

ص: 50

7- تصميم و خواست خود انسان ، محور و اساس ايمان و كفرش است .

فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر

11- برخوردارى انسان از حق انتخاب ايمان و كفر ، به معناى بى تفاوتى ايمان و كفر در فرجام اخروى او ، نيست .

فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر إنّا أعتدنا للظلمين نارًا

امر در «فليكفر» براى تهديد است و جمله «إنّا أعتدنا. ..» گوياى اين معنا است كه اختيار انسان در انتخاب ايمان يا كفر، بدان معنا نيست كه او، بر انتخاب خويش، مؤاخذه و يا تشويق نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 57 - 8

8- اَعمال انسان ، اختيارى وى و دستاورد خود او است .

ما قدّمت يداه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 120 - 13

13 - شيطان ، نمى تواند انسان را به خواسته هاى خويش مجبور سازد .

فوسوس . .. هل أدّلك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 123 - 15

15 - انسان ، داراى اختيار در انتخاب راه هدايت و يا گمراهى

فإمّا يأتينّكم منّى هدًى فمن اتبع هداى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 74 - 8

8- تأثير جامعه بر فرد ، جبرى و غير قابل اجتناب نيست و حفظ سلامت اخلاقى در محيط كاملا فاسد و آلوده ، ممكن است .

و نجّينه من القرية التى كانت تعمل الخبئث

برداشت ياد شده به خاطر اين است كه حضرت لوط(ع) توانسته بود در محيط آلوده و فاسد قومش، پاك و بى گناه بماند و سرانجام نجات يابد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 27 - 9

9 - انسان در انتخاب راه و روش زندگى و عقيده و ديانت ، مختار است .

يليتنى اتّخذت مع الرسول سبيلاً

اين كه ظالمان عمل نپيمودن راه پيامبر(صلی الله علیه و آله) را به خود نسبت مى دهند (اتخذت. ..) و از اين كار اظهار پشيمانى و تأسف مى كنند، حاكى از مطلب ياد شده است.

ص: 51

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 57 - 9

9 - انسان در انتخاب دين ، آزاد و مختار است .

إلاّ من شاء أن يتّخذ إلى ربّه سبيلاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 62 - 9

9 - انسان ، داراى اراده و موجودى آزاد و مختار

لمن أراد أن يذّكّر أو أراد شكورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 52 - 9

9 - استفاده و يا عدم استفاده از ابزار و حواس شناخت ، در اختيار خود انسان ها است .

و لاتسمع الصمّ الدعاء إذا ولّوا مدبرين

«إذا ولّوا» قرينه است بر اين كه مراد از «الصمّ» كسانى اند كه خود را به كرى مى زنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 13 - 3

3 - خداوند ، خواهان حركت اختيارى انسان با ابزار و زمينه هاى معرفتى خويش ، براى رسيدن به هدايت است .

و لو شئنا لأتينا كلّ نفس هديها

استدراك «و لكن حقّ. ..» در برگيرنده معنايى است كه حاوى جواب «لو» است; يعنى، آيه، چنين معنايى را القا مى كند: «اگر ما مى خواستيم هدايت هر كسى را براى او مسلم مى كرديم، اما چنين نمى خواهيم، بلكه مى خواهيم كه خود او تصميم بگيرد. در نتيجه، كسانى كه تصميم به گمراهى مى گيرند، به جهنم خواهند رفت».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 21 - 11

11 - بازگشت گناهكاران از گناه خويش ، اجبارى نبوده و به اراده خود آنان است .

لعلّهم يرجعون

معلوم آورده شدن فعل «يرجعون» مخصوصاً با حرف ترجّى «لعلّ» گوياى اين نكته است كه در نظام دينى، حتى براى مجرمان و فاسقان نيز اجبارى وجود ندارد و اين خود آنان اند كه بايد تصميم به بازگشت بگيرند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 21 - 2،8

2 - ابليس ، سلطه گريزناپذير بر مردم ندارد .

ص: 52

و ما كان له عليهم من سلطن

8 - مبادى شك و معرفت ، در اختيار خود انسان است .

إلاّ لنعلم من يؤمن بالأخرة ممّن هو منها فى شكّ

از اين كه در آيه، شك و ترديد مذموم شمرده شده و پى آمد آن، تبعيت از ابليس معرفى گرديده است; نشان مى دهد كه حصول چنين معرفتى براى انسان در اختيار خود او است. در غير اين صورت، نبايد امر مذمومى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 31 - 6

6 - مبادى ايمان ، امرى اختيارى است .

لن نؤمن

از اين كه مشركان ادعا كرده اند «ما هرگز ايمان نمى آوريم»، به دست مى آيد كه ايمان آوردن در اختيار خود انسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 50 - 10

10 - گمراهى و هدايت ، در اختيار خود انسان است .

إن ضللت فإنّما أضلّ . .. و إن اهتديت فبما يوحى إلىّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 10 - 6،7

6 - عزت و ذلت انسان ها ، به انتخاب و به دست خود او است .

من كان يريد العزّة فللّه العزّة جميعًا

برداشت ياد شده، از واژه «يريد» به دست مى آيد.

7 - انسان ، موجودى مختار و انتخاب گر

من كان يريد العزّة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 45 - 5

5 - انسان ، موجودى مختار بوده و رفتار او تعيين كننده سرنوشت او است .

و لو يؤاخذ اللّه الناس بما كسبوا

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه «با» در «بماكسبوا» براى سببيت است; يعنى، اگر خدا آنان را به سبب رفتارشان مؤاخده كند. .. .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 30 - 5

5 - انسان ، موجودى مختار و توانا بر آزاد شدن از هرگونه جبر اجتماعى - فرهنگى

ص: 53

و ما كان لنا عليكم من سلطن بل كنتم قومًا طغين

برداشت ياد شده از آن جا است كه پيشوايان كفر، اجبار كردن مشركان به گمراهى را از خود سلب كرده و خودِ آنان را مقصّر معرّفى خواهند كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 163 - 3

3 - نقش اختيار و انتخاب انسان ، در بدفرجامى و دوزخى شدن خود

إلاّ من هو صال الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 18 - 5

5 - آزادى و اختيار انسان ، در عرضه افكار و عقايد و انتخاب صحيح آنها

الذين يستمعون القول فيتّبعون أحسنه

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته كه لازمه شنيدن سخنان، وجود افكار و عقايد گوناگون و آزادى در بيان آنها است و لازمه گزينش بهترين سخنان و پيروى از آنها، وجود آزادى انتخاب است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 41 - 12،13

12 - خدا ، تنها فراهم آورنده وسايل و زمينه هاى هدايت به قرآن است و مردم در پذيرش و عدم پذيرش آن آزاد و مختاراند .

إنّا أنزلنا عليك الكتب . .. فمن اهتدى فلنفسه و من ضلّ فإنّما يضلّ عليها

13 - انسان ، موجودى آزاد و مختار و مسؤول هدايت و گمراهى خويش

فمن اهتدى فلنفسه و من ضلّ فإنّما يضلّ عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 59 - 8

8 - انسان ، خود تعيين كننده سرنوشت خويش است .

قد جاءتك ءايتى فكذّبت بها و استكبرت و كنت من الكفرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 17 - 4

4 - انسان ، موجودى مختار و در برابر تمامى تلاش ها و رفتارهايش ، مسؤول است .

اليوم تجزى كلّ نفس بما كسبت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 17 - 12

ص: 54

12 - انسان ، داراى اختيار و آزادى در انتخاب هدايت و گمراهى و تعيين سرنوشت خويش

فاستحبّوا العمى . .. فأخذتهم ... بما كانوا يكسبون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 8 - 2،4

2 - مشيت خداوند ، حركت انسان ها به سوى فرجام ، براساس اختيار و انتخاب خود آنان

و لو شاء اللّه لجعلهم أُمّة وحدة

4 - انسان در انتخاب دين و تعيين سرنوشت خويش ، داراى اختيار است .

فريق فى الجنّة و فريق فى السعير . و لو شاء اللّه ... يدخل من يشاء ... و الظلمون

از اين كه خداوند نخواسته همگان به اجبار آيين واحدى داشته باشند، مى توان استفاده كرد كه انتخاب آيين و سرنوشت، به اختيار انسان واگذار شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 48 - 4

4 - آزادى در انتخاب راه و عقيده ، حق مسلم هر انسان است .

فما أرسلنك عليهم حفيظًا

اين كه حتى پيامبر(صلی الله علیه و آله) وظيفه اى جز تبليغ دين ندارد و در فرض روى گردانى بايد مشركان را به حال خود واگذارد، نشان مى دهد كه انسان در انتخاب عقيده آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 10 - 7

7 - خداوند ، فراهم آورنده زمينه هاى هدايت و انسان خود انتخاب كننده آن است .

الذى جعل لكم . .. لعلّكم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 58 - 8

8- تعلّق اراده الهى ، به هموار ساختن راه بيدارى و هدايت ، براى انسان ها و نه اجبار ايشان

فإنّما يسّرنه بلسانك لعلّهم يتذكّرون

تعبير «لعلّهم. ..» از سوى خداوند، نظر به «ترجّى» حقيقى ندارد. از اين رو پيام «لعلّهم...»، حركت انتخابى و بدون اجبار خلق است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 12 - 14

14 - خداوند ، خواهان شكرگزارى اختيارى انسان ها در برابر نعمت هاى او

سخّر لكم البحر . .. و لعلّكم تشكرون

ص: 55

تعبير «لعلّ» از سوى خداوند، بيانگر ترديد او نيست; بلكه پيامدار اين معنا است كه آدميان با مشاهده نعمت هاى خداوند، زمينه شكرگزارى را پيدا مى كنند و البته ممكن است در اين راه گام بگذارند و يا راه ناسپاسى را پيشه كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 45 - 14

14 - راه يابى انسان به كمال ، در پرتو عنصر اختيار ، همراه با تذكّر و هشدار

و ما أنت عليهم بجبّار فذكّر بالقرءان

خداوند از يك سو پيامبر(صلی الله علیه و آله) را از اعمال فشار براى هدايت كافران باز داشته و از سوى ديگر، آن حضرت را موظف به تذكّر و هشداردهى كرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 8 - 6

6 - همه موجودات ، ناگزير از اطاعت خداوند و تنها انسان داراى حق انتخاب آگاهانه

و النجم و الشجر يسجدان . .. و وضع الميزان . ألاّتطغوا فى الميزان

خداوند، در آيات پيشين «نجم» و «شجر» را تسليم بى چون و چراى فرمان حق شمرده و هستى را مسخر قوانين دانسته است; اما تنها از انسان مى خواهد كه خود با اختيار و انتخاب سر بر آستان معيارها بسايد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 16 - 4

4 - انسان در گرايش به كفر ، داراى آزادى و اختيارات بوده و وسوس هاى شيطان ، فقط در حد دعوت و انگيزش است .

إذ قال للإنسن اكفر فلمّا كفر

امر «اُكفر»، نشانگر نقش شيطان در انگيزش انسان است و معناى «كفر» با انتساب آن به خود انسان، بيانگر اختيار آدمى در انتخاب راه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 2 - 4،5

4 - انسان ، مجبور آفريده نشده ، بلكه آزاد و مختار است .

هو الذى خلقكم فمنكم كافر و منكم مؤمن

يادآورى اين نكته كه انسان ها پس از آفرينش، به دو دسته كافر و مؤمن تقسيم مى شوند، گوياى حقيقت ياد شده است.

5 - انسان ، موجودى انتخاب گر و توانا بر تشخيص حق از باطل و پيمودن راه آن

فمنكم كافر و منكم مؤمن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 19 - 4

4 - انسان ، موجودى است مختار و انتخاب گر .

ص: 56

فمن شاء اتّخذ إلى ربّه سبيلاً

مطلب ياد شده، از تعبير «من شاء» (هر كس بخواهد) استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 31 - 18

18 - انسان ، بهوجودآورنده زمينه هاى گمراهى يا هدايت خويش از سوى خداوند

كذلك يضلّ اللّه من يشاء و يهدى من يشاء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 37 - 1،2

1 - انسان ، موجودى است مختار و با اراده .

لمن شاء منكم أن يتقدّم أو يتأخّر

جمله «لمن شاء. ..» خبر مقدم و عبارت «أن يتقدّم...» مبتداى مؤخر است. اين مبتدا و خبر، جمله اى خبرى و در مقام انشا است; مانند «فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر»، (كهف، آيه 29). بر اين اساس مفاد آيه شريفه چنين است: هر كس خواست، پيش تازد و هر كس خواست، واپس رود.

2 - پيشرفت و تكامل معنوى يا سقوط و انحطاط انسان ، در دست خود او است .

لمن شاء منكم أن يتقدّم أو يتأخّر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 55 - 2

2 - انسان ، موجودى مختار و با اراده ، در عقيده ، انديشه و رفتار

فمن شاء ذكره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 56 - 1،2

1 - اختيار و خواست انسان مستقل نيست ; بلكه منوط به مشيّت و خواست خداوند به داشتن اين اختيار و خواست است .

و ما يذكرون إلاّ أن يشاء اللّه

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه خداوند در آيه قبل (فمن شاء ذكره)، براى بشر خواست و اختيار قائل شده است و در آيه مورد بحث فرمود: اين خواست و اختيار، بسته به مشيت و خواست خداوند است. بنابراين بشر در اختيار و خواست خود، مستقل نيست.

2 - تعلق مشيت الهى ، به مختار و آزاد بودن بشر

فمن شاء ذكره . و ما يذكرون إلاّ أن يشاء اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 3 - 3،13

ص: 57

3 - انسان ، موجودى است مختار و با اراده .

إمّا شاكرًا و إمّا كفورًا

13 - « عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قول اللّه « . . .إنّا هديناه السبيل إمّا شاكراً و إمّا كفوراً » قال : عرّفناه فإمّا آخذ ، و إمّا تارك . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند «. ..إنّا هديناه السبيل إمّا شاكراً و إمّا كفوراً» روايت شده كه فرمود: [معناى آيه اين است كه] ما راه [سعادت] را به انسان نشان داديم، يا آن را انتخاب مى كند و يا ترك مى كند (اختيار انتخاب با او است)».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 29 - 6

6 - انسان ، موجودى است مختار و انتخاب گر .

فمن شاء اتّخذ إلى ربّه سبيلاً

برداشت ياد شده از تعبير «من شاء» (هر كس بخواهد) استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 39 - 5

5 - انسان فرجام نيك يا بد را به خواست خود ، انتخاب مى كند و بر آن مجبور نيست .

فمن شاء اتّخذ إلى ربّه مابًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 12 - 5

5 - انسان ، در انتخاب دين ، داراى اختيار تكوينى است .

فمن شاء ذكره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 28 - 8

8 - انسان ، موجودى انتخابگر و توانمند بر پذيرش يا ردّ دين

لمن شاء منكم أن يستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 29 - 10

10 - انسان در خواسته ها و كار هاى خود ، نه فاقد اراده است و نه داراى استقلال مطلق .

و ما تشاءون إلاّ أن يشاء اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 22 - 2

2 - پذيرش دين ، اجبارى نيست .

ص: 58

لست عليهم بمصيطر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بلد - 90 - 10 - 5

5 - انسان ، موجودى مختار و توانا بر حركت در راه خير يا شر و داراى ابزار لازم آن

ألم نجعل له . .. و هدينه النجدين

بيان برخوردارى انسان از چشم و زبان - پيش از اشاره به آشناسازى او با راه هاى خير و شرّ - به منظور اتمام حجت بر او است كه براى شناخت راه صحيح و انتخاب آن، ابزار لازم در اختيار او نهاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 4 - 3

3 - انسان به طبع خويش ، داراى تلاش هايى متفاوت ( سودمند و زيان بخش ) و برخوردار از نيروى انتخاب است .

إنّ سعيكم لشتّى

مفاد آيه شريفه ممكن است اختلاف تلاش برخى از انسان ها، با دسته اى ديگر باشد و نيز مى تواند نشانگر اختلاف تلاش هاى گوناگون هر انسان باشد. برداشت ياد شده، ناظر به دومين احتمال است. آيات بعد - كه تلاش هاى خوب و بد را مشخص ساخته - در حقيقت بيانگر قدرت انتخاب و توصيه به برگزيدن تلاش هاى نيك است.

9 - انسان ، داراى اختيار تكوينى در پذيرش هدايت و ضلالت

لعلكم تهتدون

با توجه به اين كه هر پدرى - و از جمله لقمان - خواهان رساندن فرزند خود به بالاترين مراحل كمال است و براى اين به فرزند خود رهنمودهايى ارائه مى كند، مطلب بالا قابل استفاده است.

3 - پيدايش موجودى شعورمند و صاحب اراده از گلى خشكيده ( چون انسان ) ، شايان تأمل و درس آموزى است .

خلق الإنسن من صلصل

تذكر به مبدأ پيدايش انسان، ممكن است نظر به مطلب بالا داشته باشد; چه اين كه آيات سوره تماماً توحيدى است و در مقام نماياندن ربوبيت يگانه حق مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 37 - 1

1 - انسان ، موجودى است مختار و با اراده .

لمن شاء منكم أن يتقدّم أو يتأخّر

جمله «لمن شاء. ..» خبر مقدم و عبارت «أن يتقدّم...» مبتداى مؤخر است. اين مبتدا و خبر، جمله اى خبرى و در مقام انشا است; مانند «فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر»، (كهف، آيه 29). بر اين اساس مفاد آيه شريفه چنين است: هر كس خواست، پيش تازد و هر كس خواست، واپس رود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 3 - 3

3 - انسان ، موجودى است مختار و با اراده .

إمّا شاكرًا و إمّا كفورًا

4 - مائده - 5 - 32 - 19

19 - ارزش والاى انسان در پيشگاه خداوند

من قتل نفساً . .. فكانما قتل الناس جميعاً و من احياها فكانما احيا الناس جميعاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 104 - 2

2 - ارزش و تعالى انسان در سايه پيروى از قرآن و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است .

و إذا قيل لهم تعالوا

به كارگيرى كلمه «تعالوا» كه از ريشه «علو» به معناى بالا است مى تواند اشاره به اين باشد كه تعالى واقعى انسان با گرايش به دستورات خدا و رسول او امكان پذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 26 - 8

8 - ارزش واقعى انسانها در گرو تقواپيشگى است.

و لباس التقوى ذلك خير

برداشت فوق بر اين اساس است كه «خير» وصف باشد نه افعل تفضيل و كلمه «ذلك» همانند ضمير فصل دلالت بر حصر كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 14 - 2

2 - ماده اى كم ارزش ، مبدأ آفرينش موجودى ارزشمند چون انسان

خلق الإنسن من صلصل كالفخّار

نكره آمدن «صلصال» مى تواند براى بيان كم ارزشى ماده اى باشد كه خداوند از آن، موجودى والا و ارجمند به نام انسان را آفريده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 33 - 2

2 - ارزش انسان ، برتر از آسمان و زمين و نعمت هاى موجود در آن

متعًا لكم

إن اللّه اشترى من المؤمنين أنفسهم و أمولهم . .. يقتلون فى سبيل اللّه

7 - سرمايه هاى وجودى انسان ، ارزشمندترين سرمايه ها است .

الذين خسروا أنفسهم و أهليهم

خداوند سرمايه هايى از قبيل مال، علم و. .. را ذكر نفرموده و سرمايه عمر را بر سرمايه خانواده مقدم داشته است. از اين نكته مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 45 - 3

3 - سرمايه عمر آدمى ، گران قدر و پرارزش است .

و كنّا نخوض مع الخائضين

از اين كه به بطالت گذراندن عمر، از عوامل دوزخى شدن برشمرده شده است، مى توان استفاده كرد كه عمر آدمى بسيار گران قدر و پرارزش است.

13 - رهاسازى انسان ها از اسارت نظام هاى فسادگر و غير توحيدى ، ارزشى الهى

فأرسل معى بنى إسراءيل

1- شگفتى بيجاى كافران ، از آمدن فردى از جنس خودشان ، براى انذار ايشان

بل عجبوا أن جاءهم منذر منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 72 - 10

10 - انسان ها ، داراى توانايى و استعدادى به مراتب فراتر از عظيم ترين موجودات طبيعى عالم اند .

إنّا عرضنا الأمانة على السموت و . .. فأبين أن يحملنها و ... و حملها الإنسن

ترس آسمان ها و. .. از پذيرش امانت الهى و قبول آن از سوى انسان حكايت از توانايى و استعداد برتر انسان ها از موجودات ياد شده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 73 - 4

4 - انسان ، برخوردار از زمينه هاى دستيابى به منزلتى برتر از فرشتگان و شايسته براى مسجود ملائكه شدن

فقعوا له سجدين . فسجد الملئكة كلّهم أجمعون

3 - انسانها قادر به فراگيرى قرآن و شايسته براى فهم معارف آن هستند.

اتبعوا ما أنزل إليكم من ربكم

با توجه به اينكه پيروى از قرآن بدون فهم محتواى آن امكان پذير نيست و تصريح شده كه قرآن به سوى انسانها آمده است، معلوم مى شود كه آنان قادر به درك مفاهيم قرآن هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 23 - 9

9- انسان ، موجودى با استعدادِ هميشه ماندن و فنا نپذيرفتن

هم فيها خلدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 31 - 5

5- بشر ، شايسته دستيابى به مقام رسالت و پيامبرى است .

و لاأقول إنى ملك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 116 - 6

6 - ابليس ، بر اطاعت از خداوند يا معصيت او ، مجبور نبود .

فسجدوا لأدم إلاّإبليس أبى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 18 - 8

8 - انسان ، داراى توان تحليل افكار و عقايد گوناگون و تشخيص و انتخاب بهترين آنها

الذين يستمعون القول فيتّبعون أحسنه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 28 - 10

10 - بيدارى ، پندپذيرى و دستيابى به تقواپيشگى ، براى تمامى انسان ها - از همه طيف هاى فكرى و اجتماعى - ميسر و ممكن است .

لقد ضربنا للناس فى هذا القرءان من كلّ مثل لعلّهم يتذكّرون . .. لعلّهم يتّقون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 52 - 5

5 - ميسر بودن شناخت صفات و افعال خداوند ( چون رازقيت او ) براى انسان ها

أوَلم يعلموا أنّ اللّه يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر

ص: 72

از سرزنش شدن كسانى كه مشيت خداوند در روزى را نشناخته اند، برداشت ياد شده به دست مى آيد; زيرا سرزنش از انجام ندادن كارى، نشان دهنده آن است كه آن كار براى انسان مقدور و ميسر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 19 - 7

7 - خداوند ، در پى آفرينش انسان از نطفه ، او را توانمند و مهيّا براى رسيدن به مصلحت هاى خويش قرار داد .

من نطفة خلقه فقدّره

برخى از اهل لغت، ضمن بر شمردن معانى متعددى براى «تقدير»، دقّت و تفكر در متعادل ساختن امور و مهيّا ساختن آنها را، از جمله معانى آن قرار داده اند (لسان العرب). «فاء» در «فقدّره» گوياى اين است كه مهيّا شدن انسان براى مصالح خويش، از آثار و پيامدهاى سيستم خلقت او است.

13 - استغفار ملائكه براى زمينيان ، مورد پذيرش خداوند است .

و يستغفرون لمن فى الأرض ألا إنّ اللّه هوالغفور الرحيم

18 - استغفار فرشتگان براى آدميان ، در پى مشاهده غفلت زمينيان از عظمت خداوندى

و هو العلىّ العظيم . .. و يستغفرون لمن فى الأرض

بنابراين كه آيه درصدد بيان عظمت خداوند باشد و قهراً استغفار فرشتگان براى اهل زمين مى تواند از اين جهت باشد كه مردم غافل از عظمت خدايند.

20 - استغفار فرشتگان براى زمينيان ، موجب بقاى نظام هستى

تكاد السموت يتفطّرن . .. و الملئكة ... و يستغفرون لمن فى الأرض

چنانچه آيات در مقام توحيد و نفى شرك باشد، از ارتباط فرازهاى آيه مى توان استفاده كرد كه پيامد گناه شرك، چنان بزرگ و سنگين است كه اگراستغفار ملائكه براى زمينيان نبود، نظام هستى فرو مى پاشيد.

1 - بقره - 2 - 36 - 15،16،21

15 - زمين محل سكونت و قرارگاه موقت انسانها

و لكم فى الأرض مستقرّ و متع إلى حين

«إلى حين» (تا هنگامى) علاوه بر تعلقش به «متاع»، به «مستقر» نيز متعلق هست.

16 - مدت زمان استقرار و سكونت آدميان در زمين ، نامعلوم براى آنان

و لكم فى الأرض مستقرّ و متع إلى حين

نكره آمدن كلمه «حين» رساننده اين معناست كه: مدت زمان سكونت انسانها در زمين، براى آنان نامعلوم خواهد ماند و بدان آگاهى نخواهند يافت.

21 - « عن الصادق ( ع ) . . . ( فى قوله تعالى ) « و لكم فى الأرض مستقر و متاع إلى حين » قال إلى يوم القيامة . . . ;

از امام صادق(ع) درباره آيه «و لكم فى الأرض مستقر و متاع إلى حين» روايت شده كه فرمود: (استقرار در زمين و بهره مندى از آن) تا روز قيامت خواهد بود . ..».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 165 - 1،5

1 - استقرار انسانهاى هر عصر در زمين به جانشينى نسلهاى گذشته، در اختيار خدا و به دست اوست.

و هو الذى جعلكم خلئف الأرض

«خلائف» جمع خليفه (جانشين) است. اگر مخاطبان آيه انسانهاى موجود در هر عصر باشند، مراد از جانشينى، جانشينى مردم هر عصر از مردم عصر پيشين خواهد بود. و اگر مخاطبان همه انسانها باشند، مقصود از جانشينى انسانها، جانشينى آنان از انسانهاى منقرض شده اى است كه پيش از بنى آدم بوده اند. اين احتمال نيز گفته شده كه منظور جانشينى انسان از خداست.

5 - آزمون انسانها از جانب خدا هدف از مستقر ساختن آنان در زمين و برترى دادن برخى از ايشان بر برخى ديگر

هو الذى جعلكم خلئف الأرض و رفع بعضكم فوق بعض درجت ليبلوكم

به نظر مى رسد «ليبلوكم علاوه بر اين كه متعلق به «رفع» است، متعلق به «جعلكم» نيز باشد.

ذكر سجده و فرمانبرى ستارگان و گياهان براى خداوند، مى تواند به منظور تشويق و برانگيختن بشر به پيروى از قوانين الهى و خضوع در برابر آن، ادا شده باشد.

20 - تين - 95 - 4 - 2

2 - ساختار وجودى انسان ، استوارترين و زيباترين ساختار و در اوج اعتدال است .

لقد خلقنا الإنسن فى أحسن تقويم

«قَوام» (به فتح قاف); يعنى، «عدل» و به كسر قاف; يعنى، نظام و ركن و آنچه مايه قيام چيزى باشد (صحاح). «تقويم»، يا از اوّلى گرفته شده و به معناى تعديل است و يا از دوّمى مشتق شده و به معناى «قوام دادن» و «عنصرهاى چيزى را سامان بخشيدن» است. در اين صورت مفاد آيه اين مى شود كه نظام خلقتِ انسان، در اوج حُسن و نيكويى است. حُسن هر چيز در عرف مردم، به زيبايى حسّى آن است; ولى بيشتر موارد آن در قرآن، ناظر به نوعى از زيبايى است كه با بصيرت درك مى شود.

و لاتجد أكثرهم شكرين

من بعد أن نزغ الشيطن بينى و بين إخوتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 39 - 11

11- انسان ، موجودى تأثيرپذير از إلقائات و تبليغات

لأغوينّهم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 40 - 4

4- ابليس ، به تكثير نسل آدم ( ع ) و حوا و نيز به اغواپذيرى اكثر آنان و تأثيرناپذيرى بندگان خالص خدا از وسوسه هايش ، از آغاز خلقت انسان آگاه بود .

لأغوينّهم أجمعين . إلاّ عبادك منهم المخلصين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 41 - 2

2- توانايى ابليس به اغواى اكثريت مردم و ناتوانى وى بر اغواى بندگان خالص خداوند ، قانون و سنت الهى

إلاّ عبادك منهم المخلصين . قال هذا صرط علىّ مستقيم

برداشت فوق، مبتنى بر اين احتمال است كه مشاراليه «هذا» امر اغواگرى ابليس نسبت به اكثريت مردم و اغوا ناپذيرى بندگان خالص باشد. كلمه «علىّ» دربردارنده تضمين و عهده دارى است و «مستقيم» چيزى است كه انحراف در آن راه ندارد. بنابراين معناى «هذا صراط علىّ مستقيم» اين خواهد بود: چنين امرى از ناحيه خداوند، حكمى تغييرناپذير است كه اصطلاحاً آن را «سنت» مى نامند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 121 - 7

7 - انسان ، موجودى اغواپذير است .

فوسوس . .. فأكلا منها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 63 - 4

4- شيطان ، تا برپايى قيامت زنده و همواره به اغواى نسل آدم ( ع ) مشغول است .

لئن أخّرتن إلى يوم القيمة لأحتنكنّ ذريّته إلاّ قليلاً . قال اذهب فمن تبعك

أتجعل فيها من يفسد فيها . .. قال إنى أعلم ما لاتعلمون

چون خداوند پيش بينى فرشتگان مبنى بر فسادگرى انسان را رد نكرد ولى با گوشزد كردن وجود استعدادى ويژه در او، خلقت و خلافت وى را موجه دانست; معلوم مى شود: وجود آن استعداد در بشر جبران كننده جهات منفى اوست.

24 - ساكنان زمين پيش از آدم ( ع ) موجوداتى فسادگر و خونريز بودند .

إنى جاعل فى الأرض خليفة قالوا أتجعل فيهامن يفسد فيها

ظاهر آيه شريفه مى نماياند كه منشأ اطمينان فرشتگان به فسادگرى بشر خليفه او در زمين است. اين حقيقت مى تواند به دو معنا اشاره داشته باشد: 1- آدم (ع) و نسل او جانشين انسانهاى پيشين هستند; 2- انسانهاى پيشين موجوداتى فسادگر بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 7 - 1

1 - انسان ها در قيامت ، به دسته هاى مختلف تقسيم خواهند شد .

و إذا النفوس زوّجت

سياق آيات، دلالت دارد كه آنچه پيش از اين آيه آمده بود، «اشراط الساعة» و حوادثى بود كه در آستانه قيامت رخ مى نمود. از اين آيه به بعد حوادثى آمده است كه در قيامت رخ خواهد داد. «زوج» در اصل به معناى صنف و نوع از هر چيز است. (لسان العرب)

18 - واقعه - 56 - 9 - 3

3 - « عن أبى جعفر ( ع ) : . . .أمّا ما ذكرت أصحاب المشئمة فمنهم أهل الكتاب ;

از امام باقر(ع) روايت شده: . ..اصحاب المشئمه كه [در قرآن] ياد شده برخى از آنان اهل كتاب هستند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 16 - 4

4 - وجود انسان هايى حق ناپذير در جامعه ، به رغم شناخت نشانه هاى درستى آن

إنّه كان لأيتنا عنيدًا

«عنيد» و «عنود» به كسى گفته مى شود كه حق را شناخته است; ولى عمداً و آگاهانه با آن مخالفت مىورزد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 39 - 1

1 - تقسيم شدن انسان ها به هنگام شكل گيرى در رحم به دو صنف مرد و زن ، از نشانه هاى قدرت خداوند است .

فجعل منه الزوجين الذكر و الأُنثى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 3 - 2

2 - انسان ها در برابر هدايت الهى دو دسته اند : سپاس گزار و هدايت يافته و يا ناسپاس و هدايت ناپذير .

إمّا شاكرًا و إمّا كفورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 21 - 2

2 - بزرگ ترين معجزات نيز ، در هدايت برخى از افراد ، كارساز نيست .

فأريه الأية الكبرى . فكذّب

- بزرگ ترين معجزات نيز، در هدايت برخى از افراد، كارساز نيست.

5 - اعراف - 7 - 17 - 9،10

9 - تنها گروهى از انسانها سپاسگزار خداوند بوده و از تزوير و فريب ابليس رهايى مى يابند.

و لاتجد أكثرهم شكرين

10 - ابليس آگاه به نفوذ ناپذيرى برخى از آدميان در برابر اغواگريهاى وى

ثم لأتينهم من بين أيديهم . .. و لاتجد أكثرهم شكرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 62 - 7،12

7- سوگند ابليس براى به دست گرفتن زمام امور و منحرف ساختن فرزندان آدم ( ع ) - جزاندكى از آنان - در صورت مهلت خداوند به وى تا روز قيامت

لئن أخّرتن إلى يوم القيمة لأحتنكنّ ذريّته إلاّ قليلاً

12- ابليس ، على رغم سوگند و تصميم قطعى بر گمراه كردن ذريه آدم ( ع ) ، بر ناتوانى خويش از تسلط بر گروه اندكى از آنان اعتراف كرد .

لأحتنكنّ ذريّته إلاّ قليلاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 13 - 11،13

11 - بسيارى از مردم ، كم شكرگزارى مى كنند .

و قليل من عبادى الشكور

«شكور» صيغه مبالغه است و دلالت بر كثرت مى كند. بنابراين، معناى عبارت «و قليل من...» چنين مى شود: كم هستند از بندگان من كه زياد سپاس گزارى كنند.

13 - انسان هاى داراى عمل صالح زياد ، اندك هستند .

اعملوا ءال داود شكرًا و قليل من عبادى الشكور

بنابراين كه «شكر» مفعولٌ له «اعملوا» باشد، «قليل من عبادى الشكور» اشعار به اين نكته دارد: كسانى كه به منظور اداى شكر عمل صالح انجام دهند، كم هستند.

20 - عبس - 80 - 17 - 5

5 - بخش عظيمى از انسان ها - با وجود دلايل فراوان بر ربوبيت خداوند - همچنان بر انكار آن اصرار مىورزند .

قتل الإنسن ما أكفره

نفرين «قتل الإنسان» عموم انسان ها و افراد را مى گيرد زيرا حرف «ال» در آن يا براى استغراق است و يا بر ماهيت دلالت دارد و جنس انسان مورد نفرين قرار گرفته است. از آنجا كه در اين موارد عموم حقيقى مراد نيست، چنين تعبيرى بيانگر كثرت چشمگير افراد مورد نظر خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تين - 95 - 5 - 1

1 - بيشتر انسان ها ، با وجود برخوردارى از بهترين نوع خلقت ، به پست ترين حالت ها سقوط كرده ، از هر فرومايه اى حقيرتر مى شوند .

ثمّ رددنه أسفل سفلين

افراد باقى مانده در «مستثنى منه»، همواره بيشتر از افراد «مستثنى» است; و گرنه تخصيص اكثر خواهد بود كه ناروا است. به اين جهت و نيز با نظر به مؤخر ساختن ياد مؤمنان و نيز اسناد «أسفل سافلين» به ضمير «رددناه» - كه به جنس انسان برمى گردد - مى توان گفت: افرادى كه از مقام «بهترين خلقت» سقوط مى كنند، در اكثريت اند.

11 - طه - 20 - 131 - 15

15 - خداوند ، آزمايش كننده انسان ها است .

لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 37 - 1

1- تذكر خداوند ، به ضعف شديد انسان در آزمون هاى مالى و دست كشيدن از اموال

إن يسئلكموها فيحفكم تبخلوا و يخرج أضغنكم

و ما جعلنا الرءيا التى أرينك إلاّ فتنة للناس

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه «رؤيا» به معناى خواب نباشد; بلكه به معناى مشاهده در بيدارى باشد كما اينكه در لغت آمده رؤيا، گاهى در بيدارى است (لسان العرب). و نيز اشاره به اولين آيه سوره، يعنى معراج پيامبر(صلی الله علیه و آله) داشته باشد.

15- شجره ملعونه در قرآن ، وسيله آزمايش مردم

إلاّ فتنة للناس و الشجرة الملعونة فى القرءان

16- خداوند ، برخى از مردم ملعون و مطرود را وسيله آزمايش ديگر مردمان قرار مى دهد .

و ما جعلنا . .. الشجرة الملعونة فى القرءان

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه مراد از «شجرة الملعونة فى القرآن» مردمانى هستند كه در قرآن، مورد لعن و نفرين خداوند قرار گرفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 2،14

2- جلوه و زيبايى مظاهر طبيعت ، زمينه آزمايش آدميان است .

زينة لها لنبلوهم أيّهم أحسن عملاً

14- « عن على بن الحسين ( ع ) : . . .انّ اللّه عزّوجلّ . . .انّما خلق الدنيا و خلق أهلها ، ليبلوهم فيها أيّهم أحسن عملاً لآخرته ;

از امام سجاد(ع) روايت شده كه فرمود: . .. همانا، خداى، عزّوجلّ، ... دنيا و اهل آن را، تنها، براى اين آفريد تا آنان را در آن بيازمايد كه كدام شان براى آخرت اش بهتر عمل مى كند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 35 - 3،4

3- آدميان ، به وسيله شرّ و خير موجود در جهان آزموده مى شوند .

و نبلوكم بالشرّ و الخير فتنة

4- حكمت و فلسفه خلقت انسان ، امتحان و آزمايش او است .

كلّ نفس ذائقة الموت و نبلوكم بالشرّ و الخير فتنة

از ارتباط دو جمله «كلّ. ..» و «نبلوكم...» استفاده مى شود كه جمله اخير پاسخ سؤال مقدرى است كه: اگر مرگ سرنوشت همگان است، پس چرا انسان ها آفريده شده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 30 - 6

6 - آزمايش آدميان ، سنت الهى است .

و إن كنّا لمبتلين

«إبتلاء» (مصدر «مبتلين») به معناى امتحان و آزمايش است. تكيه بر اسم فاعل - كه بيانگر ثبوت صفت در موصوف - و ذكر آن بعد از «كنّا» - كه مفيد استمرار است - بيانگر برداشت فوق مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 91

17 - محمد - 47 - 31 - 3

3- آزمايش انسان ها در صحنه عمل ، از سنت هاى الهى است .

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

فعل مضارع، افاده استمرار مى كند و تأكيد آن سنتى تخلف ناپذير را مى رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 2 - 3،23

3 - آزمايش شدن همه انسان ها ، از سوى خداوند

ليبلوكم

23 - « عن الرّضا ( ع ) : . . .و أمّا قوله : « ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً » فإنّه عزّوجلّ خلق خلقه ليبلوهم بتكليف طاعته و عبادته ، لا على سبيل الإمتحان و التجربة لأنّه لم يزل عليماً بكلّ شىء . . . ;

از امام رضا(ع) روايت شده است: . .. اما سخن خداوند: (ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً) پس خداوند عزّوجلّ مخلوقاتش را آفريد تا آنان را بهوسيله تكليف نمودن به طاعت و عبادت خود، آزمايش كند; ولى اين آزمودن، براى تجربه اندوزى و آگاهى يافتن نبود; زيرا خداوند هميشه به تمام اشيا عالم بوده است... .»

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 1

1 - رفاه بر آمده از ايمان و دين دارى ، عرصه آزمايش انسان ها از سوى خداوند

و ألّوِاستقموا على الطريقة لأسقينهم ماء غدقًا . لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 31 - 6

6 - آزمايش انسان ها ، فلسفه نقل برخى از حقايق در قرآن

و ما جعلنا عدّتهم إلاّ فتنة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 2 - 5

5 - آزمون انسان ها ، سنت اجتناب ناپذير خداوند

إنّا خلقنا الإنسن . .. نبتليه

جمله «نبتليه» حال براى فاعل «خلقنا» است; يعنى، ما انسان را آفريديم، در حالى كه اراده امتحان او را داشتيم. بنابراين امتحان انسان از آغاز خلقتش، مورد نظر خداوند حكيم بوده و براى هميشه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 1،2،3

1 - خداوند ، انسان ها را امتحان مى كند .

ص: 92

فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه ربّه

حرف «ال» در «الإنسان» براى جنس و بيانگر اين است كه آيه شريفه درباره نوع انسان ها است. «إبتلاء» به معناى اختبار و امتحان است. (قاموس)

2 - امتحان بندگان ، جلوه ربوبيت خداوند و در راستاى تدبير امور آنان است .

ربّه

3 - خداوند ، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از ماديات و رساندن آنها به نعمت و رفاه ، آنان را آزمايش مى كند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه

«اكرام» اين است كه بدون تحقير به كسى نفعى رسانده شود و يا به كسى عطاى شرافتمندانه اى داده شود(مفردات راغب). فعل «أكرمه» به معناى «او را با عظمت و بى عيب شمرد» نيز آمده و فعل «نعّمه»; يعنى، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأكرمه»، براى تفصيل مجمل به كار رفته و نوع امتحان را بيان مى كند.

و الذين تدعون من دونه لايستطيعون نصركم و لا أنفسهم ينصرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 28 - 7

7- تنها خداى يگانه هستى ، حاضر در همه صحنه ها و قادر به يارى انسان

فلولا . .. اتّخذوا من دون اللّه ... بل ضلّوا عنهم

برداشت بالا با استفاده از مفهوم آيه به دست مى آيد; زيرا اين آيه به مشركان تعريض دارد كه چرا خدايانى را پرستيدند كه به هنگام نياز، بدان ها دسترسى نداشته و آنها را گم كنند و چرا رو به خدايى نياورده اند كه همه جا هست و هيچ مكانى از او خالى نيست؟

8- تأسف بر كفرورزى و هدايت ناپذيرى انسان هاى عنود و لجوج ، امرى نابه جا و بى مورد

لن يؤمن من قومك إلاّ من قد ءامن فلاتبتئس بما كانوا يفعلون

كافران بود .

لولا أُنزل إليه ملك فيكون معه نذيرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 3 - 8

8 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از جانب خداوند ، مأمور به انذار مردم بود .

هو الحقّ من ربّك لتنذر قومًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 34 - 1

1 - نقش پيامبران ، انذار و هشدار دادن به مردمان است .

و ما أرسلنا فى قرية من نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 46 - 14

14 - هشدار دادن به مردم از عذاب شديد الهى ، محور اساسى رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إن هو إلاّ نذير لكم بين يدى عذاب شديد

قصر در «إن هو إلاّ نذير» از نوع قصر اضافى و در رابطه با مسأله اتهام جنون به پيامبر(صلی الله علیه و آله) است; يعنى، پيامبر(صلی الله علیه و آله) آن گونه نيست كه شما معرفى مى كنيد; بلكه او تنها يك انذارگر است و هدفى جز اين ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 6 - 1

1 - پيامبراسلام ، وظيفه دار انذار و اخطار به مردم برپايه تعاليم قرآن

تنزيل العزيز الرحيم . لتنذر قومًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 70 - 1،2

1 - انذار و اخطار به انسان ها ، فلسفه نزول قرآن

و قرءان مبين . لينذر

لام در فعل «لينذر» براى تعليل است و ضمير فاعلى آن فعل، يا به قرآن بازمى گردد; كه در اين صورت مصدر مؤول به فعلِ «انذر» متعلق مى شود. و يا به پيامبر(صلی الله علیه و آله) بازمى گردد; كه در اين صورت، به فعلِ «أرسل» متعلق خواهد بود. گفتنى است كه براشت ياد شده، مبتنى بر فرض اول است.

2 - انذار و اخطار به انسان ها ، از اهداف رسالت پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله)

و ما علّمنه الشعر و ما ينبغى له . .. لينذر

ص: 97

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 65 - 2

2 - انذار و اخطار به مردمان ، رسالت و تكليف پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله)

إنّما أنا منذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 70 - 3،6

3 - انذار و اخطار به مردمان ، رسالت و تكليف پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله)

إنّما أنا نذير

6 - وحى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، تنها در محدوده انذار به مردمان و به منظور اخطار به آنان بوده است .

إن يوحى إلىّ إلاّ أنّما أنا نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 71 - 17

17 - اخطار و انذار مردم درباره رستاخيز انسان ها ، از وظايف رسولان الهى

و ينذرونكم لقاء يومكم هذا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 18 - 4

4 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور انذار و اخطار مردم از لحظه فرا رسيدن مرگ و قريب الوقوع بودن آن براى همگان

و أنذرهم يوم الأزفة

برخى از مفسران «يوم الآزفة» را روز فرا رسيدن مرگ دانسته اند; زيرا آنچه نزديك به انسان و قريب الوقوع است، لحظه مرگ او است. هم چنين تعبير «إذ القلوب لدى الحناجر...» درباره لحظه مرگ انسان ها، مناسب تر از لحظه فرا رسيدن قيامت مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 3 - 10

10- انسان ها ، از گذشته اى دور برخوردار از انذار ها و هشدار هاى الهى

إنّا كنّا منذرين

تعبير «كنّا» (با ساختار ماضى بعيد) و «منذرين» (با كاربرد اسمى)، بر اين نكته دلالت دارد كه انسان ها از گذشته اى دور، مورد انذارهاى الهى بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 50 - 6،7

6 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، اخطار دهنده اى از جانب خداوند به آدميان

إنّى لكم منه نذير

ص: 98

مراد از «منه» اخطار از جانب خداوند است.

7 - مأموريت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، انذار خلق از عذاب الهى با بيانى روشن و بى ابهام

إنّى لكم منه نذير مبين

برداشت ياد شده بدان احتمال است كه مراد از «منه»، اين باشد كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)، مردم را از عذاب الهى (من عذابه) بيم دهد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 51 - 4

4 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، انذارگر و بيم دهنده آدميان از عواقب شوم شرك

و لاتجعلوا مع اللّه . .. إنّى لكم منه نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 56 - 3

3 - هماهنگى كتاب هاى آسمانى ، در بيان انذار ها و هدايت خلق

أم لم ينبّأ بما فى صحف موسى . و إبرهيم ... هذا نذير من النذر الأُولى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 26 - 4

4 - انذار و اخطار به مردمان ، در قلمرو رسالت پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله)

و إنّما أنا نذير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 2 - 2

2 - انذار و اخطار به مردم ، رسالت اصلى پيامبر (صلی الله علیه و آله) و نقطه آغازين دعوت آن حضرت

قم فأنذر

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه اين سوره، از سوره هايى است كه در مراحل اوليه رسالت پيامبراسلام(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 6 - 1

1 - ابلاغ وحى از سوى فرشتگان ، به منظور اتمام حجت بر خلق و انذار و اخطار به آنان است .

فالملقيت ذكرًا . عذرًا أو نذرًا

«عذر» و «نذر» مصدر و به معناى «اعذار و انذار» است و نصب اين دو، به جهت مفعول له بودن آنها براى «ملقيات» است و يا به سبب بدل بودن آنها، براى «ذكراً» است. برداشت ياد شده، مبتنى بر تركيب نخست است.

ص: 99

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 32 - 15

15 - خاك و عناصر آن ، ماده اصلى پيدايش انسان به اراده الهى

إذ أنشأكم من الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 15 - 3

3 - آفرينش انسان و جن ، دو موجود شعورمند ، از دو عنصر كاملاً متفاوت ( خاك و آتش ) ، نمود قدرت خداوند

خلق الإنسن من . .. و خلق الجانّ من مارج من نار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 16 - 1،2،3

1 - جلوه هاى ربوبيت الهى در آفرينش انسان از « خاك » و جن از « آتش » ، غير قابل انكار و تكذيب ناپذير است .

خلق الإنسن . .. و خلق الجانّ ... فبأىّ ءالآء ربّكما تكذّبان

2 - تبديل گلى خشكيده به موجودى چون « انسان » و شعله آتش به موجود زنده اى چون « جن » ، نمود ربوبيت يگانه خداوند

خلق الإنسن من صلصل كالفخار. .. فبأىّ ءالآء ربّكما تكذّبان

3 - پيدايش خصلت هاى ويژه انسانى از مشتى خاك و پيدايش موجود زنده داراى درك و شعورمندى چون جن از شعله آتش ، نعمت هايى شايان تأمل و قدرشناسى *

خلق الإنسن من صلصل . .. فبأىّ ءالآء ربّكما تكذّبان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 17 - 3

3 - خاك ، عنصر اصلى آفرينش آدم

و اللّه أنبتكم من الأرض

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين احتمال است كه مقصود از «أنبتكم» پيدايش اصل انسان ها (حضرت آدم(ع)) باشد. بر اين اساس «الأرض» اشاره به عنصر خاكى آفرينش آدم خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 55 - 1

1 - ماده خلقت انسان ها ، فراهم آمده از زمين و عناصر آن

جعل لكم الأرض . .. منها خلقنكم

مرجع ضمير در «منها» «الأرض» در آيات قبل است.

12 - عن أبى عبدالله(ع): . .. فإن أول من قاس إبليس حين قال: « خلقتنى من نار و خلقته من طين» فقاس ما بين النار و الطين، و لو قاس نورية آدم بنورية النار عرف فضل ما بين النورين ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: . .. اولين كسى كه قياس كرد ابليس بود آنگاه كه (خطاب به خداوند) گفت: «مرا از آتش آفريده اى و او (آدم) را از گل» و بين آتش و خاك قياس كرد، اگر نورانيت آدم(ع) را با روشنايى آتش مقايسه كرده بود، تفاوت بين آن دو نور را در مى يافت ... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 12 - 2،3

2 - آفرينش نخستين انسان از عصاره گِل ( خاك آميخته با آب )

و لقد خلقنا الإنسن

سياق آيات مورد بحث، نشان مى دهد كه مراد از «انسان»، نوع انسان است كه شامل «حضرت آدم» و غير او مى شود. بنابراين مقصود از «خلق» در اين آيه، آفرينش ابتدايى آدم است كه از «گِل» آفريده شد. آيه بعد نيز، بيانگر آفرينش نسل آدم است كه از نطفه آفريده شده و مى شود.

3 - آفرينش انسان از گِلى ناچيز و بى جان ، نمود عظمت و قدرت خيره كننده آفريدگار

و لقد خلقنا الإنسن من سللة من طين

نكره آوردن «سلالة» و «طين» ظاهراً براى تحقير است; يعنى: به يقين ما انسان را از عصاره اى ناچيز از گلِى بى مقدار آفريديم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 13 - 3

3 - آفرينش نسل آدم از نطفه پس از آفرينش خود وى از عصاره گِل

و لقد خلقنا الإنسن من سللة من طين . ثمّ جعلنه نطفة فى قرار مكين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 7 - 5،7،8

5 - آغاز آفرينش انسان ( آدم ) ، از گِل است .

و بدأ خلق الإنسن من طين

7 - خلقت موجودى شگفت مانند انسان از گِلى بى شكل و فاقد حيات ، نمود آفرينش نيكوى خدا است .

أحسن كلّ شىء خلقه و بدأ خلق الإنسن من طين

8 - آفرينش انسان از گِل ، نشانه علم و تدبير خدا است .

يدبّر الأمر . .. علم الغيب و الشهدة ... و بدأ خلق الإنسن من طين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 71 - 4

4 - گِل ، خميرمايه آفرينش انسان

إذ قال ربّك للملئكة إنّى خلق بشرًا من طين

ص: 103

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 72 - 5

5 - گِل و روح ، آغاز و پايان سير تكوين انسان

خلق بشرًا من طين . فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 76 - 5

5 - گِل ، مبدأ و عنصر اوليه خلقت انسان

خلقته من طين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - رحمن - 55 - 14 - 1،3

1 - انسان ، آفريده شده به اراده خداوند از گِلى خشك همچون سفال

خلق الإنسن من صلصل كالفخّار

«صلصال» به گل خشك و «فخّار» به سفال گفته مى شود.

3 - پيدايش موجودى شعورمند و صاحب اراده از گلى خشكيده ( چون انسان ) ، شايان تأمل و درس آموزى است .

خلق الإنسن من صلصل

تذكر به مبدأ پيدايش انسان، ممكن است نظر به مطلب بالا داشته باشد; چه اين كه آيات سوره تماماً توحيدى است و در مقام نماياندن ربوبيت يگانه حق مى باشد.

و إذ قال ربّك للملئكة إنى خلق بشرًا من صلصل من حمإ مسنون

«صلصال» در لغت، به معناى صداى برخاسته از شىء خشك و «حمأ» به معناى گِل سياه و بد بو و «مسنون» به معناى متغير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 33 - 7

7- خداوند ، انسان را از گِلى خشكيده ، سياه ، بد بو و متغير آفريده است .

لبشر خلقته من صلصل من حمإ مسنون

12 - مؤمنون - 23 - 13 - 3

3 - آفرينش نسل آدم از نطفه پس از آفرينش خود وى از عصاره گِل

و لقد خلقنا الإنسن من سللة من طين . ثمّ جعلنه نطفة فى قرار مكين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 77 - 2

2 - نطفه ، مبدأ پيدايش و خميرمايه آفرينش انسان است .

أوَلم ير الإنسن أنّا خلقنه من نطفة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 2 - 1،2،11

1 - نطفه ، مبدأ پيدايش انسان

إنّا خلقنا الإنسن من نطفة أمشاج

2 - آفرينش انسان از نطفه ، جلوه عظمت و قدرت خداوند

إنّا خلقنا الإنسن من نطفة أمشاج

انتساب آفرينش انسان از نطفه به خداوند، با به كارگيرى ضمير متكلم مع الغير، بيانگر مطلب ياد شده است.

11 - آفرينش انسان از نطفه ، دليل قدرت خداوند بر آفرينش مجدد او در روز رستاخيز

هل أتى على الإنسن حين من الدهر لم يكن شيئًا مذكورًا . إنّا خلقنا الإنسن من نطف

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است، موضوع آيه 5 اين سوره تا پايان آن، درباره مسائل قيامت (مانند بهشت و جهنم و جايگاه كافران و خوبان و. ..) است. ضمن آن كه آيه پايانى سوره پيش - كه درباره اثبات توانايى خداوند بر احياى مردگان بود - تأييدكننده همين مطلب است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 23 - 6،7

6 - آفرينش انسان از مايعى بى مقدار و سير تكاملى آن در رحم ، جلوه قدرت خداوند

ألم نخلقكم . .. فقدرنا فنعم القدرون

برداشت ياد شده، با توجه به اين مطلب است كه خداوند، وصف «فنعم القادرون» را پس از طرح مسأله آفرينش بشر و تقدير آن، مطرح فرموده است.

7 - آفرينش انسان ، از مايعى ناچيز و سير متوازن و تكاملى وى در رحم ، نشانه توانايى خداوند بر برپايى قيامت و احياى مردگان

ألم نخلقكم من ماء . .. فقدرنا فنعم القدرون

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه اين آيات تا آخر سوره، درصدد اثبات برپايى قيامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 19 - 2

2 - انسان ها ، از نطفه آفريده شده اند .

ص: 106

من نطفة خلقه

انسان پس از رفع خطر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 23 - 2

2 - مردم پس از رهايى از اضطرار و خطر مرگ ، پيمان خود را با خدا مى شكنند و به ناسپاسى و تجاوز از حق مى پردازند .

لئن أنجيتنا من هذه لنكوننّ من الشكرين. فلما أنجيهم إذا هم يبغون فى الأرض بغير ال

1 - بازگشت انسان پس از مرگ ، به عناصر نخستين آفرينش خود ( خاك و . . . )

و اللّه أنبتكم من الأرض نباتًا . ثمّ يعيدكم فيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 3 - 4

4 - موادّ جسمانى انسان ، پس از مرگ از بين نمى رود .

ألّن نجمع عظامه

برداشت ياد شده از تعبير «نجمع» - از ماده «جمع» (گردآوردن) - استفاده مى شود; زيرا گردآوردن در جايى صادق است كه اجزايى پراكنده وجود داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 30 - 1،2

1 - انسان پس از مرگ به سوى دادگاه عدل الهى ، هدايت و سوق داده مى شود .

إلى ربّك يومئذ المساق

2 - استقلال روح از بدن و بقاى آن پس از مرگ

إلى ربّك يومئذ المساق

سوق داده شدن انسان پس از مرگ، بى ترديد به جسم او نيست; بلكه به حقيقت ديگرى به نام «روح» است. پس مى توان دريافت كه روح، حقيقتى مستقل از جسم است و همواره باقى خواهد بود.

7- آگاهى انسان در نشئه حجاب به ربوبيت خداوند ، برخاسته از آگاهى او در نشئه شهود است .

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

«أن تقولوا . .. » به تقدير «لام» و «لا»ى نافيه است. يعنى «لأن لا تقولوا» (ما مسأله اشهاد را عملى كرديم تا روز قيامت نگوييد از ربوبيت خدا غافل بوديم.) اين تعليل مى رساند كه اگر مسأله اشهاد نبود، حجت بر انسانها تمام نبود و خداوند آنها را به خاطر غفلت از ربوبيتش مؤاخذه نمى كرد. از لوازم اين معنا آن است كه آگاهى بالفعل انسانها نسبت به خدا به خاطر مسأله اشهاد مى باشد.

9 - غفلت آدمى از ربوبيت خدا در نشئه حجاب و حيات دنيوى ، با سابقه نشئه شهود ، عذرى غير قابل پذيرش

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 173 - 1،2،3

1 - وجود نشئه شهود و آگاه شدن آدمى به ربوبيت و وحدانيت خدا در آن نشئه ، از ميان برنده هر گونه عذر و بهانه اى براى روى آورى به شرك

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

2 - در صورت نبود نشئه شهود و اقرار براى فرزندان ، آنان در انتخاب عقيده ، جز تبعيت و تقليد از پدران ، راهى نداشتند .

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا من قبل

3 - در صورتى كه واقعه اشهاد و اقرار به ربوبيت خدا تحقق نمى يافت ، آدميان در حيات دنيا به ربوبيت و وحدانيت خدا آگاه نمى شدند .

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

15 - ص - 38 - 19 - 6

6 - پرندگان ، داراى نوعى شعور و شناخت نسبت به انسان و خدا

و الطير محشورة كلّ له أوّاب

11- پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) كامل ترين و متعالى ترين انسان در طول تاريخ بشر

و جئنابك شهيدًا على هؤلاء

برداشت فوق، بر اين اساس است كه «هؤلاء» اشاره به «شهيداً»; يعنى، گواهان هر امت داشته باشد كه در اين صورت پيامبراسلام(صلی الله علیه و آله) تنها انسانى است كه بر همه انسانهاى طول تاريخ و گواهان آنان شرافت و برترى دارد.

14- پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، شايسته ترين انسان و قرآن كامل ترين برنامه براى رشد و هدايت آدميان است .

و جئنابك شهيدًا على هؤلاء و نزّلنا عليك الكتب تبينًا لكلّ شىء و هدًى

با توجه به ارتباط دو بخش آيه; يعنى، «و جئنا بك شهيدا . ..» با «و نزّلنا عليك ...» و نيز بنابر اينكه «شهيداً» را به معناى الگو بدانيم و شهادت را شهادت عملى به شمار آوريم، برداشت فوق را مى توان به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 100 - 9

9 - انسان صالح ، انسان كامل و آرمانىِ مكتب وحى

ربّ هب لى من الصلحين

از اين كه حضرت ابراهيم(ع) فرزند مورد علاقه اش را از ميان انسان هاى صالح خواسته است، مى توان استفاده كرد كه آنچه براى ابراهيم(ع) مهم و به صورت يك آرمان تلقى مى شد; انسان كامل و صالح بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 112 - 8

8 - انسان صالح ، انسان كامل و آرمانى در مكتب وحى

نبيًّا من الصلحين

از اين كه ابراهيم(ع) فرزند مورد علاقه اش را از ميان انسان هاى صالح درخواست كرد (ربّ هب لى من الصالحين) و خداوند هم فرزندى با صفت صالح به ايشان عطا فرمود، مى توان استفاده كرد كه آنچه براى ابراهيم(ع) مهم و به صورت يك آرمان تلقّى مى شد، انسان كامل و صالح بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 21 - 1

1 - مردم در عالَم آخرت ، دو گروه اند : گروهى مشمول عذاب اند و گروهى مشمول رحمت .

ثمّ اللّه ينشئ النشأة الأخرة إنّ اللّه على كلّ شىء قدير . يعذّب من يشاء و يرحم م

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 16 - 5،6

5 - انسان ها ، در عالم آخرت ، حيات مجدد پيدا مى كنند .

الذين كفروا و كذّبوا بأيتنا و لقاىِ الأخرة

مراد از «لقاء الآخرة» مى تواند تحقق لقاى انسان ها با خدا در عالم آخرت باشد كه در اين صورت، مستلزم حيات مجدد آنها است.

6 - حضور در عالم آخرت ، فرجامى همگانى است .

و لقاىِ الأخرة

اضافه مصدر «لقاء» به مفعول خود (الأخرة) نشان دهنده اين است كه فاعل آن حذف شده است. و عبارت اين طور بوده است «لقائهم الأخرة»

7- خداوند ، دوزخ را از جنيان و انسان ها پر خواهد كرد .

لأملأنّ جهنم من الجنة والناس أجمعين

8- پر كردن جهنم از انسان ها و جنيان ، حقيقتى كه خداوند از پيش بيان داشته بود .

تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم من الجنة والناس

«تمت»; يعنى، به طور كامل و بدون هيچ نقصى تحقق يافت. مفسران برآنند كه مقصود از «كلمة ربك» - كه با جمله «لأملأنّ ...» تفسير شده است - همان سخنى است كه خداوند در داستان آدم و ابليس فرمود: «فالحق والحق أقول. لأملأنّ جهنم منك و ممن تبعك منهم أجمعين»; حق اين است - و من جز حق نمى گويم - كه جهنم را از تو و از همه كسانى كه از تو پيروى مى كنند پر خواهم كرد. سوره ص، آيه 84 و 85».

10- دوزخى شدن جن و انس به سبب اختلاف در دين ، گواه راستى و درستى سخن خداوند ( جهنم را از جن و انس پر خواهم كرد ) است .

و لايزالون مختلفين . .. و تمت كلمة ربك لأملأنّ جهنم

سخن از تحقق يافتن فرموده خداوند (تمت كلمة ربك . ..) پس از بيان اختلافهاى مردم و پوشيده شدن حق بر آنان، گوياى اين نكته است كه: همان اختلافها - كه مخفى ماندن حق را در پى داشت - موجب دوزخى شدن انسانها و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 13 - 6

6 - سوگند خداوند به انباشتن جهنم از مجرمان جنّى و انسى

و لكن حقّ القول منّى لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس

لام در «لأملأنّ» براى قسم است و حكايت ازآن دارد كه «القول» در فراز قبلى، سوگند است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 68 - 9

9- انسان ها به هنگام گرفتار آمدن به گرداب حوادث مرگ آفرين ، هيچ كارساز و پشتيبانى جز خداوند براى نجات خويش نمى يابند .

ثمّ لاتجدوا لكم وكيلاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 49 - 4،5

4 - انسان ها ، هنگام گرفتارى و رنج ، روى به خدا آورده و او را به فريادرسى مى خوانند .

فإذا مسّ الإنسن ضرّ دعانا

5 - انسان ها ، هنگام گرفتارى و رنج ، به ناتوانى خود و قدرت يارى رسانى خداوند پى برده و اعتراف مى كنند .

فإذا مسّ الإنسن ضرّ دعانا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 49 - 5

5 - ضعف و ناتوانى آدمى در برخورد با مشكلات

و إن مسّه الشرّ فيئوس قنوط

از كاربرد واژه «مسّ» و آمدن صيغه مبالغه «يؤُس» و «قنوط» استفاده مى شود كه انسان با اندك گرفتارى، احساس ضعف و ناتوانى كرده و دچار يأس و نااميدى مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 51 - 5

5 - انسان به هنگام گرفتارى ، رو به سوى خدا مى آورد و اصرار و التماس مى كند .

و إذا مسّه الشرّ فذو دعاء عريض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 20 - 1،2

1 - انسان هنگام مبتلا شدن به شرّ و بدى ، بسيار بى صبر و ناشكيبا است .

إذا مسّه الشرّ جزوعًا

«جزع» ضد صبر است; يعنى، بى صبرى و ناشكيبايى (العين و قاموس المحيط).

2 - بى صبرى و ناشكيبايى در برابر بدى ها و شرور ، از ويژگى هاى انسان است .

إذا مسّه الشرّ جزوعًا

ص: 121

1 - بقره - 2 - 148 - 9،10

9 - خداوند همه انسان ها را - هر كجا كه باشند - در صحنه قيامت حاضر خواهد ساخت .

أين ما تكونوا يأت بكم اللّه جميعاً

10 - حضور يكپارچه انسان ها در صحنه قيامت

أين ما تكونوا يأت بكم اللّه جميعاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 87 - 2،3

2 - قيامت ، پايان گردآورى انسان ها از سوى خداوند

ليجمعنّكم الى يوم القيمة

3 - قيامت ، روز گردآورى تمامى انسانها

ليجمعنّكم الى يوم القيمة

بر اساس اين احتمال كه «الى» به معنى «فى» باشد ; چنانچه برخى از مفسران اظهار داشته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 12 - 10

10 - خداوند، قطعاً و بدون ترديد، تمامى انسانها را در صحنه قيامت گرد خواهد آورد.

ليجمعنكم إلى يوم القيمة لا ريب فيه

مرجع ضمير «فيه» مى تواند مضمون جمله «ليجمعنكم» باشد، يعنى جمع كردن شما در قيامت بدون ترديد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 36 - 7

7 - خداوند مردگان را در قيامت برخواهد انگيخت.

و الموتى يبعثهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 51 - 3

3 - گرد آمدن آدميان در پيشگاه خداوند در قيامت، مقتضاى ربوبيت اوست.

أن يحشروا إلى ربهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 60 - 14

14 - خداوند در قيامت آدميان را به كردارهاى دنيويشان آگاه مى كند.

ثم إليه مرجعكم ثم ينبئكم بما كنتم تعملون

ص: 123

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 128 - 5

5 - جنيان و انسانها در قيامت مورد بازخواست مشترك قرار خواهند گرفت.

يمعشر الجن . .. و قال أولياؤهم من الإنس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 132 - 1

1 - هر يك از افراد جن و انس در روز قيامت از مرتبه و درجه ويژه خود برخوردارند.

و لكل درجت مما عملوا

تنوين «و لكل» عوض محذوف است و به قرينه آيه 128 و 130، محذوف «جن و انس» است، يعنى: «لكل من الجن و الإنس . ..» و چون آيات پيشين ترسيم قيامت بوده، ظاهر آن است كه درجات مطرح شده در آيه مربوط به آن روز باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 172 - 10

10 - هيچ انسانى در روز قيامت نمى تواند مدعى غفلت از ربوبيت خدا در حيات دنيوى خويش باشد .

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 105 - 3

3- اختيار و انتخاب در روز قيامت ، از انسان ها سلب مى شود .

يوم يأت لاتكلم نفس إلاّ بإذنه

قرين بودن هر گونه سخن در قيامت با اذن خداوند، مى تواند به اين معنا باشد كه: صحنه قيامت مانند دنيا نيست كه انسانها با اراده خويش سخن بگويند و يا افعال ديگرى انجام دهند و احياناً كارى كنند كه مورد رضايت خدا نباشد; بلكه اختيار از آنها سلب مى شود و نمى توانند هر چه را مى خواهند بگويند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 21 - 1

1- همه انسان ها به صورت دسته جمعى در قيامت در پيشگاه خداوند حضور خواهند يافت .

و برزوا لله جميعًا

«جميعاً» حال براى ضمير «برزوا» است و مرجع ضمير آن مى تواند همه انسانها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 48 - 1،2

1- روز قيامت ، تمامى انسان ها - گرچه خود نخواهند - به پيشگاه پروردگار عرضه خواهند شد .

و عرضوا على ربّك صفًّا

ص: 124

مجهول بودن «عُرِضوا» نشانگر آن است كه انسان ها ناگريز از حاضر شدن نزد خداوند هستند و از خود اختيار ندارد.

2- حضور انسان ها در قيامت ، با صفوفى منظم و سازماندهى شده خواهد بود .

و عرضوا على ربّك صفًّا

«صفّاً» حال براى نايب فاعل «عرضوا» است (مصفوفين) يعنى، عرضه انسان ها، به صورت صف است كه حكايت از نظم و طبقه بندى آدميان دارد. البته به قرينه آيات ديگر، اين صف بندى به شكل مجموعه اى مختلط نيست، بلكه هر گروه و پيروان هر طريقه، در گروهى مجزاى از ديگرى، در صحنه قيامت حضور مى يابند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 40 - 7

7- در قيامت ، رابطه انسان با مالكيت هاى اعتبارى او در دنيا ، به كلى بريده خواهد شد .

و أنذرهم يوم الحسرة . .. إنّا نحن نرث الأرض و من عليها و إلينا يرجعون

خداوند، هم زمين را ميراث خود دانسته و هم آدميان را; يعنى هم مالكان اعتبارى و هم ملك هاى اعتبارى; بنابراين در قيامت، اين دو تنها با مالك حقيقى خود مرتبط خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 108 - 5

5 - مردم حاضر در صحنه قيامت ، گفتار خود را با صدايى آهسته به زبان خواهند آورد .

يومئذ . .. خشعت الأصوات للرحمن

«خشوع صوت» به معناى پايين آمدن صدا است (تاج العروس).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 111 - 1

1 - نشانه هاى خضوع و تسليم در برابر خداوند ، بر چهره تمامى انسان ها ( در قيامت ) نقش خواهد بست .

. .. و عنت الوجوه للحىّ القيّوم

«عناء» به معناى خاضع شدن و مطيع گشتن است (لسان العرب). «وجه» به معناى صورت است و از آن جهت كه آثار خضوع و ذلت، بيش از همه جا در چهره آشكار مى گردد، اين واژه استفاده شده است. «ال» در «الوجوه» نيز محتمل است معناى استغراق داشته باشد و يا آن كه عوض مضاف اليه بوده و مراد از آن «وجوه المجرمين» باشد. برداشت ياد شده مبتنى بر اولين احتمال است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 103 - 7

7- « عن النبى (صلی الله علیه و آله) فى معنى « الفزع الأكبر » : ان الناس يصاح بهم صيحة واحدة فلايبقى ميّت إلاّ نشر و لا حىّ إلاّ مات إلاّ ما شاء اللّه ثمّ يصاح بهم صيحة أخرى فينشر من مات و يصفون جميعاً و تنشقّ السماء و تهدّ الأرض و تخرّ الجبال و تزفر النيران و ترمى بمثل الجبال شرراً فلايبقى ذو روح إلاّ إنخلع قلبه و ذكر ذنبه و شغل بنفسه إلاّ ما شاء اللّه ;

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روايت شده كه در معناى «فزع أكبر» فرمود: به درستى كه يك صيحه بر مردم زده مى شود كه مرده اى نمى

ص: 125

ماند، مگر اين كه زنده مى شود وزنده اى نمى ماند، مگر اين كه مى ميرد، جز آنچه را كه خدا بخواهد. سپس صيحه ديگرى بر آنان زده مى شود و آنان كه مرده اند زنده گشته و همگى به صف كشيده خواهند شد. و آسمان شكافته و زمين در هم كوبيده و كوه ها فرو ريخته و آتش شعله هايى چون كوه بركشد، پس هيچ صاحب روحى نماند، مگر اين كه [از هراس] دل او كنده شود و گناهان خود را يادآورد و هر كس به فكر خويش باشد، مگر آنچه را خدا بخواهد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 89 - 4

4 - قيامت ، عرصه حضور انسان ها در پيشگاه خدا

إلاّ من أتى اللّه بقلب سليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 102 - 6

6 - توجه انسان ها در قيامت ، به عدم امكان بازگشت به دنيا و تدارك گذشته ها

فلو أنّ لنا كرّة فنكون من المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 43 - 12،13

12 - روز قيامت ، روز تفكيك شدن كامل انسان هاى مؤمن از انسان هاى كافر است .

يومئذ يصّدّعون

احتمال دارد مراد از تفكيك شدن و جدايى در روز قيامت، تفكيك صفوف اهل بهشت از صفوف كسانى كه اهل جهنم اند باشد. آيه بعد، مؤيد اين برداشت است

13 - قيامت ، روز جدايى و پراكندگى كامل انسان ها است .

يومئذ يصّدّعون

«يصّدّعون» از ريشه «صدع» به معناى «جدا شدن و پارگى در اجسام سخت» است. احتمال دارد كه مراد از «يصّدّعون» جدايى صف سعادت مندان و شقاوت مندان باشد و احتمال دارد پراكندگى و جدا شدن انسان ها از هم باشد. برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 12 - 6

6 - حضور انسان در صحنه قيامت ، حضورى جسمانى است .

و لو ترى . .. ناكسوا رءوسهم

از سر به زير انداختن - كه علامت شرمسارى است - استفاده مى شود كه انسان ها در قيامت، با بدن مادى حضور پيدا مى كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 7 - 6

ص: 126

6 - سخن گفتن پيامبر (صلی الله علیه و آله) از بازآفرينى انسان ها در قيامت

رجل ينبّئكم إذا مزّقتم كلّ ممزّق إنّكم لفى خلق جديد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 50 - 1،2،4

1 - با فرارسيدن زمان برپايى قيامت بر اثر صيحه و فرياد مرگ بار ، انسان ها از هرگونه توصيه و اندك سفارشى ، ناتوان خواهند شد .

صيحة وحدة تأخذهم . .. فلايستطيعون توصية

نكره آمدن «توصية» مى تواند براى تقليل باشد.

2 - با فرارسيدن زمان برپايى قيامت بر اثر صيحه و فرياد مرگ بار ، انسان ها از مراجعه به كسان خود ناتوان خواهند بود .

صيحة وحدة تأخذهم . .. فلايستطيعون توصية و لا إلى أهلهم يرجعون

4 - انسان ها به وقت شنيدن صيحه و فرياد سهمگين در آستانه برپايى قيامت ، از هرگونه تحرك و عملى ناتوان خواهند بود .

صيحة وحدة . .. فلايستطيعون توصية و لا إلى أهلهم يرجعون

برداشت ياد شده بر اين اساس استوار است كه ناتوانى انسان ها از توصيه و مراجعه به كسان خود، به عنوان مثال و مصداق آمده و مقصود اصلى بيان ناتوانى كامل بشر در برابر مشيت خداوند به برپايى قيامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 69 - 3،9

3 - تابش نور عدل و قسط الهى بر اهل زمين در قيامت

و أشرقت الأرض بنور ربّها

بسيارى از مفسران گفته اند: مقصود از نور در اين آيه، به قرينه جمله هاى بعدى - كه درباره نامه اعمال و داورى به حق خداوند سخن گفته است - نور عدل و قسط الهى است; چنان كه در فرهنگ عرب، به پادشاهى كه عادل باشد گفته مى شود (أشرقت الأفاق بعدلك و أضائت الدنيا بقسطك).

9 - احضار شاهدانى چند در عرصه قيامت براى گواهى دادن بر اعمال بندگان ، هنگام عرضه نامه اعمالشان

و الشهداء

«شهدا» جمع «شاهد» (گواه) است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 54 - 3

3 - حضور انسان ها در قيامت ، جلوه اى از ربوبيت الهى است .

ألا إنّهم فى مرية من لقاء ربّهم

اضافه «لقاء» به وصف ربوبيت - و نه ديگر اوصاف و اسماى الهى - معناى بالا را افاده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 7 - 22

ص: 127

22 - تقسيم انسان ها در قيامت ، به دو گروه بهشتى و دوزخى

فريق فى الجنّة و فريق فى السعير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 38 - 5

5 - قيامت ، عرصه حضور انسان در پيشگاه الهى است .

حتّى إذا جاءنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 21 - 1،2،3

1- حضور يكايك انسان ها در صحنه قيامت ، همراه با دو مأمور پيش برنده و گواه

و جاءت كلّ نفس معها سائق و شهيد

2- حركت انسان در صحنه قيامت ، با راهنمايى و فرمان ملائكه

معها سائق

بنابراين كه «سائق» فرشته اى از فرشتگان باشد - و نه اعمال آدمى - برداشت ياد شده استفاده مى شود.

3- هراس انسان در قيامت ، از حضور در دادگاه عدل الهى *

و جاءت كلّ نفس معها سائق

برداشت ياد شده بدان احتمال است كه تعبير «سائق» و مأمور پيش برنده، از آن جهت ياد شده باشد كه بى رغبتى و هراس انسان را، از حضور اختيارى در محكمه عدل الهى بنماياند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 7 - 5

5 - نگرانى و سردرگمى آدميان ، در لحظه هاى آغازين رستاخيز و خروج از قبرها

يخرجون من الأجداث كأنّهم جراد منتشر

تشبيه به «جراد منتشر»، بيانگر سردرگمى و حركت هاى نامنظم و حيرت زده آدميان، پس از خروج از قبرها در روز رستاخيز است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 7 - 3

3 - برانگيخته شدن انسان ها در قيامت ، امرى قطعى است .

قل بلى و ربّى لتبعثنّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 24 - 5

5 - حشر و برانگيخته شدن انسان ها به پيشگاه خداوند در قيامت

ص: 128

و إليه تحشرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 18 - 1

1 - قيامت ، روز عرضه شدن و به نمايش در آمدن انسان ها در پيشگاه خداوند و در محكمه عدل او

يومئذ تعرضون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 20 - 4

4 - تمامى انسان ها در قيامت ، با حساب رسى اعمال خويش روبه رو مى شوند .

إنّى ظننت أنّى ملق حسابيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - حاقه - 69 - 26 - 4

4 - تمامى انسان ها در قيامت ، با حساب رسى اعمال خويش روبه رو خواهند شد .

و لم أدر ما حسابيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 4 - 4

4 - برانگيخته شدن انسان ها در قيامت ، در قالب جسمى همانند جسم دنيايى آنان

قدرين على أن نسوّى بنانه

تصريح به درست كردن انگشتان، مى تواند اشاره به حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 12 - 1

1 - سرنوشت انسان در قيامت و تعيين جايگاه وى ( بهشت يا دوزخ ) ، تنها در اختيار خداوند است .

إلى ربّك يومئذ المستقرّ

كلمه «مستقرّ» مى تواند مصدر ميمى باشد; يعنى، «استقرار الإنسان يوم القيامة ينتهى إلى حكم ربّك و مشيئته» و نيز مى تواند به معناى مكان استقرار باشد; يعنى، تعيين قرارگاه انسان (بهشت يا جهنم) تنها به حكم و فرمان خدا بازمى گردد. گفتنى است تقديم «إلى ربّك» (خبر) بر «مستقر» (مبتدا) افاده حصر مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 14 - 1،2،3

1 - بصيرت و بينايى كامل انسان به خويشتن خويش در قيامت

إلى ربّك يومئذ المستقرّ . .. بل الإنسن على نفسه بصيرة

ص: 129

2 - هر انسانى در عرصه قيامت ، خود شاهد و گواه بر محكوميت خويش خواهد بود .

بل الإنسن على نفسه بصيرة

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين احتمال است كه «بصيرة» صفت براى موصوف محذوفى (مانند «حجّة») باشد. در اين صورت مفاد اين آيه مانند آيه 24 از سوره «نور» است (يوم تشهد عليهم ألسنتهم و أيديهم و أرجلهم بما كانوا يعملون).

3 - مجموعه رفتار ها و كردار هاى هر انسانى در قيامت ، براى او آن چنان روشن است كه نيازى به دليل و گواه ديگران نيست .

بل الإنسن على نفسه بصيرة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 7 - 1

1 - انسان ها در قيامت ، به دسته هاى مختلف تقسيم خواهند شد .

و إذا النفوس زوّجت

سياق آيات، دلالت دارد كه آنچه پيش از اين آيه آمده بود، «اشراط الساعة» و حوادثى بود كه در آستانه قيامت رخ مى نمود. از اين آيه به بعد حوادثى آمده است كه در قيامت رخ خواهد داد. «زوج» در اصل به معناى صنف و نوع از هر چيز است. (لسان العرب)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 14 - 3

3 - حاضران صحنه قيامت ، داراى قدرت درك و شناخت

علمت نفس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انفطار - 82 - 5 - 3

3 - حاضران صحنه قيامت ، داراى قدرت درك و شناخت

علمت نفس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - مطففين - 83 - 6 - 2

2 - مردم در صحنه قيامت ، به حال ايستاده در انتظار فرجام نهايى خويش اند .

يوم يقوم الناس لربّ العلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 2 - 2

2 - صحنه گريزناپذير قيامت ، براى برخى جز فروتنى و تسليم ذلّت بار چاره اى باقى نمى گذارد .

حديث الغشية . وجوه يومئذ خشعة

ص: 130

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - غاشيه - 88 - 26 - 5

5 - وجود كارگزارانى چند ، براى حسابرسى اعمال مردم در قيامت

ثمّ إنّ علينا حسابهم

برداشت ياد شده، از ضمير «نا» استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 22 - 1،2،6

1 - تجلّى حضور خداوند ، در تمام صحنه هاى قيامت براى همه مردم

و جاء ربّك

خداوند، همواره و در همه جا، در دنيا و آخرت، حضور دارد. بنابراين معناى «جاء»، ظهور همين حقيقت براى حاضران در صحنه قيامت است; چه آن كه آنان حضور خداوند را در همه امور، مشاهده خواهند كرد.

2 - انسان ها در قيامت ، خود را به طور كامل ، مقهور ربوبيت و تدبير خداوند خواهند ديد .

و جاء ربّك

اضافه «ربّ» به ضمير خطاب - كه به مخاطب خاصى نظر ندارد - بيانگر آن است كه آنچه براى همگان مشهود خواهد شد، جلوه هاى ربوبيت خداوند در هر شخص است.

6 - رسيدگى به كار هاى انسان ها در قيامت ، داراى قسمت هاى گوناگون و تفكيك شده است .

صفًّا صفًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - زلزله - 99 - 6 - 3

3 - انسان ها در قيامت ، به گروه هايى گوناگون تقسيم خواهند شد .

يومئذ يصدر الناس أشتاتًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - زلزله - 99 - 8 - 2

2 - كار هاى ناروا ، هر چند به وزن مورچه ريز و يا ذرّات معلق در هوا باشد ، باقى مانده ، در قيامت بر انسان عرضه خواهد شد .

و من يعمل مثقال ذرّة شرًّا يره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 4 - 3

3 - تشبيه وضع انسان ها در قيامت ، به انبوه ملخ هاى پراكنده *

يوم يكون الناس كالفراش المبثوث

برداشت ياد شده، ناظر به اين احتمال است كه فَراش - چنان كه فرّاء گفته است - به معناى ملخ هايى باشد كه بر زمين گسترده شده، درهم مى لولند. گفتنى است كه اين معنا، تنها از فرّاء نقل شده است.

ص: 131

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 6 - 1

1 - برخى از مردم در قيامت ، داراى كردارى سنگين و ارجمند در پيشگاه خداوند

فأمّا من ثقلت موزينه

به وزنه هايى كه با آن متاع را مى سنجند و نيز به ابزار سنجش هر چيز، «ميزان» گفته مى شود (برگرفته از لسان العرب). سنگينى وزنه ها در قيامت، بيانگر سنگينى اعمال است كه به تناسب ماهيت آنها، مراد ارج و بهاى فراوان آنها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قارعه - 101 - 8 - 1

1 - اعمال برخى از مردم در قيامت ، سبك وزن و بى ارزش است .

و أمّا من خفّت موزينه

«موازين» يا جمع «ميزان» و يا جمع «موزون» است. برداشت ياد شده، با هر دو مبنا سازگار است.

20 - غاشيه - 88 - 1 - 1

1 - خداوند ، هشداردهنده به انسان ها و تشويق كننده آنان به شنيدن حوادث قيامت

هل أتيك حديث الغشية

استفهام در «هل أتاك»، براى ترغيب به شنيدن پاسخ است و خطاب در آن، گرچه ممكن است به طور مستقيم متوجه پيامبر(صلی الله علیه و آله) باشد; ولى به دليل سياق آيات، مراد عموم انسان ها است.

آيد و در آيه - به قرينه «ليطغى» - ناظر به حالتى است كه نوع انسان ها در برابر نعمت علم و قلم به خود مى گيرند. تعبير «الإنسان - كه براى جنس به كار رفته - ناظر به غالب افراد آن است كه از آن به عموم عرفى تعبير مى شود.

راغب» از معانى اكرام شمرده شده - و در «أكرمن» مقصود «با عظمت شمردن و بى عيب دانستن» است كه در «قاموس» آمده است.

4 - برخى آدميان در زمين استقرار يافته و برخى تولد نيافته اند و در اصلاب به وديعت هستند.

أنشأكم من نفس وحدة فمستقر و مستودع

تقسيم بندى آدميان به دو گروه «مستقر» و «مستودع» پس از ايجاد اوليه آنان، اين معنى را كه «مستقر» يعنى استقرار يافته در زمين و «مستودع» يعنى به وديعت گذارده شده در اصلاب، تقويت مى نمايد. لازم به ذكر است در اين خصوص مفسران وجوه ديگرى نيز ذكر كرده اند.

5 - استقرار و استيداع، دو حالتى كه بنى آدم در يكى از آن دو قرار دارند.

أنشأكم من نفس وحدة فمستقر و مستودع

15 - سكونت موجوداتى مانند انسان در زمين قبل از سكونت آدم(ع) و فرزندان او

كما أنشأكم من ذرية قوم ءاخرين

اگر «أنشأكم» خطاب به همه مردم زمين باشد، مفاد آيه بيانگر اين است كه ساكنان فعلى زمين از نسل ساكنان قبلى آن نبوده اند. زيرا به مقتضاى تشبيه «كما أنشأكم ...» ساكنان قبلى جملگى نابود شده و نسل كنونى بشر از ذريه قومى ديگر (قوم ءاخرين) هستند، نه از ساكنان قبلى زمين.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 39 - 3

3 - آدم ( ع ) و نسل او ، جانشين انسان هايى كه پيش از آنان در زمين مى زيستند .

هو الذى جعلكم خلئف فى الأرض

18 - برخى انسان ها ، بدون داشتن علم و منبع هدايت و كتاب روشن كننده ، درباره خداوند ، به مجادله مى پردازند .

و من الناس من يجدل فى اللّه بغير علم و لا هدًى و لا كتب منير

الذين ءامنوا و هاجروا و جهدوا . .. أعظم درجة عند اللّه

كسى غير خداوند است; ولى زمانى كه ناگوارى به او رو مى آورد، خدا را متهم كرده و ناسپاسى مى كند.

فلا أُقسم

جمله «طبقاً عن طبق» (در آيات بعد) - كه سوگندهاى مكرر اين آيات مربوط به آن است - از دگرگونى حالات انسان خبر مى دهد و حرف «فاء» در «فلا اُقسم» اين مجموعه را بر آيات پيشين - كه درباره محاسبه نامه هاى اعمال بود - تفريع كرده است; يعنى، حال كه از حساب و كتاب آگاه شديد، بدانيد كه دگرگونى حالات حتمى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ناس - 114 - 5 - 4

4 - انسان ، تحت تأثير القائات و تعاليم بيرونى و آماده شكل گرفتن براساس آنها است .

قل أعوذ . .. من شرّ الوسواس الخنّاس . الذى يوسوس فى صدور الناس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 51 - 6

6 - انذار و اخطار به مردمان ، محور رسالت و بعثت پيامبران

و لو شئنا لبعثنا فى كلّ قرية نذيرًا

برداشت فوق، از توصيف پيامبران به انذارگر و اخطار كننده، به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 3 - 9

9- هشدار و انذار خلق ، از اهداف اصلى نزول قرآن

إنّا أنزلنه . .. إنّا كنّا منذرين

15 - فاطر - 35 - 45 - 6،7

6 - بقاى نسل انسان و تداوم حيات زندگان در كره زمين ، فلسفه به تأخير افتادن كيفر گناه كاران و كافران تا قيامت

و لو يؤاخذ اللّه الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابّة و لكن يؤخّرهم إلى أج

7 - مصلحت بقاى نسل انسان ها و حيات در زمين ، مهم تر از مصلحت عقوبت دنيايى بندگان گنه كار و كافران

و لو يؤاخذ اللّه الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابّة و لكن يؤخّرهم إلى أج

1 - بقره - 2 - 151 - 7،8

7 - تلاوت آيات الهى بر مردم و پاكسازى آنان از آلودگى ها ( شرك و . . . ) از وظايف پيامبر (صلی الله علیه و آله) و از اهداف رسالت اوست .

يتلوا عليكم ءايتنا و يزكيكم

8 - تعليم حقايق و معارف قرآن و آموزش حكمت به مردم ، از وظايف پيامبر (صلی الله علیه و آله) و از هدف هاى رسالت اوست .

و يعلمكم الكتب و الحكمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 70 - 2

2 - اهتمام ابراهيم ( ع ) براى به انديشه واداشتن مردم شرك پيشه عصر خويش درباره حقيقت معبود هاى شان

إذ قال . .. ما تعبدون

استفهام در «ماتعبدون» استفهام حقيقى نيست; زيرا ابراهيم(ع) مى ديد كه آنان بت مى پرستند. بنابراين پرسش ياد شده بدان منظور بوده است كه افكار آنان را برآشوبد و به انديشيدن درباره آنچه مى پرستند وادارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 51 - 5

5 - تنبه و بيدارى مردمان ، از هدف هاى تعاليم قرآن

و لقد وصّلنا لهم القول لعلّهم يتذكّرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 151 - 1

1 - لزوم آگاهى بخشيدن به مردم درباره عقايد خرافى

ألا إنّهم من إفكهم ليقولون

از به كار رفتن «ألا» - كه براى تنبيه است - برداشت بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 4 - 8

8- بيدارگرى و بينش دهى ، وظيفه مبلغان الهى حتى پس از روى گردانى مردم *

و الذين كفروا عمّا أنذروا معرضون . قل أرءيتم ما تدعون من دون اللّه

ارتباط اين آيه با ذيل آيه قبل (و الذين كفروا. .. معرضون) ممكن است اين نكته را برساند كه اعراض كافران، تكليف مبلغان الهى را ساقط نمى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 55 - 2

2 - بيدارگرى و تذكر مردم به ارزش هاى الهى ، تكليفى هميشگى براى مبلغان دينى

و ذكّر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 52 - 2

2 - بيدارى و آگاهى انسان ها ، در قلمرو رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن

و ما هو إلاّ ذكر للعلمين

ص: 148

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 12 - 1

1 - خداوند ، آگاه ساختن انسان ها را با خوبى و بدى و رساندن خوبان و بدكاران را به فرجام شايسته آنان ، بر خود لازم شمرده است .

إنّ علينا للهدى

«هدى» مصدر و به معناى ارشاد و راهنمايى است (قاموس). مراد از هدايت ممكن است اعم از هدايت فطرى و تشريعى و نيز رساندن به مقصد باشد. جملات «سنيسّره لليسرى» و «سنيسّره للعسرى» (در آيات پيشين) مؤيد تعميم است.

15 - ص - 38 - 75 - 5

5 - آفرينش انسان ، آفرينشى بس مهم و با عظمت و مورد توجه ويژه خداوند

ما منعك أن تسجد لما خلقت بيدىّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 64 - 21

21 - تمجيد و تحسين خداوند از خويش به خاطر آفريدن آسمان ، زمين و انسان

اللّه الذى جعل لكم الأرض . .. و صوّركم ... فتبارك اللّه ربّ العلمين

جمله «فتبارك اللّه ربّ العالمين» داراى آهنگ تمجيد و تحسين است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 4 - 2

2 - آفرينش انسان در مقايسه با ساير جانداران زمين ، داراى ويژگى ، امتياز و اهميت

و فى خلقكم و ما يبثّ من دابّة

از اين كه انسان به صورت مستقل و مقدم بر ساير جانداران ياد شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 23 - 7

7 - آفرينش انسان ، از مايعى ناچيز و سير متوازن و تكاملى وى در رحم ، نشانه توانايى خداوند بر برپايى قيامت و احياى مردگان

ألم نخلقكم من ماء . .. فقدرنا فنعم القدرون

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه اين آيات تا آخر سوره، درصدد اثبات برپايى قيامت باشد.

خداوند، كره زمين را به گونه اى آفريده كه براى بشر قابل بهرهورى باشد و نيز آن را در جهت مصالح و منافع او آفريده است. از اين نكته مى توان به برداشت ياد شده دست يافت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 20 - 3

3 - هدايت انسان به راه راست و آسان ساختن سلوك آن ، مهم تر از آفرينش اندام او است .

ثمّ السبيل

حرف «ثمّ» براى تراخى است و چنانچه جمله «ثمّ السبيل يسّره»، تفسير جمله «قدّره» و بيان گوشه اى از تقديرات الهى درباره انسان باشد; مراد تراخى رتبى خواهد بود; يعنى، آنچه بعد از ثمّ ذكر شده است، والاتر و ارجمندتر است.