3 - آل عمران - 3 - 153 - 4

4 - تبلور آزمون مسلمانان در شكست احد ، به هنگام فرار آنان از صحنه كارزار

ثمّ صرفكم عنهم ليبتليكم . .. اذ تصعدون و لا تلون على احد

بنابر اينكه «اذ تصعدون» متعلق به «ليبتليكم» باشد، يعنى خداوند شما را از تعقيب دشمن بازداشت تا آزمايشتان كند و اين آزمايش به هنگام فرار تبلور يافت و محقق شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 16،39

16 - پندار اينكه خداوند نبايد مسلمانان را مبتلا به شكست كند ، پندارى جاهلانه و باطل

يظنّون باللّه غير الحقّ . .. يقولون هل لنا من الامر من شىء

39 - پالايشِ درونى اهل ايمان و سازندگى آنان ، هدف خداوند از ابتلاى آنان به مشكلات و سختيها

و ليمحّص ما فى قلوبكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 1،6،7،17،20

1 - آزمايش مستمر و مداوم مؤمنان ، از سنت هاى خداوند

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

لام در «لتبلونّ»، براى تأكيد و حاكى از قسم خداوند بر وقوع آزمايش است و نون تأكيد نيز حتميّت آن را مورد تأكيد قرار مى دهد. همچنين فعل مضارع «لتبلونّ»، دلالت بر استمرار آزمايش دارد.

6 - لزوم آمادگى مؤمنان ، براى آزمايش هاى الهى

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

خداوند با تذكّر به اينكه مؤمنان در مال و جان خويش مورد آزمايش قرار خواهند گرفت، در حقيقت به آنان مى فهماند كه بايد براى چنين امرى آماده باشند.

7 - توجّه به مرگ و اجر اخروى و نيز فريبندگى دنيا ، زمينه ساز پيروزى انسان در آزمايش الهى

كلّ نفس ذائقة الموت . .. لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

ظاهراً آيه قبل (كلّ نفس . .. ) رهنمودى براى پيروز شدن مؤمنان درامتحانهاى جانى و مالى است. چون بهترين راه براى از جان گذشتگى و جهاد اين است كه آدمى بداند چه جهاد كند و يا سستى نمايد، طعم مرگ را خواهد چشيد. و راه معقول براى صرفنظر كردن از اموال اين است كه آدمى بداند دنيا و آنچه در آن است، فريبنده و پوچ است.

17 - لزوم پيشه كردن صبر و تقوا در برابر آزمايش هاى الهى و آزار هاى دشمنان

لتبلونّ . .. و لتسمعنّ ... و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

20 - صبر توأم با تقوا ، شرط موفقيّت در آزمايش هاى الهى

لتبلونّ . .. و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

ص: 2

11 - طه - 20 - 40 - 35

35 - موسى ( ع ) زمانى توفيق مناجات با خداوند در كوه طور و دريافت حكم رسالت را يافت كه از مرحله آزمون الهى و چشيدن سختى ها ، عبور كرد و شايستگى لازم را به دست آورده بود .

و فتنّك فتونًا. .. ثمّ جئت على قدر يموسى

1 - بقره - 2 - 124 - 1

1 - خداوند ، پيامبرش ابراهيم ( ع ) را با تكاليفى سنگين و دشوار بيازمود .

و إذ ابتلى إبرهيم ربه بكلمت

«ابتلاء» به معناى آزمودن است. تعبير كردن از مواد آزمون به كلمات (سخنان) اشاره به اين دارد كه: آن مواد فرمانهايى بوده كه ابراهيم بايد آنها را امتثال مى كرد و لذا كلمات در برداشت، به تكاليف تفسير شد. نكره آوردن (كلمات) حكايت از عظمت آن دارد، كه به مناسبت آزمون، از آن به دشوارى و سنگينى تعبير شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 143 - 10،21

10 - تعيين بيت المقدس به عنوان قبله ، آزمونى براى مسلمانان و تصفيه ايشان

و ما جعلنا القبلة التى كنت عليها إلا لنعلم

21 - تبديل قبله ، آزمونى براى تصفيه مسلمانان واقعى از غير آنان

و ما جعلنا القبلة التى كنت عليها إلا لنعلم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 155 - 2،3،5

2 - خداوند با مبتلا ساختن اهل ايمان به ترس و گرسنگى ، آنان را مى آزمايد .

و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع

3 - خداوند با گرفتار ساختن مؤمنان به چيزهايى كه زيان مالى و جانى و كمبود محصول را در پى داشته باشد ، آنان را مى آزمايد .

و لنبلونكم بشىء من . .. نقص من الأمول و الأنفس و الثمرت

5 - كشته شدن راه خدا ، وسيله اى براى آزمون جامعه ايمانى هستند .

و لنبلونكم بشىء . .. و نقص من الأمول و الأنفس و الثمرت

مصداق مورد نظر براى «نقص الأنفس» - به قرينه آيات قبل - كشته شدگان راه خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 4

4 - جهاد و پايدارى در هنگامه هاى دشوار آن ، محكِ آزمونِ اهل ايمان

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين

نصب «يعلم» به «اَن» مقدّر، دلالت مى كند كه «واو» در «و يعلم الصّابرين» واو جمع است. يعنى: محك آزمون اهل ايمان، جهادِ همراه صبر و پايدارى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 34

34 - حوادث ايّام ، جنگ ها ، سختى ها ، مصيبت ها و مرگ ، آزمايش الهى است .

ص: 5

لبرز الّذين . .. و ليبتلى اللّه ما فى صدوركم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 7

7 - رنج ها و شكست هاى جامعه ايمانى ، وسيله آزمايشى براى معلوم نمودن صف مؤمنان استوار از غير ايشان

و ما اصابكم يوم التقى الجمعان فباذن اللّه و ليعلم المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 6

6 - سختى ها ، مصيبت ها و جنگ ها ( شكست ها و پيروزى ها ) ، وسايل آزمايش الهى براى بندگان

حتّى يميز الخبيث من الطّيّب

به مقتضاى ارتباط ميان اين آيه و آيات پيشين، از وسايل آزمايش الهى، همان نبردها مشكلات آن است ; چنانچه در نبرد احد پيش آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 94 - 2،4،5،17،18

2 - خداوند ، خود آزمايش كننده مؤمنان و تعيين گر ابزار و شيوه آن است .

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد

4 - انواع شكار ها - چه آنها كه بدون ابزار قابل دسترسى باشند ( مانند جوجه پرندگان و . . . ) و چه آنها كه بدون نيزه و مانند آن قابل دستيابى نباشند - ، وسيله اى براى آزمون راهيان حج و عمره خواهند بود .

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد تناله ايديكم و رماحكم

5 - جذبه هاى دنيوى و كشش به آنها از ابزار امتحان الهى

يأيها الذين ءامنوا ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد

17 - نزديك شدن شكار هاى وحشى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان در عمره حديبيه جهت آزمايش آنان

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد تناله ايديكم و رماحكم

امام صادق(ع) در توضيح آيه فوق فرمود: حشرت لرسول(صلی الله علیه و آله) فى عمرة الحديبية الوحوش حتى نالتها ايديهم و رماحهم.

_______________________________

كافى، ج 4، ص 396، ح 1; نورالثقلين، ج 1، ص 671، ح 357.

18 - دسترسى حج گزار به تخم و بچه حيوانات و در تيررس قرار گرفتن شكار هاى وحشى ، وسيله آزمايش خداوند از وى .

يأيها الذين ءامنوا ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد تناله ايديكم و رماحكم

برداشت فوق از حديثى استفاده شده كه در توضيح آيه فوق مى فرمايد: ما تناله الا يدى البيض و الفراخ و ما تناله الرماح فهو ما لاتصل اليه الا يدى.

_______________________________

كافى، ج 4، ص 397، ح 4; تفسير برهان، ج 1، ص 502، ح 3.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 6

5 - انعام - 6 - 53 - 1،2،3

1 - خداوند گروهها و قشرهاى گوناگون جامعه را به وسيله يكديگر مى آزمايد.

و كذلك فتنا بعضهم ببعض

2 - حضور مؤمنان ضعيف در كنار پيامبر(صلی الله علیه و آله)، وسيله اى براى آزمايش ديگران است.

و لا تطرد الذين يدعون ربهم . .. و كذلك فتنا بعضهم ببعض

3 - مؤمنان مستمند و محروم از پايگاه اجتماعى، وسيله آزمايش ديگر مردم هستند.

و لا تطرد الذين يدعون ربهم . .. و كذلك فتنا بعضهم ببعض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 165 - 7

7 - امكانات و مزاياى هر انسان، وسيله آزمون او از جانب خداوند است.

ليبلوكم فى ما ءاتيكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 141 - 13،14

13 - انسان با سختى ها و نعمت ها و تفضلات الهى ، مورد آزمايش خداوند قرار مى گيرد .

و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

14 - آزمون انسان ها با سختى ها ، برخاسته از مقام ربوبى خدا و در جهت رشد و تربيت آنان

و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 168 - 5

5 - سختى ها و آسايش ها ، امورى هدفدار و زمينه آزمون انسان ها از سوى خداوند است .

و بلونهم بالحسنت و السيئات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 9

9 - خداوند حتى با اعطاى نعمت و امور خوشايند به اهل ايمان ، آنان را آزمايش مى كند .

و ليبلى المؤمنين منه بلاء حسنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 28 - 1،2،5

1 - هشدار خداوند به مؤمنان مبنى بر آزمايش آنان از طريق مال و فرزند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

2 - دارايى ها و فرزندان اهل ايمان ، ابزارى براى آزمايش آنان از سوى خداوند

ص: 7

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

5 - پيروزى مردمان در آزمونشان به وسيله مال و فرزند ، امرى بسيار مشكل و بس ارزشمند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

برداشت فوق از تأكيدات متعددى استفاده شده كه در آيه مورد بحث به كار رفته است. از جمله شروع سخن با فعل «اعلموا» و سپس منحصر كردن مال و اولاد براى آزمايش با كلمه «انما» و آنگاه مال و فرزند را آزمايش خواندن و نه وسيله آزمايش. اين همه تأكيد براى رساندن اين حقيقت است كه آزمون با مال و فرزند آزمونى دشوار و پيروزى در آن بسيار مشكل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 41 - 11

11 - آزمودن مسلمانان در ادعاى ايمانشان به خدا و آيات او منشايى براى تشريع دستور خمس

و اعلموا أنما غنمتم

برداشت فوق ناظر بر اين اساس است كه جمله «و اللّه على كل شىء قدير» ناظر به لزوم پرداخت خمس باشد. يعنى اين فرمان نه از آن روست كه خداوند نيازمند اموال شماست و بر رفع نياز بينوايان توانا نيست، بلكه هدف از اين فرمان اولا تمايز مؤمنان راستين از غير ايشان است و ثانيا اين است كه نياز نيازمندان هر جامعه توسط همان جامعه تأمين شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 85 - 7

7 - از امام باقر و امام صادق - عليهما السلام - روايت شده است كه درباره سخن خداوند : « ربنا لا تجعلنا فتنة للقوم الظالمين » فرمود : لا تسلطهم علينا فتفتنهم بنا ;

پروردگارا! گروه ستمگران را بر ما مسلط مكن كه ما را وسيله آزمايش آنان قرار دهى».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 9 - 3

3- خداوند ، با اعطاى نعمت به انسان ها و نيز سلب آن نعمت ، ايشان را آزمايش مى كند .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً . .. و لئن أذقنا الإنسن منا رحمة ثم نزعنها منه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 6 - 20

20- آزمايش هاى خداوند از بندگان داراى مراتب است .

و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 110 - 3

3- آزار و شكنجه دشمنان اسلام نسبت به مؤمنان ، زمينه آزمايش ايمان آنان

إلاّ من أُكره و قلبه مطمئنّ بالإيمن . .. ثمّ إن ربّك للذين هاجروا من بعد ما فتن

ص: 8

در واژه «فتنوا» - كه در اين آيه در معناى امتحان و آزمايش به كار رفته است - معناى رنج و عذاب نهفته است; چه اينكه ريشه اين فعل به معناى گداختن طلا براى خالص ساختن آن است (مفردات راغب). گفتنى است آيه 106 - كه درباره شكنجه و آزار شدن مسلمانان و حكم تقيه است تأييد كننده همين برداشت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 60 - 12،13،15،16

12- حقيقت نمايانده شده در رؤيا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، وسيله آزمايش مردم بود .

و ما جعلنا الرءيا التى أرينك إلاّ فتنة للناس

13- نمايانده شدن برخى حقايق به پيامبر (صلی الله علیه و آله) در معراج ، وسيله آزمايش مردم بود . *

و ما جعلنا الرءيا التى أرينك إلاّ فتنة للناس

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه «رؤيا» به معناى خواب نباشد; بلكه به معناى مشاهده در بيدارى باشد كما اينكه در لغت آمده رؤيا، گاهى در بيدارى است (لسان العرب). و نيز اشاره به اولين آيه سوره، يعنى معراج پيامبر(صلی الله علیه و آله) داشته باشد.

15- شجره ملعونه در قرآن ، وسيله آزمايش مردم

إلاّ فتنة للناس و الشجرة الملعونة فى القرءان

16- خداوند ، برخى از مردم ملعون و مطرود را وسيله آزمايش ديگر مردمان قرار مى دهد .

و ما جعلنا . .. الشجرة الملعونة فى القرءان

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه مراد از «شجرة الملعونة فى القرآن» مردمانى هستند كه در قرآن، مورد لعن و نفرين خداوند قرار گرفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 85 - 10

10 - عوامل گمراهى ، وسيله هاى آزمون مردم از سوى خداوند بوده و مقهور قدرت او هستند .

فتنّا . .. و أضلّهم السامرىّ

گمراه گرى سامرى با آن كه به شخص او استناد داده شده است; مصداق آزمون الهى قرار گرفته، حاكى از اين است كه خداوند بر كار او تسلط دارد و وى را به خواست خويش، آزاد گذاشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 131 - 14،16

14 - زندگانى شكوفاى كافران ، آزمون الهى براى آنان است .

زهرة الحيوة الدنيا لنفتنهم فيه

«فتنة» در اصل هنگامى گفته مى شود كه طلا و نقره را با آتش بگدازند تا نيكو و نامرغوب آن، تميز داده شود(مصباح) و چون مقصود از آزمايش، تميز خوب از بد است، به آن «فتنة» اطلاق مى گردد. آزمودن كافران، به اين است كه فراوانى نعمت ها، تكليف آنها را سنگين تر مى كند و چون حق نعمت را ادا نمى كنند، بر عذاب آنان افزوده مى شود.

16 - نعمت هاى الهى و امكانات دنيا ، زمينه اى براى آزمايش انسان ها است .

متّعنا به . .. لنفتنهم فيه

ص: 9

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 35 - 3،10

3- آدميان ، به وسيله شرّ و خير موجود در جهان آزموده مى شوند .

و نبلوكم بالشرّ و الخير فتنة

10- « روى عن أبى عبداللّه ( ع ) : إنّ أميرالمؤمنين ( ع ) مرض فعاداه إخوانه فقالوا : كيف تجدك يا أميرالمؤمنين ( ع ) ؟ قال : بشرٍّ قالوا : ما هذا كلام مثلك قال : إنّ اللّه تعالى يقول : « ونبلوكم بالشرّ والخير فتنة » فالخير الصحة والغنى و الشرّ المرض و الفقر ;

از امام صادق(ع) روايت شده: اميرالمؤمنين(ع) بيمار شد، برادران [دينى] وى از آن حضرت عيادت كردند و گفتند:[حال] خود را چگونه مى يابى اى امير مؤمنان؟ فرمود: به شرّ[مبتلى شده ام]، گفتند: اين كلام افرادى مانند شما نيست؟ فرمود: خداوند تعالى مى فرمايد «و نبلوكم بالشرّ والخير فتنة» سلامتى و بى نيازى خير و بيمارى و تنگدستى شرّ است».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 111 - 2،4

2- تأخير مجازات مشركان و كافران ، وسيله فتنه و آزمايش آنان است .

إن أدرى أقريب . .. إن أدرى لعلّه فتنة لكم

4- مهلت ها و امكانات دنيوى ، در جهت آزمايش انسان ها است .

و إن أدرى لعلّه فتنة لكم و متع إلى حين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 5

5 - فقر و ناملايمات ، ابزار آزمون الهى

و إن أصابته فتنة انقلب على وجهه

«فتنة» از «فَتْن» مشتق است و «فتن» به معناى ذوب كردن طلا و نقره به منظور سنجش ايار آن است. «فتنة» نيز به هر چيزى كه ابزارى براى آزمون باشد، گفته مى شود. بنابراين تسميه ناملايمات، فقر و تنگدستى به «فتنة»، مى تواند بياگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 20 - 4،5،6

4 - خداوند ، برخى از مردمان را با برخى ديگر مى آزمايد .

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة

يكى از كاربردهاى اصلى واژه «فتنة» در معناى آزمايش و امتحان است.

5 - گزينش پيامبران از ميان انسان ها و با ويژگى هاى انسانى ، وسيله آزمايش و امتحان مردمان

و ما أرسلنا قبلك من المرسلين إلاّإنّهم ليأكلون الطعام و يمشون فى الأسواق و جعلنا

جمله «و ما أرسلنا قبلك من المرسلين إلاّ إنّهم ليأكلون. ..» رد اعتراض مشركان است كه چرا پيامبر(صلی الله علیه و آله) مانند ديگر مردمان غذا

ص: 10

تناول مى كند و در بازار به داد و ستد مشغول مى شود. بنابراين جمله «و جعلنا بعضكم لبعض فتنة» مى تواند ناظر به همين مطلب باشد كه خدا، با فرستادن پيامبران از ميان خود مردم، آنان را مورد آزمون قرار داده است.

6 - خداوند ، مسلمانان صدراسلام را ، به وسيله كارشكنى و دشمنى مشركان و كافران در بوته آزمايش قرار داد .

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

از ديدگاه برخى از مفسران، چون آيه شريفه در مكّه نازل گرديده است و مؤمنان در آن شهر بسيار مورد شكنجه و آزار قرار داشتند و نيز اين آيه در صدد دلدارى به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان است، مى توان گفت كه مقصود از «بعضكم» مسلمانان اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 40 - 16

16 - نعمت ها و امكانات خدادادى وسيله آزمون انسان

قال هذا من فضل ربّى ليبلونى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 47 - 5،7

5 - مصيبت ها و مشكلات زندگى انسان ، وسيله اى براى آزمايش او

قالوا اطّيّرنا بك . .. بل أنتم قوم تفتنون

7 - امكان مبتلا شدن مردم به سختى ها براى آزمايش آنان ، پس از روى كار آمدن رهبران الهى

قالوا اطّيّرنا بك . .. بل أنتم قوم تفتنون

با توجه به اشتقاق «تفتنون» از «فتنة» (به معناى آزمايش) از آيه استفاده مى شود كه پس از آمدن صالح(ع)، ثموديان به مشكلات جديدى مبتلا شدند و آن را ناشى از وجود صالح(ع) مى شمردند، با اين كه آنها از ناحيه خدا و براى آزمايش آنان بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 11 - 1

1 - هجوم احزاب متّحد به مدينه ، وسيله امتحان مسلمانان آن ديار بود .

هنالك ابتلى المؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 106 - 1

1 - تكليف ابراهيم ( ع ) به ذبح فرزندش اسماعيل ( ع ) ، يك آزمايش الهى بود .

إنّ هذا لهو البلؤا المبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 34 - 2

2 - افكندن جسم بى جان انسانى بر تخت سليمان ، وسيله آزمايش ايشان از سوى خداوند بود .

و لقد فتّنا سليمن و ألقينا على كرسيّه جسدًا

ص: 11

«جسد» به جسم بى جان انسان گفته مى شود و «كرسىّ» به معناى تخت و سرير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 49 - 15،18

15 - آسودگى از گرفتارى و برخوردارى از نعمت ها ، وسيله آزمايش الهى براى بشر است .

ثمّ إذا خوّلنه نعمة منّا . .. بل هى فتنة

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه «فتنة» به معناى امتحان و آزمايش باشد.

18 - جهل و بى خبرى بيشتر انسان ها نسبت به آزمايش بودن نعمت ها و آسودگى ها براى انسان

بل هى فتنة و لكنّ أكثرهم لايعلمون

برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است كه متعلق علم در «لايعلمون»، فتنه بودن نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 52 - 7

7 - فراخى و تنگى معيشت انسان ها ، امتحان الهى است ; نه تكريم و يا تحقير آنان .

إنّما أُوتيته على علم بل هى فتنة . .. أوَلم يعلموا أنّ اللّه يبسط الرزق لمن يشاء

برداشت ياد شده از ارتباط ميان فتنه و امتحان شمرده شدن نعمت ها (مضمون آيه 49) و به مشيت خدا دانستن فراخى و تنگى رزق و روزى انسان ها به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 71 - 14

14 - خوردن ، آشاميدن ، تجمل ، زيبايى ، داشتن همدم و همراهانى موافق ، از مهم ترين جاذبه و دلبستگى هاى انسان و وسيله آزمون او

يطاف عليهم بصحاف . .. و فيها ما تشتهيه الأنفس

برداشت ياد شده با توجه به دو نكته است: الف) موارد بالا در اين آيات بيان شده و تخصيص به ذكر يافته است. ب) خداوند به اهل تقوا نويد داده است كه اگر در اين زمينه ها كنترل و تقوا داشته باشند و از حدود الهى نگذرند، در بهشت به همه آنها دست خواهند يافت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 33 - 1

1- ارائه آيات و معجزات از سوى خداوند به بنى اسرائيل ، دربردارنده آزمونى آشكار و انكارناپذير براى ايشان

و ءاتينهم من الأيت ما فيه بلؤا مبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 25،26،28

25- كافران ، وسيله آزمايش مؤمنان

ص: 12

ليبلواْ بعضكم ببعض

مراد از «بعضكم ببعض» گروه مؤمنان، در برابر گروه كافران است كه از صدر آيه استفاده مى شود.

26- جهاد ، وسيله آزمايش اهل ايمان

و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض

مورد اصلى آيه شريفه، جهاد است كه آزمايش در چنين موردى مطرح شده است.

28- كشته شدگان راه خدا ، پيروزمندان صحنه آزمون الهى ( جهاد )

و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض و الذين قتلوا فى سبيل اللّه فلن يضلّ أعملهم

خداوند، پس از معرّفى جهاد به عنوان آزمون مؤمنان و كافران، تنها به يك گروه نويد داده است و آن كشته شدگان راه حق و شهيدان اند. از اين نويد استفاده مى شود كه پيروزمندان اين آزمون همانان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 7 - 10

10- « عن على ( ع ) فقد قال اللّه سبحانه : « إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم » . . . فلم يستنصركم من ذُلّ . . . استنصركم و له جنود السماوات و الأرض . . . و إنّما أراد أن يبلوكم أيّكم أحسن عملاً . . . ;

از على(ع) روايت شده كه فرمود: خداى سبحان فرموده: «إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم». خدا از روى ذلّت شما را به يارى خود نطلبيده ... از شما يارى خواسته; در حالى كه لشكريان آسمان ها و زمين از آن او است. همانا اراده كرده است تا شما را امتحان كند كه كدام يك در عمل نيكوتريد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 2،9،10

2- تكليف جهاد ، وسيله آزمايش مؤمنان و تمايز مجاهدان و صابران از ديگران

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

با توجه به واژه «المجاهدين» معلوم مى شود كه موضوع اصلى آزمايش «جهاد» است. به علاوه محور اصلى اين آيات فرمان قتال با كافران و جهاد در راه خدا مى باشد (إذا أنزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال ...).

9- اقرار ها و سخنان انسان ، مورد آزمون الهى در صحنه عمل ( جهاد و صبر )

و نبلوا أخباركم

از جمله مصاديقِ «أخبار» اقرارها، ادعاها و سخنانى است كه مردم در مقام اظهار ايمان و بندگى بر زبان جارى مى كنند و از درون خويش خبر مى دهند.

10- اعمال مؤمنان ، چونان سخنان و اقرار هاى آنان ، مورد آزمون الهى است . *

و نبلوا أخباركم

كلمه «أخبار» مى تواند به معناى اعمال مؤمنان باشد كه معمولاً در منظر ديد همگان قرار مى گيرد. در اين صورت از ارتباط «نبلوا أخباركم» با صدر آيه، استفاده مى شود كه اولاً مدعيان ايمان، آزمايش مى شوند تا اهل عمل و صبر شناخته شوند و ثانياً اهل عمل و جهاد و صبر نيز آزمايش مى شوند تا مراتب خلوص و ارزش هر عمل مشخص گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 13

17 - فتح - 48 - 16 - 5

5 - تكاليف دشوار و ميدان جهاد ، صحنه آزمون انسان ها و تمايز مؤمنان واقعى از مدعيان ايمان

قل للمخلّفين من الأعراب ستدعون إلى قوم أولى بأس شديد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 27 - 1،4

1 - فرستادن ناقه صالح به سوى قوم ثمود ، وعده الهى براى آزمايش ايشان

إنّا مرسلوا الناقة فتنة لهم

4 - معجزات و دلايل روشن الهى بر خلق ، مايه آزمايش ايشان

إنّا مرسلوا الناقة فتنة لهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 28 - 3

3 - اختصاص يافتن سهمى از آب سرزمين ثمود به ناقه صالح ، براى ايشان دشوار بود و مايه امتحان براى آنان

إنّا مرسلوا الناقة فتنة لهم . .. أنّ الماء قسمة بينهم

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه آيه شريفه درصدد تدارك زمينه امتحانى است كه در آيه قبل با تعبير «فتنة» آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 15 - 1

1 - اموال و اولاد ، همواره وسيله آزمايش انسان است .

إنّما أمولكم و أولدكم فتنة

«فتنة» در آيه شريفه، به معناى آزمايش است. قصر در عبارت «إنّما أموالكم...» ادعايى است، نه حقيقى; يعنى، براى بيان مبالغه و كثرت ملازمه، ميان داشتن مال و فرزند و آزمايش شدن انسان به وسيله آن دو است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 18 - 4

4 - ثروت و مكنت ، عرصه آزمون الهى

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة . .. و لايستثنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 2

2 - رفاه و نعمت ها ، از ابراز هاى آزمايش الهى

لنفتنهم فيه

ص: 14

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 3

3 - خداوند ، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از ماديات و رساندن آنها به نعمت و رفاه ، آنان را آزمايش مى كند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه

«اكرام» اين است كه بدون تحقير به كسى نفعى رسانده شود و يا به كسى عطاى شرافتمندانه اى داده شود(مفردات راغب). فعل «أكرمه» به معناى «او را با عظمت و بى عيب شمرد» نيز آمده و فعل «نعّمه»; يعنى، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأكرمه»، براى تفصيل مجمل به كار رفته و نوع امتحان را بيان مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 16 - 2،4

2 - خداوند با فشار هاى اقتصادى و كاهش درآمد ها ، انسان را مى آزمايد .

ابتليه فقدر عليه رزقه

«قَدَر» با «ضَيَّق» (تنگ گرفت)، به يك معنا است. (مصباح)

4 - آزمايش انسان با فقر و تنگدستى ، در راستاى تربيت او و جلوه ربوبيت خداوند است .

ابتليه فقدر عليه رزقه

ضمير فاعلى در «إبتلاه»، به «ربّه» در آيه قبل برمى گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 18 - 10

10 - ثروتمندان ، در انجام دادن وظيفه رسيدگى به يتيمان و مسكينان ، همواره مورد آزمايش الهى اند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. اليتيم ... طعام المسكين

4 - آزمايش فرمانبرى از طالوت و نيروى اراده بنى اسرائيل از جانب خداوند به وسيله نهر *

ان اللّه مبتليكم بنهر

در آيات سابق، ترديد فرمانبرى بنى اسرائيل را در رويارويى با دشمن مطرح كرد (هل عسيتم . .. ) بنابراين آزمايش الهى، براى مشخص شدن فرمانبران و نيز ميزان فرمانبرى آنان بوده است.

20 - طارق - 86 - 9 - 6

6 - « عن مُعاذ بن جبل قال : سألت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ما هذه السرائر التى تبلى بها العباد فى الآخرة ؟ فقال سرائركم هى أعمالكم من الصلاة و الصيام و الزكاة و الوضوء و الغسل من الجنابة و كلّ مفروض لأنّ الأعمال كلّها سرائر خفية ;

از معاذ بن جبل روايت شده كه گفت: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سؤال كردم: مراد از «سرائر» - كه بندگان در آخرت با آن امتحان مى شوند - چيست؟ حضرت فرمود: سرائر شما، همان اعمال شما از نماز، روزه، زكات، وضو، غسل جنابت و تمام فرايض است; زيرا تمام اعمال باطن هايى ناپيدايند».

تمام مستمندان را از آن محروم سازند. سرنوشت آنان همان شد كه در اين آيات از آن ياد شده است. (مجمع البيان و نيز برگرفته از الكشاف زمخشرى)

7 - « فى رسالة أبى الحسن الهادى ( ع ) : . . .و أمّا آياتُ البَلْوى بمعنى الإختبار قولُه : . . . « إنّا بلوناهم كما بلونا أصحاب الجنّة » . . . فهى اخْتِبار . . . ;

در رساله امام هادى(ع) آمده است: . ..اما[از] آياتى كه، «بلوى» را به معناى اختبار (آزمودن) به كار برده، ...سخن خداوند است كه فرمود: (إنّا بلوناهم كما بلونا أصحاب الجنّة)...».

لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجاً . .. ليبلوكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 9 - 3

3- خداوند ، با اعطاى نعمت به انسان ها و نيز سلب آن نعمت ، ايشان را آزمايش مى كند .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً . .. و لئن أذقنا الإنسن منا رحمة ثم نزعنها منه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 131 - 15

15 - خداوند ، آزمايش كننده انسان ها است .

لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 37 - 1

1- تذكر خداوند ، به ضعف شديد انسان در آزمون هاى مالى و دست كشيدن از اموال

إن يسئلكموها فيحفكم تبخلوا و يخرج أضغنكم

19- نعمت رهايى از نظام هاى ظالمانه اجتماعى ، از وسيله هاى آزمايش الهى

اذكروا نعمة الله عليكم إذ أنجكم من ءال فرعون . .. و فى ذلكم بلاء من ربكّم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 60 - 12،13،15،16

12- حقيقت نمايانده شده در رؤيا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، وسيله آزمايش مردم بود .

و ما جعلنا الرءيا التى أرينك إلاّ فتنة للناس

13- نمايانده شدن برخى حقايق به پيامبر (صلی الله علیه و آله) در معراج ، وسيله آزمايش مردم بود . *

و ما جعلنا الرءيا التى أرينك إلاّ فتنة للناس

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه «رؤيا» به معناى خواب نباشد; بلكه به معناى مشاهده در بيدارى باشد كما اينكه در لغت آمده رؤيا، گاهى در بيدارى است (لسان العرب). و نيز اشاره به اولين آيه سوره، يعنى معراج پيامبر(صلی الله علیه و آله) داشته باشد.

15- شجره ملعونه در قرآن ، وسيله آزمايش مردم

إلاّ فتنة للناس و الشجرة الملعونة فى القرءان

16- خداوند ، برخى از مردم ملعون و مطرود را وسيله آزمايش ديگر مردمان قرار مى دهد .

و ما جعلنا . .. الشجرة الملعونة فى القرءان

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه مراد از «شجرة الملعونة فى القرآن» مردمانى هستند كه در قرآن، مورد لعن و نفرين خداوند قرار گرفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 2،14

2- جلوه و زيبايى مظاهر طبيعت ، زمينه آزمايش آدميان است .

زينة لها لنبلوهم أيّهم أحسن عملاً

14- « عن على بن الحسين ( ع ) : . . .انّ اللّه عزّوجلّ . . .انّما خلق الدنيا و خلق أهلها ، ليبلوهم فيها أيّهم أحسن عملاً لآخرته ;

از امام سجاد(ع) روايت شده كه فرمود: . .. همانا، خداى، عزّوجلّ، ... دنيا و اهل آن را، تنها، براى اين آفريد تا آنان را در آن بيازمايد كه كدام شان براى آخرت اش بهتر عمل مى كند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 35 - 3،4

3- آدميان ، به وسيله شرّ و خير موجود در جهان آزموده مى شوند .

و نبلوكم بالشرّ و الخير فتنة

4- حكمت و فلسفه خلقت انسان ، امتحان و آزمايش او است .

كلّ نفس ذائقة الموت و نبلوكم بالشرّ و الخير فتنة

از ارتباط دو جمله «كلّ. ..» و «نبلوكم...» استفاده مى شود كه جمله اخير پاسخ سؤال مقدرى است كه: اگر مرگ سرنوشت همگان است، پس چرا انسان ها آفريده شده اند.

ص: 21

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 30 - 6

6 - آزمايش آدميان ، سنت الهى است .

و إن كنّا لمبتلين

«إبتلاء» (مصدر «مبتلين») به معناى امتحان و آزمايش است. تكيه بر اسم فاعل - كه بيانگر ثبوت صفت در موصوف - و ذكر آن بعد از «كنّا» - كه مفيد استمرار است - بيانگر برداشت فوق مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 3

3- آزمايش انسان ها در صحنه عمل ، از سنت هاى الهى است .

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

فعل مضارع، افاده استمرار مى كند و تأكيد آن سنتى تخلف ناپذير را مى رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 2 - 3،23

3 - آزمايش شدن همه انسان ها ، از سوى خداوند

ليبلوكم

23 - « عن الرّضا ( ع ) : . . .و أمّا قوله : « ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً » فإنّه عزّوجلّ خلق خلقه ليبلوهم بتكليف طاعته و عبادته ، لا على سبيل الإمتحان و التجربة لأنّه لم يزل عليماً بكلّ شىء . . . ;

از امام رضا(ع) روايت شده است: . .. اما سخن خداوند: (ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً) پس خداوند عزّوجلّ مخلوقاتش را آفريد تا آنان را بهوسيله تكليف نمودن به طاعت و عبادت خود، آزمايش كند; ولى اين آزمودن، براى تجربه اندوزى و آگاهى يافتن نبود; زيرا خداوند هميشه به تمام اشيا عالم بوده است... .»

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 1

1 - رفاه بر آمده از ايمان و دين دارى ، عرصه آزمايش انسان ها از سوى خداوند

و ألّوِاستقموا على الطريقة لأسقينهم ماء غدقًا . لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 31 - 6

6 - آزمايش انسان ها ، فلسفه نقل برخى از حقايق در قرآن

و ما جعلنا عدّتهم إلاّ فتنة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 2 - 5

ص: 22

5 - آزمون انسان ها ، سنت اجتناب ناپذير خداوند

إنّا خلقنا الإنسن . .. نبتليه

جمله «نبتليه» حال براى فاعل «خلقنا» است; يعنى، ما انسان را آفريديم، در حالى كه اراده امتحان او را داشتيم. بنابراين امتحان انسان از آغاز خلقتش، مورد نظر خداوند حكيم بوده و براى هميشه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 1،2،3

1 - خداوند ، انسان ها را امتحان مى كند .

فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه ربّه

حرف «ال» در «الإنسان» براى جنس و بيانگر اين است كه آيه شريفه درباره نوع انسان ها است. «إبتلاء» به معناى اختبار و امتحان است. (قاموس)

2 - امتحان بندگان ، جلوه ربوبيت خداوند و در راستاى تدبير امور آنان است .

ربّه

3 - خداوند ، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از ماديات و رساندن آنها به نعمت و رفاه ، آنان را آزمايش مى كند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه

«اكرام» اين است كه بدون تحقير به كسى نفعى رسانده شود و يا به كسى عطاى شرافتمندانه اى داده شود(مفردات راغب). فعل «أكرمه» به معناى «او را با عظمت و بى عيب شمرد» نيز آمده و فعل «نعّمه»; يعنى، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأكرمه»، براى تفصيل مجمل به كار رفته و نوع امتحان را بيان مى كند.

16 - زمر - 39 - 49 - 15،18

15 - آسودگى از گرفتارى و برخوردارى از نعمت ها ، وسيله آزمايش الهى براى بشر است .

ثمّ إذا خوّلنه نعمة منّا . .. بل هى فتنة

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه «فتنة» به معناى امتحان و آزمايش باشد.

18 - جهل و بى خبرى بيشتر انسان ها نسبت به آزمايش بودن نعمت ها و آسودگى ها براى انسان

بل هى فتنة و لكنّ أكثرهم لايعلمون

برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است كه متعلق علم در «لايعلمون»، فتنه بودن نعمت باشد.

2 - گرفتار شدن مدّعيان ايمان به فتنه و آزار و اذيت ، آزمونى الهى است .

و من الناس من يقول ءامنّا باللّه فإذا أوذى فى اللّه جعل فتنة الناس كعذاب اللّه .

آنها را سنگين تر مى كند و چون حق نعمت را ادا نمى كنند، بر عذاب آنان افزوده مى شود.

16 - نعمت هاى الهى و امكانات دنيا ، زمينه اى براى آزمايش انسان ها است .

متّعنا به . .. لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 17 - 4

4 - آزمايش انسان ها درباره دارايى ها و امكاناتشان ، سنّت الهى است .

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 18 - 4

4 - ثروت و مكنت ، عرصه آزمون الهى

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة . .. و لايستثنون

«ابتلاء» به معناى آزمودن است. تعبير كردن از مواد آزمون به كلمات (سخنان) اشاره به اين دارد كه: آن مواد فرمانهايى بوده كه ابراهيم بايد آنها را امتثال مى كرد و لذا كلمات در برداشت، به تكاليف تفسير شد. نكره آوردن (كلمات) حكايت از عظمت آن دارد، كه به مناسبت آزمون، از آن به دشوارى و سنگينى تعبير شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 2 - 23

23 - « عن الرّضا ( ع ) : . . .و أمّا قوله : « ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً » فإنّه عزّوجلّ خلق خلقه ليبلوهم بتكليف طاعته و عبادته ، لا على سبيل الإمتحان و التجربة لأنّه لم يزل عليماً بكلّ شىء . . . ;

از امام رضا(ع) روايت شده است: . .. اما سخن خداوند: (ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً) پس خداوند عزّوجلّ مخلوقاتش را آفريد تا آنان را بهوسيله تكليف نمودن به طاعت و عبادت خود، آزمايش كند; ولى اين آزمودن، براى تجربه اندوزى و آگاهى يافتن نبود; زيرا خداوند هميشه به تمام اشيا عالم بوده است... .»

14 - احزاب - 33 - 11 - 1

1 - هجوم احزاب متّحد به مدينه ، وسيله امتحان مسلمانان آن ديار بود .

هنالك ابتلى المؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 2

2- تكليف جهاد ، وسيله آزمايش مؤمنان و تمايز مجاهدان و صابران از ديگران

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

با توجه به واژه «المجاهدين» معلوم مى شود كه موضوع اصلى آزمايش «جهاد» است. به علاوه محور اصلى اين آيات فرمان قتال با كافران و جهاد در راه خدا مى باشد (إذا أنزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال ...).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 16 - 5

5 - تكاليف دشوار و ميدان جهاد ، صحنه آزمون انسان ها و تمايز مؤمنان واقعى از مدعيان ايمان

قل للمخلّفين من الأعراب ستدعون إلى قوم أولى بأس شديد

4 - مائده - 5 - 48 - 32

32 - خداوند آزمايش كننده جوامع انسانى با جعل شرايع متعدد و اختلاف امتها

لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلكم امة وحدة و لكن ليبلوكم

18 - نفى تبعيض ميان امت هاى مؤمن ، در جريان سنّت آزمايش و امتحان و ابتلاى به سختى ها و مصائب

ام حسبتم . .. مثل الذين خلوا من قبلكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 34

34 - حوادث ايّام ، جنگ ها ، سختى ها ، مصيبت ها و مرگ ، آزمايش الهى است .

لبرز الّذين . .. و ليبتلى اللّه ما فى صدوركم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 7

7 - رنج ها و شكست هاى جامعه ايمانى ، وسيله آزمايشى براى معلوم نمودن صف مؤمنان استوار از غير ايشان

و ما اصابكم يوم التقى الجمعان فباذن اللّه و ليعلم المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 6

6 - سختى ها ، مصيبت ها و جنگ ها ( شكست ها و پيروزى ها ) ، وسايل آزمايش الهى براى بندگان

حتّى يميز الخبيث من الطّيّب

به مقتضاى ارتباط ميان اين آيه و آيات پيشين، از وسايل آزمايش الهى، همان نبردها مشكلات آن است ; چنانچه در نبرد احد پيش آمد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 15

15 - آزار هاى اهل كتاب و مشركان نسبت به مسلمانان ، از مهمترين موارد آزمايش و امتحان مؤمنان

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم و لتسمعنّ من الّذين اوتوا الكتب من قبلكم و من الّذين

جمله «و لتسمعنّ . .. »، مى تواند توضيح يكى از موارد امتحان مالى و جانى باشد ; چرا كه تهمتها و سخنان ناروا، جانها را مى گزد و تبليغات سوء عليه انفاق مى تواند موجب ازدياد بخل شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 141 - 13،14

13 - انسان با سختى ها و نعمت ها و تفضلات الهى ، مورد آزمايش خداوند قرار مى گيرد .

و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

14 - آزمون انسان ها با سختى ها ، برخاسته از مقام ربوبى خدا و در جهت رشد و تربيت آنان

و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 36

11 - حج - 22 - 11 - 5

5 - فقر و ناملايمات ، ابزار آزمون الهى

و إن أصابته فتنة انقلب على وجهه

«فتنة» از «فَتْن» مشتق است و «فتن» به معناى ذوب كردن طلا و نقره به منظور سنجش ايار آن است. «فتنة» نيز به هر چيزى كه ابزارى براى آزمون باشد، گفته مى شود. بنابراين تسميه ناملايمات، فقر و تنگدستى به «فتنة»، مى تواند بياگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 47 - 4،5،7

4 - مشكلات ثموديان ، بنا به تقدير الهى و در جهت آزمايش آنان بود ، نه معلول وجود صالح ( ع ) و پيروان او .

قال طئركم عند اللّه بل أنتم قوم تفتنون

عبارت «طائركم. ..»; يعنى، آنچه كه باعث بروز مشكلات و گرفتارى براى شما شده، نزد خدا است. مقصود اين است كه وجود من تأثيرى در پيدايش مشكلات شما ندارد; بلكه مشكلات تان بر اساس برنامه و تقدير الهى است كه در راستاى آزمايش شما تدارك ديده شده است. گفتنى است كه در برداشت ياد شده، «فتنة» در جمله «بل أنتم قوم تفتنون» به معناى آزمايش گرفته شده است.

5 - مصيبت ها و مشكلات زندگى انسان ، وسيله اى براى آزمايش او

قالوا اطّيّرنا بك . .. بل أنتم قوم تفتنون

7 - امكان مبتلا شدن مردم به سختى ها براى آزمايش آنان ، پس از روى كار آمدن رهبران الهى

قالوا اطّيّرنا بك . .. بل أنتم قوم تفتنون

با توجه به اشتقاق «تفتنون» از «فتنة» (به معناى آزمايش) از آيه استفاده مى شود كه پس از آمدن صالح(ع)، ثموديان به مشكلات جديدى مبتلا شدند و آن را ناشى از وجود صالح(ع) مى شمردند، با اين كه آنها از ناحيه خدا و براى آزمايش آنان بود.

اهل عمل و جهاد و صبر نيز آزمايش مى شوند تا مراتب خلوص و ارزش هر عمل مشخص گردد.

3 - آل عمران - 3 - 152 - 22

22 - شكست پيكارگران احد ، آزمايش الهى براى آنان

ثم صرفكم عنهم ليبتليكم

«صرفكم عنهم» يعنى شما را از تعقيب دشمنِ درگير منصرف ساخت و لازمه اين انصراف، شكست است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 16

16 - پندار اينكه خداوند نبايد مسلمانان را مبتلا به شكست كند ، پندارى جاهلانه و باطل

يظنّون باللّه غير الحقّ . .. يقولون هل لنا من الامر من شىء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 7

7 - رنج ها و شكست هاى جامعه ايمانى ، وسيله آزمايشى براى معلوم نمودن صف مؤمنان استوار از غير ايشان

و ما اصابكم يوم التقى الجمعان فباذن اللّه و ليعلم المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 6

6 - سختى ها ، مصيبت ها و جنگ ها ( شكست ها و پيروزى ها ) ، وسايل آزمايش الهى براى بندگان

حتّى يميز الخبيث من الطّيّب

به مقتضاى ارتباط ميان اين آيه و آيات پيشين، از وسايل آزمايش الهى، همان نبردها مشكلات آن است ; چنانچه در نبرد احد پيش آمد.

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه مشاراليه «ذلكم» نجات بنى اسرائيل به وسيله خداوند از اعمال ظالمانه فرعونيان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 110 - 3

3- آزار و شكنجه دشمنان اسلام نسبت به مؤمنان ، زمينه آزمايش ايمان آنان

إلاّ من أُكره و قلبه مطمئنّ بالإيمن . .. ثمّ إن ربّك للذين هاجروا من بعد ما فتن

در واژه «فتنوا» - كه در اين آيه در معناى امتحان و آزمايش به كار رفته است - معناى رنج و عذاب نهفته است; چه اينكه ريشه اين فعل به معناى گداختن طلا براى خالص ساختن آن است (مفردات راغب). گفتنى است آيه 106 - كه درباره شكنجه و آزار شدن مسلمانان و حكم تقيه است تأييد كننده همين برداشت است.

4 - انواع شكار ها - چه آنها كه بدون ابزار قابل دسترسى باشند ( مانند جوجه پرندگان و . . . ) و چه آنها كه بدون نيزه و مانند آن قابل دستيابى نباشند - ، وسيله اى براى آزمون راهيان حج و عمره خواهند بود .

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد تناله ايديكم و رماحكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 163 - 9

9 - وفور ماهى در روز شنبه ( روز حرمت صيد بر يهوديان ) ، وسيله آزمون مردم ايله از سوى خداوند

كذلك نبلوهم

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

5 - پيروزى مردمان در آزمونشان به وسيله مال و فرزند ، امرى بسيار مشكل و بس ارزشمند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

برداشت فوق از تأكيدات متعددى استفاده شده كه در آيه مورد بحث به كار رفته است. از جمله شروع سخن با فعل «اعلموا» و سپس منحصر كردن مال و اولاد براى آزمايش با كلمه «انما» و آنگاه مال و فرزند را آزمايش خواندن و نه وسيله آزمايش. اين همه تأكيد براى رساندن اين حقيقت است كه آزمون با مال و فرزند آزمونى دشوار و پيروزى در آن بسيار مشكل است.

7 - پيروزى و موفقيت مؤمنان در آزمونشان به وسيله مال و اولاد ، موجب بهره مندى آنان از پاداش بزرگ الهى است .

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة و أن اللّه عنده أجر عظيم

بيان پاداش عظيم الهى پس از تأكيد بر اينكه ثروتها و فرزندان وسيله آزمون هستند، مى تواند بيانگر نكته اى باشد كه در برداشت فوق بدان اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 29 - 5

5 - موفقيت مؤمنان در آزمونشان از طريق مال و فرزند در گرو تقواپيشگى و نيازمند به بينشى الهى

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة . .. إن تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانا

طرح بصيرت و ابزار شناخت ويژه به عنوان ثمره تقوا، پس از تأكيد بر آزمون مؤمنان به وسيله مال و فرزند، مى تواند اشاره به اين باشد كه تنها با تقواپيشگى و بصيرت خاص مى توان رضايت الهى را در چگونه برخورد كردن با مال و فرزند تشخيص داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 15 - 1

1 - اموال و اولاد ، همواره وسيله آزمايش انسان است .

إنّما أمولكم و أولدكم فتنة

«فتنة» در آيه شريفه، به معناى آزمايش است. قصر در عبارت «إنّما أموالكم...» ادعايى است، نه حقيقى; يعنى، براى بيان مبالغه و كثرت ملازمه، ميان داشتن مال و فرزند و آزمايش شدن انسان به وسيله آن دو است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 16 - 2،4،7،12

2 - خداوند با فشار هاى اقتصادى و كاهش درآمد ها ، انسان را مى آزمايد .

ابتليه فقدر عليه رزقه

«قَدَر» با «ضَيَّق» (تنگ گرفت)، به يك معنا است. (مصباح)

4 - آزمايش انسان با فقر و تنگدستى ، در راستاى تربيت او و جلوه ربوبيت خداوند است .

ابتليه فقدر عليه رزقه

ضمير فاعلى در «إبتلاه»، به «ربّه» در آيه قبل برمى گردد.

7 - غفلت از آزمايش بودن فقر ، زمينه ساز پيدايش تحليل هاى نادرست درباره عوامل آن

و أمّا إذا ما ابتليه . .. فيقول ربّى أهنن

12 - آزمايش با نعمت ، سخت تر از امتحان با فقر است . *

نعّمه . .. فقدر عليه رزقه

تقديم امتحان با نعمت بر آزمايش با فقر، ممكن است بيانگر اهميت آن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 27 - 4

4 - آزمون دانستن فقر و غنا ، گرامى داشت يتيمان ، سير كردن گرسنگان ، تصرف نكردن ارث ديگران و پرهيز از مال دوستى ، زمينه ساز اعتماد به رهايى از صحنه هاى وحشت بار قيامت

فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه . .. يأيّتها النّفس المطمئنّة

«نفس مطمئن» - به قرينه آيات پيشين - انسانى است كه از اوصاف ذكر شده در آن آيات، مبرّا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 28 - 8

8 - آزمون ديدن فقر و غنا ، گرامى داشت يتيمان ، تغذيه فقيران ، ترك تصرف ارث ديگران و پرهيز از مال دوستى ، مايه احساس رضايت انسان از خداوند و زمينه ساز رضايت خداوند از او است .

فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه . .. راضية مرضيّة

نفس «راضى» و «مرضى» - به قرينه آيات پيشين - انسانى است كه از اوصاف ذكر شده در آن آيات، مبرّا باشد.

إذ أنجكم من ءال فرعون . .. و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه مشاراليه «ذلكم» نجات بنى اسرائيل به وسيله خداوند از اعمال ظالمانه فرعونيان باشد.

برداشت فوق از تأكيدات متعددى استفاده شده كه در آيه مورد بحث به كار رفته است. از جمله شروع سخن با فعل «اعلموا» و سپس منحصر كردن مال و اولاد براى آزمايش با كلمه «انما» و آنگاه مال و فرزند را آزمايش خواندن و نه وسيله آزمايش. اين همه تأكيد براى رساندن اين حقيقت است كه آزمون با مال و فرزند آزمونى دشوار و پيروزى در آن بسيار مشكل است.

7 - پيروزى و موفقيت مؤمنان در آزمونشان به وسيله مال و اولاد ، موجب بهره مندى آنان از پاداش بزرگ الهى است .

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة و أن اللّه عنده أجر عظيم

بيان پاداش عظيم الهى پس از تأكيد بر اينكه ثروتها و فرزندان وسيله آزمون هستند، مى تواند بيانگر نكته اى باشد كه در برداشت فوق بدان اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 29 - 5

5 - موفقيت مؤمنان در آزمونشان از طريق مال و فرزند در گرو تقواپيشگى و نيازمند به بينشى الهى

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة . .. إن تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانا

طرح بصيرت و ابزار شناخت ويژه به عنوان ثمره تقوا، پس از تأكيد بر آزمون مؤمنان به وسيله مال و فرزند، مى تواند اشاره به اين باشد كه تنها با تقواپيشگى و بصيرت خاص مى توان رضايت الهى را در چگونه برخورد كردن با مال و فرزند تشخيص داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 37 - 1

1- تذكر خداوند ، به ضعف شديد انسان در آزمون هاى مالى و دست كشيدن از اموال

إن يسئلكموها فيحفكم تبخلوا و يخرج أضغنكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تغابن - 64 - 15 - 1

1 - اموال و اولاد ، همواره وسيله آزمايش انسان است .

إنّما أمولكم و أولدكم فتنة

«فتنة» در آيه شريفه، به معناى آزمايش است. قصر در عبارت «إنّما أموالكم...» ادعايى است، نه حقيقى; يعنى، براى بيان مبالغه و كثرت ملازمه، ميان داشتن مال و فرزند و آزمايش شدن انسان به وسيله آن دو است.

20 - فجر - 89 - 18 - 10

10 - ثروتمندان ، در انجام دادن وظيفه رسيدگى به يتيمان و مسكينان ، همواره مورد آزمايش الهى اند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. اليتيم ... طعام المسكين

پيش آمد.

11 - طه - 20 - 131 - 16

16 - نعمت هاى الهى و امكانات دنيا ، زمينه اى براى آزمايش انسان ها است .

متّعنا به . .. لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 40 - 16

16 - نعمت ها و امكانات خدادادى وسيله آزمون انسان

قال هذا من فضل ربّى ليبلونى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 49 - 15،18

15 - آسودگى از گرفتارى و برخوردارى از نعمت ها ، وسيله آزمايش الهى براى بشر است .

ثمّ إذا خوّلنه نعمة منّا . .. بل هى فتنة

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه «فتنة» به معناى امتحان و آزمايش باشد.

18 - جهل و بى خبرى بيشتر انسان ها نسبت به آزمايش بودن نعمت ها و آسودگى ها براى انسان

بل هى فتنة و لكنّ أكثرهم لايعلمون

برداشت بالا مبتنى بر اين احتمال است كه متعلق علم در «لايعلمون»، فتنه بودن نعمت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 2

2 - رفاه و نعمت ها ، از ابراز هاى آزمايش الهى

لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 3،8

3 - خداوند ، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از ماديات و رساندن آنها به نعمت و رفاه ، آنان را آزمايش مى كند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه

«اكرام» اين است كه بدون تحقير به كسى نفعى رسانده شود و يا به كسى عطاى شرافتمندانه اى داده شود(مفردات راغب). فعل «أكرمه» به معناى «او را با عظمت و بى عيب شمرد» نيز آمده و فعل «نعّمه»; يعنى، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأكرمه»، براى تفصيل مجمل به كار رفته و نوع امتحان را بيان مى كند.

8 - غفلت از آزمايش بودن نعمت ها ، مايه خطا در تحليل عوامل پيشرفت هاى اقتصادى

ابتليه ربّه . .. فيقول ربّى أكرمن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 16 - 12

ص: 51

12 - آزمايش با نعمت ، سخت تر از امتحان با فقر است . *

نعّمه . .. فقدر عليه رزقه

تقديم امتحان با نعمت بر آزمايش با فقر، ممكن است بيانگر اهميت آن باشد.

20 - فجر - 89 - 18 - 10

10 - ثروتمندان ، در انجام دادن وظيفه رسيدگى به يتيمان و مسكينان ، همواره مورد آزمايش الهى اند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. اليتيم ... طعام المسكين

فلمّا فصل طالوت بالجنود

آنگاه كه طالوت، لشكريان را نيازموده بود، از آنان تعبير به «الجنود» شد، نه «جنوده» يعنى نه آنان را به خود منتسب مى دانست و نه از خود نفى مى كرد. و آنگاه كه سخن از آزمايش به ميان آمد، نسبت به آنان كه در آزمايش موفق مى شوند، گفت: «فانّه منّى».

11 - كسانى كه فقط يك كف از آب نهر نوشيدند ، از لشكر طرد نشدند ; گر چه منسوب به طالوت نيز نبودند .

فمن شرب منه فليس منّى و من لم يطعمه فانّه منّى ألاّ من اغترف غرفةً بيده

كلمه «الاّ» استثناى از «فمن شرب» است; بنابراين لشكر طالوت به سه گروه تقسيم مى شوند: نوشندگان، آنانكه نچشيدند و كسانى كه تنها مُشتى از آب برگرفتند. حكم گروه اوّل و دوّم روشن است ; ولى گروه سوّم چون آب را چشيده اند، «منّى» صدق نمى كند و به دليل اينكه سيراب نشده اند، «ليس منى» نيز صدق نمى كند.

12 - طالوت با آزمايش الهى ، برخى سپاهيان خود را تصفيه نمود و از لشكر طرد كرد .

فمن شرب منه فليس منّى

14 - بيشتر لشكريان طالوت على رغم منع وى ، از آب نهر نوشيدند و در امتحان الهى موفق نشدند .

فشربوا منه الاّ قليلا

18 - تنها اقليّتى كه در آزمايش تشنگى موفّق شدند ، همراه طالوت از نهر گذشتند .

فشربوا منه الاّ قليلا منهم فلمّا جاوزه هو و الذين امنوا معه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 71 - 8

8 - پندار مصونيت از امتحان و عذاب الهى ، از ميان برنده حق شنوى و بصيرت دينى بنى اسرائيل

فعموا و صموا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 129 - 12،13

12 - آزمايش بنى اسرائيل ، از اهداف امداد هاى الهى براى حاكميت بخشيدن به آنان پس از پيروزى بر دشمنانشان

و يستخلفكم فى الأرض فينظر كيف تعملون

13 - آزمايش بنى اسرائيل از سوى خدا پس از دستيابى آنان به حكومت و قدرت ، هشدار موسى ( ع ) به آنان

فينظر كيف تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 141 - 10،11

10 - خداوند با گرفتار ساختن بنى اسرائيل به عذاب هاى سهمگين فرعونى ، آنان را آزمونى بزرگ مبتلا ساخت .

يسومونكم سوء العذاب . .. و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

كلمه «بلاء» مى تواند به معناى آزمون و نيز به معناى نعمت باشد. مشاراليه «ذلكم» يا عذاب است و يا رهايى از آن. در برداشت فوق «بلاء» به معناى آزمون و «ذلكم» اشاره به خود عذاب گرفته شده است.

11 - خداوند با رهاسازى بنى اسرائيل عصر موسى از شكنجه هاى سخت فرعونى ، آنان را مورد آزمايشى سنگين قرار داد .

ص: 54

و إذ أنجينكم . .. و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه «بلاء» به معناى آزمون و «ذلكم» اشاره به رهايى از عذاب باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 155 - 14

14 - آزمون بنى اسرائيل از جانب خدا ، توجيه و برداشت موسى ( ع ) از مشيت الهى بر هلاك سازى همراهان او

إن هى إلا فتنتك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 6 - 18

18- آزمايش بندگان ، جلوه ربوبيت الهى نسبت به آنان است .

و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 85 - 1،2

1 - بنى اسرائيل ، در غيبت موسى ( ع ) ، مورد آزمايش الهى قرار گرفتند .

فإنّا قد فتنّا قومك من بعدك

«من بعدك»; يعنى [اى موسى] بعد از آن كه تو از قوم خويش جدا گشتى و از انظار آنان غايب شدى. گفتنى است كه «فتنة» در اصل در مورد طلا و نقره اى كاربرد دارد كه با آتش گداخته شده و خوب و بد آن جدا شده باشد (مصباح) و مراد از آن در آيه بالا، آزمايش است كه مايه تشخيص انسان هاى خوب و بد است.

2 - موسى ( ع ) در ميقات و از طريق وحى ، بر امتحان شدن بنى اسرائيل در غياب او و گمراه شدن آنان آگاهى يافت .

و عجلت إليك . .. فإنّا قد فتنّا قومك من بعدك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 33 - 1،3،5،6

1- ارائه آيات و معجزات از سوى خداوند به بنى اسرائيل ، دربردارنده آزمونى آشكار و انكارناپذير براى ايشان

و ءاتينهم من الأيت ما فيه بلؤا مبين

3- گزينش بنى اسرائيل از سوى خداوند ، گزينشى براى آزمايش

و لقد اخترنهم . ..و ءاتينهم ... ما فيه بلؤا

«و آتيناهم» تفسير و تبيين حقيقت «اخترناهم» است; يعنى، گزينش بنى اسرائيل همين بود كه خداوند، آنان را از نظر شرايط فكرى و اجتماعى مستحق آزمايش دانست و زمينه آن را براى آنان فراهم ساخت.

5- آزمون هاى الهى در مورد بنى اسرائيل ، روشن و خالى از ابهام

بلؤا مبين

6- آيات و معجزات الهى براى بنى اسرائيل ، داراى اهداف گوناگون از جمله امتحان آنان *

و ءاتينهم من الأيت ما فيه بلؤا مبين

ص: 55

تعبير «فيه بلاء»، اين احتمال را مطرح مى سازد كه هر آيه اى صرفاً بُعد آزمايشى نداشته است.

مصداق مورد نظر براى «نقص الأنفس» - به قرينه آيات قبل - كشته شدگان راه خداست.

و حسبوا الا تكون فتنة

«فتنة» مى تواند به معناى آزمون و نيز به معناى عذاب باشد، برداشت فوق بر اساس معنى اول است.

4 - مصونيت از امتحان و عذاب الهى بر اثر انتساب به پيامبران و آيين ايشان ، پندارى موهوم و بى اساس

إنّ الذين ءامنوا و الذين هادوا . .. و حسبوا الا تكون فتنة

ارتباط اين آيه با آيه 69 مى رساند كه آسودگى خاطر بنى اسرائيل از امتحان و عذاب الهى برخاسته از انتساب آنان به اسرائيل و دين يهود بوده است و جمله «حسبوا . ..»، بيانگر پوچى اين پندار مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 94 - 2،3

2 - خداوند ، خود آزمايش كننده مؤمنان و تعيين گر ابزار و شيوه آن است .

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد

3 - اهميت آزمايش مؤمنان و اهتمام الهى به آن

ليبلونكم اللّه

لام تأكيد و قسم و نون تأكيد ثقيله در (ليبلونكم) حكايت از تأكيد خداوند بر آزمايش مؤمنان دارد و تأكيد نسبت به يك موضوع همواره حكايت از اهميت آن موضوع دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 53 - 1

1 - خداوند گروهها و قشرهاى گوناگون جامعه را به وسيله يكديگر مى آزمايد.

و كذلك فتنا بعضهم ببعض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 165 - 5،7،8،12

5 - آزمون انسانها از جانب خدا هدف از مستقر ساختن آنان در زمين و برترى دادن برخى از ايشان بر برخى ديگر

هو الذى جعلكم خلئف الأرض و رفع بعضكم فوق بعض درجت ليبلوكم

به نظر مى رسد «ليبلوكم علاوه بر اين كه متعلق به «رفع» است، متعلق به «جعلكم» نيز باشد.

7 - امكانات و مزاياى هر انسان، وسيله آزمون او از جانب خداوند است.

ليبلوكم فى ما ءاتيكم

8 - آزمون انسانها از جانب خدا در راستاى تربيت و رشد آنان است.

و هو رب كل شىء . .. ليبلوكم فى ما ءاتيكم

12 - كسانى كه در آزمونهاى الهى موفق باشند، از مغفرت الهى برخوردار و از رحمت او بهره مند خواهند شد.

ليبلوكم فى ما ءاتيكم . .. إنه لغفور رحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 129 - 15

ص: 58

15 - خداوند با رساندن تقواپيشگان به حكومت ، آنان را آزمايش خواهد كرد .

و العقبة للمتقين . .. فينظر كيف تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 130 - 1

1 - خداوند ، فرعونيان زمان موسى را براى پذيرش رسالت هاى او ، به قحطى هاى متعدد و كم محصولى فاحشى مبتلا ساخت .

و لقد أخذنا ءال فرعون بالسنين و نقص من الثمرت لعلهم يذّكّرون

«سنة» به معناى قحطى و خشكسالى است و جمع آوردن آن (السنين) حكايت از تعدد قحطى و خشكسالى دارد. اين تعدد يا به اعتبار شهرهاى زيادى است كه قحطى در آنجاها به وجود آمده و يا به لحاظ سالهاى متعدد است. نكرده آوردن «نقص» اشاره به كمبود فاحش دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 141 - 10،11،13

10 - خداوند با گرفتار ساختن بنى اسرائيل به عذاب هاى سهمگين فرعونى ، آنان را آزمونى بزرگ مبتلا ساخت .

يسومونكم سوء العذاب . .. و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

كلمه «بلاء» مى تواند به معناى آزمون و نيز به معناى نعمت باشد. مشاراليه «ذلكم» يا عذاب است و يا رهايى از آن. در برداشت فوق «بلاء» به معناى آزمون و «ذلكم» اشاره به خود عذاب گرفته شده است.

11 - خداوند با رهاسازى بنى اسرائيل عصر موسى از شكنجه هاى سخت فرعونى ، آنان را مورد آزمايشى سنگين قرار داد .

و إذ أنجينكم . .. و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه «بلاء» به معناى آزمون و «ذلكم» اشاره به رهايى از عذاب باشد.

13 - انسان با سختى ها و نعمت ها و تفضلات الهى ، مورد آزمايش خداوند قرار مى گيرد .

و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 155 - 14،15

14 - آزمون بنى اسرائيل از جانب خدا ، توجيه و برداشت موسى ( ع ) از مشيت الهى بر هلاك سازى همراهان او

إن هى إلا فتنتك

15 - گروهى از انسان ها با شكست در آزمون هاى الهى به گمراهى كشانده مى شوند و گروهى با موفقيت به هدايت بايسته مى رسند .

إن هى إلا فتنتك تضل بها من تشاء و تهدى من تشاء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 163 - 15،16

15 - فسق و تبهكارى انسان ها فراهم آورنده زمينه هاى تعدى از دستورات الهى و عدم موفقيّت در آزمون هاى الهى است .

كذلك نبلوهم بما كانوا يفسقون

ص: 59

16 - خداوند يهوديان ايله را به آزمونى مبتلا كرد كه عدم موفقيّت در آن ، ايشان را به انحراف و تمرد هميشگى مى كشانيد .

كذلك نبلوهم بما كانوا يفسقون

برداشت فوق بر اين اساس است كه «ما» در «بما كانوا» موصول اسمى باشد ; يعنى: «بالذى كانوا يفسقون به». (به چيزى آنان را آزموديم كه موجب فسق ايشان مى شد). بديهى است تحقق اين معنا ناشى از شكست آنان در آزمون خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 168 - 4،5،8

4 - خداوند امت هاى يهود را گاهى با اعطاى نعمت ها و آسايش ها و زمانى با گرفتار ساختن به سختى ها و ناخوشايندى ها آزمود .

و بلونهم بالحسنت و السيئات

مراد از ضمير مفعولى در «بلوناهم» مى تواند همه يهود، صالحان و ناصالحان، باشد و مى تواند مراد از آن تنها ناصالحان ايشان باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

5 - سختى ها و آسايش ها ، امورى هدفدار و زمينه آزمون انسان ها از سوى خداوند است .

و بلونهم بالحسنت و السيئات

8 - آزمون هاى الهى به گونه اى است كه در آدمى زمينه بازگشت به صلاح و صواب را ايجاد مى كند .

بلونهم بالحسنت و السيئات لعلهم يرجعون

چون بازگشت به صلاح و صواب هداف از آزمون قرار گرفته است، به اين نكته اشاره مى كند كه آزمونهاى الهى به گونه اى ترتيب مى يابد كه زمينه گرايش آدمى را به حق و حقيقت فراهم كند. يعنى هدف از آزمونهاى الهى فقط ظهور و بروز نيكان از غير نيكان نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 7،9

7 - پيروزى مجاهدان در جنگ بدر داراى اهدافى والا و از جمله آزمايش اهل ايمان از سوى خداوند

و ليبلى المؤمنين منه بلاء حسنا

«ليبلى» عطف بر علتى محذوف همانند «ليمحق الكفرين» است و هر دو متعلق به «قتلهم» و «رمى» مى باشد يعنى «و لكن اللّه قتلهم . .. لكن اللّه رمى ليمحق الكفرين و ليبلى المؤمنين» گفتنى است كه در برداشت فوق «ابلاء» به معناى آزمودن گرفته شده است.

9 - خداوند حتى با اعطاى نعمت و امور خوشايند به اهل ايمان ، آنان را آزمايش مى كند .

و ليبلى المؤمنين منه بلاء حسنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 28 - 2

2 - دارايى ها و فرزندان اهل ايمان ، ابزارى براى آزمايش آنان از سوى خداوند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

ص: 60

قال : « يخلصون كما يخلص الذهب ! » ;

معمربن خلاّد مى گويد: از امام رضا(ع) شنيدم كه گفت:«الم . أحسب الناس...». سپس از من پرسيد:«آيا معناى «فتنه» را مى دانى؟». عرض كردم: «فدايت شوم! آنچه ما از «فتنه» مى فهميم، «فتنه در دين» است.». امام فرمود: «مردم، در كوره امتحان قرار مى گيرند، آن گونه كه طلا، در كوره ذوب قرار مى گيرد.». و آن گاه فرمود: خالص مى شوند آن گونه كه طلا، خالص مى شود.».

2 - افكندن جسم بى جان انسانى بر تخت سليمان ، وسيله آزمايش ايشان از سوى خداوند بود .

و لقد فتّنا سليمن و ألقينا على كرسيّه جسدًا

«جسد» به جسم بى جان انسان گفته مى شود و «كرسىّ» به معناى تخت و سرير است.

5 - توبه و انابه سليمان ( ع ) به درگاه خدا پس از آزمايش الهى

و لقد فتّنا سليمن . .. ثمّ أناب

17 - دخان - 44 - 17 - 2

2- قوم فرعون ، از جمله امت هاى آزموده شده از سوى خداوند و داراى سرنوشتى عبرت آموز

و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون

«فتنة» (مصدر «فتنّا») در اصل به معناى گداختن در آتش است و مقصود از آن در آيه بالا، آزمودن مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 18 - 4

4- آزادسازى بنى اسرائيل و ترك بهره كشى ظالمانه از آنان ، يكى از محور هاى آزمايش الهى براى فرعونيان

و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون . .. أن أدّوا إلىّ عباد اللّه

از ارتباط «أن أدّوا» با «و لقد فتنّا»، مطلب بالا استفاده مى شود.

19 - مدثر - 74 - 31 - 4

4 - ذكر تعداد فرشتگان نگهبان دوزخ ( 19 عدد ) ، به منظور آزمايش كافران است .

عليها تسعة عشر . .. و ما جعلنا عدّتهم إلاّ فتنة للذين كفروا

25 - خداوند ، پيش از ورود موسى ( ع ) به مدين ، او را به آزمايشى سخت گرفتار ساخت .

و فتنّك فتونًا فلبثت سنين فى أهل مدين

«فتنة» به معناى امتحان و اختبار است (مصباح). «فتون» مصدر و مفعول مطلق است و براى تأكيد كلام آورده شده است و جمله «فتنّاك فتوناً»; يعنى، تو را به خوبى آزموديم.

29 - آزمايش موسى ( ع ) و گرفتارى هاى سخت دوران زندگانى او ، از نعمت هاى خداوند به آن حضرت بود .

و فتنّك فتونًا

از آن جايى كه اين آيات در صدد برشمردن نعمت هاى خداوند به موسى(ع) است و در ضمن آن، گرفتارى آن حضرت به فتنه (آزمايش يا سختى) مطرح شده است، چنين برمى آيد كه اين نوع سختى ها و آزمودن ها نيز از جمله نعمت هاى الهى است.

33 - درنگ چندساله موسى ( ع ) در بين مردم مدين ، مرحله اى ديگر از آزمون و ابتلاى موسى ( ع ) بود .

و فتنّك فتونًافلبثت فى أهل مدين

«فاء» در «فلبثت» ممكن است براى عطف مفصل بر مجمل باشد. در اين صورت درنگ موسى(ع) در مدين، مصداق فتنه (آزمون يا سختى) خواهد بود.

ان يمسسكم قرح . .. و تلك الايام نداولها بين النّاس و ليعلم اللّه الّذين امنوا

بنابر اينكه «تلك» اشاره باشد به معنايى كه از «ان يمسسكم قرح» استفاده مى شود يعنى شكست مسلمانان.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 142 - 4

4 - جهاد و پايدارى در هنگامه هاى دشوار آن ، محكِ آزمونِ اهل ايمان

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لمّا يعلم اللّه الّذين جاهدوا منكم و يعلم الصّابرين

نصب «يعلم» به «اَن» مقدّر، دلالت مى كند كه «واو» در «و يعلم الصّابرين» واو جمع است. يعنى: محك آزمون اهل ايمان، جهادِ همراه صبر و پايدارى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 143 - 4

4 - عدم موفقيت برخى از مؤمنان صدر اسلام ، در امتحان الهى

ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة . .. فقد رايتموه و انتم تنظرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 39

39 - پالايشِ درونى اهل ايمان و سازندگى آنان ، هدف خداوند از ابتلاى آنان به مشكلات و سختيها

و ليمحّص ما فى قلوبكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 1،4،5،6،15

1 - آزمايش مستمر و مداوم مؤمنان ، از سنت هاى خداوند

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

لام در «لتبلونّ»، براى تأكيد و حاكى از قسم خداوند بر وقوع آزمايش است و نون تأكيد نيز حتميّت آن را مورد تأكيد قرار مى دهد. همچنين فعل مضارع «لتبلونّ»، دلالت بر استمرار آزمايش دارد.

4 - انفاق ، عرصه آزمايش مالى مؤمنان و جهاد ، عرصه آزمايش جانى آنان

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

با توجّه به آيات پيشين كه درباره جهاد و انفاق بود، مى تواند امتحان مالى، ناظر به انفاق و امتحان جانى، ناظر به جهاد باشد.

5 - آزمايش و ابتلاى مؤمنان ، راه تمايز صفوف پاكان از ناپاكان *

حتّى يميز الخبيث من الطيّب . .. لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

خداوند در آيه 179 (حتّى يميز الخبيث . .. )، وعده مشخّص كردن ناپاكان را از پاكان داد و گويا در اين آيه، طريقه آن را (كه امتحان مالى و جانى است)، بيان مى كند.

6 - لزوم آمادگى مؤمنان ، براى آزمايش هاى الهى

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

ص: 72

خداوند با تذكّر به اينكه مؤمنان در مال و جان خويش مورد آزمايش قرار خواهند گرفت، در حقيقت به آنان مى فهماند كه بايد براى چنين امرى آماده باشند.

15 - آزار هاى اهل كتاب و مشركان نسبت به مسلمانان ، از مهمترين موارد آزمايش و امتحان مؤمنان

لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم و لتسمعنّ من الّذين اوتوا الكتب من قبلكم و من الّذين

جمله «و لتسمعنّ . .. »، مى تواند توضيح يكى از موارد امتحان مالى و جانى باشد ; چرا كه تهمتها و سخنان ناروا، جانها را مى گزد و تبليغات سوء عليه انفاق مى تواند موجب ازدياد بخل شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 94 - 2،12،17

2 - خداوند ، خود آزمايش كننده مؤمنان و تعيين گر ابزار و شيوه آن است .

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد

12 - هدف از آزمايش مؤمنان مشخص شدن صفوف باورداران به غيب ( قيامت و عذاب ) از غير آنان

ليبلونكم اللّه . .. ليعلم اللّه يخافه بالغيب

قيامت وعذاب آخرت زمانى موجب ترس از خداوند مى شود كه آدمى به آن باور داشته باشد بنابراين تمايز خداترسان در واقع تمايز باورداران قيامت از غير آنان است.

17 - نزديك شدن شكار هاى وحشى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان در عمره حديبيه جهت آزمايش آنان

ليبلونكم اللّه بشىء من الصيد تناله ايديكم و رماحكم

امام صادق(ع) در توضيح آيه فوق فرمود: حشرت لرسول(صلی الله علیه و آله) فى عمرة الحديبية الوحوش حتى نالتها ايديهم و رماحهم.

_______________________________

كافى، ج 4، ص 396، ح 1; نورالثقلين، ج 1، ص 671، ح 357.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 7،9

7 - پيروزى مجاهدان در جنگ بدر داراى اهدافى والا و از جمله آزمايش اهل ايمان از سوى خداوند

و ليبلى المؤمنين منه بلاء حسنا

«ليبلى» عطف بر علتى محذوف همانند «ليمحق الكفرين» است و هر دو متعلق به «قتلهم» و «رمى» مى باشد يعنى «و لكن اللّه قتلهم . .. لكن اللّه رمى ليمحق الكفرين و ليبلى المؤمنين» گفتنى است كه در برداشت فوق «ابلاء» به معناى آزمودن گرفته شده است.

9 - خداوند حتى با اعطاى نعمت و امور خوشايند به اهل ايمان ، آنان را آزمايش مى كند .

و ليبلى المؤمنين منه بلاء حسنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 28 - 1،2،7

1 - هشدار خداوند به مؤمنان مبنى بر آزمايش آنان از طريق مال و فرزند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

ص: 73

2 - دارايى ها و فرزندان اهل ايمان ، ابزارى براى آزمايش آنان از سوى خداوند

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

7 - پيروزى و موفقيت مؤمنان در آزمونشان به وسيله مال و اولاد ، موجب بهره مندى آنان از پاداش بزرگ الهى است .

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة و أن اللّه عنده أجر عظيم

بيان پاداش عظيم الهى پس از تأكيد بر اينكه ثروتها و فرزندان وسيله آزمون هستند، مى تواند بيانگر نكته اى باشد كه در برداشت فوق بدان اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 29 - 5

5 - موفقيت مؤمنان در آزمونشان از طريق مال و فرزند در گرو تقواپيشگى و نيازمند به بينشى الهى

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة . .. إن تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانا

طرح بصيرت و ابزار شناخت ويژه به عنوان ثمره تقوا، پس از تأكيد بر آزمون مؤمنان به وسيله مال و فرزند، مى تواند اشاره به اين باشد كه تنها با تقواپيشگى و بصيرت خاص مى توان رضايت الهى را در چگونه برخورد كردن با مال و فرزند تشخيص داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 16 - 1،2

1 - مردم ، نبايد خود را به صرف داشتن ايمان ، از آزمون الهى معاف بپندارند .

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

2 - آزمون اهل ايمان از سنّت هاى قطعى خداوند

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 2 - 5،7

5 - مؤمنان ، براى استوارى ايمان شان ، مورد آزمايش قرار مى گيرند .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

«فتن» در اصل، به معناى «وارد كردن طلا در آتش، به منظور آشكار شدن خالصى آن از ناخالصى» است و در آزمايش هم استعمال مى شود (مفردات راغب).

7 - آزمودن مؤمنان ، سنتى الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

از اين كه خداوند، با استفهام انكارى، پندار عدم آزمون مؤمنان را رد مى كند، استفاده مى شود كه امتحان مؤمنان، امرى قطعى است. از چنين تعبيرى، به «سنّت» ياد مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 3 - 3

3 - آزمودن مدعيان ايمان ، سنت ديرين الهى است .

ص: 74

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون. و لقد فتنّا الذين من قبلهم

رد پندار آزمون نشدن مؤمنان، در آيه پيش، و تأكيد بر اين نكته كه پيشينيان نيز آزمون شدند، دلالت بر حقيقت ياد شده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 25،26

25- كافران ، وسيله آزمايش مؤمنان

ليبلواْ بعضكم ببعض

مراد از «بعضكم ببعض» گروه مؤمنان، در برابر گروه كافران است كه از صدر آيه استفاده مى شود.

26- جهاد ، وسيله آزمايش اهل ايمان

و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض

مورد اصلى آيه شريفه، جهاد است كه آزمايش در چنين موردى مطرح شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 7 - 10

10- « عن على ( ع ) فقد قال اللّه سبحانه : « إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم » . . . فلم يستنصركم من ذُلّ . . . استنصركم و له جنود السماوات و الأرض . . . و إنّما أراد أن يبلوكم أيّكم أحسن عملاً . . . ;

از على(ع) روايت شده كه فرمود: خداى سبحان فرموده: «إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم». خدا از روى ذلّت شما را به يارى خود نطلبيده ... از شما يارى خواسته; در حالى كه لشكريان آسمان ها و زمين از آن او است. همانا اراده كرده است تا شما را امتحان كند كه كدام يك در عمل نيكوتريد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 2،10

2- تكليف جهاد ، وسيله آزمايش مؤمنان و تمايز مجاهدان و صابران از ديگران

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

با توجه به واژه «المجاهدين» معلوم مى شود كه موضوع اصلى آزمايش «جهاد» است. به علاوه محور اصلى اين آيات فرمان قتال با كافران و جهاد در راه خدا مى باشد (إذا أنزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال ...).

10- اعمال مؤمنان ، چونان سخنان و اقرار هاى آنان ، مورد آزمون الهى است . *

و نبلوا أخباركم

كلمه «أخبار» مى تواند به معناى اعمال مؤمنان باشد كه معمولاً در منظر ديد همگان قرار مى گيرد. در اين صورت از ارتباط «نبلوا أخباركم» با صدر آيه، استفاده مى شود كه اولاً مدعيان ايمان، آزمايش مى شوند تا اهل عمل و صبر شناخته شوند و ثانياً اهل عمل و جهاد و صبر نيز آزمايش مى شوند تا مراتب خلوص و ارزش هر عمل مشخص گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 3 - 5

5 - مؤمنان ، تحت تمرين و آزمون الهى ، براى رسيدن به رشد و مرتبه تقوا

ص: 75

أولئك الذين امتحن اللّه قلوبهم للتقوى

بديهى است كه امتحان و آزمون در مورد خداوند، به معناى حقيقى آن نيست. در نتيجه مراد از امتحان، پديد آوردن زمينه هاى رشد و تعالى است و لام «للتقوى» براى بيان هدف و نتيجه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 10 - 6

6 - ملاك هاى عادى و ظاهرى ، معيار آزمون ايمان مؤمنان

فامتحنوهنّ اللّه أعلم بإيمنهنّ

در اين آيه، پس از دستور به امتحان، از علم خداوند سخن به ميان آمده است. از اين نكته فهميده مى شود كه امتحان مذكور براساس ملاك ها و معيارهاى ظاهرى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 3

3 - مؤمنان پايدار و استوار در طريق دين ، در معرض آزمايش الهى اند .

و ألّوِاستقموا على الطريقة . .. لنفتنهم فيه

_______________________________

عيون اخبار الرّضا (ع)، ج 2، ص 89، ح 1 ; نورالثقلين، ج 1، ص 421، ح 474.

20 - صبر توأم با تقوا ، شرط موفقيّت در آزمايش هاى الهى

لتبلونّ . .. و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 2

2- جلوه و زيبايى مظاهر طبيعت ، زمينه آزمايش آدميان است .

زينة لها لنبلوهم أيّهم أحسن عملاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 19 - 6

6 - « ارث » عرصه امتحان الهى است و تصاحب كنندگان ميراث ديگران ، بازنده اين امتحان اند .

إذا ما ابتليه . .. و تأكلون التراث أكلاً لمّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 16 - 2

2 - آزمون اهل ايمان از سنّت هاى قطعى خداوند

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 126 - 2

2 - سنت الهى بر ابتلا و آزمايش منافقان ، يك يا دو مرتبه در هر سال

أو لا يرون أنهم يفتنون فى كل عام مرة أو مرتين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 30 - 6

6 - آزمايش آدميان ، سنت الهى است .

و إن كنّا لمبتلين

«إبتلاء» (مصدر «مبتلين») به معناى امتحان و آزمايش است. تكيه بر اسم فاعل - كه بيانگر ثبوت صفت در موصوف - و ذكر آن بعد از «كنّا» - كه مفيد استمرار است - بيانگر برداشت فوق مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 2 - 7

7 - آزمودن مؤمنان ، سنتى الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

از اين كه خداوند، با استفهام انكارى، پندار عدم آزمون مؤمنان را رد مى كند، استفاده مى شود كه امتحان مؤمنان، امرى قطعى است. از چنين تعبيرى، به «سنّت» ياد مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 3 - 3

3 - آزمودن مدعيان ايمان ، سنت ديرين الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون. و لقد فتنّا الذين من قبلهم

رد پندار آزمون نشدن مؤمنان، در آيه پيش، و تأكيد بر اين نكته كه پيشينيان نيز آزمون شدند، دلالت بر حقيقت ياد شده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 17 - 1

1- آزمون الهى از انسان ها ، سنتى مستمر و داراى پيشينه دور در تاريخ امت ها

و لقد فتنّا قبلهم

ص: 84

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 3

3- آزمايش انسان ها در صحنه عمل ، از سنت هاى الهى است .

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

فعل مضارع، افاده استمرار مى كند و تأكيد آن سنتى تخلف ناپذير را مى رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 2 - 5

5 - آزمون انسان ها ، سنت اجتناب ناپذير خداوند

إنّا خلقنا الإنسن . .. نبتليه

جمله «نبتليه» حال براى فاعل «خلقنا» است; يعنى، ما انسان را آفريديم، در حالى كه اراده امتحان او را داشتيم. بنابراين امتحان انسان از آغاز خلقتش، مورد نظر خداوند حكيم بوده و براى هميشه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 20 - 7،8،9

7 - شكيبا سازى و توانمند كردن روحيه مردمان ، فلسفه آزمايش آنان از سوى خداوند

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

از ديدگاه برخى از مفسران مانند زمخشرى، جمله «أتصبرون» پس از ذكر «فتنة»، همانند «أيّكم» بعد از«ابتلاء» (در آيه «ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً») است كه در مقام بيان فلسفه مطلب ياد شده در عبارت پيشين مى باشد.

8 - صبر ، رمز موفقيت انسان در برابر آزمايش الهى

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

9 - انسان ها ، وظيفه دار صبر و شكيبايى در برابر آزمايش هاى الهى

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

استفهام در جمله «أتصبرون» استفهام حقيقى نيست; بلكه در معناى «امر» به كار رفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 102 - 19،22

19 - بدون كمك و عنايت خداوند ، صبر و شكيبايى در برابر آزمايش هاى بزرگ همچون كشته شدن در راه خداوند ، ممكن نيست .

إنّى أرى فى المنام أنّى أذبحك . .. قال يأبت افعل ما تؤمر ستجدنى إن شاء اللّه من

مسأله ذبح اسماعيل(ع) - چنان كه در آيه بعد به صراحت آمده است - يك آزمايش الهى بود. براين اساس، مشروط كردن موفقيت اين آزمايش به مشيت و عنايت خداوند (ستجدنى إن شاء اللّه من الصابرين)، گوياى برداشت ياد شده است.

22 - اجراى فرمان هاى خداوند و سربلندى در آزمايش هاى الهى ، نيازمند صبر و شكيبايى است .

قال يأبت افعل ما تؤمر ستجدنى إن شاء اللّه من الصبرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 17،20

17 - لزوم پيشه كردن صبر و تقوا در برابر آزمايش هاى الهى و آزار هاى دشمنان

لتبلونّ . .. و لتسمعنّ ... و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

20 - صبر توأم با تقوا ، شرط موفقيّت در آزمايش هاى الهى

لتبلونّ . .. و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

2 - همگانى بودن امتحان و آزمايش هاى الهى

و حسبوا الا تكون فتنة

سرزنش بنى اسرائيل بر باور نداشتن امتحان الهى، گوياى اين حقيقت است كه همه انسانها بدون استثنا مورد آزمايش قرار مى گيرند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 7

7 - ذكر دائم خداوند ، موجب قبولى و پيروزى در آزمايش هاى الهى است .

لنفتنهم فيه و من يعرض عن ذكر ربّه يسلكه عذابًا صعدًا

جمله «و من يعرض عن ذكر ربّه. ..» در حقيقت توصيه به يادآوردن نام و ياد خدا در دل ها است. اين توصيه - پس از طرح مسأله آزمايش انسان ها - مى تواند بيانگر برداشت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 124 - 2

2 - هدف از آزمون ابراهيم ( ع ) ، رشد دادن و تربيت كردن او بود .

و إذ ابتلى إبرهيم ربه بكلمت

انتخاب كلمه «رب» - كه به معناى مدبر و مربى است - گوياى برداشت فوق مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 246 - 21

21 - ميدان عمل ، عرصه شناخت صداقت ادّعاى آدميان

فلما كتب عليهم القتال تولّوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 249 - 9،10،12،13

9 - اعلام طالوت به لشكريان ، در مورد عدم انتساب آنان به وى و جدايى آنان از او ، در صورتى كه از نهر بياشامند .

فمن شرب منه فليس منّى

10 - اعلام طالوت به لشكريان ، در مورد انتساب آنان به وى ، اگر از نوشيدن آب نهر چشم پوشند .

و من لم يطعمه فانّه منّى

12 - طالوت با آزمايش الهى ، برخى سپاهيان خود را تصفيه نمود و از لشكر طرد كرد .

فمن شرب منه فليس منّى

13 - آزمايش افراد و طرد نيرو هاى غير كارآمد ، وظيفه مدير توانا

ان اللّه مبتليكم بنهر فمن شرب منه فليس منى

طالوت نيروهايش را آزمايش نمود و سپس آنان را كه از آزمايش موفق بيرون نيامدند، طرد كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 23،30

23 - شكست ها ، آزمون مناسبى براى روشن شدن صفوف پايمردان آخرت طلب ، از سست عنصران دنياجو

منكم من يريد الدّنيا . .. ثمّ صرفكم عنهم ليبتليكم

30 - آزمايش و جداسازى صفوف مؤمنان حقيقى از غير آنان ، پرتوى از فضل الهى است . *

ليبتليكم و لقد عفا عنكم و اللّه ذو فضل على المؤمنين

بنابراين احتمال كه جمله «و اللّه ذو فضل على المؤمنين»، به منزله علّتى براى «ليبتليكم» باشد. يعنى به وجود آوردن صحنه هاى آزمايش براى مشخص شدن صفوف، از جمله تفضّلات الهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 154 - 35،39

35 - آزمايش هاى الهى براى آشكار نمودن گرايش هاى درونى مردمان است ; نه اطّلاع يافتن خداوند از آنچه در درون ايشان مى

ص: 89

گذرد .

و ليبتلى اللّه ما فى صدوركم . .. و اللّه عليم بذات الصّدور

جمله «و اللّه عليم . .. » اين حقيقت را بازگو مى كند كه آزمايش الهى در جنگ اُحد «صرفكم عنهم» براى اين نبود كه خداوند مؤمن واقعى را از غير آن تشخيص دهد، چرا كه خداوند به آنچه در سينه ها مى گذرد آگاه است ; بنابراين آزمايش الهى براى آشكار نمودن درون افراد خواهد بود.

39 - پالايشِ درونى اهل ايمان و سازندگى آنان ، هدف خداوند از ابتلاى آنان به مشكلات و سختيها

و ليمحّص ما فى قلوبكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 166 - 6،7

6 - مشخّص شدن مؤمنان واقعى ، از اهداف رخصت خداوند در شكست نبرد احد و مصيبت هاى وارده در آن

و ما اصابكم . .. و ليعلم المؤمنين

جمله «و ليعلم . .. »، عطف بر جمله اى مقدّر است ; يعنى «و ما اصابكم ... ليكون كذا و كذا و ليعلم المؤمنين». لذا در برداشت فوق، مشخص شدن مؤمنان، از اهداف شكست آنان در نبرد احد شمرده شد.

7 - رنج ها و شكست هاى جامعه ايمانى ، وسيله آزمايشى براى معلوم نمودن صف مؤمنان استوار از غير ايشان

و ما اصابكم يوم التقى الجمعان فباذن اللّه و ليعلم المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 167 - 1

1 - مشخص شدن منافقان ، از اهداف رخصت خداوند در شكست نبرد احد و مصيبت هاى وارده در آن

و ما اصابكم . .. و ليعلم الّذين نافقوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 179 - 5

5 - آزمايش الهى ، مشخص كننده صفوف ناپاكان جامعه ايمانى از پاكان آن

ما كان اللّه ليذر المؤمنين على ما انتم عليه حتّى يميز الخبيث من الطّيّب

مشخص كردن پاكان از ناپاكان و خالصها از ناخالصها دو وجه متعارف دارد: آزمايش و ابتلاء ; و خبر دادن خداوند از واقعيت افراد. چون راه دوّم سنّت الهى نيست، بنابراين تنها راه متعارف آزمايش است. پس در جمله «حتّى يميز ... »، كلمه «بابتلاءهم و امتحانهم»، مقدّر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 5

5 - آزمايش و ابتلاى مؤمنان ، راه تمايز صفوف پاكان از ناپاكان *

حتّى يميز الخبيث من الطيّب . .. لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

خداوند در آيه 179 (حتّى يميز الخبيث . .. )، وعده مشخّص كردن ناپاكان را از پاكان داد و گويا در اين آيه، طريقه آن را (كه

ص: 90

امتحان مالى و جانى است)، بيان مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 6 - 1

1 - لزوم آزمايش يتيمان تا هنگام بلوغ و توان ازدواج ، براى تشخيص رشد اقتصادى آنان

و ابتلوا اليتامى حتّى اذا بلغوا النّكاح . .. رشداً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 94 - 12

12 - هدف از آزمايش مؤمنان مشخص شدن صفوف باورداران به غيب ( قيامت و عذاب ) از غير آنان

ليبلونكم اللّه . .. ليعلم اللّه يخافه بالغيب

قيامت وعذاب آخرت زمانى موجب ترس از خداوند مى شود كه آدمى به آن باور داشته باشد بنابراين تمايز خداترسان در واقع تمايز باورداران قيامت از غير آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 165 - 5،8

5 - آزمون انسانها از جانب خدا هدف از مستقر ساختن آنان در زمين و برترى دادن برخى از ايشان بر برخى ديگر

هو الذى جعلكم خلئف الأرض و رفع بعضكم فوق بعض درجت ليبلوكم

به نظر مى رسد «ليبلوكم علاوه بر اين كه متعلق به «رفع» است، متعلق به «جعلكم» نيز باشد.

8 - آزمون انسانها از جانب خدا در راستاى تربيت و رشد آنان است.

و هو رب كل شىء . .. ليبلوكم فى ما ءاتيكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 168 - 8

8 - آزمون هاى الهى به گونه اى است كه در آدمى زمينه بازگشت به صلاح و صواب را ايجاد مى كند .

بلونهم بالحسنت و السيئات لعلهم يرجعون

چون بازگشت به صلاح و صواب هداف از آزمون قرار گرفته است، به اين نكته اشاره مى كند كه آزمونهاى الهى به گونه اى ترتيب مى يابد كه زمينه گرايش آدمى را به حق و حقيقت فراهم كند. يعنى هدف از آزمونهاى الهى فقط ظهور و بروز نيكان از غير نيكان نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 16 - 3

3 - آزمون الهى ، به منظور جدا گشتن و متمايز شدن مؤمنان راستين از غير ايشان است .

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

ص: 91

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 126 - 3،7

3 - وجود يك يا دو آزمايش و ابتلاى عمده براى هر انسان در هر سال ، جهت به خود آمدن و بازگشت از انحراف

أو لا يرون أنهم يفتنون فى كل عام مرة أو مرتين

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه اصل امتحان عمومى باشد، نه مخصوص به افرادى معين و ذكر منافقان به جهت عبرت نگرفتن از اين برنامه عمومى مى باشد.

7 - به خود آمدن و توبه و بازگشت از مسير غلط ، فلسفه آزمون هاى الهى

أو لا يرون أنهم يفتنون . .. ثم لا يتوبون و لا هم يذّكّرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 10

10- مجبور كردن مردم بر ايمان آورى ، ناسازگار با هدف هستى و آزمون آنان است .

فلعلّك بخع نفسك . .. إنّا جعلنا ما على الأرض ... لنبلوهم

مطرح ساختن ابتلا و آزمايش انسان ها به عنوان فلسفه و هدف براى آفرينش زمين و موهبت هاى آن، اشاره به اين نكته دارد كه براساس اين هدف و فلسفه، نمى توان مردم را بر ايمان مجبور كرد و نبايد انتظار داشت كه همه آنان در برابر دعوت پيامبران و مناديان هدايت، تسليم شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 20 - 7،14

7 - شكيبا سازى و توانمند كردن روحيه مردمان ، فلسفه آزمايش آنان از سوى خداوند

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

از ديدگاه برخى از مفسران مانند زمخشرى، جمله «أتصبرون» پس از ذكر «فتنة»، همانند «أيّكم» بعد از«ابتلاء» (در آيه «ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً») است كه در مقام بيان فلسفه مطلب ياد شده در عبارت پيشين مى باشد.

14 - آزمايش انسان ها براى توانمند ساختن روحيه آنها ، به اقتضاى ربوبيت خدا و ناشى از بصيرت و بينايى او به احوال آنان

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون و كان ربّك بصيرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 3 - 8

8 - آزمون هاى الهى ، زمينه ساز تحقق عينى علم خداوند به مؤمنان راستين و مدعيان دروغين است .

و لقد فتنّا . .. فليعلمنّ اللّه الذين صدقوا و ليعلمنّ الكذبين

تعبير «فليعلمنّ اللّه» بيان كننده آن است كه علم ازلى خداوند، با آزمودن مؤمنان و شناخته شدن مؤمنان واقعى از مدعيان ايمان، به مرحله عينيت و تحقق مى رسد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 11 - 3

ص: 92

3 - آزمون هاى الهى ، زمينه تحقق عينى علم خداوند به مؤمنان و منافقان است .

و من الناس من يقول ءامنّا باللّه فإذا أوذى فى اللّه جعل فتنة الناس كعذاب اللّه .

تعبير «و ليعلمنَّ اللّه. ..» نشانه اين حقيقت است كه علم خداوند، در مرحله آزمودن مدعيان ايمان، به عينيّت و فعليّت مى رسد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 3 - 5

5 - مؤمنان ، تحت تمرين و آزمون الهى ، براى رسيدن به رشد و مرتبه تقوا

أولئك الذين امتحن اللّه قلوبهم للتقوى

بديهى است كه امتحان و آزمون در مورد خداوند، به معناى حقيقى آن نيست. در نتيجه مراد از امتحان، پديد آوردن زمينه هاى رشد و تعالى است و لام «للتقوى» براى بيان هدف و نتيجه است.

مراد از علم خدوند به ترس و پرواى انسانها، تحقق بخشيدن و ايجاد آن در خارج است، بنابراين «ليعلم من يخافه» يعنى هدف از آزمايش مسلمانان اين است كه ترس و پرواى آنان از خداوند تحقق خارجى يابد.

8 - مشخص شدن مؤمنان واقعى از مؤمنان ادعايى از اهداف آزمايش الهى است .

يأيها الذين ءامنوا ليبلونكم اللّه . .. ليعلم اللّه يخافه بالغيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 10

10 - هدف از آزمون انسان ها از سوى خداوند ، پى بردن به حقيقت و چگونگى رفتار آنان نيست .

ليبلى المؤمنين . .. إن اللّه سميع عليم

بيان شنوايى و دانايى مطلق خداوند پس از مطرح ساختن آزمون انسانها مى تواند بدين منظور باشد كه هدف از آزمون انسانها آگاه شدن به وضعيت آنان نيست.

19 - ملك - 67 - 2 - 7

7 - دنيا ، عرصه آزمايش انسان ها و آخرت ، جايگاه پاداش و جايزه است .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً

روشن است كه براى هر آزمايش و مسابقه اى، پاداش و جايزه اى مقرر شده است و چون آزمايش و مسابقه بشر در تمام دوران حيات دنيوى است; بنابراين پاداش و جايزه او نيز بايد در ظرف حيات ديگرى مقرر شده باشد و اين حقيقت در بينش الهى، در آخرت محقق خواهد شد. گفتنى است اگر مقصود از «حيات» در اين آيه حيات اخروى باشد; مؤيد ديگرى براى اثبات مطلب ياد شده است.

7 - يونس - 10 - 14 - 3

3 - دنيا ، محل تكليف و ميدان آزمون انسانهاست .

ثم جعلنكم خلئف فى الأرض . .. لننظر كيف تعملون

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة

برداشت فوق از تأكيدات متعددى استفاده شده كه در آيه مورد بحث به كار رفته است. از جمله شروع سخن با فعل «اعلموا» و سپس منحصر كردن مال و اولاد براى آزمايش با كلمه «انما» و آنگاه مال و فرزند را آزمايش خواندن و نه وسيله آزمايش. اين همه تأكيد براى رساندن اين حقيقت است كه آزمون با مال و فرزند آزمونى دشوار و پيروزى در آن بسيار مشكل است.

7 - پيروزى و موفقيت مؤمنان در آزمونشان به وسيله مال و اولاد ، موجب بهره مندى آنان از پاداش بزرگ الهى است .

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة و أن اللّه عنده أجر عظيم

بيان پاداش عظيم الهى پس از تأكيد بر اينكه ثروتها و فرزندان وسيله آزمون هستند، مى تواند بيانگر نكته اى باشد كه در برداشت فوق بدان اشاره شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 29 - 5

5 - موفقيت مؤمنان در آزمونشان از طريق مال و فرزند در گرو تقواپيشگى و نيازمند به بينشى الهى

و اعلموا أنما أمولكم و أولدكم فتنة . .. إن تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانا

طرح بصيرت و ابزار شناخت ويژه به عنوان ثمره تقوا، پس از تأكيد بر آزمون مؤمنان به وسيله مال و فرزند، مى تواند اشاره به اين باشد كه تنها با تقواپيشگى و بصيرت خاص مى توان رضايت الهى را در چگونه برخورد كردن با مال و فرزند تشخيص داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 5 - 6

6 - اميدواران به لقاءاللّه ، مؤمنان راستين سرفراز برآمده از آزمون الهى اند .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون . و لقد فتنّا ... فليعلمنّ ا

ذكر «من كان يرجوا لقاءاللّه. ..» پس از بيان آزمون حتمى مدعيان ايمان، جهت بازشناسى مؤمنان راستين، مى تواند اشاره به اين حقيقت داشته باشد كه آنان، اميدوار به لقاءاللّه اند. در ضمن، با اين بيان، تشويقى هم از آنان به عمل آمده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 106 - 6

6 - محسنان ، پيروزمندان در ميدان آزمايش هاى الهى اند .

إنّا كذلك نجزى المحسنين . إنّ هذا لهو البلؤا المبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 28

28- كشته شدگان راه خدا ، پيروزمندان صحنه آزمون الهى ( جهاد )

و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض و الذين قتلوا فى سبيل اللّه فلن يضلّ أعملهم

خداوند، پس از معرّفى جهاد به عنوان آزمون مؤمنان و كافران، تنها به يك گروه نويد داده است و آن كشته شدگان راه حق و شهيدان اند. از اين نويد استفاده مى شود كه پيروزمندان اين آزمون همانان هستند.

ص: 98

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 186 - 7،20

7 - توجّه به مرگ و اجر اخروى و نيز فريبندگى دنيا ، زمينه ساز پيروزى انسان در آزمايش الهى

كلّ نفس ذائقة الموت . .. لتبلونّ فى اموالكم و انفسكم

ظاهراً آيه قبل (كلّ نفس . .. ) رهنمودى براى پيروز شدن مؤمنان درامتحانهاى جانى و مالى است. چون بهترين راه براى از جان گذشتگى و جهاد اين است كه آدمى بداند چه جهاد كند و يا سستى نمايد، طعم مرگ را خواهد چشيد. و راه معقول براى صرفنظر كردن از اموال اين است كه آدمى بداند دنيا و آنچه در آن است، فريبنده و پوچ است.

20 - صبر توأم با تقوا ، شرط موفقيّت در آزمايش هاى الهى

لتبلونّ . .. و ان تصبروا و تتّقوا فانّ ذلك من عزم الامور

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 106 - 5

5 - آزمايش الهى ، عرصه ظهور و بروز شخصيت انسان و ارزش هاى نهفته در وجود او

إنّ هذا لهو البلؤا المبين

2 - خداوند با مبتلا ساختن اهل ايمان به ترس و گرسنگى ، آنان را مى آزمايد .

و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع

3 - خداوند با گرفتار ساختن مؤمنان به چيزهايى كه زيان مالى و جانى و كمبود محصول را در پى داشته باشد ، آنان را مى آزمايد .

و لنبلونكم بشىء من . .. نقص من الأمول و الأنفس و الثمرت

10 - موادى كه خداوند با آنها مؤمنان را مى آزمايد ، متنوع و گوناگون است .

و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الأمول و الأنفس و الثمرت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 16 - 3،4،5

3 - آزمون الهى ، به منظور جدا گشتن و متمايز شدن مؤمنان راستين از غير ايشان است .

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

4 - جنگ ها و ميدان هاى كارزار ، عرصه هاى آزمون الهى و متمايز گشتن مؤمنان راستين از غير ايشان

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين جهدوا منكم

5 - عرصه هاى دوستى با مؤمنان و يا برقرارى روابط پنهانى با دشمنان و بيگانگان ، ميدان آزمون الهى و جدا شدن مؤمنان راستين از غير ايشان

أم حسبتم أن تتركوا و لما يعلم اللّه الذين . .. لم يتخذوا من دون اللّه و لا رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 126 - 2،5،8

2 - سنت الهى بر ابتلا و آزمايش منافقان ، يك يا دو مرتبه در هر سال

أو لا يرون أنهم يفتنون فى كل عام مرة أو مرتين

5 - منافقان صدر اسلام ، على رغم امتحانات مكرر الهى ، متنبه نگشته و توبه نمى كردند .

أو لا يرون أنهم يفتنون . .. ثم لا يتوبون و لا هم يذّكّرون

8 - درس نگرفتن از آزمون ها و ابتلائات الهى ، از ويژگى هاى منافقان و كافران

ماتوا و هم كفرون. أو لا يرون أنهم يفتنون فى كل عام ... ثم لا يتوبون و لا هم يذّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 14 - 2

2 - هدف از استقرار جوامع انسانى در زمين ، آزمون آنان از سوى خداوند

ثم جعلنكم خلئف فى الأرض من بعدهم لننظر كيف تعملون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 7 - 7،8،13

7- خداوند ، انسان ها را مورد آزمون قرار مى دهد .

ص: 102

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً

8- پديد آمدن نيكوكارترين انسان ها ( انسان هاى كامل ) هدف از آزمون آدميان از ناحيه خداوند است .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً

بلاء (مصدر يبلوا) به معناى آزمودن است و از آن جا كه آزمونهاى الهى براى آگاهى يافتن نيست، مى توان گفت مقصود از آن، بروز امرى است كه به عنوان هدف از آزمون مطرح است. بنابراين معناى «ليبلوكم ...» چنين مى شود: تا شما را بيازمايد و هدف از آزمون اين است كه بهترين و كاملترينها در صحنه وجود، پديد آيند و ظاهر شوند.

13- آزمون انسان ها از ناحيه خداوند ، در پرتو معاد و برپايى قيامت ، توجيه پذير است .

خلق السموت و الأرض . .. ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً و لئن قلت إنكم مبعوثون

طرح مسأله قيامت ، پس از بيان آزمودن انسانها ، حاوى اين نكته است كه بدون برپايى قيامت ، آزمون انسانها و مشخص شدن نيكوكاران از غيرشان ، ثمره و نتيجه مطلوب را نخواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 9 - 3

3- خداوند ، با اعطاى نعمت به انسان ها و نيز سلب آن نعمت ، ايشان را آزمايش مى كند .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً . .. و لئن أذقنا الإنسن منا رحمة ثم نزعنها منه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 11 - 7

7- موفقيت در آزمون هاى الهى ، در گرو صبرپيشگى و انجام كار هاى شايسته است .

ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً . .. لئن أذقنا الإنسن ... إلاّ الذين صبروا و عملوا ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 6 - 17،20،21

17- نجات بنى اسرائيل از شكنجه و كشتار فرعونيان ، آزمايش بزرگ الهى از آنان بود .

إذ أنجكم من ءال فرعون . .. و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه مشاراليه «ذلكم» نجات بنى اسرائيل به وسيله خداوند از اعمال ظالمانه فرعونيان باشد.

20- آزمايش هاى خداوند از بندگان داراى مراتب است .

و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 92 - 10،11

10- دستور خداوند به رعايت پيمان ها و سوگند ها و پرهيز از نقض عهد و سوگندشكنى ، تنها براى آزمايش انسان است .

و أوفوا بعهد الله . .. و لاتكونوا ... تتّخذون أيمنكم دخلاً بينكم ... إنما يبلوك

11- سوگند و پيمان انسان با ديگران ، زمينه آزمايش الهى براى وى

تتّخذون أيمنكم . .. إنما يبلوكم الله به

ص: 103

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 60 - 16

16- خداوند ، برخى از مردم ملعون و مطرود را وسيله آزمايش ديگر مردمان قرار مى دهد .

و ما جعلنا . .. الشجرة الملعونة فى القرءان

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه مراد از «شجرة الملعونة فى القرآن» مردمانى هستند كه در قرآن، مورد لعن و نفرين خداوند قرار گرفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 8

8- عمل انسان در دنيا ، تعيين كننده موفّقيت يا شكست وى در آزمون الهى است .

لنبلوهم أيّهم أحسن عملاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 85 - 1،10

1 - بنى اسرائيل ، در غيبت موسى ( ع ) ، مورد آزمايش الهى قرار گرفتند .

فإنّا قد فتنّا قومك من بعدك

«من بعدك»; يعنى [اى موسى] بعد از آن كه تو از قوم خويش جدا گشتى و از انظار آنان غايب شدى. گفتنى است كه «فتنة» در اصل در مورد طلا و نقره اى كاربرد دارد كه با آتش گداخته شده و خوب و بد آن جدا شده باشد (مصباح) و مراد از آن در آيه بالا، آزمايش است كه مايه تشخيص انسان هاى خوب و بد است.

10 - عوامل گمراهى ، وسيله هاى آزمون مردم از سوى خداوند بوده و مقهور قدرت او هستند .

فتنّا . .. و أضلّهم السامرىّ

گمراه گرى سامرى با آن كه به شخص او استناد داده شده است; مصداق آزمون الهى قرار گرفته، حاكى از اين است كه خداوند بر كار او تسلط دارد و وى را به خواست خويش، آزاد گذاشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 131 - 14،15

14 - زندگانى شكوفاى كافران ، آزمون الهى براى آنان است .

زهرة الحيوة الدنيا لنفتنهم فيه

«فتنة» در اصل هنگامى گفته مى شود كه طلا و نقره را با آتش بگدازند تا نيكو و نامرغوب آن، تميز داده شود(مصباح) و چون مقصود از آزمايش، تميز خوب از بد است، به آن «فتنة» اطلاق مى گردد. آزمودن كافران، به اين است كه فراوانى نعمت ها، تكليف آنها را سنگين تر مى كند و چون حق نعمت را ادا نمى كنند، بر عذاب آنان افزوده مى شود.

15 - خداوند ، آزمايش كننده انسان ها است .

لنفتنهم فيه

ص: 104

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 5

5 - فقر و ناملايمات ، ابزار آزمون الهى

و إن أصابته فتنة انقلب على وجهه

«فتنة» از «فَتْن» مشتق است و «فتن» به معناى ذوب كردن طلا و نقره به منظور سنجش ايار آن است. «فتنة» نيز به هر چيزى كه ابزارى براى آزمون باشد، گفته مى شود. بنابراين تسميه ناملايمات، فقر و تنگدستى به «فتنة»، مى تواند بياگر مطلب فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 30 - 7

7 - سرگذشت قوم نوح ، نمودى از آزمايش الهى

إنّ فى ذلك لأيت و إن كنّا لمبتلين

ذكر سنت آزمون بعد از جمله «إنّ فى ذلك لآيات» نشان مى دهد كه سرگذشت قوم نوح، يكى از مصداق هاى آزمون الهى و نمودى از آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 20 - 4،6،8

4 - خداوند ، برخى از مردمان را با برخى ديگر مى آزمايد .

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة

يكى از كاربردهاى اصلى واژه «فتنة» در معناى آزمايش و امتحان است.

6 - خداوند ، مسلمانان صدراسلام را ، به وسيله كارشكنى و دشمنى مشركان و كافران در بوته آزمايش قرار داد .

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

از ديدگاه برخى از مفسران، چون آيه شريفه در مكّه نازل گرديده است و مؤمنان در آن شهر بسيار مورد شكنجه و آزار قرار داشتند و نيز اين آيه در صدد دلدارى به پيامبر(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان است، مى توان گفت كه مقصود از «بعضكم» مسلمانان اند.

8 - صبر ، رمز موفقيت انسان در برابر آزمايش الهى

و جعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 2 - 1،2،7

1 - آسوده داشتن خاطر ، از ناحيه خداوند ، به صِرف اظهار ايمان ، و پندار آزمون نشدن از سوى او ، خيالى باطل است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

استفهام در «أحسب. ..» براى انكار اِبطالى است و منظور از آن، مردود دانستن پندار كسانى است كه احساس مى كنند، به صِرف اِظهار ايمان زبانى، رها خواهند شد و آزموده نخواهند گرديد.

2 - در صدراسلام ، كسانى وجود داشته اند كه انتظارِ آزمون الهى را نداشته اند و مى پنداشته اند كه صرف اظهار ايمان ، براى مؤمن بودن ، كافى است .

ص: 105

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

7 - آزمودن مؤمنان ، سنتى الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

از اين كه خداوند، با استفهام انكارى، پندار عدم آزمون مؤمنان را رد مى كند، استفاده مى شود كه امتحان مؤمنان، امرى قطعى است. از چنين تعبيرى، به «سنّت» ياد مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 3 - 1،3

1 - مؤمنان پيشين « در اديان ديگر » نيز از سوى خداوند ، امتحان شدند .

و لقد فتنّا الذين من قبلهم

3 - آزمودن مدعيان ايمان ، سنت ديرين الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون. و لقد فتنّا الذين من قبلهم

رد پندار آزمون نشدن مؤمنان، در آيه پيش، و تأكيد بر اين نكته كه پيشينيان نيز آزمون شدند، دلالت بر حقيقت ياد شده مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 11 - 2

2 - گرفتار شدن مدّعيان ايمان به فتنه و آزار و اذيت ، آزمونى الهى است .

و من الناس من يقول ءامنّا باللّه فإذا أوذى فى اللّه جعل فتنة الناس كعذاب اللّه .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 63 - 2

2 - درخت زقّوم ، وسيله آزمايش كافران و ستم كاران

أم شجرة الزقّوم . إنّا جعلنها فتنة للظلمين

آزمايش، يكى از معانى «فتنة» است و برداشت ياد شده مبتنى بر اين معنا است. در تأييد اين مطلب گفتنى است كه مفسران در شأن نزول آيه شريفه نقل كرده اند: ابوجهل هنگامى كه كلمه «زقوم» را با اوصافى كه قرآن براى آن نقل مى كند شنيد، آن را به مسخره گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 102 - 6،22

6 - ابراهيم ( ع ) ، فرزندش اسماعيل ( ع ) را براى اجراى فرمان ذبح او آزمايش كرد و وى را براى سر بلند شدن در اين آزمايش بزرگ آماده نمود .

أنّى أذبحك فانظر ماذا ترى

22 - اجراى فرمان هاى خداوند و سربلندى در آزمايش هاى الهى ، نيازمند صبر و شكيبايى است .

قال يأبت افعل ما تؤمر ستجدنى إن شاء اللّه من الصبرين

ص: 106

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 106 - 6

6 - محسنان ، پيروزمندان در ميدان آزمايش هاى الهى اند .

إنّا كذلك نجزى المحسنين . إنّ هذا لهو البلؤا المبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 34 - 1،2

1 - سليمان ( ع ) ، مورد آزمايش خداوند قرار گرفت .

و لقد فتّنا سليمن

2 - افكندن جسم بى جان انسانى بر تخت سليمان ، وسيله آزمايش ايشان از سوى خداوند بود .

و لقد فتّنا سليمن و ألقينا على كرسيّه جسدًا

«جسد» به جسم بى جان انسان گفته مى شود و «كرسىّ» به معناى تخت و سرير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 35 - 1

1 - طلب آمرزش سليمان ( ع ) از پروردگار ، در پى آزمايش الهى

و ألقينا على كرسيّه جسدًا ثمّ أناب . قال ربّ اغفرلى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 49 - 15

15 - آسودگى از گرفتارى و برخوردارى از نعمت ها ، وسيله آزمايش الهى براى بشر است .

ثمّ إذا خوّلنه نعمة منّا . .. بل هى فتنة

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه «فتنة» به معناى امتحان و آزمايش باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 17 - 2

2- قوم فرعون ، از جمله امت هاى آزموده شده از سوى خداوند و داراى سرنوشتى عبرت آموز

و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون

«فتنة» (مصدر «فتنّا») در اصل به معناى گداختن در آتش است و مقصود از آن در آيه بالا، آزمودن مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 18 - 4

4- آزادسازى بنى اسرائيل و ترك بهره كشى ظالمانه از آنان ، يكى از محور هاى آزمايش الهى براى فرعونيان

و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون . .. أن أدّوا إلىّ عباد اللّه

از ارتباط «أن أدّوا» با «و لقد فتنّا»، مطلب بالا استفاده مى شود.

ص: 107

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 4 - 22،28

22- فرمان خداوند به جهاد ، در عين قدرت او بر نابودسازى كافران ، به منظور آزمايش آدميان

و لو يشاء اللّه لانتصر منهم و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض

28- كشته شدگان راه خدا ، پيروزمندان صحنه آزمون الهى ( جهاد )

و لكن ليبلواْ بعضكم ببعض و الذين قتلوا فى سبيل اللّه فلن يضلّ أعملهم

خداوند، پس از معرّفى جهاد به عنوان آزمون مؤمنان و كافران، تنها به يك گروه نويد داده است و آن كشته شدگان راه حق و شهيدان اند. از اين نويد استفاده مى شود كه پيروزمندان اين آزمون همانان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 7 - 10

10- « عن على ( ع ) فقد قال اللّه سبحانه : « إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم » . . . فلم يستنصركم من ذُلّ . . . استنصركم و له جنود السماوات و الأرض . . . و إنّما أراد أن يبلوكم أيّكم أحسن عملاً . . . ;

از على(ع) روايت شده كه فرمود: خداى سبحان فرموده: «إن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت أقدامكم». خدا از روى ذلّت شما را به يارى خود نطلبيده ... از شما يارى خواسته; در حالى كه لشكريان آسمان ها و زمين از آن او است. همانا اراده كرده است تا شما را امتحان كند كه كدام يك در عمل نيكوتريد».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 31 - 1،3،9،10

1- همه مؤمنان ، در معرض آزمايشى حتمى از سوى خداوند

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

ضمير «كم» به اهل ايمان و يا مدعيان ايمان بازمى گردد و نه به همه انسان ها; زيرا تفكيك مجاهد از غير مجاهد در قلمرو دين، معنا دارد و گرنه در مورد همه انسان هاملاكِ تفكيك، ايمان و كفر است.

3- آزمايش انسان ها در صحنه عمل ، از سنت هاى الهى است .

و لنبلونّكم حتّى نعلم المجهدين منكم و الصبرين

فعل مضارع، افاده استمرار مى كند و تأكيد آن سنتى تخلف ناپذير را مى رساند.

9- اقرار ها و سخنان انسان ، مورد آزمون الهى در صحنه عمل ( جهاد و صبر )

و نبلوا أخباركم

از جمله مصاديقِ «أخبار» اقرارها، ادعاها و سخنانى است كه مردم در مقام اظهار ايمان و بندگى بر زبان جارى مى كنند و از درون خويش خبر مى دهند.

10- اعمال مؤمنان ، چونان سخنان و اقرار هاى آنان ، مورد آزمون الهى است . *

و نبلوا أخباركم

كلمه «أخبار» مى تواند به معناى اعمال مؤمنان باشد كه معمولاً در منظر ديد همگان قرار مى گيرد. در اين صورت از ارتباط «نبلوا أخباركم» با صدر آيه، استفاده مى شود كه اولاً مدعيان ايمان، آزمايش مى شوند تا اهل عمل و صبر شناخته شوند و ثانياً

ص: 108

اهل عمل و جهاد و صبر نيز آزمايش مى شوند تا مراتب خلوص و ارزش هر عمل مشخص گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 3 - 5

5 - مؤمنان ، تحت تمرين و آزمون الهى ، براى رسيدن به رشد و مرتبه تقوا

أولئك الذين امتحن اللّه قلوبهم للتقوى

بديهى است كه امتحان و آزمون در مورد خداوند، به معناى حقيقى آن نيست. در نتيجه مراد از امتحان، پديد آوردن زمينه هاى رشد و تعالى است و لام «للتقوى» براى بيان هدف و نتيجه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - قمر - 54 - 27 - 4

4 - معجزات و دلايل روشن الهى بر خلق ، مايه آزمايش ايشان

إنّا مرسلوا الناقة فتنة لهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 2 - 3،4

3 - آزمايش شدن همه انسان ها ، از سوى خداوند

ليبلوكم

4 - تقدير مرگ و حيات ، براى آزمودن انسان ها است .

الذى خلق الموت و الحيوة ليبلوكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 17 - 1،4

1 - اعلام خداوند به كافرانِ برخوردار از ثروت و مكنت ، به آزمودنشان همچون آزمودن باغداران يمنى

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة

مفسران درباره «اصحاب الجنّة» (صاحبان باغ) چنين نوشته اند: اين باغ در حومه «يمن» در اختيار پيرمرد مؤمنى قرار داشت. او به قدر نياز از آن برمى گرفت و بقيه را به مستمندان مى داد. اما هنگامى كه چشم از دنيا پوشيد، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول اين باغ سزاوارتريم; چون عيال و فرزندان ما بسيار است و نمى توانيم مانند پدرمان عمل كنيم. آنان سوگند ياد كردند تمام مستمندان را از آن محروم سازند. سرنوشت آنان همان شد كه در اين آيات از آن ياد شده است. (مجمع البيان و نيز برگرفته از الكشاف زمخشرى)

4 - آزمايش انسان ها درباره دارايى ها و امكاناتشان ، سنّت الهى است .

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 18 - 4

ص: 109

4 - ثروت و مكنت ، عرصه آزمون الهى

إنّا بلونهم كما بلونا أصحب الجنّة . .. و لايستثنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 17 - 1،2،3

1 - رفاه بر آمده از ايمان و دين دارى ، عرصه آزمايش انسان ها از سوى خداوند

و ألّوِاستقموا على الطريقة لأسقينهم ماء غدقًا . لنفتنهم فيه

2 - رفاه و نعمت ها ، از ابراز هاى آزمايش الهى

لنفتنهم فيه

3 - مؤمنان پايدار و استوار در طريق دين ، در معرض آزمايش الهى اند .

و ألّوِاستقموا على الطريقة . .. لنفتنهم فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 2 - 5

5 - آزمون انسان ها ، سنت اجتناب ناپذير خداوند

إنّا خلقنا الإنسن . .. نبتليه

جمله «نبتليه» حال براى فاعل «خلقنا» است; يعنى، ما انسان را آفريديم، در حالى كه اراده امتحان او را داشتيم. بنابراين امتحان انسان از آغاز خلقتش، مورد نظر خداوند حكيم بوده و براى هميشه خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 1،3

1 - خداوند ، انسان ها را امتحان مى كند .

فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه ربّه

حرف «ال» در «الإنسان» براى جنس و بيانگر اين است كه آيه شريفه درباره نوع انسان ها است. «إبتلاء» به معناى اختبار و امتحان است. (قاموس)

3 - خداوند ، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از ماديات و رساندن آنها به نعمت و رفاه ، آنان را آزمايش مى كند .

ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه

«اكرام» اين است كه بدون تحقير به كسى نفعى رسانده شود و يا به كسى عطاى شرافتمندانه اى داده شود(مفردات راغب). فعل «أكرمه» به معناى «او را با عظمت و بى عيب شمرد» نيز آمده و فعل «نعّمه»; يعنى، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأكرمه»، براى تفصيل مجمل به كار رفته و نوع امتحان را بيان مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 16 - 2

2 - خداوند با فشار هاى اقتصادى و كاهش درآمد ها ، انسان را مى آزمايد .

ابتليه فقدر عليه رزقه

ص: 110

«قَدَر» با «ضَيَّق» (تنگ گرفت)، به يك معنا است. (مصباح)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 17 - 10

10 - بى اعتنايى به يتيمان ، نشانه رد شدن در امتحان الهى است .

إذا ما ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. كلاّ بل لاتكرمون اليتيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 18 - 7

7 - بى توجّهى ثروتمندان به مستمندان و پرهيز آنان از كمك رسانى به بينوايان ، به دور از انتظار و نشانه رد شدن در امتحان الهى است .

إذا ما ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. كلاّ بل ... و لاتحضّون على طعام المسكين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 19 - 6

6 - « ارث » عرصه امتحان الهى است و تصاحب كنندگان ميراث ديگران ، بازنده اين امتحان اند .

إذا ما ابتليه . .. و تأكلون التراث أكلاً لمّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 20 - 6

6 - دلبستگى به ثروت ، شكست در آزمون الهى است .

ابتليه . .. و تحبّون المال حبًّا جمًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 20 - 7

7 - غفلت از امتحان هاى الهى ، مايه ترك يتيم نوازى و بى اعتنايى به مسكينان و تصاحب ميراث ديگران و دلبستگى به ثروت است .

ابتليه . .. كلاّ بل لاتكرمون اليتيم . و لاتحضّون ... و تأكلون التراث ... و تحبّ

19 - قلم - 68 - 17 - 7

7 - « فى رسالة أبى الحسن الهادى ( ع ) : . . .و أمّا آياتُ البَلْوى بمعنى الإختبار قولُه : . . . « إنّا بلوناهم كما بلونا أصحاب الجنّة » . . . فهى اخْتِبار . . . ;

در رساله امام هادى(ع) آمده است: . ..اما[از] آياتى كه، «بلوى» را به معناى اختبار (آزمودن) به كار برده، ...سخن خداوند است كه فرمود: (إنّا بلوناهم كما بلونا أصحاب الجنّة)...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 15 - 4

4 - آزمايش هاى متعدد خداوند از انسان ها ، كمين هاى او براى مراقبت رفتار آنان است .

إنّ ربّك لبالمرصاد . فأمّا الإنسن إذا ما ابتليه ربّه

حرف «فاء» در «فأمّا الإنسان»، اين آيه را به آيه قبل مرتبط ساخته و ابتلا را مصداق آن قرار داده است.

17 - دخان - 44 - 33 - 5

5- آزمون هاى الهى در مورد بنى اسرائيل ، روشن و خالى از ابهام

بلؤا مبين

ص: 116

و إرصاداً لمن حارب اللّه . .. فانهار به فى نار جهنم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 10 - 12

12 - برخوردارى از رحمت خدا ، در پرتو خدمت و رحمت انسان به بندگان مؤمن او *

فأصلحوا . .. و اتّقوا اللّه لعلّكم ترحمون

از ارتباط «فأصلحوا. ..» با «لعلّكم ترحمون» مى توان اين تأثير متقابل را استفاده كرد; يعنى، رحمت بر مؤمنان و تلاش براى رفع اختلافات آنان، موجب جلب رحمت الهى نسبت به انسان است.

20 - ماعون - 107 - 3 - 8

8 - تغذيه تهى دستان و دعوت مردم به فقرزدايى از جامعه ، لازمه پذيرش روز جزا و نشانه كام يابى در آن روز است .

يكذّب بالدين . .. و لايحضّ على طعام المسكين

7 - بى توجّهى ثروتمندان به مستمندان و پرهيز آنان از كمك رسانى به بينوايان ، به دور از انتظار و نشانه رد شدن در امتحان الهى است .

إذا ما ابتليه ربّه فأكرمه و نعّمه . .. كلاّ بل ... و لاتحضّون على طعام المسكين

شود.

9 - خداوند، يار و پشتيبان پيامبران خويش در طول تاريخ

و لقد استهزىء برسل من قبلك فحاق بالذين سخروا منهم ما كانوا به يستهزءون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 34 - 11

11 - نصرت خداوند و امدادهاى غيبى پشتوانه رسالت انبياى الهى

و لقد كذبت رسل من قبلك فصبروا . .. حتى أتهم نصرنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 110 - 8

8- نزول عذاب بر تكذيب كنندگان انبيا ، نمودى از امداد هاى خداوند به پيامبران خويش

جاءهم نصرنا فنجى من نشاء

مراد از يارى خدا (جاءهم نصرنا) به قرينه «فنجى من نشاء . ..» نزول عذاب است. بنابراين تعبير كردن از نزول عذاب به آمدن يارى ، حكايت از برداشت فوق دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 47 - 5،9

5- رسولان الهى و اديان توحيدى ، برخوردار از حمايت و نصرت خداوند

فلاتحسبنّ الله مخلف وعده رسله

9- قدرت شكست ناپذير خدا و صاحب انتقام بودن او ، دليل تخلف ناپذيرى وعده هايش در يارى رسولان و عذاب كردن ستمگران

فلاتحسبنّ الله مخلف وعده رسله إن الله عزيز ذو انتقام

جمله «إن الله عزيز ذو انتقام» به منزله تعليل براى بخش اول آيه (فلاتحسبنّ . ..) مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 171 - 1

1 - يارى شدن پيامبران ، سنت آغازين خداوند

و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين

«كلمة» به سخن و گفتار گفته مى شود و مقصود از «كلمتنا» - به قرينه آيه بعد (إنّهم لهم المنصورون) - پيروزى پيامبران مى باشد و مقصود از سِبقت اين كلمه (سبقت كلمتنا) آغازين بودن آن است; يعنى، خداوند يارى شدن انبيا را از پيش مقرر فرموده بود.

1 - حمد - 1 - 6 - 6

6 - انسان بدون يارى شدن از جانب خدا ، از راهيابى به صراط مستقيم ناتوان است .

إهدنا الصرط المستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 197 - 7

7 - تنها خداوند توانا بر يارى بندگان و دفاع از خويشتن است .

و الذين تدعون من دونه لايستطيعون نصركم و لا أنفسهم ينصرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 28 - 7

7- تنها خداى يگانه هستى ، حاضر در همه صحنه ها و قادر به يارى انسان

فلولا . .. اتّخذوا من دون اللّه ... بل ضلّوا عنهم

برداشت بالا با استفاده از مفهوم آيه به دست مى آيد; زيرا اين آيه به مشركان تعريض دارد كه چرا خدايانى را پرستيدند كه به هنگام نياز، بدان ها دسترسى نداشته و آنها را گم كنند و چرا رو به خدايى نياورده اند كه همه جا هست و هيچ مكانى از او خالى نيست؟

4- همگان ، ناتوان از دفع كيفر هاى خداوند و عاجز از يارى كردن گرفتاران به عذاب الهى اند .

من ينصرنى من الله

استفهام در جمله «من ينصرنى . ..» استفهام انكارى است. «نصر» به معناى يارى كردن است و چون در آيه با حرف «من» متعدى شده، معناى نجات و خلاص در آن تضمين شده است. بنابراين معناى «من ينصرنى ...» چنين مى شود: هيچ كس نمى تواند مرا از عقاب الهى نجات دهد اگر آنان را طرد كنم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 63 - 12

12- همگان از دفع كيفر هاى خداوند و يارى گرفتاران به عذاب هاى او ناتوانند .

فمن ينصرنى من الله إن عصيته

فعل «ينصر» به دليل آنكه با «من» متعدى شده ، متضمن معناى «ينجى» (نجات مى دهد) است.

تحريك شده بودند .

قالوا حرّقوه و انصروا ءالهتكم

آهنگ جمله «إن كنتم فاعلين» (اگر بناست كارى بكنيد) نوعى تحريك است و ظاهر آيه اين است كه گويندگان (قالوا) و دستور دهندگان (حرّقوه و انصروا)، با شنوندگان و دستور گيرندگان دو گروه بودند و گروه اول دسته دوم را تحريك مى كردند. از اين رو برخى از مفسران، گروه اول را نمرود و عمال او دانسته اند.

4 - وعده الهى به بنى اسرائيل بر نصرت آنان

اخذ اللّه ميثق بنى اسرءيل . .. و قال اللّه انى معكم

در برداشت فوق مخاطب در «معكم»، بنى اسرائيل گرفته شده است، نه خصوص نقباى آنها.

10 - نصرت و يارى خدا به بنى اسرائيل ، مشروط به اقامه نماز ، پرداخت زكات ، ايمان به پيامبران و انفاق در راه خدا

انى معكم لئن اقمتم الصلوة . .. و اقرضتم اللّه قرضاً حسناً

در برداشت فوق جمله «انى معكم» به منزله جواب شرط و قسم در «لئن اقمتم» گرفته شده است. يعنى در واقع، جمله «لئن اقمتم»، داراى دو جزء است: يكى «انى معكم» و ديگرى «لاكفرن ...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 6 - 5،6

5- تجديد توان اقتصادى و انسانى بنى اسرائيل با امداد الهى پس از اولين شكست

ثمّ رددنا لكم الكرّة عليهم و أمددنكم بأمول و بنين

6- سلطه مجدد بنى اسرائيل بر دشمنانشان پس از اولين شكست ، متكى بر توان اقتصادى و نيروى انسانى خدادادى است .

و أمددنكم بأمول و بنين

13 - شعراء - 26 - 67 - 2

2 - ماجراى ميان موسى ( ع ) و فرعونيان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوب باطل

إنّ فى ذلك لأية

چنان كه گفته شد «آية» به معناى عبرت است و عبرت بودن ماجراى موسى و فرعونيان، در صورتى است كه تكرار نظاير آن همواره ممكن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 121 - 2

2 - ماجراى ميان نوح ( ع ) و قومش ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوبى باطل

إنّ فى ذلك لأية

آيه و عبرت آموز بودن، مستلزم امكان تحقق دوباره و استمرار يافتن چيزى است كه بايد از آن درس عبرت گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 139 - 6

6 - فرجام هلاكت بار عاديان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى حق و سركوب باطل

فأهلكنهم إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن ماجراى هلاكت قوم عاد، مستلزم استمرار داشتن مجازات اقوام در صورت كفرورزى و اصرار بر حق ناپذيرى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 158 - 4

4 - نزول عذاب مرگبار بر ثموديان ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

فأخذهم العذاب إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن ماجراى هلاكت ثموديان، مستلزم استمرار داشتن مجازات اقوام ديگر، در صورت كفرورزى و اصرار بر حق ناپذيرى آنان مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 174 - 2

2 - هلاكت قوم فساد پيشه لوط و نجات وى و خاندانش - به جز همسر وى - نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن سرگذشت قوم لوط، در صورتى است كه درباره ديگر امت ها قابل تكرار باشد و به تعبير ديگر، سنتى مستمر به شمار آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 131

13 - شعراء - 26 - 190 - 2

2 - فرجام هلاكت بار مردم ايكه ، نمودى از سنت مستمر الهى در يارى رسانى به حق و سركوب باطل

فأخذهم عذاب يوم الظلّة . .. إنّ فى ذلك لأية

نشانه و مايه عبرت بودن سرگذشت مردم ايكه، در صورتى است كه تكرار نظاير آن همواره ممكن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 79 - 10

10 - حمايت از حق در برابر باطل ، سنّت الهى است .

فتوكّل على اللّه إنّك على الحقّ المبين

خداوند پيامبرش را به اين دليل كه بر حق است به توكل فراخوانده است. از اين استفاده مى شود كه بناى خداوند و سنّت او، بر حمايت از راه حق و راهيان آن است.

17 - محمد - 47 - 25 - 12

12- شيطان ، يارى دهنده حق گريزان ، در روى گردانى از ايمان و هدايت

و أملى لهم

مفاد «أملى» ممكن است امداد و يارى رساندن باشد.

و إمّا تعرضنّ عنهم ابتغاء رحمة من ربّك ترجوها

«وعد اللّه» مفعول مطلق فعل محذوف است و نويدهاى خداوند - در آيات قبل - را تأكيد مى كند.

13 - قصص - 28 - 24 - 2

2 - موسى ( ع ) ، شخصيتى ضعيف نواز و ياور محرومان

قالتا لانسقى . .. و أبونا شيخ كبير . فسقى لهما

ايدتك است. و مى رساند كه عيسى(ع) در كودكى و بزرگسالى مورد تأييد خداوند بوده است.

8 - جبرئيل ( ع ) ، پشتيبان عيسى ( ع ) ، از جانب خداوند

اذ ايدتك بروح القدس تكلم الناس فى المهد و كهلا

جمله «تكلم . ..» مى رساند كه سخنان و تعاليم عيسى(ع) در دوران حيات خويش برخاسته از كمكها و وساطت روح القدس بوده است و چون ابلاغ وحى به تمامى پيامبران توسط جبرئيل انجام گرفته مى توان گفت: روح القدس همان جبرئيل است.

9 - برخوردارى عيسى ( ع ) از تأييد و پشتيبانى خداوند از جمله نعمت هاى خاص و ارزانى شده بر وى

اذكر نعمتى عليك . .. اذ ايدتك بروح القدس

8 - كافران و مشركان ، منكر ربوبيت مطلق خدا هستند و همواره در برابر آن ايستاده و در اين راه پشتيبان يكديگراند .

و يعبدون من دون اللّه . .. و كان الكافر على ربّه ظهيرًا

«الف و لام» در كلمه «الكافر» براى استغراق است و اين كلمه شامل تمامى كافران مى شود. «ظهير» (فعيل به معناى فاعل) نيز به معناى معين و پشتيبان است. گفتنى است آمدن فعل «كان» در آغاز مبتدا و خبر، بيانگر استمرار خبر براى مبتدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 9 - 4

4 - پشتيبانان جبهه مهاجم كفر ، چونان كافران محارب و شريك جرم آنان

إنّما ينهيكم اللّه . .. و ظهروا على إخرجكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 123 - 8

8 - مؤمنان پرهيزكار ، مورد حمايت و امداد الهى در جهاد با كافران

قتلوا الذين يلونكم من الكفار . .. أن اللّه مع المتقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 126 - 1

1 - نزول فرشتگان و يارى آنان ، تنها مژده اى است براى مؤمنان پيكارگر و آرامش دهنده دل هاى آنان ، نه تعيين كننده پيروزيها

و ما جعله اللّه الّا بشرى لكم و لتطمئنّ قلوبكم به

ضمير در «ما جعله اللّه»، به امداد، كه از «يمددكم» استفاده مى شود، برمى گردد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 127 - 1،4

1 - هلاكتِ بخشى از قواى دشمن و خوار شدن بخشى ديگر ، از اهداف نصرت الهى به رزمندگان بدر

و لقد نصركم اللّه ببدر . .. ليقطع طرفاً من الّذين كفروا او يكبتهم

برداشت فوق، با عنايت به ملحوظات ذيل است. يكم اينكه: «ليقطع» و «يكبتهم»، به جمله «و لقد نصركم اللّه ببدر» متعلق باشد. دوّم اينكه: «قطع» به معناى هلاك كردن باشد، چنانچه در روح المعانى آمده است. سوّم اينكه: «او» در «او يكبتهم»، براى تنويع باشد; يعنى عدّه اى به هلاكت و عدّه اى ديگر به ذلّت و خوارى كشانده شدند.

4 - بازگشت ذليلانه و نااميدانه باقيمانده كافران ، از اهداف نصرت الهى به رزمندگان بدر

و لقد نصركم اللّه ببدر . .. ليقطع ... فينقلبوا خائبين

جمله «فينقلبوا . .. »، عطف بر «ليقطع» است بنابراين بازگشت ذليلانه و نااميدانه كافران، از اهداف پيروزى بدر خواهد بود و به مقتضاى «فاء» تفريع، اين بازگشت، نتيجه هلاكت و اسارت بخشى از كافران بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 1

1 - وعده الهى به نصرت و يارى پيكارگران مؤمن ، در رويارويى و نبرد با دشمنان دين

و لقد صدقكم اللّه وعده اذ تحسّونهم باذنه

جمله «و لقد صدقكم اللّه وعده»، حاكى از اين است كه خداوند از پيش سركوبى دشمنان و پيروزى مؤمنان را وعده داده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 9 - 5

5 - يادآورى امداد هاى الهى به مجاهدان راه خدا مايه نهراسيدن از مقابله با دشمنان دين

إذ تستغيثون ربكم فاستجاب لكم

هدف از يادآورى امدادهاى غيبى به مجاهدان، ترغيب مؤمنان به نهراسيدن از مبارزه با دشمنان دين است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 12 - 1،3

1 - خداوند با وحى به فرشتگان حاضر در كارزار بدر ، آنان را از پشتيبانى خويش در ثبات بخشيدن به مجاهدان آگاه ساخت .

إذ يوحى ربك إلى الملئكة أنى معكم فثبتوا الذين

ص: 140

3 - تنها پيامبر (صلی الله علیه و آله) شاهد وحى الهى به فرشتگان مبتنى بر مأموريت آنان براى پشتيبانى مجاهدان بدر بود .

إذ يوحى ربك إلى الملئكة

چنانچه «إذ»، متعلق به «اذكر» باشد با توجه به اينكه مخاطب در آيه مورد بحث، به خلاف آيات گذشته، شخص پيامبر(صلی الله علیه و آله) است، مى توان گفت تنها آن حضرت شاهد وحى خداوند به فرشتگان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 19 - 11

11 - خداوند حامى و ياور مؤمنان در رويارويى آنان با كافران

و لن تغنى عنكم . .. و أن اللّه مع المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 74 - 4

4 - پناه دادن و يارى كردن مهاجران و مجاهدان راه خدا ، داراى ارزشى چون هجرت و جهاد

و الذين ءامنوا . .. و الذين ءاووا و نصروا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 40 - 11

11 - خداوند ، همواره يار و ياور مؤمنان مجاهد و مهاجر است .

لاتحزن إن اللّه معنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 110 - 9

9- هجرت كنندگان رنج ديده ، جهادگر و مقاوم ، مورد عنايت خاص خداوند و برخوردار از نصرت او *

ثمّ إن ربّك للذين هاجروا من بعد ما فتنوا ثمّ جهدوا و صبروا

برداشت فوق، مبتنى بر اين نكته است كه «ربّك» اسم «إن» بوده و لام حرف جر و «الذين» متعلق به خبر محذوفى مانند «هو ناصر لهم» باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عاديات - 100 - 5 - 1

1 - سوگند خداوند ، به اسبانى كه هنگام جهاد ، خود را به قلب سپاه دشمن زده ، رزمندگان را براى نبرد همه جانبه يارى مى دادند .

فوسطن به جمعًا

«جمع»، به معناى جماعت و گروه است. اين كلمه مصدرى است كه به صورت اسم به كار مى رود (مصباح). ضمير «به» به «عَدْو» (دويدن) - كه از «عاديات» انتزاع شده است - بازمى گردد.

ص: 141

1 - نصرت خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) در سخت ترين شرايط هجرت ، نشان قدرت و بى نيازى خدا از نصرت ديگران براى تحقق اراده خويش است .

و اللّه على كل شىء قدير. إلا تنصروه فقد نصره اللّه إذ أخرجه الذين كفروا

2 - تهييج مسلمانان ، از سوى خداوند براى جهاد و يارى رساندن پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إلا تنصروه فقد نصره اللّه

4 - تضمين پيروزى پيامبر (صلی الله علیه و آله) ( در جنگ تبوك ) از سوى خداوند ، على رغم احتمال كوتاهى ديگران در يارى رساندن به آن حضرت

إلا تنصروه فقد نصره اللّه

15 - نصرت هاى خاص الهى به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، عامل فرو شكستن شعار و صولت كافران و اعتلا يافتن كلمة اللّه ( شعار توحيد )

فقد نصره اللّه . .. و جعل كلمة الذين كفروا السفلى و كلمة اللّه هى العليا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 107 - 17

17 - وحى الهى ، كمك كننده پيامبر (صلی الله علیه و آله) در افشاى چهره منافقانه و خيانت بار بانيان مسجد ضرار

و الذين اتخذوا مسجداً . .. و اللّه يشهد إنهم لكذبون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 37 - 10

10- پيامبر (صلی الله علیه و آله) همواره از حمايت و يارى خداوند برخوردار بود .

و لئن اتبعت . .. مالك من الله من ولىّ و لا واق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 45 - 10

10- خداوند ، پيامبر (صلی الله علیه و آله) را به هنگام ابلاغ وحى ، مورد امداد غيبى خويش قرار مى داد .

و إذا قرأت القرءان جعلنا بينك . .. حجابًا مستورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 60 - 2

2 - وعده نصرت خدا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) حتمى و تخلف ناپذير است .

فاصبر إنّ وعد اللّه حقّ

متعلق وعده، در اين آيه، به قرينه دعوت خداوند از پيامبر(صلی الله علیه و آله) براى صبر پيشه كردن در برابر مخالفت هاى كافران، مى تواند نصرت خدا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 77 - 2

ص: 143

2 - وعده خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مبنى بر يارى كردن او و پيروز شدن آن حضرت در مبارزه با كافران حق ستيز

فاصبر إنّ وعد اللّه حقّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 26 - 12

12 - وصول فيض و امداد الهى ، نخست به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و سپس به مؤمنان و امت آن حضرت *

فأنزل اللّه سكينته على رسوله و على المؤمنين

تقدم «على رسوله» بر «على المؤمنين»، مى تواند بيانگر مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 8 - 10

10 - هجرت مسلمانان از مكه به مدينه ، مايه يارى رساندن به خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله)

الذين أُخرجوا من ديرهم . .. و ينصرون اللّه و رسوله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 8 - 4

4 - تسبيح خداوند ، زمينه ساز امداد هاى ويژه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و فراهم آورنده تسهيلات براى عمل كردن آن حضرت به تكليف الهى خويش

سبّح . .. و نيسّرك لليسرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 6 - 4

4 - خداوند ، از آغاز يتيمى پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، هيچ گاه آن حضرت را بدون سرپرست نگذاشته بود .

ألم يجدك يتيمًا فاوى

«إيواء» (مصدر «آوى»); يعنى، منزل دادن، ساكن كردن، جمع آورى و ضميمه ساختن چيزى به چيز ديگر (برگرفته از قاموس و مقاييس اللغة). در آيه شريفه به معناى قرار دادن شخص در كنار ديگرى و در آوردن او از حالت بى جايى و بى پناهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 7 - 5

5 - خداوند ، با يادآورى امداد ويژه خويش براى آشنا شدن پيامبر (صلی الله علیه و آله) با معارف دين ، بر دور بودن آن حضرت از قهر و خشم خود تأكيد كرد .

ما ودّعك ربّك و ما قلى . .. و وجدك ضالاًّ فهدى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 2 - 2

ص: 144

2 - خداوند با امداد هاى ويژه به پيامبر (صلی الله علیه و آله) او را به انجام دادن رسالت هاى الهى و اجراى برنامه هاى سنگين اسلام ، موفّق ساخت .

و وضعنا عنك وزرك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 5 - 6

6 - فراهم آمدن تسهيلات براى رفع مشكلات پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، امداد ويژه خداوند به آن حضرت

فإنّ مع العسر يسرًا

حرف «ال» در «العسر»، مى تواند براى عهد يا جانشين مضاف اليه باشد; يعنى، «عسرك». در اين صورت «العسر»، اشاره به سختى هايى دارد كه براى پيامبر(صلی الله علیه و آله) پيش آمده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 48 - 13

13 - مشاهده فرشتگان الهى براى امداد مسلمانان ، دليل عقب نشينى شيطان از كارزار بدر و اعلان بيزارى وى از لشكر كفر

نكص على عقبيه و قال إنى برىء منكم إنى أرى ما لاترون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 2 - 12

12 - نويد خدا به مسلمانان صدر اسلام به امداد هاى غيبى و شكست ذلت بار شرك پيشگان پيمان شكن

و اعلموا . .. أن اللّه مخزى الكفرين

تهديد مشركان پيمان شكن صدر اسلام به شكست و خوارى در واقع نويدى بود به مسلمانان به اينكه در صورت شروع جنگ، خداوند آنان را با امدادهاى غيبى خود كمك فرموده و پيروز خواهد كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 9 - 6،7،8

6 - خداوند ، در غزوه احزاب نيرويى نامرئى ، به كمك مسلمانان فرستاد .

فأرسلنا عليهم . .. و جنودًا لم تروها

7 - نزول ملائكه امداد در غزوه احزاب ، به منظور كمك به مسلمانان

و جنودًا لم تروها

احتمال قوى اين است كه سپاهى كه قابل رؤيت نبود همان ملائكه باشد.

8 - امداد غيبى الهى به مسلمانان در غزوه احزاب ، نعمتى خدايى براى آنان و شايسته يادآورى است .

يأيّها الذين ءامنوا اذكروا نعمة اللّه عليكم إذ جاءتكم جنود. .. و جنودًا لم تروه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 26 - 12

12 - وصول فيض و امداد الهى ، نخست به پيامبر (صلی الله علیه و آله) و سپس به مؤمنان و امت آن حضرت *

فأنزل اللّه سكينته على رسوله و على المؤمنين

تقدم «على رسوله» بر «على المؤمنين»، مى تواند بيانگر مطلب بالا باشد.

فاعفوا و اصفحوا حتى يأتى اللّه بأمره إن اللّه على كل شىء قدير

در برداشت فوق، جمله «إن اللّه . ..» در ارتباط با جمله «فاعفوا و اصفحوا» ملاحظه شده است; يعنى، گمان نشود كه فرمان به عفو و گذشت و ترك مقابله، از سر ناتوانى خداست، بلكه مصلحت مسلمانان در آن است.

8 - كافران و مشركان ، منكر ربوبيت مطلق خدا هستند و همواره در برابر آن ايستاده و در اين راه پشتيبان يكديگراند .

و يعبدون من دون اللّه . .. و كان الكافر على ربّه ظهيرًا

«الف و لام» در كلمه «الكافر» براى استغراق است و اين كلمه شامل تمامى كافران مى شود. «ظهير» (فعيل به معناى فاعل) نيز به معناى معين و پشتيبان است. گفتنى است آمدن فعل «كان» در آغاز مبتدا و خبر، بيانگر استمرار خبر براى مبتدا است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 74 - 6

6 - حمايت و يارى شدن ، انگيزه و دليل مشركان و بت پرستان ، براى روى آوردن به آيين شرك و بت پرستى

و اتّخذوا من دون اللّه ءالهة لعلّهم ينصرون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين اساس است كه «لعلّ» در آيه شريفه براى تعليل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 75 - 1،3

1 - معبود هاى ادعايى مشركان ، از هرگونه نصرت و يارى به آنان ناتوان اند .

لايستطيعون نصرهم

3 - معبود هاى ادعايى به روز رستاخيز ، در حالى كه همچون سپاهِ آماده به خدمت براى مشركان اند ، از هرگونه يارى رسانى به آنان ناتوان خواهند بود .

لايستطيعون نصرهم و هم لهم جند محضرون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين ديدگاه است كه ضمير «هم» به معبودها و ضمير «لهم» به مشركان بازگردد و اين جمله حال براى ضمير غايبى در«لايستطيعون» باشد. بر اين اساس، اين تركيب از باب مبالغه آمده است; زيرا متمركز كردن تمامى نيروها در قالب يك سپاهِ آماده به خدمت و در عين حال ناتوان بودن از يارى رسانى، نشان دهنده اوج ناتوانى معبودها مى باشد. گفتنى است بر اساس اين نظر، آيه شريفه ناظر به روز قيامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 25 - 1

1 - ناتوانى مشركان و هم فكران و معبود هاى آنان از يارى يكديگر

احشروا الذين ظلموا و أزوجهم . .. ما لكم لاتناصرون

11 - طه - 20 - 46 - 3،6،7

3 - خداوند همراهى كامل خود با موسى و هارون ( ع ) و حمايت و حفاظت از آنان را طى رويارويى با فرعون ، اعلام كرد .

إنّنى معكما

خداوند، همواره با همگان هست و در همه جا حضور دارد. آنچه كه براى رفع نگرانى موسى و هارون(ع) مورد تأييد قرار گرفته، حضور ويژه خداوند است كه حاكى از حمايت بى دريغ او از آنان است.

6 - شنوايى و بينايى خداوند ، پشتوانه اى اطمينان بخش براى تضمين يارى موسى و هارون ( ع ) در برابر فرعون بود .

إنّنى معكما أسمع و أرى

7 - وعده يارى خداوند و آگاهى گسترده او بر جزئيات ماجراى ارشاد فرعون ، مايه اميدوارى و آرامش بخش دل هاى نگران موسى و هارون ( ع ) بود .

إنّنا نخاف . .. لاتخافا إنّنى معكما أسمع و أرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 125 - 6،11

6 - تعلق نصرت الهى به اهل ايمان ، در گرو همّت آنان ( پيشه ساختن صبر و تقوا ) است .

ان تصبروا و تتّقوا . .. يمددكم ربّكم

11 - فرشتگان نازل شده براى امداد مؤمنان ، داراى علائمى ويژه

يمددكم ربّكم بخسمة الاف من الملئكة مسوّمين

«مسوّمين»، يعنى «معلمين انفسهم» (بر خويشتن علامت و نشانه گذاشته اند). گفته شده كه آنها داراى پرچمهايى بودند كه نشان مخصوص سپاه اسلام بر آن حك شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 53 - 9

9 - تعهد دروغين مسلمانان ضعيف الايمان بر يارى مؤمنان با سوگندهايى مؤكد

و يقول الذين ءامنوا اهولاء الذين اقسموا باللّه جهد ايمنهم انهم لمعكم

برداشت فوق بر اين مبناست كه خطاب در «معكم» متوجه مؤمنان واقعى باشد ; يعنى برخى از مؤمنان - پس از فتح و پيروزى - به برخى ديگر چنين گفتند: «اهولاء . ..» در اين صورت مشاراليه «هولاء»، بيماردلان خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 34 - 10

10 - نويد الهى به نصرت مؤمنان در سايه صبر و مقاومت

و لقد كذبت . .. فصبروا على ما كذبوا و أوذوا حتى أتهم نصرنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 11

11 - شنوايى و علم گسترده الهى ، پشتوانه امداد مؤمنان و اجابت استغاثه آنان

إذ تستغيثون . .. إن اللّه سميع عليم

برداشت فوق بر اين اساس است كه جمله «إن اللّه . .. » ناظر به آيه نهم باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 18 - 3

3 - خداوند همواره پشتيبان اهل ايمان و ياور آنان در رويارويى با مشركان ستيزه جو

ذلكم

بدان احتمال كه «ذلكم» اشاره باشد به يارى اهل ايمان و امداد آنان از سوى خداوند در موقعيتهايى همانند موقعيت بدر.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 151

6 - انفال - 8 - 19 - 11

11 - خداوند حامى و ياور مؤمنان در رويارويى آنان با كافران

و لن تغنى عنكم . .. و أن اللّه مع المؤمنين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 20 - 4

4 - حمايت و نصرت الهى از آن مؤمنانى است كه همواره مطيع خدا و رسول او باشند و از دستورات وى تخلف نكنند . *

و أن اللّه مع المؤمنين . .. أطيعوا اللّه و رسوله و لاتولوا عنه

آيه مورد بحث مى تواند بيانگر كلمه «المؤمنين» در آيه قبل باشد. يعنى آن وعده حمايت (أن اللّه مع المؤمنين)، مخصوص مؤمنانى است كه از دستورات خدا و رسول او سرپيچى نكنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 40 - 2

2 - خداوند ، سرپرست و ياورى نيك براى مؤمنان

نعم المولى و نعم النصير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 72 - 1

1 - خداوند هر يك از مؤمنان مهاجر و انصار را ولىّ ديگرى قرار داد و به پشتيبانى همه جانبه از يكديگر فراخواند .

إن الذين ءامنوا و هاجروا . .. أولياء بعض

جمله «أولئك بعضهم أولياء بعض» جمله اى خبرى است و مراد از آن انشاء و جعل ولايت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 74 - 2

2 - مؤمنانى كه مهاجران را در مدينه پناه دادند و از پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مهاجران حمايت كرده و دين خدا را يارى دادند ، مؤمانى حقيقى و راستين هستند .

و الذين ءاووا و نصروا أولئك هم المؤمنون حقا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 14 - 5

5 - جبهه نبرد ، عرصه ظهور امداد هاى الهى نسبت به مؤمنان

قتلوهم يعذبهم اللّه بأيديكم . .. و ينصركم عليهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 26 - 5

ص: 152

5 - امداد الهى به مؤمنان در جنگ حنين به وسيله دسته هايى از نيرو هاى غيبى

و أنزل جنوداً لم تروها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 40 - 11

11 - خداوند ، همواره يار و ياور مؤمنان مجاهد و مهاجر است .

لاتحزن إن اللّه معنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 123 - 8

8 - مؤمنان پرهيزكار ، مورد حمايت و امداد الهى در جهاد با كافران

قتلوا الذين يلونكم من الكفار . .. أن اللّه مع المتقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 113 - 7

7- ستمگران هرگز اهل ايمان را در رسيدن به هدف هاى توحيدى شان يارى نخواهند كرد .

و لاتركنوا إلى الذين ظلموا . .. ما لكم من دون الله من أولياء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 10 - 11

11 - ربوبيت خداوند ، مقتضى اعطاى نصر و پيروزى بر مؤمنان است .

و لئن جاء نصر من ربّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 47 - 12،13

12 - انتقام خداوند از مخالفان انبيا و سركوب آنان ، ( جلوه اى از ) نصرت مؤمنان است .

فانتقمنا من الذين أجرموا و كان حقًّا علينا نصر المؤمنين

13 - نصرت و يارى مؤمنان ، سنّت تغييرناپذير الهى است .

و كان حقًّا علينا نصر المؤمنين

عبارت «حقّاً علينا» از صيغه هاى التزام و به معناى «برخود لازم كردن» است. چنين التزامى، از ناحيه خداوند، در اصطلاح، سنت ناميده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 56 - 14

14 - خداوند ، يارى دهنده به مؤمنان پناه جو و خنثى كننده توطئه هاى دشمنان آنان است .

ص: 153