نسبت داده اند. گفتنى است كه جمله «خاوية على عروشها» را برخى به معناى خالى از سكنه و برخى مخروبه و فروپاشيده دانسته اند.

3 - پيچيدگى كيفيّت زنده شدن مردگان

قال انّى يحيى هذه اللّه بعد موتها

«انّى»، متضمّنِ معناى كَيفَ و اَينَ است; يعنى چگونه و كجا. ولى به قرينه اين كه در جواب وى تنها به چگونگى زنده شدن مردگان اشاره شده است، مى توان گفت كه در اين آيه «انّى» تنها به معناى كَيفَ استعمال شده است.4 - آگاهى عزير به اصل زنده شدن مردگان در رستاخيز و پرسش وى از چگونگىِ زنده شدن آنان

قال انّى يحيى هذه اللّه بعد موتها

«انّى يحيى» كه استفهام است، دلالت دارد بر اينكه عزير، اصل احيا را اذعان داشته و از كيفيّت آن پرسش كرده است.

5 - خداوند ، عزير را ميراند و پس از صد سال وى را زنده كرد تا پاسخى باشد به پرسش وى از چگونگى زنده شدن مردگان

قال انّى . .. فاماته اللّه مائة عام ثمّ بعثه

6 - امكانِ زنده شدن مردگان در دنيا

فاماته اللّه مائة عام ثم بعثه

7 - خداوند ميراننده موجودات و زنده كننده آنان

انّى يحيى هذه اللّه بعد موتها فاماته اللّه مائة عام ثمّ بعثه

15 - مرگ صد ساله عزير و حيات وى پس از آن ، شاهد و نشانه اى است براى همگان بر زنده شدن مردگان در رستاخيز

قال انّى يحيى هذه اللّه . .. و لنجعلك ايةً للنّاس

17 - زنده شدن

ص: 2

الاغ عزير پس از جمع آورى استخوان هاى آن و پوشاندن گوشت بر آنها ، پاسخى به پرسش وى از كيفيّت و امكان حيات مردگان

و انظر الى العظام كيف ننشزها ثمَّ نكسوها لحماً

مراد از «العظام» به قرينه «و انظر الى حمارك»، استخوانهاى همان الاغ است ; چون صرف نگاه به حمار، نشانه اى براى احياى مردگان نيست.

20 - درك عزير از چگونگى معاد و توانايى خدا بر احياى مردگان ، پس از مشاهده زنده شدن خويش و عدم فساد طعام و نوشيدنى ها و زنده شدن الاغ

قال انّى يحيى . .. قال اعلم انّ اللّه على كلّ شىء قدير

21 - مشاهده زنده شدنِ مردگان ، موجب شناخت قدرت مطلقِ خداوند

فلمّا تبيّن له قال اعلم انّ اللّه على كلّ شىء قدير

22 - ميرانده شدن عزير و زنده شدن وى پس از صد سال و سالم ماندن خوردنى و آشاميدنى او از فساد و حيات مجدد الاغش ، پرتويى از قدرت مطلق الهى

فلمّا تبيّن له قال اعلم انّ اللّه على كلّ شىء قدير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 49 - 14

14 - حيات بخشيدن به مردگان در پرتو اذن خدا ، معجزه عيسى ( ع )

و احى الموتى باذن اللّه

زنده كردن مردگان است .

ثم يحييكم ثم إليه ترجعون. هو الذى خلق لكم ... فسويهن سبع سموتجمله «هو الذى . ..» مى تواند مرتبط با ذيل آيه قبل باشد و نيز مى تواند با صدر آن آيه در ارتباط باشد. برداشت فوق مبتنى بر احتمال نخست است.

13 - باور به علم مطلق خدا و قدرت گسترده و همه جانبه او ، زايل كننده هر گونه شبهه در راستى و درستى تحقق معاد و زنده شدن مردگان

ثم يحييكم ثم إليه ترجعون. هو الذى خلق ... و هو بكل شىء عليم

جمله «هو الذى . .. سبع سماوات» اشاره به قدرت بى انتهاى خداوند دارد و جمله «و هو بكل شىء عليم» حاكى از علم مطلق الهى است. از هدفهاى بيان قدرت و علم همه جانبه خداوند - پس از بيان معاد و زنده كردن مردگان (ثم يحييكم ثم إليه ترجعون) - بر طرف كردن هرگونه شبهه در راستى و درستى آن مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 73 - 7

7 - خداوند ، همه مردگان را حياتى دوباره خواهد بخشيد .

كذلك يحى اللّه الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 243 - 1،2،4،8،17،18

1 - فرار هزاران تن از اقوام گذشته از ديار خويش به خاطر ترس از مرگ ، و ميرانده شدن و دوباره زنده شدن آنان پس از مدّتى از سوى خداوند

الم تر الى الّذين .

ص: 4

.. ثمّ احياهم

2 - واقعه تاريخى آن قومى كه از ديارشان خارج شدند و به امر خداوند مردند و سپس زنده شدند ، آيات الهى است .

يبين اللّه لكم اياته . .. الم تر الى الّذين خرجوا

4 - امكان زنده شدن مردگان در دنيا ( رجعت )

فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احياهم

8 - دعوت خداوند به تعقّل در واقعه قومى كه مُردند و دوباره زنده شدند . ( حوادث تاريخى )

الم تر الى الّذين خرجوا من ديارهم و هم اُلوف حذر الموت

17 - مُردگانى كه به فرمان الهى زنده شدند ، در بُرهه اى ديگر از زمان به زندگى خويش ادامه دادند .

ثمّ احياهم انّ اللّه لذو فضل على النّاس

آنگاه زنده شدن فضل الهى است كه زنده شده براى مدّتى به حيات خويش ادامه دهد; بنابراين اگر بلافاصله پس از زنده شدن مى مُردند، بعيد به نظر مى رسد كه زنده شدن نشان تفضّلى بر آنان باشد.

18 - خداوند به درخواست حضرتِ حِزقيل ، چندين هزار نفر از مُردگان را زنده ساخت .

و هم الوف حذر الموت فقال لهم اللّه موتوا ثمّ احياهم

امام باقر (ع): . .. فمربهم نبىّ ... يقال له حزقيل ... قال ربّ لو شئت لاحييتهم ... فاوحى اللّه تعالى اليه افتحبّ ذلك قال نعم يا ربّ ... فعادوا احياء ...

_______________________________

كافى، ج 8، ص 198، ح 237 ; عيون اخبار الرضا (ع)، ج 1، ص 160، ح 1.

جلد - نام سوره -

ص: 5

سوره - آيه - فيش2 - بقره - 2 - 260 -

1،2،3،4،5،6،12،14،16،19،20،23،24،25،28

1 - خداوند با نشان دادن كيفيّت احياى مردگان ، ابراهيم ( ع ) را به نور ، هدايت كرد .

اللّه ولىّ الّذين امنوا يخرجهم من الظّلمات الى النّور . .. و اذ قال ابرهيم ربّ

داستان ابراهيم (ع) در آيه شريفه، مثال و ارائه نمونه اى ديگر است براى ولايت الهى و ثمره آن. يعنى اين داستان، نمونه اى براى هدايت مؤمنان پذيراىِ ولايت به نور و خارج ساختن آنان از ظلمات و تاريكى است.

2 - يادآورى ماجراى ابراهيم ( ع ) و زنده شدن مرغان ، باعث اطمينان به قدرت الهى ، بر احياى مردگان

و اذ قال ابرهيم ربّ ارنى كيف تحيى الموتى

3 - پرسش ابراهيم ( ع ) از خداوند ، درباره نشان دادن كيفيّت احياى مردگان براى آرامش خاطر خويش

و اذ قال ابرهيم ربّ ارنى كيف تحيى الموتى . .. لطمئنّ قلبى

4 - احياى مردگان ، از شؤون ربوبيّت خداوند

ربّ ارنى كيف تحيى الموتى

5 - خداوند ، احياكننده مردگان

كيف تحيى الموتى

6 - ايمان ابراهيم ( ع ) به اصل معاد و احياى مردگان

قال اولم تؤمن قال بلى

12 - دانايى به چگونگى احياى مردگان از جانب خداوند ، شرط ايمان به اصل معاد نيست .

ربّ ارنى كيف تحيى الموتى قال اَوَلم تُؤمِن قال بلى

14 - امر خدا به ابراهيم ( ع ) ، براى نشان دادن كيفيّت احياى مردگان

ص: 6

، به گرفتن چهار مرغ و كشتن و در هم كوبيدن آنها و قرار دادن هر جزئى بر كوهى و فراخواندنشان تا زنده گردند و شتابان به سوى او روند .

قال فخذ . .. ثمّ ادعهنّ يأتينك سعياً

مفرد آوردن كلمه جزء (منهنّ جزءاً)، حكايت از اين معنا دارد كه مرغان را در هم كوبيد و مخلوط كرد و الاّ بايد گفته شود: «منهنّ اجزاء»، نه جزءاً.

16 - بازگشت پرندگان ذبح شده به جانب ابراهيم ( ع ) ، پس از فراخوانى آنها

ثمّ ادعهنّ يأتينك سعياً

19 - امكان زنده شدن مردگان در دنيا

فخذ اربعة من الطير . .. ثمّ ادعهنّ يأتينك سعياً

20 - خداوند ، جمع كننده اجزاى پراكنده شده قبلى مردگان ، و زنده كننده آنان در هنگامه رستاخيز

قال فخذ اربعة من الطير . .. ثمّ ادعهنّ يأتينك سعياً

23 - جمع ميان اجزاى پراكنده مردگان و احياى آنان ، بر اساس حكمت خداوندى

ثمّ اجعل . .. ثمّ ادعهنّ ... انّ اللّه عزيز حكيم

24 - حاكميّت و تسلط خداوند بر عالم مرگ و حيات ، دانايى او به كيفيّت تركيب اجزاىِ مردگان و زنده كردن آنان

و اعلم انّ اللّه عزيز حكيم

25 - توجّه به عزّت و حكمت الهى ، همواركننده شناختِ چگونگىِ زنده شدن مردگان

و اعلم انّ اللّه عزيز حكيم

28 - پرسش ابراهيم ( ع ) از خداوند درباره كيفيّت زنده شدن مردگان ، به انگيزه اطمينان قلب خود به خليل اللّه بودنش

قال إبرهيم

ص: 7

ربّ ارنى . .. ليطمئنّ قلبى

امام رضا (ع) درباره «ليطمئنّ قلبى» در آيه فوق فرمود: . .. و لكن ليطمئن قلبى على الخلّة_______________________________

عيون اخبارالرضا (ع)، ج 1، ص 198، ح 1 ; نورالثقلين، ج 1، ص 276، ح 1088.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 266 - 5

5 - داستان ابراهيم ( ع ) و نمرود و قصّه عُزير و يا اِرمياى پيامبر و زنده شدن مرغان كوبيده شده و نيز تمامى احكام و مقررات انفاق ، از آيات الهى است .

الم تر . .. او كالذى مرّ ... فخذ اربعة من الطير ... مثل الّذين ... كذلك يبيّن ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 110 - 25،27،31،41

25 - توانايى حضرت مسيح بر زنده كردن مردگان مدفون شده در خاك

و اذ تخرج الموتى باذنى

مراد از اخراج مردگان (تخرج الموتى) زنده كردن آنهاست و به كارگيرى كلمه اخراج براى رساندن اين معناست كه عيسى(ع) قادر بود حتى مردگان مدفون در خاك را نيز زنده كند و از خاكها بيرون كشد.

27 - عيسى ( ع ) ، ارائه كننده معجزات خويش ( حيات بخشى به اجسام بى جان ، درمان كورى و پيسى و زنده كردن مردگان ) ، در بسيارى از مواقع

اذ تخلق . .. و تبرى الاكمه و الابرص باذنى و اذ تخرج

برداشت فوق از فعل مضارع «تخلق» و «تبرى» و

ص: 8

«تخرج» كه حاكى از استمرار انجام كار مى باشد، استفاده شده است.

31 - توانايى عيسى ( ع ) بر ارائه معجزاتى همانند روح بخشى به مجسمه ها ، درمان كورى و پيسى و احياى مردگان ، از نعمت هاى ويژه خداوند به آن حضرت

اذكر نعمتى . .. و تبرى الاكمه و الابرص باذنى و اذ تخرج الموتى باذنى

41 - معجزه حضرت عيسى ( ع ) در شفاى بيماران و زنده كردن مردگان متناسب با شيوع بيمارى در آن زمان و نياز شديد مردم به طب بود .

و تبرى الاكمه و الابرص باذنى و اذ تخرج الموتى باذنى

امام رضا(ع): . .. «ان اللّه تبارك و تعالى بعث عيسى فى وقت ظهرت فيه الزمانات و احتاج الناس الى الطب فاتاهم من عند اللّه تعالى بما لم يكن عندهم مثله، و بما احيى الهم الموتى و ابرء الاكمه و الابرص باذن اللّه ... .

_______________________________

عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 80، ح 12، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 342، ح 145.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 36 - 7

7 - خداوند مردگان را در قيامت برخواهد انگيخت.

و الموتى يبعثهم اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 95 - 6

6 - قدرت خداوند بر روياندن گياه زنده از دل دانه و هسته مرده، نمودى از قدرت او بر زنده ساختن آدمى پس از مرگ است.لقد

ص: 9

جئتمونا فردى كما خلقنكم أول مرة . .. إن الله فالق ... مخرج الميت من الحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 57 - 9،10

9 - خداوند در قيامت مردگان را از جايگاهشان بيرون خواهد كشيد و آنان را زنده خواهد كرد .

كذلك نخرج الموتى

مراد از بيرون كشيدن مردگان، زنده كردن آنهاست و به كارگيرى «اخراج» به جاى «احياء» مى تواند اشاره به اين باشد كه مردگان در هر كجا مدفون باشند و يا به چيزى در زمين و آسمان و يا درياها آميخته باشند، از آنجا بيرون آورده مى شوند و زنده مى گردند.

10 - حياتبخشى دوباره به مردگان به هنگام برپايى قيامت ، همانند رويش گياهان مرده و به ثمر نشاندن آنهاست .

فاخرجنا به من كل الثمرت كذلك نخرج الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 25 - 3

3- احياى اخروى انسان ها ، تنها به دست خداوند است .

إن ربّك هو يحشرهم

ذكر ضمير فصل «هو» در آيه، براى بيان حصر فعل حشر به فاعل است و احيا لازمه حشر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 40 - 10

10- مشركان ، خداوند را قادر به احياى مجدد انسان ها پس از مرگ نمى دانستند .

و أقسموا بالله . .. لايبعث الله من يموت بلى وعدًا عليه

ص: 10

... إنما قولنا لشىء إذا أ

ذكر «إنما قولنا لشىء. ..» - كه براى اثبات قدرت مطلق خداوند است - پس از بيان ديدگاه مشركان درباره عدم احياى دوباره انسانها مى تواند تعريض به مشركان باشد; چون آنان داراى چنين ديدگاهى بودند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 99 - 6

6- قيامت ، با دميده شدن دوباره روح ها در اجساد و صورت هاى پيشين ، برپا مى شود . *

و نفخ فى الصور فجمعنهم جمعًا

برداشت بالا، بدان احتمال است كه «صور» جمع «صورة» باشد; يعنى: در «صورت ها (اجساد) روح، دميده مى شود. ».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 15 - 8

8- انسان ها در روز رستاخير دوباره زنده خواهند شد .

يوم يموت و يوم يبعث حيًّا

«حيّاً» حال است. تصريح به آن پس از اشاره به مرگ هر انسان در «يوم يموت» بيانگر آن است كه روز بعث، انسان ها دوباره زنده خواهند شد.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 102 - 3

3 - قيامت ، روز دميده شدن دوباره روح ها در اجساد و صورت هاى مردگان *

يوم ينفخ فى الصور

برداشت ياد شده بر اساس احتمالى در معناى «صور» است كه جمع «صورت» و به معناى «تمثال ها و پيكرها» باشد.

جلد - نام سوره - سوره -

ص: 11

آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 4

4- خداوند ، خاندان ( زن و فرزند ) درگذشته ايوب ( ع ) را احيا و به او بازگردانيد .

و ءاتينه أهله

در اين كه مقصود از اعطاى خاندان ايوب(ع) به آن حضرت چيست، دو ديدگاه وجود دارد: 1- احياى زن و فرزندان درگذشته ايوب(ع) و بازگردانيدن آنان به ايشان; 2- اعطاى زن و فرزندان جديد به جاى زن و فرزندان از دست رفته او. برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 16 - 1

1 - قيامت ، روز زنده شدن مجدد انسان ها پس از مرگ

ثمّ إنّكم يوم القيمة تبعثون

«بعث» (مصدر مجهول «تبعثون») به معناى برانگيخته شدن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 3 - 6

6 - مخلوق نبودن ، قدرت بر آفرينندگى ، جلب منفعت ، دفع ضرر ، ميراندن ، حيات بخشيدن و احياى مردگان ، از نشانه هاى معبود واقعى و شايسته پرستش ( اللّه )

و اتّخذوا من دونه ءالهة لايخلقون شيئًا و هم يخلقون . .. و لانشورًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 9 - 3

3 - اعتقاد به عزت و شكست ناپذيرى خدا ، هموار كننده راه ايمان به رستاخيز و توانايى خدا بر

ص: 12

احياى مردگان

و ما كان أكثرهم مؤمنين . و إنّ ربّك لهو العزيز

با توجه به مفاد آيات پيش (انكار معاد از سوى كافران و ارائه نشانه هاى قدرت خدا بر برپا ساختن رستاخيز و پايان بخشيدن موضوع ياد شده با ذكر عزت خدا) برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 19 - 3،5،8،10

3 - حيات بخشى خداوند به مرده و زمين ، از دلايل لزوم تسبيح خداوند است .فسبحن اللّه . .. يخرج الحىّ من الميّت ... و يحىِ الأرض بعد موتها

«يخرج الحىّ» مى تواند تعليل براى «فسبحان اللّه» باشد.

5 - نظام حيات و مرگ در جهان هستى ، دليلى آشكار بر امكان معاد و احياى مجدد انسان ها است .

يخرج الحىّ من الميّت . .. و كذلك تخرجون

8 - حيات مجدد انسان ها در عالم آخرت ، به دست خداوند بوده و خارج از اختيار انسان ها است .

و كذلك تخرجون

مجهول آورده شدن فعل «تخرجون» مى تواند اشاره به اختيارى نبودن بعث اخروى انسان ها داشته باشد و فعل هاى «يخرج الحىّ من. ..» و «و يخرج الميّت...» قرينه است بر اين كه فاعل فعل محذوف «تخرجون» خداوند است.

10 - پديد آوردن موجود جان دار از موجود بى جان و موجود بى جان از جان دار ، نشانه قدرت مندى خداوند بر احياى مجدّد انسان ها است .

يخرج الحىّ من الميّت . .. و كذلك

ص: 13

تخرجون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 20 - 6

6 - پديد آوردن موجودى زنده مانند انسان از دل خاك مرده ، از نشانه هاى توان مندى خداوند بر احياى مجدد انسان ها است .

و كذلك تخرجون . و من ءايته أن خلقكم من تراب

از اين آيه به بعد، چندين آيه، در صدد شمارش آيات الهى است. از ميان آن آيات، ذكر مناسب ترين آيه با «و كذالك تخرجون» پس از آن، مى تواند در ضمن بيان آيات الهى، اشاره به نكته فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 25 - 9

9 - احياى زمين موات با نزول باران ، دليل قدرت خداوند بر احياى مجددانسان ها در قيامت است .

و من ءايته . .. و ينزّل من السماء ماء فيحيى به الأرض بعد موتها ... ثمّ إذا دعاك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 26 - 6

6 - فرمان بردارىِ محضِ موجودات عالم از خداوند ، دليل اطاعت انسان ها از نداى او براى زنده شدن مجدد در قيامت است .

إذا دعاكم دعوة . .. إذا أنتم تخرجون . و له من فى السموت ... كلّ له قنتون

جمله «كلٌّ له قانتون» عطف به جمله «و له من فى . ..» است و جمله «و له من فى...» را مى توان به

ص: 14

منزله دليلى براى آيه قبل تلقى كرد. بنابراين، معناى آيه چنين مى شود: به دليل اين كه همه، از جمله انسان ها تسليم محض خدايند، با صدور فرمان خداوند به برخاستن از قبر، زنده مى شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 27 - 2،3،13،14

2 - خداوند ، آغازكننده آفرينش انسان و بازآفريننده او پس از مرگ است .

و هو الذى يبدؤا الخلق ثمّ يعيده

«ال» در «الخلق» به قرينه «تخرجون»، در آيات قبل، مى تواند عهد باشد و منظور از آن انسان است.3 - بازآفرينى انسان ها ( معاد ) در قيامت براى خداوند بسى سهل و آسان است .

ثمّ يعيده و هو أهون عليه

مرجع ضمير «هو» مصدر فعل «يعيد» و مرجع ضمير مجرور «عليه» خداوند است كه از «هو الذى» مستفاد است. لازم به ذكر است كه افعل تفضيل «أهون» به معناى «هيّن» است. افعل تفضيل آوردن آن، احتمالاً، براى تقريب به ذهن مخاطبان است.

13 - آفرينش نخست انسان ها و بازآفرينى آنان پس از مرگ ، مقتضاى حكمت و عزت خداوند است .

و هو الذى يبدؤا الخلق ثمّ يعيده . .. و هو العزيز الحكيم

14 - عالى ترين صفات را داشتن ، دليل توانايى خداوند بر بازآفرينى آسان انسان هادر قيامت است .

ثمّ يعيده و هو أهون عليه و له المثل الأعلى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 40 - 3

3

ص: 15

- مرگ انسان ها و حيات مجدد آنها ، به دست خداوند است .

ثمّ يميتكم ثمّ يحييكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 50 - 6،8،12،19

6 - خداوند ، زمين را حيات مى بخشد و بر احياى مردگان ، توانا است .

كيف يحى الأرض بعد موتها إنّ ذلك لمحى الموتى

8 - احياى مجدد زمين مرده با باران ، نشانه اى گويا بر توان مندى خداوند در بازآفرينى انسان ها ، در قيامت است .

يحى الأرض بعد موتها إنّ ذلك لمحى الموتى

12 - بازآفرينى انسان ها در قيامت ، ناشى از رحمت خداوند است .

إلى ءاثر رحمت اللّه كيف يحى الأرض بعد موتهاإنّ ذلك لمحى الموتى

19 - بازآفرينى انسان ها در قيامت ، برخاسته از قدرت مطلق خداوند است .

إنّ ذلك لمحى الموتى و هو على كلّ شىء قدير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 54 - 12

12 - رساندن انسان ها از دوران ناتوانى جنينى و نوزادى به توان مندى دوران جوانى و سپس فرتوت ساختن آنان ، نشانه توان مندى خداوند بر باز آفرينى انسان ها درقيامت است . *

اللّه الذى خلقكم . .. يخلق ما يشاء

عبارت «يخلق ما يشاء» به قرينه آيه پنجاه - كه در آن، بر توان مندى خداوند بر معاد انسان ها، برهان اقامه شده بود - و نيز آيه پنجاه و پنج

ص: 16

- كه درباره برپايى قيامت است - مى تواند درباره معاد و بازآفرينى انسان ها، در قيامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 55 - 5

5 - كافران ، زنده شدن خود را در قيامت ، معلول فاصله زياد نداشتن مرگ شان تاروز قيامت مى دانند . *

و يوم . .. يقسم المجرمون ما لبثوا غير ساعةاحتمال دارد قسم خوردن كافران بر طولانى نبودن حضورشان در برزخ و نيز جواب صاحبان علم و ايمان به آنان، براى طولانى بودن آن مدت، به خاطر ذكر اين نكته باشد كه كافران، با چنين ادعايى، در پى اثبات اين امر باشند كه بدن شان، هنوز آمادگى حيات داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 7،12

7 - روز قيامت ، روز برانگيخته شدن مردگان و احياى آنها است .

فهذا يوم البعث

12 - كافران ، از حقيقت روز قيامت و برانگيختگى مردگان در آن ، همواره ، در جهل و بى اطلاعى اند .

يقسم المجرمون . .. فهذا يوم البعث و لكنّكم كنتم لاتعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 10 - 5

5 - از نظر كافران ، پيوستن اجزاى پراكنده بدن مردگان ، در قيامت ، امرى مستبعد است .

و قالوا أءذا ضللنا فى الأرض أءنّا لفى خلق جديد

«ضللنا» دو معنا دارد:

ص: 17

يكى دفن شدن در قبر و ديگرى، تبديل به خاك شدن به گونه اى كه از ديگر اجزاى خاك نتوان تميز داد. طبق معناى دوم، اجزاى بدن انسان از هم جدا شده و در ميان خاك ها پراكنده خواهد شد. بازآفرينى چنين حالتى، براى كافران، مستبعد بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 11 - 15

15 - آفرينش انسان در قالب زن و مرد و آگاهى از باردارى و زايمان زنان و مقدار عمر آدمى ، نشانه توانايى خداوند بر برپايى قيامت و احياى مجدد انسان ها

و اللّه خلقكم من تراب ثمّ من نطفة . .. إنّ ذلك على اللّه يسير

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه اين آيه، در سلسله آياتى قرار دارد كه در صدد اثبات قدرت مطلق خدا و نيز توانايى او بر احياى مردگان مى باشد; مانند آيه «و اللّه الذى أرسل الرياح. .. فأحيينا به الأرض بعد موتها كذلك النشور»

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 33 - 3

3 - پديده حيات و احياى زمين مرده ، نشانه راستى قيامت و دليل توانايى خداوند بر احياى مردگان است .

و ءاية لهم الأرض الميتة أحيينها و أخرجنا منها حبًّا

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه آيه شريفه پس از طرح مسأله برانگيختن انسان ها - كه كافران آن را انكار مى كردند - آمده است. و در حقيقت، اين

ص: 18

آيه درصدد اثبات قيامت و نشان دادن جلوه اى از قدرت خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 79 - 7

7 - آگاهى خداوند بر آفرينش و پديد آوردن هر چيزى ، دليل و نشانه امكان برپايى قيامت و توانايى خداوند بر احياى مجدد انسانها

و هو بكلّ خلق عليم

جمله «و هو بكلّ خلق عليم» ادامه استدلال براى امكان معاد و رد شبهه منكران قيامت است; يعنى، بعيد شمردن برپايى قيامت، ممكن است ناشى از اين شبهه باشد كه چگونه اجزاى پوسيده و پراكنده بشر، شناسايى و جمع خواهد شد. خداوند در پاسخ آن، مسأله علم مطلق خويش بر آفرينش جهان هستى را يادآور شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 81 - 8

8 - خداوندِ خالق آسمان ها و زمين ، بر آفرينش مجدد انسان ها و نوسازى آدمى از ذرات پوسيده و پراكنده دنيايى او در قيامت ، توانا است .

قال من يحىِ العظم و هى رميم . .. أوَليس الذى خلق السموت و الأرض بقدر على أن ي

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 83 - 6

6 - حاكميت و مالكيت خداوند بر همه چيز و بازگشت همه انسان ها به سوى او ، دليل و نشانه توانايى او بر برپا كردن قيامت و احياى مجدد انسان ها

فسبحن الذى بيده ملكوت كلّ شىء

ص: 19

و إليه ترجعون

برداشت ياد شده از آن جا است كه آيه شريفه در رديف سلسله آياتى قرار دارد كه درباره اثبات قيامت و ارائه جلوه هاى قدرت خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 16 - 1

1 - انسان ها پس از مردن و تبديل شدن به خاك و استخوان ، دوباره زنده شده و آفرينشى جديد خواهند يافت .

أءذا متنا و كنّا ترابًا و عظمًا أءنّا لمبعوثون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 17 - 2

2 - مشركان ، حيات مجدد نياكان اوليه خود را در روز رستاخيز ، بعيدتر و غيرممكن تر از تجديد حيات خود مى دانستند .

أءنّا لمبعوثون . أوَ ءاباؤنا الأوّلون

از عطف «أو ءاباؤنا. ..» بر «أءنا لمبعوثون» - كه براى ارتقاى اظهارِ استحاله امرِ معاد است - و نيز از اختصاص به ذكر يافتن «آباء»، برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 18 - 2

2 - مشركان و منكران قيامت ، با وضعيتى ذلّت بار و تحقير شده در روز قيامت زنده خواهند شد .

و أنتم دخرون

«داخر» (مفرد «داخرون») به معناى «صغير» و «ذليل» است و جمله «أنتم داخرون» حال براى فاعل فعل مقدّر (تبعثون) مىباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

ص: 20

5 - ص - 38 - 34 - 7

7 - جسم بى جان افكنده شده بر تخت سليمان ، پس از مدتى زنده شد و جان گرفت .

و ألقينا على كرسيّه جسدًا ثمّ أناب

برداشت ياد شده مبتنى بر اين ديدگاه است كه «أناب» در معناى اصلى خود («رجع»; يعنى، رجوع كرد و بازگشت) باشد. بر اين اساس مقصود از رجوع و بازگشت در آيه شريفه، مى تواند رجوع جسد بى روح به حالت قبلى و بازگشت جان به اين جسد باشد كه بدين وسيله سليمان(ع) مورد آزمايش الهى قرار گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 43 - 1

1 - خداوند ، خانواده از دست رفته ايوب را زنده كرد و به او بازگرداند .

و وهبنا له أهله

در اين كه مقصود از «و وهبنا له أهله» چيست; ميان مفسران دو ديدگاه وجود دارد: 1- برخى برآنند كه خانواده ايوب، مرده بودند و خداوند آنان را زنده كرد و به او بازگردانيد. 2- برخى ديگر برآنند كه خانواده ايوب(ع) زنده بودند; ولى از اطراف او - كه به امراض و بليه هاى گوناگون مبتلا بود - پراكنده شده بودند. اما خداوند با شفا دادن ايوب(ع) و رفع گرفتارى از آن حضرت، آنان را به او بازگردانيد. برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 42 - 9

9 - بازگشت روح به بدن

ص: 21

، پس از مرگ در دنيا ممكن نيست .

فيمسك الّتى قضى عليها الموت

برداشت ياد شده با توجه به معناى امساك است كه به معناى چنگ زدن به چيزى و حفظ آن مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 44 - 9

9 - انسان ها با مرگ از بين نمى روند ; بلكه دوباره زنده خواهند شد .

ثمّ إليه ترجعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 39 - 17

17 - حيات زمين در دنيا و رستاخيز مردگان در قيامت ، نمادى از قدرت بى بديل خداوند است .

إنّ الذى أحياها لمحى الموتى إنّه على كلّ شىء قدير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 61 - 11 - معجزه عيسى ( ع ) در احياى مردگان ، دليلى آشكار بر امكان معاد

و إنّه لعلم للساعة

ضمير در «إنّه» به عيسى(ع) برمى گردد. آن حضرت از آن جهت دليل بر امكان معاد است كه مى توانسته مردگان را زنده كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 33 - 9

9- عظمت آفرينش آسمان ها و زمين ، نمايانگر قدرت مطلقه خداوند بر هر چيز ; علاوه بر قدرت او بر احياى مردگان

خلق السموت و الأرض . .. بلى إنّه على كلّ

ص: 22

شىء قدير

از ارتباط بخش هاى اين آيه، مطلب بالا استفاده مى شود; زيرا در مرحله نخست از آفرينش آسمان ها و زمين، قدرت خداوند بر احياى مردگان استفاده شده است; ولى در مرحله بعد، نتيجه اى كلى تر (قدرت مطلقه الهى) مطرح گرديده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 18 - 6

6 - رويش نباتات در زمين و سپس خشك شدن و تبديل شدن آنها به خاك ، نشانه قدرت خداوند بر احياى مردگان در قيامت

و اللّه أنبتكم من الأرض نباتًا . .. و يخرجكم إخراجًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - انفطار - 82 - 4 - 3،4

3 - بيرون آمدن اجساد مردگان از قبر ها ، پيش درآمدى بر احضار انسان ها در صحنه قيامت است .

و إذا القبور بعثرت

مراد از زير و رو شدن قبرها - به قرينه آيه بعد - فراهم شدن مقدمات حضور انسان ها در محشر است.

4 - قيامت ، روز زنده شدن مردگان

و إذا القبور بعثرت

بيرون ريخته شدن آنچه در قبرها هست، كنايه از زنده شدن مردگان در قيامت است. تعبير «قبر» در اين آيه، ممكن است هر نقطه اى از جهان را - كه از بقاياى انسان در آن اثرى باشد - شامل گردد. بنابراين، آيه شريفه، شامل تمامى انسان ها خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - طارق

ص: 23

- 86 - 8 - 3

3 - تمام انسان ها پس از مرگ ، دوباره زنده خواهند شد .

إنّه على رجعه لقادر

آيه شريفه صرفاً در مقام بيان توانمندى خداوند نيست; بلكه در صدد دفع پندار منكران معاد نيز مى باشد.

- سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 35 - 1

1 - حيات مجدد انسان ها و بيرون آوردن آنان از گورهايشان در روز رستاخيز ، مورد انكار و استهزاى اشراف كافر جامعه پس از نوح

أيعدكم . .. أنّكم مخرجون

استفهام در «أيعدكم» براى تهكم و استهزا است.

مى تواند مؤيد برداشت فوق باشد.

6- منكران معاد ، بر اين پندار بودند كه خداوند خود ، انسان هاى مرده را زنده نمى كند .

و أقسموا بالله . .. لايبعث الله من يموت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 35 - 2

2 - تبديل دوباره خاك و استخوان به شكل انسان و دميده شدن حيات در آن ، امرى غير قابل قبول براى اشراف كفر پيشه

أيعدكم . .. أنّكم مخرجون

مرگ

لايبعث الله . .. بلى وعدًا عليه حقًّا

«وعداً» و «حقّاً» مفعول مطلق براى فعلهاى محذوف مى باشند و دلالت بر تأكيد مى كنند. بنابراين معناى «بلى وعداً عليه حقّاً» چنين مى شود: آرى خبر رستاخيز انسانها، وعده اى است حق و باطل در آن راه ندارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 40 - 9

9- قدرت مطلق خداوند ، ضامن تحقق وعده او در زنده كردن دوباره انسان ها و برپايى قيامت

و أقسموا بالله . .. لايبعث الله من يموت بلى وعدًا عليه ... إنما قولنا لشىء إذا أ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 39 - 9

9 - رستاخيز مردگان ، امرى حتمى و غير قابل ترديد است .

إنّ الذى أحياها لمحى الموتى

از كلمه «إنّ» و «لام» در «لمحى» حتمى بودن احياى مردگان استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 41 - 3

3 - توانايى قطعى خداوند ، بر احياى مردگان

على أن نبدّل خيرًا منهم . و ما نحن بمسبوقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 22 - 11 - زنده شدن مردگان در قيامت ، حتمى است .

ثمّ إذا شاء أنشره

«إنشار» (مصدر «أنشر») به معناى احيا است (لسان العرب). حرف شرط «إذا»

ص: 27

در مواردى به كار مى رود كه وقوع كار، مسلّم گرفته شده است.

قدرت خدا براى ايجاد رستاخيز و احياى مجدد مردگان .

أَوَلم يروا إلى الأرض كم أنبتنا . .. إن فى ذلك لاَية

واژه «ذلك» اشاره به رويش گياهان و انواع متنوع آن دارد. چنان كه در آيه پيش گفته شد، اين آيات درصدد ارائه نشانه هاى امكان معاد و برطرف كردن استبعاد كافران است.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 81 - 10

10 - آفرينش انبوه پديده هاى جهان و آگاهى همه جانبه از احوال آنها ، دليل و شاهد توانايى خداوند بر احياى مجدد انسان ها در روز قيامت

أوَليس الذى خلق السموت و الأرض بقدر على أن يخلق مثلهم بلى و هو الخلّ-ق العليم

يادآورى آفرينش و علم گسترده خداوند، در پايان آيه و در شرايطى كه آيه شريفه در مقام بيان توانايى خداوند بر احياى مجدد انسان ها است; مى تواند گوياى برداشت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 21 - 15

15 - مرگ و نزول باران حيات آفرين ( رويش كشت ها و خشك و خرد شدن آنها ) ، نشانه قدرت خداوند بر حيات بخشيدن دوباره انسان ها در قيامت

ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء . .. ثمّ يخرج به زرعًا ... ثمّ يجعله حطمًا

طبق نظر برخى از مفسران از آن جايى كه آيه شريفه پس از آيات مربوط به معاد و بهشت و جهنم آمده است، مى تواند درصدد اثبات

ص: 29

قدرت خداوند بر آفرينش مجدد انسان ها در قيامت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 9 - 10

10 - قدرت نامحدود و بى كران خداوند ، دليل توان مندى او بر احياى مردگان و برپايى قيامت

و هو يحى الموتى و هو على كلّ شىء قدير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 6 - 3

3- آفرينش شگفت ، زيبا و متقن آسمان ، نشانى از قدرت خداوند بر احياى مجدد مردگان

ذلك رجع بعيد . .. أفلم ينظروا إلى السماء فوقهم كيف بنينها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 7 - 8

8- رويش گياهان زنده از دل مرده زمين ، نمودى از رستاخيز دوباره انسان از درون خاك

ذلك رجع بعيد . .. و أنبتنا فيها من كلّ زوج بهيج

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 40 - 2،5

2 - آفرينش آغازين انسان ، از نطفه و علقه به همراه ساختارى معتدل و هماهنگ ، دليل قدرت خداوند بر برپايى قيامت و احياى مردگان

ألم يك نطفة من منىّ يمنى . .. فخلق فسوّى ... أليس ذلك بقدر على أن يحيى الموتى

5 - مطالعه در مبدأ و مراحل آفرينش انسان ، از راه هاى شناخت معاد و پى بردن به احياى مردگانألم يك

ص: 30

نطفة من منىّ يمنى . .. فخلق فسوّى ... أليس ذلك بقدر على أن يحيى الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 28 - 4

4 - برافراشتن آسمان و تعديل آن ، دليل قدرت خداوند بر احياى دوباره انسان ها است .

ءأنتم أشدّ . .. رفع سمكها فسوّيها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - طارق - 86 - 8 - 2

2 - آفرينش انسان از منى ، برهان قدرت خداوند بر معاد و تجديد حيات انسان است .

خلق من ماء . .. يخرج ... إنّه على رجعه لقادر

زيان وانمود مى كنند .

قالوا تلك إذًا كرّة خاسرة

«كرّة»; يعنى، رجوع. نسبت دادن زيان كارى به رجوع - نه رجوع كنندگان - مبالغه در ترسيم زيان كارى است.

3 - زنده شدن انسان ها پس از تبديل شدن به استخوان كهنه و پوسيده ، امرى شگفت آور و ناممكن در ديدگاه كافران

قال من يحىِ العظم و هى رميم

«من» در آيه شريفه براى استفهام انكارى و تعجبى است و «رميم» به معناى كهنه و پوسيده است.

بر گردآورى استخوان هاى مردگان و احياى مجدد آنها

أيحسب الإنسن ألّن نجمع عظامه

مقصود از انسان در اين آيه - برابر نظر مفسران و به قرينه مقام - انسان كافر است; نه همه انسان ها.

2 - پندار عدم توانايى خداوند بر جمع آورى استخوان هاى مردگان و زنده كردن آنها ، باطل و بى اساس است .

أيحسب الإنسن ألّن نجمع عظامه

انسان ها را پس از مرگ زنده مى كند تا حقايق را براى آنان تبيين نمايد .

بلى وعدًا عليه حقًّا . .. ليبيّن لهم الذى يختلفون فيه

2- ظهور حقيقت امور اختلافى ، از دلايل زنده شدن انسان ها در قيامت است .

بلى وعدًا عليه حقًّا . .. ليبيّن لهم الذى يختلفون فيه

8- آگاهى يافتن كافران بر دروغ گويى خويش ، از جمله دلايل احياى مجدد انسان ها در قيامت

بلى وعدًا عليه حقًّا . .. و ليعلم الذين كفروا أنهم كانوا كذبين

مردگان به انسانى كامل ، امرى ناممكن در نظر كافران

قالوا أءذا متنا . .. أءنّا لمبعوثون

به معناى شكافتن عميق يا قطعه قطعه كردن مى باشد و حرف باء در جمله هاى سه گانه فوق به معناى استعانت است. عبارت «بل لله الأمر» و نيز «أن لو يشاء الله لهدى الناس» گوياى اين است كه جواب شرط «لو أنّ

...» جمله اى نظير «لم يهتدوا إن لم يشأ الله» است.

و تجديد حيات انسان ها - به آفرينش آسمان ها و زمين به وسيله خدا و نيز به عظمت اين آفرينش اعتقاد داشتند .

أوَليس الذى خلق السموت و الأرض بقدر على أن يخلق مثلهم

برداشت ياد شده با توجه به اين حقيقت است كه استدلال خداوند بر اثبات معاد، از راه آفرينش نخستين جهان طبيعت، مبتنى بر اين حقيقت است كه كافران، جهان طبيعت را جلوه اى از خالقيت و قدرت خدا بدانند.

احياى مردگان به قدرت خدا است .

إنّا نحن نحى الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 39 - 7،8

7 - آن كس كه حيات دهنده زمين است ، حيات دهنده مردگان نيز خواهد بود .

إنّ الذى أحياها لمحى الموتى

8 - قدرت خداوند در حيات بخشيدن به زمين ، نشانگر قدرت او در حيات بخشيدن به مردگان است .

إنّ الذى أحياها لمحى الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 9 - 8

8 - تنها خداوند ، زنده كننده مردگان است .

و هو يحىِ الموتى

تقديم مسنداليه «هو» بر فعل «يحيى» افاده حصر مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 40 - 1

1 - توانايى خداوند بر احياى مردگان

أليس ذلك بقدر على أن يحيى الموتى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 22 - 3

3 - حيات اخروى انسان ، به دست خدا است .

أنشره

نسل به نسل مى باشد .

إنّ الأوّلين و الأخرين . لمجموعون إلى ميقت يوم معلوم

مفاد آيه شريفه اين است كه انسان ها - از اولين تا آخرين - نگه داشته شده و در وقتى معين همگى محشور خواهند شد.

- آل عمران - 3 - 104 - 8

8 - اتحاد و برادرى ميان مؤمنين ، از مصاديق « معروف » است و تفرقه و دشمنى اهل ايمان با يكديگر ، از مصاديق « منكر » .

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا . .. و لتكن منكم امة يدعون الى الخير و

«ال» در «المعروف» و «المنكر»، مى تواند عهد ذكرى و اشاره به معروف ها و منكرها در آيه سابق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 105 - 14،1614 - اختلاف و پراكندگى جوامع ايمانى با وجود دلايل روشن ( اتمام حجّت ) ، گناهى است بزرگ .

و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات و اولئك لهم عذاب عظيم

بزرگى عذاب، دلالت بر بزرگى گناه دارد.

16 - عذاب سخت اهل كتاب ( يهود و نصارا ) ، به خاطر تفرقه و اختلاف

و لا تكونوا كالذين تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات و اولئك لهم عذاب ع

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 121 - 11

11 - اختلاف نظر مسلمانان در تعيين محل جنگ احد *

و اذ غدوت . .. و اللّه سميع عليم

يادآورى شنوايى خداوند نسبت به گفتار و دانايى او نسبت به كردار و انديشه ها پس از بيان خروج پيامبر (صلی الله علیه و آله) از مدينه براى آماده سازى محلّ دفاع، حكايت از بگو مگوها و انديشه

ص: 41

هاى مخالف نظر پيامبر (صلی الله علیه و آله) درباره محل برخورد با دشمن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 10،18

10 - سستى ، تفرقه و سرپيچى برخى پيكارگران احد از فرمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، پس از پيروزى ابتدايى بر دشمنان

حتّى اذا فشلتم . .. من بعد ما اريكم ما تحبّون

گر چه ظاهر خطاب در «فشلتم و تنازعتم . .. و عصيتم» به تمامى مسلمانان در جنگ احد است، ولى به قرينه تقسيم آنان در دنباله آيه به دو گروه دنياطلب و آخرت طلب، معلوم مى شود مراد از مخاطبين «فشلتم ... »، گروهى از مسلمانان بوده اند و نه همه آنان.

18 - دنياطلبى و دلدادگى به مادّيات ، از عوامل نزاع و اختلاف در صفوف مبارزان و شكست آنان

و تنازعتم فى الامر . .. منكم من يريد الدّنيا

تقواى الهى است .قد جئتكم بالحكمة و لأُبيّن لكم بعض الذى تختلفون فيه فاتّقوا اللّه و أطيعون

دشمنى افراد يك جامعه با يكديگر ، قراردهنده آن جامعه ، بر لبه پرتگاه نابودى و هلاكت

اذ كنتم اعداءً فالّف بين قلوبكم . .. و كنتم على شفا حفرة من النار

بنابراينكه «النار»، استعاره از هلاكت و نابودى به واسطه نزاعها و كشمكشها باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 105 - 10،11،12،16

10 - تفرقه و اختلاف مؤمنان ، موجب عذابى بزرگ براى آنان

و لا تكونوا كالذين تفوقوا و اختلفوا . .. و اولئك لهم عذاب عظيم

11 - پيروان اديان پيشين به دليل تفرقه و اختلاف ميان خويش ، دچار عذابى بزرگ

كالذين تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات و اولئك لهم عذاب عظيم

12 - تفرقه و اختلاف ، رمز سقوط و هلاكت ملتها *

تفرقوا و اختلفوا . .. و اولئك لهم عذاب عظيم

بنابراينكه مراد از «عذاب عظيم»، عذاب در دنيا باشد.16 - عذاب سخت اهل كتاب ( يهود و نصارا ) ، به خاطر تفرقه و اختلاف

و لا تكونوا كالذين تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات و اولئك لهم عذاب ع

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 106 - 7،8،9

7 - تفرقه و اختلاف در ميان جامعه ايمانى پس از اتمام حجّت ، موجب كفر و ارتداد

و لا تكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا . .. اكفرتم بعد ايمانكم

گويا ارتداد (اكفرتم .

ص: 44

.. )، نتيجه تفرقه و اختلاف است كه در آيه قبل از آن نهى شده است.

8 - تفرقه و اختلاف در ميان جامعه ايمانى پس از اتمام حجّت ، كفر و ارتداد است . *

و لا تكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا . .. اكفرتم بعد ايمانكم

ارتداد (اكفرتم . .. )، به قرينه آيه قبل، مى تواند همان تفرقه و اختلاف مسلمانان پس از اتحاد آنان باشد.

9 - اختلاف و تفرقه در جامعه ايمانى ، مستلزم روسياهى و عذاب در قيامت

و لا تكونوا كالذين تفرقوا . .. فاما الذين اسودّت وجوههم ... فذوقوا العذاب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 108 - 8

8 - عذاب سيه رويان ( كافران ) ، ناشى از اعمال ناپسند ( تفرقه و پراكندگى و كفر ) خود آنان است و نه از ناحيه خداوند

فاما الذين اسودّت وجوههم . .. و ما اللّه يريد ظلماً للعالمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 7،8

7 - سستى ، اختلاف در كار جنگ و سرپيچى از فرمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از عوامل شكست مسلمانان در پيكار احد

حتّى اذا فشلتم و تنازعتم فى الامر و عصيتم

8 - سستى ، نزاع و تفرقه و سرپيچى از فرماندهى ، از عوامل شكست جنگجويان

حتّى اذا فشلتم و تنازعتم فى الامر و عصيتم

جلد - نام سوره -

ص: 45

سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 14 - 18

18 - مسيحيان بر اثر نقض پيمان الهى و اختلافات داخلى ، زندگى فلاكت بارى را براى خويش خواهند ساخت .

فاغرينا . .. و سوف ينبئهم اللّه بما كانوا يصنعون

بر اساس اين احتمال كه «سوف ينبئهم»، بيان كيفر دنيوى مسيحيان باشد. بر اين مبنا، «ما كانوا يصنعون»، اشاره به گرفتاريهايى است كه آنان به خاطر كينه و دشمنى با يكديگر براى خويش به وجود مى آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 65 - 5

5 - گروه گروه شدن، زمينه درگيرى و خونريزى و نشانه عذاب الهى است.

أو يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم بأس بعضجلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 153 - 12

12 - تفرقه جوامع موجب دور شدن و فاصله گرفتن آنان از راه خداست.

و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله

«عن» براى مجاوزه است و مقتضاى آن در جمله هاى مانند «فتفرق بكم عن سبيله»، اين است كه مفعول «كم» به سبب فعل «تفرق» از مجرور «سبيله» فاصله گرفته و دور شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 46 - 4

4 - نزاع و اختلاف اهل ايمان موجب سست شدن آنان در پيكار با دشمنان دين

و لاتنزعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم

جلد

ص: 46

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 19 - 8

8 - اگر استمرار زندگى نوع انسان در زمين خواسته خدا نبود ، اختلاف پديد آمده در ميان جامعه نخستين ، نسل بشر را منقرض مى كرد .

و لو لا كلمة سبقت من ربك لقضى بينهم فيما فيه يختلفون

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه جمله «لو لا كلمة سبقت من ربك» اشاره به مضمون جمله «و لكم فى الأرض مستقر و متاع إلى حين» داشته باشد ; كه در اين صورت مراد از «لقضى بينهم» حكم به هلاكت و نابودى آنان خواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 47 - 5

5 - پيدايش اختلاف بين مردم ، عامل بعثت رسولان الهى بوده است .

فإذا جاء رسولهم قضى بينهم بالقسط

جمله «قضى بينهم . ..» - كه دلالت بر وجود اختلاف بين مردم دارد; چون قضاوت در جايى است كه اختلافى باشد - ممكن است اشاره به اختلاف موجود پيش از آمدن رسول باشد و محتمل است اشاره به پيدايش اختلاف بعد از بعثت رسول باشد. برداشت فوق مبتنى بر احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 110 - 5

5- اختلاف انسان ها در پذيرش و عدم پذيرش كتاب هاى آسمانى ، مقتضى داورى خداوند ميان آنان و زمينه ساز پيامد هاى آن داورى ( پاداش و

ص: 47

كيفر ) است .

فاختلف فيه و لولا كلمة سبقت من ربك لقضى بينهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 63 - 1010 - اختلافات و ناهمگونى ها ، شاخص جوامع محروم از حكمت و آگاهى

قال قد جئتكم بالحكمة و لأُبيّن لكم بعض الذى تختلفون فيه

حضرت عيسى(ع) مى فرمايد: من با حكمت آمدم و به دنبال آن در جهت رفع اختلافات شما قدم برمى دارم. اين گفتار نشان مى دهد كه جامعه اختلاف زده يهوديان آن روز فاقد حكمت بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 10 - 13

13 - تفرقه و اختلاف در جامعه اسلامى به بى تفاوتى در قبال آن ، مايه محروميت از رحمت الهى

فأصلحوا بين أخويكم و اتّقوا اللّه لعلّكم ترحمون

فرمان «اتّقوا اللّه» هم نظر به كسانى دارد كه با يكديگر اختلاف دارند و هم كسانى كه موظف به رفع اختلاف اند. از اين نكته، استفاده مى شود كه اگر مسلمانان به وظيفه خود عمل نكنند و به اختلاف ها پايان ندهند، نبايد دل به رحمت الهى ببندند.

كرد كه آنان مستحق عذاب اند; ولى مهلت از پيش تعيين شده الهى، مانع نزول عذاب بر آنان است.

و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 32 - 5

5 - اختلاف دينى ، از عوامل دسته بندى و گروه بندى هاى اجتماعى است .

فرّقوا دينهم و كانوا شيعًا

احتمال دارد ذكر «و كانوا شيعاً» پس از «فرّقوا» به خاطر توجه به اين واقعيت است كه: اختلاف دينى، گروه بندى اجتماعى را به دنبال دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 13 - 19

19 - اختلافات پيروان شريعت ، مانع حيات و قوام دين در جامعه .

أن أقيموا الدين و لاتتفرّقوا فيه

برداشت بالا بر اين اساس است كه عطف جمله «لاتتفرّقوا فيه» بر «أقيموا الدين»، عطف تفسيرى و از نوع يكى از متلازمين بر ديگرى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 14 - 18

18 - فرقه سازى هاى مذهبى از سوى نسل هاى پيشين اهل كتاب ، موجب رواج شك و ترديد در ميان آيندگان آنان

و ما تفرقوا . .. و إنّ الذين أورثوا الكتب من بعدهم لفى شك منه مريب

«من» در «لفى شك منه» نشويه است و ضمير «منه» به «تفرّق» - كه از «و ما تفرّقوا» استفاده مى شود - بازمى گردد; يعنى، ترديد سختى كه ميراث بران كتاب به آن گرفتار آمده اند، برخاسته از

ص: 50

اختلافات و دسته بندى هاى مذهبى است كه پيشينيان آنان به آن دامن مى زدند.

يختلفون

سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 107 - 3

3 - پرهيزكنندگان از تفرقه و اختلاف ، مورد تشويق و ترغيب خداوند

و لا تكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا . .. و اما الذين ابيضّت وجوههم

بنابراينكه روسفيدان، به دليل آيات قبل، كسانى باشند كه از تفرقه پرهيز مى كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 108 - 3

3 - فرمان به اعتصام به حبل الهى ، پرهيز از تفرقه ، دستور به دعوت خير ، امر به معروف و نهى از منكر ، از آيات بحق الهى

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا . .. و لتكن منكم امّة ... تلك ايات اللّ

بنابراينكه مشاراليه «تلك»، تمامى مطالب گذشته در آيات قبل باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 3

3 - تحقق احكام و مقررات الهى در خانواده و پرهيز زن و شوهر از ناسازگارى ، زمينه ساز عبادت خداوند *

الرجال قوّامون . .. و ان خفتم ... و اعبدوا اللّه

امر به عبادت و پرستش خداوند پس از بيان احكام خانواده، اشاره به اين دارد كه عبادت خالصانه خداوند در پرتو تنظيم صحيح روابط خانوادگى امكان پذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 128 - 9

9 - لزوم پرهيز از

ص: 53

اشاعه اختلافات همسران به بيرون از محيط خانه *

فلاجناح عليهما ان يصلحا بينهما صلحاً

از اين كه فعل «يصلحا» به خود زن و شوهر نسبت داده شده است و همچنين از تعبير «بينهما» استفاده مى شود كه حل و فصل مسايل خانوادگى ميان خود همسران، بهتر است از مطرح ساختن نزد ديگران.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 87 - 10

10 - شعيب ( ع ) از مؤمنان و كافران قوم خويش خواست با وانهادن داورى به خداوند از تعرض به يكديگر پرهيز كنند .

إن كان طائفة منكم ءامنوا . .. و طائفة لم يؤمنوا ... فاصبروا حتى يحكم اللّه بيننا

برداشت فوق بر اين اساس است كه خطاب در «فاصبروا» علاوه بر مؤمنان متوجه كافران نيز باشد. در اين صورت مراد از صبر در «فاصبروا» عدم تعرض به يكديگر است.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 46 - 2،3

2 - لزوم پرهيز اهل ايمان از نزاع و كشمكش با يكديگر

و لاتنزعوا

3 - پرهيز از نزاع و اختلاف به هنگام رويارويى با دشمنان دين ، وظيفه اى ضرورى بر عهده مجاهدان

و لاتنزعوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 32 - 4

4 - بايد از هرگونه اختلاف در دين و بر هم زدن وحدت اجتماعى ، پرهيز كرد .

و لاتكونوا من المشركين

ص: 54

. من الذين فرّقوا دينهم و كانوا شيعًا

«من الذين فرّقوا» بدل از «من المشركين» است. بنابراين، نهى «و لاتكونوا» آن را هم شامل مى شود.

و نگذاشتند كسى به آن پى ببرد.اختلاف اجتماعى بنى اسرائيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 4

4 - اختلاف بنى اسرائيل در مسائل دينى و اجتماعى ، اختلافى آگاهانه و معلول جاه طلبى و تجاوزگرى آنان

فما اختلفوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغيًا بينهم

«فاء» در «فما اختلفوا» اختلاف بنى اسرائيل را بر «آتينا بنى اسرائيل الكتاب و الحكم. ..» تفريع كرده است; يعنى، ما به بنى اسرائيل هم شريعت داديم و هم اقتدار و حكومت اما آنان به اختلاف گراييدند. اين اختلاف در آيه شريفه مطلق است كه مى تواند شامل مسائل دينى و اجتماعى (كتاب و حكومت) باشد.

أهلها شيعًا

مى ساخت.

نحل - 16 - 92 - 12،15،16

12- خداوند ، تحقيقاً حقايق مورد اختلاف انسان ها را در قيامت ، بيان خواهد كرد .

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفون

15- درگيرى و اختلاف مستمر آدميان ، در زندگى دنيوى

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفون

آمدن فعل «كنتم» و نظاير آن بر سر فعل ديگر، بيانگر استمرار مضمون آن فعل است.

16- مخفى ماندن برخى از حقايق و مسائل مورد اختلاف انسان ها ، در دنيا

و ليبيّننّ لكم يوم القيمة ما كنتم فيه تختلفونترديدى نيست كه حق در پاره اى از مسائل مورد اختلاف مردم در دنيا روشن است. بنابراين تبيين حقايق مورد اختلاف در قيامت، مربوط به مسائلى است كه حق در آنها روشن نيست.

روى آوردند .

انّ الدّين عند اللّه الاسلام و ما اختلف الذين اوتوا الكتاب الاّ من بعد ما جاءهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 23 - 12

12 - وجود موضعگيرى هاى متضاد در ميان عالمان اهل كتاب در برابر دعوت به حكميت كتاب آسمانى

ثمّ يتولى فريق منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 105 - 16

16 - عذاب سخت اهل كتاب ( يهود و نصارا ) ، به خاطر تفرقه و اختلاف

و لا تكونوا كالذين تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات و اولئك لهم عذاب ع

فوق بر اين اساس است كه خطاب در «فاصبروا» علاوه بر مؤمنان متوجه كافران نيز باشد. در اين صورت مراد از صبر در «فاصبروا» عدم تعرض به يكديگر است.

- 45 - 17 - 7

7 - داورى حتمى خداوند در قيامت ، نسبت به اختلاف هاى ناروا و تجاوزگرانه بنى اسرائيل

إنّ ربّك يقضى بينهم يوم القيمة

على ربهم

بيان ويژگيهاى ياد شده پس از اشاره به اختلاف و نزاع مسلمانان بر سر غنايم جنگى، اشاره به اين دارد كه رسيدن به مقام بلند ايمان، آدمى را از شيفتگى به مال دنيا و متأثر شدن از آن و در نتيجه نزاع كردن بر سر آن، باز خواهد داشت.

هم خوردن سلامت خانواده ، در صورت ناسازگارى شوهر وظيفه اى بر عهده زنان

و إن امراة خافت من بعلها . .. فلاجناح عليهما ان يصلحا بينهما صلحاً

كلمه «خافت»، بيانگر ترس از وقوع است، نه خود وقوع.

9 - لزوم پرهيز از اشاعه اختلافات همسران به بيرون از محيط خانه *

فلاجناح عليهما ان يصلحا بينهما صلحاً

از اين كه فعل «يصلحا» به خود زن و شوهر نسبت داده شده است و همچنين از تعبير «بينهما» استفاده مى شود كه حل و فصل مسايل خانوادگى ميان خود همسران، بهتر است از مطرح ساختن نزد ديگران.

- 76 - 6

6 - پيروان اديان آسمانى در طول زمان ، گرفتار اختلاف در فهم معارف آن

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

تعبير «بنى اسرائيل» هم شامل يهود مى شود و هم شامل نصارا. بنابراين «بنى اسرائيل» مرادف است با «اهل كتاب» كه دربرگيرنده دو دين يهوديت و مسيحيت است.

- آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 22 - 2،3،4

2- نزول داستان اصحاب كهف در قرآن ، زمينه ساز اظهار نظرهايى گوناگون در ميان مردم عصربعثت ، در باره تعداد آنان شد .

سيقولون . .. و يقولون ... و يقولون

حرف «سين» در «سيقولون» نشانه صدور آن گفته و گفته هاى بعدى در زمان آينده است و به قرينه «فلا تمار فيهم» اين اقوال، در زمان حيات رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) پيدا شده بود.

3- مردم عصربعثت ، با اظهار سه نظريه متفاوت ، اصحاب كهف را سه ، يا پنج و يا هفت نفر مى پنداشتند .

سيقولون ثلثة رابعهم كلبهم و يقولون خمسة . .. و يقولون سبعة

4- سگ اصحاب كهف ، چهارم يا ششم و يا هشتمين عضوگروه اصحاب كهف در نظر مردم بود .

سيقولون ثلثة رابعهم كلبهم و يقولون خمسة سادسهم كلبهم . .. و يقولون سبعة و ثامنه

و يكتاپرستى ، محور اصلى اختلاف پيامبر (صلی الله علیه و آله) با مشركان

قل إن كان للرحمن ولد . .. فذرهم يخوضوا ... و هو الذى فى السماء إله و فى الأرض

آيات پيشين به ضميمه تكرار واژه «إله»، نشانگر آن است كه سخن اصلى پيامبر(صلی الله علیه و آله) در برابر مشركان، تأكيد بر توحيد و يكتا پرستى بوده است.

ايجاد سازش بين زن و شوهر

ان يريدا اصلاحاً يوفّق اللّه بينهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 3

3 - تحقق احكام و مقررات الهى در خانواده و پرهيز زن و شوهر از ناسازگارى ، زمينه ساز عبادت خداوند *

الرجال قوّامون . .. و ان خفتم ... و اعبدوا اللّه

امر به عبادت و پرستش خداوند پس از بيان احكام خانواده، اشاره به اين دارد كه عبادت خالصانه خداوند در پرتو تنظيم صحيح روابط خانوادگى امكان پذير است.

در دين ابراهيم(ع) وضع گرديد. گفتنى است ضمير «فيه» به حضرت ابراهيم(ع) با تقدير مضاف; يعنى، ملته باز مى گردد.

با مسلمانان ، درباره خدا و صفات او *

و الذين يحاجّون فى اللّه

بنابراين كه مراد از «الذين» اهل كتاب و «فى اللّه» خداوند و صفات او باشد، مى توان مطلب بالا را استفاده كرد.

چه ظاهر خطاب در «فشلتم و تنازعتم . .. و عصيتم» به تمامى مسلمانان در جنگ احد است، ولى به قرينه تقسيم آنان در دنباله آيه به دو گروه دنياطلب و آخرت طلب، معلوم مى شود مراد از مخاطبين «فشلتم ... »، گروهى از مسلمانان بوده اند و نه همه آنان.18 - دنياطلبى و دلدادگى به مادّيات ، از عوامل نزاع و اختلاف در صفوف مبارزان و شكست آنان

و تنازعتم فى الامر . .. منكم من يريد الدّنيا

است كه آنان به خاطر كينه و دشمنى با يكديگر براى خويش به وجود مى آورند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 73 - 3

3 - اختلاف عقايد مسيحيان درباره الوهيت

قالوا إنّ اللّه هو المسيح . .. لقد كفر الذين قالوا إنّ اللّه ثالث ثلثة

بودن «يتنازعون» اين مشاجره ديرينه، حتى با مشاهده آنان نيز پايان نيافته بود، بلكه گروهى از مردم، شناخت حقيقى آنان را به خداوند، احاله كردند و از پى بردن به هويت واقعى آنان، اظهار عجز كردند. بر اين اساس، ضمير در «أمرهم» به اصحاب كهف مربوط مى شود. حرف «فاء» در «فقالوا» اين احتمال را تأييد مى كند.

ما جاءهم العلم . .. إنّ ربّك

برداشت بالا بدان احتمال است كه «الأمر» نظر به رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) داشته باشد. در اين صورت اختلاف بنى اسرائيل نيز مربوط به همين مسأله مى شود.

13 - تهديد يهود از سوى خداوند ، به خاطر اختلاف هاى مغرضانه و جاه طلبانه آنان در امر رسالت پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) *

بيّنت من الأمر . .. إنّ ربّك يقضى بينهم يوم القيمة فيما كانوا فيه يختلفون

14 - اختلاف يهود درباره رسالت پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) اختلافى ريشه دار و ديرپا *

و ءاتينهم بيّنت من الأمر . .. فيما كانوا فيه يختلفون

در صورتى كه «الأمر» اشاره به رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) داشته باشد; اختلاف مستمرى كه از «كانوا فيه يختلفون» استفاده مى شود، ريشه دار بودن اختلافات آنان را درباره رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) مى رساند.

و اتّحاد جامعه ايمانى)، و عدم تبعيّت از شيطان، بنى اسرائيل را به عنوان نمونه ذكر مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 213 - 26،27،31،35،44

26 - اختلافات دينى در بين جوامع از طرف علماى دين ، پس از ارسال پيامبران

و ما اختلف فيه الا الّذين اوتوه من بعد ما جاءتهم

مراد از «الذين اوتوه» (يعنى كسانى كه به آنها كتاب داده شد)، عالمان دين هستند.

27 - پيدايش اختلافات جديد ( اختلافات دينى ) در جوامع ، پس از بعثت انبيا و حل اختلافات اوّليه

ليحكم . .. و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه31 - عالمان آگاه به كتاب هاى آسمانى ، تنها اختلاف كنندگان در آن

و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم البيّنات

35 - هدايتِ مؤمنان توسّط خداوند ، در عرصه اختلافات دينى

فهدى اللّه الذين امنوا

44 - هدايت خاص الهى نسبت به مؤمنان ، به هنگام بروز اختلافات دينى

و ما اختلف فيه الا الذين . .. و اللّه يهدى من يشاء الى صراط مستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 253 - 9

9 - اختلافات اعتقادى ميان پيروان مذاهب ، از عوامل وقوع جنگها

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكن اختلفوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 19 -

ص: 77

12

12 - اختلاف انگيزى در دين ، پس از درك حقيقت آن ، كفر است .

و ما اختلف . .. و من يكفر بايات اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 4

4 - لزوم تمسّك به دين واحد الهى و پرهيز از گرايش به اديان و مذاهب گوناگون

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا

به قرينه آيه صدم كه سخن از گرايش به كفر بود، تفرقه در اين آيه مى تواند اشاره به تفرقه هاى دينى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 65 - 16

16 - عن أبى جعفر(ع) فى قوله: «. .. عذابا من فوقكم» هو الدخان و الصيحة «او من تحت ارجلكم» و هو الخسف «او يلبسكم شيعا» و هو اختلاف فى الدين و طعن بعضكم على بعض «و يذيق بعضكم بأس بعض» و هو ان يقتل بعضكم بعضا و كل هذا فى أهل القبلة ... .

از امام باقر(ع) روايت شده است: مراد از «عذابا من فوقكم»، دود و صيحه آسمانى و مراد از «أو من تحت أرجلكم»، فرو رفتن در زمين و مراد از «يلبسكم شيعا»، اختلاف در دين و بدگويى بعضى از شما نسبت به بعض ديگر مى باشد، و مراد از «و يذيق بعضكم بأس بعض» اين است كه گروهى از شما گروه ديگر را بكشد و تمام اينها مربوط به اهل قبله است . .. .

ص: 78

لد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 118 - 5،6

5- عموم انسان ها همواره بر سر دين حق اختلاف مى كنند .

و لايزالون مختلفين

6- اختلاف انسان ها در دين و پرهيز آنان از پذيرش حق ، خارج از مشيت خداوند نيست .و لو شاء ربك لجعل الناس أُمة وحدة و لايزالون مختلفين

العلم

تأكيد اديان بر حفظ وحدت دينى، از آيه قبل (أقيموا الدين و لا تتفرّقوا فيه) استفاده شده است.

نشان دهنده عمق اختلافات آنان در آن عصر است.

7 - ناتوانى تورات و انجيل عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از رفع اختلافات فكرى و عقيدتى بنى اسرائيل

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

اقدام قرآن به حل اختلافات بنى اسرائيل، نشان مى دهد كه آنچه به عنوان تورات و انجيل در دست آنان بوده، براى تبيين حقايق مورد اختلافشان كافى نبوده است.

9 - برخى اختلافات دينى بنى اسرائيل ، فاقد ارزش تبيين و نقادى از نظر قرآن

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

اين كه قرآن به همه مسائل مورد اختلاف بنى اسرائيل نپرداخته است، مى تواند از آن جهت باشد كه قرآن به مسائل ضرورى و مورد نياز توجه داشته و اختلافات فاقد ارزش را مسكوت گذاشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 25 - 4،5

4 - بنى اسراييل ، به رغم حضور هدايت كنندگانى در ميان آنان ، باز هم اختلافات دينى داشتند .

و جعلنا منهم أئمّة يهدون . .. إنّ ربّك هو يفصل بينهم

احتمال دارد كه ربط ميان اين آيه و آيه پيش در اين باشد كه وقتى كه خداوند، برگزيدگان از بنى اسراييل را براى هدايت مردم مطرح مى كند، اين پرسش پيش مى آيد كه «پس چرا اختلاف كردند؟». در اين آيه پاسخ داده مى شود كه خداوند ميان دو گروه اختلاف كننده، داورى خواهد كرد.

5 - اختلافات دينى بنى

ص: 81

اسراييل ، اختلافاتى ادامه دار بود .

هدًى لبنى إسرءيل . .. فيما كانوا فيه يختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 4

4 - اختلاف بنى اسرائيل در مسائل دينى و اجتماعى ، اختلافى آگاهانه و معلول جاه طلبى و تجاوزگرى آنان

فما اختلفوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغيًا بينهم

«فاء» در «فما اختلفوا» اختلاف بنى اسرائيل را بر «آتينا بنى اسرائيل الكتاب و الحكم. ..» تفريع كرده است; يعنى، ما به بنى اسرائيل هم شريعت داديم و هم اقتدار و حكومت اما آنان به اختلاف گراييدند. اين اختلاف در آيه شريفه مطلق است كه مى تواند شامل مسائل دينى و اجتماعى (كتاب و حكومت) باشد.اختلاف دينى پيروان اديان آسمانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 76 - 6

6 - پيروان اديان آسمانى در طول زمان ، گرفتار اختلاف در فهم معارف آن

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

تعبير «بنى اسرائيل» هم شامل يهود مى شود و هم شامل نصارا. بنابراين «بنى اسرائيل» مرادف است با «اهل كتاب» كه دربرگيرنده دو دين يهوديت و مسيحيت است.

بالقسط

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه مقصود از «بينهم» اختلاف موجود بين افراد امت با يكديگر باشد.

شرك پيشه

تدعوننى لأكفر باللّه و أشرك به . .. فيقول الضعفؤا للذين استكبروا إنّا كنّا لكم

كه نزاع را در مورد امور فرعونيان قرار داده - تأييدى براين نكته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 64 - 2

2 - اختلاف و تشتت فرعونيان پس از سخنان موسى ( ع ) ، خطرى جدى و زمينه ساز تضعيف جبهه آنان ، در ميدان مقابله بود .

ويلكم . .. قالوا ... فأجمعوا كيدكم ثمّ ائتوا صفًّا

آيات ياد شده، جملگى نشانگر تلاش جدى فرعونيان براى حفظ اتحاد خود در برابر موسى(ع) است و از زاويه ديگر، حكايت از خطرى دارد كه به خاطر بروز اختلاف، آنان را تهديد مى كرده است.

مائده - 5 - 41 - 2121 - عالمان يهود با اعزام گروهى از منافقان و يهوديان به حضور پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، جوياى حكم وى درباره قضيه مورد اختلاف در بين يهوديان شدند .

سمعون لقوم ءاخرين لم يأتوك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 14 - 9

9 - جبهه كفر و نفاق ، درگير تعارضات سخت و دشوار ميان خويش

بأسهم بينهم شديد تحسبهم جميعًا و قلوبهم شتّى

برداشت بالا، بر پايه اين احتمال است كه ضماير «هم» به كافران و منافقان بازگردد.

جنگ است. (لسان العرب). جمله «و يذيق ...» عطف تفسير و يا عطف سبب بر مسبب است، يعنى نتيجه گروه گروه شدن جنگ و درگيرى است.

يخوضوا ... و هو الذى فى السماء إله و فى الأرض

آيات پيشين به ضميمه تكرار واژه «إله»، نشانگر آن است كه سخن اصلى پيامبر(صلی الله علیه و آله) در برابر مشركان، تأكيد بر توحيد و يكتا پرستى بوده است.

برخورد با دشمن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 30 - 5

5 - جنگ هاى داخلى ميان مسلمين ، ظلم و تجاوز و موجب استحقاق عذاب اخروى است .

و لا تقتلوا انفسكم . .. و من يفعل ذلك عدواناً و ظلماً فسوف نُصليه ناراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 88 - 1،2

1 - اختلاف مسلمانان صدر اسلام ، در شيوه برخورد با منافقان

فما لكم فى المنافقين فئتين

2 - نكوهش مسلمانان صدر اسلام از سوى خداوند ، به جهت اختلافشان در روش برخورد با منافقان

فما لكم فى المنافقين فئتين

لد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 55 - 18

18 - خداوند ، مرجع و حاكم حلّ اختلافات يهود و نصارا در قيامت

ثمّ الىّ مرجعكم فاحكم بينكم فيما كنتم فيه تختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 37 - 1

1- طايفه هايى از مردم زمان مريم ، پيروان على رغم سخنان روشن عيسى ( ع ) در باره او به اختلاف نظر و كشمكش پرداختند .

فاختلف الأحزاب من بينهم

با توجه به آيات گذشته كه در باره فرزند مريم(س) بودن عيسى(ع) و نفى گزينش فرزند از جانب خداوند بود، چنين برمى آيد كه اختلاف طايفه ها و گروه ها در باره ماهيت حضرت مسيح(ع) بوده است.

يتفرّقون

برداشت فوق، بنابراين است كه مرجع ضمير فاعلى «يتفرّقون» مطابق آيه قبل، مشركان باشد.

- 46 - 13

13 - وجود نزاع و اختلاف مستمر ميان موحدان و مشركان در طول تاريخ

أنت تحكم بين عبادك فى ما كانوا فيه يختلفون

آمدن فعل «كانوا» و نيز كاربرد فعل «يختلفون» (به صيغه مضارع) دلالت بر استمرار دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش16 - فصلت - 41 - 30 - 3

3 - توحيد در ربوبيت ، از محور هاى عمده اختلاف يكتاپرستان و مشركان

إنّ الذين قالوا ربّنا اللّه

خداوند پس از بيان حال كافران، به بيان ويژگى ها و سرنوشت مؤمنان پرداخته و در اين راستا شعار «توحيد ربوبى» را به عنوان اولين ويژگى آنان مطرح مى كند. از اين مطلب برداشت بالا به دست مى آيد.

سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 157 - 8

8 - اختلاف يهود ، در اصل رخداد قتل و به دار آويخته شدن عيسى ( ع )

إنّ الذين اختلفوا فيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 124 - 2،5

2- قانون تعطيلى روز شنبه حكمى عليه يهوديان ، به جرم اختلافشان درباره دين توحيدى ابراهيم ( ع ) بود .

إنما جعل السبت على الذين اختلفوا فيه

آيه شريفه، پاسخى است از اين سؤال كه: در دين ابراهيم(ع) و اديان پس از آن حضرت، روز جمعه به عنوان روز تعطيل تعيين شده بود، پس چرا در دين يهود روز شنبه اعلان شد؟ پاسخ اين است كه: اين حكم مختص به يهوديان بود كه به جرم اختلافشان در دين ابراهيم(ع) وضع گرديد. گفتنى است ضمير «فيه» به حضرت ابراهيم(ع) با تقدير مضاف; يعنى، ملته باز مى گردد.

5- خداوند در قيامت ، نسبت به اختلافات و انحرافات يهود ، داورى خواهد كرد .و إن ربّك ليحكم بينهم يوم القيمة فيما كانوا فيه يختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 14

14 - اختلاف يهود درباره رسالت پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) اختلافى ريشه دار و ديرپا *

و ءاتينهم بيّنت من الأمر . .. فيما كانوا فيه يختلفون

در صورتى كه «الأمر» اشاره به رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) داشته باشد; اختلاف مستمرى كه از «كانوا فيه

ص: 93

يختلفون» استفاده مى شود، ريشه دار بودن اختلافات آنان را درباره رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) مى رساند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 14 - 8

8 - يهوديان ، گرفتار تفرقه و دسته بندى هاى سخت ميان خويش

بأسهم بينهم شديد تحسبهم جميعًا و قلوبهم شتّى

برداشت ياد شده در صورتى است كه ضماير به يهوديان بازگردد و بأس اشاره به عداوت و دشمنى داشته باشد.

- 3

3 - يهود و نصارا - على رغم داشتن اختلاف هاى اساسى با يكديگر - بر ضد اسلام و مسلمانان همسو و هم آوا هستند .

أم تقولون إن إبراهيم . .. كانوا هوداً أو نصرى

روشن است كه يهوديان اظهار نمى داشتند كه ابراهيم و . .. نصرانى بودند و همچنين نصارا نمى گفتند كه ابراهيم و ... يهودى بودند. بنابراين آوردن «لفّ اجمالى» و بيان نكردن عقيده هر كدام به صورت تفصيلى، حاوى اين نكته است كه: آنان - على رغماختلافاتشان - بر ضد اسلام و مسلمين هم آوا و همسو هستند.

ارائه دهنده راه حل صحيح اختلافات جوامع انسانى

و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه

7- آشكار شدن حق در امور اختلافى و برطرف شدن اختلاف ها ، از جمله حكمت هاى بعثت انبيا

و لقد بعثنا فى كلّ أُمّة رسولاً . .. ليبيّن لهم الذى يختلفون فيه

برداشت ياد شده بر اين اساس است كه «لام» تعليل در «ليبيّن» تعليل آيه «و لقد بعثنا فى كلّ أُمّة رسولاً» باشد. فعل مضارع «يختلفون» - كه دلالت بر زمان حال مى كند - مى تواند قرينه اى باشد بر اينكه تبيين در همين دنياست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 34 - 10

10 - مسلمانان ، موظف به انتخاب بهترين روش ها در جهت كاستن و يا زدودن دشمنى ها و تنش هاى اجتماعى

ادفع بالتى هى أحسن . .. كأنّه ولىّ حميم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 10 - 4

4 - رفع اختلافات و نزاع هاى بشر ، از اهداف شريعت هاى الهى است .

و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

چنانچه «حكم» در آيه شريفه به معناى شريعت باشد، از اين كه رفع اختلافات منوط به حكم الهى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 10 - 4

4 - ستيز ميان مؤمنان ، ناسازگار با روح ايمانى و برادرى و نيازمند زدايش هر چه سريع تر آن

إنّما المؤمنون إخوة

ص: 97

فأصلحوا بين أخويكم

الذين أورثوا الكتاب لفى شك منه مريب).

نمل - 27 - 76 - 1،2،8

1 - قرآن ، بيانگر حقيقيت بسيارى از مسائل مورد اختلاف بنى اسرائيل ، براى آنان

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

2 - تشريح سخن حق در قرآن در زمينه موضوعات مورد اختلاف بنى اسرائيل ، نمود حقانيت آن و رسالت پيامبر (صلی الله علیه و آله)

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

از مضمون آيه استفاده مى شود كه بيان حق، نشانگر حقانيت قرآن و رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) است. علاوه بر اين كه سير آيات گذشته بهاين صورت است كه از مسأله توحيد آغاز شده و سپس به حقانيت معاد و اكنون به حقانيت قرآن پرداخته شده است. گفتنى است كه حقانيت قرآن مستلزم حقانيت رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) نيز هست.

8 - پرداختن خداوند به تبيين حق در زمينه هاى معرفتى مورد اختلاف بنى اسرائيل ، نمودى از علم گسترده او

و إنّ ربّك ليعلم . .. إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل

برداشت ياد شده، توجه به ارتباط اين آيه با آيات پيشين - كه در زمينه علم گسترده خداوند است - به دست مى آيد.

- به خصوص با توجه به ذكر اين نكته كه پيشوايان دينى، منصوب شدند تا مردم را هدايت كنند - نشان دهنده اين واقعيت است كه اختلاف هاى ياد شده، در دنيا حل شدنى نيست.

- پيامبر (صلی الله علیه و آله) مأمور به دعوت مردمان به اقامه دين و پرهيز از اختلافات و تفرقه در آن

أن أقيموا الدين و لاتتفرّقوا فيه . .. فلذلك فادع

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه «ذلك» اشاره به جمله «أقيموا الدين و. ..» باشد. گفتنى است كه بر اين مبنا لام «لذلك» به معناى «إلى» خواهد بود.

، حتمى و ترديدناپذير است .

إنّ يوم الفصل كان ميقتًامشخص بودن زمان برپايى قيامت - كه كلمه «ميقات» بر آن دلالت دارد - حاكى از قطعى بودن آن است.

. .. إلا بإذن اللّه

25 - 3

3 - ربوبيت و پروردگارى خدا مقتضى حلِّ نهايى اختلافات بشر است .

إنّ ربّك هو يفصل بينهم يوم القيمة فيما كانوا فيه يختلفون

آيات قبل اشاره شد، طلاق به عنوان راه پايان اختلافات پيشنهاد شده است.

انتخاب كلمه «حَكَم» به معناى حاكم،بيانگر لزوم تبعيت است.

7 - داوران تحكيم ، داراى اختيار در حكم به سازش يا جدايى بين زن و مرد و يا تعيين شروط بر هر يك از آن دو

و ان خفتم شقاق بينهما فابعثوا حكماً من اهله و حكماً من اهلها

كلمه «حَكَم» بيانگر اين است كه داور مى تواند بر اساس آنچه به مصلحت زن و شوهر است، حكم كند.

10 - قصد اصلاح از سوى زن و شوهر ، موجب موفقيّت قاضيان تحكيم در حل اختلافات آنان است .

و ان خفتم شقاق بينهما . .. ان يريدا اصلاحاً يوفّق اللّه بينهما

بنابر اينكه ضمير در «يريدا» به زن و شوهر برگردد و ضمير در «بينهما» به حكمين.

13 - قصد اصلاح رفتار از سوى زن و شوهر ، شرط بهره مندى آنان از توفيق الهى در سازگارى با يكديگر *

ان يريدا اصلاحاً يوفّق اللّه بينهما

19 - نفوذ حكم داوران برگزيده به سازش يا جدايى زن و شوهر ، در گرو تفويض اختيار داورى از سوى زن و شوهر به آنان

فابعثوا حكماً من اهله و حكماً من اهلها

امام صادق (ع) در پاسخ سؤال از آيه فوق فرمود: ليس للحكمين ان يفرّقا حتى . .. و يشترطا عليهما: ان شئنا جمعنا و ان شئنا فرّقنا.

_______________________________

كافى، ج 6، ص 146، ح 2 ; نورالثقلين، ج 1، ص 478، ح 233 ; تفسير برهان، ج 1، ص 367، ح 1 ; تفسير عياشى، ج 1، ص 241، ح 126.

ص: 107

0 - نفوذ حكم دو داور برگزيده بر جدايى زن و شوهر ، در گرو توافق هر دو داور بر آن حكم است .

فابعثوا حكماً من اهله و حكماً من اهلها

امام صادق (ع) در پاسخ سؤال از نفوذ حكم يكى از حكمين به جدايى زن و شوهر فرمود: لا يكون تفريق حتى يجتمعا جميعاً على التفريق فاذا اجتمعا على التفريق جاز تفريقهما.

_______________________________

كافى، ج 6، ص 147، ح 4 ; نورالثقلين، ج 1، ص 478، ح 235.

21 - حاكم ، وظيفه دار برگزيدن دو داور براى حل اختلاف ميان زن و شوهر

فابعثوا حكماً

از ائمه معصومين (ع) در مورد تعيين مخاطب آيه فوق آمده است: هو السّلطان الذى يترافعان اليه.

_______________________________

تفسير تبيان، ج 3، ص 192 ; مجمع البيان، ج 3، ص 70.

روشن شدن حقايق و حل اختلافات انسان ها به وسيله خداوند

و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

برداشت ياد شده بنابر اين نكته است كه حكم الهى در «فحكمه» جنبه عينى و واقعى داشته باشد; يعنى، آشكاركردن حقايق در مورد اختلافات، با توجه به آيات پيشين - كه در زمينه قيامت بود - به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نبأ - 78 - 17 - 1

1 - قيامت روز داورى بين مردم و رفع اختلافات آنان

يوم الفصل

«فصل»; يعنى، جداسازى دو چيز از يكديگر به گونه اى كه ميان آن دو فاصله افتد. اطلاق اين كلمه بر روز قيامت، به اعتبار روشن شدن حق از باطل و يا پايان دادن به اختلاف مردم و قضاوت در ميان آنان است. (مفردات راغب)

لد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 152 - 2

2 - ايمان به همه پيامبران و از بين بردن زمينه اختلافات مذهبى ، مورد دعوت و تأكيد خداست .

و الذين ءامنوا باللّه و رسله و لم يفرقوا بين أحد منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 87 - 6

6 - اختلافات دينى پيروان انبيا و مخالفان آنان با داورى خداوند خاتمه خواهد يافت .حتى يحكم اللّه بيننا

94 - 11

11 - بنى اسرائيل در خطر تشتت و تفرقه ، در صورت اقدام عملى و جدى هارون ( ع ) براى مقابله با گوساله پرستان

إنّى خشيت أن تقول فرّقت بين بنى إسرءيل

، برطرف خواهد شد .

الذى هم فيه مختلون . .. ثمّ كلاّ سيعلمون

ساز نزول عذابهاى گوناگون و پيدايش جنگ و اختلاف در جامعه

ثم أنتم تشركون. قل هو القادر على أن يبعث عليكم عذابا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 29 - 6

6 - شركت ، زمينه ساز ناسازگارى و اختلاف

ضرب اللّه مثلاً رجلاً فيه شركاء متشكسون

هاى موسى ( ع ) به فرعونيان در صحنه مقابله ، موجب بروز اختلاف و تنش در ميان آنان گرديد .

ويلكم لاتفتروا . .. فتنزعوا أمرهم بينهم

«فاء» در «فتنازعوا» دال بر اين نكته است كه بلافاصله پس از هشدارهاى موسى(ع) در صحنه مقابله، در بين فرعونيان نزاع و كشمكش به وجود آمد گرديد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 63 - 1

1 - برخى از فرعونيان در پى سخنان موسى ( ع ) ، به آن حضرت گرايش پيداكرده ، و موجب بروز تنش در ميان فرعونيان گرديدند .

فتنزعوا . .. قالوا إن هذن لسحرن

فاعل «قالوا» به قرينه «فأجمعوا كيدكم» (در آيه بعد) گروهى از فرعونيان بودند كه با گروهى ديگر از خودشان به گفت وگو پرداختند. آيه قبل نيز به اين معنا تصريح دارد كه در ميان فرعونيان مشاجره اى پديد آمد. اين مشاجره در باره موسى(ع) بوده و فاعل «قالوا» سعى در توجيه گروه دوم داشته است.

1 - 7،207 - نقش سازنده خداترسى و تقواپيشگى ، در تضمين حقوق همسران و رفع اختلاف هاى آنان

إذا طلّقتم النساء . ..و اتّقوا اللّه ربّكم

مطلب ياد شده، از توصيه خداوند به تقواپيشگى در بيان اولين حكم مربوط به طلاق استفاده مى شود.

20 - بشارت و اميد دادن خداوند به همسران مؤمن ، مبنى بر پايان يافتن مناقشات آنان و پديد آمدن زمينه هاى رجوع و بازگشت آنها به زندگى مشترك خويش در ايّام عدّه

فطلّقوهنّ لعدّتهنّ . .. لاتدرى لعلّ اللّه يحدث بعد ذلك أمرًا

برداشت ياد شده، از آن جا است كه ذيل آيه شريفه، درصدد دلدارى به همسران و ايجاد اميد در جان و روح آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - طلاق - 65 - 2 - 13

13 - خداترسى و تقواپيشگىِ مردان و زنان مطلّقه ، موجب رهايى آنان از مشكلات در روابط زناشويى و خروج از تنگنا هاى زندگى

إذا طلّقتم النساء . .. و من يتّق اللّه يجعل له مخرجًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - طلاق - 65 - 4 - 10

10 - خداترسى و تقواپيشگى از مردان و زنان مطلّقه ، موجب رهايى آنان از مشكلات زناشويى و آسان شدن زندگى براى آنها

و الّ-ئى يئسن من المحيض . .. و من يتّق اللّه يجعل له من أمره يسرًا

- 62 - 6

6 - نجوا هاى فرعونيان با يكديگر ، براى رفع اختلاف و تنش و ايجاد وحدت در صفوف خود بود .

فتنزعوا . .. و أسرّوا النجوى

، امرى نكوهيده و حرام است .

ما يفرقون به بين المرء و زوجه و ما هم بضارين . .. إلا بإذن اللّه

هو ربّى و ربّكم . .. فاختلف الأحزاب من بينهم فويل للذين ظلموا من عذاب

پرداختند .مفسران برآنند كه مصداق مورد نظر براى «الذين» اهل كتاب مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 208 - 7،8،13،14

7 - تبعيت از شيطان ، عامل اختلاف و تفرقه

ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوات الشيطان

ظاهراً جلمه «و لا تتبعوا . ..»، بيانگر مانع صلح و اتّحاد در ميان جامعه ايمانى است. يعنى تبعيّت از شيطان، عامل اختلاف و تفرقه است.

8 - شيطان ، دشمن همبستگى مؤمنان

ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين

13 - هشدار الهى بر اينكه شيطان ، عامل ايجاد تفرقه و مخالف صُلح و وحدت جامعه ايمانى است .

ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين

14 - نغمه هايى كه باعث تفرقه و اختلاف ميان مسلمين شود ، نغمه هايى شيطانى است .

يا ايها الذين امنوا ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوات الشيطان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 209 - 11

11 - متابعت از شيطان و ايجاد تفرقه ، ضررى به خداوند و دين او نمى زند .

ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا . .. فان زللتم ... ان اللّه عزيز حكيم

با توجه به توضيح فيش قبل.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 211 -

ص: 119

6

6 - بنى اسرائيل ، مصداق بارز تفرقه افكنان و تحريفگران دين خداوند و مشمول عذاب شديد الهى

ادخلوا فى السِلم كافة . .. فان زللتم من بعد ما ... سَلْ بنى اسرائيل كم اتيناهم م

پس از امر به دخول در «سلم» (تسليم در برابر خداوند و اتّحاد جامعه ايمانى)، و عدم تبعيّت از شيطان، بنى اسرائيل را به عنوان نمونه ذكر مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 213 - 24،26،29،31،32

24 - بروز اختلاف در زندگى اجتماعى انسان ها ، امرى طبيعى

ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه

26 - اختلافات دينى در بين جوامع از طرف علماى دين ، پس از ارسال پيامبران

و ما اختلف فيه الا الّذين اوتوه من بعد ما جاءتهم

مراد از «الذين اوتوه» (يعنى كسانى كه به آنها كتاب داده شد)، عالمان دين هستند.

29 - نكوهش شديد خداوند از كسانى كه پس از روشن شدن حق ، از سر تجاوزگرى و حسادت ، در آن اختلاف مى كنند .

و ما اختلف فيه الاّ الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم البيّنات بغياً بينهم«بغى» در لغت به معناى تجاوز و نيز حسد آمده است.

31 - عالمان آگاه به كتاب هاى آسمانى ، تنها اختلاف كنندگان در آن

و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم البيّنات

32 - حَسَد و خودخواهى ( بَغىِ ) عالمان ناشايسته ، ريشه اختلافات دينى

و ما اختلف . .. بغياً

ص: 120

بينهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 246 - 27

27 - فقدان زمامدار الهى در يك جامعه ، موجب پراكندگى صفوف آن جامعه و تسلّط اجانب بر آنان *

من بعد موسى . .. و قد اُخرجنا من ديارنا

درخواست بنى اسرائيل از پيامبر خويش براى تعيين زمامدارى الهى، حاكى است كه چنين مقامى در ميان آنها نبوده و در نتيجه، سلطه ستمگرانى را به دنبال داشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 253 - 10،15،16

10 - دين ، منشأ اختلاف نيست ; بلكه مردم ، خود ، اختلاف مى كنند .

من بعد ما جاءتهم البيّنات و لكن اختلفوا

15 - اختلافات و كشمكش هاى اجتماعى ، برخاسته از اختيار و آزادى انسان

و لكن اختلفوا فمنهم من امن و منهم من كفر

16 - پيروان انبيا پس از ايشان اختلاف كردند ; برخى ايمان و بعضى كفر را برگزيدند و با يكديگر پيكار نمودند .

من بعدهم . .. و لكن اختلفوا ... و لو شاء اللّه ما اقتتلوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 257 - 14

14 - اتحاد اهل ايمان به علّت ولايت واحد الهى و تشتت صفوف اهل كفر ، به لحاظ حاكميّت اولياى متعدد طاغوتى بر آنان

اللّه ولىّ الّذين امنوا . .. و الّذين كفروا اولياؤهم الطّاغوت

چون

ص: 121

مؤمنان از يك «ولى» برخوردارند، پس به وحدت مى رسند، و در مقابل، كافران داراى اوليايى متعددند و در نتيجه متشتت خواهند شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 19 - 7،8،9،13

7 - اختلافات دينى ، نشأت يافته از ناحيه عالمان متجاوز و حسود

و ما اختلف . .. الاّ من بعد ما جاءهم العلم بغياً

كلمه «بغياً»، به معناى تجاوز است و به معناى حسد نيز آمده است (مجمع البيان. )

8 - حسادت و نارسايى هاى اخلاقى ، از عوامل ستيز عالمان

و ما اختلف . .. بغياً بينهم

9 - حسادت و تجاوز ، عامل مخالفت اهل كتاب ( يهود و نصارا ) با دين مورد پذيرش خداو ما اختلف الذين اوتوا الكتاب . .. بغياً بينهم

13 - بروز تضاد هاى فكرى و اجتماعى و دينى ، معلول تجاوز از قوانين عادلانه اديان الهى

و ما اختلف الذين . .. بغياً بينهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 99 - 5

5 - كوشش يهود در تفرقه افكنى ميان مؤمنان

قل يا اهل الكتاب لم تصدّون . .. من امن

برخى از مفسران برآنند كه آيه درباره يهود نازل شده است، كه سعى در اختلاف افكنى بين اوس و خزرج را داشتند. (مجمع البيان ج 2).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران -

ص: 122

3 - 100 - 6

6 - تبانى و تلاش يهوديان براى برانگيختن نزاع هاى قومىِ زمان جاهليّت ، ميان اهل ايمان ( اوس و خزرج )

يا ايها الذين امنوا ان تطيعوا

شاش بن قيس يهودى از وحدت مؤمنان (اوس و خزرج) به خشم آمد و فردى يهودى را مأمور كرد تا فتنه هاى جاهليت را ميان آنها برانگيزاند. (الميزان، ج3).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 105 - 3،8

3 - سرانجام ترك دعوت به نيكى ها و ترك امر به معروف و نهى از منكر ، تفرقه و اختلاف در جامعه

و لتكن منكم امة يدعون . .. و لا تكونوا كالذين تفرّقوا

8 - پيروان اديان پيشين ، به دليل بى اعتنايى به بيّنات « پيام هاى الهى » ، دچار تفرقه و اختلاف شدند .

كالذين تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 152 - 16،18

16 - دنياطلبى برخى از پيكارگران احد ، موجب سستى ، اختلاف و سرپيچى از فرمان پيامبر (صلی الله علیه و آله) و شكست در آن كارزار

حتّى اذا فشلتم و . .. منكم من يريد الدّنيا

به نظر مى رسد جمله «منكم من يريد الدّنيا»، دليل «اذا فشلتم و تنازعتم فى الامر و عصيتم» باشد.

18 - دنياطلبى و دلدادگى به مادّيات ، از عوامل نزاع و اختلاف در صفوف مبارزان

ص: 123

و شكست آنان

و تنازعتم فى الامر . .. منكم من يريد الدّنيا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 82 - 15

15 - تعاليم و معارف تدوين شده توسط بشر ، همواره قرين اختلافات و تضاد هاى بسيار است .

و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافاً كثيراًمراد، تعاليم و معارف انبوهى است كه در شرايطى همچون شرايط قرآن تدوين مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 115 - 10

10 - مخالفت با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و رهبران الهى ، سرآغازى براى شكستن وحدت جامعه ايمانى *

و من يشاقق الرسول . .. و يتبع غير سبيل المؤمنين

جمله «و يتبع . ..» مى تواند به عنوان نتيجه اى براى «من يشاقق ...» باشد; يعنى كسى كه با رسول خدا مخالفت كند در نتيجه راهى غير از روش اهل ايمان پيموده و باعث تفرقه در صفوف مسلمانان گشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 157 - 9

9 - جهل ، عامل اختلاف

و إنّ الذين اختلفوا فيه لفى شك منه ما لهم به من علم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 153 - 11

11 - پيروى از قوانين غير الهى موجب تشتت و تفرقه جوامع و مانع

ص: 124

وحدت آنان است.

و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم

ضمير در «فتفرق» به «السبل» برمى گردد و «باء» در «بكم» براى تعديه است. بنابراين «فتفرق بكم» يعنى آن راهها شما را گروه گروه ساخته و متفرق مى سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 1 - 2

2 - تعيين مالك غنايم جنگ و چگونگى تقسيم آن ، مايه اختلاف و مشاجره مسلمانان صدر اسلام

يسئلونك عن الأنفال قل الأنفال للّه و الرسول . .. و أصلحوا ذات بينكم

با توجه به آيات بعد كه سخن از نبرد و مبارزه با دشمن دارد، و نيز شأن نزولهاى نقل شده درباره آيه، معلوم مى شود مراد از انفال در جمله «يسئلونك عن الأنفال» اموالى بوده كه در معركه نبرد از دشمن به جاى مانده و به دست مسلمانان افتاده بود. و توصيه خداوند به ترك مشاجره پس از بيان حكم انفال مى رساند كه آن اموال به جاى مانده منشأ اختلاف مسلمانان بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 2 - 9

9 - اختلاف و نزاع در جامعه ايمانى بر سر دنيا و غنايم آن ، به دور از شأن مؤمنان واقعى

يسئلونك عن الأنفال . .. إنما المؤمنون ... وجلت قلوبهم ... و على ربهم

بيان ويژگيهاى ياد شده پس از اشاره به اختلاف و نزاع مسلمانان بر سر غنايم جنگى، اشاره به اين دارد كه رسيدن به مقام بلند ايمان،

ص: 125

آدمى را از شيفتگى به مال دنيا و متأثر شدن از آن و در نتيجه نزاع كردن بر سر آن، باز خواهد داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش6 - انفال - 8 - 43 - 8

8 - پيامبر (صلی الله علیه و آله) در صورتى كه كافران بدر را در رؤياى خويش لشكرى بزرگ مى ديد ، مسلمانان در تصميم بر نبرد سست شده و بر سر آن اختلاف مى كردند .

و لو أريكهم كثيرا لفشلتم و لتنزعتم فى الأمر

«فى الأمر» متعلق به «لتنزعتم» و نيز «فشلتم» است و «ال» در آن عهديه و اشاره به جنگ بدر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 53 - 7،8،14

7- شيطان ، براى ايجاد اختلاف و گفتار ناشايست و برخورد خشن ميان انسان ها ، پيوسته در تلاش است .

يقولوا التى هى أحسن إن الشيطن ينزغ بينهم

8- انسان ها حتى مؤمنان ، از فسادانگيزيى ها و اختلاف افكنى هاى شيطان ، در امان نيستند .

إن الشيطن ينزغ بينهم

14- دشمنى شيطان با انسان ها ، عامل نفوذ و تلاش وى براى فتنه انگيزى در ميان آنهاست .

إن الشيطن ينزغ بينهم إن الشيطن كان للإنسن عدوًّا مبينًا

جمله «إن الشيطان كان للإنسان . ..» - كه به منزله تعليل براى جمله قبل (إن الشيطان ينزغ ...) است - بيانگر اين نكته مى باشد كه عامل تلاش شيطان براى فتنه گرى، دشمنى اوست.

جلد -

ص: 126

نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 29 - 8

8 - وجود چند معبود در جهان - بر فرض امكان آن - موجب نزاع ميان آنان بر سر حاكميت مى شود .

ضرب اللّه مثلاً رجلاً فيه شركاء متشكسون

برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه برخى از مفسران است كه گفته اند: پيام آيه شريفه مانند پيام دو آيه زير است، با اين تفاوت كه آيه مورد بحث مثالى است قابل فهم براى عموم مردم و در محدوده زندگى بشرى; ولى اين دو آيه مسأله را در مقياس كل جهان مورد بحث قرار مى دارد: 1- «لوكان فيهما آلهة إلاّ اللّه لفسدتا. ..»، (سوره انبيا(21) آيه 22). 2- «لذهب كلّ إله بما خلق و لعلا بعضهم على بعض...»، (سوره مؤمنون(23) آيه 91).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 34 - 9

9 - برخورد هاى نامناسب ، عامل تنش و اصطكاك در جامعه

ادفع بالتى هى أحسن . .. كأنّه ولىّ حميم

از مفهوم آيه شريفه استفاده مى شود كه اگر محبت و مهرورزى، اين قدرت را دارد كه دشمن را به دوست واقعى تبديل كند; پس معلوم مى شود ريشه بسيارى از دشمنى ها، برخوردهاى نامناسب است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 5

5 - روحيه تجاوزگرى و زياده خواهى ، از عوامل عمده اختلافات بشرى در طول تاريخ

فما

ص: 127

اختلفوا . .. بغيًا بينهماز اين كه خداوند، تنها علت اختلاف بنى اسرائيل را «بغى» دانسته است - با استفاده از «مفعول لاجله» بودن «بغياً. ..» - نقش مهم اين عامل در پيدايش اختلافات استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 12 - 15

15 - تجسّس و غيبت مؤمنان نسبت به يكديگر ، عامل گسستن اخوت ايمانى آنان

إنّما المؤمنون إخوة . .. و لاتجسّسوا و لايغتب بعضكم بعضًا

از ارتباط «و لاتجسّسوا. ..» با «إنّما المؤمنون إخوة...» مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - حجرات - 49 - 13 - 14

14 - تفاخر هاى قومى و نژادى ، از عوامل تفرقه و زوال وحدت مؤمنان *

و جعلنكم شعوبًا و قبائل لتعارفوا إنّ أكرمكم عنداللّه أتقيكم

از ارتباط اين آيه با آيه «إنّما المؤمنون إخوة» مطلب بالا استفاده مى شود.

است .

إذ تبرأ الذين اتبعوا من الذين اتبعوا

شوهرش جدايى افكنند .

فيتعلمون منهما ما يفرقون به بين المرء و زوجه

نسبت داده است (و تقطّعوا أمرهم بينهم) اين نسبت مى تواند براى رفع اين توهّم باشد كه تعدد پيامبران موجب اختلاف ميان مردم گرديد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 53 - 5

5 - وابستگى هاى كور فرقه اى ، باعث استمرار يافتن تفرقه هاى مذهبى و انحراف از سيره پيامبران

و إنّ هذه أُمّتكم أُمّة وحدة . .. كلّ حزب بما لديهم فرحون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 32 - 11

11 - گروه بندى و حزب گرايى ، پيش درامدى بر اختلاف مذهبى است .

فرّقوا دينهم . .. كلّ حزب بما لديهم فرحون

احتمال دارد «كلُّ حزب . ..» به منزله تعليل براى «فرّقوا دينهم» باشد; يعنى، آنان، دين خود را تجزيه كردند و يا در دين خود، اختلاف كردند، براى اين كه هر گروهى آنچه را كه خود دارد، آن را مى پسندد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 15 - 12

12 - هواپرستى ، عامل تفرقه و دسته بندى هاى مذهبى *

و ما تفرّقوا . .. إلاّ ... بغيًا ... و لاتتّبع أهواءهم

بنابراين كه ضمير «أهوائهم» - به قرينه آيه قبل - به اختلاف كنندگان اهل كتاب بازگردد، عبارت «لاتتّبع أهوائهم» مى تواند اين نكته را برساند كه هواپرستى موجب تفرقه آنان شده است.

جلد - نام سوره - سوره -

ص: 131

آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 4

4 - اديان آسمانى ، با يكديگر هماهنگ بوده و اختلافات دينى مردم ارتباطى به تعاليم آنها ندارد .

و ما تفرّق الذين . .. و ما أُمروا إلاّ ليعبدوا اللّه مخلصين له الدين

- سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 130 - 12

12 - منع از طلاق با وجود اختلافات غير قابل تحمل ، حركتى غير منطقى است .

و إن يتفرقا يغن اللّه كلا من سعته و كان اللّه وسعاً حكيماً

جمله «و كان اللّه واسعاً» مى تواند بيانگر دليل تشريع طلاق باشد، يعنى حكمت خداوند، منشأ تشريع طلاق است، بنابراين مى توان گفت منع از طلاق در شرايطى خاص، نتيجه عدم واقع بينى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 124 - 9

9- تبيين نهايى حق و باطل و فيصله دادن به اختلافات بشرى ، مقتضاى ربوبيت الهى

و إن ربّك ليحكم . .. فيما كانوا فيه يختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 63 - 9

9 - همسازى اديان آسمانى با منطق و خرد ، موجب توانمندى آنان در حل اختلافات

قال قد جئتكم بالحكمة و لأُبيّن لكم بعض الذى تختلفون فيهارتباط دو قسمت آيه شريفه، نشانگر آن است كه عيسى(ع)، با تكيه بر حكيمانه بودن دعوت خويش، نقش خود را در حل اختلافات تبيين مى كند.

أصلحوا ذات بينكم

امر به تقوا پيش از الزام اهل ايمان به زدودن كدورتها، رهنمودى است به راهى اساسى براى دستيابى به اين تكليف اجتماعى.

نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 12

12 - اختلاف يهود درباره رسالت پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) ، اختلافى مغرضانه و جاه طلبانه *

و ءاتينهم بيّنت من الأمر فما اختلفوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم . .. إنّ ربّك

برداشت بالا بدان احتمال است كه «الأمر» نظر به رسالت پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) داشته باشد. در اين صورت اختلاف بنى اسرائيل نيز مربوط به همين مسأله مى شود.

- آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 106 - 1،13

1 - كيفر سخت پويندگان راه اختلاف و تفرقه ، در روزى خواهد بود كه چهره هايى سفيد و چهره هايى سياه مى شود .

و اولئك لهم عذاب عظيم. يوم تبيضّ وجوه و تسودّ وجوه

«يوم تبيضّ»، متعلق به «لهم عذاب عظيم» است.

13 - بازخواست و سرزنش مؤمنانى كه پس از اتحاد در پرتو دين ، به پراكندگى و تفرقه گراييدند .

و لا تكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البيّنات . .. اكفرتم بعد ايم

ارتداد (اكفرتم . .. )، به قرينه آيه قبل، همان تفرقه و اختلاف مسلمانان پس از اتّحاد آنان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 30 - 5

5 - جنگ هاى داخلى ميان مسلمين ، ظلم و تجاوز و موجب استحقاق عذاب اخروى است .

و لا تقتلوا انفسكم . .. و من يفعل ذلك عدواناً و ظلماً فسوف نُصليه ناراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 115 - 11،16

11 - خداوند ، مخالفان پيامبر (صلی الله علیه و آله) و تفرقه افكنان در جامعه ايمانى را از ولايت خويش خارج و به حال خودشان ر ها مى سازد .

و من يشاقق الرسول . .. و يتبع غير سبيل المؤمنين نوله ما تولى

16 - تفرقه افكنى در صفوف جامعه ايمانى ، موجب

ص: 136

عذاب جهنم

و من . .. يتبع غير سبيل المؤمنين نوله ما تولى و نصله جهنم

شكستن وحدت جامعه ايمانى ، شرك است .

و من يشاقق الرسول . .. إنّ اللّه لا يغفر ان يشرك به

اگر جمله «ان اللّه لايغفر . ..» بيانگر علت «نصله جهنم» باشد، اشاره به اين معنا خواهد داشت كه مخالفت و دشمنى با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و برهم زدن وحدت جامعه ايمانى، نوعى شرك به خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 102 - 28

28 - جدايى انداختن بين زن و شوهر به وسيله سحر ، گناهى در حد كفر است .

إنما نحن فتنة فلا تكفر فيتعلمون منهما ما يفرقون به بين المرء و زوجه

*

قد علم كل أناس مشربهم

به نظر مى رسد هدف از تقسيم آب و مشخص كردن هر چشمه به طايفه اى از بنى اسرائيل، جلوگيرى از بروز اختلاف و تنازع بوده است.

و الرّسول

لازمه مرجعيّت قرآن و سنّت در تمام امور مورد نزاع، كه از كلمه «فى شىء» به دست مى آيد، اين است كه نسبت به همه چيز، راه حل و فصل و قانون مناسب داشته باشد.

17 - ارجاع اختلافات و كشمكش ها به خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله) ( قرآن و سنت ) ، از نشانه هاى@ايمان به خدا و قيامت

فان تنازعتم . .. ان كنتم تؤمنون باللّه و اليوم الاخر

18 - ارجاع ننمودن داورى اختلافات به خدا و رسول ( قرآن و سنت ) ، حاكى از بى ايمانى به خدا و قيامت است .

فان تنازعتم فى شىء فردّوه الى اللّه و الرّسول ان كنتم تؤمنون باللّه و اليوم الاخ

26 - مراجعه به خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) در نزاع ها و كشمكش ها ، امرى پسنديده و داراى بهترين فرجام

فان تنازعتم . .. ذلك خير و احسن تاويلا

29 - سعادت دنيا و آخرت ، در گرو اطاعت از خدا و رسول و مراجعه به آنها در حل كشمكشها *

اطيعوا اللّه . .. ذلك خير و احسن تاويلا

بدان احتمال كه جمله «ذلك خير» مربوط به دنيا و جمله «احسن تاويلا» مربوط به آخرت باشد.

33 - محكمات آيات قرآن و سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ، مرجع اصلى حلّ اختلافات

فان تنازعتم فى شىء فردّوه الى اللّه و الرّسول

على (ع) در عهدنامه مالك اشتر، در توضيح آيه فوق فرمود: فالردّ الى اللّه الاخذ بمحكم كتابه و الردّ

ص: 140

الى الرّسول الاخذ بسنّته الجامعة غير المفرّقة.

_______________________________

نهج البلاغه، نامه 53 (عهدنامه مالك اشتر) ; نورالثقلين، ج 1، ص 506، ح 355 ; بحارالانوار، ج 2، ص 244، ح 48 ; نهج البلاغه، خطبه 125.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 60 - 1،2،3

1 - تصميم بر ارجاع داورى به طاغوت ، ناسازگار با ايمان به قرآن و ديگر كتب آسمانى است .

الم تر الى الذين يزعمون . .. يريدون ان يتحاكموا الى الطّاغوت

1 - جمله «يريدون . .. » دلالت مى كند كه حتّى تصميم بر چنين كارى نيز خطاست ; چه رسد به انجام آن. 2 - كلمه «طاغوت»، مصدر و به معناى اسم فاعل است ; يعنى: هر انسان متجاوز، ظالم و جبّار.

2 - ناسازگارى ايمان به قرآن و كتب آسمانى ، با ارجاع داورى به طاغوتها

الم تر الى الذين يزعمون . .. يريدون ان يتحاكموا الى الطّاغوت

3 - مراجعه به طاغوت ها براى داورى ، على رغم ادعاى ايمان مايه شگفتى و تعجّب

الم تر الى الذين يزعمون . .. ان يتحاكموا الى الطّاغوت

استفهام در جمله «الم تر»، براى تعجّب ايراد شده است.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 61 - 2

2 - وجوب مراجعه به قرآن و رسول ، براى حل و فصل اختلافات

و اذا قيل لهم تعالوا الى ما انزل اللّه و الى الرّسول

جلد - نام سوره

ص: 141

- سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 65 - 8،9

8 - پذيرش حاكميّت قضايى پيامبر (صلی الله علیه و آله) در مشاجرات و التزام قلبى به حكم آن حضرت ، از علايم ايمان

فلا و ربّك لا يؤمنون حتّى يحكّموك فيما شجر بينهم ثمّ لا يجدوا فى انفسهم حرجاً مم

9 - مراجعه به غير پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى حلّ اختلافات ، نشانه بى ايمانى است .

فلا و ربّك لا يؤمنون حتّى يحكّموك فيما شجر بينهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 10 - 1،3،5،6،7

1 - خداوند ، مرجع نهايى حل اختلافات بشرى است .

و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

3 - لزوم مراجعه به حكم خداوند در رفع اختلافات

و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

5 - انسان ها بدون استمداد از شريعت الهى ، از حل اختلافات خويش ناتوان اند .

و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

چنانچه جمله «فحكمه. ..» در مقام انشا باشد از ارجاع حكم به خداوند، مطلب بالا استفاده مى شود.

6 - مقام ولايت و سرپرستى خداوند ، مقتضى مرجعيت نهايى او براى رفع تنازعات بشرى است .

فاللّه هو الولىّ . .. و ما اختلفتم فيه من شىء فحكمه إلى اللّه

از ارتباط اين آيه با آيه قبل، مى توان استفاده كرد كه ولايت خداوند، مقتضى مرجعيت او در حل اختلافات است.

ص: 142

- توان مندى بر رفع اختلافات و داورى بايسته ، از شؤون ولايت

فاللّه هو الولىّ . .. و ما اختلفتم فيه من شىء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 42 - 3

3 - خداوند ، مرجع نهايى داورى و قضاوت ميان انسان ها در قيامت

و أنّ إلى ربّك المنتهى

در صورتى كه آيه شريفه، ادامه آيات پيشين باشد - كه در مورد جزاى اخروى سخن مى گفت - برداشت بالا استفاده مى شود.

دينى و مذهبى راه درست را مى يابند و بر طريق حق گام مى نهند .

و لايزالون مختلفين. إلاّ من رحم ربك

- شورى - 42 - 14 - 3

3 - اختلافات دينى امت هاى پيشين ، ناشى از روح تجاوزگرى بود ; نه از جهالت و نادانى

و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغيًا بينهم

اين معنا باشد كه: پيدايش و گسترش آن اختلاف ها، مقتضى آمدن رسول جديد و به منظور تبيين حقايق و پايان بخشيدن به تفرقه ها بوده است.

به همدلى و همبستگى و پرهيز از تفرقه و تشتّت

و قلوبهم شتّى ذلك بأنّهم قوم لايعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش20 - بينه - 98 - 4 - 3

3 - كتاب هاى آسمانى و برهان هاى روشن الهى ، فاقد هرگونه زمينه تفرقه ، و محورى شايسته براى وحدت

و ما تفرّق الذين أُوتوا الكتب إلاّ من بعد ما جاءتهم البيّنة

- 30 - 32 - 6

6 - اختلاف در دين و ايجاد دسته بندى ، امرى نكوهيده و مذموم است .

بل اتّبع الذين ظلموا أهواءهم . .. و لاتكونوا من ... الذين فرّقوا دينهم و كانوا ش

حتمى و گريزناپذير در آخرت ، سرنوشت تفرقه آفرينان و اختلاف افكنان در دين

لولا كلمة . .. إلى أجل مسمًّى لقضى بينهم

برداشت فوق از مفهوم غايت استفاده شده است.

16 - شورى - 42 - 14 - 13

13 - سنت مهلت دادن خداوند به تفرقه افكنان در دين ، فلسفه تأخير عذاب آنان

و لولا كلمة سبقت من ربّك إلى أجل مسمًّى لقضى بينهم

از يادآورى مهلت براى مجرمان، مى توان استفاده كرد كه آنان مستحق عذاب اند; ولى مهلت از پيش تعيين شده الهى، مانع نزول عذاب بر آنان است.

; يعنى، «فما اخلتفوا فى التورات حتى جائهم العلم به ; بنى اسرائيل با اينكه به محتواى تورات آگاه بودند در عين حال آن را تفسيرهاى مختلف كردند».

- قصص - 28 - 4 - 3

3 - اقدام فرعون به دسته دسته كردن مردم سرزمين مصر و ايجاد تفرقه ميان آنان

و جعل أهلها شيعًا

جا كه ابولهب، فردى ثروتمند و متشخص بود، ممكن است گفته شود كه: توصيف همسر او به «حمّالة الحطب»، به معناى كنايى آن است كه دعواها را شعلهور مى ساخت.

و حرام است .

ما يفرقون به بين المرء و زوجه و ما هم بضارين . .. إلا بإذن اللّه

معنا خواهد داشت كه مخالفت و دشمنى با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و برهم زدن وحدت جامعه ايمانى، نوعى شرك به خداست.

اختلاف دينى

- موجب دوزخى شدن انسانها و جنيان شده و حقانيت كلمه خدا (لأملأنّ ...) را به طور كامل محقق ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 32 - 5

5 - اختلاف دينى ، از عوامل دسته بندى و گروه بندى هاى اجتماعى است .

فرّقوا دينهم و كانوا شيعًا

احتمال دارد ذكر «و كانوا شيعاً» پس از «فرّقوا» به خاطر توجه به اين واقعيت است كه: اختلاف دينى، گروه بندى اجتماعى را به دنبال دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 13 - 19

19 - اختلافات پيروان شريعت ، مانع حيات و قوام دين در جامعه .

أن أقيموا الدين و لاتتفرّقوا فيه

برداشت بالا بر اين اساس است كه عطف جمله «لاتتفرّقوا فيه» بر «أقيموا الدين»، عطف تفسيرى و از نوع يكى از متلازمين بر ديگرى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 14 - 18

18 - فرقه سازى هاى مذهبى از سوى نسل هاى پيشين اهل كتاب ، موجب رواج شك و ترديد در ميان آيندگان آنان

و ما تفرقوا . .. و إنّ الذين أورثوا الكتب من بعدهم لفى شك منه مريب

«من» در «لفى شك منه» نشويه است و ضمير «منه» به «تفرّق» - كه از «و ما تفرّقوا» استفاده مى شود - بازمى گردد; يعنى، ترديد سختى كه ميراث بران كتاب به آن

ص: 157

گرفتار آمده اند، برخاسته از اختلافات و دسته بندى هاى مذهبى است كه پيشينيان آنان به آن دامن مى زدند.

جوامع ، پس از بعثت انبيا و حل اختلافات اوّليه

ليحكم . .. و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه

31 - عالمان آگاه به كتاب هاى آسمانى ، تنها اختلاف كنندگان در آن

و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم البيّنات

35 - هدايتِ مؤمنان توسّط خداوند ، در عرصه اختلافات دينى

فهدى اللّه الذين امنوا

44 - هدايت خاص الهى نسبت به مؤمنان ، به هنگام بروز اختلافات دينى

و ما اختلف فيه الا الذين . .. و اللّه يهدى من يشاء الى صراط مستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 253 - 9

9 - اختلافات اعتقادى ميان پيروان مذاهب ، از عوامل وقوع جنگها

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكن اختلفوا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 19 - 12

12 - اختلاف انگيزى در دين ، پس از درك حقيقت آن ، كفر است .

و ما اختلف . .. و من يكفر بايات اللّهجلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 4

4 - لزوم تمسّك به دين واحد الهى و پرهيز از گرايش به اديان و مذاهب گوناگون

و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا

به قرينه آيه صدم كه سخن از گرايش به كفر بود، تفرقه در اين آيه مى

ص: 159

تواند اشاره به تفرقه هاى دينى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 65 - 16

16 - عن أبى جعفر(ع) فى قوله: «. .. عذابا من فوقكم» هو الدخان و الصيحة «او من تحت ارجلكم» و هو الخسف «او يلبسكم شيعا» و هو اختلاف فى الدين و طعن بعضكم على بعض «و يذيق بعضكم بأس بعض» و هو ان يقتل بعضكم بعضا و كل هذا فى أهل القبلة ... .

از امام باقر(ع) روايت شده است: مراد از «عذابا من فوقكم»، دود و صيحه آسمانى و مراد از «أو من تحت أرجلكم»، فرو رفتن در زمين و مراد از «يلبسكم شيعا»، اختلاف در دين و بدگويى بعضى از شما نسبت به بعض ديگر مى باشد، و مراد از «و يذيق بعضكم بأس بعض» اين است كه گروهى از شما گروه ديگر را بكشد و تمام اينها مربوط به اهل قبله است . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 118 - 5،6

5- عموم انسان ها همواره بر سر دين حق اختلاف مى كنند .

و لايزالون مختلفين

6- اختلاف انسان ها در دين و پرهيز آنان از پذيرش حق ، خارج از مشيت خداوند نيست .

و لو شاء ربك لجعل الناس أُمة وحدة و لايزالون مختلفين

پيامبران گذشته ، پس از يك دوره وحدت دينى ، به اختلاف و پراكندگى در پرستش خداى واحد مبتلا شدند .

أُمّة وحدة و أنا ربّكم فاعبدون . و تقطّعوا أمرهم بينهم

برداشت بالا، مبتنى بر اين است كه ضميرهاى جمع در «تقطّعوا أمرهم بينهم» به امت هاى پيامبران گذشته بازگردد و در حقيقت بيانگر چگونگى واكنش مردم و وضعيت دين توحيدى پس از مرگ انبيا در ميان پيروانشان باشد. گفتنى است «أمر» به معناى «شأن» است و بر تمامى رفتارها و سخنان اطلاق مى شود; ولى دراين آيه - به تناسب مقام - مقصود از آن دين است.

- آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 54 - 2

2 - تكيه فرعونيان بر عدم انسجام نيروى بنى اسرائيل ، به منظور آسان شمردن مقابله با آنان

إنّ هؤلاء لشرذمة قليلون

«قليلون» (جمع قليل) به معناى چند دسته اندك است. آمدن تعبير «قليلون» به جاى «قليلة» مى تواند بيانگر اين نكته باشد كه: گر چه بنى اسرائيل يك طايفه اند، اما همين يك طايفه با هم اتحاد ندارند; بلكه به چند دسته كوچك و غير منسجم تقسيم شده اند. بنابراين مقابله با آنان كارى بسيار ساده و بدون زحمت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 76 - 4،7،9

4 - بنى اسرائيل ، گرفتار اختلافات فراوان در مبانى و معارف دينى ، به هنگام ظهور اسلام

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

پرداختن قرآن به حل مسائل مهم و مورد اختلاف بنى اسرائيل، نشان دهنده عمق اختلافات آنان در آن عصر است.

7 - ناتوانى تورات و انجيل عصر پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، از رفع اختلافات فكرى و عقيدتى بنى اسرائيل

إنّ هذا القرءان يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

اقدام قرآن به حل اختلافات بنى اسرائيل، نشان مى دهد كه آنچه به عنوان تورات و انجيل در دست آنان بوده، براى تبيين حقايق مورد اختلافشان كافى نبوده است.

9 - برخى اختلافات دينى بنى اسرائيل ، فاقد ارزش تبيين و نقادى از نظر قرآن

إنّ هذا القرءان

ص: 162

يقصّ على بنى إسرءيل أكثر الذى هم فيه يختلفون

اين كه قرآن به همه مسائل مورد اختلاف بنى اسرائيل نپرداخته است، مى تواند از آن جهت باشد كه قرآن به مسائل ضرورى ومورد نياز توجه داشته و اختلافات فاقد ارزش را مسكوت گذاشته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 25 - 4،5

4 - بنى اسراييل ، به رغم حضور هدايت كنندگانى در ميان آنان ، باز هم اختلافات دينى داشتند .

و جعلنا منهم أئمّة يهدون . .. إنّ ربّك هو يفصل بينهم

احتمال دارد كه ربط ميان اين آيه و آيه پيش در اين باشد كه وقتى كه خداوند، برگزيدگان از بنى اسراييل را براى هدايت مردم مطرح مى كند، اين پرسش پيش مى آيد كه «پس چرا اختلاف كردند؟». در اين آيه پاسخ داده مى شود كه خداوند ميان دو گروه اختلاف كننده، داورى خواهد كرد.

5 - اختلافات دينى بنى اسراييل ، اختلافاتى ادامه دار بود .

هدًى لبنى إسرءيل . .. فيما كانوا فيه يختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 17 - 4

4 - اختلاف بنى اسرائيل در مسائل دينى و اجتماعى ، اختلافى آگاهانه و معلول جاه طلبى و تجاوزگرى آنان

فما اختلفوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغيًا بينهم

«فاء» در «فما اختلفوا» اختلاف بنى اسرائيل را بر «آتينا بنى اسرائيل الكتاب و الحكم. ..» تفريع كرده است; يعنى، ما به بنى

ص: 163

اسرائيل هم شريعت داديم و هم اقتدار و حكومت اما آنان به اختلاف گراييدند. اين اختلاف در آيه شريفه مطلق است كه مى تواند شامل مسائل دينى و اجتماعى (كتاب و حكومت) باشد.

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 96 - 2

2- اختلافات دينى پيروان اديان الهى در مسأله توحيد ، تا خروج يأجوج و مأجوج ( انقراض دنيا ) ادامه خواهد داشت .

و تقطّعوا أمرهم بينهم . .. حتّى إذا فتحت يأجوج و مأجوج

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه «حتّى» غايت براى «و تقطّعوا أمرهم بينهم» باشد.

*

فاللّه يحكم بينهم يوم القيمة فيما كانوا فيه يختلفون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 152 - 2

2 - ايمان به همه پيامبران و از بين بردن زمينه اختلافات مذهبى ، مورد دعوت و تأكيد خداست .

و الذين ءامنوا باللّه و رسله و لم يفرقوا بين أحد منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 87 - 6

6 - اختلافات دينى پيروان انبيا و مخالفان آنان با داورى خداوند خاتمه خواهد يافت .

حتى يحكم اللّه بيننا

لو شاء ربك لجعل الناس أُمة وحدة و لايزالون مختلفين

مراد از اختلاف به قرينه «إلاّ من رحم» اختلافات دينى و مذهبى است و جمله «لايزالون . ..» (پيوسته با يكديگر اختلاف داريد) به منزله نتيجه اى براى مفهوم «لو شاء ...» مى باشد; يعنى، چون نخواسته كه شما را مجبور كند - بلكه خواسته كه مختار باشيد - پيوسته اختلاف داريد.

آسمانى و انكار برخى ديگر ، موجب پديد آمدن مذاهب مختلف دينى و مايه دشمنى و ستيز است .

إن الذين اختلفوا فى الكتب لفى شقاق بعيد

برداشت فوق بر اين اساس است كه مراد از «شقاق» دشمنى برخى با برخى ديگر باشد; يعنى: شقاق بعضهم بعضاً.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 19 - 13

13 - بروز تضاد هاى فكرى و اجتماعى و دينى ، معلول تجاوز از قوانين عادلانه اديان الهى

و ما اختلف الذين . .. بغياً بينهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 93 - 2

2- مردم ، خود عامل اختلاف در دين شدند و نه پيامبران الهى .

أُمّة وحدة . .. و تقطّعوا أمرهم بينهم

خداوند، اختلاف و پراكندگى را به خود مردم نسبت داده است (و تقطّعوا أمرهم بينهم) اين نسبت مى تواند براى رفع اين توهّم باشد كه تعدد پيامبران موجب اختلاف ميان مردم گرديد.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 53 - 5

5 - وابستگى هاى كور فرقه اى ، باعث استمرار يافتن تفرقه هاى مذهبى و انحراف از سيره پيامبران

و إنّ هذه أُمّتكم أُمّة وحدة . .. كلّ حزب بما لديهم فرحون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 32 - 11

11 - گروه بندى

ص: 168

و حزب گرايى ، پيش درامدى بر اختلاف مذهبى است .

فرّقوا دينهم . .. كلّ حزب بما لديهم فرحون

احتمال دارد «كلُّ حزب . ..» به منزله تعليل براى «فرّقوا دينهم» باشد; يعنى، آنان، دين خود را تجزيه كردند و يا در دين خود، اختلاف كردند، براى اين كه هر گروهى آنچه را كه خود دارد، آن را مى پسندد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 15 - 12

12 - هواپرستى ، عامل تفرقه و دسته بندى هاى مذهبى *

و ما تفرّقوا . .. إلاّ ... بغيًا ... و لاتتّبع أهواءهم

بنابراين كه ضمير «أهوائهم» - به قرينه آيه قبل - به اختلاف كنندگان اهل كتاب بازگردد، عبارت «لاتتّبع أهوائهم» مى تواند اين نكته را برساند كه هواپرستى موجب تفرقه آنان شده است.

و مباحثات بى اساس مخالفان، مى تواند ناظر به مطلب ياد شده باشد.

شورى - 42 - 14 - 3

3 - اختلافات دينى امت هاى پيشين ، ناشى از روح تجاوزگرى بود ; نه از جهالت و نادانى

و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغيًا بينهم

1

1 - شرك و بت پرستى در كنار كعبه ( خانه توحيد ) ، نمونه اى بارز از اقدام انسان ها براى تغيير آيين پيامبران و انحراف از طريقه آنان

فتقطّعوا أمرهم بينهم . .. فذرهم فى غمرتهم

«وَذْر» (مصدر «ذرهم») به معناى ترك كردن و وا نهادن است. ضمير «هم» - به قرينه مقام - كنايه از مردم مكّه و پيرامون آن است; كه سيره يكتاپرستى حضرت ابراهيم(ع) را تغيير دادند و به شرك ورزى روى آوردند و بر آن پافشارى كردند «غمرة» به معناى غرقاب است و در اين جا استعاره از ورطه جهل و گمراهى مى باشد.

اختلاف طبقاتى

- غافر - 40 - 47 - 9

9 - پيدايش دو قشر مستضعف و مستكبر و حاكميت نظام طبقاتى ، از ويژگى هاى جامعه كفر و شرك پيشه

تدعوننى لأكفر باللّه و أشرك به . .. فيقول الضعفؤا للذين استكبروا إنّا كنّا لكم

خويشتن نسبت مى دهد و سپس فايده آن را در گردش نظام اجتماعى بيان مى دارد، سستى و بى پايگى انديشه جامعه بى طبقه را مى رساند.

- اختيار و آزادى انسان ، در پذيرش هدايت و عدم پذيرش آن

لعلكم تهتدون

آنان بيان شده است. اكنون مدح و مذمت انسان بر اساس ملكات نفسانى او در صورتى صحيح است كه در ساختن ملكات خويش، مؤثر و انتخابگر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 163 - 3

3 - نقش اختيار و انتخاب انسان ، در بدفرجامى و دوزخى شدن خود

إلاّ من هو صال الجحيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 8 - 5

5 - تقسيم انسان ها به بهشتى و دوزخى ، نتيجه برخوردارى آنان از اختيار و حق انتخاب

فريق فى الجنّة و فريق فى السعير . و لو شاء اللّه لجعلهم أُمّة وحدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 28 - 5

5- انحراف و كفر انسان هاى دوزخى ، ناشى از سوء اختيار خود آنان است ; نه معلول عوامل جبرى .

و قد قدّمت إليكم بالوعيد

تعبير «قد قدّمت إليكم بالوعيد» بدان معنا است كه بر گمراهان، قبلاً اتمام حجت شده است و ديگر مجالى براى جدال و تخاصم نيست. لازمه اتمام حجت و مجرم بودن فرد، اين است كه او مجبور نبوده و به سوء اختيار خود، عليه حجت الهى اقدام كرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 45 - 14

14 - راه يابى انسان به كمال ، در پرتو

ص: 176

عنصر اختيار ، همراه با تذكّر و هشدار

و ما أنت عليهم بجبّار فذكّر بالقرءان

خداوند از يك سو پيامبر(صلی الله علیه و آله) را از اعمال فشار براى هدايت كافران باز داشته و از سوى ديگر، آن حضرت را موظف به تذكّر و هشداردهى كرده است.

61 - 9

9- ابليس ، موجودى سنجشگر و داراى اختيار است .

فسجدوا إلاّ إبليس قال ءأسجد لمن خلقت طينًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 64 - 3

3- خداوند ، به مهلت خواهى ابليس جواب مثبت داد و او را در منحرف ساختن آدميان آزاد گذاشت .

لئن أخّرتن . .. لأحتنكنّ ذريّته ... قال اذهب ... و استفزز من استطعت منهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 116 - 9

9 - انسان به خاطر استعداد هاى گسترده و شايستگى هاى ذاتى اش ، برتر از فرشتگان است .

للملئكة اسجدوا لأدم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 74 - 5

5 - ابليس ، موجودى مختار و با اراده

إلاّ إبليس استكبر

- 11

11 - مؤمنان موحد ، در صحنه قيامت داراى كرامت و برخوردار از اختيار

أفمن يلقى . .. أم من يأتى

تقابل فعل معلوم «يأتى» با فعل مجهول «يلقى»، افاده مى كند كه حركت مؤمنان يكتاپرست در قيامت، جبرى و ناخواسته نيست. برخلاف منحرفان از آيات الهى كه آنان حقير و مجبوراند.

زدن سرنوشت خويش مجبور بود، تبيين آيات و ارائه راه صحيح از غلط، بى معنا بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 240 - 2

2 - مرگ ، به اراده و اختيار انسان نيست . *

يتوفّون منكم

مجهول آوردن كلمه «يتوفّون» اشاره به اختيارى نبودن مرگ است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 253 - 15،18،19،20

15 - اختلافات و كشمكش هاى اجتماعى ، برخاسته از اختيار و آزادى انسان

و لكن اختلفوا فمنهم من امن و منهم من كفر

18 - ايمان يا كفر ، انتخاب آدمى در برابر روشنگرى انبياى الهى

من بعد ما جاءتهم البيّنات . .. و لكن اختلفوا فهمنهم من امن و منهم من كفر

19 - حاكميّت اراده الهى بر افعال اختيارى انسان و تحولات اجتماعى - تاريخى

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكنّ اللّه يفعل ما يريد

20 - اختيار و آزادى انسان ، پرتويى از مشيّت و اراده الهى

و لو شاء اللّه ما اقتتل . .. و لكن اختلفوا ... و لكنّ اللّه يفعل ما يريد

جمله «و لو شاء اللّه ما اقتتل»، دلالت بر اختيار آدمى دارد; و جمله «و لكنّ اللّه» دلالت بر اين دارد كه هيچ چيز از اراده و خواست خدا خارج نيست. بنابراين اختيار آدمى نيز به اراده و خواست خداست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه -

ص: 180

فيش

2 - بقره - 2 - 268 - 9

9 - آزادىِ انسان در پذيرش دعوت خدا و يا وسوسه شيطان

الشّيطان يعدكم . .. و اللّه يعدكم مغفرة منه و فضلا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 6 - 12

12 - اختيار كافران در انتخاب كفر خارج از مشيّت الهى نيست .

انّ الّذين كفروا . .. و اللّه عزيز ... هو الّذى يصوّركم فى الارحام كيف يشاءجلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 20 - 9،17

9 - انسان با اختيار خويش ، دين را مى پذيرد و يا نفى مى كند .

فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولّوا

17 - هدايت يافتن انسان با انتخاب خود ، ارزشمند است .

ءاسلمتم فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولّوا فانما عليك البلاغ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 30 - 9،10

9 - اختيارى بودن اعمال انسان ، مورد پذيرش او در قيامت

تودّ لو انّ بينها و بينه امداً بعيداً

از اينكه انسان دوست دارد ميان او و عملش فاصله باشد و نمى گويد مجبور بودم، معلوم مى شود كه انسان مى پذيرد اعمالش، اختيارى بوده است.

10 - انسان در انجام اعمال نيك و بد ، مجبور نيست .

تودّ لو انّ بينها و بينه امداً بعيداً

ص: 181

ر روز قيامت كه روز كشف حقايق است، قبول عمل به عنوان كرده خويش، دليل بر عدم جبر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 103 - 30

30 - اختيار و آزادى انسان ، در پذيرش هدايت و عدم پذيرش آن

لعلكم تهتدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 182 - 11

11 - اختيار آدمى ، در اعمال و رفتار خويش

ذلك بما قدّمت ايديكم و انّ اللّه ليس بظلاّم للعبيد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 170 - 11،12،17

11 - آزادى انسان در انتخاب راه سعادت و شقاوت

فامنوا خيراً لكم و إن تكفروا فان للّه ما فى السموت و الارض

12 - كفرورزى مردمان و اختيار كفر از سوى آنان ، خارج از خواست خداوند و سيطره او نيست .

و إن تكفروا فان للّه ما فى السموت و الارض

بديهى است كه فرمانروايى خداوند بر هستى مترتب بر كفرورزى مردمان نيست ; بنابراين جواب شرط (ان تكفروا) محذوف است و جمله «فان للّه . ..» جانشين و بيانگر آن مى باشد ; بر اين اساس معناى «و ان تكفروا ...» چنين مى شود: تمام هستى و از جمله كفرورزى كافران مملوك خداوند است و خارج از خواست و اراده او نيست.

17 - اختيار انسان ها در انتخاب ايمان و كفر ، برخاسته

ص: 182

از علم و حكمت خداوندفامنوا خيراً لكم و إن تكفروا . .. و كان اللّه عليماً حكيماً

يادآورى علم و حكمت خداوند در ذيل آيه اشاره به اين است كه تمامى معارف ياد شده در آيه و از جمله آنها اختيار آدمى، عالمانه و حكيمانه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 35 - 8،10،11

8 - مشيت خداوند بر هدايت جبرى مردم قرار نگرفته است.

و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

حرف «لو» براى امتناع است ; يعنى خدا اين چنين هدايتى را نمى خواهد، در صورتى كه مسلماً هدايت اختيارى و تشريعى را خداوند خواهان است، پس ناچار بايد اين هدايت، هدايت جبرى باشد.

10 - خواست خداوند، آزادى و اختيار انسان در انتخاب راه هدايت است.

و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

11 - انسان در انتخاب راه هدايت و ظلالت آزاد است.

فإن استطعت أن تبتغى . .. و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

از اينكه خداوند مى فرمايد اگر هر گونه معجزه بيايد ايمان نمى آورند و اگر خداوند مى خواست مى توانست هدايت كند، معلوم مى شود كه انسان در انتخاب راه آزاد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 104 - 6،11

6 - آدمى برخوردار از حق انتخاب و گزينش، پس از رويارويى با حق و باطل است.

قد جاءكم بصائر من ربكم فمن أبصر فلنفسه و من عمى فعليها

11

ص: 183

- پيامبر(صلی الله علیه و آله) روشنگر و ارائه دهنده بينش صحيح به مردم است، نه نگهبان و واداركننده مردم به پذيرش آن.

قد جاءكم بصائر من ربكم . .. و ما أنا عليكم بحفيظ

«حفيظ» به معناى «حافظ» و متعلق آن محذوف است. با توجه به اينكه بحث درباره بينشها و عقايد است، متعلق آن متناسب با همين مضمون است كه مضمون عقيدتى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 107 - 1،3،5

1 - اگر مشيت الهى بر مشرك نبودن آدميان تعلق مى گرفت، هيچكس به شرك گرايش نمى يافت.

و لو شاء الله ما أشركوا

3 - خداوند خواهان ايمان آزادانه و انتخابى آدميان

و لو شاء الله ما أشركوا

5 - پيامبر(صلی الله علیه و آله) مسؤول وادار ساختن مردم به ايمان و رها ساختن آنان از شرك نيست.

و ما جعلنك عليهم حفيظا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 137 - 1515 - اختيار تكوينى انسان در انتخاب مسير شرك و توحيد

و لو شاء الله ما فعلوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 148 - 11

11 - انسان داراى اختيار در عقيده و عمل، و جبرگرايى انديشه اى باطل است.

كذلك كذب الذين من قبلهم حتى ذاقوا بأسنا قل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 149 -

ص: 184

4،5،6،9

4 - سنت خداوند، هدايت آزادانه و از روى اختيار انسانها با دلايل محكم و رساست.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

مفهوم جمله امتناعيه «لو شاء . .. » آن است كه خداوند هدايت آزادانه آدميان را خواسته است، نه جبر آنان بر هدايت. چگونگى اين هدايت در جمله «فلله ... » بيان گرديده است. يعنى اينكه خداوند چنين خواسته كه با حجتهاى بالغه آدميان را هدايت كند.

5 - انسان در انتخاب مسير هدايت يا ضلالت مختار است.

قل فلله الحجة البلغة فلو شاء لهديكم أجمعين

6 - اگر مشيت خداوند اجبار انسان بر هدايت بود، همگان را، بى استثنا، هدايت مى كرد.

فلو شاء لهديكم أجمعين

9 - سنت و مشيت خداوند بر هدايت و ضلالت جبرى آدميان قرار نگرفته است.

فلو شاء لهديكم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 30 - 9

9 - انسانها بر انتخاب راه هدايت و يا گمراهى توانا هستند.

حق عليهم الضللة إنهم اتخذوا الشيطين أولياء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 176 - 10

10 - انسان در عين حاكميت مشيت خدا بر وى ، در تعيين سرنوشت خويش دخيل است .

و لو شئنا لرفعنه بها و لكنه أخلد إلى الأرض

جمله «و لو شئنا . .. » مى رساند كه سرنوشت انسان با مشيت الهى رقم مى خورد. جمله «و لكنه ...

ص: 185

» تعليل براى مفهوم جمله قبل است و دلالت مى كند كه مشيت الهى در تعيين سرنوشت انسان، منوط به عملكرد خود آدمى مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 17 - 4

4 - انسان در افعال خويش نه مستقل از اراده خداوند است و نه از سوى او مجبور به انجام افعال خويش

و ما رميت إذ رميت و لكن اللّه رمىچون از يكسو فعل پيامبر(صلی الله علیه و آله) به خود او استناد داده شده و از سوى ديگر همان فعل به خداوند نسبت داده شده است، معلوم مى شود انسان در انجام افعال، نه از استقلال كامل برخوردار است و نه مجبور به انجام افعال خويش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 70 - 19

19 - اختيار انسان و نقش خود وى در رقم زدن سرنوشت خويش

فما كان اللّه ليظلمهم و لكن كانوا أنفسهم يظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 99 - 3

3 - محيط اجتماعى ، در عين تأثير گذاشتن بر خصلت هاى روحى و گرايش هاى عقيدتى انسان ، از وى سلب اختيار و انتخاب نمى كند .

الأعراب أشد كفراً و نفاقاً . .. و من الأعراب من يؤمن باللّه

تصريح به وجود مؤمنان راستين در ميان اعراب باديه نشين به دنبال بيان خصلت كفر ورزى و نفاق شديد آنان، مى تواند إشعار به

ص: 186

مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 3 - 17

17 - ضرورت اختيار بندگى و پرستش خداوند يكتا

ذلكم اللّه ربكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 44 - 5

5 - انسان موجودى آزاد ، مختار و تعيين كننده سرنوشت خويش است .

و لكن الناس أنفسهم يظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 96 - 6

6 - دچار شدن به سنت محروميت از ايمان ، برخاسته از اراده و اختيار خود انسان است .

و لاتكونن من الذين كذبوا بأيت اللّه . .. الذين حقت عليهم كلمت ربك لايؤمنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 99 - 2،3

2 - خداوند ، انسان را موجودى مختار و انتخاب گر آفريده است .

و لو شاء ربك لأمن من فى الأرض كلهم جميعاً

مفعول «شاء» محذوف است و به قرينه «أفأنت تكره الناس» - كه متفرع بر «لو شاء ربك» است - تقديرش «لو شاء ربك أن يكره الناس» مى شود; يعنى، اگر خدا خواسته بود كه مردم را بر ايمان مجبور كند . .. و مفهومش اين است كه خداوند نخواستهمردم مجبور بر ايمان آوردن باشند; بلكه خواسته است كه خودشان انتخاب گر باشند.

3 - انسان ها ، در

ص: 187

پذيرش و عدم پذيرش دين الهى مختارند .

و لو شاء ربك لأمن من فى الأرض كلهم جميعاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 108 - 8،10

8 - مردم در پذيرش و عدم پذيرش قرآن ، آزاد و مختارند .

قد جاءكم الحق من ربكم فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضل فإنما يضل عليها و ما أ

10 - انسان ، موجودى آزاد و مختار است .

فمن اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضل فإنما يضل عليها و ما أنا عليكم بوكيل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 83 - 7

7- نفس آدمى بر آراستن كار هاى زشت و ناروا و واداشتن او به ارتكاب آنها تواناست .

قال بل سوّلت لكم أنفسكم أمرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 3 - 7

7- آدمى در كردار و عمل خويش ، مختار و آزاد است .

الذين يستحبّون الحيوة الدنيا على الأخرة . .. أُولئك فى ضلل بعيد

در تعريف «اختيار» گفته اند: اختيار، توان و قدرت بر تصميم گيرى است. اينكه در آيه آمده است: آنان كه تصميم بر ترجيح دنيا بر آخرت مى گيرند، در گمراهى هستند، حكايت از اختيار آدمى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 22 -

ص: 188

9

9- دعوت و القاى شيطان از انسان سلب اختيار نمى كند و او مسؤول اعمال خويش خواهد بود .

و ما كان لى عليكم من سلطن إلاّ أن دعوتكم فاستجبتم لى فلاتلومونى و لوموا أنفسكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 51 - 8،10

8- انسان ، موجودى مختار و در برابر تمامى حركت ها ، تلاش ها و رفتار خويش ، مسؤول است .

ليجزى الله كلّ نفس ما كسبت

از اينكه خداوند از رفتار انسان بازخواهى مى كند، استفاده مى شود كه آدمى موجودى مختار و مسؤول است; چون بازخواهى هگامى معقول است كه اختيار و مسؤوليتى وجود داشته باشد.

10- كيفر و پاداش الهى تنها در برابر مكتسبات و اعمال ارادى انسان است ، نه در مقابل امور ذاتى و فطرى

ليجزى الله كلّ نفس ما كسبت

تصريح به اينكه كيفر و پاداش الهى در برابر كسب و تلاش خود انسان است (ما كسبت)، مى تواند بيانگر مطلب فوق باشد.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 42 - 2،3

2- ابليس ، هيچ گونه سلطه اى بر بندگان خداوند ندارد و نمى تواند آنان را به اجبار به گمراهى بكشاند .

إن عبادى ليس لك عليهم سلطن

«سلطان» دست يافتن به چيزى از طريق قهر و اجبار است.

3- انسان ، در برابر اغواگرى و سلطه طلبى ابليس ، آزاد و مختار و توانا بر مخالفت است .

ص: 189

إن عبادى ليس لك عليهم سلطن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 60 - 4

4- انسان ، در برابر محيط اجتماعى و عوامل تأثيرگذار ، مجبور نيست و در تعيين سرنوشت خويش مختار است .

إلاّ امرأته قدّرنا إنها لمن الغبرين

خداوند، همسر لوط(ع) را به خاطر اينكه همنشين قوم بدكار لوط بود، عذاب كرد. اين مى رساند كه همسر لوط(ع) در همنشينى و يا ترك آن آزاد بود و مى توانست خود را از آلوده شدن نجات دهد و گرنه عذاب وى غير معقول و به دور از اقتضاى حكمت خداوند حكيم بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 9 - 8

8- انسان در پذيرش مسير زندگى آزاد است و خواست خداوند بر هدايت جبرى او تعلق نگرفته است .

و لو شاء لهديكم أجمعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 33 - 13

13- انكار حقانيت كتاب هاى آسمانى ، چيزى بود كه خود منكران آن را برگزيدند و خداوند آنان را بر آن وادار نكرد .

كذلك فعل الذين من قبلهم و ما ظلمهم الله و لكن كانوا أنفسهم يظلمون

اين برداشت، مبتنى بر اين احتمال است كه مراد از ظلم به نفس، انحراف از مسير حق باشد كه خداوند آن را به منحرفان اسناد مى دهد و نقش خود را نفى مى كند.

ص: 190

لد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 35 - 13

13- انسان ها در پذيرش دين و يا رد آن ، مختارند .

و قال الذين أشركوا لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شىء . .. فهل على الرسل إلاّ ا

آوردن عبارت «فهل على الرسل إلاّ البلاغ. ..» در پايان آيه، مى تواند جواب ادعاى مشركان درباره جبرى بودن عقيده شان باشد; به اين صورت كه خداوند در جواب آنان مى فرمايد: پيامبران فقط براى ابلاغ پيام خداوند فرستاده شده اند و جبرى در كار نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش9 - نحل - 16 - 43 - 9

9- بناى خداوند ، در هدايت مردم ، استفاده از قدرت قاهره و مجبور ساختن آنان نيست .

لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شىء . .. و ما أرسلنا من قبلك إلاّ رجالاً نوحى إل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 93 - 5،8

5- مشيت الهى ، در قرار گرفتن انسان ها در مسير اختيار و مسؤوليت است نه جبر و ناگزيرى .

يضلّ من يشاء . .. و لتسئلنّ عمّا كنتم تعملون

بيان مسؤوليت انسان (و لتسئلنّ . ..) پس از طرح مشيت الهى، اشاره به اين حقيقت دارد كه مشيت خداوند مايه سلب مسؤوليت انسان نيست; بلكه مسؤوليت آفرين است.

8- هدايت و گمراهى انسان ها توسط خداوند ، تابع

ص: 191

خواست و انتخاب خود آنان است .

يضلّ من يشاء و يهدى من يشاء

برداشت فوق، بنابراين احتمال است كه فاعل «يشاء»، ضميرى باشد كه به «من» برگردد و با فاعل «يضلّ» متحد نباشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 99 - 6

6- انسان در برابر وسوسه ها و توطئه هاى شيطان ، مختار و بر مخالفت با او تواناست .

إنه ليس له سلطن على الذين ءامنوا و على ربّهم يتوكّلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 100 - 2

2- انسان در برابر وسوسه ها و توطئه هاى شيطان ، مختار و بر مخالفت با او تواناست .

إنما سلطنه على الذين يتولّونه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 104 - 3

3- راهيابى به هدايت ، نيازمند خواست خود انسان و بسته به اختيار اوست .

إن الذين لايؤمنون بأيت الله لايهديهم الله

از «لايؤمنون» استفاده مى شود: آنان كه نمى خواهند ايمان بياورند از لطف و هدايت الهى محرومند; پس راهيابى به لطف و هدايت او مشروط به خواست خود انسان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 15 - 3

3- انسان در انتخاب راه هدايت يا گمراهى مختار است .

من اهتدى فإنما يهتدى لنفسه و من ضلّ فإنما

ص: 192

يضلّ عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش10 - اسراء - 17 - 38 - 4

4- انسان ها ، حتى در برابر اعمال ناپسند و مورد نفرت خداوند ، آزادى و اختيار عمل دارند .

كلّ ذلك كان سيّئه عند ربّك مكروهًا

از اينكه خداوند، پس از برشمردن كارهاى زشت، از آنها نهى كرده و سپس فرموده است: «سيئه عند ربك مكروهاً» به دست مى آيد كه منفور خداوند بودن باعث جلوگيرى تكوينى از وقوع آنها به دست بشر نمى كند. و اين، خود حكايت از اختيار عمل انسان مى نمايد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 63 - 8

8- انسان در پيروى و عدم پيروى از ابليس ، توانا و مختار است .

فمن تبعك منهم فإن جهنّم جزاؤكم

نسبت دادن تبعيت به انسان از يكسو و مورد تهديد قرار دادن او از سوى ديگر، نشانگر اختيار انسان در انتخاب راه خود است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 69 - 9

9- خداوند ، پيش آورنده زمينه ها و عامل هاى تصميم گيرى خود انسان در گام نهادن به خطرات

أم أمنتم أن يعيدكم فيه . .. فيرسل عليكم

آوردن فعل متعدى «يعيد» و «يرسل» - كه فاعل آنها خداوند است - حكايت از آن دارد كه خداوند، مقدمه و زمينه هاى رفتن به سمت خطر را فراهم مى آورد.

جلد -

ص: 193

نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 84 - 5

5- نقش انتخاب و اختيار خود انسان ، در شكل گيرى روحيات و ملكات نفسانى وى

و ننزّل من القرءان . .. كلّ يعمل على شاكلته

در آيه هاى قبل، مؤمنانْ مورد تمجيد و ظالمانْ مورد نكوهش قرار گرفتند و در اين آيه علت موضع گيرى دوگانه مؤمنان و ظالمان، تفاوت ملكات نفسانى آنان بيان شده است. اكنون مدح و مذمت انسان بر اساس ملكات نفسانى او در صورتى صحيح است كه در ساختن ملكات خويش، مؤثر و انتخابگر باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 107 - 2،3

2- گرايش به ايمان و كفر ، متكى به اراده و تصميم خود انسان است .

ءامنوا به أو لاتؤمنوا

3- انتخاب راه كفر يا ايمان ، پس از ابلاغ و تبيين تعاليم دين ، با خود مردم است .

و قرءانًا فرقنه لتقرأه على الناس على مكث . .. قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا

ذكر «قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا» پس از بيان فلسفه نزول تدريجى قرآن و تبيين حق و باطل براى مردم، مى تواند بيانگر نكته ياد شده باشد.جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 7 - 7،9

7- وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) و رهبران الهى ، هموارساختن راه هدايت و واگذارى انتخاب به خود مردم است .

فلعلّك بخع نفسك .

ص: 194

.. إنّا جعلنا ما على الأرض زينة لها لنبلوهم

بيان فريبندگى زمين و بستر امتحان بودن آن پس از بيان رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله) در محدوده انذار و تبشير، مى تواند گوياى اين مطلب باشد كه وظيفه رهبران دينى، هدايت است و انتخاب، با خود مردم است.

9- انتخاب راه ، براساس اختيار و آگاهى ، از هدف هاى ارائه قرآن به انسان و ايجاد شرايط مناسب براى زندگى وى در زمين است .

لم يؤمنوا بهذا الحديث . .. جعلنا ما على الأرض زينة لها لنبلوهم

در آيه قبل، خداوند، پيامبر(صلی الله علیه و آله) را از پافشارى بى حد براى ايمان آورى مردم به قرآن، بازداشته است و در اين آيه، بيان مى دارد كه دنيا و جلوه هاى آن، براى آزمايش انسان ها برپا شده است، بنابراين، خداوند، گرچه قرآن را مايه آگاهى انسان قرار داده، ولى نمى خواهد او را بر پذيرش آن اجبار كند، بلكه مى خواهد كه او با آگاهى كامل و با اختيار خود، در اين آزمون شركت كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 29 - 7،11

7- تصميم و خواست خود انسان ، محور و اساس ايمان و كفرش است .

فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر

11- برخوردارى انسان از حق انتخاب ايمان و كفر ، به معناى بى تفاوتى ايمان و كفر در فرجام اخروى او ، نيست .

فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر إنّا أعتدنا للظلمين نارًا

امر در «فليكفر» براى تهديد است و جمله «إنّا أعتدنا. ..»

ص: 195

گوياى اين معنا است كه اختيار انسان در انتخاب ايمان يا كفر، بدان معنا نيست كه او، بر انتخاب خويش، مؤاخذه و يا تشويق نخواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 57 - 8

8- اَعمال انسان ، اختيارى وى و دستاورد خود او است .

ما قدّمت يداه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 120 - 13

13 - شيطان ، نمى تواند انسان را به خواسته هاى خويش مجبور سازد .

فوسوس . .. هل أدّلك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 123 - 15

15 - انسان ، داراى اختيار در انتخاب راه هدايت و يا گمراهى

فإمّا يأتينّكم منّى هدًى فمن اتبع هداى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش11 - انبياء - 21 - 74 - 8

8- تأثير جامعه بر فرد ، جبرى و غير قابل اجتناب نيست و حفظ سلامت اخلاقى در محيط كاملا فاسد و آلوده ، ممكن است .

و نجّينه من القرية التى كانت تعمل الخبئث

برداشت ياد شده به خاطر اين است كه حضرت لوط(ع) توانسته بود در محيط آلوده و فاسد قومش، پاك و بى گناه بماند و سرانجام نجات يابد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 27 - 9

9

ص: 196