نجات دهنده مادى ، زمينه توجه انسان به خدا و دعا به درگاه او است .

و إذا غشيهم موج كالظّلل دعوا اللّه مخلصين له الدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 40 - 5،7،8،9،11

5 - بيدارى فطرت توحيدى انسان در تنگناها و سختيها

قل أرءيتكم إن أتيكم عذاب اللّه . .. أغير اللّه تدعون

گر چه در آيه دو مورد عذاب و مرگ ذكر گرديده، ولى روشن است كه اينها نمونه هايى از شدايد و سختيهاست كه آدمى با آن روبرو مى شود.

7 - آشكار شدن بطلان هر گونه شرك و گرايش به غير خدا به هنگام عذاب و مرگ و ديگر سختيها

قل أرءيتكم إن أتيكم عذاب اللّه أو أتيكم الساعة أغير اللّه تدعون

8 - توجه نكردن به معبودى غير از خدا به هنگام مشكلات، دليل پوچى تمامى معبودهاى دروغين

قل أرءيتكم . .. إن كنتم صدقين

9 - اگر مشركان از صداقت بهره مند باشند، بر گرايش خويش به هنگام سختيها، به خداى يگانه اقرار مى كنند.

قل أرءيتكم . .. أغير اللّه تدعون إن كنتم صدقين

11 - اگر مشركان در ادعاهاى پوچ و شرك آميز خود صادق هستند، بايد به هنگام سختى متوجه معبودهاى خود شوند.

أغير اللّه تدعون إن كنتم صدقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 41 - 1،2

1 - گرايش همه انسانها، حتى مشركان،

ص: 2

در سختيها و شدايد به خداى يگانه

بل إياه تدعون

2 - آدمى به هنگام روبرو شدن با شدايد، خداوند يگانه را خالصانه به يارى مى طلبد.

إن أتيكم عذاب اللّه . .. بل إياه تدعون

خلوص در دعا مستفاد از اضراب «بل» و ضمير مفعولى «اياه» است كه بر عامل خويش مقدم شده است و در نتيجه معناى حصر دارد. يعنى فقط او را مى خوانيد، كه تعبير مصطلح آن «خلوص» است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 42 - 5،6،8

5 - نقش سختيها و كاستيها در سازندگى و تربيت انسان

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم يتضرعون

6 - مشكلات و سختيها، زمينه توجه به خدا و تضرع و دعا به درگاه او

فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم يتضرعون

8 - سختيها و كاستيها، زمينه شكوفايى فطرت توحيدى انسانها

بل إياه تدعون . .. فأخدنهم بالبأساء و الضراء لعلهم يتضرعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 43 - 2،4

2 - تضرع نكردن مردم به درگاه خداوند، حتى در شدايد و سختيها، امرى شگفت و سزاوار سرزنش

فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا

4 - سنگدلى، مانع تضرع به درگاه خداوند، حتى در شدايد و سختيها

فلولا . .. و لكن قست قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 63 - 3،8،9،11،12

ص: 3

3 - آدمى به هنگام گرفتارى و دشواريها و بن بستها، ناخودآگاه خداوند يگانه را به استمداد مى طلبد.

قل من ينجيكم من ظلمت البر و البحر تدعونه تضرعا و خفية

در آيه شريفه روى سخن با مشركان است و زمانى كه مشرك در آن شرايط ويژه فقط خداوند را مى خواند، روشن است كه معبودهاى خيالى از ذهن او دور شده و فطرت توحيدى بر همه پندارهاى موهوم غلبه يافته است.

8 - شدايد و سختيها زمينه اى براى بيدارى فطرت توحيدى انسان و توجه او به خداوند

قل من ينجيكم من ظلمت البر و البحر تدعونه تضرعا و خفية

9 - آدمى در شدايد با خداوند يگانه پيمان مى بندد كه در صورت نجات سپاسگزار او باشد.

لئن أنجنا من هذه لنكونن من الشكرين

11 - احساس نياز، تضرع، اخلاص و التزام به شكرگزارى، حالات مختلف انسان به هنگام گرفتارى در سختيهاست.

تدعونه تضرعا و خفية لئن أنجنا من هذه لنكونن من الشكرين

12 - آدمى به هنگام شدايد بر ناسپاسى خويش در برابر خداوند اعتراف مى كند.

لئن أنجنا من هذه لنكونن من الشكرين

يا ويلنا. ..» استئنافيه و بيان براى جمله «فلمّا أحسّوا بأسنا...» باشد; يعنى، وقتى عذاب ما را احساس كنند، به گناه خويش اذعان و بر حقيقت امر اعتراف مى كنند. بنابراين احساس عذاب و مشاهده گرفتارى مهلك، موجب توجه آدمى به حقايق و اعتراف به آن است.

پيكار با دشمنان دين است و پيامد پيكار ترس، گرسنگى و ... مى باشد.

آيد; يعنى، ايمان به رسالت مستلزم پيكار با دشمنان دين است و پيامد پيكار ترس، گرسنگى و ... مى باشد.

دوران پيش از هجرت

و لو رحمنهم و كشفنا ما بهم من ضرّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 2 - 6،8

6 - پندار مبتلا نشدن به سختى ، به صرف ايمان آوردن ، پندارى باطل است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

«فتن» به دو معناى «اختبار و آزمون» و «گرفتارى در شدت و سختى» آمده است (مفردات راغب). برداشت بالا، بنابر احتمال دوم است.

8 - گرفتار شدن مؤمنان به سختى ها ، سنّتى الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 3 - 2،4

2 - مؤمنان پيشين ( اديان ديگر ) نيز به رغم داشتن ايمان ، مبتلا به سختى ها و شدايد شدند .

و لقد فتنّا الذين من قبلهم

«فتن» به معناى «اختبار و آزمون» و نيز «شدت و سختى» آمده است (مفردات راغب) برداشت بالا، بنابر معناى دوم است.

4 - ابتلاى مؤمنان به سختى ها ، سنت الهى است .

أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا ءامنّا و هم لايفتنون. و لقد فتنّاالذين من قبلهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 33 - 12

12 - برخى از مشركان ، به رغم رويكرد به خدا ، به

ص: 8

هنگام ابتلا به ناملايمات و سختى ها ، به محض احساس رهايى از آن و دست يابى به اندك آسايش ، شرك ربوبى پيدا مى كنند .

و إذا مسّ الناس ضرّ دعوا ربّهم . .. ثمّ إذا أذاقهم منه رحمة إذا فريق منهم بربّهم

تعبير «أذاق» - كه به معناى «چشاند» است و معمولا، براى «خوردن كم» به كار مى رود - به جاى «برخوردار كردن» و «عطا كردن» و امثال آنها و نيز تنوين تنكير «رحمة» - كه دلالت بر قِلّت مى كند، حكايت از دست يابى به رفاه اندك دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 36 - 14

14 - صبر بر مشكلات و داشتن روحيه اى اميدوار ، به هنگام مبتلا شدن به دشوارى ها ، امرى ارزشمند و پسنديده است .

و إن تصبهم سيّئة . .. إذا هم يقنطون

از مذمت شدن كسانى كه با مبتلا شدن به ناگوارى ها، نااميد مى شوند، استفاده مى شود كه حفظ روحيه اميدوارى، در چنين حالتى مطلوب است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 17 - 3،7

3 - هيچ قدرتى توان ندارد از تصميم خداوند درباره گرفتار كردن كسى به بدى و رنج ، جلوگيرى كند .

من يعصمكم من اللّه إن أراد بكم سوءًا

7 - در صورت گرفتار شدن انسان به بدى و رنج - كه سر منشأ آن خداوند است -

ص: 9

هيچ كمكى وجود ندارد تا او را از آن وضعيت نجات دهد .

من ذا الذى يعصمكم من اللّه إن أراد بكم سوءًا. .. و لايجدون لهم من دون اللّه وليّ

به هر كس كه بخواهد مصيبت وارد مى سازد».

به ترس و گرسنگى ، آنان را مى آزمايد .

و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع

4 - مبتلا شدن به پيكار با دشمنان و پيامد هاى آن ( ترس ، گرسنگى ، زيان هاى مالى و جانى و كم محصولى ) از مشكلات راه ايمان است .

لاتقولوا لمن يقتل . .. و لنبلونكم بشىء من الخوف

بيان كردن آزمون با ترس، گرسنگى و . .. پس از مطرح كردن جهاد و كشته شدن در راه خدا، گوياى اين است كه: مقصود از «الخوف و ...» ترسها و گرسنگيهايى است كه از مبتلا شدن به دشمنان دين به وجود مى آيد; يعنى، ايمان به رسالت مستلزم پيكار با دشمنان دين است و پيامد پيكار ترس، گرسنگى و ... مى باشد.

14- « عن الرضا ( ع ) قال : إن الله تبارك و تعالى . . . خلق السموات و الأرض فى ستة أيام . . . ليظهر للملائكة ما يخلقه منها شيئاً بعد شىء فيستدل بحدوث ما يحدث على الله تعالى مرّة بعد مرّة . . . و أما قوله عزوجل : « ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً » فإنه خلقهم ليبلوهم بتكليف طاعته و عبادته ، لا على سبيل الإمتحان والتجربة لأنه لم يزل عليماً بكلّ شىء . . . ;

از امام رضا(ع) روايت شده است كه فرمود: همانا خداى تبارك و تعالى . .. آسمانها و زمين را در شش روز آفريد ... تا آنچه را مى آفريند براى ملائكه يكى پس از ديگرى آشكار كند، كه به وسيله حدوث پديده ها تازه به تازه بر وجود خدا

استدلال شود ... و اما قول خداى عزوجل «ليبلوكم أيّكم أحسن عملاً»; يعنى، خدا انسانها را آفريد تا آنان را به وسيله تكليف به طاعت و عبادت خود آزمايش كند. البته نه براى امتحان و كشف مجهول; زيرا از ازل به همه چيز آگاه بوده و هست ...».

گرفتار شدن تكذيب كنندگان انبيا به كمبودها و مشكلات است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 42 - 3

3 - گرفتارى امتهاى گذشته به سختيها و كاستيها بر اثر مخالفت با انبياى الهى

و لقد أرسلنا إلى أمم من قبلك فأخدنهم بالبأساء و الضراء

با توجه به آيات قبل، كه درباره تكذيب آيات الهى و انبيا بود، مى توان گفت جمله «فأخذناهم» نتيجه تكذيب آنان است ; يعنى: «فكذبوا فأخذناهم».

است كه فرمود : « . . .إن الله تعالى قد كشف الخلق كشفة لا انه جهل ما أخفوه من مصون أسرارهم و مكنون ضمائرهم و لكن ليبلوهم أيّهم أحسن عملاً فيكون الثواب جزاء و العقاب بواء ;

همانا خداوند به تمام تحولات مخلوقاتش علم پيدا كرد، نه بدين معنا كه جاهل باشد به آنچه كه مخلوقاتش مخفى مى كنند از اسرار نگه داشته شده و ضميرهاى پنهان; بلكه [به خاطر ]آنكه آنان را بيازمايد تا آنكه ثوابى كه به آنها داده مى شود، پاداش [عمل] و عذاب معادل [عمل ]آنان باشد».

بى تقوا به سختى ها و محنت ها براى روى آوردن آنان به خداوند از سنت هاى الهى است .

و ما أرسلنا . .. أخذنا أهلها بالبأساء و الضراء لعلهم يضرعون

3 ابر ها ، از ابزار نزول عذاب الهى براى متمرّدان

ان يأتيهم اللّه فى ظلل من الغمام

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف

- 46 - 24 - 2،7

2- توده هاى ابرْگونه ، حامل عذاب الهى براى قوم عاد

عارضًا مستقبل أوديتهم

«عارض» به معناى توده ابر است.

7- توده هاى ابرْگونه مرگ بار ، پاسخ الهى به اصرار قوم عاد براى مشاهده عذاب

فلمّا رأوه عارضًا . .. بل هو ما استعجلتم به

9 - انسان ها ، با مشاهده خالى بودن ابر ها از باران ، ناسپاس مى شوند .

و لئن أرسلنا ريحًا فرأوه مصفرًّا لظلّوا من بعده يكفرون

طبق آنچه كه راغب، در مفردات اظهار داشته، ممكن است: «مصفرّاً» از ريشه «صفر» بر وزن سفر به معناى «خالى بودن» باشد.

باشند كه با راندن ابرها و ريزش تدريجى باران، ذخيره هاى حياتى آب را بر سرزمين هاى پست و بلند و دور و نزديك تقسيم مى كنند.

4 - وزش باد ها ، تشكيل توده هاى ابر و حركت آنها و ريزش باران ، از مظاهر حكمت و تدبير الهى در نظام طبيعت

و الذريت ذروًا . فالحملت وقرًا . فالجريت يسرًا . فالمقسّمت أمرًا

خداوند، با برشمردن بخشى از امور دقيق طبيعت و مهم دانستن آنها با سوگند خوردن، در حقيقت تدبير و حكمت خويش را به آدميان يادآور شده است.

سحابًا ثمّ يؤلّف بينه ثمّ يجعله ركامًا فترى الودق يخرج من خلله

8 - تشكيل و تراكم ابر ها و نزول باران و تگرگ ، جلوه فرمان روايى و قدرت بى مانند خداوند بر جهان ( آسمان ها و زمين )

و للّه ملك السموت . .. أنّ اللّه يزجى سحابًا ... و ينزّل من السماء من جبال فيها

دادن ابر و ريزاندن باران از آن ، خارج از قلمرو توانايى بشر

ءأنتم أنزلتموه من المزن

«مزن» به معناى ابر است. استفهام در «ءأنتم...» استفهام انكارى و معادل حرف نفى است; يعنى، شما نمى توانيد آبى را كه مى نوشيد، از ابر فرود آوريد.

دادن به آرامى و ضعيف است (برگرفته شده از لسان العرب).

2 - خداوند ، پاره هاى ابر را جمع كرده و ميان آنها پيوند مى دهد .

ثمّ يؤلّف بينه

«تأليف» به معناى جمع و پيوند است.

5 - حركت ابر ، جمع اجزاى آن و تراكم و فشردگى آنها ، موجب پيدايش و نزول باران مى شود .

أنّ اللّه يزجى سحابًا ثمّ يؤلّف بينه ثمّ يجعله ركامًا فترى الودق يخرج من خلله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 1 - 7

7 - « قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) : الرياح ثمان : أربع منها عذاب و أربع منها رحمة . . . و الرحمة منها . . . المرسلات . . . فيُرسل اللّه المرسلات فتُثِيرُ السَّحاب . . . ;

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: بادها هشت گونه اند; چهارگونه از آنها بادهاى عذاب و چهارگونه ديگر رحمت اند. .. و از جمله بادهاى رحمت... «مرسلات» است... پس خداوند «مرسلات» را مى فرستد تا ابرها را به حركت درآورد».

2 - خداوند ، با سايه گستر ساختن ابر ها بر قوم موسى آنان را از تابش سوزان خورشيد رهايى بخشيد .

و ظللنا عليكم الغمام

غمامة به معناى ابر و جمع آن غمام است (لسان العرب). برخى از اهل لغت بر آنند كه غمامة به معناى ابر سفيد مى باشد.

1- خداوند ، فرستنده باد ها براى بارورى ابرها

و أرسلنا الريح لوقح

برداشت فوق، مبتنى بر اين احتمال است كه بارورسازى بادها به قرينه جمله «فأنزلنا من السّماء ماء» بارور كردن ابرها براى نزول باران باشد.

13- به حركت درآوردن باد ها براى تلقيح ابر ها ، نزول باران و سيراب كردن انسان ها به وسيله آن ، از آيات الهى است .

و أرسلنا الريح لوقح فأنزلنا من السّماء ماء فأسقينكموه

15- « عن أبى جعفر ( ع ) قال : لله رياح رحمة لواقح ينشرها بين يدى رحمته ;

از امام باقر(ع) روايت شده است كه فرمود: خدا بادهاى رحمتى دارد باردار كه پيشاپيش رحمت خود (باران) آنها را منتشر مى كند».

2 - باد ، عامل حركت و تشكيل ابرها

و اللّه الذى أرسل الريح فتثير سحابًا

فرموده است، مى رانند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 22 - 2

2- باد ها ، وسيله جا به جا كردن گرده هاى نر ، براى بارور ساختن گياهان و درختان است .

و أرسلنا الريح لوقح

برداشت فوق، بنابراين احتمال است كه مراد از «الرياح لواقح» (بادهاى باروركننده) بادهايى است كه مواد بارداركننده را از گياهان نر، به گياهان ماده منتقل مى كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 9 - 2

2 - باد ، عامل حركت و تشكيل ابرها

و اللّه الذى أرسل الريح فتثير سحابًا

11- منبع اصلى آب ها ، آسمان ( ابر ها ) است .

فأنزلنا من السّماء ماء فأسقينكموه

از اينكه خداوند، در مقام امتنان به بندگان مى فرمايد: «ما از آسمان آب فرستاديم و با آن شما را سيراب كرديم» با اينكه در زمين هم آب براى سيراب كردن هست حكايت از آن دارد كه منابع زمينى آبها هم، از آسمان است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 43 - 4،10

4 - دانه هاى باران ، از لابه لاى اجزاى متراكم ابر ها بيرون مى آيد .

فترى الودق يخرج من خلله

«ودق» به معناى باران است; چه كم باشد و چه زياد; چه شديد باشد و چه ضعيف (لسان العرب).

10 - ابر هاى متراكم ، داراى بار الكتريكى مثبت و منفى

أنّ اللّه يزجى سحابًا . .. ركامًا ... يكاد سنا برقه يذهب بالأبصر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 9 - 3

3 - ابر ها ، عامل نزول باران

فتثير سحابًا فسقنه إلى بلد ميّت فأحيينا به الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 27 - 2،3

2 - خداوند ، نازل كننده باران از آسمان ( فضا و ابر ها )

أنّ اللّه

ص: 27

أنزل من السماء ماء

«سماء» به هر چيزى گفته مى شود كه در جهت بالا قرار گرفته باشد و مقصود از آن در آيه شريفه، فضا و ابرهاى موجود در بالاى سر موجودات زمينى مى باشد.

3 - آسمان ( فضا و ابر ها ) ، منشأ نزول باران و منبع آب ها

أنزل من السماء ماء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - واقعه - 56 - 69 - 2

2 - ابر ، سرچشمه آب هاى شرب در زمين

الماء الذى تشربون . ءأنتم أنزلتموه من المزن

كاربرد فعل هاى مضارع «يرسل»، «تثير»، «يبسط»، «يجعل» و «يخرج»، نشان دهنده روندى دائمى است و چنين امرى، حاكى از نظام دارى آن است.

از ملاحظه «وقراً» (سنگين بارى ابرها) و «يسراً» (حركت نرم ابرها على رغم سنگين بارى آنها)، مطلب بالا استفاده مى شود.

2 - نقش عظيم باد ها و حركت نرم آنها در آسمان ، در شگل گيرى توده هاى سنگين ابرها

و الذريت ذروًا . فالحملت وقرًا . فالجريت يسرًا

«جاريات» مانند دو وصف قبل، مى تواند مربوط به بادها باشد; يعنى، «اقسم بالرياح الجارية فى السماء يسراً». برداشت بالا برپايه اين احتمال است.

.. » بر جمله «ظلّلنا ... » مى تواند حاكى از ارتباط ميان آمدن ابر با نزول

منّ و سلوى باشد.

افشره ريزى آن فرارسيده باشد. (لسان العرب)

2 - باد هاى غبار افشان ، عامل نزول باران از ابر ها است . *

و أنزلنا من المعصرت ماء

برخى از اهل لغت «معصرات» را به معناى بادهايى كه داراى غبار است، مى دانند. اين معنا در صورتى مناسب با آيه شريفه است كه حرف «من» در «من المعصرات»، به معناى «باء» استعانت باشد. (لسان العرب)

3 - نزول باران هاى فراوان از ابر هاى باردار ، به تدبير خداوند و اراده او است .

و أنزلنا من المعصرت ماء ثجّاجًا

«ثجاج» مبالغه «ثاجّ» است; يعنى، بسيار ريزنده (لسان العرب). اين كلمه در معناى لازم و متعدى هر دو استعمال شده است و در آيه شريفه، معناى لازم مناسب تر است.

5 - ابر هاى باران زا ، از منابع تأمين آب مورد نياز براى موجودات زمين

و أنزلنا من المعصرت ماء ثجّاجًا

جاى پيروى از اسلام، پيروى از آيين ابراهيم را دستور داده است.

كه در جمله كنايى «ثمّ نكسوا على رءوسهم» موجود است - زير و رو شدن عقايد و مواضع اعتقادى بت پرستان باشد; يعنى، آنان در آغاز بر اثر استدلال ابراهيم(ع) به بطلان شرك دست يافتند; ولى باز به عقيده پيشين بازگشتند. و مجدداً به دفاع از آن برداختند.

3 - عبوديت و ايمان ابراهيم ( ع ) ، موجب دستيابى آن حضرت به پاداش هايى چونان پاداش هاى محسنان از سوى خداوند

كذلك نجزى المحسنين . إنّه من عبادنا المؤمنين

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه جمله «إنّه من عبادنا المؤمنين» تعليل براى جمله «كذلك نجزى المحسنين» است; يعنى، چون ابراهيم(ع) از مؤمنان و بندگان خالص خدا بود، به او چونان پاداش محسنان، پاداش داديم

(مقصود فرزنددار شدن و برجا ماندن نام نيك آن حضرت مى باشد. )

پيروى از مرام حنيف ( معتدل و بى انحراف ) ابراهيمى ، دربردارنده نيكى هاى دنيوى و صلاح اخروى

و ءاتينه فى الدنيا حسنة و إنه فى الأخرة لمن الصلحين . .. اتّبع ملّة إبرهيم حنيف

علّت مجادله ابراهيم(ع) درباره قوم لوط و

دفاع او از ايشان است.

هم مال و هم نياز قرار داد».

3- نقش عمده روحيه تسليم در برابر خدا ، حق گرايى ، دورى از شرك و شكرگزارى حضرت ابراهيم ( ع ) ، در برخوردارى او از نيكى ها و نعمت

هاى الهى در دنيا و منزلت والا در آخرت

إن إبرهيم كان أُمّة قانتًا لله . .. و ءاتينه فى الدنيا حسنة و إنه فى الأخرة لمن

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 55 - 2

2- دعوت حضرت ابراهيم ( ع ) به توحيد و ردّ انديشه شرك و بت پرستى ، موجب ترديد مردم بت پرست در عقيده خود شد .

ما هذه التماثيل . .. أنتم و ءاباؤكم فى ضلل مبين . قالوا أجئتنا بالحقّ أم أنت م

7- مقام نبوت و صدّيق بودن ابراهيم ( ع ) ، موجب تجليل و ياد از او در قرآن

واذكر فى الكتب إبرهيم إنّه كان صدّيقًا نبيًّا

جمله «إنّه كان صدّيقاً نبيّاً» به منزله تعليل براى «اذكر. ..» است.

قال إنى جاعلك للناس إماماً

1 - ابراهيم ( ع ) آرزومند باقى ماندن نام نيك او در ميان نسل هاى آينده و

تقاضاكننده آن از خداوند

و اجعل لى لسان صدق فى الأخرين

مفسران، تعبير«لسان صدق» را كنايه از آوازه و نام نيك گرفته اند.

اشاره به مجموعه داستانهاى ابراهيم(ع) و لوط(ع) باشد.

الصلحين

جمله هاى «لقد اصطفيناه» و «إنه فى الأخرة . ..» به منزله دليلى براى «و من يرغب ...» مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 131 - 9

9 - تسليم بودن ابراهيم ( ع ) در برابر خدا ، دليل گزينش وى و شايستگى او براى ملحق شدن به صالحان سراى آخرت

لمن الصلحين. إذ قال له ربه أسلم قال أسلمت

«إذ» در جمله «إذ قال . ..» حرف تعليل است، بيانگر علت گزينش ابراهيم و شايستگى او براى وارد شدن به جرگه صالحان مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 85 - 3

3 - ابراهيم، اسحاق، يعقوب، نوح، داوود، سليمان، ايوب، يوسف، موسى، هارون، زكريا، يحيى، عيسى و الياس(ع) از صالحان بودند.

و وهبنا له . .. كل من الصلحين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 122 - 2

2- ابراهيم ( ع ) ، از جمله صالحان در آخرت است .

و إنه فى الأخرة لمن الصلحين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 72 - 6

6- ابراهيم ، يعقوب و اسحاق ( ع ) ، از زمره صالحان اند .

و كلاًّ جعلنا صلحين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 27 - 8

ص: 45

8 - ابراهيم ( ع ) در آخرت ، در زمره صالحان و شايستگان است .

و إنّه فى الأخرة لمن الصلحين

ع ) از انحراف و گرايش به باطل ، دليل گزينش وى به دوستى خداوند

ملة إبرهيم حنيفاً و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

بنابراين كه وصف «حنيفاً» زمينه چينى باشد براى «و اتخذ اللّه . ..» ; يعنى چون ابراهيم پيراسته از كجى و انحراف بود، خداوند او را به دوستى خويش برگزيد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 120 - 8

8- « عن أبى جعفر ( ع ) فى قوله : « إن إبراهيم كان أمة قانتاً لله حنيفاً » : و ذلك انه على دين لم يكن عليه أحد غيره فكان أمة واحدة و أما « قانتاً » فالمطيع و أما الحنيف فالمسلم . . . ;

از امام باقر(ع) در باره سخن خدا «إن ابراهيم كان أُمّة قانتاً لله حنيفاً» روايت

شده است: امت بودن ابراهيم(ع) به خاطر آن است كه او بر دينى بود كه هيچ كس غير او بر آن دين نبود و اما «قانتاً» به معناى مطيع است و اما حنيف به معناى مسلم مى باشد. ..».

الخلّة

_______________________________

عيون اخبارالرضا (ع)، ج 1، ص 198، ح 1 ; نورالثقلين، ج 1، ص 276، ح 1088.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 125 - 7،10،13،14،15

7 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، برگزيده شده از سوى خداوند به عنوان دوست

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

10 - پرهيز ابراهيم ( ع ) از انحراف و گرايش به باطل ، دليل گزينش وى به

دوستى خداوند

ملة إبرهيم حنيفاً و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

بنابراين كه وصف «حنيفاً» زمينه چينى باشد براى «و اتخذ اللّه . ..» ; يعنى چون ابراهيم پيراسته از كجى و انحراف بود، خداوند او را به دوستى خويش برگزيد.

13 - سجده هاى بسيار ابراهيم ( ع ) ، موجب برگزيده شدن وى ، از سوى خداوند ، به عنوان خليل

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

امام صادق(ع) در مورد علت برگزيده شدن حضرت ابراهيم(ع) به عنوان خليل، از سوى خداوند فرمود: لكثرة سجوده على الارض.

_______________________________

علل الشرايع، ص 34، ح 1، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 554، ح 584.

14 - رد نكردن درخواست نيازمندان و نياز نبردن به درگاه غير خدا ، موجب برگزيده شدن ابراهيم ( ع ) از سوى خداوند به عنوان خليل

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

امام صادق(ع) درباره علت برگزيده شدن حضرت ابراهيم(ع) به عنوان خليل، از سوى خداوند فرمود: لانه لم يرد احداً و لم يسال احداً قط غير

ص: 48

اللّه عز و جل.

_______________________________

عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 76، ح 4، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 554، ح 583.

15 - اطعام مردم و نماز شب ، موجب برگزيده شدن ابراهيم ( ع ) به عنوان خليل ، از سوى خداوند

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

رسول خدا(صلی الله علیه و آله): ما اتخذ اللّه ابراهيم خليلا الا لاطعامه الطعام و صلوته بالليل و الناس نيام.

_______________________________

علل الشرايع، ص 35، ح 4، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 555، ح 586.

.. لقد اصطفينه فى الدنيا و إنه فى الأخرة لمن الصلحين

جمله هاى «لقد اصطفيناه» و «إنه فى الأخرة . ..» به منزله دليلى براى «و من يرغب ...» مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 131 - 9

9 - تسليم بودن ابراهيم ( ع ) در برابر خدا ، دليل گزينش وى و شايستگى او براى ملحق شدن به صالحان سراى آخرت

لمن الصلحين. إذ قال له ربه أسلم قال أسلمت

«إذ» در جمله «إذ قال . ..» حرف تعليل است، بيانگر علت گزينش ابراهيم و شايستگى او براى وارد شدن به جرگه صالحان مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 27 - 8،9

8 - ابراهيم ( ع ) در آخرت ، در زمره صالحان و شايستگان است .

و إنّه فى الأخرة لمن الصلحين

9 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، در دنيا و آخرت مورد عنايت و توجه خاص خداوند بود .

و وهبنا له إسحق . .. و ءاتينه أجره فى الدنيا و إنّه فى الأخرة لمن الصلحين

و نصارا در انتساب ابراهيم به خويش، نشانه ارجمندى مقام آن حضرت نزد ايشان است.

2 - محاجه يهود و نصارا درباره آيين ابراهيم ( ع )

يا اهل الكتاب لم تحاجّون فى ابرهيم

از جمله «و ما انزلت . .. »، معلوم مى شود محاجّه و نزاع، درباره آيين

ابراهيم بوده است.

3 - نصارا ، ابراهيم ( ع ) را نصرانى و يهوديان ، او را يهودى مى پنداشتند .

لم تحاجّون فى ابرهيم و ما انزلت التورية و الانجيل

4 - احتجاج يهود و نصارا با يكديگر ، در مورد انتساب و پيوند دينى خود به ابراهيم ( ع ) و نفى آن از طرف مقابل

يا اهل الكتاب لم تحاجّون فى ابرهيم

«ان اولى الناس بابراهيم . .. » در آيه شصت و هشتم، مى رساند كه از جمله احتجاجهاى يهود و نصارا با يكديگر، ادّعاى تبعيت و پيوند دينى خود با ابراهيم (ع) و نفى آن از ديگرى بوده است.

8 - توبيخ اهل كتاب ( يهود و نصارا ) به خاطر عدم تعقل آنان در منسوب كردن حضرت ابراهيم ( ع ) به يهوديّت و نصرانيّت

يا اهل الكتاب . .. افلا تعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 66 - 3،6

3 - سرزنش اهل كتاب ( علماى يهود و نصارا ) به خاطر محاجّه و انتساب ناآگاهانه ابراهيم ( ع ) به يهوديّت و نصرانيّت

فلم تحاجّون فيما ليس لكم به علم

ص: 51

آنچه يهوديان و نصارا بدان علم نداشتند و درباره آن احتجاج مى كردند،

انتساب ابراهيم به يهوديت و نصرانيت بوده و لذا به خاطر آن، سرزنش شدند.

6 - جهل اهل كتاب به آيينى كه حضرت ابراهيم ( ع ) بدان متديّن بود .

و اللّه يعلم و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 67 - 2،3

2 - يهود ، مدّعى يهوديت ابراهيم ( ع ) و نصارا ، مدّعى نصرانيّت او بودند .

يا اهل الكتاب . .. ما كان ابراهيم يهوديّاً و لا نصرانياً

3 - ادعاى يهوديّت ابراهيم ( ع ) ، حجت يهود بر حقانيّت خويش در مقابل نصارا *

يا اهل الكتاب لم تحاجّون فى ابرهيم . .. ما كان ابراهيم يهوديّاً و لا نصرانيّاً

1 - ابراهيم ( ع ) ، با قلبى سليم به پيشگاه پروردگار بار مى يافت .

لإبرهيم . إذ جاء ربّه بقلب سليم

لغت براى «أوّاه» برشمرده اند، خضوع و خشوع شديد

است. يعنى ابراهيم (ع)، در برابر خدا بسيار خاضع و خاشع بود. برداشت فوق بدان احتمال است كه جمله «إن إبراهيم لأوّاه» براى بيان علت تبرّى حضرت ابراهيم (ع) از آزر باشد.

عن موعدة . .. فلما تبين له أنه عدو للّه تبرأ منه

5 - يهود و نصارا هر يك مدعى انتساب و پيوند دينى با ابراهيم ( ع ) بودند .

يا اهل الكتاب لم تحاجّون فى ابرهيم . .. انّ اولى الناس بابرهيم لَلّذين اتّبعوه

) ياور او بود .

و إذ يرفع إبرهيم القواعد من البيت و إسمعيل

عطف كردن فاعلى بر فاعل ديگر، پس از آوردن فاعل نخست و متعلقات فعل - چنانچه در آيه شريفه اين گونه است - مى تواند اشاره به تفاوت آن دو فاعل در انجام كار باشد. بنابراين و به مناسبت مورد سخن از ساختن و بنا كردن است، مى توان گفت: ابراهيم سازنده اصلى و اسماعيل ياور او بوده است.

16 - از امام صادق ( ع ) روايت شده است : « . . . فلما أمراللّه عز و جل ابراهيم ان يبنى البيت و لم يدر فى اىّ مكان يبنيه فبعث اللّه جبرئيل فخطّ له موضع البيت فانزل اللّه عليه القواعد من الجنة . . . فبنى ابراهيم البيت و نقل اسماعيل الحجر من ذى طوى فرفعه الى السماء تسعة اذرع . . . ;

. .. چون خداوند عز و جل ابراهيم(ع) را مأمور بناى كعبه كرد، او نمى دانست كه كعبه را در كجا بنا كند. خداوند جبرئيل را فرستاد و او در مكان كعبه، خطى روى زمين كشيد. سپس خداوند، پايه هاى كعبه را از بهشت فرو فرستاد ... و ابراهيم(ع) خانه را بنا كرد و اسماعيل(ع) از «ذى طوى» سنگ آورد و ابراهيم(ع) ]ديوارهاى[ خانه را تا نه ذراع بالا آورد ...».

18 - از امام صادق ( ع ) روايت شده كه : « . . . كان البيت درة بيضاء فرفعه اللّه إلى السماء و بقى أساسه . . . فأمر اللّه ابراهيم و اسماعيل أن يبنيا البيت على القواعد ;

ص: 57

. .. خانه كعبه چون درّ سفيدى بود، پس خداوند آن را به آسمان بالا برد و اساس آن باقى ماند ... پس خداوند ابراهيم و اسماعيل (ع) را مأمور كرد كه خانه كعبه را بر همان پايه هاى قبلى بنا كنند».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 128 - 15

15 - از حضرت على بن ابى طالب ( ع ) روايت شده است كه : « لما فرغ

ابراهيم من بناء البيت قال : فعلت أى رب فأرنا مناسكنا ، ابرز ها لنا ، علّمنا ها ، فبعث اللّه جبرئيل فحجّ به ;

چون ابراهيم(ع) از ساختن خانه كعبه فارغ گشت، عرض كرد: پروردگارا! من مأموريت خود را انجام دادم، پس شيوه انجام اعمال حج را به ما نشان بده و آن را بر ما آشكار كن و به ما بياموز. پس خداوند جبرئيل را فرستاد تا به همراهى ابراهيم حج نمايد ]و به صورت عملى به ابراهيم(ع) نشان دهد[ ».

...

_______________________________

تفسير قمى، ص 91 ; نورالثقلين، ج 1، ص 280، ح 1098.

29 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، اجزاىِ مرغان را بر ده كوه قرار داد .

ثمّ اجعل على كلّ جبل منهنّ جزءاً

امام صادق (ع): . .. و كانت الجبال عشرة.

_______________________________

كافى، ج 8، ص 305، ح 473 ; نورالثقلين، ج 1، ص 280، ح 1097 و 1098.

كشف الله له (إبراهيم) عن السموات حتى رأى العرش و من عليه و اراه الله ملكوت السموات و الأرض فعند ذلك «قال يا قوم إنى برىء مما تشركون» ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: . .. خداوند براى ابراهيم(ع) آسمانها را نمايان كرد تا اينكه عرش و ساكنان آن را مشاهده نمود و خدا ملكوت آسمانها و زمين را به او نماياند، در اين هنگام گفت: «اى قوم من، از آنچه شريك خدا مى دانيد، بيزارم» ... .

ز امام صادق(ع) روايت شده: خداوند . .. دروغ گفتن براى اصلاح را دوست دارد ... ابراهيم(ع) هنگامى كه گفت: «بل فعله كبيرهم هذا» هدف او اصلاح

و راهنمايى [مردم] بود كه آنان [بدانند] بت ها كارى انجام نمى دهند».

2 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، به هنگام فراخوانده شدن براى خروج از شهر ، به منظور تصميم گيرى در اين باره به ستارگان نگريست .

فنظر نظرة فى النجوم

برداشت ياد شده، بر اين اساس مبتنى است كه نگاه حضرت ابراهيم(ع) به

ستارگان به معناى حقيقى آن باشد; نه كنايه از به تفكر فرورفتن.

هرگز مشرك نبود .

و ما كان من المشركين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 120 - 7

7- ابراهيم ( ع ) ، منزه از شرك و جدا از صف مشركان بود .

إن إبرهيم . .. و لم يك من المشركين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 123 - 6

6- ابراهيم ( ع ) ، شخصيتى حق گرا و مبرّا از شرك و جدا از مرام مشركان

در همه عمر خويش

ملّة إبرهيم حنيفًا و ما كان من المشركين

از آن اعتراف كردند .

فقالوا إنّكم أنتم الظلمون

ضمير منفصل «أنتم» تأكيد براى «كم» است و جمله «إنّكم أنتم. ..» دلالت بر حصر دارد. اين حصر از نوع حصر اضافى است; يعنى، منحصراً شما ظالم هستيد نه حضرت ابراهيم(ع).

2- فرشتگان از ابراهيم ( ع ) خواستند تا از شفاعت درباره قوم لوط صرف نظر كند و بر آن اصرار نورزد .

يإبرهيم أعرض عن هذا

«هذا» اشاره به «جدالى» است كه از «يجادلنا» در آيه قبل استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 32 - 4

4 - حضرت ابراهيم ( ع ) احتمالاً ، از وجود كسانى در ميان قوم لوط كه رفتار آنان را نداشتند ، خبر نداشت .

قال إنّ فيها لوطًا قالوا نحن أعلم بمن فيها

از اين كه ابراهيم(ع) پس از شنيدن تصميم ملائكه براى عذاب قوم لوط، تنها، از سرنوشت حضرت لوط(ع) ابراز نگرانى كرد، و ملائكه، در جواب از كسان ديگرى هم خبر دادند، نشان دهنده اين حقيقت است كه آن حضرت، احتمالاً از آن افراد خبر نداشت.

اندك بودن متاع دنيا و زمان بهره گيرى از آن و نيز بيان فرجام شوم كفرپيشگان پس از رد كردن تقاضاى ابراهيم عليه آنان، دلجويى از ابراهيم است.

4 - بيگانگى يهود و نصارا از آيين حضرت ابراهيم ( ع ) ( تسليم بودن در برابر خدا )

انّ اولى الناس بابرهيم لَلّذين اتّبعوه

جمله «ان اولى . .. »، تعريضى است به يهود و نصارا كه چنين نيستند.

5 - يهود و نصارا هر يك مدعى انتساب و پيوند دينى با ابراهيم ( ع ) بودند .

يا اهل الكتاب لم تحاجّون فى ابرهيم . .. انّ اولى الناس بابرهيم لَلّذين اتّبعوه

6 - سزاوارترين مردم به انتساب و پيوند دينى به حضرت ابراهيم ( ع ) ، پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنانند ; نه يهود و نصارا .

ما كان ابرهيم يهودياً و لا نصرانياً . .. انّ اولى الناس بابرهيم لَلّذين اتّبعوه

متانت و شايسته تأمل و دقت است.

و تلك حجتنا ءاتينها إبرهيم على قومه

اضافه شدن كلمه «حجت» به ضمير متكلم مع الغير «نا» بيانگر بزرگداشت و عظمت ادله اى است كه ابراهيم(ع) در احتجاجهاى خويش بدان تمسك جسته است.

جبرئيل، ميكائيل، اسرافيل و كرّوبيل. پس بر

ابراهيم گذر كردند و ابراهيم مهمانپذير و مهمان دوست بود. از اين رو گوساله فربهى برايشان بر آتش نهاد تا آن را پخت و نزد آنان آورد ...».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 70 - 2،8،12

2- خوددارى فرشتگان از خوردن غذاى ابراهيم ( ع ) ، موجب ناراحتى و ناخوشايندى او شد .

فلما رءآ أيديهم لاتصل إليه نكرهم

8- حضرت ابراهيم ( ع ) به ماهيت مهمانان خويش ( فرشته بودن آنان ) تا پيش از معرفى خودشان ، پى نبرده بود .

قالوا لاتخف إنا أُرسلنا إلى قوم لوط

12- « عن أبى عبدالله ( ع ) قال : إن الله تعالى بعث أربعة أملاك . . . فمرّوا بابراهيم ( ع ) و هم معتمّون فسلّموا عليه فلم يعرفهم . . . فشوى لهم عجلاً سميناً حتى أنضجه ثم قرّبه إليهم فلما وضعه بين أيديهم رأى أيديهم لاتصل إليه نكرهم و أوجس منهم خيفة فلما رأى ذلك جبرئيل حسر العمامة عن وجهه و عن رأسه فعرفه ابراهيم ( ع ) فقال أنت هو ؟ فقال : نعم . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمود: خداى تعالى چهار فرشته فرستاد آنان بر ابراهيم گذر كردند در حالى كه داراى عمامه بودند [سر و صورت خود را با عمامه پوشانده بودند] پس بر او سلام كردند، او آنان را

نشناخت. .. آن گاه برايشان گوساله فربهى بر آتش نهاد تا

ص: 69

آن را پخت و نزد آنان آورد و هنگامى كه ابراهيم(ع) ديد دست فرشتگان به آن گوساله بريان نمى رسد، آنان را نشناخت و در دل احساس ترس نمود، چون جبرئيل چنين ديد، عمامه را از سر و صورت خود كنار زد. پس ابراهيم او را شناخت و گفت: تو همانى گفت: آرى».

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 74 - 3،5

3- ابراهيم ( ع ) ، پس از پى بردن به هدف فرشتگان ( نابودسازى قوم لوط ) ، با آنان به چون و چرا و جر و بحث پرداخت .

يجدلنا فى قوم لوط

جمله «قد جاء أمر ربك» در آيه 76 مى تواند قرينه اى بر اين باشد كه مراد از «يجادلنا»، «يجادل رسلنا» باشد.

5- جدال و چون و چراى ابراهيم ( ع ) درباره قوم لوط ، پس از برطرف شدن ترس او و دريافت بشارت ( فرزنددار شدن ) بود .

فلما ذهب عن إبرهيم الروع و جاءته البشرى يجدلنا فى قوم لوط

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 54 - 4

4- ابراهيم ( ع ) پس از دريافت خبر فرزنددار شدنش از فرشتگان ، خواستار

توضيح و اطلاعات بيشترى از آنان شد .

فبم تبشّرون

برداشت فوق بر اين اساس است كه «با» در «فبم» براى ملابست باشد و استفهام در جمله «فبم تبشّرون» سؤال از چگونگى تحقق چنين بشارتى (فرزنددار

ص: 70

شدن) باشد و نه ترديد و سؤال از اصل فرزنددار شدن.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 57 - 1

1- ابراهيم ( ع ) پس از شناخت مهمانانش ( فرشتگان ) از مأموريت اصلى و مهم آنان جويا شد .

قال فما خطبكم أيّها المرسلون

«خطب» به معناى امر مهم است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 58 - 1

1- در پى جويا شدن ابراهيم ( ع ) از مأموريت اصلى مأموران الهى ( فرشتگان ) آنان هلاكت قوم تبهكار ( قوم لوط ) را مأموريت اصلى خويش معرفى كردند .

قال فما خطبكم أيّها المرسلون . قالوا إنا أُرسلنا إلى قوم مجرمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 31 - 1

1 - فرستادگان خداوند براى يارى لوط ( ع ) ، ابتدا ، نزد ابراهيم ( ع ) رفتند و مأموريت خود را به او اعلام كردند .

قال ربّ انصرنى . .. و لمّا جاءت رسلنا إبرهيم بالبشرى قالوا إنّا مهلكوا أهل هذه

معانى كه اهل لغت براى «أوّاه» نوشته اند، رقّت و رحمت است. يعنى ابراهيم (ع) بسيار رقيق القلب و نسبت به مردم، بسيار مهربان بود. برداشت فوق بر اين اساس است كه جمله «إن إبراهيم لأوّاه» بيانگر علت وعده ابراهيم (ع) به آزر باشد ; يعنى، شدت رحمت ابراهيم (ع) سبب گرديد، براى جذب آزر به ايمان، وعده استغفار به وى بدهد.

اسحاق ذكر فرمود و هر دو را به عنوان موهبت خود به ابراهيم يادآور شد، مى رساند كه يعقوب(ع) در زمان حيات ابراهيم(ع) تولد يافته بود.

نصارا .

ما كان ابرهيم يهودياً و لا نصرانياً . .. انّ اولى الناس بابرهيم لَلّذين اتّبعوه

.. يإبرهيم أعرض عن هذا إنه قد جاء أمر ربك

12 - خداوند ، دعاى حضرت ابراهيم ( ع ) ( شهر شدن سرزمين مكه و امنيت و رفاه مؤمنان آن ) را مستجاب كرد .

رب اجعل . .. قال و من كفر فأمتعه قليلا

ابراهيم، در دعاى خويش اشاره به اين داشت كه: خداوند، كافران مكه را از روزيهاى خويش محروم سازد. جمله «و من كفر فأمتعه» (ولى آن كس كه كافر شود او را بهره اى اندك خواهم داد) پاسخ منفى خداوند به اين تقاضاى ابراهيم است. رد بخشى از يك درخواست، حكايت از اجابت ديگر درخواستها دارد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 48 - 15

15- ابراهيم ( ع ) ، به مستجاب شدن دعاهايش به درگاه خداوند اميدوار بود .

عسى ألاّ أكون بدعاء ربّى شقيًّا

«شقاء» نقطه مقابل سعادت است و به معناى سختى و زحمت نيز مى آيد و «باء» در «بدعاء ربّى» سببيه است. ابراهيم با جمله «عسى ...» اظهار اميدوارى كرد كه دعاى او رد نشود بلكه اجابت شده و اسباب سعادت منديش را فراهم سازد و در حل مشكلات او را يارى دهد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 101 - 2

2 - دعاى ابراهيم ( ع ) براى فرزنددار شدن ، مورد استجابت پروردگار قرار گرفت .

ربّ هب لى من

ص: 76

الصلحين . فبشّرنه بغلم حليم

علماى يهود و نصارا ) به خاطر محاجّه و انتساب ناآگاهانه ابراهيم ( ع ) به يهوديّت و نصرانيّت

فلم تحاجّون فيما ليس لكم به علم

آنچه يهوديان و نصارا بدان علم نداشتند و درباره آن احتجاج مى كردند، انتساب ابراهيم به يهوديت و نصرانيت بوده و لذا به خاطر آن، سرزنش شدند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 74 - 6

6 - تلاش ابراهيم(ع) با استفاده از احتجاج و اعتراض براى بازداشتن آزر از بت پرستى

و إذ قال إبرهيم لأبيه ءازر أتتخذ أصناما ءالهة

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 76 - 2،6

2 - ابراهيم(ع) با تظاهر به ستاره پرستى و استدلال جدلى به ابطال عقيده شرك قوم خود پرداخت.

فلما جن عليه الّيل رءا كوكبا قال هذا ربى

جمله «فلما جن» تصريح بر «كذلك نرى . .. » است. يعنى نتيجه ارائه ملكوت به ابراهيم(ع) آن شد كه او بدين صورت به مبارزه با شرك بپردازد.

بنابراين سخن ابراهيم(ع) تنها از سر مجادله و به براى ابطال باطل بوده است.

6 - ابراهيم(ع) در برابر ستاره پرستان، با توجه به پنهان شدن ستارگان، پذيرفتن ربوبيت براى آنها را نامعقول اعلام كرد.

قال هذا ربى فلما أفل قال لا أحب الأفلين

«افول» به معنى پنهان شدن است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 77 - 2،3

ص: 78

2 - ابراهيم(ع) در مقام مجادله با تظاهر به ماه پرستى به ابطال آن پرداخت.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربى فلما أفل

3 - تظاهر ابراهيم(ع) به ماه پرستى و مجادله با ماه پرستان به هنگام تابندگى آن بوده است.

فلما رءا القمر بازغا قال هذا ربى

«بزوغ» به معناى طلوع و تابش است. (لسان العرب). راغب نيز در ماده «بزغ» و در شرح آيه مورد بحث گويد: «اى طالعا منتشر الضوء». بنابراين سخن ابراهيم(ع) با ماه پرستان در اوايل و يا اواخر ماه نبوده، بلكه به هنگام تابش آن بوده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 78 - 2

2 - ابراهيم(ع) در مقام مجادله و براى ابطال عقايد شرك آميز قوم خويش تظاهر به خورشيدپرستى كرد.

فلما رءا الشمس بازغة قال هذا ربى

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 79 - 1

1 - ابراهيم(ع) در پى مجادله با مردم و ابطال باورهاى شرك آلود آنان، بر يگانه پرستى خويش تأكيد كرد.

فلما أفل . .. إنى وجهت وجهى للذى فطر السموت

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 80 - 2،5،9

2 - تعصب و پافشارى قوم ابراهيم بر عقيده شرك خويش، على رغم استدلالهاى آن حضرت بر بطلان آن

و حاجه

ص: 79

قومه قال أتحجونى فى الله

5 - استدلالهاى ابراهيم(ع) بر ابطال شرك و پرستش بتها و اجرام آسمانى به هدايت خداوند بود.

أتتخذ أصناما . .. قال لاأحب الأفلين ... و قد هدين

9 - قوم ابراهيم در مقابله با ادله توحيدى آن حضرت، او را به آسيب ديدن از جانب بتها بيم دادند.

و لا أخاف ما تشركون به

جمله «لا أخاف» - كه پاسخ حضرت ابراهيم(ع) به تهديد مشركان است - قرينه بر وقوع تهديد از جانب آنهاست.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 42 - 1

1- حضرت ابراهيم ( ع ) ، به خاطر بت پرستى آزر با او به بحث و گفت وگو پرداخت .

إذ قال لأبيه يأبت لِمَ تعبد ما لايسمع و لايبصر و لايغنى عنك شيئًا

چنانچه در سوره انعام آمده است، نام مخاطب ابراهيم(ع) «آزر» بوده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 43 - 5

5- ابراهيم ( ع ) ، پيش از مناظره اش با آزر ، موحدى هدايت يافته و آگاه بود .

يأبت إنّى قد جاءنى من العلم ما لم يأتك فاتّبعنى أهدك صرطًا سويًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 65 - 6

6- بت پرستان ، استدلال هاى ابراهيم ( ع ) بر بطلان شرك را نادرست انگاشته

ص: 80

و او را به خاطر شكستن بت ها مجرم دانستند .

فسلوهم إن كانوا ينطقون . .. ثمّ نكسوا على رءوسهم لقد علمت ما هؤلاء

ينطقون

جمله «لقد علمت ما هؤلاء ينطقون» پاسخ مشركان به كلام ابراهيم(ع) (فسئلوهم إن كانوا ينطقون) است; يعنى، تو مى دانى كه بت ها از سخن گفتن عاجزاند، پس چرا ما را به سؤال كردن از بت ها حواله مى دهى. لابد سؤال تو براى فرار از اتهام بت شكنى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 68 - 3

3- درماندگى و ناتوانى قوم ابراهيم ، از مقابله با منطق ابراهيم ( ع )

قال أفتعبدون من دون اللّه ما لاينفعكم . .. قالوا حرّقوه وانصروا ءالهتكم

بت پرستان در برابر سخنان منطقى و مواضع به حق حضرت ابراهيم(ع)، متوسل به زور و تهديد شدند. از اين نكته مى توان برداشت ياد شده را استفاده كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 97 - 3

3 - ناتوانى مشركان از مقابله با منطق و استدلال ابراهيم ( ع ) بر بطلان شرك و بت پرستى

فى الجحيم

تصميم مشركان بر نابودى ابراهيم(ع) با سوزاندن آن حضرت - پس از شنيدن سخن منطقى و خردبرانگيزش - گوياى برداشت ياد شده است.

5- احترام و موقعيت حضرت ابراهيم ( ع ) ، نزد مشركان صدراسلام

أم لم ينبّأ. .. و إبرهيم الذى وفّى

توبيخ شدن مردم عصر نزول، به خاطر توجه نكردن به پيام آسمانى ابراهيم(ع)، نشانگر آن است كه آن حضرت در ميان آنان موقعيت ويژه اى داشت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 124 - 2

2- قانون تعطيلى روز شنبه حكمى عليه يهوديان ، به جرم اختلافشان درباره دين توحيدى ابراهيم ( ع ) بود .

إنما جعل السبت على الذين اختلفوا فيه

آيه شريفه، پاسخى است از اين سؤال كه: در دين ابراهيم(ع) و اديان پس از آن حضرت، روز جمعه به عنوان روز تعطيل تعيين شده بود، پس چرا در دين يهود روز شنبه اعلان شد؟ پاسخ اين است كه: اين حكم مختص به يهوديان بود كه به جرم اختلافشان در دين ابراهيم(ع) وضع گرديد. گفتنى است ضمير «فيه» به حضرت ابراهيم(ع) با تقدير مضاف; يعنى، ملته باز مى گردد.

و اسماعيل ( ع ) به خداوند ، هنگام ساختن كعبه

و إذ يرفع إبرهيم القواعد من البيت و إسمعيل ربنا تقبل منا

سياق جمله فوق مقتضى اين است كه «ربنا تقبل منا» با كلمه اى همانند «قالا» آورده شود. حذف اين كلمه اشاره به اين نكته دارد كه: توجه ابراهيم و

اسماعيل (ع) به خداوند هنگام بناى كعبه، چنان بود كه گويا از مرحله سخن گذشته و به يك حالت و صفت براى آنان تبديل شده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 130 - 9،10

9 - ابراهيم ( ع ) از بندگان خالص خداوند

و لقد اصطفينه فى الدنيا

«اصطفاء» به معناى گزينش كردن صفوه (خالص و نيكوى) هر چيزى است.

10 - اخلاص ابراهيم ( ع ) و گزينشش از سوى خداوند و نيز شايستگى او براى ملحق شدن به صالحان سراى آخرت ، دليل هاى لزوم پيروى از آيين اوست .

و من يرغب . .. لقد اصطفينه فى الدنيا و إنه فى الأخرة لمن الصلحين

جمله هاى «لقد اصطفيناه» و «إنه فى الأخرة . ..» به منزله دليلى براى «و من يرغب ...» مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 67 - 9

9 - خلوص ابراهيم ( ع ) و پيراستگى وى از پرستش بتها

و لكن كان حنيفاً مسلماً

خالصاً مخلصاً ليس فيه شىء من عبادة

ص: 84

الاوثان.

_______________________________

كافى، ج 2، ص 15، ح 1 ; نورالثقلين، ج 1، ص 352، ح 179.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 120 - 4

4- عبادت هاى مستمر و خالصانه و دورى از افراط و تفريط و كج روى ، از ويژگى هاى مهم حضرت ابراهيم ( ع )

إن إبرهيم . .. قانتًا لله حنيفًا

برداشت فوق مبتنى بر دو نكته است:1- «قنوت» به معناى استمرار اطاعت خاضعانه است. 2- «الحنف» به معناى ميل از گمراهى به سوى هدايت و درستى است (مفردات راغب) و در آن معناى دورى از افراط و تفريط و گرايش به حد وسط و اعتدال نهفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 73 - 15

15- عبادت و بندگى مداوم و مخلصانه ، از اوصاف حضرت ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( ع )

و كانوا لنا عبدين

فعل «كون» - كه مفيد استقرار وصف است - بيانگر دائمى بودن عبادت ابراهيم(ع) است و تقدم جار و مجرور (لنا)، نشانگر انحصار عبادت آنان، براى خداوند متعال است كه از آن به خالصانه بودن ياد مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 106 - 2

2 - آشكار شدن درجه ايمان و خلوص ابراهيم ( ع ) و اسماعيل ( ع ) در جريان قربانى

إنّ هذا

ص: 85

لهو البلؤا المبين

برداشت ياد شده از آن جا است كه آزمايش مؤمنان براى نماياندن درجه ايمان و اخلاص آنان است و ابراهيم(ع) و اسماعيل(ع) با سربلند بيرون آمدن از اين آزمايش بزرگ الهى، خلوص خود را در بلندترين مرتبه نشان دادند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 46 - 2

2 - ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( عليهم السلام ) از هرگونه آلودگى هاى مادى و متضاد با آخرت انديشى پاك و منزه بود .

إنّا أخلصنهم بخالصة ذكرى الدار

خداست، پس حق تعيين تكليف بندگان هم با اوست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 80 - 4

4 - نسبت ندادن شرور ، به خداوند و انتساب رحمت ها و نعمت ها ، به او ادب حضرت ابراهيم نسبت به خداوند

و إذا مرضت فهو يشفين

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه ابراهيم(ع) مريضى را به خود و شفا را به خدا نسبت داده است.

وارد شب مى شد، سه بار همان كلمات را مى گفت. امام فرمود: پس خداوند در كتاب خود نازل فرمود: «و إبراهيم الذى وفّى».

در زمره اهل يقين، برجسته ترين هدف نماياندن ملكوت (سلطنت و مالكيت خداوند) آسمانها و زمين به او بوده است.

و كذلك نرى إبرهيم ملكوت السموت و الأرض و ليكون من الموقنين

جمله «و ليكون . ..» عطف بر محذوف است. يعنى ارائه ملكوت به

ابراهيم(ع) براى مقاصدى بوده و از آن جمله اينكه وى از اهل يقين باشد. بيان اين هدف از ميان اهداف ديگر، نشانه برجسته بودن و اهميت آن است.

8 - عن أبى جعفر(ع): «و كذلك نرى أبراهيم ملكوت السماوات و الأرض» قال: اعطى بصره من القوة ما نفذ السموات فرأى ما فيها و رأى العرش و ما فوقه و رأى ما فى الأرض و ما تحتها.

امام باقر(ع) درباره «و كذلك نرى . ..» فرمود: خداوند چنان قوتى به بينايى و بصيرت ابراهيم(ع) داد كه آسمانها و آنچه در آنها بود، مشاهده كرد و عرش و مافوق آن و زمين و آنچه را زير آن بود ديد.

9 - عن أبى عبدالله(ع): . .. نظر (ابراهيم) إلى الزهرة فى السماء فقال: «هذا ربى» فلما افلت ... قال: «لا احب الآفلين» فلما نظر إلى المشرق رأى و قدر طلع القمر قال: «هذا ربى» ... فلما تحرك و زال قال: «لئن لم يهدنى ربى لأكونن من القوم الضالين» فلما اصبح و طلعت الشمس ... قال: «هذا ربى» ... فلما تحركت و زالت كشف الله له عن السموات حتى رأى العرش و من عليه و اراه الله ملكوت السماوات و الأرض ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: . .. ابراهيم(ع) به ستاره زهره در آسمان نظر

ص: 89

افكند و گفت: «اين پروردگار من است» و هنگامى كه غروب كرد ... گفت: «غروب كنندگان را دوست ندارم» و هنگامى كه به مشرق نگريست ماه را در حال بر آمدن ديد گفت: «اين پروردگار من است» ... چون به حركت درآمد و محو شد، گفت: «اگر پروردگارم مرا هدايت نكند حتماً از

گمراهان خواهم بود.» چون صبح شد و خورشيد بر آمد ... گفت: «اين پروردگار من است» ... وقتى كه به حركت در آمد و محو شد، خداوند براى او آسمانها را نمايان كرد تا اينكه عرش و ساكنان آن را مشاهده نمود و خدا ملكوت آسمانها و زمين را به او نماياند ... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 78 - 14

14 - عن أبى عبدالله(ع): . .. كشف الله له (إبراهيم) عن السموات حتى رأى العرش و من عليه و اراه الله ملكوت السموات و الأرض فعند ذلك «قال يا قوم إنى برىء مما تشركون» ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: . .. خداوند براى ابراهيم(ع) آسمانها را نمايان كرد تا اينكه عرش و ساكنان آن را مشاهده نمود و خدا ملكوت آسمانها و زمين را به او نماياند، در اين هنگام گفت: «اى قوم من، از آنچه شريك خدا مى دانيد، بيزارم» ... .

)

الحمد لله الذى وهب لى على الكبر إسمعيل و إسحق إن ربّى لسميع الدعاء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 40 - 7

7- حضرت ابراهيم ( ع ) از خداوند ملتمسانه خواستار استجابت دعايش براى اقامه نماز شد .

ربّنا و تقبّل دعاء

) از خداوند خواستار آمرزش خود ، پدر و مادرش و مؤمنان در روز برپايى قيامت شد .

ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنين يوم يقوم الحساب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 47 - 3

3- حضرت ابراهيم ( ع ) پس از پايان گفتوگو با آزر ، به او وعده داد كه آمرزش گناه شرك او را به زودى از خداوند خواهد خواست .

قال سلم عليك سأستغفر لك ربّى

ابراهيم(ع) به قرينه «أخاف» در آيات قبل، آزر را مشركى كه قابل بخشش نباشد و به تعبير برخى آيات «دشمن خدا» نمى دانست; بنابراين به بخشش گناه شرك او اميدوار بود، لذا نه عذاب او را قطعى دانست و نه به او وعده مغفرت حتمى داد، بلكه با اطمينان به مهرورزى خداوند به او، اظهار اميدوارى كرد كه استغفارش تأثير بخشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 86 - 1

1 - طلب آمرزش ابراهيم ( ع ) از درگاه خداوند ، براى پدرش

و اغفر لأبى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 5

5 - آمرزش خواهى ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت براى خويش ، از پروردگارشان

و اغفرلنا ربّنا

استغفار پيروان ابراهيم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 5 - 5

ص: 92

5 - آمرزش خواهى ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت براى خويش ، از پروردگارشان

و اغفرلنا ربّنا

استقامت ابراهيم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 48 - 7

7- ثبات قدم و پايدارى حضرت ابراهيم ( ع ) در راه توحيد

و أعتزلكم . .. و أدعوا ربّى

تصميم ابراهيم(ع) بر هجرت، براى رفع موانع يكتاپرستى، حاكى از پايدارى او بر توحيد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 111 - 7

7 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، اسوه و الگوى مقاومت و شكيبايى در برابر دشمنان و مخالفان دعوت الهى

و إنّ من شيعته لإبرهيم . .. قالوا ابنوا له بنينًا فألقوه فى الجحيم ... إنّه من

بيان داستان ابراهيم(ع) براى پيامبراسلام وايمان آورندگان به آن حضرت در مكه، مى تواند براى ارائه الگو در مسير دعوت الهى باشد.

از سوى ابراهيم ( ع ) ، با توجه به ناتوانى آنان از خوردن بود .

فراغ إلى ءالهتهم فقال ألا تأكلون

استفهام در «ألا تأكلون» براى استهزا است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 92 - 1،2

1 - استهزاى معبود هاى مشركان از سوى ابراهيم ( ع ) ، با توجه به ناتوانى آنها از سخن و گفتوگو

ما لكم لاتنطقون

2 - گفتوگوى طعن آميز ابراهيم ( ع ) ، با معبود هاى مشركان در بتكده

فقال ألا تأكلون . ما لكم لاتنطقون

ع ) قال : إن إبراهيم ( ع ) كان نازلاً فى بادية الشام فلمّا ولد له من هاجر اسماعيل . . . فأوحى الله إليه . . . ثم أمره أن يخرج اسماعيل و أُمّه عنها فقال : يا ربِّ إلى أىّ مكان ؟ قال : إلى حرمى و أمنى . . . و هى مكة فأنزل الله عليه جبرائيل بالبراق فحمل هاجر و اسماعيل . . . فوضعه فى موضع البيت . . . فلمّا سرههم ابراهيم و وضعهم . . . ثمّ انصرف عنهم فلمّا بلغ كداء و هو جبل بذى طوى إلتفت إليهم ابراهيم فقال : « ربّنا إنى أسكنت من ذرّيتى بواد غير ذى زرع عند بيتك المحرم . . . » . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمود: آن گاه كه ابراهيم(ع) در صحراى شام مسكن گزيد و فرزندش اسماعيل از هاجر متولد شد . .. پس خداوند به او وحى كرد ... سپس به او امر كرد كه اسماعيل و مادرش را از آن

صحرا خارج كند. پس ابراهيم(ع) گفت: پروردگارا! به كدامين مكان ببرم؟ خداوند فرمود: به سوى حرم امن من ... و آن مكه است. پس خداوند، جبرئيل را با براق ( مركب آسمانى) بر او نازل كرد. پس هاجر و اسماعيل را سوار كرد ... پس او را در جايگاه بيت (كعبه) قرار داد ... پس آن گاه كه ابراهيم(ع) آنان را جايگزين كرد ... سپس از آنان جدا گشته و برگشت ... پس آن گاه كه به «كداء» - كه كوهى در منطقه ذى طوى است - رسيد،

ص: 95

به سوى آنان توجه كرد و گفت: «ربّنا إنى أسكنت من ذرّيتى بواد غير ذى زرع عند بيتك المحرم ...» ...».

اند، چون حضرت

ابراهيم(ع) براى مشركان مكه مورد احترام و شناخته شده بود، خداوند از زبان آن حضرت براى ابطال پندارهاى مشركان مطالبى ذكر فرموده است.

جمع (إنا منكم وجلون) بيان كرده است و اين نشان دهنده هراس خود او و خانواده اش مى باشد. لازم به ذكر است كه «وجل» به آن ترسى گفته مى شود كه سراپاى وجود انسان را فراگيرد (مفردات راغب).

از آن آيين، براى ديگران نيز مى تواند چنان تأثيرى داشته باشد و آنان را چون ابراهيم به مقام دوستى خداوند ارتقا دهد.

لله حنيفًا

برداشت فوق مبتنى بر دو نكته است:1- «قنوت» به معناى استمرار اطاعت خاضعانه است. 2- «الحنف» به معناى ميل از گمراهى به سوى هدايت و درستى است (مفردات راغب) و در آن معناى دورى از افراط و تفريط و

گرايش به حد وسط و اعتدال نهفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 123 - 5

5- موحد بودن ابراهيم ( ع ) و مبرّا بودنش از هرگونه كجى و افراط و تفريط ، فلسفه و حكمت پيروى پيامبراسلام (صلی الله علیه و آله) از آن حضرت

اتّبع ملّة إبرهيم

«حنيفاً» كه حال براى «إبراهيم» است، به منزله تعليل براى امر به متابعت است; يعنى، از آيين ابراهيم(ع) پيروى كن; چون او «حنيف» بوده است.

پشت كردن به او و رو كردن به جانب قرارگاه خويش در بيرون از شهر بوده است.

) تصميم اش را براى هجرت ، به قوم خود اعلان كرد .

و قال إنّى مهاجر إلى ربّى

اگر چه براى «قال» مفعول به ذكر نشده است، اما به قرينه سياق - گفتوگوى حضرت ابراهيم(ع)با قوم اش - استفاده مى شود كه او، جريان هجرت اش، را با قوم اش در ميان گذاشته است.

1

1- اذعان حضرت ابراهيم ( ع ) در دعاى خويش به علم همه جانبه خداوند

به نهان و آشكار انسان

ربّنا إنك تعلم ما نخفى و ما نعلن

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء

- 21 - 62 - 2

2- بت پرستان ، ابراهيم ( ع ) را براى اعتراف به شكستن بت ها مورد بازجويى قرار دادند .

قالوا ءأنت فعلت هذا بالهتنا يإبرهيم

استفهام در «ءأنت» استفهام تقريرى و به منظور اعتراف گرفتن از مخاطب است; يعنى، بت پرستان مى دانستند كه ابراهيم(ع) شكننده بت ها است; ولى به خاطر اقرار و اعتراف گرفتن از آن حضرت گفتند: «ءأنت فعلت».

در آيه بالا كنايه از تحت سلطه و شكنجه قرار گرفتن خواهد بود.

4 - التجاى ابراهيم ( ع ) و همراهانش به خداوند ، از اين كه وسيله اى براى سوءاستفاده كافران قرار گيرند . *

ربّنا لاتجعلنا فتنة للذين كفروا

در صورتى كه «فتنة» به معناى «آزمون و بلا» باشد، مى تواند بيانگر اين معنا باشد كه ابراهيم(ع)، از خداوند خواست تا مورد سوء استفاده كافران و در راستاى منافع آنان قرار نگيرد.

ابراهيم(ع)، از خداوند خواست تا مورد سوء استفاده كافران و در راستاى منافع آنان قرار نگيرد.

كنند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره -

2 - 258 - 9

9 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، نمونه اى از هدايت يافتگان به راه رشد ، بهره مندان از ولايت الهى و روندگان به سوى نور

قد تبيّن الرّشد . .. اللّه ولىّ الّذين امنوا ... الم تر الى الّذى حاجّ ابرهيم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم

- 14 - 36 - 13

13- حضرت ابراهيم ( ع ) الگو و مقتداى انسان ها و سير و سلوك او ، معيار

حق و درستى رفتار آنهاست .

فمن تبعنى فإنه منّى و من عصانى

از اينكه حضرت ابراهيم(ع) اطاعت و عصيان از فرمانهاى خود را ملاك ارزش و خوبى قرار داد و خداوند نيز اين نكته را در مقام تحسين از او بيان فرمود، برداشت فوق به دست مى آيد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 97 - 5

5 - ابراهيم ( ع ) ، مظهر يكتاپرستى و الگوى مقاومت در مبارزه با شرك و بت پرستى

أئفكًا ءالهة دون اللّه تريدون . .. و اللّه خلقكم و ما تعملون . قالوا ابنوا له بن

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 110 - 2

2 - حضرت ابراهيم ( ع )

ص: 106

، نمونه و الگوى نيكوكاران و احسان كنندگان

سلم على إبرهيم . كذلك نجزى المحسنين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 111 - 7

7 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، اسوه و الگوى مقاومت و شكيبايى در برابر دشمنان و مخالفان دعوت الهى

و إنّ من شيعته لإبرهيم . .. قالوا ابنوا له بنينًا فألقوه فى الجحيم ... إنّه من

بيان داستان ابراهيم(ع) براى پيامبراسلام وايمان آورندگان به آن حضرت در مكه، مى تواند براى ارائه الگو در مسير دعوت الهى باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص -

38 - 47 - 7

7 - ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( عليهم السلام ) ، اسوه و الگوى انسان ها

و اذكر عبدنا إبرهيم . .. إنّهم عندنا لمن المصطفين الأخيار

برداشت ياد شده از آن جا است كه آيه شريفه، درصدد بيان سرگذشت شخصيت هايى است كه براى پيامبراسلام(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان، درس آموز و سازنده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه

- 60 - 4 - 1،10

1 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى مسلمانان

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه

10 - هجرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان و موضع گيرى آنان در برابر مشركان ، حركتى ابراهيمى

قد كانت لكم أسوة حسنة

ص: 107

فى إبرهيم و الذين معه

با توجه به آيات پيشين - كه درباره هجرت و موضع گيرى بايسته مسلمانان

در برابر مشركان است - طرح «اسوه» بودن ابراهيم(ع) پس از اين آيات و توصيه ها، مطلب بالا را مى فهماند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه

- 60 - 5 - 14

14 - « عن أبى جعفر ( ع ) . . .انّ اللّه أمر نبيّه (صلی الله علیه و آله) و المؤمنين بالبرائة من قومهم ماداموا كفّاراً فقال : « قد كانت لكم اُسوة حسنة فى إبراهيم و الذين معه إذ قالوا لقومهم إنّا برآؤا منكم و ممّا تعبدون . . . » ;

از امام باقر(ع) روايت شده است: خداوند به رسول خود و مؤمنان امر فرموده تا از قوم خود، مادامى كه در حال كفر هستند، برائت جويند [آن جا كه] مى فرمايد: «براى شما در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند الگوى خوبى است; زيرا آنان به قوم خود گفتند: إنّا برآؤا منكم و ممّا تعبدون».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه

- 60 - 6 - 1،2

1 - شيوه ابراهيم ( ع ) و همگامان آن حضرت ، الگويى شايسته براى موحدان

لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

2 - دعا ها و نيايش هاى ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، الگويى شايسته براى يكتا پرستان

ربّنا . .. لقد كان لكم فيهم أسوة حسنة

تكرار الگو بودن

ص: 108

ابراهيم(ع) پس از دعاى «ربّنا. ..»، مى رساند كه آن حضرت نه تنها در ميدان برائت از مشركان; بلكه در شيوه دعا نيز شايان پيروى است.

تفاوت بتها و اجرام آسمانى در پندار قوم ابراهيم است.

الظالمين » قال : لايكون السفيه امام التقى ;

خداوند تبارك و تعالى ابراهيم(ع) را عبد خود قرار داد قبل از اينكه او را نبى

قرار دهد، و او را نبى قرار داد قبل از اينكه او را رسول قرار دهد، و او را رسول قرار داد قبل از اينكه او را خليل قرار دهد، و خداوند او را خليل قرار داد قبل از اينكه او را امام قرار دهد. پس آن گاه كه اين مقامات (عبوديت، نبوت، رسالت و خلّت) در او جمع شد، فرمود: «من تو را امام و پيشواى مردم قرار مى دهم» امام صادق(ع) فرمودند: سپس اين مقام در نظر ابراهيم بزرگ جلوه كرد و گفت: آيا از دودمان من نيز امام خواهند شد؟ خداوند فرمود: عهد (امامت) من به ستمگران نمى رسد; يعنى، انسان سفيه و نادان پيشواى انسان پرهيزگار نمى شود».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء

- 21 - 73 - 1

1- حضرت ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، برخوردار از منصب پيشوايى و رهبرى در جامعه

و جعلنهم أئمة

من ذريّتى قال لاينال عهدى الظلمين

ابراهيم بايد آنها را امتثال مى كرد و لذا كلمات در برداشت، به تكاليف تفسير شد. نكره آوردن (كلمات) حكايت از عظمت آن دارد، كه به مناسبت آزمون، از آن به دشوارى و سنگينى تعبير شد.

4 - ابراهيم ( ع ) ، همه آزمون هاى الهى را با موفقيت كامل به پايان رسانيد .

و إذ ابتلى إبرهيم ربه بكلمت فاتمهن

«اتمام» (مصدر أتمَّ) به معناى انجام دادن كار به طور كامل است. بنابراين «أتمهن»; يعنى، ابراهيم(ع) آن تكاليف را به طور كامل به انجام رسانيد.

6 - موفقيت ابراهيم ( ع ) در آزمون هاى الهى ، موجب شايستگى او براى مقام امامت شد .

فاتمهن قال إنى جاعلك للناس إماماً

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 106 - 1،4

1 - تكليف ابراهيم ( ع ) به ذبح فرزندش اسماعيل ( ع ) ، يك آزمايش الهى بود .

إنّ هذا لهو البلؤا المبين

4 - برخوردارى ابراهيم ( ع ) از پاداش محسنان ، پس از سربلند بيرون آمدن آن حضرت از آزمايش قربانى فرزندش

قد صدّقت الرءيا إنّا كذلك نجزى المحسنين . إنّ هذا لهو البلؤا المبين

برداشت ياد شده از آن جا است كه جمله «إنّ هذا لهو البلاء المبين» در مقام تعليل براى جمله پيشين (إنّا كذلك نجزى المحسنين) است; يعنى، ابراهيم(ع) از پاداش محسنان برخوردار شد; زيرا به آزمايش الهى گرفتار شد و پيروز گرديد.

فيش

11 - انبياء

- 21 - 69 - 4

4- ابراهيم ( ع ) از امداد و لطف ويژه الهى در انجام رسالت خويش برخوردار بود .

قلنا ينار كونى بردًا و سلمًا على إبرهيم

وعده ابراهيم ( ع ) به استغفار براى پدرش ، قبل از يقين به بقاى وى بر شرك و به اميد متمايل ساختن او به ايمان بود .

إلا عن موعدة . .. فلما تبين له أنه عدو للّه تبرأ منه

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم

- 14 - 36 - 16

16- شدت اميدوارى حضرت ابراهيم ( ع ) به غفران و رحمت الهى ، حتى نسبت به مردم هدايت ناپذير و مخالفان خود

و من عصانى فإنك غفور رحيم

از اينكه حضرت ابراهيم(ع) امر مخالفان خود را به خدا واگذاشته و صفت غفران و رحمت او را بر زبان جارى كرده است، برداشت فوق به دست مى آيد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 56 - 4

4- ابراهيم ( ع ) اميدوار به فرزنددار شدن در كهنسالى ، در پرتو لطف و رحمت الهى

فبم تبشّرون . .. فلاتكن من القنطين . قال و من يقنط من رحمة ربّه إلاّ الضالّون

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم -

19 - 47 - 4

4- ابراهيم ( ع ) به هدايت شدن آزر ، در عين اصرار و تعصب او بر بت پرستى اميدوار بود .

سأستغفر لك ربّى

ممكن است مراد ابراهيم(ع) از طلب مغفرت، طلب مقدمات مغفرت (ترك بت پرستى) باشد، زيرا آن حضرت از هدايت

ص: 115

يافتن آزر نااميد نشده بود و لذا سعى در رام كردن او از طريق برانگيختن احساسات وى داشت.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم -

19 - 48 - 15،16

15- ابراهيم ( ع ) ، به مستجاب شدن دعاهايش به درگاه خداوند اميدوار بود .

عسى ألاّ أكون بدعاء ربّى شقيًّا

«شقاء» نقطه مقابل سعادت است و به معناى سختى و زحمت نيز مى آيد و «باء» در «بدعاء ربّى» سببيه است. ابراهيم با جمله «عسى ...» اظهار اميدوارى كرد كه دعاى او رد نشود بلكه اجابت شده و اسباب سعادت منديش را فراهم سازد و در حل مشكلات او را يارى دهد.

16- ابراهيم ( ع ) ، در آستانه هجرت خود از ديار بت پرستان ، به رفع سختى

ها و كسب سعادت خود اميدوار بود و دعا به درگاه خداوند را عامل آن مى دانست .

عسى ألاّ أكون بدعاء ربّى شقيًّا

و هرون الفرقان . .. و لقد ءاتينا إبرهيم رشده من قبل

برداشت ياد شده بر اين مبنا استوار است كه مراد از «من قبل» زمان پيش از موسى و هارون(ع) باشد. از اين مطلب به دست مى آيد كه آن دو پيامبر نيز از چنين رشدى بهره مند بودند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد -

57 - 26 - 4،6

4 - پيامبران مبعوث شده پس از نوح ( ع ) از ذريه حضرت نوح و پيامبران مبعوث شده پس از ابراهيم ( ع ) از ذريه حضرت ابراهيم ( ع ) بودند .

و لقد أرسلنا نوحًا و إبرهيم و جعلنا فى ذرّيّتهما النبوّة

6 - تمامى پيامبرانى كه پس از نوح و ابراهيم ( ع ) مبعوث شدند ، با مردم خود داراى خويشاوندى نَسبى بودند .

و لقد أرسلنا نوحًا و إبرهيم و جعلنا فى ذرّيّتهما النبوّة

مراد از «من قبل» به قرينه آيات پيشين - كه در باره حضرت ابراهيم و لوط(ع) بود - زمان قبل از حضرت ابراهيم و لوط(ع) است.

كشد و متأسف مى شود. توصيف ابراهيم(ع) به «أوّاه» پس از جمله «يجادلنا» مى رساند كه: تأسف

و تأثر ابراهيم(ع) به خاطر مشكلات و گرفتاريهاى مردمان بوده است.

4- بردبارى ابراهيم ( ع ) و تأسفش بر مشكلات مردم و اعتقاد راسخش به خداوند ، برانگيزنده او به شفاعت درباره قوم لوط

يجدلنا فى قوم لوط. إن إبرهيم لحليم أوّه منيب

جمله «إن إبراهيم . ..» بيانگر علّت مجادله ابراهيم(ع) درباره قوم لوط و دفاع او از ايشان است.

را نسوزاند; بلكه سردى آن به گونه اى و به اندازه اى باشد كه كاملاً مطبوع، دلپذير و بى آسيب باشد.

كارگيرى «تلك» براى اشاره به مذكر و لحاظ خبر (أمة) مى باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران

- 3 - 67 - 6

6 - ابراهيم ( ع ) ، حنيف ( گرويده به حق ) و تسليم در برابر خداوند بود .

و لكن كان حنيفاً مسلماً

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل -

16 - 120 - 8

8- « عن أبى جعفر ( ع ) فى قوله : « إن إبراهيم كان أمة قانتاً لله حنيفاً » : و ذلك انه على دين لم يكن عليه أحد غيره فكان أمة واحدة و أما « قانتاً » فالمطيع و أما الحنيف فالمسلم . . . ;

از امام باقر(ع) در باره سخن خدا «إن ابراهيم كان أُمّة قانتاً لله حنيفاً» روايت شده است: امت بودن ابراهيم(ع) به خاطر آن است كه او بر دينى بود كه هيچ كس غير او بر آن دين نبود و اما «قانتاً» به معناى مطيع است و اما حنيف به معناى مسلم مى باشد. ..».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 102 - 12

12 - تسليم و انقياد كامل ابراهيم ( ع ) و فرزندش اسماعيل ( ع ) ، در برابر

فرمان خداوند

أنّى أذبحك فانظر ماذا ترى قال يأبت افعل ما تؤمر

جلد

- نام سوره - سوره - آيه

ص: 121

- فيش

15 - صافات

- 37 - 103 - 1

1 - تسليم ابراهيم ( ع ) و فرزندش اسماعيل ( ع ) ، در برابر فرمان خداوند به ذبح

إنّى أرى فى المنام أنّى أذبحك . .. قال يأبت افعل ما تؤمر ... فلمّا أسلما

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 104 - 1

1 - نداى خداوند به ابراهيم ( ع ) ، پس از تسليم آن حضرت و فرزندش اسماعيل در برابر فرمان ذبح

فلمّا أسلما . .. و ندينه أن يإبرهيم

سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم

- 14 - 41 - 6

6- عنايت خاص حضرت ابراهيم ( ع ) به سرنوشت دنيوى و اخروى فرزندان و خاندانش و ياد كردن از آنان در تمامى دعاهايش

و اجنبنى و بنىّ . .. من ذرّيتى ... ليقيموا الصلوة فاجعل أفئدة من الناس تهوى إليه

- ابراهيم

- 14 - 36 - 3،4

3- گمراه شدن مردم بسيارى به وسيله بت ها و بت پرستان ، انگيزه حضرت ابراهيم ( ع ) براى درخواست از خداوند جهت مصونيت خود و خاندانش از گرايش به آن آيين

و اجنبنى و بنىّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن كثيرًا من الناس

جمله «ربّ إنّهنّ . ..» در مقام تعليل براى جمله «و اجنبنى و بنىّ ...» است;

يعنى، چون بت پرستان موجب گمراهى اغلب مردم شدند از تو درخواست مصونيت دارم.

4- نگرانى حضرت ابراهيم ( ع ) از انحراف فرزندان خود و از گسترش كامل و نفوذ بى رقيب آيين شرك و بت پرستى در ميان مردم عصر خويش

و اجنبنى و بنىّ أن نعبد الأصنام . ربّ إنّهنّ أضللن كثيرًا من الناس

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم

- 14 - 41 - 6

6- عنايت خاص حضرت ابراهيم ( ع ) به سرنوشت دنيوى و اخروى فرزندان و خاندانش و ياد كردن از آنان در تمامى دعاهايش

و اجنبنى و بنىّ . .. من ذرّيتى ... ليقيموا الصلوة فاجعل أفئدة من الناس تهوى إليه

سوى ابراهيم(ع) مى توان برداشت فوق را استفاده كرد.

او براى تطهير كعبه و آماده سازى آن براى پرستش خدا، و سپس نقل دعاى آن حضرت (درخواست امنيت شهر مكه و رونق اقتصادى آن)، بيانگر برداشت فوق است.

شيوه دعا نيز شايان پيروى است.

اينكه ابراهيم(ع) در برابر خدا خاضع و حنيف بود، تعريض به همان كسانى است كه مدعى پيروى از ابراهيم(ع) هستند; ولى در

عين حال، بدون هيچ دليلى به تحليل و تحريم امور مى پرداختند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل -

16 - 123 - 1

1- پيامبر (صلی الله علیه و آله) ، مأمور پيروى از آيين ابراهيم ( ع ) گرديد .

ثمّ أوحينا إليك أن اتّبع ملّة إبرهيم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم -

53 - 37 - 7

7 - اهميت دين ابراهيم و موسى ( ع ) ، در ميان مشركان صدراسلام

أم لم ينبّأ بما فى صحف موسى و إبرهيم

از تخصيص به ذكر صحف موسى و ابراهيم(ع)، مطلب بالا استفاده مى شود.

معناى جايگاه نماز است.

9 - مقام ابراهيم ، جايگاهى ارجمند و با عظمت

و اتخذوا من مقام إبرهيم مصلًّى

تعيين «مقام ابراهيم» به عنوان جايگاه نماز و ضرورت برپايى نماز در آن مكان، بيانگر شرافت آن است.

آنان

و أذّن فى الناس بالحجّ يأتوك رجالاً و على كلّ ضامر

استقبال مردم دور و نزديك از دعوت حضرت ابراهيم(ع) و هجوم آنان براى زيارت كعبه به صورت پياده و سواره، نشان از آشنايى آنها با شخصيت والاى آن حضرت و محبوبيت او در ميان آنان دارد.

- 1

1- بت پرستان ، خواهان احضار ابراهيم ( ع ) و بازجويى علنى از وى براى كشف شكننده بت ها

قالوا فأتوا به على أعين الناس

- آيه - فيش

9

- ابراهيم - 14 - 35 - 14

14- مردم عصر ابراهيم ( ع ) ، مردمى بت پرست و پرستشگر چند بت بودند .

و إذ قال إبرهيم ربّ . .. اجنبنى و بنىّ أن نعبد الأصنام

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10

- مريم - 19 - 48 - 4

4- مردم شهر و ديار آزر ، هم كيش او بوده و بت ها و اشيايى جز خداوند را مى پرستيدند و به درگاه آنها دعا مى كردند .

و أعتزلكم و ما تدعون من دون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10

- مريم - 19 - 49 - 2

2- آزر و مردم شهر و ديار او ، پرستشگر بت ها و اشيايى جز خداوند

فلمّا أعتزلهم و مايعبدون من دون اللّه

و تاللّه لأكيدنّ أصنمكم بعد أن تولّوا مدبرين

«كيد» به معناى حيله و تدبيرى پنهانى براى ضربه زدن به غير است.

3- تصميم ابراهيم ( ع ) بر نابودى بت و بت پرستى ، پس از يك سلسله كار فرهنگى و فكرى او براى هدايت و اصلاح انديشه مردمان بود .

لقد كنتم . .. فى ضلل مبين ... ربّكم ربّ السموت ... و تاللّه لأكيدنّ أصنمكم بعد

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه حضرت ابراهيم(ع) در آغاز مخالفت با بت پرستى، پدر و قومش را مخاطب قرار داد و يك سلسله دلايل روشن بر اثبات توحيد و نفى شرك به آنان ارائه كرد. سپس در مرحله دوم تهديد نمود كه بت ها را نابود خواهد كرد و در نهايت به تهديد خود عمل كرد و همه بت ها را نابود ساخت.

7- « عن أبى جعفر ( ع ) : . . . فلمّا تولّوا عنه مدبرين إلى عيد لهم دخل إبراهيم ( ع ) إلى آلهتهم بقدوم فكسرها إلاّ كبيراً لهم ;

از امام باقر(ع) روايت شده: چون نمروديان از ابراهيم(ع) دور شدند و به طرف محل جشن ويژه خود رفتند، آن حضرت با تيشه داخل بتخانه شد و غير از بت بزرگ، همه بت ها را شكست. ..».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11

- انبياء - 21 - 58 - 1،2

1- حضرت ابراهيم ( ع ) در غياب مردم و دور شدن آنان از بت ها ، به شكستن بت ها

ص: 133

پرداخت .

بعد أن تولّوا مدبرين . فجعلهم جذذًا

«جذاذ» فعال به معناى مفعول و از ماده «جذّ» (قطع و شكستن) است. «فا» در «فجعلهم» - به اصطلاح اهل ادب - فصيحه و حاكى از تقدير جمله اى است و تقدير آن چنين است: «فولّوا فأتى إبراهيم الأصنام فجعلهم جذاذاً; مردم به بت ها پشت كردند، پس ابراهيم نزد بت ها آمد و آنها را شكست».

2- ابراهيم ( ع ) تمامى بت ها را در هم شكست و تنها بت بزرگ را سالم باقى گذاشت .

فجعلهم جذذًا إلاّكبيرًا

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11

- انبياء - 21 - 59 - 2،8

2- ابراهيم ( ع ) ، در نبود مردم ، بت ها را در هم شكست و هيچ كس از آن با خبر نشد .

قالوا من فعل هذا بالهتنا

پرسوجوى بت پرستان از يكديگر در باره شكننده بت ها و نيز پاسخ برخى از از آنان به اين كه ابراهيم(ع) از بت ها بدگويى مى كرد، (فتى يذكرهم) - به

جاى اين كه بگويند: ما ديديم چه كسى شكسته است - گوياى برداشت ياد شده است.

8- قوم ابراهيم ، هنگام ديدن بت هاى شكسته خود برآشفته شدند .

قالوا من فعل هذا بالهتنا إنّه لمن الظلمين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11

- انبياء - 21 - 60 - 1،2

1- ابراهيم ( ع ) در نظر قوم خود ، مظنون به

ص: 134

شكستن بت ها بود .

قالوا سمعنا فتًى يذكرهم يقال له إبرهيم

2- ابراهيم ( ع ) در دوران جوانى ، بت ها را در هم شكست و مبارزه با بت پرستى را آغاز كرد .

قالوا سمعنا فتًى يذكرهم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11

- انبياء - 21 - 62 - 1

1- بت پرستان ، حضرت ابراهيم ( ع ) را شكننده بت ها مى دانستند .

قالوا ءأنت فعلت هذا بالهتنا يإبرهيم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11

- انبياء - 21 - 65 - 6

6- بت پرستان ، استدلال هاى ابراهيم ( ع ) بر بطلان شرك را نادرست انگاشته و او را به خاطر شكستن بت ها مجرم دانستند .

فسلوهم إن كانوا ينطقون . .. ثمّ نكسوا على رءوسهم لقد علمت ما هؤلاء ينطقون

جمله «لقد علمت ما هؤلاء ينطقون» پاسخ مشركان به كلام ابراهيم(ع) (فسئلوهم إن كانوا ينطقون) است; يعنى، تو مى دانى كه بت ها از سخن گفتن عاجزاند، پس چرا ما را به سؤال كردن از بت ها حواله مى دهى. لابد سؤال تو براى فرار از اتهام بت شكنى است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13

- شعراء - 26 - 76 - 1

1 - اقدام ابراهيم ( ع ) به شكستن بتِ سنت گرايى و تقليد بى چون و چرا از نياكان

أفرءيتم . ..

ص: 135

أنتم و ءاباؤكم الأقدمون

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15

- صافات - 37 - 90 - 3

3 - « عن حجر عن أبى عبداللّه ( ع ) قال : خالف ابراهيم ( ع ) قومه و عاب آلهتهم . . . قال أبوجعفر ( ع ) : عاب آلهتهم « فنظر نظرة فى النجوم فقال إنّى سقيم » . . . و اللّه ما كان سقيماً و ما كذب فلمّا تولّوا عنه مدبرين إلى عيد لهم ، دخل ابراهيم إلى آلهتهم فكسر ها إلاّ كبيراً لهم . . . ;

از حجر نقل شده كه از امام صادق(ع) روايت شده كه فرمود: ابراهيم با قومش مخالفت كرد و خدايان آنها را مورد عيب جويى خود قرار داد . .. امام باقر(ع)

فرمود: از معبودهاى آنان خرده گرفت «فنظر نظرة فى النجوم فقال إنى سقيم» ...به خدا سوگند ابراهيم مريض نبود و دروغ هم نگفت. پس چون قومش براى عيدى كه داشتند از پيش ابراهيم(ع) رفتند، او [با تبر] به سوى معبودهاى آنان رفت و آنها را شكست مگر بزرگ ترين بت آنان را...».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15

- صافات - 37 - 91 - 1

1 - رفتن مخفيانه ابراهيم ( ع ) ، به جانب معبود هاى مشركان پس از خروج آنان از شهر

فراغ إلى ءالهتهم

«روغ» (مصدر «راغ») در اصل به معناى تمايل به چيزى به صورت سرّى و پنهانى است.

جلد

- نام

ص: 136

سوره - سوره - آيه - فيش

15

- صافات - 37 - 93 - 3،4،5

3 - شدت غضب و خشم ابراهيم ( ع ) ، به هنگام شكستن بت ها و معبودها

فراغ عليهم ضربًا باليمين

گفتوگوى ابراهيم(ع) با بت ها - با آن كه آن حضرت مى دانست كه آنها از سخن گفتن ناتوان اند - مى تواند به منظور تقويت روح غضب و خشم خود نيست به آنها باشد تا عمل شكستن آنها خشمگينانه انجام گيرد.

4 - سوگند ابراهيم ( ع ) ، بر شكستن بت هاى مشركان

فراغ عليهم ضربًا باليمين

برداشت ياد شده مبتنى بر اين نكته است كه «يمين» به معناى قسم باشد. بر اين اساس «با» به معناى سببيت است; يعنى، ابراهيم(ع) به سبب سوگندى كه ياد كرده بود، ضربه اى محكم بر بت ها فرود آورد.

5 - وفاى ابراهيم ( ع ) ، به سوگند خويش در شكستن بت ها

فراغ عليهم ضربًا باليمين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15

- صافات - 37 - 94 - 1،2

1 - حركت شتابان مشركان به سوى ابراهيم ( ع ) ، پس از آگاهى از شكسته شدن بت ها

فأقبلوا إليه يزفّون

«فا» براى تفريع «فأقبلوا. ..» بر جمله اى مقدر است و تقدير آن چنين است: «فبلّغ قومه من رأه فأقبلوا إليه; كسى كه شكسته شدن بت ها را ديد، به مردم اطلاع داد. سپس آنان شتابان به جانب ابراهيم(ع) روى آوردند». گفتنى است:

ص: 137

«زف» (مصدر «يزفّون») به معناى حركت شتابان است.

2 - شدت خشم و نگرانى قوم ابراهيم ، از شكسته شدن بت هاى شان

فأقبلوا إليه يزفّون

حركت شتابان قوم ابراهيم به جانب آن حضرت پس از شكسته شدن بت ها، مى تواند گوياى برداشت بالا باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15

- صافات - 37 - 95 - 5

5 - « عن أبى عبداللّه ( ع ) : أخذ ابراهيم القدوم فكسر الصنم الذى عمله ، ففزع أبوه من ذلك فزعاً شديداً ، فقال له : أىّ شىء عملت ؟ فقال له ابراهيم ( ع ) : و ما تصنعون به ؟ فقال آزر : نعبده ، فقال له ابراهيم : « أتعبدون ما تنحتون » . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده: . .. ابراهيم(ع) تبر را برداشت و بتى را كه آزر ساخته بود شكست و آزر فرياد شديدى از روى ترس برآورد و به ابراهيم(ع) گفت: چه كارى كردى؟ ابراهيم(ع) در جواب گفت: با بت چه مى كنيد؟ آزر گفت: آن را مى پرستيم. ابراهيم(ع) در جواب گفت: «أتعبدون ما تنحتون; آنچه را خود مى تراشيد، مى پرستيد؟»

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

17

- زخرف - 43 - 26 - 2،7

2 - داستان مبارزه حضرت ابراهيم ( ع ) با شرك و بت پرستى ، داستانى زنده و درس آموز براى هميشه تاريخ

و إذ قال إبرهيم

كلمه «إذ» در محل نصب

ص: 138

و مفعول به براى فعل محذوف است; يعنى، «واذكر إذ قال. ..».

7 - ابراهيم ( ع ) ، نماد شجاعت و اسوه مبارزه با شرك و بت پرستى

و إذ قال إبرهيم لأبيه و قومه

از يادآورى داستان ابراهيم(ع)، اسوه بودن آن حضرت در مبارزه با بت پرستى و از موضع گيرى ايشان در برابر جامعه خويش - حتى نزديك ترين خويشاوندان خود - شجاعت آن حضرت استفاده مى شود.

بعد (فرجعوا إلى أنفسهم. ..) گوياى همين حقيقت است.

شدن ابراهيم ( ع ) از سوى خداوند به عنوان خليل

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

امام صادق(ع) درباره علت برگزيده شدن حضرت ابراهيم(ع) به عنوان خليل، از سوى خداوند فرمود: لانه لم يرد احداً و لم يسال احداً قط غير اللّه عز و جل.

_______________________________

عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 76، ح 4، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 554، ح 583.

15 - اطعام مردم و نماز شب ، موجب برگزيده شدن ابراهيم ( ع ) به عنوان

خليل ، از سوى خداوند

و اتخذ اللّه إبرهيم خليلا

رسول خدا(صلی الله علیه و آله): ما اتخذ اللّه ابراهيم خليلا الا لاطعامه الطعام و صلوته بالليل و الناس نيام.

_______________________________

علل الشرايع، ص 35، ح 4، ب 32; نورالثقلين، ج 1، ص 555، ح 586.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل -

16 - 121 - 2

2- حضرت ابراهيم ( ع ) برگزيده خدا بود .

إن إبرهيم . .. اجتبه

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء

- 21 - 73 - 2،6

2- امامت و رهبرى حضرت ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، به انتخاب و انتصاب خداوند بود .

و جعلنهم أئمة

6- ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، از سوى خداوند به عنوان هادى و راهنماى مردم برگزيده شدند .

و جعلنهم أئمة يهدون

جلد

- نام سوره - سوره -

ص: 141

آيه - فيش

15 - ص -

38 - 47 - 1

1 - ابراهيم ، اسحاق و يعقوب ( عليهم السلام ) ، از برگزيدگان خداوند از ميان انسان ها

و إنّهم عندنا لمن المصطفين

«مصطفى» (مفرد «مصطفين») به معناى شخص برگزيده و انتخاب شده است.

21 - 56 - 5

5- برخورد و مبارزه ابراهيم ( ع ) با بت پرستان و مشركان ، متكى بر استدلال و برهان بود .

قال ما هذه التماثيل . .. قال بل ربّكم ... فطرهنّ

- فيش

8 - هود -

11 - 71 - 11

11- نويد تولد اسحاق و يعقوب به ابراهيم ( ع ) و همسرش ساره ، در جلسه پذيرايى ابراهيم از فرشتگان بيان شد .

فبشّرنها بإسحق و من ورآء إسحق يعقوب

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود -

11 - 74 - 2،5،6

2- فرشتگان مهمان بر ابراهيم ( ع ) ، او را به دارا شدن فرزندى پسر ، بشارت دادند .

و جاءته البشرى

«ال» در «البشرى» عهد ذكرى است و اشاره به بشارتى دارد كه آيه 71 (فبشرناها) متضمن آن بود.

5- جدال و چون و چراى ابراهيم ( ع ) درباره قوم لوط ، پس از برطرف شدن ترس او و دريافت بشارت ( فرزنددار شدن ) بود .

فلما ذهب عن إبرهيم الروع و جاءته البشرى يجدلنا فى قوم لوط

6- بشارت يافتن ابراهيم ( ع ) به فرزنددار شدن در سن كهولت ، او را به پذيرش شفاعتش درباره قوم لوط ( برطرف شدن عذاب از آنان ) اميدوار ساخت .

فلما . .. جاءته البشرى يجدلنا فى قوم لوط

برداشت فوق، مقتضاى ترتب «يجادلنا . ..» بر «جاءته البشرى» است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 53 - 2،3،9

2- بشارت پسرى دانا و دانشمند به ابراهيم ( ع ) از سوى فرشتگان

إنا نبشّرك بغلم عليم

3-

ص: 144

پسر بشارت داده شده به ابراهيم ( ع ) داراى عظمت و مقامى والا

نبشّرك بغلم عليم

تنوين تنكير در «بغلام» براى تفخيم و تعظيم است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 55 - 1

1- تأكيد فرشتگان بر تحقق و عينيت يافتن بشارت پسردار شدن ابراهيم ( ع ) در دوران پيرى

قالوا بشرنك بالحقّ

مقصود از «بالحق» در آيه فوق يا خبر مطابق با واقع است و يا به معناى اين

است كه بشارت ما حقيقت دار است (مجمع البيان). در هر صورت گوياى اين نكته است كه: آنچه بشارت داده شد، تحقق يافتنى است و به وقوع خواهد پيوست.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 57 - 2

2- بشارت به فرزنددار شدن ابراهيم ( ع ) كار فرعى و عذاب قوم لوط مأموريت اصلى و مهم فرشتگان بود .

إنا نبشّرك بغلم . .. قال فما خطبكم أيّها المرسلون

از اينكه حضرت ابراهيم(ع) پس از شناخت فرشتگان و دريافت بشارت فرزنددار شدن از مأموريت اصلى و مهم آنان سؤال كرد (فما خطبكم . ..) و اين مأموريت طبق آيه بعد عذاب قوم لوط بود.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت

- 29 - 31 - 4

4 - فرستادگان خداوند براى عذاب قوم لوط ، مژده و بشارتى را ( تولد اسحاق ( ع )

ص: 145

) ، نيز به ابراهيم ( ع ) دادند .

و لمّا جاءت رسلنا إبرهيم بالبشرى

اين آيه، با آيات پنجاه و يك تا شصت و دو سوره حجر يك سياق دارند، كه در آن آيات به ابراهيم(ع) بشارت فرزنددار شدن داده شده است. آن آيات،

قرينه است كه «البشرى» در اين آيه نيز همان بشارت را همراه دارد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 101 - 4،5

4 - بشارت خداوند به ابراهيم ( ع ) ، به پسر بودن فرزند مورد درخواست او

ربّ هب لى من الصلحين . فبشّرنه بغلم حليم

5 - بشارت خداوند به ابراهيم ( ع ) ، به مشاهده دوران نوجوانى فرزندش ( اسماعيل )

فبشّرنه بغلم

بشارت خداوند به فرزندى در سنين نوجوانى، گوياى اين حقيقت است كه حضرت ابراهيم(ع) اين فرزند را در چنين سنى مشاهده خواهد كرد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 112 - 1

1 - بشارت خداوند به ابراهيم ( ع ) ، به تولد فرزندى به نام اسحاق براى او

و بشّرنه بإسحق

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ذاريات - 51 - 28 - 7،10

7 - بشارت ميهمانان ابراهيم ( ع ) ، به آن حضرت در مورد اعطاى پسرى دانا به ايشان

و بشّروه بغلم عليم

10 - پسر بشارت داده

ص: 146

شده به ابراهيم ( ع ) ، داراى عظمت و مقامى والا

و بشّروه بغلم عليم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ذاريات - 51 - 29 - 2،4

2 - فرياد همسر ابراهيم ( ع ) و سيلى زدن وى به صورت خويش ، با شنيدن بشارت اعطاى فرزند به ايشان

فأقبلت امرأته فى صرّة

«صرّة» به معناى فرياد و «صكّ» به معناى ضربه شديد است. «صكّت وجهها»; يعنى، سيلى سختى به صورت خويش نواخت.

4 - همسر ابراهيم ، فردى كهنسال و نازا به هنگام بشارت فرزنددار شدنش

فأقبلت امرأته . .. و قالت عجوز عقيم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ذاريات - 51 - 31 - 2

2 - پى بردن حضرت ابراهيم ( ع ) به منحصر نبودن مأموريت فرشتگان در بشارت اعطاى فرزند به ايشان

و بشّروه بغلم . .. قال فما خطبكم أيّها المرسلون

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه در آيه شريفه سخنى از وجود رسالتى افزون بر بشارت فرزند به ميان نيامده است و فرشتگان خود آن را

آشكار نكرده اند; اما ابراهيم(ع) به اين نكته پى برده و رسالت اصلى فرشتگان را جويا شده است.

پسرى دانا به ايشان

و بشّروه بغلم عليم

نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 53 - 7

7- حضرت ابراهيم ( ع ) برخوردار از عنايت ويژه خداوند و بقاى نسل او ، مورد توجه خاص الهى بود .

قالوا لاتوجل إنا نبشّرك بغلم عليم

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ذاريات - 51 - 28 - 12

12 - حضرت ابراهيم ( ع ) ، برخوردار از عنايت ويژه الهى و بقاى نسل او مورد توجه خداوند

و بشّروه بغلم عليم

از امام كاظم(ع) روايت شده . ..كه خداوند متعال در حق ابراهيم(ع) فرموده: ...«فنظر نظرة فى النجوم . فقال إنّى سقيم» اگر ابراهيم عالم به علم نجوم نبود در ستارگان نظر نمى افكند و نمى گفت: «إنّى سقيم»...».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 89 - 1،2،3،4،7،8

1 - ابراهيم ( ع ) ، پس از انديشه عميق ، مريض بودن خود را به قومش اعلام كرد .

فنظر نظرة فى النجوم . فقال إنّى سقيم

2 - مريض بودن ابراهيم ( ع ) ، به هنگام دعوت شدن از جانب قوم خود براى خروج از شهر

فقال إنّى سقيم

3 - مريض بودن ، عذر و دليل ابراهيم ( ع ) براى نپذيرفتن دعوت قوم خود براى خروج از شهر و شركت در مراسم سالانه مشركان

فقال إنّى سقيم

4 - ابراهيم ( ع ) ، به مرضى موسمى و فصلى مبتلا بود .

فنظر نظرة فى النجوم . فقال إنّى سقيم

اگر پذيرفته شود كه نگاه ابراهيم(ع) به ستارگان نگاه با چشم و حقيقى بود، مى توان گفت كه اظهار بيمارى پس از اين نگاه، حاكى است كه ايشان به مرضى موسمى و فصلى گرفتار بود كه با نگاه به ستارگان، توانسته بود وقت رو به رو شدن با مرض موسمى خود را پيش بينى كند (هم زمان با روز مراسم ويژه).

7 - « عن رجل من أصحابنا عن أبى عبداللّه ( ع ) قال : سألته عن

ص: 150

قول اللّه -عزّوجل- . . . « إنّى سقيم » قال : ما كان ابراهيم ( ع ) سقيماً و ما كذب إنّما عنى سقيماً فى دينه مرتاداً . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند «. ..إنى سقيم» روايت شده كه ابراهيم(ع) بيمار [جسمى] نبود و در عين حال دروغ هم نگفت; بلكه مقصود او اين بود كه به علت دينى كه دارم از كفر كافران دل آزرده ام و من در طلب حقيقت هستم».

8 - « قال أبوعبداللّه ( ع ) : التقية من دين اللّه . . . و لقد قال ابراهيم : « إنّى

سقيم » واللّه ما كان سقيماً ;

از امام صادق(ع) روايت شده كه فرمود: تقيه جزئى از دين خدا است . .. و ابراهيم گفت: «إنى سقيم» در حالى كه به خداوند سوگند او مريض نبود».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 90 - 3

3 - « عن حجر عن أبى عبداللّه ( ع ) قال : خالف ابراهيم ( ع ) قومه و عاب آلهتهم . . . قال أبوجعفر ( ع ) : عاب آلهتهم « فنظر نظرة فى النجوم فقال إنّى سقيم » . . . و اللّه ما كان سقيماً و ما كذب فلمّا تولّوا عنه مدبرين إلى عيد لهم ، دخل ابراهيم إلى آلهتهم فكسر ها إلاّ كبيراً لهم . . . ;

از حجر نقل شده كه از امام صادق(ع) روايت شده كه فرمود: ابراهيم با قومش مخالفت

ص: 151

كرد و خدايان آنها را مورد عيب جويى خود قرار داد . .. امام باقر(ع) فرمود: از معبودهاى آنان خرده گرفت «فنظر نظرة فى النجوم فقال إنى سقيم» ...به خدا سوگند ابراهيم مريض نبود و دروغ هم نگفت. پس چون قومش براى عيدى كه داشتند از پيش ابراهيم(ع) رفتند، او [با تبر] به سوى معبودهاى آنان رفت و آنها را شكست مگر بزرگ ترين بت آنان را...».

19 - 48 - 1

1- ابراهيم ( ع ) ، زندگى در ميان هم كيشان آزر را هم سان زندگى در خانه او ، مانعى در راه خداپرستى خويش ديده و از همه آنها كناره گيرى كرد .

و أعتزلكم و ما تدعون من دون اللّه

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء

- 26 - 75 - 3

3 - لزوم استوار بودن باور هاى دينى بر دلايل عقلى و نه بر تقليد و سنّت ملّى ، در بينش ابراهيم ( ع )

قال أفرءيتم ما كنتم تعبدون

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء

- 26 - 77 - 1

1 - بت و بت پرستى ، دشمن انديشه ، سعادت و تكامل انسان در ديدگاه حضرت ابراهيم ( ع )

فإنّهم عدوٌّ لى

ضمير «هم» در «فإنّهم» به «أصنام» بازمى گردد.

لمّا أعتزلهم و مايعبدون من دون اللّه وهبنا له إسحق و يعقوب

حرف «لمّا» بيانگر ترتب جزا(وهبنا . ..) بر شرط (اعتزلهم ...) مى باشد و دلالت مى كند كه وجود جزا، به خاطر وجود شرط بوده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 105 - 5

5 - توفيق انجام مأموريت ذبح فرزند با زنده ماندن وى ، پاداش خداوند به ابراهيم ( ع )

قد صدّقت الرءيا إنّا كذلك نجزى المحسنين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 106 - 4

4 - برخوردارى ابراهيم ( ع ) از پاداش محسنان ، پس از سربلند بيرون آمدن آن حضرت از آزمايش قربانى فرزندش

قد صدّقت الرءيا إنّا كذلك نجزى المحسنين . إنّ هذا لهو البلؤا المبين

برداشت ياد شده از آن جا است كه جمله «إنّ هذا لهو البلاء المبين» در مقام تعليل براى جمله پيشين (إنّا كذلك نجزى المحسنين) است; يعنى، ابراهيم(ع) از پاداش محسنان برخوردار شد; زيرا به آزمايش الهى گرفتار شد و پيروز گرديد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 110 - 3

3 - فرزنددار شدن ابراهيم ( ع ) و برجاى ماندن نام و آوازه نيك آن حضرت ، از پاداش هاى خداوند به ايشان

فبشّرنه بغلم حليم . .. سلم على إبرهيم . كذلك نجزى المحسنين

جلد

ص: 154

نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف -

43 - 28 - 1،5

1 - بقاى آيين توحيد در نسل ابراهيم ( ع ) ، ره آورد تلاش آن حضرت براى استمرار بخشيدن به آن

و جعلها كلمة باقية فى عقبه

آيات قبل، مى تواند قرينه باشد كه فاعل «جعل» ابراهيم(ع) است.

5 - استمرار دين توحيدى در نسل ابراهيم ( ع ) ، پاداش الهى به آن حضرت در قبال تلاش هاى او در مسير اعتلاى كلمه توحيد

و إذ قال إبرهيم . .. و جعلها كلمة باقية فى عقبه

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين احتمال است كه «جعلها» در مقام بيان لطف خداوند در برابر مجاهدت ها و تلاش هاى حضرت ابراهيم(ع) باشد.

اينكه خداوند در خطاب به يهوديان اين حقيقت را يادآور مى شود كه دستاوردهاى پيامبران نصيب ديگران نخواهد شد، مى توان به برداشت فوق دست يافت.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره -

2 - 141 - 3

3 - پاداش اخروى اعمال نيك ابراهيم ، اسماعيل ، اسحاق و يعقوب ( ع ) اختصاص به خود ايشان دارد و ديگران از آن بهره اى نخواهند برد .

تلك أمة قد خلت لها ما كسبت

تقديم «لها» بر «كسبت» گوياى حصر است. بنابراين «لها ما كسبت»; يعنى، دستاورد آنان تنها از آنِ ايشان و به سود خودشان است.

خداوند ، پاداش ابراهيم ( ع ) را در همين دنيا ، به او عطا كرد .

و ءاتينه أجره فى الدنيا

5 - ابراهيم ( ع ) ، مستحق و سزاوار دريافت پاداش دنيوى بوده است .

و ءاتينه أجره فى الدنيا

اضافه شدن «أجر» به ضميرى كه مرجع آن، ابراهيم(ع) است - گوياى اين نكته است كه او، پاداشى داشته و سزاوار آن بوده است. گفتنى است كه «فى الدنيا» احتمال دارد كه متعلق به «آتيناه» باشد و احتمال دارد كه متعلق به «أجره» باشد. برداشت بالا بنابر احتمال دوم است.

6 - اعطاى اسحاق و يعقوب ( ع ) به ابراهيم ( ع ) و نيز قرار دادن مقام نبوت در نسل آن حضرت ، پاداش دنيوى ابراهيم ( ع ) از سوى خداوند بود .

و وهبنا له إسحق . .. و جعلنا فى ذرّيّته النبوّة... و ءاتينه أجره فى الدنيا

است.

إذ قال إبرهيم لأبيه ءازر

روش قرآن در آيات مختلف مشابه اين آيه ذكر نام و نشان افراد نيست. لذا

تصريح به اسم آزر به صورت عطف بيان بدان جهت مى تواند باشد كه مراد از «اب» را روشن نمايد كه پدر حقيقى ابراهيم(ع) نبوده، بلكه عمو و يا پدر خوانده وى بوده است.

13 - عن أبى عبدالله(ع): إن آزر أبا ابراهيم كان منجما لنمرود . .. و وقع آزر بأهله فعلقت بإبراهيم ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: «آزر» پدر ابراهيم منجم نمرود بود . .. و آزر با همسر خويش همبستر شد و نطفه ابراهيم منعقد گشت ... .

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم

- 14 - 41 - 1

1- حضرت ابراهيم ( ع ) از خداوند خواستار آمرزش خود ، پدر و مادرش و مؤمنان در روز برپايى قيامت شد .

ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنين يوم يقوم الحساب

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم -

19 - 42 - 2

2- آزر ( پدر يا عموى حضرت ابراهيم ( ع ) ) ، مشرك و بت پرست بوده است .

إذ قال لأبيه يأبت لِمَ تعبد ما لايسمع

«آزر» يا پدر حضرت ابراهيم بوده است، چنانچه ظاهر برخى آيات چنين

اقتضا دارد و برخى روايات نيز مؤيد آن است و يا اين كه مطابق برخى روايات ديگر عموى او بوده است. واژه «أب» در

ص: 158

زبان عرب بر «عمو» نيز اطلاق مى گردد. در قرآن نيز در سوره بقره آيه صد و سى و سوم به همين معنا استعمال شده است (نعبد إلهك و إله آبائك إبراهيم و إسماعيل). دراين آيه لفظ «أب» در مورد «عمو» نيز به كار رفته، زيرا اسماعيل عموى يعقوب بوده است. گفتنى است كه برخى مفسران، آزر را جد مادرى ابراهيم دانسته اند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف -

43 - 26 - 3

3 - قوم ابراهيم ( ع ) و فردى كه آن حضرت وى را پدر خطاب مى كرد ، پيرو آيين شرك و بت پرستى بودند .

و إذ قال إبرهيم لأبيه و قومه إنّنى براء ممّا تعبدون

ارنى . .. ليطمئنّ قلبى

امام رضا (ع) درباره «ليطمئنّ قلبى» در آيه فوق فرمود: . .. و لكن ليطمئن قلبى على الخلّة

_______________________________

عيون اخبارالرضا (ع)، ج 1، ص 198، ح 1 ; نورالثقلين، ج 1، ص 276، ح 1088.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 54 - 4

4- ابراهيم ( ع ) پس از دريافت خبر فرزنددار شدنش از فرشتگان ، خواستار توضيح و اطلاعات بيشترى از آنان شد .

فبم تبشّرون

برداشت فوق بر اين اساس است كه «با» در «فبم» براى ملابست باشد و استفهام در جمله «فبم تبشّرون» سؤال از چگونگى تحقق چنين بشارتى (فرزنددار شدن) باشد و نه ترديد و سؤال از اصل فرزنددار شدن.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 57 - 1

1- ابراهيم ( ع ) پس از شناخت مهمانانش ( فرشتگان ) از مأموريت اصلى و مهم آنان جويا شد .

قال فما خطبكم أيّها المرسلون

«خطب» به معناى امر مهم است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 58 - 1

1- در پى جويا شدن ابراهيم ( ع ) از مأموريت اصلى مأموران الهى ( فرشتگان ) آنان هلاكت قوم تبهكار ( قوم لوط ) را مأموريت اصلى خويش معرفى كردند .

قال فما خطبكم أيّها المرسلون . قالوا إنا أُرسلنا

ص: 160

إلى قوم مجرمين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء

- 21 - 52 - 3

3- ابراهيم ( ع ) ، از پدر و قومش در باره علت تقديس و عبادتشان در برابر مجسمه هاى بى جان ، توضيح خواست .

إذ قال لأبيه و قومه ما هذه التماثيل التى أنتم لها عكفون

از پاسخ قوم ابراهيم، كه كارشان را به خاطر پيروى از اجداد خود معرفى كردند (قالوا وجدنا آبائنا لها عابدين)، به دست مى آيد كه سؤال ابراهيم(ع) مربوط به علت و چرايى تقديس و عبادتشان در برابر بت ها بوده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء

- 26 - 70 - 1

1 - پرسش ابراهيم ( ع ) از پدر خود و قومش ، درباره آنچه مورد پرستش قرار داده بودند .

إذ قال لأبيه و قومه ما تعبدون

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء

- 26 - 72 - 1،4

1 - پرسش بيدارگر ابراهيم از قوم بت پرست خويش درباره شنوايى بت ها

قال هل يسمعونكم إذ تدعون

4 - ايجاد سؤال در مردم نسبت به باور هاى آنان ، روش ابراهيم ( ع ) در تذكر دادن و باطل كردن عقايد ايشان

قال هل يسمعونكم إذ تدعون

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات

- 51 -

ص: 161

31 - 1

1 - پرسش حضرت ابراهيم ( ع ) ، درباره رسالت و مأموريت ميهمانان خويش ( فرشتگان )

قال فما خطبكم أيّها المرسلون

«خطب» به شأن و امرى گفته مى شود كه شخص در پى آن است. سؤال ابراهيم(ع) از مأموريتى بود كه فرشتگان، مى خواستند آن را به اجرا درآورند.

پيروى از آيين خويش ( تسليم خدا بودن ) توصيه كرد .

و وصى بها إبرهيم بنيه

ضمير «بها» مى تواند به «ملة إبراهيم» (در آيه 130) برگردد و نيز مى تواند

به جمله «أسلمت» در آيه قبل بازگردانده شود. گفتنى است بازگشت هر دو فرض به يك معناست; زيرا آئين ابراهيم همان تسليم گشتن در برابر خداوند است.

و يزكّيهم

3 - محمد (صلی الله علیه و آله) پيامبرى كه ابراهيم و اسماعيل ( ع ) خواستار بعثت آن حضرت از ميان نسلشان بودند .

ربنا وابعث فيهم رسولا منهم . .. يزكّيهم

به گفته همه مفسران، مراد از «رسولا» پيامبر عظيم الشأن اسلام، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) است.

ع ) ، تابع شريعت ابراهيم

على أن تأجرنى ثمنى حجج

«حج» سنتى است به جا مانده از شريعت حضرت ابراهيم(ع) و از اين كه حضرت شعيب(ع) حج را مبدأ سال در قرارداد بين خود و موسى(ع) تعيين كرد، حكايت از اين دارد كه او به اين سنت - كه يكى از عبادات در شريعت ابراهيم است - پايبند بود.

15 - صافات

- 37 - 83 - 1

1 - ابراهيم ( ع ) ، از شيعيان و پيروان نوح پيامبر

و لقد نادينا نوح . .. و إنّ من شيعته لإبرهيم

«شيعه»، به معناى گروهى است كه تابع رئيس خود باشند.

و أنا عجوز و هذا بعلى شيخًا إن هذا لشىء عجيب

«ياويلتى» (اىواى بر من) عبارتى است كه معمولاً به هنگام تعجب ايراد مى شود. همزه در «ءألد ...» نيز براى تعجب است و جمله «إن هذا ...» نيز تصريح به شگفتى است. اين همه حكايت از تعجب بيش از حد همسر ابراهيم دارد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود -

11 - 74 - 6

6- بشارت يافتن ابراهيم ( ع ) به فرزنددار شدن در سن كهولت ، او را به پذيرش شفاعتش درباره قوم لوط ( برطرف شدن عذاب از آنان ) اميدوار ساخت .

فلما . .. جاءته البشرى يجدلنا فى قوم لوط

برداشت فوق، مقتضاى ترتب «يجادلنا . ..» بر «جاءته البشرى» است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر -

15 - 55 - 1

1- تأكيد فرشتگان بر تحقق و عينيت يافتن بشارت پسردار شدن ابراهيم ( ع ) در دوران پيرى

قالوا بشرنك بالحقّ

مقصود از «بالحق» در آيه فوق يا خبر مطابق با واقع است و يا به معناى اين است كه بشارت ما حقيقت دار است (مجمع البيان). در هر صورت گوياى اين نكته است كه: آنچه بشارت داده شد، تحقق يافتنى است و به وقوع خواهد پيوست.

، لوط ، اسحاق ، يعقوب ، نوح ، داوود ، سليمان ، ايوب ، اسماعيل ، ادريس ، ذاالكفل ، يونس ، زكريا و يحيى ( عليهم السلام ) ، پيشگامان در كار هاى خير

و لقد ءاتينا موسى و هرون . .. يحيى ... إنّهم كانوا يسرعون فى الخيرت

برداشت بالا مبتنى بر اين است كه ضميرهاى جمع در جمله «إنّهم كانوا يسارعون. ..» به پيامبرانى بازگردد كه در سلسله آيات پيشين (48 - 90) از آنان ياد شده است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه

- 60 - 4 - 9

9 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، پيشتازان برائت از مشركان و كافران

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه . .. إذ قالوا

برداشت بالا، با توجه به اين نكته است كه خداوند، از ميان همه پيامبران و امت هاى پيشين، ابراهيم(ع) و همگامانش را الگوى برائت از مشركان معرفى كرده است.

- سوره - آيه - فيش

15 - صافات

- 37 - 89 - 9

9 - « و قد روى : إنّه عنى بقوله « سقيم » أى سأسقم . . . ;

روايت شده كه مراد ابراهيم از سخنش «سقيم» اين بود كه به زودى مريض مى شوم. ..».

لفظى «أبيه» بر «قومه» دلالت بر تقدم زمانى داشته باشد.

آن شرك مىورزيد بيزارم.

14 - عن أبى عبدالله(ع): . .. كشف الله له (إبراهيم) عن السموات حتى رأى العرش و من عليه و اراه الله ملكوت السموات و الأرض فعند ذلك «قال يا قوم إنى برىء مما تشركون» ... .

از امام صادق(ع) روايت شده است: . .. خداوند براى ابراهيم(ع) آسمانها را نمايان كرد تا اينكه عرش و ساكنان آن را مشاهده نمود و خدا ملكوت آسمانها و زمين را به او نماياند، در اين هنگام گفت: «اى قوم من، از آنچه شريك خدا مى دانيد، بيزارم» ... .

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه -

9 - 114 - 9،16

9 - بيزارى جستن ابراهيم ( ع ) از پدرش ، پس از يقين به هدايت ناپذيرى و عداوت او با خدا

فلما تبين له أنه عدو للّه تبرأ منه

16 - تبرّى ابراهيم ( ع ) از « آزر » ، على رغم داشتن خويشاوندى با وى ، تبلور خشوع عميق او در برابر خدا

أنه عدو للّه تبرأ منه إن إبرهيم لأوّه حليم

يكى از معانى كه اهل لغت براى «أوّاه» برشمرده اند، خضوع و خشوع شديد است. يعنى ابراهيم (ع)، در برابر خدا بسيار خاضع و خاشع بود. برداشت فوق بدان احتمال است كه جمله «إن إبراهيم لأوّاه» براى بيان علت تبرّى حضرت ابراهيم (ع) از آزر باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم -

19 - 48 - 1

ص: 171

- ابراهيم ( ع ) ، زندگى در ميان هم كيشان آزر را هم سان زندگى در خانه او ، مانعى در راه خداپرستى خويش ديده و از همه آنها كناره گيرى كرد .

و أعتزلكم و ما تدعون من دون اللّه

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم

- 19 - 49 - 1

1- حضرت ابراهيم ( ع ) از محيط شرك و بت پرستى هجرت كرد و از بت پرستان و معبود هاى آنان كناره گيرى كرد .

فلمّا أعتزلهم و مايعبدون من دون اللّه وهبنا له إسحق و يعقوب

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء

- 21 - 67 - 1

1- اظهار تنفر و انزجار شديد ابراهيم ( ع ) از بت پرستان و معبود هاى آنان

أُفّ لكم و لما تعبدون

«أُفّ» كلمه اى است كه به هنگام تنفر و انزجار از چيزى و يا شخصى، به كار مى رود. تنوين «أُفٍّ» براى تعظيم است; يعنى، انزجار قوى و شديد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

17

- زخرف - 43 - 26 - 1،4،5

1 - اعلان برائت حضرت ابراهيم ( ع ) از شرك و بت پرستى قوم خود

و إذ قال إبرهيم لأبيه و قومه إنّنى براء ممّا تعبدون

4 - آيين شرك ، مورد نفرت و انزجار عميق ابراهيم ( ع )

إنّنى براء ممّا تعبدون

به كارگيرى

ص: 172

كلمه «براء» (مصدر «برء») به جاى «برىء» حاكى از شدت تنفر و انزجار است.

5 - ابراهيم ( ع ) ، نمونه انسان آزاد از تعصبات قومى و جاهلى

و إذ قال إبرهيم لأبيه و قومه

ذكر داستان ابراهيم(ع) و اعلان موضع آن حضرت در برابر عقايد سنتى جامعه خويش - پس از يادكرد پيروى كوركورانه مشركان از نياكان خود - مى تواند در جهت ارائه الگوى سنت شكنى باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ممتحنه - 60 - 4 - 6،9،24

6 - اظهار برائت و بيزارى ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، از مظاهر شرك و قوم مشرك خويش

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منكم و مم-ّا تعبدون

9 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، پيشتازان برائت از مشركان و كافران

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه . .. إذ قالوا

برداشت بالا، با توجه به اين نكته است كه خداوند، از ميان همه پيامبران و امت هاى پيشين، ابراهيم(ع) و همگامانش را الگوى برائت از مشركان معرفى كرده است.

24 - توكل ابراهيم ( ع ) و همراهانش ، بر خداى يگانه در برائت از مشركان و پيامد هاى آن

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منكم . .. ربّنا عليك توكلنا

از مظاهر شرك و قوم مشرك خويش

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منكم و مم-ّا تعبدون

9 - ابراهيم ( ع ) و همگامانش ، پيشتازان برائت از مشركان و كافران

قد كانت لكم أسوة حسنة فى إبرهيم و الذين معه . .. إذ قالوا

برداشت بالا، با توجه به اين نكته است كه خداوند، از ميان همه پيامبران و امت هاى پيشين، ابراهيم(ع) و همگامانش را الگوى برائت از مشركان معرفى كرده است.

24 - توكل ابراهيم ( ع ) و همراهانش ، بر خداى يگانه در برائت از مشركان و پيامد هاى آن

إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منكم . .. ربّنا عليك توكلنا

او براى ملحق شدن به صالحان سراى آخرت ، دليل هاى لزوم پيروى از آيين اوست .

و من يرغب . .. لقد اصطفينه فى الدنيا و إنه فى الأخرة لمن الصلحين

جمله هاى «لقد اصطفيناه» و «إنه فى الأخرة . ..» به منزله دليلى براى «و من يرغب ...» مى باشد.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره -

2 - 132 - 2،3

2 - ابراهيم ( ع ) ، پسرانش را به پيروى از آيين خويش ( تسليم خدا بودن ) توصيه كرد .

و وصى بها إبرهيم بنيه

ضمير «بها» مى تواند به «ملة إبراهيم» (در آيه 130) برگردد و نيز مى تواند به جمله «أسلمت» در آيه قبل بازگردانده شود. گفتنى است بازگشت هر دو فرض به يك معناست; زيرا آئين ابراهيم همان تسليم گشتن در برابر خداوند است.

3 - يعقوب ( ع ) ، پسرانش را به پيروى از آيين ابراهيم ( تسليم شدن در برابر خدا ) سفارش كرد .

و وصى بها إبرهيم بنيه و يعقوب

«يعقوب» عطف بر «إبراهيم» است; يعنى: «وصى بها يعقوب بنيه».

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره -

2 - 135 - 5

5 - ضرورت پيروى از آيين ابراهيم ( ع )

كونوا هوداً . .. قل بل ملة إبرهيم

«ملة إبراهيم» مفعول براى «اتبعوا» (پيروى كنيد) و يا «تتبع» (پيروى مى كنيم) مى باشد.

- سوره - آيه - فيش

13

- شعراء - 26 - 78 - 2

2 - اشاره ابراهيم ( ع ) به آفريدگارى و هدايت گرى خدا ، براى معرفى پروردگار جهان براى بت پرستان

إلاّ ربّ العلمين . الذى خلقنى فهو يهدين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

14

- عنكبوت - 29 - 17 - 5،6

5 - حضرت ابراهيم ( ع ) براى بيدارى قوم اش ، ناتوانى بت ها را تبيين مى كرده است .

إنّما تعبدون . .. أوثنًا ... إنّ الذين تعبدون...لايملكون

6 - ابراهيم ( ع ) به قوم خود اعلام كرد كه بت ها هيچ گونه توانى براى تأمين روزى آنان ندارند .

و إبرهيم إذ قال . .. إنّ الذين تعبدون من دون اللّه لايملكون لكم رزقًا

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

14

- عنكبوت - 29 - 18 - 10

10 - حضرت ابراهيم ( ع ) ابلاغ كننده پيام الهى ، به گونه اى شفاف و بى ابهام ، به مردم بود .

و ما على الرسول إلاّ البلغ المبين

فرستادگان خداوند براى درهم كوبيدن شهر قوم لوط(سدوم)، نزد ابراهيم(ع) رفتند و با او مأموريت خود را در ميان گذاشتند، نشان مى دهد كه ابراهيم(ع) پيامبرِ صاحب شريعت بوده و لوط(ع) تعاليم او را تبليغ مى كرده است.

كردن و نيز دور ساختن او از خود ، در صدد تحميل عقيده خويش بر ابراهيم ( ع ) و بازداشتن او از توحيد بود .

لئن لم تنته لأرجمنّك واهجرنى مليًّا

آن معناى دورى از افراط و تفريط و گرايش به حد وسط و اعتدال نهفته است.

از وى نشنيده اند و از سويى ديگر گروهى بودند كه مستقيماً سخنان تهديدآميز ابراهيم(ع) را شنيده و براى گروه ديگر نقل كرده بودند. دو آيه پيش (تاللّه لأكيدنّ أصنامكم بعد أن تولّوا...) - كه خطاب «أصنامكم» براى مخاطب حاضر است - مؤيد همين برداشت است.

- فيش

13 - شعراء

- 26 - 80 - 3

3 - تذكر ابراهيم ( ع ) به نقش نداشتن بت ها در بيمارى و شفايابى انسان

و إذا مرضت فهو يشفين

تعبير «فهو يشفين» تأكيد بر اين حقيقت است كه تنها خدا در بهبود و شفاى انسان مؤثر است. و چون مخاطب اين تأكيد بت پرستانند، در حقيقت تأكيد ابراهيم(ع) بر سلب هرگونه تأثير بت ها در سلامتى انسان است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء

- 26 - 81 - 2،3

2 - تذكر ابراهيم ( ع ) به قوم بت پرست خود ، مبنى بر نبود كمترين نقش براى بت ها در مرگ و حيات آدمى

و الذى يميتنى ثمّ يحيين

3 - وجود معاد پس از مرگ و محدود نبودن زندگى به دنيا ، تذكر ديگر ابراهيم ( ع ) به قوم بت پرست خويش

و الذى يميتنى ثمّ يحيين

- ابراهيم

- 14 - 35 - 1

1- زندگى حضرت ابراهيم ( ع ) و كيفيت و نوع دعايش ، درس آموز و شايسته يادآورى است .

و إذ قال إبرهيم ربّ اجعل هذا البلد ءامنًا

«و إذ قال» متعلق به «اذكر» و يا «اذكروا» در تقدير است. روشن است كه تذكر به يادآورى داستان حضرت ابراهيم(ع) نشانگر اهميت و درس آموزى آن است.

شده است كه فرمود:. .. خداوند فرستادگانى را به سوى ابراهيم(ع) گسيل داشت ... پس شبانه بر او وارد شدند و او از آنان وحشت كرد و ترسيد كه دزد باشند. امام فرمود: پس چون فرستادگان آن حضرت را وحشت زده و هراسان ديدند، به او سلام كردند ... او [گفت]: قال إنا منكم وجلون...».