اختران فضیلت: زندگی و درگذشت علمای شیعه، 1372 - 1387ش

ناصرالدین انصاری قمی

ص: 2

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

دانشمندان ، نويسندگان ، مراجع تقليد و بزرگان دين را پس از فوت آنان مى نگارد . اهميت و ارزش اين نگارش از چند جهت است :

1 . بسيارى از فرهيختگان ممكن است فقدان چنين عالم و دانشمندى را ندانند و يا ممكن است بدانند ، ولى از خدمات ، آثار علمى و قلمى و سال تولد ، دوران زندگى ، حسن اخلاق و رفتار آنان و نيز زحمات و تلاش هايى كه در دوران زندگى داشته ، اطلاعى نداشته باشند و نگارش شرح حال آنان علاوه بر آگهى بر احوال و آثارشان ، مى تواند راهنما و الگويى براى بازماندگان و به ويژه جوانانى كه مى خواهند در مسير علم و تحقيق گام نهند ، باشد .

2 . بزرگداشتى است از مقام علما و دانشمندان كه بايد ياد و نام آنان در جامعه و نيز در عرصه حوزه هاى علمى ، دينى و دانشگاهى بماند و به وسيله نگارش شرح حال از غربت بيرون آمد ، تا جزء گروهى كه درباره آنها گفته مى شود : « عاشَ غريباً وماتَ غريباً » ، نباشند .

3 . نگارش شرح حال دانشمندان ، نشانه تمدن و فرهنگ يك ملت ، يك جامعه و يك كشور است و به ساير ملل مترقّى جهان مى فهماند تا چه حد براى دانش ، دانشمند و علم و تحقيق ارج و منزلت قائل اند كه بعد از فوت نيز از يادها نرفته و گويا زنده اند .

4 . قلم رسا و جاذب نويسنده محقق و دانشمند اين مقالات جناب حجةالاسلام ناصرالدين انصارى قمى ، بر ارزش و اهميت آن افزوده ؛ به گونه اى كه خواننده

ص: 6

احساس خستگى نمى كند و با نشاط اين سلسله مقالات را پى گيرى مى كند .

در خاتمه توفيق روزافزون متصديان و مديران مجله و نويسنده محترم اين مقالات را از خداوند متعال خواستارم .

2 - فاضل فرزانه جناب ثقةالاسلام استاد عبدالحسين جواهر كلام مى نويسد :

« به راحتى مى توان گفت كه بخش اخبار درگذشتگان ، خود كتابى ارزشمند و پر فايده و شامل شرح حال هاى جديد است كه براى نخستين بار در اين نشريه معرفى مى شوند . بار سنگين اين بخش طى چند سال بر دوش حجةالاسلام آقاى شيخ ناصرالدين انصارى بوده است . اگر هيچ نگوييم ، اما در معرفى و توصيف بخش درگذشتگان مجله ، همين بس كه متوفيان صاحب نام و اثر و حتى گمنام كه نام و نشانى از آنان پس از درگذشت باقى نخواهد ماند ، در صفحات زرين آينه پژوهش ، همچو آينه مى درخشد » .

3 - فاضل گرامى جناب حجةالاسلام ابوالفضل حافظيان هم مى نويسد :

« بخش درگذشتگان ، علاوه بر اينكه بزرگداشتى از مقام علمى عالمان از دست رفته است ، اطلاعات مفيدى در باب تأليفات علماى معاصر به دست مى دهد كه ممكن است در منبع ديگرى قابل دسترسى نباشد » .

4 - استاد محترم جناب دكتر مرتضى ذكايى ساوى مى نويسد :

« اخبار درگذشتگان ، از قسمت هاى بسيار عالى و آموزنده مجله است كه مورد علاقه اينجانب است » .

5 - قرآن پژوه حوزه علميه قم استاد محمّدعلى كوشا هم مى نويسد :

« بخش درگذشتگان مجله ، امرى بسيار لازم بود و مورد توجه فراوان قرار گرفت و قطعاً در آينده هم، به عنوان مأخذى

ص: 7

معتبر و گويا، مطرح خواهد بود ».

6 - استاد محترم جناب آقاى محسن محمّدى فشاركى هم نوشته است :

« اخبار درگذشتگان نيز علاوه بر اطلاع از احوال دانشيان درگذشته ، برايم تازيانه سلوك است كه فراموش نشود : كلُّ نفسٍ ذائقةُ الموت .

هر كه باشى و ز هر جا باشى

آخرين منزل هستى اين است

* * *

در اين كتاب ، القاب و عناوين بزرگان ، به روش كتابهاى رجال و تراجم حذف گرديده ، و موضوعات بر حسب عناوين - به صورت الفبايى - مرتب شده است .

اين كتاب ، داراى ويژگى هاى ذيل است :

1 - براى هر يك از شخصيتهاى كتاب ، با سعى و كوشش فراوان ، عكس و تصوير تهيه شده است .

2 - تا حدّ امكان براى هر يك از ايشان سند و نمونه خط تهيه گرديده است ( در همين جا از بازماندگان محترم بزرگانى كه در اين كتاب معرفى شده اند ، تقاضامنديم هر گونه اطلاعات - اعم از عكس ، دستخط ، اسناد و اجازات - كه به پر بار شدن كتاب ، يارى مى رساند برايم - به نشانى ناشر محترم - ارسال دارند تا در چاپ بعد مورد استفاده قرار گيرد ) .

3 - در اين كتاب ، شرح زندگانى بزرگانى كه در مجله از قلم افتاده ، ذكر شده است .

4 - همچنين بر مقالات مجله ، نكات جديد افزوده و ويرايش مجدّد هم شده است .

5 - در نظر است شخصيتهايى كه در اين كتاب نيامده اند ، و تاريخ وفات ايشان در اين زمان -

ص: 8

1372 تا 1387 - است در مستدرك آورده شود .

6 - اگر مقاله و شرح حال از كتابى و يا شخصى اخذ شده باشد ، به نام مصدر و منبع اشاره شده و اگر بدون نام است ، با مراجعات و اطلاعات شخصى نوشته شده است .

در پايان از ارشادات و راهنمايى ها و يارى هاى ارباب فضل و دانش ، كه در پربار ساختن اين كتاب از هيچ كمك و كوششى دريغ نكردند ، به ويژه فاضل فرزانه و سختكوش دانشمند محترم آقاى عبدالحسين جواهر كلام - كه سخاوتمندانه و فروتنانه اطلاعات و عكس هاى خويش را در اختيارم نهاد - و هم استاد محترم جناب

حجةالاسلام والمسلمين آقاى محمّد سمامى حايرى - كه تصاوير بسيار برايم فراهم آورد - صميمانه سپاسگذارى مى نمايم و پاداش ايشان را از خداوند متعال خواستارم .

اميد آنكه اين خدمت مورد رضايت خداوند متعال و صاحب شريعت مقدسه و حضرت صاحب الزمان ( عج ) قرار گيرد . بمنّه وكرمه ، انه قريب مجيب .

ناصرالدّين انصارى قمى

17 ربيع المولود 1430 ق .

و سيدمحمّدكاظم يزدى ( در منقول ) و ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرشهاب الدين تبريزى ( در معقول ) - مكاسب ، شرح منظومه ، شوارق ، اسفار ( امور عامه ) و تفسير قرآن را فراگرفت . سپس به درس فقه و اصول آيت اللَّه العظمى بروجردى ( به مدّت 8 سال ) و درس فقه آيت اللَّه حاج سيد محمّد تقى خوانسارى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . سپس به نجف اشرف هجرت كرد و در دروس آيات عظام : سيدعبدالهادى شيرازى ، آقاى حكيم و ميرزا حسن بجنوردى به مدّت دو سال شركت جُست و سپس به قم باز آمد و به مدّت 5 سال در درسهاى تفسير و اصول و فلسفه علامه طباطبايى حاضر شد و در زمره برترين شاگردان وى درآمد و مدتى هم در قزوين از محضر آيت اللَّه رفيعى قزوينى بهره مند شد . فقيد سعيد در حدود سال 1345 ش به مشهد مقدس رفت و در آنجا رحل اقامت افكند و به تدريس فلسفه و عرفان شيعى همت گماشت و متون بسيار را تحقيق و منتشر ساخت و نامش در مجامع علمى جهان طنين افكن شد . سرانجام ، روح پاك آن استاد بزرگ در 80 سالگى آرام گرفت و در سوم فروردين 1384 جان به جان آفرين تسليم كرد و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه حاج سيدعزالدين زنجانى ، در صحن آزادى حرم امام رضا عليه السلام به خاك سپرده شد .

* برخى از آثارش عبارتند از :

1 . تفسير سوره حمد 2 . شرح حال و آراى فلسفى ملاصدرا 3 .

ص: 10

شرح زادالمسافر ملاصدرا 4 . شرح فصوص الحكم 5 . شرح مقدمه قيصرى بر فصوص 6 . هستى از نظر عرفان و فلسفه 7 . منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران ( 4 جلد ) 8 . تعليقه و حاشيه بر : اصول المعارف ملامحسن فيض 9 . تعليقه و حاشيه بر : مصباح الهدايه امام خمينى 10 . تعليقه و حاشيه بر : انوار جليه ملاعبداللَّه زنوزى 11 . تعليقه و حاشيه بر : تحفة المراد ملاعباس دارابى 12 . تعليقه و حاشيه بر : هداية الطالبين حاجى ملاهادى سبزوارى 13 . تعليقه و حاشيه بر : مكاتبات عرفانى سيداحمد كربلايى و شيخ محمّدحسين اصفهانى 14 . تعليه و حاشيه بر : رسائل فلسفى ملاعلى نورى و ملانظر على گيلانى

15 . تعليقه و حاشيه بر : رسائل فلسفى و كلامى سيدمحمّد كاظم عصار 16 . تعليقه و حاشيه بر : رسائل محقق قيصرى 17 . تعليقه و حاشيه بر : شرح فصوص الحكم مؤيد الدين جندى 18 . تعليقه و حاشيه بر : الشواهد الربوبية صدرالدين شيرازى (با تعليقه حكيم سبزوارى)

19 . تعليقه و حاشيه بر : لمعات الهيه ملاعبداللَّه زنوزى 20 . تعليقه و حاشيه بر : مبدأ و معاد ملاصدرا

21 . مقدمه و تعليقه بر : مجموعه رسائل حكيم سبزوارى

22 . المسائل القدسيه صدرالدين شيرازى

23 . مقدمه و تعليقه بر : مشارق الدرارى شرح تائيه ابن فارض از سعيدالدين فرغانى 24 . مقدمه و تعليقه بر : تمهيد القواعد ابن تركه 25 . مقدمه و تعليقه بر : رساله المشاعر ملاصدرا

26 . مقدمه و تعليقه بر

ص: 11

: رساله النصوص صدرالدين قونوى 27 . مقدمه و تعليقه بر : رساله نوريه حكيم بهايى لاهيجى 28 . مقدمه و تعليقه بر : نقد النصوص عبدالرحمن جامى 29 . مقدمه و تعليقه بر : اصل الاصول ملانعيما گيلانى 30 . مقدمه و تعليقه بر : شرح دعاء المعرفة فاضل خراسانى .

، سيدصدر الدين جزايرى و سيدمحمد تقى نخجوانى مباحثه مى كرد. وى معارف و اخلاق را مدتى اندك در محضر جمال السالكين ميرزا على آقاى قاضى و سپس آيت اللَّه آقا سيدعبدالغفار مازندرانى فراگرفت . پس از اخذ اجازه اجتهاد از اساتيد خويش و ديگر علماى نجف مانند آيات عظام: نايينى، كمپانى، آقا ضياء عراقى، شيخ محمد كاظم شيرازى و حاج شيخ عبدالكريم حائرى، در سال 1367 ق به همدان باز گشت و به تدريس علوم دينى، اقامه جماعت، تأليف و تصنيف و ارشاد مردم پرداخت و پس از وفات پدر گرامى اش، مسجد كولانج را مركز وعظ و ارشاد خويش قرار داد.

معظم له، داراى مجلسى خوش و گفتارى شيرين و رويى باز و چهره اى بشاش بود. زندگى اش ساده و رفتارش آميخته با تواضع بود. به مستحبات اهتمام فراوان داشت و از مكروهات دورى مى جست. از وقت خويش بهره كافى مى برد و به مطالعه و نگارش مى پرداخت. رفتار و كردارش آدمى را به سوى خدا سوق مى داد. از شهره شدن گريزان بود. به امام خمينى احترام و به و انقلاب اسلامى ايران اميدوار بود - و اين از مصاحبه هايش با مجله حوزه (ش 30 و 32) هويداست - و حفظ نظام اسلامى را از اهمّ واجبات شرعى مى دانست. او در رؤيايى صادق، از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم دستور نگارش تفسير قرآن را دريافت كرد و در انجام آن نيز توفيق يافت.

آثار چاپى او عبارت اند از:

1 . انوار درخشان در تفسير قرآن (18 ج )

2 . درخشان پرتوى از اصول كافى (شرح كتاب التوحيد كافى، 6 جلد )

3 . معاد جسمانى

ص: 13

و روحانى 4 . مسيحا مژده مهدى موعود .

كتاب هاى غير چاپى او نيز عبارت اند از:

5 . تقريرات درس اصول ميرزاى نايينى (از مباحث الفاظ تا تعادل و تراجيح )

6 . تقريرات درس فقه محقق اصفهانى (بحث مكاسب)

7 . تقريرات درس اصول محقق اصفهانى 8 . رساله هايى در شرح احاديث اخلاقى و فلسفه و كلام .

آن فقيه بزرگ، در سحرگاه يكشنبه 15 جمادى الاول 1417 ق (هشتم مهر 1375) در نود و پنج سالگى بدرود حيات گفت. با رحلت وى، در استان همدان سه روز عزاى عمومى و يك روز تعطيل عمومى اعلام شد و سراسر شهر سياه پوش گرديد و از سوى مقام معظم رهبرى و مراجع معظم تقليد، ارگان ها و سازمان هاى مختلف پيام هاى تسليت صادر شد. پيكر پاكش پس از تشييع چند صد هزار نفرى، به مشهد مقدس انتقال يافت و در شهر مشهد تشييع مجدد گرديد و آيت اللَّه حاج شيخ حسنعلى مرواريد بر آن نماز گزارد و در دارالزهد آستان مقدس حضرت امام رضا عليه السلام و در جوار مرقد شيخ بهايى ، به خاك سپرده شد .

سيد على عرب

از راست به چپ :

سيد ابوالحسن موسوى همدانى ، آقا نجفى همدانى ، شيخ حسين عندليب همدانى

محسن و شيخ صادق بن شيخ محمّد ) و منطقه احساء را به نور علم و دانش و فقاهت و ادب شيعى روشن ساخته اند .

فقيد سعيد در حدود سال 1325 ق در شهر مُبرّز در بيت علم و فضيلت زاده شد . پدرش فقيه بزرگوار آيت اللَّه شيخ محمّد آل خليفه ( بن شيخ حسين بن محمّد ) و مادرش علويه جليله صبيه آيت اللَّه سيدهاشم موسوى آل سلمان بود . وى پس از دوران كودكى ، مقدمات و ادبيات را نزد شيخ محمّد سعد ( م 1352 ق ) و سيدمحمّد العلى ( م 1388 ق ) فراگرفت .

سپس در سال 1349 ق همراه با برادرش حجةالاسلام شيخ صادق آل خليفه ( درگذشته : يازدهم جمادى الاول 1413 ق ) به نجف اشرف كوچيد و سطوح عاليه را

نزد حضرات آيات : سيدمحمّدباقر شخص ( م 1381 ق ) و سيدناصر احسايى ( م 1358 ق ) فراگرفت ، و پس از آن در درس هاى آيات عظام : شاهرودى ، حكيم و خويى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و همزمان به تدريس سطوح عاليه و پرورش شاگردانى چون علامه شيخ باقر شريف قرشى ، علامه شيخ هادى قرشى ، علامه شيخ حسين فرج آل عمران و شيخ احمد آل عصفور پرداخت .

در سال 1360 ق به زادگاهش بازگشت و پس از ساليانى اقامت در 1364 ق براى بار دوم به نجف باز آمد و به مدت هفده سال ( تا 1381 ق ) به تحصيل و تكميل علوم و تدريس و تأليف پرداخت تا در همين سال با اخذ اجازات متعدد ، به عنوان

ص: 15

وكيلِ مطلق مراجع تقليد نجف به زادگاهش بازگشت و به خدمات دينى پرداخت و حوزه علمى پررونقى را به راه انداخت و بسيارى از طلاب قطيف و احسا را تربيت نمود ( مانند مرحوم سيدمحمّد الناصر ، سيدناصر آل سلمان ، سيدطاهر آل سلمان ، سيداحمد آل سلمان ، شيخ على قطيفى ، سيدمحسن آل سلمان ) . او علاوه بر تدريس با جدّيت به احياى شعائر ( اقامه جماعت در هر سه وقت ، اقامه مجالس عزا و جشن براى اهل بيت عليهم السلام ، منبر و موعظه ، پاسخ به نيازها و رفع مشكلات مؤمنان ) پرداخت و با اخلاق خوش و پاكى نفس و صفاى سريرتش به عنوان پيشوايى محبوب در منطقه احساء به شمار مى رفت . نقشى بزرگ در حركت علمى و دينى منطقه برعهده داشت و به دليل اشتغالات فراوانش كمتر به تأليف پرداخت و از سرِ تواضع از نام بردن و نشان دادن نوشته هايش به ديگران خوددارى مى كرد .

* برخى از آثارش عبارتند از :

1 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شاهرودى 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حكيم 3 . تقريرات درس فقه واصول آيت اللَّه خويى .

آن فقيه بزرگوار ، در جمادى الثانى 1426 ق در 100 سالگى بدرود زندگى گفت و پس از تشييع در زادگاهش به خاك سپرده شد و در غم فقدانش مجالس متعدد برگزار و اشعار گوناگون سروده شد .

( هاشم محمّد الشخص ، اعلام هَجَر ، ج 1 ، ص 514 - 519 ) .

دنيا آمد. پدرش حجةالاسلام شيخ محمد تنكابنى (م 1397 ق) يكى از فضلاى نجف بود. فقيد سعيد پس از تحصيلات دبيرستان و اخذ ديپلم، به تحصيل علوم دينى روى آورد و در سال 1385 ق وارد «كليّة الفقه» شد و از آن جا فارغ التحصيل شد. سپس به عضويت انجمن ادبى «عبقر» و «جمعيت مؤلفين و نويسندگان عراق» و «جمعية التحرير الثقافى» در آمد و در جشنواره «الشعر التاسع» در بغداد - سال 1389 ق - شركت جست.

وى شاعرى قوى پنجه و اديبى توانا بود و با شعرش در بيشتر مناسبات دينى و ملّى شركت داشت و روزنامه هاى عربى و عراقى، بسيارى از اشعارش را منتشر ساختند .

وى در سال 1405 ق به قم مهاجرت كرد و به تأليف و ترجمه و سرودن شعر پرداخت .

.فف

برخى از آثار چاپى وى عبارت اند از:

1 . انفاس الشباب - شعر

2 . الصوت و الأصداء - شعر

3 . الزورق و الرياح - شعر

4 . المستغفرون بالاسحار (ترجمه كتاب «شبِ مردان خدا» نوشته: سيدمحمد ضياءآبادى )

5 . ماهى الصلاة (ترجمه كتاب «نماز چيست» نوشته: سيدمحمدبهشتى)

و ديگر كتاب هايش نيز عبارت است از:

6 . مدائن الظلال - شعر

7 . اوراق نقدية 8 . شذرات من حياتهم 9 . دراسات قرآنية 10 . اتيار الاسلامى فى الادب العراقى المعاصر 11 . دروس اخلاقية 12 . الشيعة 13 . المثانى الشعرية 14 . فى حمى الاسلام 15 . الوصف عند النحويين و الاصوليين .

وى در 29 محرم الحرام 1414 ق در 48 سالگى بدرود زندگى گفت و در قم به

ص: 17

خاك سپرده شد .

( كاظم عبود الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 503 )

نهاد و بيش از دو سال ادامه يافت. خوش اخلاق و خوش مجلس بود و علوم خويش را به راحتى در اختيار ديگران مى نهاد. دستى جواد و بخشنده داشت و به بسيارى از فقيران و درماندگان كمك مى كرد.

آثار چاپى اش عبارت اند از:

1 . الشيخيه، نشأتها و تطورها 2 . هكذا نلتقى 3 . ديوان السيد موسى الطالقانى (تحقيق و تعليق)

4 . ديوان الشيخ هاشم الكعبى (تحقيق و تعليق)

5 . زهرة العقول ضامن بن شدقم (تحقيق)

و كتاب هاى غيرچاپى اش نيز عبارت اند از:

6 . ذكرى الشيخ آقا بزرگ الطهرانى 7 . اعيان الشيعه فى الهند (ناتمام)

8 . بحوث فى الفقه و الاصول 9 . التواريخ المنظومة (2 ج)

10 . اثر الطواعين فى القضاء على التراث العلمى و الادبى فى العراق 11 . جولة فى آلمانيا

12 . غاية الامانى فى احوال آل الطالقانى 13 . سحر الاديب فى شرح شواهد مغنى البيت 14 . من ضحايا الشذوذ 15 . سعاة المتأنق فى توضيح حاشية المنطق 16 . المجموع (2 ج)

17 . الكشكول - الروض الزاهى - 18 . سير العلم 19 . مذكرات (2 ج)

20 . ديوان الشعر 21 . شعراء رثوا امهاتهم (2 ج)

22 . الشجرة الاقحوانية فى نسب السادة الطالقانية 23 . ديوان السيد باقر الطالقانى (تحقيق)

24 . ديوان السيد مهدى الطالقانى (تحقيق)

آن اديب بزرگ نجف در روز يكشنبه 9 ربيع الاول 1424 ق (21 ارديبهشت 1382 ش) در 74 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش به همراه پيكر پاك آيت اللَّه سيدعلى بهشتى تشييع و پس از نماز آيت اللَّه محمّد اسحاق فياض در

ص: 19

قبرستان وادى السلام نجف به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 446 )

آشتيانى به تهران مهاجرت كرد و مدت ها در درس ايشان شركت جست . پس از سالى چند به شوشتر بازگشت و رياست حوزه علميه آن جا را بر عهده گرفت و طى سال هاى متمادى ه تربيت طلاب، تدريس علوم دينى، وعظ و ارشاد، امامت جماعت، تأليف و تصنيف و مبارزه با فساد، امر به معروف و نهى از منكر پرداخت. او داراى اجازه هاى متعدد در اجتهاد و روايت از حضرات آيات: حائرى يزدى، سيدابوالحسن اصفهانى، آقا ضياء عراقى، شيخ محمد كاظم شيرازى، سيدمحمد هادى ميلانى و شيخ آقا بزرگ تهرانى بود و در علوم عقلى و نقلى چون: فقه، اصول، حديث، هيأت و نجوم، حساب و رياضيات و هندسه و جبر و مقابله، ادبيات عرب مهارت فراوان داشت .

آثار ايشان به جز احياى حوزه علميه شوشتر (مدرسه سيدنعمت اللَّه جزايرى) عبارت اند از :

1 . تضمين الفيه ابن مالك بنام «الرياض المرضيه»

2 . منظومه در حكمت 3 . رساله در حديث «لاتعاد» 4 . تقريرات فقه و اصول 5 . تحرير العروة الوثقى .

معظم له، به دنبال كسالتى طولانى در تاريخ جمعه 5 صفر 1415 ق (23 تير 1373 ش ) در سنّ 84 سالگى چشم از جهان فرو بست. با درگذشت ايشان در استان خوزستان سه روز عزاى عمومى اعلام شد و با تشييعى باشكوه به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 5 ، ص 412 )

(1308 ش)، در نجف اشرف به دنيا آمد. پدرش آيت اللَّه حاج سيدحسين آل على (م 1373 ق) از علماى شاهرود و از شاگردان آيات عظام : حاج شيخ عبدالكريم حائرى، ميرزاى نايينى، آقاضياء عراقى و سيدابوالحسن اصفهانى بود .

معظم له مقدمات علوم دينى و سطوح را نزد پدر بزرگوارش و آيت اللَّه سيدجعفر موسوى مروج آموخت و پس از آن در درس هاى فقه و اصول آيات عظام: آقاى شاهرودى و آقاى خويى حاضر شد و بهره فراوان برد و هم زمان با آن به تدريس سطوح و اقامه جماعت در «مسجد الامام المهدى» و ارشاد و راهنمايى مؤمنان پرداخت . ايشان هم چنين يكى از اعضاى هيأت استفتاء آيت اللَّه شاهرودى و مسؤول دفتر و بعثه حج آن مرجع فقيد بود كه از اين رهگذر توانست خدمات فراوانى را به طلاب حوزه علميه بنمايد .

وى مقيد بود زيارت عاشورا را هر روز قرائت كند و بارها، پياده از نجف به كربلا مشرّف مى شد، كه برخى از اين سفرها در معيّت آيت اللَّه شاهرودى بود. در سال 1395 ق بود كه به دليل فشار بسيار حكومت بعث به ايرانيان مقيم عراق، وى به كويت مهاجرت كرد و در آن جا به بزرگداشت شعائر دينى و تبليغ و تدريس و تأسيس مساجد و مدارس پرداخت كه مدرسه علميه آيت اللَّه خويى از آن جمله است.

در سال 1370 ش (1412 ق) به تهران آمد و به تأسيس بيمارستان سيصد تختخوابى چشم پزشكى پيامبران موفق گرديد.

آثار چاپى ايشان عبارت اند از :

1 . المحاضرات فى التاريخ و الحديث - 2 ج - (مجموعه 101 سخنرانى وى در موضوعات قرآنى، حديثى، تاريخى،

ص: 22

اخلاقى)

2 . الانسان فى مراحل السّت ( اين كتاب به فارسى وارد و ترجمه شده است )

3 . الامام المهدى و ظهوره 4 . آداب الحرمين - فارسى و عربى

5 . صحيفة المتهجد - فارسى و عربى

6 . المراقبات فى اعمال الجمعة 7 . كتاب الارث (الارث فى جداول)

8 . شخصية المسلم 9 . من معالم الاسلام و آدابه

و آثار مخطوط وى عبارت اند از:

10 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شاهرودى 11 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى 12 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى

ايشان پس از تحمل سال ها بيمارى و اسارت و شهادت بستگانش (فرزند و داماد و نوادگانش) در هشتم فروردين 1377 (اول ذيحجة الحرام 1418 ق) در 70 سالگى چشم از جهان فرو بست و پس از تشييع و نماز آيت اللَّه حاج سيدمحمد شاهرودى بر پيكر پاكش، در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام مدفون گرديد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 66 )

ص 1033 ) و او فرزند علامه شيخ باقر ( م 1290 ق ) - ر . ك : كرام البررة ، ج 1 ، ص 177 - و او فرزند آيت اللَّه العظمى شيخ محمّدحسن آل ياسين كاظمى ( م 1308 ق ) صاحب « اسرار الفقاهة » از اعاظم شاگردان صاحب جواهر - بوده است .

مادرش نيز ، صبيه علامه بزرگ آيت اللَّه سيدهادى صدر و دايى اش علامه جليل آيت اللَّه العظمى سيدحسن صدر كاظمى ( 1272 - 1354 ق ) صاحب تأسيس الشيعة و علامه سيدحيدر صدر ( 1309 - 1356 ) پدر بزرگوار شهيد آيت اللَّه العظمى سيد محمّدباقر صدر بوده است .

وى ، ادبيات و مقدمات را نزد پدر بزرگوارش و شيخ محمّدرضا عامرى و در مدرسه « منتدى النشر » ، سطوح را نزد اساتيدى مانند آيات : شيخ عباس رميثى و شيخ محمّدطاهر آل راضى فراگرفت و پس از آن به درس هاى آيات عظام : خويى و آل ياسين حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت .

پس از وفات عمويش علامه بزرگوار شيخ راضى آل ياسين ( م 1372 ق ) ، به كاظمين رفت و به تدريس و تأليف و اقامه جماعت ( در صحن حرم مطهر كاظمين عليهما السلام ) و ارشاد دينى در حسينيه آل ياسين پرداخت و بسيارى از تأليفات و تحقيقات خويش را به سامان رسانيد .

وى در طول اقامت 55 ساله اش در اين شهر ، منشأ خدمات بسيار شد و خانه اش مركز علم و بحث بود . او در سال 1387 ق ، در بغداد مجله « البلاغ » را منتشر ساخت و سال ها در

ص: 24

اين مجله گرانسنگ ، اشعار و بحث ها و مقالات عميق و دقيق را ارائه كرد . او در اين سال ها ، به عضويت « مجمع علمى عراقى » و « مجمع علمى اردنى » برگزيده و نامش در اوساط علمى جهان عرب طنين افكن شد . استاد محمّدهادى امينى درباره او مى نويسد : عالم جليل محقق ثبت مؤلف متتبع شاعر فاضل اديب باحث ، متضلع فى التراث الاسلامى ... ورع ثقة صالح خبير بالتاريخ و الرجال والمخطوطات ( معجم رجال الفكر فى النجف ، ج 1 ، ص 74 ) .

تأليفات آن مرد بزرگ عبارتند از :

1 . اللَّه بين الفطرة والدليل 2 . النبوة 3 . العدل الالهى 4 . الامامة 5 . فى رحاب القرآن 6 . الاسلام ونظام الطبقات

7 . المادة بين الازلية والحدوث 8 . الانسان بين الخلق والتطور 9 . مفاهيم اسلامية عامة 10 . المبادئ الدينية للناشئين 11 . الاسلام بين الرجعية والتقدمية 12 . الاسلام والرق 13 . الاسلام والسياسة 14 . فى رحاب الاسلام 15 . على هامش كتاب العروة الوثقى 16 . بين يدى المختصر النافع 17 . هوامش على كتاب نقد الفكر الدينى 18 . التخطيط القرآنى للحياة 19 . المشهد الكاظمى ( به فارسى ترجمه شده است )

20 . تاريخ الصحافة فى الكاظمية 21 . شعراء كاظميون 22 . تاريخ المشهد الكاظمى فى العصر العباسى 23 . المشهد الكاظمى من بدء الاحتلال المغولى الى نهاية الاحتلال العثمانى 24 . المعمّى والاحاجى والالغاز 25 . معجم النبات والزراعة 26 . نهج البلاغة لمن ( به فارسى ترجمه شده است )

27

ص: 25

. المهدى المنتظر عليه السلام بين التصور والتصديق 28 . الحمزة بن عبدالمطلب 29 . محمّد بن محمّد بن النعمان ، الشيخ المفيد

30 . منهج الشيخ الطوسى فى التفسير 31 . الصاحب بن عباد 32 . سعد بن الربيع 33 . عبداللَّه بن رواحه 34 . مالك بن نويرة ، حياته وشعره 35 . نصوص الردّة فى تاريخ الطبرى 36 . ديوان شعر ( مخطوط )

37 . الشباب والدين 38 . تاريخ الحكم البويهى فى العراق 39 . الدين الاسلامى ، اصوله ، نظمه .

و آثار تحقيقى او نيز عبارتند از :

1 . ايمان ابى طالب ( شيخ مفيد )

2 . مسئلة فى خبر مارية قبطيه ( شيخ مفيد )

3 . التنبيه على حدوث التصحيف ( اصفهانى )

4 . شرح قصيده صاحب بن عباد ( بهلولى )

5 . المحيط فى اللغة ( صاحب بن عباد )

6 . القباب الزاخر ( صنعانى )

7 . الاقناع ( صاحب بن عباد )

8 . ديوان شعر ( صاحب بن عباد )

9 . ديوان شعر ( شيخ جابر كاظمى )

10 . الشافى ( سيدمرتضى )

11 . معانى الحروف ( على بن عيسى رمّانى )

12 . ديوان شعر ( ابوالاسود دؤلى )

13 . شرح مشكل ابيات متنبى ( ابن سيده ) .

آن عالم بزرگوار و خدمتگزار دين و مذهب ، در 77 سالگى ، در اواخر ماه رجب الخير 1427 ق در كاظمين چشم از جهان فروبست و پس از تشييع ، در حرم مطهر كاظمين عليهما السلام به خاك سپرده شد .

( كاظم

ص: 26

الفتلاوى ، المنتخب من رجال الفكر والادب ، ص 453 ) .

اصول روى آورد و در مدّت 20 سال اقامت در نجف، شاگردان بسيارى را پرورش داد. در سال 1380 ق ، به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و بساط تدريس را گسترانيد و ساليان فراوان مباحث فقهى: طهارت، صلات، بيع و خيارات و دو دوره كامل اصول تدريس نمود و بسيارى از فقهاى امروز را بار آورد. برخى از شاگردانش عبارت اند از حضرات آيات : عبداللَّه جوادى آملى ، محمد على اسماعيل پور قمشه اى، اسماعيل صالحى مازندرانى ، سيدمحمّدحسن مرتضوى لنگرودى، محمد محمدى گيلانى، سيدعلى محقق داماد، محمد تقى مجلسى، محمد يزدى، محمد حسين مسجد جامعى، سيدابوالفضل موسوى تبريزى و سيدجعفر كريمى . برخى از تقريرات چاپ شده درس معظم له عبارت است از :

الف - فقه:

1 . المعالم المأثورة فى الطهارة (6 ج ) . از : آقاى محمد على اسماعيل پور قمشه اى

2 . كشف الحقائق - در بيع و خيارات - (4 ج ) . از : آقاى سيدجعفر كريمى

ب - اصول:

1 . مجمع الافكار و مطرح الانظار (5 ج ) . از : آقاى محمد على اسماعيل پور

2 . منتهى الافكار - مباحث الفاظ - (2 ج ) . از : آقاى محمد تقى مجلسى

3 . تحرير الاصول - استصحاب و تعادل و تراجيح - از: آقاى سيدعلى فرحى قمى ،

4 . تقرير الاصول - مباحث الفاظ - از: آقاى ضياء الدين نجفى

و تأليفات آن عالم بزرگ، عبارت اند از:

1 . توضيح المسائل 2 . مناسك حج 3 . حاشيه بر عروة الوثقى 4 . كتاب الطهارة 5 . كتاب الصلاة 6 .

ص: 28

كتاب الصوم 7 . كتاب الرهن و الاجارة 8 .كتاب البيع و الخيارات 9 . رساله در نيت 10 . بدايع الافكار (4 ج) - تقريرات درس اصول آقا ضياء عراقى 11 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه سيدابوالحسن اصفهانى 12 . تقريرات درس فقه آقا ضياء عراقى 13 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حائرى (صلاة) 14 . حاشيه بر چغمينى - در هئت و نجوم - 15 . حاشيه بر التحصيل بهمنيار - در منطق و حكمت -

معظم له، به غير از تأليفات و شاگردانش، توفيق يافت چندين مسجد و مدرسه در قم و شهرهاى مازندران بنياد نهد ، كه اينك مدرسه علميه ولى عصر عليه السلام و كتابخانه اش مورد استفاده طلاب حوزه علميه قم است.

فقيه فقيد از اخلاقى خوش و محضرى پر استفاده و نظم دقيق زندگى و پرهيز از تجملات و ساده زيستى، برخوردار بود. با اين كه به مرجعيت رسيده بود، اما با پاى پياده به محل درس مى آمد و مراجعات مردم را پاسخ مى داد و در مقام فتوا و مصرف حقوق بسيار محتاط بود. هر گاه نام اميرالمؤمنين را بر زبان مى آورد، بغض گلويش را

مى گرفت و هر وقت از خواب بر مى خاست، بر حضرت درود مى فرستاد. از مراجع معاصرش تجليل مى كرد و مبانى آنان را در درس هايش مطرح مى ساخت و در مجالس روضه آنان حضور مى يافت. معظم له از آغاز نهضت اسلامى ايران، به موضع گيرى بر عليه رژيم برخاست و اعلاميه هاى متعدد صادر فرمود، نماز جماعت ايشان در حياط مدرسه خان، نقطه اجتماع مبارزان روحانيت بود و پس از پيروزى انقلاب، هماره مردم را به پيروى از حضرت امام سفارش

ص: 29

مى نمود .

سرانجام، روح بزرگش در تاريخ جمعه 4 رمضان المبارك 1413 ق (17 اسفند ماه 1371 ش) در 91 سالگى به مواليان طاهرينش پيوست. با وفاتش، پيام هاى تسليت فراوان از سوى آيات عظام : گلپايگانى و اراكى، مقام معظم رهبرى، رؤساى قواى سه گانه، شخصيت ها و نهادهاى مختلف صادر شد و شاعران، اشعار بسيار در رثايش سرودند .

پيكر پاكش، عصر روز شنبه با حضور هزاران نفر از علما و مردم و مقامات و مسؤولين سياسى و مذهبى كشور، تشييع و پس از نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر آن ، در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

( شرح حال مفصل ايشان را در كتاب اختران فقاهت ، ج 2 ، ص 401 - 426 نگاشته ام )

درس خارج فقه و اصول آيت اللَّه حجت1 ت اللَّه حجت، 2 و خارج اصول آيت اللَّه العظمى بروجردى حاضر شد و هم زمان حكمت را از محضر آيت اللَّه شيخ اسحق آستارايى و آقا سيدحسين قاضى تبريزى و هيأت را از علامه طباطبايى فراگرفت.

معظم له در سال 1369 ق ، پس از اخذ اجازات متعدد علمى از اساتيد خويش و برخى علماى نجف چون: آيت اللَّه حكيم و آيت اللَّه خويى، به زادگاهش بازگشت و به تدريس علوم دينى و اقامه جماعت در مسجد ميرزا احمد پرداخت و رفته رفته در آن شهر موقعيتى بس والا كسب كرد و مورد توجه فضلا و حوزه علميه قرار گرفت.

وى علاوه بر ساير كمالات علمى و اخلاقى خويش، خطّى بسيار زيبا داشت و انواع خطوط را نيكو مى نوشت و يكى از خوشنويسان زنجان به شمار مى رفت. هم چنين در تأليف و گردآورى دقايق علمى و تاريخى كوشا بود و از هر فرصتى براى مطالعه و كتابت بهره مى برد.

آثارى چند، به خط نكويش بر جاى مانده كه عبارت است از:

1 . جامع الروايات المروية عن الائمة الهداة (در عقايد و اخلاق)

2 . تاريخ اسلام (از ابتدا تا پايان)

3 . المختار من ابحاث المعالم 4 . سفره درويش (در علوم غريبه و كشكول).

وفات آن عالم بزرگوار در چهاردهم رمضان 1418 ق (23 دى 1376 ش) در 76 سالگى در زنجان روى داد و پيكر پاكش پس از تشييعى باشكوه، در كنار مرقد آيت اللَّه شيخ فياض زنجانى مدفون شد.

( با تشكر از آقاى عبدالحسين جواهر كلام )

مى شد. فقيد سعيد، در سال 1335 ق (1295 ش) در قزوين به دنيا آمد. پدرش آيت اللَّه سيد ابوتراب قزوينى (1309 -1393 ق) از شاگردان آيات عظام: ميرزاى نايينى، سيد ابوالحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى - و او فرزند عالم جليل حاج سيد حسين، و او فرزند آيت اللَّه حاج سيد ابوتراب قزوينى (م 1303 ق)- معروف به سكاكى - از شاگردان شيخ انصارى و مجاز از او، بوده است .

معظم له، پس از تحصيلات ابتدايى، به فراگيرى علوم دينى روى آورد و ادبيات و سطوح اوليه را نزد حضرات آيات: شيخ محمود رييسى، شيخ يحيى مفيدى و پدر بزرگوارش آموخت و پس از آن در سال 1353 ق به حوزه علميه قم آمد و در پرتو توجهات عموى ارجمندش آيت اللَّه حاج سيدمحمدباقر قزوينى (1291 -1364 ق) - كه از علماى بزرگ حوزه بود - به تكميل سطوح عاليه پرداخت و پس از آن به درس هاى آيات عظام: حجت كوهكمرى و آقاى بروجردى و پس از وفات ايشان به

درس آيات عظام: امام خمينى، محقق داماد و علامه طباطبايى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و مورد توجه بسيار علامه طباطبايى واقع شد .

در سال 1389 ق، به زادگاهش بازگشت و به تبليغ دين و جلسات مداوم تفسير، كه يكى از بهترين و منظم ترين جلسات مذهبى قزوين بود، تدريس (در مدرسه التفاتيه) و اقامه جماعت (در مسجد جامع) پرداخت و با حضور در جلسات «هيأت علميه قزوين» در پيشبرد اهداف دينى و به خصوص در انقلاب اسلامى و مبارزات روحانيت و مردم عليه رژيم شاه، حضور فعال داشت و نامش در ذيل اعلاميه هاى علماى شهر

ص: 32

هماره ديده مى شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به نمايندگى مردم قزوين در اولين دوره مجلس شوراى اسلامى برگزيده شد. وى در سال 1377 ش، از سوى مقام معظم رهبرى به امامت جماعت مسجد امام حسين عليه السلام تهران منصوب شد. معظم له علاقه اى بسيار به ساحت مقدس اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام داشت و زيارت جامعه و عاشورا را مكرر از حفظ مى خواند. دلى مهربان داشت و در كمك به مستمندان و نيازمندان سر از پا نمى شناخت و سرپرست ايتام قزوين بود و حسينيه اى براى اهالى شهر، در مشهد مقدس بنياد گذاشت. سعه صدر، خلق خوش و تقوا و تهجّد، تواضع و فروتنى از ويژگى هاى بارز وى بود .

برخى از تأليفات وى عبارت اند از :

1 . زبدة المقال فى خمس النبى والآل (تقريرات درس خمس آيت اللَّه بروجردى) ،

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى. (صلاة و حج)

3 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حجت 4 . جهاد نفس، مطبوع 5 . حقيقت در سيماى حق، مطبوع ، (10 ج)

7 . مباحث توحيد

8 . يك دوره اصول (مباحث الفاظ و عقليه)

آن عالم بزرگوار پس از 84 سال زندگى، صبح روز پنجشنبه 27 صفرالخير 1421ق (12خرداد 1379 ش) در مسير زيارت حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام همراه فرزند برومندش، سردار سرافراز جبهه هاى جنگ و اسارت حجةالاسلام حاج سيدعلى اكبر ابوترابى (1318 - 1379 ش) - نماينده ولى فقيه در امور آزادگان و نماينده رهبرى در دانشگاه تهران، و نماينده مردم تهران در دوره چهارم و پنجم مجلس شوراى اسلامى - كه نمونه عينى و تجسّم عملى ايثار و تقوا و تعهّد

ص: 33

و بى اعتنايى به زخارف دنيا، خدمت به مردم و عشق به اهل بيت عليهم السلام - به گونه اى كه پس از آزادى از اسارت 10 سال هاش در زندان هاى رژيم بعثى عراق، هر ساله پياده به زيارت امام رضا عليه السلام (9 بار) مشرف شد - در اثر سانحه تصادف، چشم از جهان فروبست و به اجداد طاهرينش پيوست. در غم فقدان اين دو بزرگ مرد، پيام هاى تسليت متعدد از سوى آيت اللَّه خامنه اى و مراجع تقليد، ارگان ها، نهادها و سازمان هاى مختلف صادر گرديد و پيكر پاكشان پس از تشييع بسيار باشكوه در تهران و قزوين و مشهد مقدس، در صحن عتيق حرم مطهر حضرت امام رضا عليه السلام مدفون شد.

درس آنان استوار ساخت .

برخى از تأليفات وى عبارت اند از:

1 . نهاية المأمول فى شرح كفاية الاصول (5 جلد آن به چاپ رسيده است )

2 . قضاء الاحكام فى شرح قضاء شرايع الاسلام (1 جلد آن به چاپ رسيده است )

3 . رساله در احكام صلح 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى گلپايگانى (بحث قضاء )

4 . كشكول (در چند جلد )

وى در 30 ديماه 1372 (7 شعبان 1414 ق) در 63 سالگى چشم از جهان فرو بست و به مواليان طاهرينش پيوست .

منظومه)

سطوح را فراگرفت. سپس در سال 1331 ش به درس فقه و اصول آيت اللَّه بروجردى و فقه آيت اللَّه سيدمرتضى لنگرودى و اصول امام خمينى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت، و هم زمان به تحصيل الهيات در دانشگاه تهران پرداخت و در 1335 به اخذ سه ليسانس (الهيات، حقوق و علوم سياسى) نائل آمد . در سال 1340، به دعوت آيت اللَّه ضيابرى به زادگاهش بازگشت و با همكارى جمعى از فرهنگيان خوش نام ، گروه فرهنگى ابوريحان - شامل دبستان، راهنمايى و دبيرستان دين و دانش - را تأسيس كرد و بسيارى از نوباوگان و جوانان مسلمان را با فرهنگ اسلامى آشنا و تربيت نمود .

احسانبخش علاوه بر رياست و تدريس دبيرستان دين و دانش، به تدريس ادبيات عرب و شرح لمعه در حوزه علميه رشت پرداخت و با اوج گيرى نهضت اسلامى مردم ايران در سال 1342، به تبليغ مبانى حضرت امام در مسجد و مدرسه خويش پرداخت و معلمان و دانش آموزان و مردم مسلمان را با افكار بلند امام راحل آشنا ساخت. او در مدرسه اش اعلاميه هاى امام را تكثير مى كرد و همه جا منتشر مى ساخت، لذا چندين بار به ساواك احضار شد و در سال هاى 1344 و 1345 ممنوع المنبر و ممنوع الخروج شد و در سال 1357 نيز دستگير و در زندان اوين، زندانى گرديد تا پس از عيد فطر آزاد شد؛ اما تهديدها و هجوم هاى مأموران رژيم ستمشاهى به خانه و مدرسه اش بارها ادامه يافت.

او پس از پيروزى انقلاب، نقش اساسى در حفظ امنيت و اداره شهر و كمك رسانى به مردم بر عهده داشت و در سال 1359

ص: 36

ش به نمايندگى امام در استان گيلان و امامت جمعه رشت، و در 1362 ش به نمايندگى مردم استان در مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد. وى در سال 1361 نيز مورد خشم دشمنان اسلام (منافقين) قرار گرفت و به سختى مجروح شد، كه به خواست خدا شفا يافت؛ ولى ده ها تركش از آن انفجار در بدنش باقى ماند و افتخار جانبازى 70 درصد را از آن خود كرد. او علاوه بر فعاليت هاى اجتماعى و انقلابى خويش، به خدمات دينى هم چون: تدريس، تأليف،

اقامه جماعت (در مسجد كاسه فروشان)، تفسير قرآن و بنياد ساختمان هاى عام المنفعه، مانند مصلى بزرگ امام خمينى، مدرسه علميه امام خمينى و كتابخانه آن همت گماشت و گروه بسيارى از فضلا را پرورش داد .

برخى از تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . آثار الصادقين (33 جلد با حدود پنجاه هزار حديث با ترجمه فارسى)

2 . خوارج و علل پيدايش آن (3 ج)

3 . نقش دين در خانواده (2 ج)

4 . سى گفتار در ماه رمضان (2 ج)

5 . فتنه يهود (تفسير سوره احزاب)

6 . قيامت از نظر قرآن و حديث (تفسير سوره قيامت)

7 . تفسير سوره نحل 8 . تفسير سوره اسراء 9 . شاگردان شيخ انصارى در گيلان

تأليفات چاپ نشده اش عبارت اند از:

10 . تفسير سوره كهف 11 . تفسير سوره فرقان 12 . تفسير سوره مريم 13 . تفسير سوره شعراء 14 . تفسير سوره نمل 15 . تفسير سوره قصص 16 . تفسير سوره عنكبوت 17 . تفسير سوره يس

18 . تفسير سوره مرسلات 19 . گورباچف

ص: 37

در سنگلاخ (علل ظهور و سقوط كمونيسم)

20 . خاطرات من 21 . فرزانگان گيلان 22 . مستدرك «آثار الصادقين» آن عالم بزرگ و خدمتگزار دين، پس از يك بيمارى در روز دوشنبه 14 خرداد 1380 ش (11 ربيع الاول 1422 ق) در 70 سالگى، چشم از جهان فروبست. با اعلام خبر وفاتش، در استان گيلان عزاى عمومى اعلام شد و از سوى مقام معظم رهبرى و مراجع تقليد، پيام هاى تسليت صادر شد و در روز چهارشنبه، پيكر پاكش با حضور صدها هزار نفر تشييع و پس از نماز آيت اللَّه محمدى گيلانى بر آن، در مسجد مصلّى امام خمينى رشت به خاك سپرده شد.

نجف اشرف رحل اقامت افكند و باقيمانده سطوح مكاسب و رسائل

و كفاية الاصول را نزد آيت اللَّه شيخ عبدالحسين رشتى به پايان رساند و اين تا سال 1322 ش ادامه يافت. پس از آن به درس خارج آيات عظام: سيدعبدالهادى شيرازى (فقه و اصول)، ميرزا باقر زنجانى و سيدابوالقاسم خويى (اصول) و اخيراً به درس آقاى حكيم حاضر شد و از محضر پر فيض آنان توشه برگرفت و در كنار آن به تدريس سطوح و تأليف و تحقيق دست يازيد .

معظم له در سال 1393 ق به ايران آمد و اقامت در قم و تدريس و تأليف را برگزيد و اين كار تا پايان زندگى اش ادامه يافت .

از آثار وى مى توان اين ها را نام برد :

1 . رسالة فى المكاسب المحرمة 2 .رسالة فى الاستصحاب - هر دو از تقريرات درس آيت اللَّه سيدعبدالهادى شيرازى 3 . قاعده لا ضرر 4 . الصحابة الكرام (3 ج)

5 . رسالة فى الخمس 6 . رسالة فى القضاء 7 . رسالة فى الديات 8 . المعمّرون (حدود 550 نفر)

9 . الاربعون حديثاً (كه به چاپ رسيده است)

10 . شرح كتاب «نقد الرجال» ميرمصطفى تفرشى 11 . طبقات مفسّرين شيعه (اين كتاب بسيار مفصل بوده و شامل مطالب: تفسير، منتخب اشعار فارسى و عربى، حل مشكلات بعضى از احاديث، تاريخ، جغرافيا، شرح حال بزرگان و علما و شعراى عرب و عجم و در 1500 صفحه مى باشد )

13 . حاشيه بر كتاب مجمع البحرين (و تعيين احاديث مندرج در آن)

14 . تحقيق و پاورقى بر كتاب «مسالك الافهام» شهيد ثانى 15 . تحقيق و

ص: 39

حاشيه بر زبدة التفاسير ملا فتح اللَّه كاشانى 16 . تعليقه بر كتابهاى شيخ صدوق

17 . فهرست امالى شيخ، فهرست حاشيه مكاسب كمپانى و فهرست اصول ستة عشر .

پ فقيد سعيد عالمى بود كه از وقت خود استفاده شايان مى برد و بسيار خوش برخورد و خوش سخن بود، خطّش نيكو و حافظه اى قوى داشت و از دنيا جز اندكى برنداشت .

وى در تاريخ دوشنبه 18/1/1376 (28 ذيقعدة الحرام 1417 ق) در 77 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع، در قبرستان شيخان در خاك آرميد .

به نجف اشرف كوچيد و در درس هاى آيات عظام: سيد عبدالهادى

شيرازى، حكيم و خويى حاضر شد . سپس به قم بازگشت و براى تبليغ دين و رهنمايى مردم مسلمان به نمايندگى آيت اللَّه العظمى بروجردى به شهرهاى آباده، فيروزكوه، چهارمحال و بختيارى و كاشان رفت و مبارزه اى جدّى و پيگير با منحرفان و اهل بدعت را آغاز كرد و در اين راستا بسيارى از آنان را توبه داد و به اسلام باز گردانيد .

آن مرحوم پس از مدّتى به قم بازگشت و به تدريس سطوح عاليه، ترويج شعائر دينى، اقامه جماعت، ارشاد و راهنمايى مؤمنان و تأليف كتاب هاى علمى دست يازيد. او هم زمان به تدريس معارف اسلامى در دانشگاه آزاد اسلامى اشتغال ورزيد و در سال هاى نبرد عليه متجاوزين بعثى، ماه ها در كنار رزمندگان اسلام به سر برد و در تقويت روحيه آنان، سخنرانى هاى فراوان ايراد كرد .

برخى از تأليفات چاپ شده آن فقيد عبارت است از:

1 . تقليد الاعلم 2 . سيرى در عقايد (بررسى آراء و نظرات صوفيه)

3 . به سوى خدا برويد 4 . مجموعه مقالات در پيرامون باب و بهاء 5 . انگيزه حق (درباره مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام)

6 . جنگ خيبر 7 . تفسير موضوعى

و تأليفات چاپ نده اش عبارت اند از :

8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى (لباس مشكوك) 9 . رساله در مسئله بداء

10 . ترجمه روحانيت در عصر انقلاب. وى در تاريخ 25 شعبان المعظم 1417 ق، در هفتاد سالگى در جوار بيت اللَّه الحرام بدرود حيات گفت و به مواليان طاهرينش پيوست.

( محمّد شريف رازى ،

ص: 41

گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 77 - 78 )

كرد و بنيه علمى خويش

را استوار ساخت. او هم زمان با تحصيل، به تدريس سطوح، تبليغ دين و تأليف كتب پرداخت و به خوبى از عهده برآمد و هم با دوستان خويش، جلسات بحث پيرامون مسايل فقهى، حديثى، كلامى، تفسيرى و تاريخى تشكيل داد كه اين جلسات، بيش از پنجاه سال به طول كشيد. فقيد سعيد، هماره در ايام تعطيل حوزه علميه قم به ميانه مى رفت و در ارشاد مردم شهرش و دستگيرى از فقيران و مستمندان بسيار مى كوشيد كه تأسيس انجمن دينى و فرهنگى دين و دانش، صندوق قرض الحسنه مهديه، جلسات تفسير قرآن از آن جمله است. او در قم، هماره پس از نماز جماعت (مغرب و عشا) به پاسخگويى به مسايل دينى و سخنرانى مى پرداخت و مسجدش، كانون اجتماع جوانان مشتاق و مردم متدين بود. در جريان تأسيس جامعه مدرسين حوزه علميه قم، سهم به سزايى داشت و امضاى وى در ذيل تمام اعلاميه هاى جامعه مدرسين عليه رژيم ستمشاهى به چشم مى خورد. او در راه پيشبرد نهضت اسلامى، بارها براى ابلاغ پيام هاى امام خمينى و مراجع تقليد، به شهر ميانه و اطراف آن مسافرت مى كرد و مردم منطقه را به وظايف دينى خود آشنا مى ساخت. وى بارها در قم و ميانه به ساواك احضار شد و مورد بازجويى قرار گرفت. نيز عوامل رژيم، يك بار به محل اقامتش در ميانه هجوم آوردند و ضمن ضرب و شتم او، به زندان تبريز انتقالش دادند، كه با تلاش علما - به ويژه آيت اللَّه شهيد قاضى طباطبايى - آزاد گرديد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى همواره به دفاع از كيان نظام

پرداخت و بارها به

ص: 43

نمايندگى از امام خمينى سفر كرد و در رفع مشكلات آنان كوشيد. در فتنه هاى پس از انقلاب، همانند حزب خلق مسلمان، فتنه منافقين و بنى صدر به روشنگرى هاى مداوم پرداخت و در دفاع از ولايت فقيه لحظه اى درنگ نكرد. در جنگ تحميلى، خود به جبهه رفت و فرزندش - جعفر - را هم تقديم كاروان شهيدان انقلاب اسلامى كرد و سه مرتبه نيز به عنوان نماينده مردم استان آذربايجان شرقى، به نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد كه تا پايان عمرش ادامه يافت.

معظم له، از اخلاقى خوش، زندگى ساده و بى پيرايه، زبانى نرم و مجلسى پربار برخوردار بود. گفتار و كردارش يكى بود و به آن چه مى گفت اوّل خود عمل مى كرد. لبخند از لبانش دور نمى شد و تواضع و فروتنى از كردار و رفتارش نمايان بود. زندگى اش پس از انقلاب با پيش از پيروزى انقلاب تفاوتى نكرد و درب خانه اش به روى همگان باز بود. سراسر عمرش را به تأليف و تدريس سطوح عاليه و اقامه جماعت و شركت در جلسات بحث علمى و وعظ و ارشاد گذرانيد و گروهى بسيار از طلاب حوزه علميه قم را با بياناتِ علمى و اخلاقى اش پرورش داد.

قلبى مهربان و دستى گشاده داشت و به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام عشق مى ورزيد و با ذكر مصايب ايشان، اشك از چشمانش سرازير مى شد. از آيات عظام: امام خمينى، ميلانى، گلپايگانى اجازه امور حسبيه و از آيت اللَّه مرعشى نجفى اجازه روايت داشت .

برخى از تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . مكاتيب الرسول (3 ج) كتابى است كه شهرتش فراگير و در كشورهاى اسلامى هم شناخته شده

ص: 44

است

2 . مكاتيب الامام الرضا عليه السلام 3 . تعليق و تصحيح و استدراك بر «معادن الحكمة فى مكاتيب الائمة»، تأليف علم الهدى فيض كاشانى، (2 ج)

4 . مواقف الشيعة (3 ج): گزيده مناظرات علماى شيعه با مخالفين

5 . التبرك بآثار النبى و الصحابة 6 . السجود على الارض . اين كتاب به فارسى ترجمه شده است.

7 . الاسير فى الاسلام. (كتاب برگزيده سال)

8 . مالكيت خصوصى زمين يا اصول مالكيت 9 . اطلاعات و تحقيقات در اسلام 10 . تعليقه و پاورقى بر «شيعه در اسلام» علامه طباطبايى 11 . تعليقه و حاشيه بر كتاب «المواعظ العددية»

12 . خمس در اسلام. 13 . مقالات در مجلات مختلف، همانند مجله نور عم، مكتب اسلام، مكتب تشيع 14 . حياة عقيل بن ابى طالب

تأليفات چاپ نشده اش بدين قرارند:

15 . تقريرات درس فقه 16 . تقريرات درس اصول 17 . شركت در تأليف كتاب «احاديث العترة عن طرق اهل السنة»

18 . مكاتيب الائمة عليهم السلام آن فقيد بزرگوار، پس از عمرى 75 ساله، در روز دوشنبه 21 شهريور 1379(12 جمادى الثانى 1421 ق) بدرود زندگى گفت و پس از تشييع باشكوه در روز سه شنبه و نماز آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى بر پيكر پاكش در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد و مراسم بزرگداشت مقام علمى و عملى اش تا مدت ها در قم و شهرهاى استان آذربايجان شرقى ادامه يافت و پيام هاى متعدد تسليت از سوى مقام معظم رهبرى و مراجع عظام تقليد و شخصيت ها و نهادها و ارگان ها در سوگ فقدان وى صادر شد .

محمد على اراكى، در 24 جمادى الثانى سال 1312 ق در شهر «اراك» ديده به جهان گشود. پدرش حجةالاسلام حاج ميرزا احمد فراهانى از عبّاد، زهّاد و ابرار عصر خويش ومورد وثوق علماى زمان خويش به شمار مى رفت. مرجع بزرگ شيعه در دامان پاك چنين پدرى دوران كودكى را پشت سر نهاد و با طهارت روح و پاكى نفس باليده شد.

در يازده سالگى به شوق فراگيرى علوم اسلامى به درس آقا شيخ جعفر شيثى و شيخ عباس ادريس آبادى شتافت و ادبيات و سطوح را نزد آن دو مرد بزرگ فراگرفت. پس از آن به درس خارج حضرات آيات: آقا سيدنور الدين عراقى صاحب تفسير «القرآن و العقل» و آقا شيخ محمد سلطان العلماء صاحب حاشيه معروف و مفصل بر كفايه حاضر شد و مدّت ها از دانش سرشار آنان بهره برد . هنگامى كه بيست ساله بود (1332 ق ) ، حوزه علميّه اراك به دست تواناى آيت اللَّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى پى افكنده شد و مرجع فقيد هم به درس فقه و اصول آن فقيه يگانه

حاضر شد و با آيات عظام: حاج سيدمحمّدتقى خوانسارى و حاج سيداحمد خوانسارى درس ها را به مباحثه پرداخت كه تا سال 1340 ق به طول انجاميد.

با مهاجرت آيت اللَّه حائرى به قم و تأسيس حوزه علميه در اين شهر ( رجب 1340 ق / نوروز 1301 ش) معظم له به همراه دوستانش به قم آمد و در مدرسه خان سكنى گزيد. در اين زمان بود كه استعداد و دانش و نبوغ او توجه استاد را جلب كرد و حائرى، تصحيح (متنى و عبارتى) كتاب صلاة خود

ص: 46

را به او و آيت اللَّه العظمى گلپايگانى سپرد. مرجع بزرگوار تا پايان زندگى استاد (ذى قعده 1355/1314 ش) در درس او حضور داشت (لذا قديمى ترين شاگرد آيت اللَّه حائرى محسوب مى شد كه 23 سال، از درس ايشان استفاده برد) و هم زمان با آن از انفاس قدسى آيت اللَّه ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى بهره ها برد. پس از آن به درس همدرس و هم بحث خود آيت اللَّه العظمى سيدمحمد تقى خوانسارى به مدت 16 سال حاضر شده و بهره هاى فراوان برد. پس از وفات ايشان (شوال 1371 ق) بود كه معظم له به خواهش گروهى بسيار بر كرسى تدريس نشست و در ادامه مباحث خوانسارى، تشنگان دانش اهل بيت اطهار عليهم السلام را از آبشخور علم خويش سيراب ساخت.

آن بزرگمرد فخر آفرين در طول حيات پر بركت خود، بيش از 35 سال به تدريس مباحث: طهارت، صلاة جمعه، اجاره، حج، نكاح، مكاسب محرمه، بيع و خيارات و چند دوره خارج اصول پرداخت و بسيارى از ستارگان فروزان آسمان روحانيت را به جامعه شيعى تقديم كرد.

آيت اللَّه العظمى اراكى را بايد بر پادارنده مراسم عبادى نماز جمعه در حوزه علميه قم دانست. اين مرد بزرگ پس از درگذشت آيت اللَّه خوانسارى، نماز جمعه ايشان رابيش از سى سال در مسجد امام حسن عسكرى و سپس در صحن حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام اقامه نمود و با سخنان گهر بار خويش روح و جان صدها عالم و پرهيزگار را معطر ساخت. وى با تكيه بر تفسير قرآن و شرح نهج البلاغه، با دلى سوزان آتش خوف الهى را در قلب نماز گزاران بر مى انگيخت و اشك شوق

و حسرت

ص: 47

از ديدگانشان جارى مى ساخت . در حقيقت روزهاى جمعه، مسجد امام در قم شاهد واعظى متعظ و مستمع سخنان عالمى عامل بود كه سخنانش از دل بر مى آمد و بر دل مى نشست .

برخى از ويژگى هاى اخلاقى ايشان عبارت اند از:

احترام به سادات، عشق به ساحت مقدس امام حسين عليه السلام، زهد و تقواى فراوان، تواضع و فروتنى بسيار، ساده زيستى، انس با قرآن، انصاف در بحث و رعايت امانت در تدريس، عبادت بسيار و بهره ورى از وقت ، تواضع و فروتنى بسيار، به گونه اى كه نماز جماعت ظهر خود را در مسجدى كوچك - مسجد امام خمينى حرم حضرت معصومه عليها السلام - بر پا مى ساخت و از انتقال آن به مسجدى بزرگ خوددارى ورزيد و تا آيت اللَّه خوانسارى زنده بود، به احترام استاد، از تدريس و اقامه جماعت پرهيز نمود و هميشه پشت سر ايشان حركت مى كرد. خانه محقّر وى پس از مرجعيت عام همان خانه چهل سال پيش او بود و زندگى او هيچ تغييرى نكرد.

معظم له با قرآن و تفسير جوامع الجامع بسيار مأنوس بود و پنج جزء اول آن را حفظ داشت. روزى يك جزء قرآن و در ماه مبارك رمضان سه جزء تلاوت مى كرد.

مرجع فقيد هر مطلبى را در درس بنام صاحب نظريه و با حفظ آداب و القاب ذكر مى نمود و چه بسا از مطلب خويش بر مى گشت و مى فرمود: حق با فلان آقاست.

رياضت، تهجد و مداومت بر نوافل از صفات ايشان بود. دعاى كميل را در قنوت نافله شب خود مى خواند و نيمه هاى شب به گريه و مناجات و استغفار مى پرداخت و طول نماز

ص: 48

ايشان چه در جماعت و چه فرادى مشهود همگان بود.

او هماره اوقات خود را به آموختن (حدود 50 سال)، آموزش (35 سال)، تأليف، حفظ و قرائت قرآن، مطالعه و عبادت مصروف مى داشت .

تأليفات آن مرد بزرگ عبارت اند از:

1 . تقريرات بحث آيت اللَّه سلطان العلماء.

2 . تقريرات بحث طهارت آيت اللَّه العظمى حائرى. 3 . تقريرات بحث ارث آيت اللَّه العظمى حائرى.

4 . تقريرات بحث طهارت آيت اللَّه العظمى خوانسارى.

5 . تقريرات اصول آيت اللَّه العظمى حائرى (3 دوره).

6 . شرح مفصل عروة الوثقى (كتاب الطهارة).

7 . كتاب النكاح و الطلاق.

8 . كتاب البيع.

9 . رساله در شرح حال ايت اللَّه العظمى سيدمحمد تقى خوانسارى.

10 . المكاسب المحرمة.

11 . كتاب الخيار.

12 . رسالتان فى ارث و نفقة الزوجة.

13 . حاشيه بر درر الاصول آيت اللَّه حائرى.

14 . رسالة فى الولاية (تقرير بحث آقاى حائرى كه در جلد اول «القرآن و العقل» به چاپ رسيده است.)

15 . رسالة فى الاجتهاد والتقليد (تقرير بحث حائرى كه در ضمن «درر الفوائد» به چاپ رسيده است.)

16 . حاشيه بر عروة الوثقى.

17 . توضيح المسائل.

18 . مناسك حج.

19 . استفتائات.

20 . المسائل الواضحة.

آن فقيه سترگ پس از يك قرن تلاش و كوشش در راه بزرگداشت شعائر الهى و ترويج دانش ائمه اطهار عليهم السلام، در 103 سالگى،پس از يك بيمارى طولانى در روز 25

جمادى الثانى 1415 ق (8 آذر ماه 1373 ش) بدرود حيات گفت و جهان اسلام را داغدار ساخت. پيكر پاك آن مرجع بزرگ نخست در تهران و سپس در

ص: 49

قم تشييع و پس از آن در مسجد بالا سر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

( شرح حال مفصّل ايشان را در كتاب اختران فقاهت ، ج 2 ، ص 495 - 508 نگاشته ام )

جاى مانده است:

1 . غنية الطالب، تعليقة على المكاسب (5 ج)، كه همه آن به چاپ رسيده است

2 و 3 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه آقا سيدمحمد نجف آبادى 4 . شرح خلاصه الفصول آيت اللَّه سيدصدر الدين صدر 5 . رسالة فى الكرّ 6 . رسالة فى الجماعة 7 . حاشيه عروة الوثقى 8 . داور داورى يا كسر كسروى 9 . قول فصل در ردّ «سى فصل» حاج كريم خان كرمانى - كه هر دو به چاپ رسيده است -

10 . الاجتهاد و التقليد.

آن فقيه بزرگوار در نخستين روز مهر ماه 1375 ش (هشتم جمادى الاولى 1417 ق) در 91 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع در تهران و قم و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى بر پيكر پاكش، به زادگاهش - اردكان - انتقال يافت و به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 85 - 84 )

درس آيت اللَّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . سپس با اخذ اجازات متعدد اجتهادى از استادانش و مراجع نجف ( مانند آيات عظام : اصفهانى ، حكيم ) به تدريس سطوح و تأليف روى آورد و ساليانى چند در حوزه علميه قم به تربيت شاگردان پرداخت . در سال 1365 ق - پس از وفات پدر بزرگوارش - به تهران باز آمد و در مسجد جمعه ، به اقامه جماعت و ترويج دين و تفسير قرآن ، و هم

مديريت و سرپرستى مدرسه علميه محمّديه پرداخت و شاگردانى چند را پرورش داد . او يكى از مراجع تهران بود كه قريب يك قرن به خدمت به مذهب و شريعت پرداخت و آثار متعدد از خود به يادگار نهاد . كه عبارتند از :

1 . توضيح المسائل 2 . حاشيه بر عروة الوثقى 3 . عروة الحج ( چاپ شده )

4 . العقائد الامامية 5 . رساله در خمس 6 . رساله در زكات 7 . رساله در صلاة الليل 8 . رساله در تجرد و بقاء روح 9 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه حائرى آن فقيه معظم ، در 103 سالگى در روز شنبه 16 شعبان المعظم 1425 ق ( 11 مهر 1383 ش ) چشم از جهان فروبست و در روز دوشنبه 18 شعبان در حرم مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به خاك سپرده شد .

( محمّدشريف رازى . گنجينه دانشمندان ، ج 4 ، ص 373 )

.

وى، در سال 1290 ش در مهدى شهر سمنان زاده شد. پدرش حاج شيخ على اكبر نيز از علماى آن جا بود. در كودكى پدرش را از دست داد و پس از آن با جدّيت، مشغول تحصيل علوم دينى شد و پس از اخذ مقدمات و ادبيات در سمنان، در 1306 ش به قم آمد و سطوح را از شوهر خواهرش آيت اللَّه حاج سيداحمد زيارتى آموخت و سپس به درس آيات عظام: حاج شيخ عبدالكريم حائرى و حاج سيدمحمدتقى خوانسارى رفت و مبانى علمى اش را استوار ساخت. در 1310 ش از حاج شيخ عبدالكريم حائرى اجازات علمى دريافت كرد و به تبليغ دين و مبارزه پيگير و دامنه دار با بهائيت - كه مى خواستند زادگاهش را به پايگاه خود مبدّل كنند - پرداخت و در اوج خفقان رژيم رضاخان و فرزندش، هماره با كارهاى ضد اسلامى آنان مخالفت و مردم را نيز به مبارزه تحريك مى كرد.

برخى از آثار وى عبارت اند از:

1 . هشت دَرِ بهشت 2 . هفت دَرِ دوزخ 3 . گنجينه گوهر 4 . سيره چهارده معصوم عليهم السلام 5 . كشكول استعلامى معظم له در 89 سالگى، در 23 دى 1379 ش (20 شوال 1421 ق) بدرود زندگى گفت و پس از تشييع شايسته و باشكوه در حسينيه اعظم مهدى شهر به خاك سپرده شد .

و وكيل مطلق ايشان در بهبهان و نواحى اطراف آن بوده است. معظم له، پس از فراگيرى خواندن و نوشتن و مقدمات علوم، در 12 سالگى (1339 ق) به همراه پدر به نجف اشرف مهاجرت كرد و پس از فراگيرى سطوح عاليه (مكاسب و كفايه) نزد آيت اللَّه حاج شيخ مجتبى لنكرانى، به درس خارج آيات عظام: آقا ضياء عراقى، ميرزاى نايينى و بيش از همه به درس فقه و اصول آيت اللَّه العظمى سيدابوالحسن اصفهانى شركت كرد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و پس از درگذشت پدرش، به نمايندگى از سوى آيت اللَّه اصفهانى به نواحى اطراف آبادان آمد و بيش از سى سال در ميان آنان با اختلاف سليقه هايشان - از عرب و عجم و شيعه و سنّى و اصولى و اخبارى - به سر برد و مشكلات دينى آنان را حلّ و فصل كرد. سپس

به علت ضعف مزاج و بيمارى هاى پى در پى به آبادان كوچيد (سال 1345 ش) و به اقامه جماعت در مسجد صاحب الزمان و تأليف و بنياد و تعمير مساجد و ترويج شعائر دينى پرداخت. او از بسيارى از علماى قم و نجف اجازات متعدد روايى و اجتهادى و امور حسبيه داشت، كه برخى از ايشان عبارت اند از آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، سيدمحسن حكيم، سيدابوالقاسم خويى، شيخ على اكبر نهاوندى، شيخ آقا بزرگ تهرانى و سيدشهاب الدين مرعشى نجفى (اجازه اخير بسيار مفصّل و حاوى مطالب ارزنده است ) .

وى حافظه اى قوى داشت و بر ادبيات عرب و عجم بسيار مسلّط بود و از تاريخ، لغت، شعر، حديث اطلاعاتى فراوان داشت. هر كتابى را كه مى خواند بر آن حاشيه مى نوشت و

ص: 54

كمتر كتابى در كتابخانه وى هست كه بر آن حاشيه اى ننوشته باشد. زندگى اش ساده و روحيه اش قانع و به كمترين بهره از دنيا اكتفا كرده بود و هر شب، پس از نماز جماعتش بر منبر مى شد و به بيان تفسير و حديث مى پرداخت. در جريان جنگ تحميلى، هر آن چه را از دنيا اندوخته بود - از خانه و كتابخانه و اثاث زندگى - به يك باره از دست داد و به قم مهاجرت كرد و پس از زمانى، بيمارى وى را از پاى انداخت و خانه نشين شد، امّا هماره زبانش شاكر و قلبش راضى و در خانه اش به روى همه باز بود.

برخى از آثار آن عالم فقيد عبارت اند از:

1 . المهدى (عج) وصفاته (2 ج)

2 . الدرّ الثمين فى المنتخب من البيان والتبيين. - تأليف جاحظ -

3 . ايقاظ الانام عن خرافات العوام 4 . اربعين حديث 5 . ترجمه منتخب الاثر (از آيت اللَّه صافى)

6 . كشكول بديع (3 ج)

7 . حاشيه بر كتاب هاى بسيار (كه نشانگر اطلاعاتش در تاريخ، حديث، لغت، كتابشناسى رجال و تراجم و شعر عربى است).

آن عالم بزرگوار در روز اربعين حسينى (20 صفر 1420 ق، مطابق 15 خرداد 1378 ش) در 93 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى بر آن، در قبرستان باغ بهشت قم به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 12 - 13 )

مى رفت .

فقيد سعيد در سال 1339 ق در روستاى « فارچى آباد » - اطراف اشتهارد - زاده شد و در كودكى ، پدر از دست داد و گرد يتيمى بر سرش نشست . اما با كوشش فراوان به تحصيل روى آورد و تا 11 سالگى ، دروس ابتدايى را آموخت سپس نزد روحانى محلشان - حاج شيخ يحيى تقوى - به فراگيرى ادبيات عرب پرداخت و پس از آن مقدارى از قوانين و شرح لمعه را نزد معظم له آموخت . در سال 1360 ق ( 1320 ش ) براى ادامه تحصيل ، به حوزه علميه قم آمد و سطوح را نزد حضرات آيات : مرعشى نجفى ، شيخ مرتضى حايرى ، شيخ عبدالرزاق قائينى و سيد صادق شريعتمدارى آموخت و پس از آن سطوح عاليه را نزد آيات عظام : گلپايگانى ، سيد احمد زنجانى ، شيخ محمّد على حايرى كرمانى ، فلسفه و تفسير را از علامه طباطبايى و اخلاق را هم از دروس امام خمينى بهره برد . سپس به دروس خارج

آيت اللَّه العظمى بروجردى و آيت اللَّه صدر ، و پس از وفات ايشان به دروس آيات عظام : گلپايگانى و اراكى قدس سره - حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت .

فقيد سعيد ، همزمان با تحصيل به تدريس و تأليف روى آورد و بيش از نيم قرن از عمر شريفش را به تدريس سپرى كرد . او بارها شرح لمعه ، شرح تجريد ، رسائل و مكاسب را تدريس نمود و صدها نفر از فضلاى حوزه علميه را پرورش داد ، درسش آميخته با مواعظ اخلاقى

ص: 56

بود و شركت كنندگان درسش ، علاوه بر علم و دانش از سجاياى اخلاقى و ملكات فاضله نفسانى اش هم بهره مى بردند . او مصداق « من يذكّركم اللَّه » و تواضع و زهد و تقوا و ساده زيستى در زندگى اش نمايان بود . در سال هاى جنگ تحميلى ، با حضورش در جبهه هاى نبرد ، روحيه بخش دل هاى رزمندگان اسلام بود و سال هاى بسيار - پس از وفات آيت اللَّه اراكى - امامت جماعت مدرسه مباركه فيضيه را بر عهده داشت .

او ، يكى از شاگردان مخصوص آيت اللَّه بروجردى و از اعضاى گروه تدوين « جامع احاديث الشيعه » بود و بسيارى از تقريرات درس معظم له را نگاشته بود و هم يكى از پيشگامان تحقيق و احياى كتب دينى بود كه نخستين بار با همكارى برخى از بزرگان كتاب هاى :

كشف الرموز ، روضةالمتقين ، ايضاح الفوائد و مجمع الفائده را تحقيق كرد و به چاپ رسانيد .

معظم له ، چند سال نيز براى دريس و سرپرستى حوزه علميه كماليه به خرم آباد مهاجرت نمود و در آنجا به تدريس و تاليف كتاب « مدارك العروه » پرداخت . او از سنين جوانى ، كفن خويش را آماده ساخته بود و با دست خودش تمام دعاى جوشن كبير را بر آن نگاشته بود .

تأليفات ايشان عبارتند از :

1 - مدارك العروة الوثقى - 30 ج - شرح كامل « عروه »

2 - حاشيه بر عروة الوثقى 3 - توضيح المسائل 4 - حاشيه بر وسيلة النجاة 5 - تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى ( ضمان ، غصب ، ارث الزوجة ، منجزات مريض و

ص: 57

صلاة )

6 - تقريرات درس اصول آيت اللَّه بروجردى ( مباحث الفاظ )

7 - تقريرات بحث فقه آيت اللَّه گلپايگانى ( صلاة جمعه و قضاء )

8 - كتاب هفت ساله چرا صدا درآورد ؟ ردّ شهيد جاويد ، نوشته : صالحى نجف آبادى

9 - تعليمات اخلاقى در حكومت انبياء و ائمه عليهم السلام 10 - شركت در تأليف و تدوين كتاب « جامع احاديث الشيعه » ( تحت اشراف آيت اللَّه بروجردى )

11 - تحقيق كتاب : ايضاح الفوائد - فخرالمحققين - ( 4 ج )

12 - تحقيق كتاب : روضة المتقين - ملا محمّد تقى مجلسى - ( 14 ج )

13 - تحقيق كتاب : مجمع الفائدة والبرهان - ملا احمد اردبيلى ( 10 ج )

14 - لغات القرآن المأخوذة من تفسير مجمع البيان سرانجام آن فقيه بزرگوار در شامگاه روز سه شنبه 18 تير ماه 1387 در 90 سالگى در بين نماز مغرب و عشا در مدرسه فيضيه ، جان به جان آفرين تسليم نمود و پيكر پاكش صبح روز پنج شنبه 20 تير ( 8 رجب 1429 ق ) با حضور انبوه علما و فضلاء حوزه علميه قم تشييع و پس از نماز آيت اللَّه سبحانى بر آن ، در حرم مطهر حضرت معصومه به خاك سپرده شد و در سوگ فقدانش پيام هاى تسليت متعدد از سوى مقام معظم رهبرى و شخصيت هاى دينى و سياسى صادر گرديد و مجالس بزرگداشت مقام علمى و عملى اش تا مدت ها ادامه يافت .

ولادت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم و امام جعفر صادق عليه السلام - در محله «نوبر» تبريز چشم به جهان گشود و در شش ماهگى پدرش را از دست داد، اما با گذشت ايام كودكى او را به مكتبخانه سپردند و پس از فراغت از تحصيل مقدماتى، مادرش وى را به مدرسه طالبيه فرستاد و ادبيات را از محضر آقا سيداسماعيل شنب غازانى فراگرفت. در آخر جمادى الاول 1353 ق به حوزه علميه قم آمد و تكميل ادبيات را در محضر آيت اللَّه ميرزا محمدعلى اديب تهرانى و سطوح عاليه را از آيات عظام: امام خمينى و آقاى گلپايگانى فراگرفت و به زودى در شمار يكى از فضلاى حوزه قرار گرفت. دروس خارج فقه و اصول را در محضر آيات عظام: سيدمحمد حجت، سيدمحمدتقى خوانسارى، سيدصدرالدين صدر و ميرزا رضى تبريزى (يك دوره اصول) بياموخت و در سفرش به نجف اشرف، از درس هاى آيت اللَّه علامه شيخ محمدحسين كاشف الغطاء بهره برد و از او اجازه اجتهاد گرفت.

وى در سال 1375 ق به زادگاهش بازگشت و به خدمات دينى و تعظيم شعائر الهى پرداخت و بيش از 40 سال به تدريس، اقامه جماعت (در مسجد آقا) و تربيت شاگردان و وعظ و ارشاد مؤمنان و تفسير قرآن اشتغال داشت. وى حافظ قرآن بود و با محفوظات بسيارش، در ادبيات فارسى و عربى سرآمد اقران به شمار مى رفت. در شعر و ادب و تفسير نهج البلاغه به همراه دوستان گراميش آيت اللَّه ميرزا عبداللَّه مجتهدى و آيت اللَّه شيخ نصراللَّه شبسترى، شهره شهر بودند. او يكى از عالمان متعهد و روشنگرى بود كه در مسجدش، سال هاى بسيار

ص: 59

تفسير قرآن گفت و مسلمانان را به تدبر در قرآن و آموزش آن و بازگشت به فهم جديد كتاب مقدس فراخواند. او يكى از سخنوران زبردست بود و از حافظه اى قوى و نيرومند برخوردار . در منابرش با سبك ويژه خويش القاى خطابه مى كرد و مستمعان را - كه غالباً اهل فضل و دانش بودند - از سرچشمه علوم بسيارش بهره مند مى ساخت و نه تنها خطابه اش ملالت نمى افزود، بلكه تشنگى شنيدن مطالب دقيق و نكات ظريف را در شنونده بيش تر مى كرد. استاد در قم به همراه حضرات آيات: حاج آقا رضا صدر، سيدمحمود طالقانى و سيدعزالدين حسينى زنجانى علم جامعه شناسى را از كتاب علم الاجتماع مباحثه مى كرد و شناخت عمومى جامعه و فرهنگ مردم را دارا بود.

او در تبريز همراه دوستان قديمى اش حضرات آيات: شيخ عبداللَّه مجتهدى و شيخ نصراللَّه شبسترى محفلى با طراوت از علم و ادب و حديث و تاريخ تشكيل مى داد و اين سه استاد بزرگوار در تبريز، مثلث علم و فضيلت و روشنگرى را بنياد نهاده بودند و هر سه در مسجد خويش ارتقاى فكرى و آموزش فرهنگ قرآنى را عهده دار بودند.

فقيد سعيد در جريان نهضت اسلامى مردم ايران عليه رژيم ستمشاهى حضور فعال داشت و امضايش هماره ذيل اعلاميه هاى علماى شهر، ديده مى شد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى، از سوى مردم استان آذربايجان شرقى به نمايندگى مجلس خبرگان قانون اساسى برگزيده شد و جزو تدوين كنندگان قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران بود.

برخى از تأليفات آن عالم فرزانه، عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حجت 2 . ديوان اشعار فارسى 3 . ديوان اشعار

ص: 60

عربى 4 . كشكول آن عالم بزرگوار در 88 سالگى (1379 ش / 1421 ق) بدرود زندگى گفت و پيكر پاكش پس ار تشييع باشكوه در تبريز و نماز آيت اللَّه شيخ نصراللَّه شبسترى، به قم انتقال داده شد و پس از تشييع مجدد و نماز آيت اللَّه موسوى اردبيلى، در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 331 )

مشرف شد و در مدرسه آيت اللَّه بروجردى اقامت گزيد و به درس هاى حضرات آيات: خويى (فقه واصول)، شاهرودى، سيدعبدالهادى شيرازى و شيخ حسين حلّى و بحث هاى خصوصى آيت اللَّه سيدجواد تبريزى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و اين همه 6 سال به طول انجاميد، تا پس از اخذ اجازات متعدد روايى، اجتهادى و امور حسبيه از اساتيدش، در ماه شعبان 1381 ق (بهمن 1340 ش) به زادگاهش بازگشت و به خدمات بزرگ علمى و دينى موفق گرديد. وى در كاشان به تأليف، تدريس، اقامه جماعت (در مسجد اعظم كرسى)، وعظ و ارشاد، احداث مساجد در داخل و خارج شهر، نظارت بر هيئات مذهبى و اعزام مبلّغ به روستاها، ايجاد قبرستان عمومى دار السلام پرداخت و از يادگارهاى ارزنده اش بنياد مساجد: كرسى، (با سقف آيينه)، خاتم الانبياء، اميرالمؤمنين، امام حسين و مهديه و ايجاد دارالعلم اسلامى كاشان (مدرسه علميه و كتابخانه عمومى) مى باشد. فقيد سعيد در قم و نجف بسيار به زيارت مشاهد مشرفه مى رفت و 13 بار پياده به كربلا و مكرر به مسجد سهله و مسجد كوفه و مزار علما و صلحا مى رفت و هماره در منزل خود به روضه خوانى و مراسم جشن در مواليد ائمه اطهار و تدريس سطوح مى پرداخت و دَمى از وقتش را بيهوده از كف نداد. در طول نهضت اسلامى مردم مسلمان، فعالانه شركت جست و در راهپيمايى ها و امضاى اعلاميه هاى علماى كاشان مشاركت داشت و در طول جنگ تحميلى، چند بار همراه با كاروان هاى كمك هاى مردمى به جبهه هاى جنگ شتافت .

برخى از تأليفات ايشان عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدمحمد جواد طباطبايى

ص: 62

تبريزى 2 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه خويى 3 . ديوان اشعار (فارسى و عربى) - 2 ج

4 . مجموعه مقالات (در مجله نور دانش و مكتب اسلام)

5 . لوحة الحياة (درباره معاد)

6 . لبّ البيان فى معرفة الانسان و ودائع المنّان 7 . تسهيل الكفاية 8 . الرسالة الاعتمادية فى الاصول الاعتقادية 9 . الانسان و الدين 10 . حقيقت مرام در اجتماع يا ايدئولوژى صحيح

11 . ويترين (كشكول) 12 . سيماى انقلاب اسلامى در كاشان آن عالم بزرگوار و خدمتگزار دين در 67 سالگى در روز 21 مرداد ماه 1375 ش در راه بازگشت از زيارت حضرت امام رضا عليه السلام به همراه فرزندش حجةالاسلام سيدحسين اعتمادى، در اثر سانحه تصادف بدرود حيات گفت و عالمى از علم و عمل را با خود به خاك بُرد.

ز خصوصيات ايشان، تهجد و عبادت، عدم استفاده از وجوه شرعى و گذران زندگى از راه كشاورزى، عشق بسيار به اهل بيت عليهم السلام ، سركشى به تبعيديان در زمان طاغوت و شجاعت و غيرت دينى بود .

بر جواهر بسيار مسلط و روايات فقهى و بسيارى از قرآن و ادعيه را حفظ بود.

وى پس از وفات آيت اللَّه حكيم، رسماً امام خمينى را به عنوان تنها مرجع تقليد معرفى نمود و با شروع انقلاب اسلامى ايران همراه با آيت اللَّه صدوقى و آيت اللَّه خاتمى به رهبرى مبارزات مردم استان يزد پرداخت. او شخصاً در تظاهرات و راهپيمايى هاى مردم شركت مى جست و هماره پناهگاه مبارزان بود. از خدمات ايشان اقامه نماز جمعه در سال هاى پيش از پيروزى انقلاب، حفر قنوات و چاه ها در روستاها، ساختمان مساجد و آب انبارها، مبارزه و طرد سلطه خان ها، مبارزه شديد با نفوذ بهائيت، تأسيس حوزه علميه در ميبد، تدريس فقه و اصول و پرورش طلاب و فضلا، اقامه جماعت و رهبى فكرى مردم را مى توان نام برد. رساله چهل حديث (مطبوع) و نوشتارهاى بسيار در تفسير و اخلاق از آثار اوست .

معظم له در ربيع الاول 1413 در 85 سالگى بدرود حيات گفت و از سوى رهبر معظم انقلاب در وفات ايشان پيامى صادر شد.

و فقر و مشكلات فراوان پشت سر نهاد. در نوجوانى، دوره متوسطه را خواند و پس از اخذ ديپلم در سال 1335 ش به تحصيل علوم دينى روى آورد و در مدرسه طالبيه تبريز، مقدمات و ادبيات را به خوبى فراگرفت و در سال 1338 ش به حوزه علميه قم آمد و سطوح عاليه را در محضر حضرات آيات: مكارم شيرازى، جعفر سبحانى، احمد پايانى، سيدجواد خطيبى و سيدمحمدباقر سلطانى فراگرفت و پس از آن به درس خارج فقه آيت اللَّه شريعتمدارى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و هم زمان دروس جنبى را در دارالتبليغ اسلامى از محضر اساتيد بزرگوار حضرات آيات: شهيد مطهرى، ملكى ميانجى، سيدمرتضى شبسترى، جعفر سبحانى، مكارم شيرازى، سيدموسى شبيرى

زنجانى، شيخ محمدجواد مغنيه و صدر بلاغى بسيار استفاده كرد و مقالات متعدد به رشته تحرير در آورد و هم به جمع اعضاى هيأت تحريريه مجله «مكتب اسلام» پيوست و پس از آن در تأليف «تفسير نمونه» با آيت اللَّه مكارم شيرازى همكارى نمود. استاد الهامى از آن پس، به تأليف و تدريس و تحقيق و تبليغ دين پرداخت و ده ها كتاب و صدها مقاله در زمينه تاريخ و كلام و عقايد از خود به يادگار نهاد. وى سال ها در مجله مكتب اسلام و مجله تخصصى كلام اسلامى، مؤسسه امام صادق عليه السلام، گروه تخصصى كلام حوزه علميه قم و مؤسسه دفاع از حريم تشيع سمت مديريت و مسؤوليت بر عهده داشت.

فقيد سعيد داراى اخلاقى خوش، محضرى شيرين، بيانى گرم و گيرا، دستى دهنده بود و اطلاعات خود را به رايگان در اختيار ديگران مى نهاد و مضايقه نداشت. متواضع بود و با

ص: 65

فضلاى جوان و تازه كار بسيار گرم و صميمى بود و آنان را هماره تشويق مى كرد. در دفاع از حريم اهل بيت عليهم السلام سرى پرشور داشت.

برخى از آثار وى عبارت اند از:

1 . مهدى (عج) خاتم اولياء و اوصياء 2 . آخرين اميد 3 . او خواهد آمد (با همكارى: استاد على اكبر مهدى پور)

4 . راز طول عمر امام زمان عليه السلام 5 . تحريف شناسى عاشورا در پرتو امام شناسى 6 . امامان اهل بيت عليهم السلام در گفار اهل سنت 7 . قبر گمشده - درباره مزار حضرت زهرا عليها السلام 8 . اسلام وايران 9 . اسلام دين جهانى و جاودانى 10 . اسلام و تحول زمان

11 . اسلام و حقوق طبيعى انسان 12 . اسلام و شفاعت 13 . چهره جهاد در اسلام 14 . مبانى حكومت اسلامى (2 ج، ترجمه و نگارش «معالم الحكومة الاسلامية» اثر آيت اللَّه جعفر سبحانى)

15 . راز شيعه بودن ايرانيان 16 . سيرى در تاريخ تشيع - چاپ نشده -

18 . سلمان، نخستين مسلمان ايرانى 19 . بيدارى در ميان خفته ها - سيدجمال الدين اسد آبادى -

20 . چهره زردشت در تاريخ 21 . مردى بزرگ از خطه فارس - آيت اللَّه شيخ بهاء الدين محلاتى -

22 . لقمان مربى نمونه 23 . پيدايش تصوف 24 . موضع تشيع در برابر تصوف 25 . عرفان و تصوف 26 . پيدايش تصوف در ميان شيعيان 27 . تصوف از ديدگاه ائمه اطهار عليهم السلام 28 . مقدمه و پاورقى بر «تحفة الاخيار» آخوند ملامحمدطاهر قمى - ردّ تصوف - ،

29 . مقدمه

ص: 66

و پاورقى بر «رهنماى حق» آيت اللَّه محلاتى شيرازى - اصول عقايد -

30 . مقدمه و پاورقى بر «اسرار العقائد» - ملاابوطالب شيرازى -

31 . تحقيقى درباره صابئان 32 . دو محور عقايد وهابيان 33 . در جست و جوى عرفان اسلامى

34 . عرفان اسلامى و عرفان التقاطى 35 . داورى هاى متضاد درباره محيى الدين عربى 36 . تاريخ انقلاب اسلامى ايران - چپ نشده -

37 . وهابيت و آل سعود - چاپ نشده -

38 . دنياى نهج البلاغه - كتابشناسى -

39 . ترجمه طرائف سيدبن طاوس

40 . ره يافتگان (مستبصران) - چاپ نشده -

41 . چهار فرقه انحرافى: اويسى، خاكسارى، ذهبى و نعمةاللّهى

42 . مجموعه مقالات در مجلات: مسجد، مكتب اسلام، كلام اسلامى 43 . شركت در تأليف «تفسير نمونه» - تا جلد هشتم -

آن مرد بزرگ، بر اثر كار مداوم و كوشش بسيار در اعلاى كلمه حق، به سكته مغزى دچار شد و در روز جمعه 24 شوال المكرم 1421 ق (30 دى 1379 ش)، در 63 سالگى بدرود زندگى گفت و پيكر پاكش در روز شنبه 25 شوال - روز شهادت امام صادق عليه السلام - پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى بر آن، در قبرستان ابوحسين قم، به خاك آرميد.

( با استفاده از مقاله استاد : عبدالرحيم عقيقى بخشايشى و محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 88 - 90 )

، در روستاى « آق زيارت » - از توابع هشترود - زاده شد .

پس از دوران كودكى و نوجوانى ، ادبيات آو مقدمات را در تبريز فراگرفت و در حدود سال 1330 ش به قم آمد و پس از تكميل سطوح عاليه ، به درس هاى آيات عظام : بروجردى ، حجت كوهكمرى ، شريعتمدارى ، و گلپايگانى و درس تفسير و فلسفه آيت اللَّه علامه طباطبايى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . وى ، همزمان با تحصيل ، به تدريس ، تأليف و تبليغ دين اشتغال داشت و ساليان فراوان به عنوان ممتحن سطوح عاليه ، در مركز مديريت حوزه علميه قم به خدمت پرداخت .

آثار چاپى وى عبارت است از :

1 . بيان المطالب فى شرح المكاسب ( 10 ج )

2 . ايضاح المطالب فى شرح الفرائد ( 2 جلد تاكنون ) 3 . روش خوشبختى در اسلام . آن عالم بزرگوار ، در روز سه شنبه 11 مهرماه 1385 ش ( 9 رمضان 1427 ق ) در 85 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه سيديوسف مدنى تبريزى بر آن ، به زادگاهش انتقال داده شد و در آنجا به خاك آرميد .

در درس هاى آيت اللَّه العظمى بروجردى شركت و پس از ساليانى چند به نجف اشرف مهاجرت كرد و در درس هاى فقه و اصول آيات عظام: حكيم و خويى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. سپس به زادگاهش بازگشت و به تدريس و تأليف و اقامه جماعت (در مسجد ميرعماد، كه آن را از نو بنا نهاد) و راهنمايى مردم پرداخت. وى، داماد آيت اللَّه مدنى كاشانى بود و پس از وفات معظم له، بسيارى از مؤمنان كاشان به تقليد از ايشان روى آوردند. از آثار وجودى اش، بنياد مدرسه علميه اماميه و تعمير اساسى مسجد ميرعماد است.

تأليفات ايشان عبارت اند از:

1 . اصول الاماميه - در اصول فقه -

2 . قاعده لاضرر و تقيه 3 . رساله در شناخت اعلم 4 . حاشيه عروة الوثقى 5 . ترجمه عروة الوثقى - منطبق با فتاواى خويش -

اين پنج كتاب به چاپ رسيده است .

6 . فقه الاماميه (3 ج)

7 . متفرّدات الامامية 8 . دراسات الاصول معظم له، در روز پنجشنبه اول فروردين 1381 ش (6 محرم الحرام 1423 ق) در 75 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در كاشان، به قم انتقال داده شد و پس از تشييع مجدد و نماز پسر عمويش آيت اللَّه محمد امامى كاشانى بر آن، در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 96 - 98 )

سال 1337 ق (1297 ش) در سبزوار به دنيا آمد و پس از تحصيلات ابتدايى و كمى زبان فرانسه، در مدرسه «فصيحيه» به فراگيرى علوم دينى پرداخت و پس از استوارى ادبيات و سطوح، به درس خارج حضرات آيات: ميرزاحسن سيادتى، ميرزا مهدى فقاهتى، ميرزا حسين پيشنمازى و حجةالاسلام ميرزاآقا فاضل هاشمى حاضر شد و بنيه علمى اش را استوار ساخت. و هم زمان با بهره ورى از پدرش (امير سيدحسن امين الشريعة) و عمويش (نظام العلماء)، عرفان و ادبيات و سرودن شعر را فراگرفت و به علم موسيقى هم آشنايى پيدا كرد. در سال 1340 ش، به تهران آمد و به تأليف و تصنيف و اقامه جماعت و وعظ و ارشاد پرداخت و به نوشته خويش «در عموم علوم و فنون موسيقى و شعر دست داشت» و از آيات عظام: حكيم، شاهرودى، سيد عبدالاعلى سبزوارى، شيخ آقا بزرگ تهرانى و ديگران اجازه روايت و حسبيه داشت و ساليان فراوان در مسجد خاتم الانبياء - تهران پارس - به امامت و نشر احكام

و تبليغ دين اشتغال داشت.

وى داراى تأليفات گوناگون بود، كه از آن جمله اين كتاب ها به چاپ رسيده است :

1 . پرتو حقيقت (خداشناسى)

2 . جلوه حق (اسرار نماز و ادعيه آن)

3 . خلاصة التواريخ 4 . ديوان اشعار و قصايد و غزليات

5 . ذخيرة الابرار 6 . ادعيه قرآنى 7 . اظهارنظر درباره نوشته ابن عربى بنام «مناقب چهارده معصوم»

وى، پس از 82 سال زندگى، در خرداد ماه 1379 ش بدرود حيات گفت.

ق (1314 ش) در نجف اشرف زاده شد. پدرش، علامه بزرگ و دانشمند سترگ آيت اللَّه علامه شيخ عبدالحسين امينى تبريزى (1320 - 1390 ق) صاحب «الغدير» و «شهداء الفضيلة» و او فرزند آيت اللَّه ميرزا احمد - بن مولا نجف على - امين الشرع (1287 - 1370 ق) صاحب «حاشيه مكاسب» - و از شاگردان ميرزا اسداللَّه تبريزى - بوده است (نقباء البشر، ج 1، ص 124). او پس از تربيت در مكتب علمى و تحقيق پدر بزرگوارش و فراگيرى ادبيات و سطوح، به تأليف و تحقيق و پژوهش روى آورد و ده ها كتاب را به سامان رسانيد. آن فقيد علاوه بر تحصيل علوم دينى، موفق به اخذ دكترا از دانشگاه الازهر در ادبيات عرب شد و در اثر فشار رژيم بعثى عراق، در سال 1391 ق از عراق اخراج شد و تهران را براى زندگى برگزيد، كه اين تا پايان عمرش ادامه يافت. وى، در طريق محبت و ولايت اميرالمؤمنين على عليه السلام سر از پاى نمى شناخت و عمر خويش را بر سر اين كار نهاد. هر هفته - روزهاى دوشنبه - از

تهران به قم مى آمد و پس از زيارت حضرت معصومه عليها السلام به مسجد مقدس جمكران مشرف مى شدو در هيئتى از عاشقان امام زمان، حديث كسا را مى خواند و سپس به تهران مى رفت. او در انقلاب اسلامى ايران، فرزندش مهندس مرتضى را هم تقديم كرد كه به وسيله منافقين كوردل، هدف ترور قرار گرفت و به شهادت رسيد .

برخى از تأليفات وى عبارت اند از:

1 . معجم رجال الفكر و الادب فى النجف خلال الف عام (3 ج) - كه معروف ترين

ص: 71

كتاب وى است -

2 . اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام و الرواة عنه (2 ج)

3 . اعلام نهج البلاغه 4 . نهج البلاغه و اثره على الادب العربى 5 . حالة المرأة الاجتماعية فى عهد الفاطميين 6 . عيد الغدير فى عهد الفاطميين 7 . الشريف الرضى 8 . معلم الامة الشيخ المفيد 9 . مصادرالدراسة عن الشيخ الطوسى 10 . مصادر ترجمة الشريف الرضى 11 . الشيوعية ثورة و تآمر 12 . الشيوعية عدوة الانسانية 13 . الى ابى (ديوان شعر)

14 . التدخين و السرطان (ترجمة)

15 . مناعة المجتمع العربى 16 . مكة (به فارسى ترجمه شده است)

17 . فاطمة بنت اسد

18 . فاطمة بنت الامام الحسين عليه السلام 19 . فاطمة بنت الامام موسى الكاظم عليه السلام 20 . بطل فخ 21 . معجم المطبوعات النجفية 22 . مخطوطات مكتبة السيدمحمد البغدادى 23 . مخطوطات مكتبة السيد الحكيم (من نوادر...)

24 . تذكره شعراى غدير (6 ج) .

25 . ياران پايدار امام حسين عليه السلام 26 . عترت در قرآن 27 . درس هايى از مكتب ولايت

و كتاب هاى تحقيقى وى، عبارت اند از:

28 . اخبار السيد الحميرى. از ابى عبيداللَّه مرزبانى 29 . اخبار شعراء الشيعة. از ابى عبيداللَّه مرزبانى

30 . اختيار مصباح السالكين. - شرح نهج البلاغه - از ابن ميثم بحرانى 31 . ديوان طلايع بن رزيك 32 . الدرر الباهرة من الاصداف الطاهرة. از شهيد اول 33 . الايجاز فى الفرائض و المواريث. از شيخ طوسى 34 . رواية الطف. از محمدرضا شالچى 35 . السقيفة و الفدك. از ابوبكر احمد جوهرى

ص: 72

36 . افحام الاعداء و الخصوم. از سيدناصر حسين موسوى هندى 37 . خصائص الائمة عليهم السلام از سيدشريف رضى 38 . خصائص اميرالمؤمنين عليه السلام . از شريف رضى

39 . فتح الملك العلى بصحة حديث «انا مدينة العلم و بابها على». از ابوالفيض

احمد غمارى مغربى 40 . كفاية الطالب فى مناقب على بن ابى طالب عليه السلام . محمد بن يوسف كنجى شافعى 41 . نزل الابراربما صحّ من مناقب اهل بيت الاطهار عليهم السلام. از محمد بن رستم خان حارثى بدخشانى 42 . نظم درر السمطين فى فضائل المصطفى و المرتضى و البتول و السبطين. از شمس الدين محمد بن يوسف خزرجى زرندى حنفى

43 . المناقب. مولى حيدرعلى شيروانى اصفهانى

44 . فضائل فاطمة الزهرا عليها السلام . از ابى حفص بن شاهين بغدادى 45 . خصائص اميرالمؤمنين عليه السلام . از حافظ ابوعبدالرحمن نسائى 46 . مقدمه هاى فراوان بر كتاب هاى تاريخى و حديثى، مانند «الكنى و الالقاب » و « الدرة النجفية»

47 . ده ها مقاله در مجلات مصر، لبنان، سوريه و عراق آن محقق فرزانه، پس از 65 سال زندگى، در چهارشنبه 18 شعبان المعظم 1421(25 آبان 1379 ش) بر اثر بيمارى، چشم از جهان فروبست و به مواليان طاهرينش پيوست. پيكر پاكش را در روز پنجشنبه پس از تشييع شايسته و نماز آيت اللَّه سيدمحمد شاهرودى، در بقعةالعلماى باغ بهشت قم به خاك سپردند.

( محمّد هادى امينى ، معجم رجال الفكر والادب فى النجف ، ج 1 ، ص 182 - 184 )

- كه نَسَب شان به شيخ الطائفه جناب سعد بن عبداللَّه بن ابى خلف اشعرى قمى، صحابى جليل القدر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام مى رسد - زاده شد.

پدرش مرحوم آقا شيخ محمّد حسين زاهد، يكى از عباد و زهاد پايين شهر قم و از معتمدين و ثقات حضرات آيات: آقا شيخ ابوالقاسم قمى و آقا شيخ مهدى حكمى قمى بوده است. برادرش مرحوم حاج شيخ على زاهد، در تابستان هاى سخت و گرم ماه رجب و شعبان را روزه گرفته و به ماه رمضان متصل مى كردند و در دوره عمرشان كمتر اتفاق افتاد كه نماز شبشان ترك شده باشد. آنان در امر به معروف و نهى از منكر بسيار كوشا بودند و مرتكبين امور خلاف شرع را شخصاً توبه مى دادند.

مرحوم انصارى در اوان تأسيس حوزه علميه قم در سال 1340 ق - 1300 ش به تحصيل علوم دينى روى آورد و مقدمات و ادبيات را نزد مرحوم علامه اديب تهرانى و سطوح را نزد آيات: ميرزا محمّد همدانى، آخوند ملا على همدانى، حاج شيخ

محمّد على حائرى و حاج سيد محمّد تقى خوانسارى فرا گرفت و پس از آن در سال 1347 ق، به درس خارج فقه و اصول آيت اللَّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى حاضر شد و به زودى در زمره يكى از شاگردان مبرّز وى در آمد. او در همان زمان، سخت مورد توجه استادش قرار گرفته بود، داستان زير گواهى بر اين مدّعا است:

پيش از آنكه معمم شود، روزى در تيمچه بزرگ بازار، بر فراز منبر بود كه مرحوم آيت اللَّه حائرى وارد مجلس شد و زمانى كه منبر شيرين وى را مشاهده كرد، او

ص: 74

را به نزد خود طلبيد و فرمود: نام شما چيست و چرا تاكنون معمم نشده اى؟

مرحوم انصارى گفت: آقا! نام من شيخ مرتضى است و تاكنون در خودم اهليت و صلاحيت معمم شدن را نديده ام. آيت اللَّه حائرى فرمود: ان شاءاللَّه كه شيخ مرتضى انصارى بوده باشى ( و از همان زمان نام خانوادگى اش در ميان علما و مردم به « انصارى » معروف شد )، تو بهترين كسى هستى كه شايستگى عمامه نهادن را دارد. فردا من به حجره ات - در مدرسه فيضيه - مى آيم و عمامه بر سرت مى گذارم.

روز بعد كه مردم و بازاريان و طلاّب با خبر شده بودند كه آقاى حاج شيخ به مدرسه فيضيه براى عمامه گذارى بر سر شيخ مرتضى مى رود همه به مدرسه فيضيه رفته بودند.

وى از بنيانگذاران هجرت براى تبليغ در ماه مبارك رمضان و ماه محرم به همراه دوستانش مرحوم آيت اللَّه محقق داماد و آيت اللَّه شيخ محمّد رضا طبسى بود. آيت اللَّه طبسى در مصاحبه اش با مجله « حوزه » شماره 34 مى گويد:

دهه آخر صفر، من به ساوه رفتم و دوستان هم نقاط ديگر را براى امر تبليغ انتخاب كردند. مثلاً مرحوم آقاى سيد محمّد داماد، آشتيان را انتخاب كردند و مرحوم آقاى انصارى، يزد را انتخاب كردند.

مرحوم انصارى، حسب الامر آيت اللَّه حائرى چندين سال براى اقامه جماعت و ترويج دين به قصبه گركان - دو فرسخى آشتيان - رفت و مردم آن سامان را با مواعظ و خطابه هاى خود ارشاد كرد. در حقيقت تحكيم دينِ مردم گركان و آشتيان، مرهون اقامت چندين ساله وى و زحمات بى دريغ و شبانه روزى اش بوده است.

استاد علامه مرحوم حجةالاسلام سيد

ص: 75

عبدالعزيز طباطبائى مى فرمودند: « آقاى انصارى در اين مدت نهايت بهره و استفاده را از اوقات خويش برد. هم نسلى متدين تربيت كرد و هم با مطالعه دقيق بحارالانوار، آن را از حفظ كرد و بر آن مسلط شد، او به اندازه اى در حديث شناسى متبحّر و چيره دست بود كه هر حديثى را از او مى پرسيدند با ذكر منبع آن - كه در چه جلد و چه بابى است - پاسخ مى داد ».

او پس از حدود 10 سال توقف در آن منطقه، به زادگاهش بازگشت و به فعاليت هاى دينى پرداخت.

او خطيبى رشيد و سخنورى فصيح و بليغ و واعظى دلسوز براى جامعه بود. محبت و اخلاص وى به ائمه اطهار عليهم السلام به حدّ كمال و راوى روايات و احاديث آنان بود. او مردى روان شناس بود و اغلبِ مطالب روز را با احاديث و روايات تطبيق و تلفيق مى كرد و با شيرينى و ملاحتى كه داشت آنها را به جامعه تفهيم مى كرد. تخصص وى بيشتر در نشر احاديث و اخبار بود، مطلبى را كه با آيه اى از قرآن عنوان مى كرد درباره آن تا آخر منبر، ده ها حديث و روايت مى آورد و آن را با اشعار و امثال و حكايت هاى دلنشين مى آميخت. او حافظ بيش از سى هزار حديث بود و از اين گنجينه گرانبها، در منبرها به خوبى استفاده مى كرد.

آيت اللَّه صافى گلپايگانى مى فرمودند: « در يك مجلسى شمردم تا هفتاد حديث در يك موضوع خواند ».

منبرش به قدرى مفيد و با ارزش بود كه همه - از عالى و دانى و از فقيه و مجتهد تا آدم هاى عادى - از منبرش

ص: 76

استفاده مى بردند و منبر او را قدر مى دانستند. نمونه اى را در اين باره مى آوريم:

سالى در كربلا، در منزل مرحوم آيت اللَّه حاج آقا حسين قمى منبر مى رفت روزى سخنش به درازا كشيد و ظهر نزديك شد، ايشان خواست منبر را خاتمه دهد. آيت اللَّه قمى فرمودند: « به بيانات خود ادامه دهيد، امروز نماز نمى رويم ».

و اين امر از شخصى زاهد و متقى مانند مرحوم آيت اللَّه قمى بسيار عجيب بود.

آيت اللَّه حاج سيد محمّد روحانى مى فرمود:

ايشان سالى در ماه مبارك رمضان، در نجف اشرف در مسجد شيخ انصارى به منبر مى رفت. آيت اللَّه خوئى هم شب ها در مسجد خضرا درس مى فرمود. ما به ايشان مى گفتيم: آقا، درس را كمى زودتر تعطيل كند تا به منبر آقاى انصارى هم برسيم. ايشان پرسيدند: مگر آقاى انصارى در منبر چه مى گويد كه شما مى خواهيد از درس من كم كنيد؟ گفتم: آقا! منبر ايشان گفتنى نيست، ديدنى است.

ايشان، شبى درس را زودتر تعطيل كرد و به مجلس آقاى انصارى، حاضر شد و از كثرت نقل در شگفت آمد و فرمود:

آرى! شما حق داريد. اين مجلس خيلى قابل استفاده است.

و از آن روز به بعد، هر شب درس را كمى زودتر تعطيل مى فرمود.

او به هر جا قدم مى گذاشت منشأ خير و بركت مى شد. چه بسيار گنهكارانى كه به محضر ايشان آمده و توبه مى كردند و از كارهاى زشتشان به يكباره دست مى كشيدند.

او خود در اين باره گفته بود:

زمانى در شبهاى محرم، در تهران پس از نماز مغرب و عشا سه مجلس را اداره مى كردم. طيب خان - رضايى - پيش من آمد و مرا

ص: 77

براى مجلس بارفروشان ميدان شوش دعوت كرد عذر آوردم و گفتم: طيب خان! من پس از نماز سه مجلس دارم و ديگر به مجلس شما نمى رسم. وانگهى ساعت از نيمه شب هم مى گذرد. او گفت آقاى انصارى! ما ده بيست نفر بوديم كه همه جور كارهاى خلاف انجام مى داديم و در اثر منبرهاى پارسال شما از همه آنها دست كشيديم. من شما را - چه دعوت ما را قبول كنى و چه قبول نكنى - مى آيم و مى برم. من هم قبول كردم و فكر مى كردم كه مجلسم خلوت است. اما ديدم مجلس مالامال از جمعيت است و از بهترين مجالس من در تهران شد.

مرحوم حجةالاسلام حاج شيخ محمّد على انصارى مى نويسد:

در زمان رضا خان سواد كوهى و پس از آن، رشت و بندر انزلى در اثر استيلاى حزب توده، مركز فحشا و منكرات بود و زن و مرد در انواع تمايلات نفسانى آزاد بودند. در

چنين شرايط سختى عده اى از متدينين بندر به فكر افتاده و از مرحوم حاج شيخ مرتضى انصارى دعوت كردند كه دو ماه محرم و صفر براى تبليغ به آن شهر برود.

وى آن سال را بدان شهر رفت و تبليغات دينى را آغاز كرد.

مى گفت: ديدم نامه هاى زيادى نوشته مى شود و از گرانى پول حمام شكايت دارند در منبر پرسيدم: آقايان! گرانى پول حمام به من چه ربطى دارد؟

گفتند: آقا تا وقتى شما به اين شهر نيامده بوديد، غالب مردم نماز نمى خواندند و براى غسل به حمام نمى رفتند. اكنون مردم اهميت نماز را يافته و نيازمند حمام و غسل هستند و حمام كم و گران است.

از

ص: 78

اين رو ايشان دو باب حمام ساختند و مساجد متروكه و مخروبه را تعمير و آباد كردند و دو مسجد جديد نيز ساختند.

پس از شكست خفّت بار رژيم شاه در طرح انجمن ايالتى و ولايتى، شاه به تصويب لوايح ششگانه و رفراندم قلابى 6 بهمن 1341 روى آورد كه اين بار هم مراجع تقليد به همراه امام خمينى به ميدان آمدند و مردم مسلمان و غيور ايران را بر مخالفت و اعتراض بر عليه آن برانگيختند و موج تظاهرات و اعتراضات در كشور به راه افتاد و به دنبال آن بسيارى از مساجد و درس هاى حوزه هاى علميه به تعطيلى كشيده شد و روحانيون و علما به زندان ها و سياه چال ها روانه شدند و در پى آن، عيد نوروز سال 1342، از سوى مراجع تقليد و علماى شهرستان ها روز عزا اعلام شد.

با حلول فروردين 1342، كه همزمان با ايام شهادت رئيس مذهب شيعه امام جعفر صادق عليه السلام بود، رژيم شاه براى حمله به حوزه علميه قم آماده شده بود. در آن روز، ميدان آستانه و خيابان هاى اطراف حرم حضرت معصومه عليها السلام مالامال از كماندوها و نيروهاى ارتشى بود و كاميوهاى مملو از سربازان مسلح در خيابان هاى قم تردد مى كردند. در قم يك حكومت نظامىِ اعلام نشده برقرار شده بود.

نويسنده كتاب بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى در اين باره مى نويسد:

« ... عصر روز جمعه دوّم فروردين ( 25 شوال 1382 ق ) به مناسبت سالروز

شهادت حضرت امام جعفر عليه السلام از سوى مرحوم آيت اللَّه گلپايگانى در مدرسه فيضيه، مجلس عزادارى برقرار بود. ازدحام جمعيت - كه تمام صحن حياط، بالكن هاى

ص: 79

طبقه دوّم و شبستان هاى مدرسه آكنده از مردم بود بسيار زياد و چشمگير بود.

پس از سخنرانى حجةالاسلام حاج سيد محمّد آل طه، مرحوم آقاى انصارى بر فراز منبر قرار گرفت و درباره زندگى امام صادق عليه السلام و كوشش هاى دامنه دار آن حضرت در آگاه ساختن مردم به حقايق قرآن و مكتب تشيع و كار شكنى هاى شديد مخالفين و معاندين در مقابل آن حضرت داد سخن داد، آن گاه از حوزه علميه قم به عنوان « دانشگاه امام صادق عليه السلام » و « سربازخانه امام زمان عليه السلام » سخن به ميان آورد و رشته سخن را به نقش آن حوزه در حفظ و حراست احكام اسلام و استقلال ايران كشانيد كه يكباره صداى پرمهيب صلوات در فضاى مدرسه پيچيد و سخن او را قطع كرد. او بى اعتنا به اين صلوات بى مورد خواست به سخنان خود ادامه دهد كه بار ديگر صداى صلوات، او را از سخن گفتن باز داشت. در اين هنگام آقاى سيد رضا موسوى اردستانى - كه نزديك منبر نشسته بود - مرد نابكارى را ديد كه مرتب صلوات مى فرستد، به او حمله كرد و مشت محكمى به دهان او كوبيد كه يك باره صدها مشت از چپ و راست به سر و صورت آن سيد روحانى فرود آمد و او را به كلّى گيج و از خود بى خود ساخت. مردم كه متوجه روى دادن حادثه اى در پاى منبر شده بودند، از هر طرف سر مى كشيدند تا ببينند چه خبر است؟ و برخى از جاى خود برخاسته مى كوشيدند خود را به محل حادثه نزديك كنند. ولى آقاى انصارى كه سخت كوشش

ص: 80

داشت آرامش مجلس به هم نخورد، كوشيد كه با شوخى و بذله گويى جريان را به اصطلاح « ماست مالى » نمايد از اين رو مردم را دعوت به آرامش كرد و اظهار داشت: « بنشيند، چيرى نيست، چند نفر پاى منبر ما سرِ يك دانه سيگار كشمكش داشتند، تمام شد » و از آن جا كه دريافت تمام افرادى كه دور منبرش نشسته و با چشمان شرارت بار به او خيره شده اند، به گفته خودش عوضى هستند كه براى بر هم زدن مجلس و آشوبگرى بدان جا آمده اند، لحن سخن خود را عوض كرد و با زبان نرم

خواست آن دژخيمان وحشى را آرام ساخته و از شرارت باز دارد، از اين رو با لحنى ملايم اظهار داشت:

« ما كه با كسى سر جنگ نداريم، ما در اينجا جمع شده ايم تا براى ششمين پيشواى شيعيان ذكر مصيبتى بكنيم و اگر حرفى مى زنيم، سخنى مى گوييم جز نصيحت مشفقانه منظورى نداريم، ما وظيفه داريم خير و صلاح ملك و ملت را... » كه صداى صلوات بار ديگر طنين افكند و يكى از آنها از منبر بالا رفت تا بلندگو را از جلو او بكشد، آقاى انصارى هم يك پله پايين آمد و بلندگو را از دست او كشيد و فرياد برآورد:

« آى مردم! آى مسلمان هايى كه از صدها فرسخ راه به اين شهر مقدس آمده ايد، به شهر و ديار خود كه بازگشتيد به همه برسانيد كه ديگر به روحانيت اجازه ذكر مصيبت براى رئيس مذهب هم نمى دهند... ».

كه بار ديگر صداى صلوات رشته سخن را از كفَش ربود. او كه مى ديد به هيچ وجه

ص: 81

نمى تواند سخن بگويد و اوضاع وخيم تر از آن است كه فكر مى كرد فوراً سر و ته مطلب را هم آورد و از منبر پايين آمد و رفت كنار آيت اللَّه گلپايگانى نشست. اما در همين لحظه صدها كماندوى گارد با دستور سرهنگ مولوى به مردم و روحانيون حمله ور شدند و به قصد كُشت، آنان را به سبُعيت و درندگى هر چه تمام تر مى زدند، حمله دژخيمان با شدت هر چه تمام تر تا پاسى از شب ادامه داشت، در حين زد و خورد، بستگان آيت اللَّه گلپايگانى و عده اى از طلاب خرم آبادى و ديگران، معظم له و آقاى انصارى را به اتاق دوّم سمت شرقى مدرس بردند. كماندوها - كه از منبرهاى آقاى انصارى در صبح و عصر در مدرسه حجتيه و فيضيه سخت عصبانى بودند و قصد كشتن او را داشتند - كه متوجه شدند آيت اللَّه گلپايگانى و آقاى انصارى در آن اتاق هستند به آن جا حمله بردند و در و پنجره اتاق را درهم شكستند و خُرد كردند و به دنبال آن وارد اتاق شدند و با محافظين - كه شمارشان بيش از پنجاه نفر - بود به زد و خورد پرداختند.

پس از خروج آيت اللَّه گلپايگانى و مردم و روحانيون از مدرسه فيضيه، آقاى انصارى هم از طريق رودخانه متوارى شد و تا مدت 40 روز مخفيانه زندگى مى كرد.

مرحوم انصارى همت والايى در تشويق مردم به ايجاد بناهاى خيريه داشت از نمونه هاى مشهود آن در قم، تعمير مسجد امام حسن عسكرى و مسجد جامع مى باشد. او هر شب در مسجد امام به منبر مى رفت و مردم را براى آبادى مسجد تشويق مى كرد. پس از چند

ص: 82

شب، به آجرپزها دستور داد تا هر شب چند ماشين آجر و قزافى و نظامى در مدخل ورودىِ مسجد بريزند و در منبر گفت: هر كس وارد مسجد مى شود يك دانه آجر با خود بياورد و به اين ترتيب شبى چند ماشين مصالح ساختمانى وارد مسجد مى شد.

يكى از محلات قم به نام كوچه حاج زينل، بدون مسجد بود. ايشان در منبر پرسيد: اين را چه نام است؟ گفتند: كوچه حاج زينل. ايشان پسران آن مرحوم را تشويق كرد و آنان مسجدى بزرگ ساختند كه اكنون هم بر پا است.

نيز وى، زمانى در ماه مبارك رمضان در مسجد ارك تهران منبر مى رفت. كثرت جمعيت شركت كننده به حدى بود كه مسجد با تمام بزرگى اش كوچك مى نمود. او در منبر گفت: اين درست نيست كه خانه خدا ( مسجد ارك ) كوچك باشد و خانه دولت - اداره راديو - بزرگ باشد و با پرورش و پيگيرى اين موضوع و مكاتبات با نخست وزيرى، موفق شد تا بخشى از حياط اداره راديو و تبليغات را داخل مسجد ارك كند.

مرحوم حجةالاسلام انصارى، در مبارزه با فساد و منكرات بسيار مى كوشيد و هر جا قدم مى نهاد در اولين مرحله به تبليغ عليه مظاهر گناه برمى خاست. و با تشويق مردم اين مراكز را از بين مى برد و يا بعضاً به مراكز فرهنگى تبديل مى كرد.

داستانى را در اين باره مى آوريم:

در زمان متفقين ( 1321 ش ) چند باب مغازه مشروب فروشى، در خيابان حضرتى باز شده و اشاعه فساد مى كردند. از طرفى هم بارندگى بسيار كم و خشكسالى سختى شد و اغلب زراعات مردم قم بى آب ماند. مردم

ص: 83

دو قريه محلات و نيماورد به پشتيبانى قدرت نخست وزير وقت - صدرالاشراف محلاتى - عهدنامه هزار ساله قم را ناديده انگاشته و آب رودخانه را به روى مردم قم بستند. فرياد مردم به گوش دولت - كه نخست وزيرش مالك آن قرا بود - نرسيد. زارعين به ستوه آمدند و ماشين هايى تهيه

كردند و با چوب و چماق و تفنگ بر آن شدند تا به محلات رفته و سدها را بشكنند و آب را به اطراف قم جارى كنند، بيم فتنه اى بزرگ و كشتارى بسيار مى رفت. آقاى انصارى در آن زمان بر فراز منبر، به آيات مباركه سوره واقعه:

« أفرأيتم ما تحرثون * أانتم تزرعونه ام نحن الزارعون * افرأيتم الماء الذى تشربون * أانتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون * لو نشاء جعلناه اجاجاً فلولا تشكرون » استناد كرده و پس از شرح و تفسير آنها فرمودند:

مردم چرا جماعت ها را به هم مى زنيد اگر مى خواهيد انقلاب كنيد كه نتيجه بگيريد پس بريزيد شراب فروشى ها را به هم بزنيد كه در اين شهر دينى و مذهبى عليه قرآن و مقدسات مذهبى اشاعه منكرات نكنند. شما درِ اين مغازه ها را ببنديد من از آسمان به شما آب مى دهم جنگ كردن لازم نيست .

صبح روز بعد جوانان و روحانيان و مردم همه جمع شدند و با دامن هاى پر از سنگ و چوب به طرف مشروب فروشى ها روان شده، زدند و شكستند و سوختند و از آنجا به طرف شهر نو رفته و عمده فروشى مسكرات و خانه هاى فواحش را به آتش كشيدند ، شگفت آنكه در كنار مغازه هاى مشروب فروشى، يك دكان نجارى

ص: 84

و يك مغازه لباس فروشى بود و با اينكه شعله هاى فروزان مشروبات الكلى به آسمان مى رفت اما به قدرت الهى به آن دو مغازه زيانى نيامد عصر روز بعد ابرهايى در آسمان پديدار شد و باران شديد باريد كه در رودخانه سيل جارى شد و زراعات و باغات مشروب گرديد.

او هماره بر فراز منبر، از اوضاع بد اجتماع و اقتصاد و فرهنگ مملكت و كارهاى دولت انتقاد مى كرد و حقايق را مى گفت از اين رو چندين بار به كلانترى احضار شد و پرونده برايش ساختند .

از جمله در يكى از سالها، در ماه مبارك رمضان در مسجد اراك تهران منبر مى رفت در شب نوزدهم ماه كه شب قدر بود وزراى وقت در كاخ گلستان مقابل مسجد مجلس شب نشينى و زيباى اندام تشكيل داده بودند در آن شب، اشرف پهلوى جايزه 200 هزار تومانى را از آن خود كرد روز بعد كه مرحوم انصارى با خبر شد از شدت خشم

چشمانش سرخ و رنگش بر افروخته شد و به منبر رفت و دودمان كثيف پهلوى را به باد انتقاد گرفت و گفت:

يك مشت فاحشه بى بند بار از جان اين ملت مسلمان چه مى خواهند؟ شب قدر شب ضربت خوردن اميرالمؤمنين رجال دولت مشغول عيش و نوش و بد مستى اند؟

و تا پايان منبر با حرارتى هر چه تمام تر، در حالى كه صدايش علاوه بر مسجد، به تمام خيابان هاى اطراف مير سيد و جمعيت زيادى در مسجد و اطرافش اجتماع كرده بودند، اين گونه سخن گفت. مجلس كه تمام شد، پليس انصارى را بازداشت كرده و به شهربانى برد. كه با اقدامات آيت اللَّه مير

ص: 85

سيد محمّد بهبهانى، آزاد گرديد.

از آن مرحوم، يازده دفتر پر برگ در تنظيم احاديث و آيات و روايات و اشعار باقى مانده، كه يكى از آنها تفسير سوره والعصر - به طور كامل - مى باشد.

سرانجام آن خطيب شهير عالم اسلام، پس از عمرى موعظت و ارشاد و پس از يك دوره بيمارى در تاريخ چهارشنبه 27 / مرداد / 1350 ش ( 26 جمادى الاول 1391 ق ) در 69 سالگى بدرود حيات گفت. پيكر پاكش، صبح روز پنجشنبه 28 مرداد از مسجد رفعت به سوى حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام ، با حضور يكپارچه علما و روحانيون و قاطبه اصناف و اهالى تشييع و پس از نماز آيت اللَّه نجفى مرعشى بر آن، در مقابر اشعريين - قبرستان شيخان - رو به روى مرقد جناب زكريا بن آدم اشعرى به خاك سپرده و مراسم متعددى از سوى مراجع و بزرگان براى ايشان برگزار شد .

به هنگام تشييع جنازه اش، بازار قصد تعطيلى داشت امام چون روز 28 مرداد بود، شهربانى قم با اعزام پليس به بازار و تهديد بازاريان، آنان را مجبور به باز كردن مغازه ها و چراغانى كردند.

همچنين تشييع جنازه آن مرحوم، باعث شد تا مراسم جشن و رژه 28 مرداد بر هم زده شود. و روز بعد برخى از متصديان تشييع را به ساواك و شهربانى احضار و تحت بازجويى قرار دادند .

صفحه اى از كتاب دائرةالمعارف اعلمى

آيت اللَّه بروجردى و آقايان فاضل لنكرانى - حاج انصارى - ميرزا اسحاق آستارائى

در مراسم افتتاح مدرسه خان در 1376 ق

آيت اللَّه بروجردى و آقاى انصارى در نماز بر

ص: 86

پيكر ملا محمّد جواد صافى گلپايگانى

ميميه فرزدق و قصيده نونيه ابوالفتح بستى و...)، اما مشهورترين كارش كه نام او را در جهان شيعه جاودان ساخت، ترجمه و شرح نهج البلاغه به نظم و نثر فارسى (10 ج) بود كه تقريظهاى بسيار از علماى ايران و عراق و لبنان بر آن نوشته شد (و شمار آن ها به 20 تقريظ مى رسد)

آثار وى عبارت اند از:

1 . نهج البلاغه منظوم (10 ج)

2 . ترجمه و شرح نهج البلاغه 3 . ترجمه و شرح غررالحكم و دررالكلم (2 ج)

4 . درج گهر يا درياى نور (ترجمه و شرح وصيتنامه پيامبر صلى الله عليه وآله به ابوذر به نظم و نثر)

5 . آيين جهان دارى (ترجمه و شرح عهدنامه اميرالمؤمنين عليه السلام به مالك اشتر، به نظم و نثر)

6 . خورشيد روشن (ترجمه و شرح وصيتنامه على عليه السلام به امام مجتبى عليه السلام به نظم و نثر)

7 . ديوان اشعار (مدايح، مراثى، مواعظ، قصايد، غزليات و تخميسات)

8 . اختران ادب (2 ج) - گزيده اشعار فارسى در 65 موضوع -

9 . آيينه دل (2 ج) - آيات، روايات، حكايات و اشعار در 52 موضوع اخلاقى -

10 . دفاع از اسلام و روحانيت (2 ج) - نقد آثار دكتر على شريعتى -

11 . دفاع از حسين عليه السلام شهيد - نقد كتاب «شهيد جاويد» -

12 . محمد صلى الله عليه وآله پيغمبر شناخته شده - نقد كتاب «محمد پيغمبرى كه از نو بايد شناخت» -

13 . انتقادات تاريخى - نقد كتاب هاى: پيامبر، عايشه بعد از پيامبر، محمد پيامبر و سياستمدار، حيات محمد - هيكل

ص: 88

- و شيخ الاموييّن حفناوى -

14 . پاسخ به بدانديشان - نقد نوشته هاى مردوخ كردستانى -

15 . تاريخ خلفا - و تحليلى از وقايع پس از رحلت رسول خدا -

16 . خزائن المراثى يا آذرستان - سير قيام ابى عبداللَّه الحسين عليه السلام از آغاز تا پايان، به نظم -

17 . شكوفه هاى معطر ( شررهاى فروزان ) - گردآورى اشعار فارسى پيرامون قيام امام حسين عليه السلام -مخطوط -

18 . شرح زندگى على اكبر عليه السلام - مخطوط -

19 . مقدمه و پاورقى «اسئلة القرن المجيد و اجوبتها»

20 . بازگشت خورشيد - پيرامون حديث ردّ الشمس - مخطوط -

فقيد سعيد پس از 76 سال زندگى در ششم صفر چشم از جهان فروبست و در هفتم صفرالخير 1405 ق ( 5 آبان 1363 ش ) تشييع و پس از نماز آيت اللَّه العظمى مرعشى نجفى بر آن، در مقابر آل اشعريين - قبرستان شيخان، مقابل مقبره زكريابن آدم اشعرى - به خاك سپرده شد و مجالس يادبودش در قم، تهران، و شهرهاى ديگر، تا مدت ها ادامه يافت.

نامه آيت اللَّه ميلانى به مرحوم انصارى

نامه شهيد قاضى طباطبائى به مرحوم انصارى

نامه شهيد قاضى طباطبائى به مرحوم انصارى

نامه آقاى سيادتى ( از علماى سبزوار ) به مرحوم انصارى

نامه آقاى سيادتى به مرحوم انصارى در فوت علامه امينى

نامه آيت اللَّه فانى اصفهانى به مرحوم انصارى

شعرى از حاج شيخ احمد محمودى شيرازى تقديم به مرحوم انصارى

نامه ميرزا ابوالحسن شريف عسكرى ( از علماى تهران ) به مرحوم انصارى

نامه آقاى سيد حسين ميرباقرى ( از علماى

ص: 89

اراك ) به مرحوم انصارى

نامه ( از استانبول ) به مرحوم انصارى

خط و شعر مرحوم انصارى در مرثيه امام حسين عليه السلام

عظام: سيدمحمود شاهرودى، سيدعبدالهادى شيرازى، سيدمحسن حكيم و آقاى خويى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. او و برادرش، در اين زمان يكى از شناخته شده ترين فضلاى نجف به شمار بودند و امين و مشاور مراجع تقليد - به ويژه آيت اللَّه العظمى خويى (كه بيش از سى سال در درس هاى فقه و اصول و تفسير معظم له شركت نمود و تقريرات آن ها را نگاشت) - قرار گرفتند و هر دو، در حوزه نجف به علم و فضل و تقوا و گره گشايى از كار طلاب و زائران ايرانى مشهور بودند و هر كس كارى داشت بديشان مراجعه مى كرد. معظم له، در كنار اشتغالات علمى و تدريس سطوح، همتى عالى در انجام كارهاى خير و عام المنفعه داشت، كه از جمله آن ها توليت و شركت فعال در ساختمان حسينيه قمى ها در كربلا ، بنياد جديد « مسجد الخضراء» - در كنار حرم مطهر اميرالمؤمنين عليه السلام، كه محل تدريس آيت اللَّه خويى بود - و مزار كميل بن زياد نخعى و رشيد هجرى ، تعمير و بازسازى مدرسه صدر و تعويض بسيارى از درها و فرش هاى حرم اميرالمؤمنين و عتبات عاليات (با كمك متمكنين و متدينين ايرانى و عراقى) بود. روابط گسترده آيت اللَّه انصارى با نيكوكاران ايرانى، او را به حلقه وصل براى رسيدن مبالغ كلانى از وجوه شرعيه به مراجع تقليد و حوزه علميه نجف و مراكز دينى (از قبيل: حسينيه ها و مساجد و مدارس و تهيه خانه و جهيزيه براى طلاب و فضلا و سادات) قرار داد. به گونه اى كه كمتر اقدام عام المنفعه اى انجام مى گرفت، مگر آن كه معظم له عهده دار بخشى از آن بود. يكى

ص: 91

ديگر از كارهاى او مسؤوليت كمك رسانى به حدود 700 زندانى ايرانى در زندان حّله بود

(كه با عدم آگاهى از قوانين عراق به تناوب در سال هاى 1350 تا 1354 ش دستگير شده بودند و در زندان -با شرايط بسيار سخت - به سر مى بردند) كه معظم له، با توافق با مسؤولين زندان، شرايط بسيار مناسبى براى آنان فراهم آورد و هزاران دينار عراقى را صرف بهبود وضعيت معيشتى آنان گردانيد ودر نهايت، باز با اقدامات ايشان، و گفت و گو با مسؤولين مربوطه، حكم عفو عمومى تمام آنان صادر شد و همگى در سال 1355 ش، آزاد شدند و به ايران بازگشتند.

آن شهيد عزيز و برادر گرامى اش، در وقايع سال 1342 (حمله به مدرسه فيضيه و دستگيرى امام خمينى و وقايع 15 خرداد) از هيچ اقدامى فروگذار نكردند و علاوه بر صدور اعلاميه، حوزه را به تعطيل واداشت و ديدارى ميان علما و مراجع وقت ( آيات عظام : خويى و شاهرودى ) با آيت اللَّه حكيم در كوفه ترتيب داد و در تثبيت و ترويج مرجعيت امام خمينى در حوزه نجف، و معرفى مقام ايشان، فعاليت هاى بسيار نمود. اين فعاليت ها و اقدامات اجتماعى و نفوذ بسيار او در حوزه نجف، باعث شد تا رژيم بعثى عراق، كه براى درهم شكستن حوزه نجف و از ميان بردن قدرت مرجعيت و تهاجم همه جانبه به جمهورى اسلامى ايران آماده مى شد، به چهره هاى صاحب نفوذ حوزه يورش برد و آنان را تحت فشار قرار دهد، كه در طليعه آنان آيت اللَّه شهيد انصارى بود. او چند بار مورد تعرض و بازداشت قرار گرفت، اما حمايت آيت اللَّه خويى از

ص: 92

ايشان، موضوع را موقتاً منتقى ساخت، تا سرانجام در ارديبهشت 1359 ش، در نيمه شبى تاريك، او را به همراه آيت اللَّه حاج شيخ محمدتقى جواهرى دستگير و آزادى ايشان را منوط به همكارى و تأييد آيت اللَّه خويى از رژيم بعث و حمايت از جنگ با ايران نمودند، تأييدى كه هرگز حوزه و مراجع حاضر به آن نبودند و پس از آن بود كه ديگر خبرى از او و ساير دستگير شدگان حوزه نجف به دست نيامد و همه اقدامات بى نتيجه ماند، تا اين كه با سقوط رژيم سفاك بعث عراق، روشن شد آنان در تاريخ نامعلوم، به جوخه اعدام سپرده شدند و اينك قبر مطهر آنان نيز معلوم نيست.

آثار علمى وى عبارتند از :

1 - تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى ( معاملات )

2 - تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى ( دوره كامل )

3 - تقريرات درس فقه آيت اللَّه حكيم

شهيد انصارى - آيت اللَّه خوئى - شهيد حاج شيخ محمّد تقى جواهرى

حاج شيخ احمد انصارى - حاج شيخ محمّد على انصارى

صفحه اى از كتاب « آنچه گذشت » نوشته عبدالهادى حائرى

صفحه اى از تقريرات درس اصول آيت اللَّه خوئى به قلم شهيد انصارى

صفحه اى از تقريرات درس اصول آيت اللَّه خوئى به قلم شهيد انصارى

صفحه اى از تقريرات درس فقه آيت اللَّه خوئى ( صلاة ) به قلم شهيد انصارى

صفحه اى از تقريرات درس فقه آيت اللَّه خوئى ( صلاة ) به قلم شهيد انصارى

صفحه اى از تقريرات درس فقه آيت اللَّه خوئى ( مكاسب محرمه ) به قلم شهيد انصارى

علماى مشهور تهران به شمار مى رفت. فقيد سعيد در سال 1340 ق در قم، در خانواده تقوا و فضيلت - كه نسب به محدث جليل القدر، شيخ الطائفة سعد بن عبداللَّه بن ابى خلف اشعرى قمى (م 300 ق) صاحب «المقالات والفرق» مى بردند - همراه با برادرش، آيت اللَّه شهيد حاج شيخ احمد انصارى، به دنيا آمد. در ده سالگى پدرش شيخ محمد حسين زاهد را كه يكى از زهّاد و عبّاد شهر و از ملازمين آيت اللَّه آقا شيخ ابوالقاسم قمى و آيت اللَّه حاج شيخ مهدى حكمى قمى بود، را از دست داد و تحت سرپرستى برادران دانشمندش حجج اسلام: واعظ شهير حاج شيخ مرتضى انصارى و حاج شيخ محمد على انصارى قرار گرفت و دروس اوليه را در مكتبخانه فراگرفت. 22 ساله بود (1362 ق) كه به توصيه برادرانش براى فراگيرى علوم دينى همراه با برادر توأم خويش رهسپار نجف اشرف گرديد و به تحصيل ادبيات و سطوح نزد آيت اللَّه شيخ مرتضى طالقانى پرداخت . سپس سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: حاج سيديحيى يزدى، حاج ميرزا حسن يزدى و آيت اللَّه

سيد محمد روحانى و آيت اللَّه حاج شيخ مجتبى لنكرانى و ميرزا محمد اردبيلى (هيأت و حساب) فراگرفت و پس از آن به درس خارج آيات عظام: سيدعبدالهادى شيرازى، سيدمحسن حكيم و سيدابوالقاسم خويى حاضر شد و از محضر ايشان، به ويژه آيت اللَّه خويى (كه در درس هاى فقه و اصول و تفسير ايشان، به طور مرتب شركت جُست و تقريرات آن ها را نگاشت) بهره هاى فراوان بُرد. در اين زمان وى و برادرش - كه بسيار هم شكل و شمايل بودند و تشخيص آنان از يكديگر مشكل

ص: 94

بود - در حوزه نجف به علم و فضل و تقوا و گره گشايى از كار طلّاب و زائران ايرانى مشهور بودند و هر كس كارى داشت بديشان مراجعه مى كرد و آنان براى حلّ مشكلات ديگران، سر از پاى نمى شناختند و با كمال جديّت، درانجام خواسته هاى مردم مى كوشيدند.

وى در سال 1384 ق به تهران آمد و به فعاليت هاى دينى و اجتماعى، مانند امامت جماعت و رسيدگى به امور محرومان و نيازمندان پرداخت و در هر كار خيرى (مانند: احداث مساجد و درمانگاه ها و تهيه مايحتاج زندگى براى نوعروسان) شركت مى كرد. او موفق شد دو مسجد : ثامن الائمه و جواد الائمه عليه السلام را در خيابان ناصر خسرو بنياد نهد و در احداث بيمارستان ثامن الائمه عليه السلام (مشهد) شركت نمايد. وى در توسعه و تجديد بناى حرم مطهر حضرت رقيه عليها السلام (دمشق) شركت فعال داشت و در اين راه زحمات بسيارى كشيد. به انجام مستحبات و پرهيز از مكروهات تقيّد فراوان داشت. با آغاز نهضت اسلامى مردم ايران و دستگيرى امام خمينى در سال 1342، وى و برادرش در ترغيب و تشجيع علماى نجف به حمايت از امام راحل، نقشى مهم برعهده داشتند و از هيچ اقدامى فرو گذار ننمودند .

تواضع و فروتنى در رفتارش مشهود بود و به همه كس - از وضيع و شريف - ابتدا به سلام مى نمود. خُلقى خوش و گفتارى نيك داشت و در امر به معروف و نهى از منكر كوشش بسيار مى كرد. به سادات علاقه بسيار داشت و در جلو پاى آنان بلند مى شد و مقدم برآنان راه نمى رفت. در رسيدگى به حال ضعيفان، از هيچ كوششى

ص: 95

روگذار نمى كرد. به صله رحم و زيارت علماى بلاد اهميت فراوان مى داد و از سرِ عشق به ائمه اطهار عليهم السلام مكرّر به زيارت عتبات عاليات و مشهد مقدس و حرمين شريفين مشرّف مى شد و در عزاى آنان با صداى بلند مى گريست و در روز عاشورا، بدون عبا و با پاى برهنه حركت مى كرد .

مورد وثوق و اعتماد بسيار مراجع تقليد بود و بسيارى از ايشان، امر تغسيل و تدفين خويش را بدو محوّل نموده بودند. وى از آيات عظام: شاهرودى، سيدعبدالهادى شيرازى، حكيم، خويى، امام خمينى، گلپايگانى و خوانسارى اجازه اجتهاد و امور حسبيه و از حضرات آيات: شيخ آقا بزرگ تهرانى و مرعشى نجفى اجازه روايت داشت. به گفته آيت اللَّه سبحانى «او پاكدامن زيست و پاكدامن مُرد، از او مكروهى نديدم و فكر مى كنم كه انديشه گناه نيز در فكر او نبود».

برخى از آثارش عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حكيم 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى مكاسب محرمه، بيع و خيارات (آماده چاپ)

3 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى. (دوره كامل)

4 . تقريرات درس تفسير آيت اللَّه خويى.

وى در سحرگاه جمعه 23 ذى قعده الحرام 1419 ق (سالروز شهادت امام رضا) برابر با 21 اسفند 1377 ش در 79 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش صبح شنبه در تهران، و عصر در قم باشكوه فراوان تشييع و پس از نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر آن، در مقابر اشعريين - قبرستان شيخان - در جوار برادران عالمِ و بزرگوارش - قدّس اللَّه اسرارهم - به خاك سپرده شد .

نامه تسليت آيت اللَّه نجومى در فوت مرحوم انصارى

ص: 96

خرين صفحه از تقريرات درس اصول آيت اللَّه خوئى ( استصحاب ) از مرحوم انصارى

و تاريخ

3 . ديوان شعر فارسى 4 . روان شناسى 5 . شرح زندگى آيت اللَّه كوهستانى 6 . تفسير برخى از سوره هاى قرآن مجيد وى در اول فروردين 1381 ش (6 محرم الحرام 1423 ق) در 70 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش با حضور هزاران نفر از علما و مردم شريف مازندران تشييع و پس از نماز فرزندش بر آن، در مدرسه جعفريه به خاك سپرده و در سوگ فقدان وى، پيام تسليتى از سوى مقام معظم رهبرى صادر شد.

از فضلاى نجف را پرورش داد ( مانند : شيخ حسن جواهرى ، سيدمحمّدرضا

خرسان ، سيدعبدالهادى حكيم ، سيدحسين صدر ، شيخ احمد وائلى ، سيدعدنان بكاء و سيدحسين بحرالعلوم1 دحسين بحرالعلوم، 2 ) او يكى از برترين تلاميذ آيت اللَّه خويى و مورد توجه خاص ايشان بود . از اقدامات ارزنده معظم له چاپ و تحقيق موسوعه عظيم « حدائق » بود كه با تلاش و كوشش ايشان از زاويه خمول بيرون آمد و به عالَم علم و دانش عرضه شد . در سال 1412 ق به قم آمد و دوران نقاهت خود را در اين شهر گذرانيد و در سال 1425 ق به نجف اشرف بازگشت .

از آثار ايشان است :

1 . تحقيق و تعليق بر حدائق الناضرة ( 22 ج ) 2 . كتاب الرضاع ( چاپى و تقريرات درس آيت اللَّه خويى )

3 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 419 ) .

آن فقيه بزرگوار ، پس از 95 سال زندگى ، در رمضان المبارك 1426 ق بدرود زندگى گفت و پيكر پاكش در وادى السلام نجف اشرف به خاك خُفت .

سطوح اوليه را از اساتيدى مانند : حاج سيدمرتضى علوى فريدنى ، حاج شيخ محسن الهى لاهيجى و حاج شيخ ابوالقاسم نجف آبادى فراگرفت و در سال 1364 ق ، رهسپار نجف اشرف شد و سطوح عاليه را از استادانى مانند : آيت اللَّه حاج سيديحيى يزدى و آيت اللَّه حاج شيخ عبدالحسين رشتى و حكمت و فلسفه را هم از علامه حاج شيخ صدرا بادكوبه اى آموخت و پس از آن به درس خارج آيات عظام : شيخ كاظم شيرازى ، سيدعبدالهادى شيرازى ، شيخ محمّدعلى كاظمى خراسانى ، ميرزاهاشم آملى ، آقاى خويى ، آقاى حكيم و آقاى شاهرودى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و همزمان به تدريس مكرر سطوح فقه و اصول در « جامعة النجف » پرداخت و ده ها نفر از فضلاى نجف را درس

آموخت . در سال 1391 ق ، در جريان اخراج ايرانيان از عراق ، از نجف به قم آمد و پس از مدّتى در مشهد مقدس رحل اقامت افكند و به تدريس خارج فقه و اصول ، و تأليف و تصنيف پرداخت .

از آثار اوست :

1 . حجية ظواهر الكتاب ( چاپ شده )

2 . انوار الهداية ( چاپ شده )

3 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى 5 . شرح عروة الوثقى 6 . داستان كاروان كربلا 7 . رسالة فى ارث الزوجة 8. رسالة فى الاعتقادات 9 . رسالة فى العدالة . ( شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 80 ، امينى ، محمّدهادى ، معجم رجال الفكر فى النجف ، ج

ص: 100

1 ، ص 201 ) .

سرانجام آن فقيه بزرگوار ، در 85 سالگى ، در روز جمعه 17 آذر 1385 ش ( 16 ذى قعدة 1427 ق ) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در روز شنبه پس از تشييع در قم و نماز آيت اللَّه حاج سيدمحمّد رجايى اصفهانى بر آن ، به نجف اشرف انتقال داده شد و در قبرستان وادى السلام به خاك سپرده شد .

از آن، به تحصيل علوم دينى روى آورد. او در آغاز در منتدى النشر ادبيات و عقايد و سطوح را نزد اساتيد بزرگوارى چون: شيخ محمدرضا مظفر، شيخ محمدتقى ايروانى، شيخ على ثامر و شيخ محمد شريعت فراگرفت و پس از آن سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: ميرزا على فلسفى و سيداحمد اشكورى (شرح لمعه)، سيدمحمد روحانى و شيخ عبدالحسين رشتى (مكاسب)، شيخ مجتبى لنكرانى (رسائل)، شيخ محمدامين زين الدين (كفايه و شرح تجريد) ميرزا حسن يزدى (طهارت شيخ) و شيخ محمدطاهر آل راضى (شرح منظومه) آموخت. در 23 سالگى بود كه از تمام دروس سطح فراغت جست و به درس خارج اصول آيات عظام: ميرزا حسن بجنوردى، ميرزا باقر زنجانى و آيت اللَّه خويى و درس خارج فقه پدر بزرگوارش آيت اللَّه سيدمحمدتقى بحرالعلوم، آيت اللَّه حكيم و آيت اللَّه خويى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. او هم زمان با تحصيل، به تدريس و تأليف و نظم اشعار و تأسيس مؤسسات عام المنفعه پرداخت. در ايام تعطيل حوزه به تدريس تفسير و كلام و ادب، و تأليف و تحقيق اشتغال داشت و از آثار ماندگارش بنياد «مكتبة العلمين» با همكارى آيت اللَّه علامه سيدمحمّدصادق بحرالعلوم ( 1313 - 1399 ق ) - براى تحقيق و چاپ و اهداى كتاب هاى شيعى - و تأسيس «جامع الشيخ الطوسى» - به دستور پدر بزرگوارش - مى باشد .

فقيد سعيد، پس از وفات آيت اللَّه العظمى خويى، با فشارهاى گوناگون از جانب رژيم بعثى عراق مواجه شد؛ اما هيچ گاه سر تسليم در مقابل آنان فرود نياورد. با اين كه گروهى از اقوام و خويشان و نزديكانش را پس از

ص: 102

انتفاضه نيمه شعبان 1412 ق دستگير و زندانى كرده بودند و او هم هماره در معرض تهديدهاى رژيم ددمنش عراق بود، در مقابل تهديدها و تطميع هاى رژيم ايستادگى كرد تا آن كه با مرگى مشكوك به ديدار خدا و ملاقات اجداد طاهرينش شتافت.

وى در نجف اشرف و ساير مناطق شيعه نشين عراق به عنوان يكى از مراجع تقليد مطرح بود و مسجد شيخ طوسى - كه مزار جدّش سيدبحرالعلوم و پدرانش هم هست - را به عنوان پايگاه درس و بحث و نماز جماعت خويش برگزيده بود و محل اجتماع مردم متدين و خانه اميد بسيارى از آرزومندان گرديده بود.

تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . تحقيق كتاب «تلخيص الشافى» شيخ طوسى (4 ج)

2 . تحقيق كتاب «الفوائد الرجالية» سيدبحرالعلوم ، (4 ج) با همكارى عمويش: آيت اللَّه سيدمحمدصادق بحرالعلوم 3 . تحقيق كتاب «مقتل الحسين» سيدمحمد تقى بحرالعلوم 4 . الجهاد فى الاسلام 5 . وجيزة الاحكام (رساله عمليه)

6 . زورق الخيال (ديوان شعر) .

و آثار غيرچاپى اش هم عبارت اند از:

7 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدمحمدتقى بحرالعلوم (شرح تبصره علامه)

8 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 9 . شرح منظومه فقهى سيدبحرالعلوم 10 . شرح ديوان سيدبحرالعلوم 11 . شرح ديوان جدش سيدحسين بحرالعلوم 12 . شرح ديوان جد ديگرش سيدابراهيم بحرالعلوم 13 . رياض و جميلة (نمايشنامه شعرى)

14 . كل شيى ء (مجموعه ادبى)

15 . ادب الطف

16 . جعفر الطيار 17 . حاشيه بر شرح تجريد

آن فقيه خدمتگزار دين، در صبح جمعه 29 ربيع الاول 1422 ق (1 تير 1380 ش) در 73 سالگى، بر اثر

ص: 103

مرگى مشكوك در نجف اشرف درگذشت و رژيم عراق پيكر پاكش را بى درنگ و بدون هرگونه تشييع و مجالس بزرگداشت، مظلومانه و غريبانه در مسجد شيخ طوسى به خاك سپرد.

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 135 )

حضرات آيات: سيدمحمد حجت كوهكمرى، سيدمحمّد تقى خوانسارى، سيدحسين طباطبايى بروجردى و شيخ محمد على اراكى نيز شركت جست و از معارف و علوم آن بزرگان بهره ها برد. وى علاوه بر كسب دروس فقه و اصول، از دروس حكمت و اخلاق آيات عظام: شيخ محمد على شاه آبادى و شيخ روح اللَّه كمالوند خرم آبادى، و نيز دروس فلسفه امام خمينى و آيت اللَّه حاج ميرزا خليل كمره اى بهره برد. او مدتى چند در حوزه علميه نجف اشرف اقامت كرد و از محضر آيت اللَّه ميرزا عبدالهادى شيرازى بهره مند گرديد و پس از بازگشت به زادگاه خود، به نشر معارف الهى و به تدريس علوم اسلامى پرداخت. چند سالى در مسجد رنگينه ، - به اقامه جماعت و هدايت مردم اشتغال داشت، آن گاه نماز جماعت را در مسجد جامع بروجرد اقامه كرد. وى علاوه بر تدريس علوم دينى (فقه و اصول)، مباحث اخلاقى و كتاب شريف نهج البلاغه و كتب علمى ديگر را نيز تدريس مى كرد، و جمع كثيرى از جوانان و نوجوانان و ساير مؤمنين از بيانات پُر فيض ايشان بهره مى بردند. نامبرده در سال هاى آخر عمر خود به تدريس خارج پرداخت .

هم چنين دانشكده پرستارى در اسلام آباد بروجرد، درمانگاه خيريه و كتابخانه آستان قدس رضوى واحد بروجرد با بيش از 20 هزار جلد كتاب، از اعمال نيك آن رادمرد است .

وى همه روزه - صبح و بعداز ظهر - به رفع احتياجات نيازمندان ومشكلات ساير مؤمنين مى پرداخت و با بيان حقايق الهى و مشاركت در امور خيريه و عبادى و نوشتن

مطالب علمى و اخلاقى در خدمت اسلام و مسلمين بود و با وجود كهولت سن

ص: 105

و كسالتى كه برايشان عارض شده بود، در انجام امور مذكور همواره كوشا بود.

آثار قلمى ايشان عبارت اند از:

1 . اخلاق جاويدان 2 . مرد ناشناخته 3 . اصول فقه (خطى)

4 . رساله توضيح احكام 5 . مغنى المغنى فى الفقه على المذاهب الخمسة. دو جلد از اين كتاب كه شامل كتاب طهارت و كتاب صلاة است، در حدود هزار صفحه به چاپ رسيدو جلد سوم آن زير چاپ است. اين كتاب در حقيقت حاشيه اى است بر كتاب «المغنى فى الفقه على المذاهب الأربعة» از آثار قلمى موفق الدين شيخ عبداللَّه بن احمد معروف به ابن قدامه .

ايشان در روز سه شنبه اول جمادى الثانى 1419 ق مطابق با 31 شهريور 1377در 90 سالگى چشم از جهان فروبست. پيكر پاكش صبح روز چهارشنبه طى مراسم باشكوهى از مسجد جامع شهر تشييع و در كنار تربت پدر دانشمند خود در جوار مسجد رنگينه بروجرد به خاك سپرده شد.

( با استفاده از مقاله آقاى : عبدالحسين جواهر كلام )

.

معظم له ادبيات و سطوح ( قوانين و شرح لمعه ) را نزد پدرش ، و سطوح عالى را هم در محضر حضرات آيات : شيخ هاشم قزوينى و شيخ مجتبى قزوينى آمخت و پس از آن به دروس آيت اللَّه العظمى ميلانى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد . پس از وفات استاد ( 1395 ق ) به نجف اشرف رفت و چند سالى هم از درس هاى آيت اللَّه العظمى خويى استفاده نمود . سپس به ايران بازگشت و در تهران ساكن شد و به تدريس و تأليف و تبليغ دين اشتغال ورزيد و براى ترويج مكتب اهلبيت عليهم السلام در

حوزه هاى علميه : آباده ، شهرضا و خوانسار به تدريس سطوح پرداخت .

سپس به قم بازگشت و در درس هاى آيات عظام : وحيد خراسانى و ميرزا جواد تبريزى شركت نمود و عمر خويش را به تأليف و منبر و تدريس و تحصيل سپرى ساخت .

او اهل تهجد و محاسبه نفس بود و اعمال خويش را در دفترى مى نوشت . هر روز نماز جعفر ( و گاه چند مرتبه ) و زيارت عاشورا و چند جزء قرآن را مى خواند و دستى بخشنده داشت . كتابخانه اش را وقف آستان قدس رضوى و املاك خويش را براى زائرسرا در مشهد مقدس وقف نمود . با فلسفه و عرفان نظرى شديداً مخالف بود و بر استفاده از مكتب اهل بيت به عنوان تنها راه نجات و سعادت بشر تأكيد داشت . صفا و صداقت و ساده زيستى از زندگى اش نمايان بود .

تأليفات او عبارتند از :

1 . على عليه السلام اسوه زندگى 2 . حماسه بى نظير در كنار

ص: 107

بستر حضرت زهرا عليها السلام 3 . امام حسن عليه السلام 4 . جعفر بن ابى طالب پرچمدار موته 5 . بازگشت ، شرح رسالة الانصاف فيض كاشانى 6 . اسلام و انديشه هاى فلسفى ( 2 ج ) .

و آثار غيرچاپى اش نيز عبارت است از :

7 . امام حسين عليه السلام 8 . بررسى قصه ازدواج هاى امام حسن عليه السلام 9 . شرح خطبه امام رضا در توحيد 10 . ردّ بر حافظ و مولوى و ابن عربى .

آن مرحوم در 72 سالگى در 10 رجب 1427 ق برابر با 13 مرداد 1385 ش چشم از جهان فروبست و پيكرش پس از نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى ، به مشهد مقدس انتقال يافت و پس از نماز مجدد آيت اللَّه سيدجعفر سيدان ، در صحن آزادى حرم امام رضا عليه السلام به خاك سپرده شد .

و آيت اللَّه شيخ صدرا بادكوبه اى بياموخت و پس از آن در درس خارج فقه و اصول حضرات آيات: سيدمحسن حكيم ، شيخ حسين حلّى و آيت اللَّه العظمى خويى شركت جُست و از خرمن فيض آن بزرگوار، در بيش از چهل سال استفاده بسيار بُرد.

و درس هاى فقه و اصول استادش را در حدود 40 جلد به رشته تحرير درآورد.

معظم له ساليان فراوان در حوزه علميه نجف به تدريس سطوح عالى و خارج فقه و اصول، تأليف، امامت جماعت پرداخت و شاگردان بسيارى را تربيت نمود. وى اقامت در نجف و ادامه درس و بحث را در حوزه نجف بر خويش واجب مى دانست و از معدود علماى بنام حوزه علميه به شمار مى رفت كه ماندن در آن جا و تحمل سختى ها و گرفتارى ها را برجان خريد و از مشكلات نهراسيدو چراغ علم و فقاهت را هم چنان تابان و فروزان نگاهداشت. با اين كه تمام وسايل مهاجرتش به ايران آماده بود و بدون شك، تمام مناصب و مقدمات شهرت در حوزه علميه قم، در انتظارش بود اما به ايران مهاجرت نكرد. او مى گفت: من مجوزى براى حركت نمى بينم، زيرا حفظ و ابقاء اين حوزه مقدسه را كه به وديعت به دست چند نفر معدود (وانااقلّهم) سپرده شده، در شرايط كنونى فرض و لازم مى دانم...» .

فقيد سعيد از بيانى شيوا و قلمى زيبا برخوردار بود و درسش يكى از درس هاى پررونق حوزه نجف در دهه اخير بود. پس از وفات آيت اللَّه خويى، از او تقاضاى بسيارى بر چاپ رساله اش و نشر فتاوايش مى شد، كه وى با فروتنى فراوان اين تقاضا را نپذيرفت و براى حفظ وحدت،

ص: 109

ديگران را به يكى از مراجع تقليد نجف اشرف ارجاع مى داد. از ويژگى هايش صراحت لهجه و شجاعت ذاتى اش بود، به گونه اى كه به تقاضاى مكرر رژيم بعثى عراق مبنى بر ترك نماز جماعت در حرم مطهر اميرالمؤمنين على عليه السلام و ارتباط كمتر با جوانان، وقعى نمى نهاد و همين باعث خشم و دشمنى رژيم بعثى با ايشان گشته بود، به گونه اى كه چندبار مورد سوء قصد آنان قرار گرفته بود و يك بار در اثر شدّت جراحات، در بيمارستان «حىّ السعد» نجف بسترى گرديد (و تا آخر عمر از عوارض ناشى از آن رنج مى برد)

از ديگر ويژگى هايش وارستگى و بى اعتنايى به زخارف دنيا، عشق فراوان به ساحت مقدس ائمه اطهار عليهم السلام به خصوص امام حسين عليه السلام بود. وى هر روز زيارت عاشورا قرائت مى كرد و هر شب جمعه، خود به همراه خانواده هاى علماى زندانى در

عراق، به كربلا مشرف مى شد (و در رفت و برگشت، هزينه سفر را بر عهده مى گرفت) و هر از چند گاه، عده اى را به نفقه خويش رهسپار سامراء و زيارت مرقد مقدس عسكريين عليه السلام مى نمود (تا حرم مطهر ايشان هم خلوت نباشد). وى به انقلاب اسلامى ايران عشق مى ورزيد و از زائران ايرانى به گرمى استقبال مى نمود و بديشان مى گفت: «سلام مرا به آيت اللَّه خامنه اى برسانيد و بگوييد كه من براى شما در اين جا دعا مى كنم...»

معظم له در سرپرستى و يارى رساندن به خانواده هاى زندانيان عراق نقش بسيار داشت و به طور ناشناس و مرتّب مايحتاج زندگى ايشان را تأمين مى نمود.

برخى از تأليفات معظم له عبارت است از:

1 . مستند العروة الوثقى - تقريرات

ص: 110

درس فقه آيت اللَّه العظمى خويى - (30 ج)

بخش هايى از كتاب در مباحث: صلاة، زكات، خمس، صوم و اجاره در 16 جلد - تاكنون - به چاپ رسيده و مباحث: طهارت، حج، مكاسب، مضاربه، مزارعه، شركت، نكاح و... به صورت مخطوط باقى مانده است

2 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 3 . حاشيه بر عروةالوثقى آن فقيه فقيد، در 70 سالگى، در تاريخ يكم ارديبهشت 1377 ش (23 ذيحجة الحرام 1418 ق) در راه بازگشت از زيارت اميرالمؤمنين و اقامه نماز جماعت مغرب و عشا مورد هجوم ناجوانمردانه گروهى از دشمنان دين و مذهب (مزدوران رژيم بعثى عراق) قرار گرفت و با اصابت چند گلوله، به درجه رفيع شهادت نائل آمد و روح شريفش به مواليان طاهرينش پيوست. پيكر پاكش پس از يك تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه سيدجعفر مرعشى بر آن، در وادى السلام به خاك سپرده شد. با پخش خبر شهادت ايشان، از سوى مقام معظم رهبرى و مراجع معظم تقليد پيام هاى تسليت صادر گرديد و مجالس بزرگداشت وى، ت مدت ها ادامه يافت.

سيديحيى مدرسى يزدى، سيدعباس مهرى، شيخ مجتبى لنكرانى و سيدعلى فانى استفاده نمود و براى مدت كوتاهى در دروس خارج حضرات آيات: ميرزا حسن يزدى، سيد محسن طباطبايى حكيم، شيخ حسين حلى و سيدابوالقاسم خويى شركت جست.

نامبرده در سال 1369 ق به ايران بازگشت و در حوزه علميه قم توقف كرد و در دروس حضرات آيات: سيدمحمدتقى خوانسارى، سيدحسين طباطبايى بروجردى و سيدمحمد

داماد نيز شركت كرد و از دانش آنان بهره مند شد. آن گاه از طرف آيت اللَّه بروجردى به آبادان مأموريت يافت و در آن سامان به تبليغ و ترويج و اقامه جماعت و تنوير افكار اشتغال ورزيد.

در سال 1393 ق مطابق با 1354 ش تهران را جهت فعاليت هاى علمى و مذهبى برگزيد و در حوزه علميه شرق به تدريس و تربيت طلاب و اقامه جماعت در مسجد وحدت و القاى دروس تفسيرى و اخلاقى اهتمام ورزيد.

آثار وى عبارت است از:

1 . تفسير الرسول صلى الله عليه وآله وسلم، در چند جلد

2 . فضائل العلم عن رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم (2 ج )

3 . طبقات الرجال 4 . دانش در اسلام (6 ج)

5 . كانون پاكان، رجمه ملتقى الاصفياء فى احوال الامام على و السبطين و الزهراء عليهم السلام

6 . ترجمه غاية المرام - نوشته: سيدهاشم بحرانى

7 . ترجمه تبصرة الولى فيمن رأى الامام المهدى (عج). اثر: همو

8 . حقوق عامه (شرح رساله حقوق امام زين العابدين عليه السلام)

9 . التفسير عندالشيعة (حاوى بيوگرافى مفسران شيعه و روش تفسيرى آنان)، 2 ج

10 . فضائل السور و شأن نزول لها 11 . بحث حول النشوء

ص: 112

والارتقاء (ردّ برداروين)

12 . زندگينامه علامه بحرينى (سيدهاشم بحرانى)

13 . مسانيد الرسول صلى الله عليه وآله وسلم (در احكام و اخلاق و علوم مستند به حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم ) .

وى در صبح روز جمعه ذى القعده 1420 ق مطابق با22 بهمن 1378 ش در 69 سالگى در تهران درگذشت .

( با استفاده از نوشتار استاد عبدالحسين جواهر كلام )

3 . كيف و نحن صامتون؟ 4 . واقعنا المعاصر 5 . الامامة حتى ولاية الفقيه 6 . الشهيد الصدر، الفيلسوف الفقيه 7 . دور الصادق عليه السلام فى امامة الاسلام و المسلمين 8 . الرسالة السعدية فى اصول الدّين و فروعه (تحقيق) - اثر علامه حلّى -

9 . مسألة فى بيع من له نصف الدار (تحقيق)

10 . ايران الثورة فى عيد ميلاد مسيح عليه السلام 11 . معالم الدين و ملاذ المجتهدين، اثر ابومنصور حسن فرزند شهيد ثانى (تحقيق)

12 . الرعاية فى عل الدراية، اثر شهيد ثانى (تحقيق)

13 . شرح البداية فى علم الدراية، اثر شهيد ثانى (تحقيق و تعليق)

14 . الشيخ البهائى عميد الفقهاء و فقيه الادباء 15 . مبادئ الاصول الى علم الاصول، اثر علامه حلى (تحقيق)

16 . شرائع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام، اثر محقق حلى (تحقيق)

17 . الفهرسة فى بداياتها و تطوراتها 18 . مفردات لغوية 19 . ايضاح الاشتباه فى ضبط تراجم الرجال، اثر علامه حلى

20 . المعجم المفهرس فى مفردات يفعول 21 . المعجم المفهرس فى مفردات تفعال

22 . المعجم المفهرس فى ما فى اللغة من صيغ فعللة 23 . المعجم المفهرس لمجامع الحديث الشريف 24 . المعجم الجغرافى (4 ج. مخطوط)

25 . المعجم الرجالى (4 ج. مخطوط)

26 . المعجم المجمعى، (8 ج چاپ شده)

وى، روز پنج شنبه 26 محرم 1420 ق (23 ارديبهشت 1378 ش) در 65 سالگى ديده از جهان فرو بست و در عصر روز دوشنبه اول ماه صفر در قم تشييع و پس از اداى نماز توسط حجةالاسلام حاج شيخ على

ص: 114

افتخارى در باغ بهشت به خاك سپرده شد .

( با استفاده از مقاله استاد عبدالحسين جواهر كلام )

و سخنرانى اشتغال داشت و در راه روشنگرى افكار عموم و انتقاد از اوضاع كشور ، بارها گرفتار و مورد بازجويى و زندان رژيم شاه قرار گرفت . پس از پيروزى انقلاب ، مدّتى در كميته انقلاب اسلامى و پس از آن در دانشگاه امام صادق عليه السلام به كار علمى مشغول شد و دفتر دانشنامه قرآن كريم را تأسيس نمود و به خدمت به ساحت مقدس قرآن كريم پرداخت .

كتابهاى او عبارتند از :

1 . كتابنامه بزرگ قرآن كريم ( 22 ج )

2 . تفسيرنامه ( 3 ج )

3 . الدليل الى الفروق فى اللغة العربية ( 3 ج )

4 . ترتيب « اصلاح المنطق » ( ابن سكيت )

5 . ترتيب « العين » ( خليل بن احمد )

6 . دليل و معجم « فقه اللغة » ( ثعالبى )

7 . كتابنامه انقلاب اسلامى 8 . كتابنامه سالار شهيدان 9 . كتابنامه حج 10 . كتابنامه وقف 11 . كتابنامه زن 12 . احكام زندان در اسلام ( ترجمه كتاب « احكام السجن » دكتر احمد وائلى )

آن عالم بزرگوار و خدمتگذار ، در تاريخ 14 مهر 1386 ( 24 رمضان 1428 ق ) در 73 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه مهدوى كنى ، در قبرستان بهشت زهرا به خاك خفت .

بنى فضل

آقاى حاج شيخ مرتضى بنى فضل ، يكى از علماى مشهور حوزه علميه قم به شمار بود .

فقيد سعيد در 14 ربيع الاول 1352 ق ( 1312 ش ) ، در تبريز زاده

ص: 116

شد . پدرش حاج سيفعلى - برادر آيت اللَّه حاج ميرزا محمود دوزدوزانى - بود . او پس از فراگيرى ادبيات فارسى و قرآن مجيد ، به تحصيل علوم دينى روى آورد و تا شرح لمعه را از آيت اللَّه ميرزا جواد سلطان القراء فرا گرفت . در 19 سالگى ( 1371 ق ) به قم آمد و باقيمانده سطوح را از حضرات آيات : ميرزا باقر مرندى ، شيخ نصرت اللَّه بناروانى ميانجى ، ميرزا حسن محدث سرابى ، شيخ عبدالحميد شرابيانى و رسائل و مكاسب را هم از آقايان : مشكينى ، مجاهدى و كفايه را هم از آيت اللَّه سلطانى طباطبايى فراگرفت . در 1377 ق به درس خارج آيات عظام : آقاى بروجردى ، امام خمينى ، گلپايگانى ، محقق داماد و شيخ عباسعلى شاهرودى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و همزمان به تأليف و تدريس پرداخت و بارها كتاب هاى : معالم ، رسائل و مكاسب و منظومه را تدريس نمود و از 1407 ق به تدريس خارج فقه روى آورد و كتاب هاى متعدد فقهى نگاشت . او از آغاز نهضت اسلامى مردم ايران ، به گونه فعال در مبارزات روحانيت حضور داشت و از اعضاى جامعه مدرسين حوزه علميه قم به شمار مى رفت و نامش ، هماره در ذيل اعلاميه هاى جامعه مدرسين مشاهده مى شد و سخنرانى هايش در آذربايجان در پيشبرد اهداف انقلاب اسلامى ، نقشى مهم بر عهده داشت . او ، پس از پيروزى انقلاب با حكم امام خمينى ، در حل مشكلات استان هاى آذربايجان شرقى و غربى ، قدم هاى بلندى برداشت و از سوى مردم اين دو استان بارها

ص: 117

به عضويت مجلس خبرگان رهبرى ، برگزيده شد . ايشان ، هر سال در ايام ماه مبارك رمضان و تابستان به تبريز مى رفت و در مسجد مقبره به امامت جماعت و سخنرانى مى پرداخت و در قم هم امامت جماعت مسجد مهم « دو طفلان مسلم » را برعهده داشت و هماره به تفسير قرآن و تبليغ دين در آن مسجد اشتغال داشت و در سال 1383 ش ، از سوى شوراى مديريت حوزه علميه قم ، به عنوان استاد نمونه حوزه برگزيده شد و از خدماتش تجليل به عمل آمد .

از آثار اوست :

1 - شرح مكاسب شيخ انصارى ( محرمه ، بيع و خيارات )

2 - شرح كتاب القضاء شرايع 3 - شرح منظومه سبزوارى ( بخش منطق )

4 - مدارك تحرير الوسيله ( 5 ج . شرح كتاب هاى : صلاة ، زكات ، خمس و صوم ) .

وى ، در روز شنبه 10 شهريور 1386 ( 18 شعبان 1428 ق ) ، در 74 سالگى در تبريز بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع با شكوه در تبريز به قم انتقال داده شد و پس از تشييع مجدد در قم و نماز آيت اللَّه بر آن ، در حرم مطهر حضرت معصومه به خاك سپرده شد و در سوگ فقدانش پيام هاى تسليت متعدد از سوى مقام معظم رهبرى و نهادها و شخصيت ها صادر شد .

آستانه مقدسه حضرت معصومه عليها السلام و حافظ بسيارى از سوره هاى قرآن مجيد و معروف به «كشف الآيات» بود. فقيد سعيد پس از پشت سر نهادن دوران كودكى، در شش سالگى به مكتبخانه رفت و به فراگيرى نصاب، گلستان، خواندن و نوشتن پرداخت و پس از آن به آموختن علوم دينى روى آورد، و با كوشش فراوان و خستگى ناپذير خود توانست مغنى را نزد ميرزا محمد على اديب تهرانى، شرح لمعه و فرائد الاصول را در محضر ميرزا محمد همدانى، قوانين الاصول را نزد آيت اللَّه آخوند ملّا على همدانى و مكاسب را در مجلس درس آيت اللَّه سيدصدرالدين صدر بياموزد .

سپس در نوزده سالگى (سال 1346 ق) در درس خارج فقه و اصول آيت اللَّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى حاضر شد و مدت هاى بسيار از دانش سرشار استادش بهره مند شد. و پس از وفات ايشان به درس آيات عظام: سيدصدر الدين

صدر، سيدمحمد حجت، سيدمحمد تقى خوانسارى و حاج آقا حسين بروجردى حاضر شد و مبانى فقهى و اصولى اش را استوار ساخت و در 25 سالگى از آيت اللَّه خوانسارى اجازه اجتهاد، دريافت نمود.

معظم له در كنار تحصيل به تدريس مقدمات و سطوح روى آورد و بارها سيوطى، مغنى، حاشيه، مطوّل، قوانين (پنج دوره)، رسائل، مكاسب و كفايه را تدريس كرد و شاگردان فراوانى را تربيت نمود. سپس خارج فقه و اصول را آغاز كرد و در مدت بيست سال، چند كتاب فقهى و چند دوره اصول را تدريس نمود و مجموع سال هاى تدريس وى، شصت سال به طول انجاميد.

معظم له در جنب تحصيل و تدريس به اقامه جماعت و تأليف نيز پرداخت و

ص: 119

نوشتارهايى پيرامون قرآن مجيد، نهج البلاغه و صحيفه سجاديه از او به يادگار ماند و اين همه، خمير مايه درس ها و بحث هاى اخلاقى طولانى وى در حوزه علميه قم را تشكيل داد .

از ويژگى هاى بارز آن اسوه فضيلت و تقوى، بى اعتنايى به دنيا (به گونه اى كه خانه كنونى اش همان منزل پنجاه سال پيش او در كوچه پس كوچه هاى قم بود)، دورى از شهرت (كه با اصرار فراوان دولت و ملّت و فضلاى حوزه، حاضر به انتشار رساله عمليه نشد و شئون مرجعيت را بر عهده نگرفت)، دستگيرى نيازمندان، رعايت مستحبات و پرهيز از مكروهات، برخورد نيكو و حسن خلق و صبر در مصايب و تحمّل دشوارى ها (به خصوص در مرگ فرزند جوانش و شكيبايى در بيمارى و خانه نشينى طولانى اش)، شب زنده دارى و اقامه نماز شب و روزه هاى بسيار او بود.

فراوان قرآن مى خواند و پياده روى، سيره هميشگى اش بود. چند بار در جبهه هاى نبرد حضور پيدا كرد و به نفس نفيس خويش، در كنار رزمندگان اسلام روزهاى فراوانى را سپرى ساخت. و از روى علاقه مفرط به آيت اللَّه مدرس، با كهولت سنّ رنج سفر بر خويش هموار كرد و از قم به زيارت مرقدش - در كاشمر - شتافت . گفتارش

و كردارش همه رنگ خدايى داشت و زندگى اش موعظه بود.

آن فقيه فرزانه پس از 90 سال عمر با بركت، در روز شنبه 13 ربيع الاول 1418(28 تير ماه 1376 ش) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در يكشنبه، پس از يك تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه فاضل لنكرانى بر آن ، در مسجد بالا سر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه

ص: 120

عليها السلام به خاك سپرده شد و عالمى از زهد و تقوى را با خود به خاك برد.

. تحرير الاحكام - علامه حلى ( 5 ج + ج 6 فهارس فنّى )

2 . الاحتجاج - طبرسى - ( 2 ج - با همكارى : محمّدهادى به )

3 . غنية النزوع - ابن زهره - ( 2 ج )

4 . عمده - ابن بطريق حلى - ( 2 ج ، با همكارى : مالك محمودى )

5 . الرسائل الاعتقاديه - شيخ طوسى -

6 . جواهر الفقه - ابن براج -

7 . معالم الدين - ابن قطان حلى - ( 2 ج )

8 . نهاية الوصول - علامه حلى - ( 2 ج )

9 . اصباح الشيعه - قطب الدين كيدرى 10 . اشارة السبق - علاء الدين على حلبى .

آن محقق پرتلاش ، پس از 50 سال عمر سرشار از توفيق ، در روز 27 شهريور 1384 ش ( رجب 1426 ق ) در اثر بيمارى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه مكارم شيرازى ، در قبرستان ابوحسين به خاك آرميد .

الفتى ديرينه يافت . در 1331 ش به حوزه علميه قم آمد و دروس سطوح را نزد حضرات آيات : سيدموسى صدر ( شرح لمعه و قوانين ) ، سيدموسى شبيرى زنجانى ، شيخ مرتضى حائرى يزدى ، مشكينى ، سلطانى طباطبايى ، فكور يزدى و شيخ عبدالجواد سدهى فراگرفت . سپس به درس خارج آيات عظام : بروجردى ( 2 سال ) ، امام خمينى ، محقق داماد و شيخ مرتضى حائرى يزدى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و در كنار آن در درس تفسير علامه طباطبايى ، درس شرح منظومه آيت اللَّه منتظرى و درس اخلاق حاج شيخ عباس تهرانى هم حضور يافت

و مبانى علمى اش را استوار ساخت . او در اين سالها به سرودن شعر پرداخت و اشعار نظرش در مجلات مختلف همچون : مكتب اسلام ، معارف جعفرى و مكتب تشيع به چاپ مى رسيدو نامش به عنوان يكى از شعراى حوزه علميه قم زبانزد همگان بود .

در سال 1351 ش به تهران رفت و با همكارى شهيد بهشتى و شهيد رجايى به سخنرانى در جلسات و هيآت مذهبى ، و تدريس و اقامه جماعت در دبيرستان كمال و اقامه جماعت و سخنرانى در مسجد محمديه ( اردكانى هاى مقيم تهران ) پرداخت . در مرداد 1361 ش به سمت امام جمعه اردكان برگزيده شد و رياست حوزه علميه و انجمن ادبى شهر را هم برعهده گرفت و جنبش ادبى و شور و شوق علمى در شهر پديد آورد .

آن مرحوم ، در شعر و غزل شهره بود و اخلاق خوش ، سيمايى بشّاش ، مجلسى نكو و زندگى ساده داشت

ص: 123

و در مصدر امام جمعه اردكان ، خدمات شايان به انقلاب اسلامى و مردم مسلمان نمود و در دستگيرى از نيازمندان و مستمندان قدمى راسخ داشت .

از آثار اوست :

1 . سرود سحر : اشعار توحيد و مدائح اهلبيت عصمت عليهم السلام

2 . بهار آزادى : اشعار انقلابى

3 . بارش نور : غزليات و قصائد

4 . باده هاى ازلى 5 . سرچشمه خورشيد آن مرحوم در شامگاه دوشنبه 6 شعبان 1428 ق ( 29 مرداد 1386 ش ) در 72 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز حجةالاسلام محمّدعلى صدوقى بر آن ، در بهشت شهدا به خاك سپرده شد و در سوگ فقدانش پيام تسليتى از سوى مقام معظ رهبرى صادر شد .

پس از چندى به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و آوازه اش در حوزه نجف، طنين افكن شد. او نزد تمام مراجع تقليد و فضلا و طلاب حوزه نجف، از جايگاهى بلند و مقامى بزرگ برخوردار بود وبا وجود شايستگى اش براى مرجعيت، كريمانه و در كمال

بزرگوارى از آن صرف نظر كرد و ديگران را در امر تقليد به معاصرانش ارجاع مى داد و در كمال تواضع و فروتنى در مجلس استفتاى آيت اللَّه العظمى خويى شركت مى كرد و پس از وفات معظم له، به استفتائاتى كه از شهرهاى مختلف، از او مى شد پاسخ مى داد ، ولى از مرجعيت گريزان بود. وى رجل علم و فضيلت و تقوا و فروتنى و زهد و تواضع بود كه اخلاق خوش و سيماى نورانى و جذّابش، همگان را جلب مى نمود. از آيت اللَّه سيدعبدالهادى شيرازى، اجازه روايت و اجتهاد داشت و به ديگران هم اجازه روايت حديث بخشوده بود (مانند : علامه سيدمحمد مهدى موسوى خرسان) از ايشان تقريرات درس فقه و اصول اساتيدش و كتابى در صلاة مسافر ( چاپ شده ) و مجموعه استفتائات به يادگار مانده است. معظم له در روز يكشنبه 9 ربيع الاول 1424 ق در يكصد سالگى درگذشت و در خانه خويش مدفون شد .

آيات عظام : سيستانى ، خوئى ، بهشتى

سعيد پس از پشت سرنهادن دوران كودكى و نوجوانى، به تحصيل علوم دينى نزد والد ارجمندش و برخى از اساتيد ديگر - مانند علامه شيخ موسى كلانى - روى آورد و در اندك مدتى ادبيات، منطق، سطح فقه و اصول را فراگرفت و هم زمان به تدريس حاشيه و مطول و شرح لمعه روى آورد. سپس در سال 1334 ش راهى حوزه علميه نجف شد و در محضر آيات عظام: سيدمحسن حكيم، سيدمحمود شاهرودى و سيدابوالقاسم خويى به فراگيرى خارج فقه و اصول و تفسير اشتغال ورزيد و در خلال آن به تدريس رسائل و مكاسب پرداخت و اين همه هشت سال به طول انجاميد. آن گاه در سال 1341 ش، با اخذ اجازات متعدد اجتهادى به وطن خويش

بازگشت و به تدريس سطوح عاليه، تربيت شاگردان، اقامه جماعت، ترويج شعائر مذهبى و خدمات اجتماعى پرداخت. او در همان زمان به تأسيس مدرسه علميه تخت درس و مدرسه علميه باقريه دست يازيد و جوانان شيعه از گوشه و كنار در اطراف او گرد آمدند و يك حوزه علميه منظم پديد آمد و در كنار تربيت طلاب، براى محصلان و دانش آموزان نيز برنامه هايى ترتيب داد و كار رسيدگى به خصومات و دعاوى و پاسخگويى به مسائل شرعى مردم را نيز بر عهده گرفت و بدين سان نام او در صفحات مركزى و شيعه نشين افغان بر سر زبان ها افتاد .

با تجاوز ارتش سرخ شوروى سابق در دى ماه 1357 ش به افغانستان، او با الهام از انقلاب اسلامى ايران و حضرت امام خمينى، پرچم جهاد و مبارزه بر عليه رژيم كفر را برافراشت و با

ص: 126

تلاش پيگير خود توانست رهبران قبايل و متنفذين مناطق هزاره جات را متحد ساخته و قيام هاى پراكنده آنان را سامان بخشد و در 17 ارديبهشت 1358بود كه با دعوت عمومى مردم ، به سوى پنجاب حركت نمود و علما و مجاهدين شيعه از اطراف (ورس، پنجاب، دايكندى) گرد او حلقه زدند و شوراى انقلابى اتفاق اسلامى افغانستان را پى افكندند و و رسماً در مرداد 1358 اين سازمان جهادى شيعى تأسيس گرديد و مرحوم آيت اللَّه بهشتى به اتفاق آرا به رياست آن برگزيده شد و اداره مناطق مركزى و هزاره جات را برعهده گرفت و در حقيقت دولتى اسلامى و مردمى را به وجود آورد و با يارى ديگر مجاهدان اين مناطق را از كنترل دولت ماركسيستى كابل خارج نمود و مدت هاى بسيار پرچم اسلام را در آن جا برافراشت. در سال 1368 ش با تشكيل حزب وحدت اسلامى افغانستان به عضويت شوراى رهبرى آن برگزيده شد و تا پايان عمر بر اين سمت باقى بود. معظم له نسبت به معتقدات مذهبى تعصبى شديد داشت و در مقابل انحراف ها و بدعت ها سخت مى ايستاد، از اختلاف و تفرقه بين شيعيان رنج مى برد و از هر فرصتى براى زدودن اختلافات و پاشيدن بذر وحدت در دل ها بهره مى برد. از ديگر ويژگى هاى او بردبارى، تواضع و فروتنى، غيرت و حميت دينى، مناعت طبع، عفو و گذشت و اخلاق خوش او بود.

برخى از تأليفات وى عبارت است از :

1 . ارجوزة فى اصول الفقه 2 . شرح حاشيه ملاعبداللَّه 3 . اصول عقايد 4 . شرح حكمت منظومه حاج ملاهادى سبزوارى

5 . شرحى ناتمام بر رسائل و قوانين الاصول

ص: 127

6 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حكيم 7 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شاهرودى 9 . اخلاق و تربيت خانواده (چاپ شده)

10 . تجربه و مبارزه (چاپ شده) ،

فقيد سعيد در 67 سالگى در تاريخ 15 مهرماه 1375 ش (23 جمادى الاول 1417) بدرود حيات گفت و درگذشت وى اثرى عميق بر دل هاى مردم افغانستان برجاى گذاشت .

موفق شد در آن شهر حوزه علميه «امام الحجة» و كتابخانه عمومى با ده هزار جلد كتاب بنياد گذارد. او مؤلف ده ها جلد كتاب در فقه، اصول، كلام، هيأت و منطق بود كه اكثر آن ها مخطوط مانده و كتاب هاى چاپى اش عبارت اند از:

1 . الاوزان و المقادير 2 . حرمة حلق اللحية 3 . المسائل الستينية 4 . جبل عامل ،

او اديبى قوى دست و شاعرى زبردست بود كه اشعار بسيار در مواضع مختلف سروده است و نمونه عالى يك عالم و فقيه خدمتگزار مردم و كوشا در حل مشكلات و اصلاح امور ايشان به شمار مى رفت.

آن عالم بزرگوار، در 97 سالگى در روز دوشنبه 8 صفر 1425 ق در زادگاهش بدرود حيات گفت و پيكر پاكش به نجف اشرف انتقال داده شد و در روز چهارشنبه 10 صفر، در نجف اشرف به خاك سپرده شد.

( عباس على الموسوى ، علماء ثغور الاسلام ، ج 1 ، ص 22 - 24 )

خارج معالم آيت اللَّه العظمى بروجردى حاضر شد و به حفظ قرآن نيز پرداخت. در پاييز همان سال به نجف اشرف مهاجرت كرد و در درس هاى حضرات آيات: ميرزا هاشم آملى (مكاسب)، سيديحيى مدرسى يزدى (مكاسب)، حاج ميرزا حسن يزدى (رسائل) و ميرزا باقر زنجانى (كفايه) حاضر شد و پس از تكميل سطوح عاليه به درس خارج آيت اللَّه العظمى خويى (خارج اصول، مكاسب و طهارت) رفت و تقريرات آن ها را نگاشت .

در سال 1325 ش به زادگاهش بازگشت و به درس آيت اللَّه بروجردى و آيت اللَّه محقق داماد، تا پايان عمر آن دو بزرگوار حاضر شد و علاوه بر تحصيل و تأليف، به تدريس سطوح عاليه نيز پرداخت و پس از سال 1352 ش به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت. وى در شمار يكى از اساتيد حوزه علميه قم بود كه با شروع نهضت اسلامى مردم ايران به رهبرى امام خمينى، مردانه به ميدان آمد و در تشكيل جامعه مدرسين، نقشى اساسى بر عهده داشت و در تمام اعلاميه هاى آنان، امضاى وى مشهود بود. او در اين راستا بارها به زندان و تبعيد رفت و در سال 1352 ش به مدت سه سال به برازجان تبعيد شد. او در تمام راهپيمايى ها و تحصن ها - از جمله تحصن در دانشگاه تهران، و تحصن در منزل آيات عظام و مراجع تقليد - شركت فعال داشت و پس از پيروزى انقلاب اسلامى، از سوى امام خمينى به دادستانى انقلاب تهران و حاكم شرع قم و عضو شوراى بازنگرى قانون اساسى منصوب شد و از سوى مردم قم به نمايندگى مجلس شوراى اسلامى (دوره دوم) و مجلس خبرگان رهبرى

ص: 130

(دوره اول و دوم) انتخاب شد و در طول جنگ تحميلى عراق بر عليه ايران بارها به جبهه رفت و لباس رزم بر تن كرد و به رزمندگان اسلام روحيه داد.

برخى از تأليفات معظم له عبارت اند از:

1 . الاجتهاد و التقليد (2 ج)

2 . المكاسب المحرمة (3 ج)

3 . التحقيق فى الاصول (3 ج)

4 . مالكيت در اسلام 5 . پاسخ به مشكلات اقتصادى اسلام 6 . ولايت فقيه از ديدگاه قرآن 7 . ولايت فقيه از ديدگاه بزرگان (2 ج)

8 . ولايت فقيه از ديدگاه شيخ انصارى

9 . احكام زمين و متعلقات آن 10 . شئون و شرايط رهبرى و مرجعيت 11 . سيماى زن در نظام اسلامى 12 . پرسش و پاسخ به سؤالات مذهبى و اجتماعى 13 . خط امام 14 . شرح وصيتنامه امام خمينى 15 . ديه و شطرنج از ديدگاه احكام فقهى 16 . رساله علميه 17 . مسؤوليت اخذ و صرف وجوه شرعى 18 . سخنرانى ها در حرم حضرت معصومه عليها السلام 19 . خطبه هاى نماز جمعه شهرك خاوه 20 . مسائل مستحدئه (ربا و بانكدارى و اوراق نقدى)

21 . احتكار و گرانفروشى 22 . رهبرى ، پرچمدار مبارزه با كفر و استكبار 23 . مجموعه مقالات (در مجله هاى: مكتب اسلام، حكمت، مكتب تشيع، نور علم و روزنامه رسالت)

24 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه خويى 25 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه محقق داماد 26 . پاورقى و حاشيه بر مجلّد هبوط «ناسخ التواريخ» معظم له، در 73 سالگى به تاريخ پنجشنبه 22 بهمن 1377 ش (25 شوال 1420 ق) بدرود

ص: 131

حيات گفت و صبح روز شنبه پس از تشييع و نماز آيت اللَّه شبيرى زنجانى بر پيكرش در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

لحظه اى از تحصيل و تدريس باز نماند . وى در سال 1370 ق به درس فقه آيت اللَّه حاج سيدمحمد حجت كوهكمرى (م 1372 ق) حاضر شد و پس از آن در درس خارج فقه آيت اللَّه العظمى بروجردى و سپس در درس هاى فقه و اصول آيت اللَّه سيدمحمد محقق داماد و آيت اللَّه شريعتمدارى شركت جست و مبانى علمى خويش را استوار ساخت .

استاد فقيد ما از دير باز به تدريس سطوح فقه و اصول دست يازيد و حدود پنجاه سال به تدريس كتاب هاى مهم فقه و اصول مانند: معالم، قوانين، شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفايه پرداخت و هزاران نفر از فرزانگان و فاضلان حوزه علميه قم را از سرچشمه زلال دانش سرشار خويش سيراب ساخت و جلسات آموزشى ايشان در ده سال اخير از پر رونق ترين و باشكوه ترين جلسات درس مكاسب و كفايه در حوزه علميه قم به شمار مى رفت و هم اكنون بيش از هزار نوار از افاضات او در بانكهاى نوار موجود است.

استاد بزرگوار از بدو شروع مبارزات مرجعيت و روحانيت به رهبرى امام راحل عليه رژيم ستمشاهى، به پيكار با نظام منحوس پهلوى پرداخت و همگام با ديگر مدرسين حوزه، جامعه مدرسين حوزه علميه قم را پى افكند و نامش در ذيل اعلاميه هاى جامعه مدرسين هماره ديده مى شد (كه اين اعلاميه ها در جلد سوم اسناد انقلاب اسلامى و جلد نخست كتاب بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى گرد آمده است) و پس از انقلاب نيز از تأييد و پشتيبانى مواضع حضرت امام دريغ نكرد. از اشتغالات ديگر ايشان شركت مستمر در جلسه ديرين تفسير قرآن كريم بود كه با حضور جمعى

ص: 133

از بزرگان و دانشمندان تشكيل مى شد .

آيت اللَّه پايانى به غير از تدريس متوالى، در ايام تعطيلى حوزه علميه قم رخت سفر بر مى بست و براى تبليغ شعائر دين به نقاط ديگر هجرت مى كرد و به راهنمايى مردم

و اقامه جماعت مى پرداخت و اين تا ساليان پايان عمرش ادامه داشت. او داراى اجازه نقل حديث و امور حسبيه از استادش آيت اللَّه حجت بود. از خصوصيات آن مرد بزرگ بهره ورى از اوقات خود بود كه همه مصروف تأليف، تدريس، مطالعه و مباحثه مى شد. پايبندى به مستحبات و دورى از مكروهات، وظيفه شناسى و پرهيز از شهرت از ويژگى هايش بود. با اين كه بارها از او تقاضاى تدريس درس خارج را مى كردند اما ايشان مى گفت: وظيفه ام تدريس مكاسب است و گفتن درس خارج را ديگران بر عهده گرفته اند. در رفتارش وقار و آرامش و فروتنى خاصى ديده مى شد. اخلاق خوش او به همگان - به ويژه طلاّب جوان - اين اجازه را مى داد كه هر وقت از شبانه روز، مشكلات علمى خود را با او در ميان گذارند و پاسخ بطلبند. زهد و تقوا و بى اعتنايى به ماديات از ديگر صفات او بود.

خانه اش بسيار ساده و محقر و به دور از امكانات رفاهى بود. در رعايت وقت بى اندازه دقت مى كرد و درسش هماره سر ساعت آغاز و در ساعتى معيّن پايان مى يافت. از تعطيلى درس و ضايع شدن وقت طلاب متأثر مى شد و از همين رو با وجود بيمارى اش، به درس ادامه داد و به منع پزشكان - تا زمانى كه توانايى داشت - وقعى ننهاد. در روزهاى چهارشنبه مقيّد بود تا حديثى را بخواند و

ص: 134

در شرح آن مدّتى را مى گذراند و خود با كردارش، نخستين كسى بود كه بدان عمل مى كرد. خطّش بسيار خوش بود (و به همين دليل آيت اللَّه بروجردى استنساخ كتاب «جامع الرواة» را بدو واگذار كرد) و بر سيماى مليحش هماره تبسّمى شيرين نقش بسته و با رويى خوش و كلامى دلنشين با ديگران برخورد مى كرد. در تدريس احاطه داشت و هيچ مطلبى را ناگفته و حل نشده باقى نمى گذاشت و از دشوار گويى پرهيز مى كرد و تا مدتى پس از درس، به رفع اشكالات شاگردانش مى پرداخت و از اين كار لذت مى برد.

تأليفات آن فقيه فرزانه عبارت است از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى حجت كوهكمرى (بحث بيع)

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى بروجردى 3 . فهرست جامع الشتات ميرزاى قمى 4 . شرح مكاسب بنام «ارشاد الطالب الى حقايق المكاسب» از اول مكاسب محرمه تا اواسط خيارات

5 . حاشيه كفاية الاصول 6 . حاشيه مكاسب (كه حاشيه بر مكاسب محرمه (1 ج) و حاشيه بر بيع (2 ج) به چاپ رسيده است).

7 . رسالة فى احكام الاراضى و اقسامها - كه در مجموع همه مقالات كنگره شيخ 7انصارى به چاپ رسيد.

8 . رسالة فى بيع الفضولى - كه در مجموعه مقالات كنگره محقق اردبيلى به چاپ رسيد.

و آن چه از تقريرات درس ايشان به چاپ رسيده است، عبارت اند از:

9 . در كلاس درس مكاسب، شرح قسمتى از مكاسب محرمه (3 ج)

10 . در محضر شيخ انصارى. در اين كتاب مكاسب محرمه (9 ج)، و نيمى از بيع (8 ج) و اكثر خيارات (9 ج) شرح گشته و

ص: 135

همه آن ها نيز به چاپ رسيده است.

در تاريخ يك شنبه 26 اسفندماه 1375 (6 ذيقعدة الحرام 1417 ق) بود كه تندباد اجل آن استاد گرانمايه را از كف ما ربود و در 70 سالگى قرين قبر شد. پيكر پاكش پس از يك تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه شبيرى زنجانى بر آن، در جوار مرقد استادش آيت اللَّه سيدمحمد محقق داماد - در صحن حرم حضرت فاطمه معصومه عليها السلام خوش آراميد و جهانى از علم و تقوا را با خود به خاك برد .

آيت اللَّه پسنديده به اتهام مخالفت و جلوگيرى از تأمين نان و خوراك نيروهاى متفقين كه مى بايست از مايحتاج مردم محروم منطقه و به بهاى فقر و گرفتارى مردم ايران تأمين شود، با حكم وزير كشور رضاخان، محكوم به تبعيد گرديد .

پس از قيام خونين پانزدهم خرداد و دستگيرى امام خمينى، آيت اللَّه پسنديده به همراه مراجع و علماى ايران به تهران عزيمت كرد و در اعتراض دسته جمعى علما مشاركت فعال داشت و با پافشارى، موفق به ديدار با حضرت امام در بازداشتگاه و كسب خبر از حال امام گرديد و على رغم فشار دستگاه جور، در همين ملاقات بود كه با كمال شجاعت جزئيات اخبار قيام پانزده خرداد را به اطلاع امام رسانيد. آيت اللَّه پسنديده در ايام حبس و حصر امام، بارها به دادگاه فرمايشى نظامى احضار گرديد و تحت محاكمه قرار گرفت.

آن مرحوم ، على رغم خطرات و تضييقات فراوان رژيم در طول سال هاى تبعيد امام خمينى، مسؤوليت تأمين و پرداخت شهريه امام را كه در حقيقت تأمين بودجه مبارزه و مبارزين بود برعهده گرفت.

كمك مالى به خانواده زندانيان و تبعيد شدگان در آن شرايط اختناق آميز و پرداخت شهريه امام در حوزه هاى علميه سراسر كشور، نقشى مهم در زنده نگه داشتن نام امام و مشتعل ساختن قيام پانزده خرداد داشت .

تأثير فعاليت هاى آيت اللَّه پسنديده موجب شده بود كه رژيم وابسته شاه، به رغم تلاش هاى فراوانى كه پس از تبعيد امام در عادى سازى اوضاع داشت منزل امام در قم و محل استقرار آيت اللَّه پسنديده را تحت مراقبت هاى شديد قرار دهد و علناً به بازجويى از مراجعين و جلوگيرى از رفت و

ص: 137

آمد مردم بپردازد، اما اين اقدامات با مقاومت آيت اللَّه پسنديده خنثى و بى اثر شد. سرانجام او را به خمين تبعيد كردند و در منزلش تحت محاصره قرار گرفت.

آيت اللَّه پسنديده پس از چندى بى اعتنا به حكم تبعيد به قم مراجعت كرد و فعاليت هاى

خود را ادامه داد كه مجدداً و اين بار به اتهام داير كردن مراسم سوگوارى در منزل امام - كه پايگاه مستحكم مبارزين و مورد توجه مردم قم و زايرين حرم حضرت معصومه عليها السلام بود و نام امام خمينى و قيام پانزده خرداد را احيا مى كرد - دستگير شد. پس از بازداشت، دوباره ايشان را به خمين تبعيد كردند.

آيت اللَّه پسنديده بعد از چندى مجدداً با ناديده گرفتن حكم تبعيد روانه قم شد كه اين بار نيز ساواك، معظم له را دستگير و به سه سال تبعيد در شهر كويرى انارك يزد محكوم كرد. براى چندمين بار آيت اللَّه پسنديده حكم غير قانونى تبعيد را ناديده گرفت و با شهامت به قم، كانون قيام بازگشت. آيت اللَّه پسنديده ديگر بار دستگير و به تبعيد گاهى ديگر به داران اصفهان انتقال داده شد و اين بار با پيام امام خمينى مبنى برباين كه تمام كسانى كه تبعيد شده اند به حكم تبعيد اعتنا نكنند و به قم و يا شهر خودشان مراجعت كنند، ايشان نيز بلافاصله روانه قم شد .

آيت اللَّه پسنديده پس از پيروزى انقلاب اسلامى هم چون گذشته افتخار وكالت امام خمينى در امور شرعى مردم را بر هر عنوان و سمتى ترجيح داد و با بزرگوارى و بى هيچ ادعا و توقعى روش گذشته راتعقيب كرد.

بزرگ منشى، تقوا و فضل توأم با فروتنى

ص: 138

فوق العاده و استقامت و صلابت در رأى و همراهى با نهضت و فداكارى در راه خدا از جمله خصوصيات برجسته آيت اللَّه پسنديده بود. حضرت امام در تمام ادوار زندگى خويش همواره با معلم و برادر بزرگ خود با تكريم و تجليل و نهايت احترام و تواضع برخورد مى نمود .

شايان ذكر است كه خاطرات ايشان چاپ و منتشر شده است .

معظم له با پشت سر نهادن يكصد و سه سال زندگى، در تاريخ سه شنبه 30 جمادى الثانى 1417 (22 آبان 1375) بدرود زندگى گفت. پيكر آن فقيد سعيد در صبح پنجشنبه با تجليل پر شكوه علما و فضلاى حوزه علميه و مردم قم تشييع شد و پس از نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در مسجد بالاسر حرم حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

آيات عظام : ميرزا باقر زنجانى ، سيدعبدالهادى شيرازى ، آقاى خويى و آقاى حكيم حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . در سال 1345 ش به زادگاهش بازگشت و به خدمات دينى مشغول شد و در سال 1348 ش به شيراز مهاجرت كرد و در مسجد نو مقابل حرم مطهر حضرت شاهچراغ عليه السلام - به اقامه جماعت و ترويج شعائر دينى

و تبليغ احكام و تدريس علوم دينى پرداخت و همزمان در كازرون و شيراز به بنياد مراكز و مؤسسات عام المنفعه ( مانند : تجديد و نوسازى مسجد جامع كازرون ، تعمير مسجد نو شيراز ، كتابخانه ولى عصر ( كازرون ) ، باغ فردوس ( كازرون ) ، بنياد مهدى و صندوق قرض الحسنه ، بيت المهدى و مدرسه علميه امام مهدى ( شيراز ) و لوله كشى آب ( كازرون ) دست زد .

آثار چاپ نشده اش عبارتند از :

1 . خالى بر گونه انسان - برداشتى از سوره مباركه لقمان 2 . على عليه السلام از ديدگاه دگران 3 . تقريرات درس اساتيد .

( شريف رازى . گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 101 - 102 ) .

آن عالم بزرگوار ، در 76 سالگى در روز يكشنبه 23 بهمن ماه 1384 بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در روز چهارشنبه 26 بهمن تشييع و پس از نماز آيت اللَّه حاج شيخ ابوالحسن حدائق بر آن ، در « بيت المهدى » - كه خود بنياد نهاده بود - به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 9 ، ص 100 - 102

ص: 140

)

حديث دو مرتبه تمام تهذيب شيخ طوسى را مطالعه كرد)، بهره ورى از اوقات، احتياط بسيار در مصرف وجوهات شرعيه، دورى از رياست و مرجعيت (با توجه به اصرار بسيار مردم) بود.

برخى از تأليفات فراوان او عبارت است از:

1 . شرح عروة الوثقى (دوره كامل فقه)

2 . القواعد الفقهية (در برگيرنده 900 قاعده فقهى با تطبيق هر كدام بر فروع) ،

3 . الاصول الجديدة 4 . دو شرح گسترده كفاية الاصول

5 . تطبيقات الوسائل (شامل فقه الحديث و بررسى اسناد آن)

6 . كتاب الرجال 7 . السيف المشتهر فى المصدر و اسم المصدر 8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى خويى (مكاسب و تجارت)

9 . كشكول 10 . شرح اسفار 11 . شرح هيأت چغمينى 12 . الفقه الميسّر (دوره كامل فقه كه آن را از حفظ و بدون مراجعه به كتاب هاى فقهى نگاشته است)

13 - 25 . حاشيه بر هر يك از كتاب هاى: رسائل، مكاسب، كفايه، حاشيه ملا عبداللَّه، قوانين، معالم، مطوّل، شرح باب حادى عشر، اسفار، قبسات ميرداماد، خلاصة الحساب، كشف المراد و وسيلة النجاة (آيت اللَّه حجت ) .

فقيد سعيد پس از يك بيمارى طولانى در روز دوشنبه 18 رجب 1416 ق (20 آذر - 1374 ش) در 77 سالگى چشم از جهان فرو بست و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در زير باران، و پس از نماز آيت اللَّه ميرزا جواد تبريزى ، در قبرستان ابوحسين به خاك سپرده شد .

) ، در تبريز زاده شد .

تحصيلات علوم جديد را تا سال دوم دبيرستان به پايان رسانيد و به شوق فراگيرى علوم دينى ، در 18 سالگى ( 1323 ش ) ، به مدرسه طالبيه رفت . و ادبيات و سطوح را نزد حضرات آيات : سيدمرتضى شبسترى ( منطق و مطول ) ، ميرزا فتاح شهيدى و شيخ حسين شنب غازانى ( سطوح متوسطه ) فراگرفت ، سپس در سال 1325 ش ،رهسپار حوزه علميه قم شد و پس از تكميل سطوح عاليه نزد استادانى مانند آيات : حاج ميرزا حسن تيلى ( ظنّ رسائل ) ، ميرزا احمد كافى تبريزى ( برائت و اشتغال ) ، آيت اللَّه مرعشى نجفى ، آيت اللَّه العظمى گلپايگانى ( بخشى از كفايه ) و حاج ميرزا على زنوزى ، به درس خارج آيات عظام : آقاى بروجردى ، حجت كوهكمرى و سيدمحمّد محقق داماد حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و علاوه بر تحصيل ، به تدريس سطوح نيز پرداخت و از طرف آيت اللَّه بروجردى به عنوان ممتحن حوزه برگزيده شد . در سال 1334 ش ، به نجف اشرف

مهاجرت كرد و با جدّيت و كوشش فراوان به درس هاى آيات عظام : سيدعبدالهادى شيرازى ، سيدابوالقاسم خويى و ميرزا باقر زنجانى حاضر شد و بيش از همه ، به آيت اللَّه خويى دل بست و لحظه اى از درس هاى فقه ، اصول و تفسير معظم له غافل نشد و مورد توجه فراوان استادش قرار گرفت ؛ چنان كه از اصحاب مجلس استفتاى ايشان به شمار مى رفت و در سفر و حضر ، ملازم معظم له بود . وى علاوه بر

ص: 143

تحصيل ، به تدريس سطوح ( كفايه و مكاسب ) اشتغال داشت و گروه بسيارى از فضلاى نجف به درس او حاضر مى شدند و در ايام محرم و ماه رمضان نيز يه تبليغ دين و مذهب در شمال عراق ( كركوك ) مى پرداخت و بسيارى از مردم را به تشيع رهنمون ساخت .

آيت اللَّه تبريزى در سال 1355 ش به علت فشارهاى رژيم بعث بر ايرانيان ، پس از 23 سال اقامت در نجف اشرف ، به قم بازگشت و به تأليف و تدريس و تربيت هزاران نفر از فضلا و علما پرداخت و درس فقه معظم له ، در ساليان اخير پررونق ترين درس حوزه علميه قم بود .

ايشان در طول نهضت اسلامى ، در صف اول مبارزه با رژيم شاه بود و نامش در ذيل اعلاميه هاى علما و اساتيد حوزه علميه قم ديده مى شد ( از جمله اولين امضا در محكوميت فاجعه تبريز در 29 بهمن 1357 و دومين امضا در محكوميت فاجعه قم در 19 دى 1356 مربوط به ايشان است ) . در طول دفاع مقدس ، همراهى ايشان با رزمندگان و شركت در تشييع پيكرهاى پاك شهدا مشهود همگان بود .

فروتنى ، زهد و ساده زيستى ، نظم در زندگى و عشق و دلدادگى به اهل بيت عصمت و طهارت در زندگى اش نمايان بود . بر احياى امر ائمه اطهار عليهم السلام و عزادارى حضرت زهرا عليها السلام و ايام فاطميه پاى مى فشرد و در روز شهادت حضرت زهرا عليها السلام با پاى برهنه و چشم گريان ، در هيئت عزادارى حاضر مى شد و براى عرض تسليت به حرم مطهر حضرت

ص: 144

فاطمه معصومه عليها السلام مى رفت . در مقابل كژى ها و سخنان باطل مى ايستاد و بدون ملاحظه احدى ، موضع گيرى مى نمود و از ارزش ها و مبانى تشيع ، سرسختانه حمايت مى كرد .

فقيد سعيد تمام وقت و زندگى اش را به تدريس و تأليف گذرانيد و بدون فوت

وقت و با گذشتن از رفاهيات زندگى ، چه در ايام تحصيل و چه در ايام تعطيل ، درس داد و شاگرد تربيت كرد و نگاشت و به بحث و مذاكره علمى پرداخت . او به غير از درس هاى عمومى فقه و اصول ، درس خصوصى هم در خانه براى فضلا داشت كه در ايام تابستان ادامه مى يافت و بقيه وقت خود را به مطالعه و پاسخ به استفتائات و تحقيق و تأليف در فقه ، اصول ، رجال ، كلام و عقايد مى گذراند .

تأليفات معظم له عبارت اند از :

1 . ارشاد الطالب ( تعليقه بر مكاسب - 4 ج )

2 . صراط النجاة ( پاسخ به استفتائات - 6 ج )

3 . دروس فى مسائل علم الاصول ( 5 ج ) 4 . التهذيب فى مسائل الحج و العمرة ( 3 ج ) 5 . طبقات الرجال ، مخطوط ( 30 ج )

6 . تنقيح مبانى الاحكام ، شرح العروة الوثقى ، تاكنون چهار جلد از اين كتاب درباره بحث هاى اجتهاد و تقليد و طهارت به چاپ رسيده و ابواب : صلات ، صوم ، خمس و زكات مخطوط است ؛

7 . كتاب القصاص 8 . اسس القضاء والشهادة 9 . اسس الحدود و التعزيرات 10 . منهاج الصالحين ( 2 ج )

ص: 145

11 . حاشيه عروة الوثقى 12 . حاشيه وسيلة النجاة ( مخطوط ) 13 . مناسك الحج 14 . المسائل المنتخبة 15 . استفتائات فى مسائل الحج 16 . توضيح المسائل

17 . استفتائات ( 2 ج ) 18 . اعتقاداتنا 19 . الانوار الالهية فى المسائل العقائدية 20 . فدك 21 . نفى السهو عن النبى 22 . النصوص الصحيحة على امامة الائمة الاثنى عشر 23 . ظلامات فاطمة الزهرا عليها السلام 24 . تنزية الانبياء 25 . الشعائر الحسينية 26 . لبس السواد 27 . زيارة عاشوراء فوق الشبهات 28 . ايمان ابى طالب . نيز درماگاه تخصصى بقيةاللَّه الاعظم (عج ) ، مؤسسه خيريه امام على عليه السلام ، براى رسيدگى به حال نيازمندان و مستمندان ، و مكتبة الصديقة الشهيدة براى چاپ و نشر كتابهاى مفيد عقيدتى از يادگارهاى ارزنده اوست .

چراغ زندگى آن فقيه بزرگ در 80 سالگى ، در تاريخ دوشنبه 28 شوال المكرم 1427 ق برابر با 29 آبان 1385 خاموش شد . با اعلام خبر وفاتش ، جامعه تشيع عزادار و سوگوار شد و در ايران سه روز عزاى عمومى اعلام و حوزه هاى علميه ايران ، عراق ، لبنان ، سوريه و عربستان تعطيل گرديد و سيل پيام هاى تسليت از سوى مراجع معظم تقليد ، رهبر انقلاب ، نهادهاى دينى و انقلابى صادر شد و پيكر پاكش روز چهارشنبه با حضور مراجع عظام تقليد و شركت ميليونى مردم عزادار از سراسر ايران و ساير ممالك اسلامى تشييع و پس از نماز آيت اللَّه العظمى وحيد خراسانى بر آن ، در مسجد بالا سر حرم حضرت فاطمه معصومه عليها

ص: 146

السلام به خاك سپرده و عالمى از علم و عمل و جهانى از فضل و فقاهت در خاك نهان شد .

تجليل

آقاى حاج شيخ ابوطالب تجليل تبريزى يكى از فقها و علماى مشهور حوزه علميه قم بود . معظم له در سال 1345 ق ( 1305 ش ) ، در تبريز زاده شد . پدرش مرحوم حاج ميرزا على اكبر تجليل « از عباد و صلحاء زمان خود ، و به قوت ايمان و كمالات نفسانيه ممتاز بود و در شعبان 1391 ق درگذشت » ( شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 110 ) . پس از كودكى ، به تشويق پدرش به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات و مقدارى از سطوح را در آنجا فرا گرفت . سپس در 1364 ق ، به قم مهاجرت و سطوح عاليه را تكميل كرد و در 1365 ق ، به درس هاى آيات عظام : بروجردى و حجت حاضر شد ، و پس از وفات ايشان ، از درس هاى آيت اللَّه مرعشى نجفى بهره فراوان برد ، و علاوه بر آن از دروس فلسفه حضرات : علامه طباطبايى ، آقا سيد حسن الهى و ميرزا مهدى آشتيانى استفاده نمود و مبانى علمى خويش را استوار ساخت .

وى هم زمان با تحصيل ، به تدريس سطوح عاليه پرداخت و از سال 1391 ق ، تدريس خارج فقه و اصول را آغاز نمود و در خلال تدريس ، به تأليف كتب متعدد

و شركت در جلسات « لجنه احقاق الحق » - كه تحت اشراف مرحوم آيت اللَّه نجفى مرعشى ، براى ضبط فضائل و مناقب

ص: 147

اهل بيت عليهم السلام از كتب عامه ، در منزل ايشان تشكيل مى شد - پرداخت و آنى از اوقات خويش را نياسود . وى با تشكيل « مجمع علمى پاسخگويى به سؤالات دينى » ساليان بسيار به حل شبهات و مشكلات دينى جوانان پرداخت ، زهد و تقوا و تواضع ، و اخلاق نيك و رفتار كريمانه از زندگى اش نمايان بود و حيات طيبه اش ، الگو و سرمشقى براى طلاب و فضلاى حوزه علميه قم به شمار مى رفت ، كه در پنجمين اجلاس اساتيد حوزه علميه قم در سال 1382 ش ، از مقام علمى و علمى اش تجليل به عمل آمد :

آثار او عبارتند از :

1 - كتاب البيع ( 2 ج ) - تقريرات درس آيت اللَّه حجت -

2 - حجية الشهرة 3 - معجم الثقات و ترتيب الطبقات

4 - من هو المهدى ؟ - به فارسى ترجمه شده است

5 - آنچه حجاج بايد بدانند 6 - ارزش ها و ضد ارزش ها در قرآن 7 - پايه هاى علمى ارزش ها در قرآن 8 - راه هاى خداشناسى در طبيعت 9 - نماز در دل شب 10 - ردّ الاشكالات على الشيعه - به فارسى ترجمه شده است

11 - توضيح المسائل 12 - حاشيه بر عروة الوثقى 13 - شبهات حول الشيعه 14 - اسلام شناسى 15 - پاسخ هايى به اشكالات دينى

ثفف 16 - مبانى اعتقادى اسلام 17 - معجم المحاسن والمساوى ( 9 ج تاكنون )

18 - براهين المعارف الالهيه والعقائد الحقة الامامية

19 - اسلوب تعامل الامام الكاظم فى قبال فقهاء العامة

20 - البراهين الساطعة على اعتقادات الامامية 21 -

ص: 148

تعليقة استدلالية على تحرير الوسيلة 22 - التعليقات الاستدلالية على العروة الوثقى 23 - حكم سهم الامام عليه السلام فى زمان الغيبة 24 - رسالة فى حبّ اللَّه 25 - تكمله احاديث « اثباة الهداة » 26 - شركت در تأليف « ملحقات احقاق الحق »

و كتاب هاى چاپ نشده اش هم عبارتند از :

27 - مدارك الحج 28 - صلاة المسافر - تقرير درس آيت اللَّه حجت

29 - تحرير الاصول - تقرير درس اصول آيت اللَّه حجت

30 - دراسات الاصول ، تقرير درس اصول آيت اللَّه بروجردى

31 - تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى - صلاة و وصيت 32 - فوائد تفسير فى الاصول 33 - حواشى على المختصر النافع 34 - الاستصحاب والاجتهاد والتقليد 35 - فلسفه حقوق اسلامى و تطبيق آن با حقوق ملل ديگر

آن فقيه بزرگوار در روز يكشنبه 13 مرداد ماه 1387 ش ( اول شعبان المعظم 1429 ق ) ، در 82 سالگى درگذشت و پيكرش در صبح روز دوشنبه تشييع و پس از نماز آيت اللَّه سيد محسن خرازى بر آن ، در صحن حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات و منطق و شرح لمعه و قوانين را نزد پدر بزرگوارش فراگرفت. سپس در سال 1365 ق (1325 ش) به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و در مدرسه فيضيه ساكن شد، كه بر اثر شرايط بدِ زندگى و رطوبت حجره، به درد پاى شديد گرفتار آمد ولى با توسل به ذيلِ عنايت حضرت امام رضا عليه السلام شفا يافت. سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: شهيد صدوقى، مجاهدى، شيخ عبدالجواد اصفهانى، سلطانى طباطبايى، شيخ محمد جواد خندق آبادى، شهيد مطهرى (شرح منظومه و بخشى از

چ فف اسفار) آموخت و پس از آن به درس آيات عظام: آيت اللَّه بروجردى، حجت كوهكمرى، امام خمينى و آقاى گلپايگانى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و هم زمان به تدريس سطوح پرداخت. معظم له، علاوه بر تحصيل و تدريس، در ايام محرّم و ماه مبارك رمضان به زادگاهش مى رفت و به تبليغ دين و ارايه خدمات اجتماعى و بهداشتى مى پرداخت (كه ساختمان 2 باب حمام بهداشتى و پيشنهاد و كوشش در لوله كشى آب شرب شهر از كارهاى او بود). وى ساليان فراوان در مدارس حقّانى و آيت اللَّه گلپايگانى به تدريس شرح لمعه و رسائل و مكاسب اشتغال داشت و گروه بسيارى را پرورش داد. وى از اخلاقى خوش و زبانى نرم و ملايم و مجلسى پرفايده و حافظه اى خوب برخوردار و زندگى اش ساده و به دور از مظاهر مادى بود و از شهرت پرهيز مى كرد.

برخى از تأليفات آن عالم فقيد، عبارت اند از:

1 . تنقيح الاصول؛ تقريرات درس اصول امام خمينى (4 ج) به چاپ رسيده است ،

2 . تقريرات درس

ص: 150

فقه امام خمينى (مكاسب محرمه) (3 ج)

3 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى (كتاب صلاة و غير آن)

4 . اصول المذهب 5 . فروع المذهب (2 ج)

6 . آداب معاشرت از ديدگاه وحى 7 . كشكول آن عالم بزرگوار، پس از عمرى 75 ساله، در 11 رجب الخير 1421 ق (18 مهر 1379 ش)، زندگى را بدرود گفت و پس از تشييعى شايسته و نماز آيت اللَّه حاج شيخ على پناه اشتهاردى، در بقعةالعلماى باغ بهشت قم، سر به تيره تراب نهاد.

شب در مسجد توحيد ) و بزرگداشت شعائر مذهبى ( برپايى مجالس مواليد و وفيات ائمه اطهار عليهم السلام و شركت در مجالس و دستجات عزادارى ايام

فاطميه و ترويج و تعظيم ياد امام زمان عليه السلام ) پرداخت و بيش از 35 سال مردم شهرش را با تشيع و اسلام راستين آشنا نمود و با قلم و زبان از ساحت دين و مذهب دفاع نمود . او دستى توانا در هنر اسلامى داشت و تابلوهاى بسيار نفيس از خطّ و تذهيب وى به يادگار مانده است . استاد على اكبر مهدى پور درباره او مى نويسد : « ... او فقيهى نامدار ، عالمى خدمتگزار ، عاشقى بى قرار ، محققى عاليمقدار و دانشمندى پرهيزگار است كه از استوارترين استوانه هاى علمى و پرفروغ ترين ستاره دانش و فضيلت در آسمان تبريز مى باشد . وى ، در دو سنگر محراب و منبر ، چون سربازى جانباز ، در تعليم و تربيت جوانان ، ارشاد و هدايت نونهالان ، ترويج و تبليغ معارف پيشوايان ، بالا بردن سطح آگاهى همگان و آشنا ساختن آنان با جان جانان ، سيدو سالار جهانيان ، ولى عصر امام زمان عليه السلام با آن كهولت سن ، شب و روز در تلاش است . او در رعايت آداب اسلامى بسيار كوشا بود ، براى هر كس كه وارد محفل ايشان مى شد تمام قد برمى خاست و ساعتها در مقابل ميهمان زانو مى زد و دو زانو مى نشست و فردفرد حاضران را مورد تفقد قرار مى داد ، او مرد خدا بود و هر كس به خدمتش مى رسيداحساس تحول و عشق به امام زمان و ارادت به ائمه اطهار ،

ص: 152

و بى رغبتى به جاذبه هاى دنيوى در خود مى كرد . او داراى نگاهى نافذ و تأثير نفسى شگرف و وجودى ذوب شده در كوره ولاى امام زمان است . هر بار كه نام آنحضرت بر زبانش جارى مى شد اشك بر صفحات صورتش جارى مى گرديد ... » .

آثار معظم له عبارتند از :

1 . القرآن والحجّة ( فارسى و چاپ شده )

2 . اللئالى المنضودة فى تفسير الآيات المأثورة ( تفسير سوره هاى : حمد و بقره ، رحمن و واقعه ، حديد و مجادله و فجر )

3 . نفحة القدير فى شرح خطبة الغدير ( 2 ج ) 4 . اربعينيات ( شرح 40 حديث اربعين )

5 . الدراسات الدينية 6 . شرح حديث اهليلجه 7 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شاهرودى 8 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شيخ حسين حلى 9 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه خويى .

( شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 304 - 306 ؛ عمران عليزاده ، نامداران تاريخ ، ج 2 ، ص 307 - 308 ) .

آن مرحوم ، پس از عمرى تلاش و كوشش ، در 95 سالگى ، در محرم الحرام 1427 ق در گذشت و پيكر پاكش در روز دوشنبه اول اسفند 1384 ش ( 21 محرم 1427 ق ) پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه العظمى ميرزا جواد تبريزى بر آن ، در قبرستان ابوحسين - قم - به خاك آرميد .

ؤفف

ى در جمادى الثانى 1328 ق در شوشتر زاده شد. پدرش آيت اللَّه سيدمحمد على جزايرى (م 1356 ق) - از شاگردان آيات عظام: آخوند خراسانى و سيد محمّدكاظم يزدى و از علماى محترم شوشتر و صاحب «رسالة فى الامامة» - «نقباء البشر 4/1538» بود، كه نسبش با چهار واسطه (ابن محمود بن احمد بن محمدرضا بن على اكبر) به علامه سيدعبداللَّه بن علامه سيدنورالدين بن علامه فقيه محدّث سيدنعمت اللَّه موسوى جزايرى (م 1112 ق) - شاگرد علامه مجلسى - مى رسد.

فقيد سعيد پس از پشت سرنهادن دوران كودكى و فراگيرى خواندن و نوشتن، به آموختن علوم دينى روى آورد و ادبيات و سطوح را نزد پدر بزرگوارش و اديب علامه سيد على اصغر جزايرى (م 1348 ق) فراگرفت. بيست ساله بود (1348 ق) كه به حوزه علميه نجف مهاجرت كرد و نزد حضرات آيات: آقاى شاهرودى، سيدعلى نورى،

شيخ محمد حسين حائرى و سيد محمّدجواد طباطبايى تبريزى سطوح عاليه را فراگرفت و پس از آن به درس خارج آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، آقا ضياء عراقى، شيخ موسى خوانسارى، سيدمحمود شاهرودى (فقه و اصول) و سيدمحسن حكيم (فقه) حاضر شد و مبانى علمى خود را استوار ساخت و هم زمان به تدريس سطوح عاليه (مكاسب و كفايه) و تأليف رساله هاى متعدد فقهى و اصولى پرداخت و پس از زمانى چند، تدريس خارج فقه و اصول را آغاز كرد، كه عموم فضلا و روحانيون سادات جزايرى از شاگردان وى به شمار مى روند. در اخراج عمومى ايرانيان از عراق در سال 1350 ش (1390 ق) وى به ايران آمد و در اهواز ساكن شد و به تأليف و

ص: 154

تدريس و ارشاد مؤمنان پرداخت و خانه اش محلّ راهنمايى و گره گشايى از كار مردم بود. وى از آيات عظام: آقاضياءالدين عراقى، سيدابوالحسن اصفهانى و سيد محمود شاهرودى اجازه اجتهاد داشت. معظم له بر مبانى فقه و اصول و فلسفه، احاطه فراوان و بيانى شيوا و خطّى بسيار زيبا داشت و از دقّت فراوان در مطالب علمى برخوردار بود. از مظاهر تشخّص دورى مى كرد و با وجود اصرار فراوان، از امامت جماعت و مرجعيت و نشر فتاوايش خوددارى ورزيد. زندگى اش بسيار ساده بود و وجوهاتى را كه بدو مى رسيدبه فوريت به مستحقّان آن مى رسانيد. وى در خدمت به طلاب، از هيچ كوششى فروگذار نمى كرد و براى احترام به استادش، تا پايان عمر آيت اللَّه سيدمحمودشاهرودى به درس وى حاضر مى شد و براى رعايت حال مادرش، از خواندن نماز خود در مساجد نجف و حرم اميرالمؤمنين عليه السلام خوددارى مى كرد و نمازش را در خانه اش به جاى مى آورد (تا مادرش با او نماز بخواند) از اوقات خويش بهره فراوان برد و آثار متعددى را پديد آورد.

برخى از آن ها عبارت است از:

1 . منتهى الدراية فى شرح الكفاية (8 ج) - كه از بهترين و معروف ترين شروح كفايه در حوزه هاى علميه است -

2 . هُدى الطالب فى شرح المكاسب ( شرح بيع مكاسب ، 7 ج تاكنون )

3 . مبانى تكملة الوسيلة: (حدود و ديات)

4 . المسائل المستحدثه: (بيمه، بانك، ربا، تلقيح مصنوعى و ذبح حيوانات با ماشين آلات، تشريح، خيابان هايى كه به وسيله دولت كشيده مى شود)

5 . رساله در نفى الوطن الشرعى 6 . رساله در دراية الحديث 7 . رساله در علم كلام

ص: 155

8 . رساله در قاعده «حرمت اعانت بر اثم» 9 . رساله در قاعده «لاضرر» 10 . رساله در «حلق اللحية» 11 . رساله در «مالكيت عبد در فاضل ضريبه» 12 . رساله در «قاعده جبّ» 13 . رساله در «قاعده تجاوز و فراغ» 14 . رساله در «حكم حاكم در ثبوت هلال» 15 . حاشيه بر توضيح المسائل با اشاره اجمالى به ادله احكام

16 . شرح اجتهاد وتقليد عروةالوثقى 17 . كتاب الطهارة 18 . احكام افعال صبى در فقه شيعه 19 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حكيم. (طهارت، حج، نكاح، اجاره، مساقات و مضاربه)

20 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شاهرودى (صلاة و حج)

21 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شاهرودى. (دوره كامل) - 6 ج -

22 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدجمال گلپايگانى. (قاعده لاتعاد) - كه در ماه مبارك رمضان تدريس شده است -

23 . شرح مناسك حج آيت اللَّه ميرزاى نايينى. (2 ج)

24 . هداية الانام فى الفروع الفقهية.

معظم له پس از عمرى 90 ساله در روز شنبه 25 ذى قعده الحرام 1419 ق (23 اسفند 1377 ش) روز دحوالارض، بدرود حيات گفت و در يكشنبه با تشييعى پرشكوه و شايسته و نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر پيكر پاكش، در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

جعفر بن سيدعبدالصمد بن سيد احمد بن سيد محمّد بن سيدطيب بن سيدمحمّد بن سيدنورالدين بن علامه كبير سيدنعمت اللَّه جزايرى از شاگردان آيات عظام : شيخ محمّدرضا معزى دزفولى ، آقا ضياءالدين عراقى و سيدابوالحسن اصفهانى و صاحب حاشيه بر رسائل ، مكاسب و كفايه و رساله در اخبار آحاد و مورد توجه فقها و مراجع نجف بود . وى پس از اخذ مقدمات و ادبيات از والد بزرگوارش و علامه شيخ محمّد على مدرس افغانى ، سطوح عاليه را از حضرات آيات : شيخ مجتبى لنكرانى ، سيدمحمّد جعفر جزايرى مروّج ، سيدعلى علامه فانى اصفهانى و خارج فقه را از آيات عظام : حكيم و خويى فراگرفت و در كنار آن به گردآورى كتاب هاى نفيس چاپى و خطى پرداخت و صاحب كتابخانه نفيس و ارزنده اى گرديد كه علامه شيخ آقابزرگ تهرانى ، فراوان از

آن بهره گرفت و در جاى جاى الذريعه به معرفى آن پرداخت .

وى در اخراج ايرانيان از عراق به ايران آمد و در اهواز ساكن شد و به تأليف و تبليغ دين و اقامه جماعت - در مسجد زيتون - پرداخت و در پى جنگ تحميلى عراق عليه ايران در سال 1400 ق به تهران آمد و فعاليت هاى علمى خويش را ادامه داد .

آثار چاپى اش عبارتند از :

1 . نابعه فقه و حديث ( شرح احوال علامه سيدنعمت اللَّه جزائرى )

2 . شجره مباركه ( اولاد و احفاد و خاندان سيدنعمت اللَّه جزايرى )

3 . زندگانى علامه سيدعبداللَّه بن سيدنورالدين جزايرى .

و آثار مخطوطش هم عبارتند از :

4 . تقريرات درس شيخ مجتبى لنكرانى 5

ص: 157

. سبد ( كشكول )

6 . حاشيه بر كشف المراد 7 . زندگى ملا فتح اللَّه وفائى شوشترى .

( معجم رجال الفكر و الادب فى النجف ، ج 1 ، ص 344 - 345 ) .

آن عالم فرزانه در 73 سالگى در اوايل مرداد ماه 1384 ش در اهواز بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه سيدمحمّدعلى موسوى جزايرى بر آن ، در بقعه متبركه على بن مهزيار اهوازى به خاك سپرده شد .

به تبريز بازگشت و چند ماه نيز از درس آيت اللَّه ميرزا فتّاح شهيدى بهره برد و سپس به توصيه اكيد ايشان رهسپار

نجف اشرف شد (1361 ق). در آن جا در درس خارج فقه و اصول و فلسفه و كلام و عرفان آيات عظام: شيخ كاظم شيرازى، سيدجمال الدين گلپايگانى، سيدعبدالهادى شيرازى، سيدمحمودشاهرودى، آقاى حكيم، سيدابوالقاسم خويى، شيخ على محمد بروجردى، ميرزا حسن يزدى، شيخ صدرا بادكوبه اى و شيخ مرتضى طالقانى (كه حدود يك سال و نيم از محضر عرفانى وى بهره برد) شركت جُست و بر انبوه اطلاعاتش افزود. او اين دوران را با رنج و محروميت و فقر شديد، امّا با عشق و علاقه فراوان به كسب علم و دانش پشت سرگذاشت و از سال 1367 ق شروع به تدريس سطوح (مكاسب و كفايه) كرد و هم زمان به مطالعه كتب فلسفى غرب و تطبيق آن با فلسفه اسلامى و وجوه تمايز آن و تقويت زبان انگليسى پرداخت.

در سال 1372 ق، پس از يازده سال اقامت در نجف، به ايران بازگشت و پس از چندى اقامت در مشهد، در تهران ساكن شد و به كار تدريس و تأليف و تصنيف و تحقيق اشتغال جُست. وى در مدرسه مروى و سپهسالار و اكثر دانشگاه هاى كشور - تهران، اصفهان، تبريز، شيراز و مشهد - به تدريس و سخنرانى پرداخت و در ميان جامعه علمى محبوبيت فراوانى كسب كرد و همين باعث شد كه بسيارى از فضلا و دانشمندان از داخل و خارج براى حلّ شبهات خويش بدو مراجعه نمايند؛ كسانى مانند: روژه گارودى و پروفسور روزنتال آلمانى (كه به استاد فقيد علاقه بسيار داشت

ص: 159

و سال ها ارتباطش با ايشان برقرار بود). او در اروپا از سرِ عزّت ملاقات با ژان پل سارتر را نپذيرفت و مكاتباتى نيز با برتراند راسل داشته است. از ديگر كسان كه با او ارتباط حضورى و مكاتبه اى داشتند، عبارت اند از: پروفسور يانگ آمريكايى، دكتر جووانى ايتاليايى، دكتر پيكت انگليسى، دكتر كلاوز آلمانى و دكتر بيد فورد، چارلز آدامز و علامه الفاسى. (مصاحبه هايش با دانشمندان خارجى، 92 فقره است). استاد فقيد در بسيارى از سمينارهاى داخلى و خارجى، به عنوان يك متفكر شيعى شركت جُست و سخنرانى ها و مقالات فراوانى - 120 مقاله - ارايه داد .

برخى از آن ها عبارت اند از:

1 . هزاره شيخ طوسى - مشهد (قاعده لطف از نظر شيخ طوسى)

2 . هزاره فارابى (شيئ فى نفسه و شيئ لنفسه)

3 . هشتصدمين سال سعدى - شيراز (تكاپوى حكمت و ادب در آثار سعدى)

4 . كنگره جهانى حافظ - شيراز (دشوارى هاى تحقيق در طرز تفكر حافظ)

5 . كنگره نهج البلاغه - تهران 6 . كنگره جهانى امام رضا - مشهد ( حديث عمران صابى در مناظرات امام رضا )

7 . كنفرانس انديشه اسلامى - تهران 8 . سمينار حقوق اسلامى - پاكستان (مبانى حقوق در اسلام)

9 . هزاره ابن سينا - دهلى (علم و عرفان از ديدگاه ابن سينا، لذّت و الم از ديدگاه فلسفى و عرفانى ابن سينا)

10 . سمينار جهانى حقوق بشر - مانيل (حقوق بشر در اسلام)

11 . سمينار اسلام و مسيحيت - سوييس (وجوه اشتراك اديان ابراهيمى)

12 . سمينار مولوى شناسى - تركيه (حركت وقوه از ديدگاه مولوى)

13 . سخنرانى در دانشگاه آتن (انواع

ص: 160

و اشكال مكاتب مختلف در فلسفه) ، 14 . سخنرانى در دانشگاه چسترپيل انگليس

15 . سخنرانى در دانشگاه شفيلد - انگلستان (جايگاه تحقيقات علوم انسانى در گذشته، حال و آينده)

16 . كنگره ايران شناسى - تهران

17 . بزرگداشت علامه طباطبايى - تبريز و...

استاد بزرگوار از حافظه اى قوى و خطى خوش و زندگى ساده برخوردار بود، در عينِ داشتن مقام والاى علمى بسيار متواضع و فروتن بود. مجلسى نيكو داشت و از جامعه شناسى، هنر، حقوق، روانشناسى، فيزيك، ادبيات غرب علاوه بر علوم اسلامى

(فقه، اصول، كلام، منطق، فلسفه، تاريخ، ادبيات عرب و عجم) اطّلاعات فراوان داشت. وى با آثار رمان نويسان بزرگ غربى مانند: شكسپير، ويكتورهوگو، بالزاك و تولستوى آشنا بود و با ديدى نقّادانه و جامعه شناسى، آثارشان را بررسى مى كرد.

وى لحظه اى از كوشش علمى در راه تعالى تفكر اسلامى و نشر معارف الهى درنگ نكرد، و با مطالعه ژرف و نكته ياب آثار فلسفى مغرب زمين و به پشتوانه مطالعات و تفكر بسيار و اطلاع دقيق از علوم اسلامى، توانست نقاط ضعف آن را آشكار سازد و به سادگى راسل را به بن بست بى پاسخى كشاند و ملاقات با سارتر را به دليل عميق نبودن تفكراتش رد كرد و شگفتى مستشرقين را برانگيخت. او اشعار بسيارى - به عربى و فارسى - سروده بود كه يكى از معروف ترين آن ها استقبال از قصيده عينيه هبوطيه ابن سينا است در 87 بيت كه در مقدمه جلد 3 «حكمت بوعلى سينا» علامه آيت اللَّه حائرى مازندرانى به چاپ رسيده است. كنگره بزرگداشت منزلت علمى اش در ارديبهشت 1376 ش در دانشگاه تهران برگزار شد و كتاب «شريعه خرد» به محضر ارجمندش

ص: 161

تقديم شد. نيز كتاب «چراغ فروزان» - حاوى اسناد ساواك و زندگينامه اش - پس از وفاتش از سوى وزارت اطلاعات به چاپ رسيد.

وى از آيت اللَّه ميلانى و برخى اساتيدش اجازه اجتهاد داشت.

تأليفات چاپ شده وى عبارت اند از:

1 . الامر بين الامرين - تقرير درس آيت اللَّه العظمى خويى -

2 . الرضاع - تقرير درس آيت اللَّه العظمى سيدعبدالهادى شيرازى -

3 . منابع فقه (قاعده لاضرر، طهارت اهل كتاب، ذبايح اهل كتاب، تعميم موادّ زكات)

4 . كيفر سرقت در اسلام 5 . اعلاميه جهانى حقوق بشر از ديدگاه (فقه) اسلامى و غرب و تطبيق آن دو بر يكديگر 6 . شرح نهج البلاغه (25 ج) - ناتمام - (به همراه : ترجمه نهج البلاغه )

7 . تفسير و نقد و تحليل مثنوى جلال الدين محمد مولوى (15 ج)

8 . تعاون الدين و العلم 9 . آفرينش انسان 10 . ارتباط انسان و جهان 11 . انسان از ديدگاه قرآن 12 . علم از ديدگاه اسلام 13 . فلسفه زيبايى و هنر از ديدگاه اسلام 14 . حكمت اصول سياسى اسلام - شرح عهدنامه اميرالمؤمنين عليه السلام به مالك اشتر -

15 . انگيزش مديريت در اسلام (و نقد انگيزش هاى معاصر)

16 . فلسفه دين (2 ج)

17 . فلسفه علم 18 . حاكميت خداوندى 19 . بررسى و نقد سكولاريسم (حذف دين از زندگى دنيوى)

20 . عرفان اسلامى (ارتباط انسان با خويش، ارتباط انسان با خدا، ارتباط انسان با جهان هستى، ارتباط انسان با همنوعان خود)

21 . علم و دين در حيات معقول 22 . مبدأ اعلى يا پشتيبان نهايى بشر -

ص: 162

نمونه هايى از شعر فارسى استاد در اين كتاب آمده است -

23 . قانون علّيت 24 . فلسفه و هدف زندگى 25 . ايده آل زندگى و زندگى ايده آل 26 . مجموعه مقالات (برهان كمالى (وجوبى) در اثبات خداوند، نقش شخصيت ها در تاريخ، مقدمه اى بر مفهوم فلسفى مالكيت، اميد وانتظار)

27 . حركت و تحول 28 . وجدان از نظر اخلاقى، روانى، فلسفى و دينى

29 . جبر و اختيار از نظر اخلاقى، روانى، فلسفى و دينى 30 . طبيعت و ماورى طبيعت (فيزيك و متافيزيك)

31 . اخلاق و مذهب 32 . علم در خدمت انسان 33 . رابطه علم و حقيقت 34 . فرهنگ پيرو، فرهنگ پيشرو 35 . ديدار و سخنرانى در زادگاه فلسفه (يونان)

36 . دانش ها و ارزش ها در مجراى قوانين علمى (نقدى بر چهار موضوع فلسفى از ديدگاه هيوم)

37 . توضيح و بررسى مصاحبه برتراند راسل - وايت 38 . نقد و بررسى برگزيده افكار راسل 39 . بررسى و نقد سرگذشت انديشه ها - تأليف آلفرد وايتهد -

40 . مولوى و جهان بينى ها 41 . تحليل شخصيت خيام 42 . حكمت و اخلاق و عرفان درشعر 43 . تلاقى حكمت و ادب در شعر سعدى 44 . كشف الابيات مثنوى 45 . مقدمه اى بر جامعه شناسى 46 . مقدمه اى برايران شناسى 47 . آيا جنگ در طبيعت انسان است؟ 48 . پاسخ بيانيه كنفرانس وانك اُور - كانادا 49 . عوامل جاذبيت سخنان مولوى ( رساله اى در امتيازات هشتگانه مثنوى از ديدگاه حاج ملاهادى سبزوارى)

50 . جايگاه تحقيقات علوم انسانى در گذشته، حال و آينده

جفف 51 . تكاپوى

ص: 163

انديشه ها - مجموعه مصاحبه ها با متفكران شرقى و غربى -

52 . طرحى براى انقلاب فرهنگى 53 . نيايش حسين عليه السلام در عرفات ( شرح دعاى عرفه )

54 . نگاهى به امام على عليه السلام (على و سياست، على و عرفان، على و مسئله مرگ)

55 . رساله اى در علم امام عليه السلام (نقدى بر كتاب «شهيد جاويد»)

56 . بحثى درباره عقل به عنوان اساس خودشناسى در فرمايشات امام صادق عليه السلام ، 57 . على بن ابيطالب عليه السلام و آزادى 58 . على بن ابيطالب و محبت 59 . دو جنبه ثابت و متغير شخصيت على بن ابيطالب عليه السلام 60 . مقدمه اى بر شناخت شخصيت اميرالمؤمنان على عليه السلام 61 . ترجمه و بررسى «النبى» - جبران خليل جبران 62 . ربا از نظر تاريخى و علمى و از ديدگاه فقه اسلامى 63 . حرمت سقط جنين 64 . توضيحاتى درباره اصطلاحات فقهى و اصولى تنبيه الملّة ميرزاى نايينى

65 . مسؤليت مدنى ناشى از جرم اطفال بزهكار در فقه اسلامى 66 . مجموعه دروس فقهى (خمس و مصارف آن، قتل بنده و كنيز، استعمال طلا و نقره و تزيين با آن دو، حيوانات از نظر حليت و حرمت گوشت آن ها، منابع فقهى حرمت مجسمه سازى و نقاشى صور، مسؤليت و خسارت انجام ندادن تعهد در قانون مدنى)

67 . اصول اسلام شناسى 68 . روان در روانشناسى اسلام 69 . مذهب و روان شناسى 70 . اسلام و تحولات، اسلام و روابط اجتماعى 71 . انسان شناسى از ديدگاه قرآن مجيد 72 . تكامل و كمال

73 . انديشه و خواستن 74 . خودتابى

ص: 164

و خودسازى 75 . مقدماتى بر فلسفه 76 . عمل تجريد ذهن 77 . عامل اساسى اخلاق 78 . انسان و جامعه شناسى 79 . تعهد و تخصص 80 . انواع شناخت هاى علمى 81 . تحقيق اجمالى در نظريات دانشمندان درباره ويژگى هاى الگوهاى شخصيت سالم و نيازها از ديدگاه مازلو

82 . تحول «من» از ديدگاه عرفان جلال الدين مولوى و اقبال لاهورى 83 . معرفت نسبى و معرفت مطلق در جهان بينى فارابى 84 . مقدمه اى بر علم و عرفان از ديدگاه ابن سينا 85 . لذت و الم از ديدگاه فلسفى و ، عرفانى ابن سينا 86 . بحثى در قانون تعادل در روش تجزيه اى (آناليتيك) و تركيبى (سنتيك) در معرفت

87 . تحقيقى در واقعيت (براى خود) و واقعيت (براى ما) يعنى درك كننده

88 . عدالت الهى از ديدگاه انسان ها (علم خداوندى در كارهاى انسانى، اراده و مشيت خدا در مسئله جبر و اختيار انسان ها)

89 . آيا شريعت و طريقت و حقيقت با يكديگر متفاوتند؟ 90 . آيا جهان بازيچه اى بيش نيست؟ 91 . من كيستم؟ از كجا آمده ام؟ براى چه آمده ام؟ به كجا مى روم؟ در كجا هستم؟ با كيستم؟

92 . نقش بديهيات و قضاياى بالضروره در معرفت بشرى

93 . مشكلات فلسفى و علمى در علوم انسانى و اصول علمى غيرانسانى

94 . نماز و نمازگذاران 95 . تحقيقى در طرز تفكرات و فعاليت هاى ذوق ادبى حافظ شيرازى .

اين دانشمند سترگ مشرق زمين، در 25 آبان ماه 1377 ش (26 رجب الخير 1419ق) در 74 سالگى بر اثر بيمارى سرطان ريه بدرود حيات گفت و پيكر پاكش با حضور هزاران

ص: 165

نفر، پس از نماز آيت اللَّه جوادى آملى بر آن، از دانشگاه تشييع، و به مشهد مقدس انتقال داده شد و پس از تشييع مجدّد و باشكوه، در «دارالزهد» حرم مطهر حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام به خاك سپرده شد.

در اين درس ها شركت جُسته و از علوم بسيارش بهره بردند.

وى علاوه بر تدريس، سال هاى فراوان به تبليغ دين و تعظيم شعائر الهى از راه وعظ و ارشاد در هيأت دوخته فروشهاى تهران ، هيأت متوسلين به حضرت على اصغر ، هيأت عزاداران حسينى و هيأت زينبيه پرداخت و گروهى از مردمان متدين را پرورش داد. وى علاوه بر اداره جلسات متعدد، در سال 1350 ش همراه با گروهى از علماى تهران، مؤسسه جهانى خدمات اسلامى را در جهت ترويج مكتب شيعه بنياد نهاد كه خدمات ارزشمندى را در جهت معرفى شيعه در سطح جهان ارايه داده است .

برخى از تأليفات ايشان عبارت اند از:

1 . تفسير قرآن كريم (2 ج. تا اواسط سوره بقره) - آماده چاپ -

2 . بحث عقايد شيعه .

3 . بحث امامت (به صورت كپى، تكثير شده است).

4 . رساله در نماز جمعه 5 . بحث الاجتهاد فى الشيعة (در كنگره شيخ مفيد به چاپ رسيد).

6 . شرح عروةالوثقى - كتاب الطلاق - 7 . رساله در عدالت 8 . رساله در لباس مشكوك 9 . رساله درقاعده لاتعاد 10 . ضوابط بررسى و تدوين تاريخ اسلام 11 . معنى شناسى در مكتب آخوند خراسانى. تقريرات درس كفايه ايشان (مباحث الفاظ) - آماده چاپ -

12 . بررسى مكاتب و اديان .

13 . تقريرات درس خارج اصول وى - آماده چاپ -

14 . المرتقى الى الفقه الارقى. تقريرات درس زكاة آيت اللَّه روحانى - 3 ج - به چاپ رسيده است.

15 . تقريرات درس اصول - دوره دوم - آيت اللَّه خويى.

16 و 17 .

ص: 167

تقريرات درس فقه آياللَّه خويى (طهارت و صلاة)

18 - 22 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه روحانى (خمس، حج، صوم، مكاسب محرمه، بيع، خيارات)

23 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه روحانى معظم له در 65 سالگى، در پنجشنبه 4 جمادى الاولى 1419 ق (3 شهريور 1377 ش) بدرود حيات گفت و پس از تشييعى شايسته و نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر پيكر پاكش، در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد.

از آيت اللَّه شيخ مرتضى طالقانى فراگرفت و اين همه 23 سال به درازا كشيد. وى در نجف اشرف علاوه بر تحصيل، سال ها به تدريس سطوح عاليه و خارج فقه پرداخت و در سال 1368 ق (1328 ش) بود كه به تهران آمد و به امامت جماعت (در مسجد جامع)، تدريس كفايه و مكاسب، وعظ و ارشاد، راهنمايى مردمان و تربيت شاگردان و دستگيرى از نيازمندان پرداخت. فقيد سعيد در پيشبرد نهضت اسلامى شركت فعال داشت و بارها به دليل سخنرانى هايش رنج زندان و تبعيد را به جان خريد و از مبارزات خويش دمى نياسود.

ايشان بسيار متواضع، ساده زيست و قانع و مهربان و صميمى بود. اخلاص نيت و توكل بر خداوند در كارهايش مشهود بود و هر آن چه را كه به دستش مى رسيد، به ديگران مى بخشيد. ساعتى پيش از فجر از خواب برمى خواست و تا پس از طلوع صبح به خواندن قرآن و ادعيه مى پرداخت و اين كار را به هنگام عصر تا غروب هم تكرار مى كرد. از غالب اساتيد خويش هم چون: آقا سيدابوالحسن اصفهانى، ميرزاى نايينى و آقا ضياء عراقى اجازه اجتهاد داشت و تقريرات درس آنان را نگاشته بود، كه عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدابوالحسن اصفهانى 2 . تقريرات درس اصول آقا ضياء الدين عراقى (دو دوره كامل) 3 . تقريرات درس اصول علامه شيخ محمد حسين اصفهانى 4 . تقريرات درس فقه واصول ميرزاابوالحسن مشكينى وى در 93 سالگى در تاريخ جمعه 26 آبان 1374 ش (23 جمادى الثانى 1416 ق) در تهران بدرود حيات گفت و در روز شنبه پس از تشييعى باشكوه، در قبرستان شيخان

ص: 169

قم به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 4 ، ص 424 )

در سال 1377 ق به تحصيل و تدريس فنون ادب در «كليّة الفقه» پرداخت و در سال 1381 از آن فارغ التحصيل شد و اندكى پس از آن به تحصيل الهيات در دانشگاه بغداد روى آورد و در سال 1391 درجه ليسانس در رشته شريعت اسلامى را از آن جا دريافت كرد و پس از زمانى چند (1398 ق) دكتراى لغت عربى را نيز اخذ كرد .

معظم له بيش از بيست سال در دانشكده فقه (نجف)، دانشكده اصول الدين و دانشكده ادبيات (بغداد) تدريس كرد و كتاب هايى چند به رشته تحرير در آورد ، كه از آن جمله است :

1 . الايقاع فى الشعر العربى، من البيت الى التفعيلة 2 . القياس حقيقته و حجيته 3 . البحث النحوى عند الاصوليين 4 . الشعر الحر تاريخه، تطوره 5 . عيناك...و اللحن القديم 6 . ديوان اشعار.

بى شك، آن فقيد سعيد برترين شاعر معاصر عرب به شمار مى رود. علاوه بر اين، دانشمندى خدمتگزار و دلسوز بود. از موقعيت خويش براى بر آوردن نيازهاى مادّى و معنوى مردم بهره مى برد. وى به سبب دوستى و نزديكى با دولتمردان سوريه، مورد اعتماد پناهندگان عراقى قرار گرفت و در سال هاى پس از جنگ تحميلى عراق عليه ايران، خانه اش محل رفت و آمد مردمان قرار گرفت و در رفع نيازهاى ايشان از هيچ كوششى فرو گذار نكرد .

وى پس از 71 سال زندگى، در اول آبان 1375 (8 جمادى الثانى 1417 ق) در اثر بيمارى در سوريه بدرود حيات گفت و پس از تشييعى شايسته و نماز آيت اللَّه شيخ محمد مهدى شمس الدين بر پيكرش، در قبرستان زينبيه

ص: 171

به خاك سپرده شد.

پس از وفاتش ، كتاب « سيدالنخيل المقفى » ، در بزرگداشت او منتشر شد .

( كاظم عبود الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 657 )

نزديك به 1000 مدرسه را تحت سرپرستى دارد - دست زد و پس از وفات ايشان، به سرپرستى آن پرداخت و تا پايان عمرش آن را اداره نمود. در سال 1398 ق، به ابوظبى رفت و در آن جا اقامت گزيد و سرپرستى شيعيان اردو زبان - و غيرايشان - را برعهده گرفت و به اقامه جماعت (در مسجد الرسول الاعظم) و تدريس و سخنرانى (در مركز حسينى) و هدايت مردم پرداخت و ده ها نفر از اهل تسنن را به تشيّع رهنمون ساخت و فعاليت هاى تبليغى گسترده اى را آغاز كرد و فعاليت هايش مورد تقدير تمام مسلمانان (شيعه و سنى) قرار گرفت . در سال 1408 ق، «جامعه اماميه انوار العلوم» را در شهر اللَّه آباد بنياد نهاد و علاوه بر آن، ده ها مسجد، مدرسه، حسينيه و كتابخانه را در سراسر هندوستان پايه گذارى كرد. در سال 1418 ق، با حكم مقام معظم رهبرى به وكالت تامه ايشان در هندوستان منصوب شد و به بمبئى مهاجرت كرد و به تدريس فقه (مستمسك العروة الوثقى)، سخنرانى، حلّ مشكلات دينى مردم، تأليف و تصنيف پرداخت و موفق شد شبكه جهانى اسلامى را در تلويزيون بمبئى (شبكه WIN) تجديد حيات نمايد و صداى قرآن و اسلام را به اقصى نقاط هند برساند.

وى صريح اللهجه بود و منكرات را برنمى تافت و با جوانان بسيار صميمى بود. مقيد به مستحبات و اعمال ويژه ايام و تهجد در دل شب بود و عبادتش با گريه و خضوع همراه بود. هر كجا كه مى رفت به سخنرانى و اقامه سنن دينى و ترويج شعائر مذهبى و تأسيس مراكز فرهنگى مى پرداخت و حدود 25 مرتبه به

ص: 173

سفر حج مشرف شد و خدمات ارزنده اى را به انقلاب اسلامى نمود، كه هرگز فراموش نخواهد شد. از او بيش از يكصد و پنجاه تأليف و ترجمه و هزاران نوار صوتى و تصويرى و 1800 مقاله تنها در مجله «تنظيم المكاتب» برجاى مانده است.

وى به زبان هاى عربى، فارسى، اردو و انگليسى مسلط بود و اوقات بيكارى اش را به تأليف و ترجمه مى گذراند.

آن مرد بزرگ، در عصر عاشوراى 1421 ق (28 فروردين 1379 ش)، در 63 سالگى بدرود حيات گفت و در 12 محرم الحرام، پس از تشييع باشكوه و نماز حجةالاسلام و المسلمين سيدعلى عابد رضوى در اللَّه آباد مدفون شد.

تأليفات و ترجمه هاى او عبارت اند از:

1 . ترجمه و تفسير قرآن مجيد (انوار القرآن) 2 . نقوش عصمت 3 . اجتهاد و تقليد 4 . اصول و فروع 5 . عقيده و جهاد 6 . ذكر و فكر 7 . كربلاشناسى 8 . رسالت الهيه 9 . خطبات ثانى زهرا عليها السلام 10 . زندگى و بندگى 11 . مطالعه قرآن 12 . اسلام كانظام عبادت 13 . اسلام كانظام اخلاق 14 . اسلام كانظام اقتصاد 15 . اسلام كانظام سياست 16 . اسلام كانظام تعزيرات 17 . قياس

18 . قمر بنى هاشم 19 . تحفه رضويه 20 . خمس ايك ايمانى فريضه 21 . خمس ايك حق آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم 22 . نماز قرآن و سنت كى روشنى مين 23 . پرده 24 . بضعة الرسول 25 . عرفان رسالت 26 . مجالس و محافل (2 ج) 27 . اسلام، دين عقيده و عمل 28 . آخرين انقلاب

ص: 174

29 . امامت اور شريعت 30 . شهيد خامس 31 . آسان ترين حج 32 . كلام كليم (مجموعه شعر) 33 . سلام كليم (مجموعه شعر) 34 . پيام كليم (مجموعه شعر) 35 . بياض كليم (مجموعه شعر) 36 . خاندان اور انسان 37 . اللَّه كى راه مين دو سفر، سفر حج، سفر آخرت 38 . تبليغات ايمانى 39 . غيبت امام عصر اورهم 40 . ثواب الاعمال (عربى) 41 . اعمال عاشورا

42 . خلق عظيم 43 . علم رجال 44 . علم الحديث 45 . سؤالنامه قرآن و عترت 46 . تفسير سوره حمد (زير چاپ) 47 . تفسير سوره بقره (3 ج زير چاپ) 48 . حسين منّى 49 . ؤال و جواب (5 ج) 50 . همارى عزادارى 51 . اسلامى حكومت 52 . ولايت فقيه 53 . انا من حسين عليه السلام 54 . امام على عليه السلام (انگليسى) 55 . حضرت فاطمه عليها السلام (انگليسى) 56 . امام حسن عليه السلام (انگليسى) 57 . امام زمان (عج) (انگليسى) 58 . امام حسين عليه السلام (انگليسى) 59 . امام صادق عليه السلام (انگليسى) 60 . تقليد 61 . اسلام كا مالياتى نظام 62 . آخرى انقلاب

ترجمه كتب شهيد محمدباقر الصدر :

1 . فدك فى التاريخ

2 . الإنسان المعاصر 3 . اقتصادنا (الجزء الاول) 4 . اقتصادنا (الجزء الثانى) 5 . المرسل و الرسول و الرسالة 6 . الفتاوى الواضحة 7 . منابع القدرة 8 . خلاصة الاقتصاد 9 . الخطوط التفصيلية 10 . بحث حول الولاية 11 . البنك اللاربوى 12 . حكومت اسلامى 13 .

ص: 175

اسلام و تشيع

ترجمه و شرح كتب علما:

1 . شهداء الفضيلة (علامه امينى)

2 . النص و الإجتهاد (سيدشرف الدين)

3 . قرآن حكيم و پيامبر آخر (شهيد پاكنژاد ) 4 . سيرتنا و سنتنا (علامه امينى) 5 . الرسالة العملية ( آيت اللَّه خويى ) 6 . منتخب الاحكام الشرعية ( آيت اللَّه خويى ) 7 . منتخب حليةالمتقين (علامه مجلسى) 8 . مرآة الرشاد، ( آيت اللَّه شيخ عبداللَّه مامقانى ) 9 . الدراية ( شهيد ثانى ) 10 . ابوطالب مؤمن قريش (شيخ عبداللَّه خنيزى)

11 . الإمام الصادق و المذاهب الأربعة (جزء اول) 12 . الإمام الصادق و المذاهب الأربعة (جزء ثانى) 13 . الامامة فى التشريع الاسلامى 14 . كتاب سليم بن قيس الهلالى 15 . فلسفه انقلاب حسين عليه السلام (مهدى پيشوايى) 16 . الوثائق التاريخية لثورة الحسين عليه السلام (سيدعبدالكريم قزوينى) 17 . معالم المدرستين (سيدمرتضى عسكرى 3 ج) 18 . خاك و خاك شفا 19 . ثم اهديتُ (دكتر محمدتيجانى) 20 . آداب بندگى 21 . نظريه عدالة الصحابة (احمد حسين يعقوب) 22 . اهل البيت فى الكتاب والسنة (محمدى رى شهرى) 23 . ادعيه امام عصر عليه السلام 24 . نزهة الناظر و تنبيه الخاطر (مجموعه ورام) 25 . انوار عصمت 26 . ترجمه متن و ادعيه مفاتيح الجنان 27 . ترجمه و شرح نهج البلاغه 28 . ترجمه و شرح صحيفه كامله سجاديه 29 . ترجمه و شرح اصول كافى (ناتمام) 30 . صحيفه زهرا عليها السلام 31 . الفقه الميسر 32 . رمضان فضايل و اعمال 33 . آموزش قرآن 34 . احاديث قدسيه

ؤفف

شيخ على جواهرى يكى از علماى بزرگ بروجرد به شمار مى رفت، كه جز اندكى از خواص، وى را نشناختند. وى در ذيحجة الحرام سال 1322 ق در بيت رفيع و باشكوه صاحب جواهر، در نجف اشرف زاده شد. پدرش علامه ميراحمد - از شاگردان آخوند خراسانى و سيدمحمد كاظم يزدى - (فرزند علامه شيخ حسين فرزند شيخ محمّد - فرزند بزرگ آيت اللَّه العظمى صاحب جواهر) بود كه نزد وى و ديگران مقدمات و سطوح را (همراه با برادر بزرگش استاد شيخ يحيى جواهرى (م 1400 ق) فراگرفت، سپس در محضر آيت اللَّه شيخ عبدالحسين حلّى رسائل و مكاسب و كفاية الاصول را بياموخت . پس از فراغت از سطوح، در سال 1345 ق براى يادگيرى مراحل عالى علوم اسلامى به درس آيات عظام: ميرزاى نايينى، آقا ضياءالدين عراقى و سيدابوالحسن اصفهانى شتافت و به مدت 8 سال (تا سال 1353 ق) از دانش سرشار آنان بهره برد. او در خلال اين مدت علاوه بر تدريس و تحصيل، به تبليغ و ترويج شعائر دينى در شهرهاى خوزستان - به ويژه خرمشهر - پرداخت (و اين به خاطر ارتباط محكمش با بيت آيت اللَّه سيدعدنان

غريفى - پيشواى دينى خرمشهر - (م 1340 ق) بود) آن فقيد در جمادى الثانى 1353 ق (آبان 1313 ش) به قصد زيارت امام هشتم عليه السلام به ايران آمد و مورد تكريم و بزرگداشت بسيار علماى قم، تهران و مشهد قرار گرفت. سپس به علّت درخواست و ميل بسيار آيت اللَّه العظمى بروجردى در بروجرد ماندگار شد و در مدرسه نوربخش به تدريس كتاب هاى فقهى و اصولى و استفاده از محضر درسى آيت اللَّه بروجردى

ص: 177

پرداخت و اين تا سال 1364 ق - سال هجرت آيت اللَّه العظمى بروجردى به حوزه علميه قم - به درازا كشيد و پس از آن به اداره مدرسه علميه نوربخش و همكارى و هميارى آيت اللَّه حاج شيخ على محمّد بروجردى اشتغال جست. از ويژگى هاى ايشان زهد وتقوى و تهجّد و مداومت بر ادعيه و نوافل و كثرت مطالعه و نوشتن بود. شعر عربى را بسيار روان مى سرود و با خط بسيار زيبايش به استنساخ كتب (همانند: كتاب خلاف شيخ طوسى (3 ج)، اداء المفروض فى شرح ارجوزة العروض ابوالمجد اصفهانى و رساله فضائل القرآن و خواصه فاضل تميمى ) مى پرداخت. از تأليفات او مى توان از اين ها نام برد:

1 . تقريرات درس آقاى بروجردى (صلاة المسافر و مضاربه)

2 . ديوان اشعار 3 . جواهر العلوم فى الفقه المنظوم (نظم عربى عروة الوثقى 4 ج)

4 . منظومه در اصول دين 5 . رشحات الفيوض فى علم العروض (چاپ شده)

6 . منظومه در نحو (الفية الجواهرى) 7 . صكّ الآمان فى اعمال شهر رمضان 8 . كتاب الادعية و الاحراز او داراى اجازات متعدد از آيات عظام: ميرزاى نايينى، سيدابوالحسن اصفهانى، سيدعبدالهادى شيرازى، آيت اللَّه بروجردى، آقاى خويى و آقاى حكيم بود .

وى در يكشنبه 16 ذى قعده 1415 ق (27 فروردين 1374 ش) در 93 سالگى در بروجرد بدرود حيات گفت و پس از يك تشييع باشكوه در كنار مرقد مرحوم آيت اللَّه شيخ على محمّد بروجردى به خاك سپرده شد.

( با استفاده از گفتار استاد عبدالحسين جواهر كلام )

سال 1308 ش (1348 ق) در كرمانشاه زاده شد. پدرش، آيت اللَّه حاج شيخ حسن حاج آخوند از شاگردان بنام آيات عظام: ميرزاى نايينى و آقا سيدابوالحسن اصفهانى بود و از آنان اجازه اجتهاد داشت و از علماى طراز اول شهر به شمار مى رفت .

آن مرحوم، پس از سقوط رژيم استبدادى رضاخان و احياى حوزه هاى علميه، و تشكيل حوزه علميه در كرمانشاه در سال 1322 ش، به همراه دوست صميمى اش آيت اللَّه حاج سيدمرتضى نجومى، به تحصيل علوم دينى نزد اساتيدى چون حضرات آيات: شيخ حسن علامى، سيدجواد نجومى، شيخ حسن حاج آخوند و سيدمحمد ميبدى پرداخت و از ادبيات و سطوح فراغت جست و اين همه 10 سال به طول انجاميد .

در سال 1332 ش، به حوزه علميه قم آمد و در مدرسه حجتيه ساكن شد وبه تكميل سطوح عاليه پرداخت. سپس در سال 1335 ش (1375 ق) به درس فقه آيت اللَّه العظمى بروجردى و درس اصول امام خمينى و درس فلسفه و تفسير علامه

طباطبايى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و پس از وفات آيت اللَّه بروجردى به درس آيات عظام: شريعتمدارى و مرعشى نجفى نيز حاضر شد و بهره هاى فراوان برد. در حدود سال 1345 ش، به زادگاهش بازگشت و مسجد و مدرسه «حاج شهبازخان» را محل تدريس و اقامه جماعت خويش قرار داد و به تبليغ دين پرداخت. هم زمان با شروع نهضت اسلامى مردم ايران عليه رژيم پهلوى، او نيز به پيروى از امام خمينى، به مبارزه بى امان عليه رژيم پرداخت و هماهنگ با ساير علماى شهر به رهبرى مبارزات مردم كرمانشاه مبادرت ورزيد و در اين راستا در سال

ص: 179

1352 ش دستگير و به زندان قصر تهران منتقل شد، اما در آن جا نيز دست از تلاش بر نداشت و به تدريس نهج البلاغه پرداخت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى (دو دوره) از سوى مردم استان كرمانشاه برگزيده شد و هم از سوى امام، سرپرستى مدارس علميه استان را بر عهده گرفت و مسجد و مدرسه حاج شهبازخان را به بهترين وجه مرمّت و بازسازى نمود. او براى خدمت به اسلام و مسلمين از هيچ كوششى فروگذار نمى كرد و از بام تا شام، در خانه اش به روى مردم باز بود. و وقتش را به تدريس در حوزه و دانشگاه و تربيت طلاب و دانشجويان و راه اندازى مؤسسات قرض الحسنه و پاسخگويى به مراجعان و اقامه جماعت و وعظ و ارشاد مى گذرانيد .

رفتار و كردارش و وضع زندگى اش در پيش و پس از انقلاب، كوچك ترين تغييرى نكرد و تواضع و فروتنى از رفتارش نمايان بود و در مذاكرات علمى، با وجود قابليت و توانايى فراوان در مباحث فقهى و فلسفى، كمتر اظهار فضل مى كرد و هيچ ادعايى نداشت. از آثار وى تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى و تقريرات درس اصول امام خمينى را مى توان نام بود. سرانجام، شمع پرفروغ وجودش در شامگاه روز يكشنبه 15 مهرماه 1380 (19 رجب 1422 ق) در 72 سالگى خاموش شد و شهر در سوگى بزرگ فرو رفت و به دنبال آن، در استان كرمانشاه دو روز عزاى عمومى

اعلام شد. پيكر پاكش روز دوشنبه با شركت ده ها هزار نفر تشييع و پس از نماز آيت اللَّه نجومى بر آن، به قم انتقال داده شد

ص: 180

و روز پنجشنبه، پس از تشييع و نماز آيت للَّه بهجت، در حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

ليسانس شد. در سال 1327 ش به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: گلپايگانى (مكاسب)، شيخ مرتضى حائرى (مكاسب و رسائل)، مرعشى نجفى و سلطانى طباطبايى (كفايه) آموخت. پس از آن (1333 ش) به درس هاى آيات عظام: آقاى بروجردى (فقه و اصول)، امام خمينى (اصول)، علامه طباطبايى (اصول و فلسفه)، آقاى اراكى (اصول) حاضر شد و مبانى علمى خويش را استوار ساخت و مورد توجه مخصوص علامه طباطبايى قرار گرفت . در سال 1335 ش به قصد زيارت و ادامه تحصيل راهى نجف اشرف شد و در درس هاى اساطين نجف آيات عظام: سيدجمال الدين گلپايگانى، سيدعبدالهادى شيرازى و درس اصول آيت اللَّه خويى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد و با اخذ درجه اجتهاد از آقايان: شيرازى و گلپايگانى و اجازه روايى از شيخ آقا بزرگ تهرانى به قم بازگشت و به خدمات فراوان علمى و دينى پرداخت. وى در قم به ايجاد كتابخانه ها، تأليف و تحقيق، راه اندازى مجلات دينى، نوسازى اماكن قديمى، فراهم نمودن امكانات آموزشى و رفاهى براى طلاب پرداخت و هم زمان به ادامه تحصيل در دانشكده الهيات پرداخت و موفق به اخذ درجه دكترا شد. برخى از خدمات وى در قم عبارت اند از: تأسيس كتابخانه مهم و كم نظير مدرسه حجتيّه (1330 ش)، شركت در تأسيس مدرسه علميه حقانى (1341 ش)، ايجاد طبقه دوم مدرسه علميه رضويه، مديريت و شركت در تأسيس دبيرستان دين و دانش، تأسيس دبستان نمونه دخترانه، كتابخانه سيار حائرى تهرانى، بنياد فرهنگى امام المهدى عليه السلام (1350)، پاساژ امام المهدى، چاپ و نشر كتاب هاى دينى، تأسيس و راه اندازى آشپزخانه و

ص: 182

سلف سرويس در مدرسه فيضيه و حجتيه،

اعزام مبلّغين روحانى به روستاهاى قم و تهران، كتابخانه مدرسه دين و دانش و كاشيكارى نماى مرقد على بن بابويه و مدرسه رضويه. او در سال 1355 ش، به تهران مهاجرت كرد و به خدمات دينى و علمى خود ادامه داد و اقامه جماعت در مسجد ارك (ظهر) و مسجدالغدير (مغرب و عشاء) - كه هر دو از مهم ترين مساجد تهران به شمارند - و تأليف كتب و شركت در هيأت امناى بنيادهاى خيريه و عام المنفعه، مانند : مؤسسه خيريه حضرت سجاد عليه السلام، مجتمع بهزيستى حضرت على عليه السلام، مؤسسه احياى مدارس استثنايى، بنياد فرهنگى امام المهدى (كه علاوه بر قم و تهران، درمشهد و شهرهاى ديگر هم شعبه دارد)، شوراى عالى مشاركت هاى مردمى سازمان بهزيستى، دانشكده الهيات و معارف اسلامى واحد شمال تهران و گره گشايى از كار مردم مسلمان و چاپ و نشر كتاب هاى بسيار هم چون: منهاج البراعه علامه خويى (21 ج)، نهضت روحانيون ايران آقاى دوانى (11 ج) و ده ها كتاب ديگر - از سوى مسجدالغدير و بنياد فرهنگى امام مهدى - پرداخت. جان كلام آن كه: او عنصرى خدمتگزار و دلسوز بود و تمام وقت خود را براى مردم صرف مى كرد و از جان و سلامتى اش، مايه مى گذاشت. مجتهدى بود كه از درس و بحث گذشت و از عناوين رايج حوزه هاى علميه صرف نظر كرد و براى حل مشكلات مردم، شب و روز مى كوشيد. بسيار خوش اخلاق و خوش برخورد و متواضع و بخشنده بود و به گروهى از فضلا پيشنهاد تأليف كتاب درباره معصومين عليهم السلام را داد كه در اين

ص: 183

راستا كتاب هاى زندگى امام جواد عليه السلام و زندگى امام عسكرى عليه السلام نگاشته و چاپ شد. او در تأسيس و نوسازى بسيارى از مساجد پيشقدم بود و تكميل مسجدالغدير - خيابان ميرداماد - تهران و راه اندازى چند مؤسسه قرض الحسنه و بيمارستان و كتابخانه و مدرسه علميه مرهون تلاش هاى وى است.

برخى از تأليفات وى عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فلسفه علامه طباطبايى 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى

3 . سير قرآن و تفسير (بخشى از آن در مجله «مكتب تشيع» به چاپ رسيده است) ،

4 . سير عقايد و مذاهب (بخشى از آن در مجله «مكتب تشيع» به چاپ رسيده است) ،

5 . سير كتابخانه در اسلام 6 . روش تبليغات اسلامى (بخشى از آن در مجله «مكتب اسلام» به چاپ رسيده است)

7 . اخلاق و كليد خوشبختى (بخشى از آن در مجله «معارف جعفرى» به چاپ رسيده است)

8 . اخلاق از نظر قرآن و دستورات اجتماعى اسلام 9 . شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت 10 . منتخب ادعيه 11 . پندهاى معصومين عليهم السلام 12 . بر كرانه غدير - خطبه پيامبر و ترجمه شيواى آن در غدير خم -

13 . پرتوى از غدير - اثبات امامت و ولايت از كتب اهل سنت -

14 . درس هايى از زندگى پيامبر نور و رحمت آن عالم خدمتگزار پس از 75 سال زندگى، در روز جمعه 24 شوال المكرم 1421 ق (30 دى 1379 ش) چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع در تهران، به قم انتقال داده شد و

ص: 184

عصر روز شنبه 25 شوال، سالروز شهادت امام صادق عليه السلام پس از تشييع باشكوه و شايسته و نماز آيت اللَّه مكارم شيرازى بر آن، در قبرستان شيخان به خاك آرميد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 128 - 130 )

(عربى)

7 . فقه القرآن فى التراث الشيعى معظم له، پس از تحمل يك بيمارى سخت و جانكاه، در روز سه شنبه 2 مهرماه 1381 ش (16 رجب 1423 ق) در 55 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش در روز بعد، در قبرستان نو - قم - به خاك سپرده شد.

. وى در آمريكا به تأليف، تدريس و تحصيل و انجام وظايف مذهبى خويش اشتغال ورزيد و موفق شد مدارج تحصيل فلسفه غرب را تا سطوح عالى طىّ نمايد. معظم له دوره ليسانس را در دانشگاه جرج تاون، فوق ليسانس را در دانشگاه هاروارد و دوره دكترى را در دانشگاه ميشيگان و تورنتو با درجه ممتاز گذرانيد و رساله اى با نام «علم حضورى يا اصول معرفت شناسى در فلسفه اسلامى» - در مدت 9 سال و با نظارت 6 تن از بزرگ ترين اساتيد فلسفه غرب - نوشت كه از جامع ترين آثار فلسفى به شمار مى آيد. وى در سال هاى اقامت خويش در آمريكا به تدريس فقه، فلسفه، ادبيات فارسى، فلسفه اخلاق در دانشگاه هاى آمريكا و كانادا پرداخت و در ده ها سمينار و كنگره هاى علمى و فلسفى شركت جُست و به ايراد سخنرانى پرداخت و استوارى و عظمت فلسفه و كلام اسلامى را در محافل غرب به همگان نماياند و موفق شد زبان انگليسى را به طور كامل فراگيرد.

او در سال 1358 ش به ايران بازگشت و به تدريس فلسفه و كلام اسلامى پرداخت و گروه بسيارى از انديشمندان را در مكتب فلسفى خويش پرورش داد و شمارى از تأليفات خويش را به سامان رساند .

تأليفات معظم له عبارت اند از:

1 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه بروجردى، (4 ج). جلد نخست آن با نام «الحجة فى الفقه» به چاپ رسيده است.

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حجت 3 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى 4 . كودك اندلسى 5 . علوم قرآن. (بخش نخست آن گفتارى از برادرش آيت اللَّه حاج آقا مرتضى حائرى، پيرامون اعجاز قرآن است).

6

ص: 187

. هرم هستى: تحليلى از مبادى هستى شناسى تطبيقى.

7 . علم كلى يافلسفه مابعدالطبيعة. (پيرامون بحث هاى مهم و كاربردى فلسفى از جمله: اتحاد عاقل و معقول، اصالت وجود، حدوث و قدم).

8 . كاوش هاى عقل نظرى. (تقرير فلسفه اسلامى و الهيات بالمعنى الاخص)

9 . كاوش هاى عقل عملى. (در فلسفه اخلاق)

10 . آگاهى و گواهى. (ترجمه، شرح رساله «تصور و تصديق» ملاصدرا)

11 . متا فيزيك. (شامل 12 مقاله و سخنرانى در مقولات فلسفه)

12 . علم حضورى. (رساله دكتراى ايشان است و پيرامون معرفت حضورى و ارتباط آن با علم الهى به هستى و گيتى بوده، و در برگيرنده مناقشات و بحث هاى بسيار با فلاسفه اى مانندكانت، راسل و ويتگنشتاين است).

13 . آفاق فلسفه و تفكر. ( مجموعه مصاحبه و گفت و گوها)

14 . حكمت و حكومت. (درباره فلسفه سياسى و تئورى ولايت فقيه. خلاصه اى از اين كتاب نيز در مجله «حكومت اسلامى» به چاپ رسيده و بر آن نقدى از سوى آيت اللَّه جوادى آملى و آيت اللَّه محمد مؤمن قمى نگاشته شده است. در اين كتاب دموكراسى غربى و نظرات ژان ژاك روسو و ديگران نيز به نقد كشيده شده است).

15 . خاطرات آن فيلسوف بزرگ، پس از يك بيمارى در 76 سالگى در ظهر پنجشنبه 17 تيرماه 1378 (24 ربيع الاول 1420 ق) چشم از جهان فروبست و پيكرش در روز شنبه (19 تير) پس از تشييع در تهران و قم، و نماز آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى بر آن، در حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

مقدس بود.

فقيد سعيد، در سال 1337 ق ، در كربلا به دنيا آمد . پدرش آيت اللَّه سيدمحمدصادق حجت (م 1337 ق) از نوادگان علامه كبير آيت اللَّه سيدعلى طباطبايى صاحب رياض، و از علماى معروف كربلا بود كه پيش از ولادت فرزندش، چشم از جهان فروبست و آيت اللَّه سيدعبدالحسين حجت (م 1363 ق) - از مراجع تقليدكربلا - سرپرستى او را بر عهده گرفت و مادرش نيز، از نوادگان سيدبحرالعلوم بود. فقيد سعيد، پس از كودكى، به تحصيل علوم دينى روى آورد و نزد حجج اسلام: شيخ جعفر فومنى، سيدجعفر شيرازى، شيخ على اكبر سيبويه و شيخ ابوالقاسم خويى، ادبيات و سطوح را فراگرفت.

سپس به نجف اشرف رفت و در دوره نخست درس خارج آيت اللَّه العظمى خويى شركت جست و پس از ساليانى چند به كربلا بازگشت و در درس هاى آيات عظام: سيد محمّد هادى ميلانى، سيدعبدالحسين حجت، شيخ مرتضى آشتيانى

و سيدمحمدحسن آقا ميرقزوينى و نيز آيت اللَّه خويى - كه براى مدتى به كربلا آمد و به تدريس پرداخت - شركت كرد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و هم زمان به تدريس و تأليف و اقامه جماعت - در پايين پاى صحن امام حسين عليه السلام - پرداخت (كه پس از مدتى آن را ترك كرد). او به بيمارى ريه دچار شد و بر اثر توصيه پزشكان ، كربلا را ترك نمود و براى زيارت و تغيير آب و هوا، در سال 1354 ق به مشهد مقدس آمد و تا آخر عمرش در آن جا ماندگار شد و به تدريس و تحصيل در محضر آيت اللَّه العظمى ميلانى پرداخت. فقيد سعيد از آيات

ص: 189

عظام: سيدابوالحسن اصفهانى و آقاى بروجردى اجازه اجتهاد داشت و حسن خلق، فروتنى، و زهد و سادگى در زندگى اش نمايان بود. كلامش اندك، و خاموشى اش بسيار بود و جز در فضايل اهل بيت عليهم السلام و درس و بحث علمى سخن نمى گفت و در مجالس عزاى امام حسين سخت مى گريست. او وقت آزادش را به نسخه بردارى و كتابت كتاب هاى فقه و اصول و لغت و ادب مى گذرانيد و كتابخانه اى مهم - كه از اجدادش بدو رسيده بود - فراهم آورده بود.

كتاب ها و تأليفات او عبارت اند از :

1 . انيس الشعراء (گردآورى اشعار شعراى عرب و عجم)

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميلانى 3 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه ميلانى 4 . تقريرات درس تفسير معظم له . معظم له ، پس از گذشت 85 سال از عمر مباركش، در روز چهارشنبه 9 ذيقعدة الحرام 1422 ق (3 بهمن 1380 ش) بدرود حيات گفت.

آورد و ادبيات را در مدرسه معصوميه آموخت و پس از آن به نجف اشرف مهاجرت كرد و حدود دو سال اقامت گزيد، سپس به حوزه علميه م آمد و پس از تكميل سطوح عاليه نزد حضرات آيات: مكارم شيرازى و سبحانى، به درس خارج فقه و اصول آيات عظام: امام خمينى، شريعتمدارى، گلپايگانى، شيخ مرتضى حائرى و درس فلسفه و تفسير استاد علامه طباطبايى حاضر شد و علاوه بر تحصيل، به تأليف و تصنيف پرداخت و سال ها در هيأت

تحريريه مجله «مكتب اسلام» و « مكتب تشيع » حضور داشت و مقالات متعدد به رشته تحرير كشيد و هم زمان به ايراد سخنرانى و تبليغ دين در نقاط مختلف كشور پرداخت، وى در مبارزات مردم مسلمان ايران بر عليه رژيم ستمشاهى، حضور فعال داشت و مدت سه سال به ايلام و كرمانشاه تبعيد و چند مرتبه هم به حبس و زندان محكوم شد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به تدريس در دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران پرداخت و ده ها رساله كارشناسى و كارشناسى ارشد را راهنمايى نمود.

در سال 1351 ش به تهران مهاجرت كرد و يكسره به تبليغ و تأليف و تدريس پرداخت و گروه بسيارى از جوانان را هدايت نمود. از او كتاب هاى بسيارى - تأليف و ترجمه - به يادگار مانده است، كه برخى از آن ها عبارت اند از :

1 . بعثت 2 . تاريخ و علوم قرآن 3 . سيره معصومان (6 ج) - ترجمه بخشى از كتاب «اعيان الشيعة» 4 . اسلام و تبعيضات نژادى 5 . اسلام آيين زندگى (ج 1) 6 . اسلام و فرهنگ

ص: 191

قرن بيستم (ترجمه) 7 . تشيع مولود طبيعى اسلام. (ترجمه) 8 . اقتصاد در مكتب اسلام (ترجمه و پاورقى) 9 . حكومت در اسلام (مقدمه و پاورقى) 10 . فاجعه تمدن و رسالت اسلام 11 . عصر امتياز ماشين (به ضميمه آدم نه آدمك) 12 . متد ديالكتيك ماركسيستى 13 . عقل و احساس 14 . از بردگى روم قديم تا ماركسيسم 15 . چهارده داستان 16 . دوازده مقاله

17 . درباره جمهورى اسلامى 18 . زن و انتخابات 19 . بلاهاى اجتماعى قرن ما 20 . آفريدگار جهان، كه اين سه كتاب را با همكارى آقايان: عميد زنجانى و زين العابدين قربانى نگاشته است

21 . لبنان به روايت امام موسى صدر و دكتر چمران

22 . مقدمه و پاورقى بر: خدا را چگونه بشناسيم، نوشته آيت اللَّه مكارم شيرازى ،

23 . پديده اى بنام قرآن (ترجمه «الظاهرة القرآنية» مالك بن نبى)

24 . پاورقى بر: رهبران بزرگ و مسؤليت هاى بزرگ تر، نوشته آيت اللَّه مكارم شيرازى 25 . حج را چگونه انجام داده اى(ترجمه)

26 . نيايش در رمضان (شرح ادعيه روزانه ماه مبارك رمضان)

27 . سير قضاوت در ادوار مختلف تاريخ .

و كتاب هاى غيرچاپى او عبارت اند از:

28 . اسلام آيين زندگى (جلد 2 تا 5) 29 . قاضى بُست (مجموعه 12 داستان) 30 . امام و امامت 31 . ترجمه اسرار الصلاة (شهيد ثانى)

32 . ترجمه تفسير جزء سى ام قرآن (از شيخ محمد عبده)

33 . اصحاب كهف (ترجمه از كتاب توفيق الحكيم)

34 . مجموعه سخنرانى ها، مقالات، نامه ها و مصاحبه هاى امام موسى صدر معظم له، پس از 63 سال زندگى و پس

ص: 192

از زيارت عتبات عاليات عراق و سوريه، در روز سه شنبه 20 ارديبهشت 1379 ش (سوم صفرالخير 1421 ق) چشم از جهان فروبست و پيكرش در دوشنبه 26 ارديبهشت پس از تشييع و نماز آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى، در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

از:

3 . تحقيق كتاب الغيبة - نوشته همو.

4 . بنو مسلم العقيليون: نسبُهم و احوالهم.

5 . مشجّر الانساب العلوية.

6 . الحوادث و التواريخ (6 ج ) .

7 . تاريخ النجف الاشرف خلال اربعة عشر قرنا (3 مجلّد ضخيم ) - اين كتاب به چاپ رسيد -

8 . مجموعة الادعية و الاحراز.

وى در روز دوشنبه 19 محرم الحرام 1417 ق در نجف اشرف، در 83 سالگى درگذشت و در همان جا مدفون شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 466 )

سطوح عاليه به درس هاى فقه و اصول آيات عظام: بروجردى، حجت كوهكمرى،

سيدمحمدتقى خوانسارى، محقق داماد، گلپايگانى و اراكى و درس تفسير و فلسفه علامه طباطبايى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و هم زمان به تأليف و تدريس و تربيت شاگردان پرداخت. آن مرحوم، در مبارزات حق طلبانه مردم ايران عليه رژيم پهلوى، پيشتاز بود و نامش هماره در ذيل اعلاميه هاى علماى حوزه علميه قم ديده مى شد.

وى از اعضاى مؤسس «جامعه مدرسين حوزه علميه قم» بود و به جز آن، انجمن امر به معروف و صندوق قرض الحسنه تشكيل داده بود. علاوه بر پرورش شاگردان، به اعزام مبلغ به مناطق محروم و دستگيرى از نيازمندان و درماندگان و سامان دهى جوانان براى بحث و گفت و گو با اديان و مذاهب مى پرداخت. فقيد سعيد بسيار متواضع، خوش اخلاق و ساده زيست و بردبار بود و به سادات و طلاب و فضلا بسيار احترام مى نهاد. آثارش - كه همه مخطوط مانده است - عبارت اند از:

1 . سفينة الهداة فى شرح وسيلة النجاة (20 ج) 2 . تصحيح وسائل الشيعة 3 . شركت در تأليف «جامع احاديث الشيعة» - كتاب مساكن و ملابس -

4 . تفسير آيات الاحكام 5 . شرح خطبه همام 6 . حاشيه بر كفاية الاصول 7 . قاعده لاضرر 8 . فوائد رجاليه 9 . رساله در تقيه 10 . رساله در امامت 11 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى - طهارت و صلاة - 12 . تقريرات درس فقه اساتيد ديگر

آن عالم بزرگوار پس از يك دوره بيمارى، در روز سه شنبه 15 رجب الخير 1423

ص: 195

ق در 76 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش صبح پنجشنبه با حضور باشكوه علما و مردم متدين قم تشييع و پس از نماز آيت اللَّه بهجت، در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد و در غم فقدانش پيام تسليتى از سوى مقام معظم رهبرى صادر شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 134 - 135 )

، كتاب و كتابخانه در اسلام شركت داشت و براى شناسايى كتب و نسخه هاى خطى به كشورهاى تركيه ، سوريه ، لبنان ، هند ، عربستان ، مراكش ، مص ، اردن ، كويت ، امارات و لندن مسافرت نمود و با علماى بلاد آشنا شد و تجربيات فراوان كسب كرد . در قم مؤسسه قائم آل محمّد عليهم السلام و مركز الابحاث العقائدية ( زير نظر دفتر آيت اللَّه العظمى سيستانى ) را تأسيس نمود و با مسلمانان سراسر جهان به تبادل علمى و فرهنگى پرداخت و اشراف علمى بر مجموعه هاى « على مائدة الكتاب والسنة » ، « على مائدة العقيدة » ، « من فيض الغدير » و ديگر كتب داشت و ده ها كتاب فكرى و عقيدتى را منتشر ساخت و ده ها نفر را به تشيع نزديك ساخت و از گمراهى نجات داد .

تأليفاتش عبارتند از :

1 . وسيلة المحبين الى زيارة المقربين 2 . السيد هاشم البحرانى ، حياته ، كتبه ، مكتبته 3 . الخصوم وشبهاتهم ضدّ مذهب اهل البيت عليهم السلام 4 . المجازر والتعصبات الطائفية فى عهد المفيد 5 . مجموعه مقالات ( در مجله ميقات الحج و جاهاى ديگر ) .

و آثار غيرچاپى او از اين قرار است :

1 . الامام الكاظم عليه السلام عند اهل السنة 2 . المنتقى من مخطوطات مكتبات الهند 3 . الجامع فى زيارة الامام الرضا 4 . الجهاد الابتدائى 5 . الشطرنج .

و كارهاى تحقيقى اش هم عبارتند از :

1 . ارشاد الاذهان 2 شاد الاذهان، 2 ، علامه حلى ( 2 ج )

2 . القواعد الجلية فى

ص: 197

شرح الرسالة الشمسية ، علامه حلى

3 . نهج البلاغه ، شريف رضى 4 . تقريب المعارف ، ابوالصلاح حلبى 5 . الروضة البهية . شرح لمعه ( 4 ج )

6 . الملهوف على قتلى الطفوف ، سيدبن طاوس 7 . سعد السعود ، سيدبن طاوس

8 . تأويل ما نزل من القرآن فى النبى وآله ، ابن الحجام 9 . المقام الأسنى فى شرح الاسماء الحسنى ، شيخ ابراهيم كفعمى 10 . محاسبة النفس ، كفعمى

11 . المسائل العشر فى الغيبة ، شيخ مفيد 12 . زينب الكبرى ، شيخ جعفر نقدى 13 . استقصاء النظر فى البحث عن القضاء والقدر ، علامه حلى

14 . واجب الاعتقاد على جميع العباد ، علامه حلى ( چاپ نشده )

15 . مكتبة العلامة الحلى ، سيدعبدالعزيز طباطبايى 16 . بصائر الدرجات ، محمّد بن حسن الصفار قمى ( چاپ نشده )

17 . رساله تقيه ، شيخ انصارى 18 . المأتم الحسينى ، سيدشرف الدين 19 . عيد الغدير فى الاسلام ، علامه امينى .

سرانجام آن عنصر تلاش و كوشش در اوج فضل و تقوا بر اثر سانحه تصادف در 38 سالگى در روز پنجشنبه 7 جمادى الثانى 1426 ق بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر آن ، در قبرستان شيخان قم به خاك آرميد .

كودكى، به اقتضاى شوق فطرى به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات و سطوح را نزد حضرات آقايان: سيدحسن كهنُوى، شيخ عبدالرضا صافى، سيدمحسن جلالى، شيخ مهدى كابلى و شيخ محمد حسين مازندرانى فراگرفت. در سال 1391 ق، در اثر فشار دولت جاير بعث عراق، از كربلا اخراج شد و پس از تسفير به ايران، به قم آمد و با جدّيت و تلاش پيگير به تحصيل و تأليف پرداخت و آثار متعددى در فقه، حديث، تاريخ و تراجم به سامان رسانيد. وى در حوزه علميه قم به درس آيات عظام: گلپايگانى، شريعتمدارى، حائرى و پس از وفات ايشان به درس آيات عظام: آملى، ميرزا كاظم تبريزى، سيدمحمد روحانى، شيخ جواد تبريزى، وحيد خراسانى و سيدابوالقاسم كوكبى حاضر شد و مورد توجه فراوان و علاقه بسيار اساتيدش قرار گرفت و از آيت اللَّه حاج آقا مرتضى حائرى، موفق به اخذ اجازه اجتهاد شد و از

حضرات آيات: شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ محمدرضا طبسى و شيخ فرج اللَّه قطيفى اجازه روايت گرفت. وى در شبانه روز، بيش از 15 ساعت به كار علمى مى پرداخت و تا نيمه شب، مشغول تأليف و تصنيف بود. به امام زمان عليه السلام عشق مى ورزيد و هفته اى يك بار و دوبار به مسجد جمكران مشرف مى شد و هر روز نماز استغاثه به آن حضرت را مى خواند. خطش بسيار زيبا و اخلاقش نيكو و شايسته بود .

آثار چاپى اش عبارت اند از :

1 . احسن الجزاء فى اقامة العزاء على سيدالشهدا عليه السلام (2 ج) 2 . نجاة الامّة فى اقامة العزاء على الحسين و الائمة عليهم السلام 3 . ارشاد العباد

ص: 199

الى استحباب لبس السواد (تحقيق و نوشته : شيخ جعفر حائرى) ،

4 . افضل الأعمال الصلاة على النبى و الآل عليهم السلام 5 . النجم الزاهر فى بيان نذر الناذر 6 . خيرالدارين فى برّ الوالدين 7 . تنقيح الادلة فى حكم الامام و الحاكم بعلمه 8 . رسالة فى مفطرية الدخان للصوم 9 . رسالة فى تعيين الجلوس فى ركعة الوتيرة 10 . رسالة فى إجزاء الاغسال عن الوضوء 11 . رسالة فى لزوم اولوية الصلاة الظهر من يوم الجمعة 12 . المقباس الجلى فى فضل الصلاة على النبى

و كتاب هاى غيرچاپى اش هم عبارت اند از:

13 . دلائل الاحكام فى شرح شرايع الاسلام (چند جلد) 14 . مدارك العروة الوثقى (3 ج: اجتهاد و تقليد، صوم و نكاح) 15 . انفع العوائد فى شرح الفرائد

جفف 16 . نتايج العقول فى شرح كفاية الاصول (6 ج) 17 . العلم المنيف فى شرح التصريف 18 . هداية المبتدئين فى شرح معالم الدين 19 . بغية الطالب فى احوال الامام على بن ابيطالب عليه السلام 20 . رسالة فى التقية 21 . رسالة فى اثباة انّ الامامة من اصول الدين 22 . البرهان الفائز فى حكم نقل الجنائز 23 . تحفةالاحباب فى حكم اهل الكتاب 24 . الخمر فى حكم الاسلام 25 . ارشاد العقول فى وجوب اكرام ذريّة الرسول 26 . احسن الاثر فى تراجم مجتهدى القرن الرابع عشر 27 . بقايا الاطياب فى تتمة الكنى و الالقاب (2 ج) 28 . الانوار الجلية فى تراجم السادات الاعرجية (2 ج) 29 . الفيض الربانى فى ترجمة العلامة الاصفهانى (سيّد حسين)

30 .

ص: 200

موهبة البارى فى ترجمة العلامة المازندرانى (شيخ زين العابدين)

ايشان پس از عمرى خدمت به علم و دانش در 52 سالگى، به علت بيمارى قلبى، در روز پنجشنبه 10 رمضان المبارك 1421 ق (17 آذر 1379 ش) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع شايسته و نماز آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى، در قبرستان بقيع قم به خاك سپرده شد .

آيت اللَّه العظمى خويى و فقه آيت اللَّه العظمى شاهرودى و درس فقه و اصول آيت اللَّه حاج شيخ حسين حلّى بهره برد .

در سال 1377 ق به تهران بازگشت و در مسجد آباء و اجدادى خويش به امامت جماعت پرداخت و سبب ترويج نماز در آن محيط ناسالم گشت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى به مشهد مقدس مهاجرت كرد و به تأليف، تدريس ، تربيت شاگردان، اقامه شعائر دينى و راهنمايى مؤمنان اشتغال جست.

تأليفات آن مرد بزرگ بيش از چهل عنوان و در حدود 75 جلد است و از مطالعه آن ها تبحر فراوان مؤلف در علوم مختلف اسلامى هم چون: كلام، فقه، اصول، تفسير، حديث، تاريخ، تراجم، حكمت و فلسفه، سياست، ادبيات، طبّ، عرفان و اخلاق نمودار است.

عناوين برخى از نوشته هاى ايشان عبارت است از :

1 . اللَّه شناسى (تفسيرآيه «انّ عدّة الشهور عند اللَّه اثنا عشر شهراً فى كتاب اللَّه») در اثبات بناء اسلام بر سال و ماه قمرى

2 . مقدمه و پاورقى: رساله سير و سلوك منسوب به علامه بحر العلوم 3 . لبّ اللباب در سير و سلوك اولى الالباب (تقريرات درس هاى اخلاق آيت اللَّه علامه طباطبايى همراه با اضافات و پاورقى ها)

4 . مهر تابان (يادنامه و زندگينامه علامه طباطبايى و مصاحبات مؤلف با جناب علامه)

5 . روح مجرّد (يادنامه حاج سيدهاشم موسوى حدّاد از شاگردان ميرزا على آقاى قاضى)

6 . توحيد علمى و عينى (شرح و پاورقى مكاتبات آيت اللَّه حاج شيخ محمّد حسين اصفهانى درباره بيتى از عطار نيشابورى)

7 . رسالة حول مسألة رؤية الهلال (مجموعه مكاتبات و نامه هاى ايشان با آيت اللَّه

العظمى خويى پيرامون

ص: 202

لزوم اشتراك آفاق در رؤيت هلال براى ثبوت ماه هاى قمرى)

8 . وظيفه فرد مسلمان در احياى حكومت اسلام 9 . ولايت فقيه در حكومت اسلام (4 ج) 10 . نور ملكوت قرآن (4 ج) 11 . دوره انوار الملكوت (در برگيرنده: نور ملكوت مسجد، نور ملكوت نماز، نور ملكوت روزه، نور ملكوت دعا)

12 . لَمَعات الحسين عليه السلام (گزيده اى از كلمات و مواعظ امام حسين عليه السلام، كه به خط زيبا و نثر شيواى مؤلف به چاپ رسيده است)

13 . هديه غديريه - دو نامه سياه و سپيد - (شامل نامه اى از امير اهل سنّت و جماعت بخارا و جوابيه آن از سوى امير شيعه امامى خراسان درباره ولايت و خلافت بلافصل امير مؤمنان على عليه السلام و با مقدمه و تحقيق از سوى ايشان)

14 . رساله نكاحيه «كاهش جمعيت، ضربه اى سهمگين بر پيكر مسلمين»

15 . نگرشى بر مقاله «بسط و قبض تئوريك شريعت» (كه در آن كتاب هاى «دانش و ارزش» و نظريه تكامل دينى دكتر سروش و كتاب «خلقت در قرآن» دكتر سحابى به نقد كشيده شده است.)

كتاب هاى چاپ نشده وى نيز عبارت اند از:

1 . تفسير آيه مودّت «قل لا اسئلكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى»

2 . تفسير سوره عبس 3 . تفسير سوره ياسين 4 . كتاب الحج 5 . احكام المساجد 6 . رسالة فى القرآن 7 . رسالة فى حرمة الزوجة مؤبّداً على الزوج

8 . رساله در دعا 9 . رساله در نماز 10 . رسائل فقهية 11 . رسالة فى الصوم 12 . مجموعة الطهرانى 13 . كرامات الاولياء 14

ص: 203

. تقريرات درس فقه آيت اللَّه شاهرودى (صلاة و صلاة الجمعة)

15 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شيخ حسين حلّ 16 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه العظمى خويى 17 . الاجتهاد و التقليد (تقرير درس آيت اللَّه حلّى).

وى پس از عمرى سرشار از توفيق و خدمات دينى در 71 سالگى و در نهم صفر الخير 1416 ق (17 تيرماه 1374 ش) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه بهجت، در صحن مطهر حضرت امام رضا عليه السلام به خاك سپرده شد.

شيعه و سنّى بوده است و كمترين كلمه اى در اين كتاب از تراوشات

فكرى شريف رضى نبوده است. اين كتاب دائرة المعارفى از نهج البلاغه و شامل شرح لغات دشوار، كتابشناسى نهج البلاغه، مدرك يابى خطبه هاى نهج البلاغه و شرح اعلام كتاب است. آن سال ها در بَلَد - نزديك سامراء - به رهبرى مردم و رسيدگى به امور دينى آنان مى پرداخت و وكالت آيات عظام حكيم و خويى را برعهده داشت . اخيراً به سوريه مهاجرت نموده و به خدمات دينى پرداخته و پس از مهاجرت علامه سيدعلى غريفى در 1411 ق به دوبى كوچيد و هدايت و راهبرى شيعيان دوبى كشورهاى خليج را بر عهده گرفت و از طريق خطابه و منبر و تأليف و تصنيف به ارشاد آنان پرداخت. از خصوصياتش فروتنى بسيار، جود و بخشش، رسيدگى به حال ضعيفان، دورى از مكروهات و پايبندى به مستحبات دينى را مى توان نام برد .

برخى از آثار وى عبارت اند از :

1 . مصادر نهج البلاغه و اسانيده (4 ج)

2 . شرح شرايع الاسلام (8 ج) 3 . مأة شاهد و شاهد يا حكم الامام على فى شعر المتنّبى 4 . تحقيق الشافى سيدمرتضى (4 ج)

5 . تحقيق الغارت ثقفى 6 . تحقيق و تهذيب منار الهدى شيخ على بحرانى 7 . تحقيق اعلام نهج البلاغه على بن ناصر حسينى سرخسى . مختصر معجم الادباء ياقوت حموى 9 . مصادر الحكم المنثوره للامام امير المؤمنين 10 . كشكول. وى در 75 سالگى، در شب 11 شعبان المعظم 1414 ق (3 بهمن 1372 ش) در سوريه چشم از جهان فرو بست و پس

ص: 205

از تشييع باشكوه در حرم حضرت زينب عليها السلام به خاك سپرده شد .

( با استفاده از گفتار مرحوم علامه سيدعبدالعزيز طباطبايى )

1420 ق (7 آبان 1379 ش) در 70 سالگى درگذشت.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 256 - 257 )

دانش و تقوا ، و به پاكدامنى و بى آلايشى موصوف است . در تربيت و تهذيب اخلاق جوانان محيط خود بسيار ساعى و تربيت يافتگان مكتب او در بازار و حوزه هاى علمى قم و تهران بسيار است و از روز آشنايى تاكنون ، مكروهى از وى نديده ام ... » .

( گنجينه دانشمندان ، ج 4 ، ص 429 ؛ آثار الحجة ، ج 2 ، ص 259 - 260 )

از آثار وى است :

1 . ارث الزوجة 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى 3 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه بروجردى 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حجت 5 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خوانسارى آن عالم بزرگ ، در تاريخ دوشنبه 8 رجب الخير 1428 ق ( اول مردا 1386 ش ) در 88 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه مهدوى كنى بر آن ، در حرم مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به خاك سپرده شد . و در سوگش پيام تسليتى از سوى مقام معظم رهبرى صادر شد .

استوار در برابر آنان به شمار مى رفت. نياى مادرى اش نيز علامه اديب ميرزا جليل واعظ از علماى مدرس فقه و اصول و از شعراى زبردست و آشنا به زبان هاى: تركى، فارسى و عربى بوده است. معظم له پس از فراگيرى خواندن و نوشتن و قرآن كريم، به تحصيل علوم دينى روى آورد و مقدمات را نزد پدرش و ديگران فراگرفت. سپس در چهارده سالگى (1362 ق) به مدرسه طالبيه تبريز رفت و به آموختن ادبيات و مطوّل و حاشيه و شرح باب حادى عشر نزد اساتيدى چون: ميرزا على اصغر باغميشه اى پرداخت. در 1364 ق

به حوزه علميه قم آمد و سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: حاج آقا مرتضى حائرى، ميرزا محمد مجاهدى، سيدمحمد باقر سلطانى طباطبايى، شيخ موسى زنجانى، سيدحسين قاضى تبريزى و ميرزا صادق طاهباز فراگرفت. وى در سال 1370 ق به نجف اشرف مهاجرت كرد و در درس هاى آيات عظام: سيدمحمود شاهرودى، سيدمحسن حكيم، سيدابوالقاسم خويى و ميرزا باقر زنجانى شركت جُست و مبانى فقهى و اصولى اش را استوار ساخت و هم زمان از محضر آيت اللَّه شيخ محمد على سرابى - از بزرگان شاگردان آيت اللَّه ميرزا مهدى اصفهانى - عقايد و مبانى اخلاق را فراگرفت و اين همه، دو سال به طول انجاميد. سپس در پى بيمارى پدر و تقاضايش، به سراب بازآمد و به تدريس و منبر پرداخت و اين تا سال 1376 ق ادامه يافت. پس از درگذشت پدرش به قم آمد و در دروس فقه و اصول آيات عظام: بروجردى، خمينى و شريعتمدارى حاضر شد و بهره هاى فراوان كسب نمود و هم زمان به درس تفسير آيت اللَّه شيخ محمد

ص: 209

باقر ملكى ميانجى شركت كرد و با مكتب تفكيك و مبانى علمى تفسير قرآن آشنا گشت و در كنار آن ها به تدريس سطوح عاليه (رسائل، مكاسب و كفايه) و تفسير پرداخت.

در سال 1397 ق بود كه به تهران مهاجرت كرد و در مسجد امام حسين عليه السلام، كه يكى از معروف ترين مساجد پايتخت است - به امامت جماعت و وعظ و ارشاد پرداخت و در جوار آن، حوزه علميه امام حسين عليه السلام را بنياد نهاد و خود به تدريس فقه و اصول و پرورش بيش از يكصد طلبه اشتغال جُست و در سال هاى انقلاب اسلامى، خود و مسجدش را يكسره وقف پيشبرد اهداف نهضت اسلامى نمود و بسيارى از حركت هاى ضد رژيم را رهبرى كرد . پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به رياست يكى از شعبه هاى «ديوان عالى كشور» ( براى دو سال ) و نمايندگى مجلس شوراى اسلامى از سراب ( چهارسال ) و نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى از آذربايجان شرقى ( براى هشت سال ) برگزيده شد و تا پايان عمر بر اين سمَت بود. از ويژگى هايش احاطه بر تفسير قرآن و چيرگى بر اخبار و احاديث اهل بيت عليهم السلام و اكرام و احترام بسيار نسبت

به علما و خطبا بود، به ديگران دستور نمى داد و كارهايش را خود انجام مى داد و در سلام به ديگران، پيشقدم بود. وى از علماى بسيار مانند آيات عظام: سيدمحسن حكيم، سيدمحمود شاهرودى، سيدابوالقاسم خويى و حجت كوهكمرى اجازه امور حسبيه اجتهاد داشت .

برخى از تأليفاتش عبارت اند از :

1 . رسالة فى الوجود و الماهية و نقد نظرية وحدة الوجود 2 .

ص: 210

رسالة فى العدالة 3 . رسالة فى الرشوة (اين هر سه به چاپ رسيده است)

4 . رسالة فى الاجتهاد و التقليد (آماده چاپ)

5 . رسالة فى تفسير آيات الصوم (آماده چاپ)

6 . رسالة فى اعجاز القرآن (آماده چاپ)

7 . رسالة فى مباينة صفات اللَّه تعالى لصفات مخلوقاته 8 . شرح دعاى افتتاح 9 . شرح دعاى مكارم الاخلاق 10 . شرح تجريد الاعتقاد 11 . رسالة فى احكام البسملة و اسماءاللَّه تعالى 12 . رسالة فى معنى التفسير و التأويل 13 . رسالة فى اهمية علم الاخلاق 14 . حاشيه انتقادى بر اسفار و فصوص الحكم 15 . تفسير برخى از اجزاء و سور قرآن كريم (4 ج)، مانند: الف. صحنه هاى خوش منظر در تفسير سوره كوثر ؛ ب. راه و چاه در تفسير معوّذتين ؛ ج. يگانه پرستى، تفسير كامل سوره توحيد

16 . رسالة فى لباس المصلّى

او در اوايل 1376 ش از تهران به حوزه علميه قم بازآمد و به تدريس خارج فقه و اصول و تفسير پرداخت. در روز جمعه 27 رمضان المبارك 1419 ق (25 دى ماه 1377 ش) در 71 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع شايسته و نماز آيت اللَّه حاج سيدموسى شبيرى زنجانى بر پيكرش، در قبرستان شيخان به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 135 - 136 )

حسين دزفولى (1300 - 1362 ق) يكى از علما و فضلاى نجف و از شاگردان آيات عظام: ميرزاى نايينى و آقا ضياء عراقى به شمار مى رفت .

وى، تحصيل علوم دينى خويش را از كلية الفقه آغاز كرد و از آن جا در مقطع ليسانس و از دانشگاه بغداد در مقطع فوق ليسانس فارغ التحصيل شد و به شعر و ادب و نگارش مقالات متعدد، در كنار تحصيل خويش در محضر ابوالزوجه گرامى اش: آيت اللَّه خويى و آيت اللَّه شيخ محمّدحسين كاشف الغطاء - كه از نوجوانى در محضر او فنون شعر و ادب را فراگرفته بود - روى آورد و از مرحوم كاشف الغطاء اجازه اجتهاد دريافت كرد و اداره مجله «النشاط الثقافى» را در سال 1377 ق، برعهده گرفت و در آن مقالاتى، در كمال اتقان و استوارى قلم نگاشت. وى سالها به نمايندگى آيت اللَّه خويى به رتق و فتق امور و حل مشكلات حوزه و روحانيّت به ويژه در رابطه با مشكلاتى كه آنان با دولت بعث داشتند مبادرت مى ورزيد . تا آنكه به علت فشار حكومت بعث عراق در سال 1351 ش به ايران آمد و در مسجد «رضوان اللَّه» به امامت جماعت و ارشاد مؤمنين و تعظيم شعائر دينى اشتغال ورزيد .

علاوه بر آن به قضاوت در دادگسترى و ديوان عدالت ادارى ، سازمان بازرسى كل كشور و دادگاه مبارزه با منكرات و تدريس در دانشكده الهيّات پرداخت .

او مشاور عالى «مركز رسيدگى به امور مساجد» بود و مقالات متعدد در مجله «مسجد» نگاشت . او، قلمى قوى ، نثرى استوار و اخلاقى خوش و سيمايى جذاب و گيرا داشت .

آثار

ص: 212

وى عبارت اند از:

1 . الادب النجفى المعاصر 2 . الحركة الجوهرية عند صدرالمتألّهين 3 . مقدمه بر كتاب هاى آيت اللَّه خويى ( البيان ، معجم رجال الحديث ، احكام الرضاع ، موسوعة الإمام الخويى )

4 . مقدمه بر كتاب هاى : فقه الشيعه ( سيد مهدى خلخالى ) ، القطرة ( سيد احمد مستنبط ) ، قانون تفسير ( كمالى دزفولى ) ، مقتل الحسين ( مصطفى آل اعتماد ) ، العقد المنير ( سيد موسى مازندرانى ) ، دعوت حق ( محمّدجعفر تبريزى ) ، دلائل الصدق ( مظفر ) ، مع رجال الفكر فى القاهره ( سيد مرتضى رضوى ) ، معاد ( محمّدى گيلانى ) ، مصباح الهدايه ( مير سيد على بهبهانى ) .

5 . مجموعه مقالات عربى 6 . مجموعه مقالات فارسى 7 . تقريرات درس اساتيد

آثار چاپ نشده :

1 . رساله در فلسفه اسلامى 2 . رساله در عدم تحريف قرآن 3 . رساله در صلح امام حسن 4 . رساله در دعاء 5 . رساله در حكومت اسلامى 6 . الخلافة بين النّبى والصحابه 7 . ديوان شعر عربى معظم له، در تاريخ دوشنبه 16 تيرماه 1382 ش (7 جمادى الاول 1424 ق) در 78 سالگى بدرود حيات گفت و در روز سه شنبه پس از تشييع و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد.

( محمّد هادى امينى ، معجم رجال الفكر والادب فى النجف ، ج 1 ، ص 419 )

شد. پدرش علامه فقيد سيدمحمد سعيد حكيم (م 1395 ق)، از علماى حوزه نجف بود. فقيد سعيد پس از كودكى، به تحصيل علوم دينى روى آورد و ادبيات و سطوح را نزد حضرات آيات: سيدمحمد سعيد حكيم (والدش)، سيدمحمدعلى حكيم، سيديوسف حكيم و پس از آن خارج فقه و اصول را در محضر آيات عظام: حكيم، خويى و شيخ حسين حلّى فراگرفت و مبانى علمى اش را استوار ساخت و هم زمان با تحصيل به تدريس ادبيات و سطوح پرداخت و شاگردان بسيار (مانند حضرات آقايان: شيخ محمدعلى تسخيرى، شيخ احمد وائلى، شيخ عبدالهادى فضلى، سيدعبدالهادى حكيم و سيدعدنان بكّاء) پرورش داد. در سال 1361 ق همراه با گروهى از علماى حوزه «جمعيت منتدى النشر» و در سال 1372 ق، «كلّية الفقه» را بنياد نهاد و ساليان فراوان در آن دو مركز مهم علمى به تدريس و تأليف و سخنرانى در مناسبت هاى دينى و فرهنگى پرداخت و در سال 1380 ق ، به رياست كلية الفقه

برگزيده شد و اين تا سال 1385 ق ادامه يافت. در سال 1381 ق به درجه استادى دانشگاه بغداد رسيد و در آن جا به تدريس فقه، اصول و ادبيات عرب پرداخت و بر ده ها رساله فوق ليسانس و دكترا نظارت كرد و با راهنمايى وى كتاب هاى بسيار نگاشته شد. در سال 1381 ق به عضويت مجمع علمى عراق و در سال 1384 ق به عضويت مجمع اللغة العربية در قاهره و در سال 1390 ق به عضويت مجمع اللغة العربية در دمشق، و در سال 1396 به عضويت مجمع اللغة العربيه در اردن برگزيده شد و در راستاى ايفاى وظايف

ص: 214

علمى اش سفرهاى متعدد به كشورهاى: مصر، سوريه، مراكش و الجزاير نمود و نامش در ميدان هاى علمى جهان عرب طنين افكن شد. وى در كنار اين فعاليت ها، در تقريب مذاهب اسلامى كوشش فراوان داشت و موسوعه بزرگى بنام «الفقه المقارن» پديد آورد و در حوزه نجف، به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت كه تقريرات بحث اصولى اش در مبحث «طلب و اراده»، به قلم سيدهاشم هاشمى نگاشته شده و به چاپ رسيده است. از آن جا كه وى، يك چهره اصلاحگر و انديشمند شيعى در جهان عرب به شمار مى رفت ، چند كتاب درباره او نگاشته شد كه عبارتند از :

1 . من ثمرات النجف : السيد محمّدتقى الحكيم ، نوشته : دكتر محمّدكاظم مكّى 2 . التنظير المنهجى عند السيد محمّدتقى الحكيم ، نوشته : دكتر عبدالامير زاهد

آثار وى عبارتند از :

الف) كتاب هاى چاپى :

1 . مالك الاشتر 2 . شاعر العقيدة السيد الحميرى 3 . الاصول العامة للفقه المقارن - كه در جهان اسلام، از معروفيتى به سزا و شهرتى فراوان برخوردار است.

4 . الزواج الموقت و دوره فى حلّ مشكلات الجنس 5 . الوضع: تحديده، تقسيماته، مصادر العلم به

6 . الاشتراك و الترادف 7 . المعنى الحرفى فى اللغة و النحو و الفلسفة و الاصول 8 . سنة اهل البيت عليهم السلام 9 . فكرة التقريب بين المذاهب 10 . مناهج البحث فى التاريخ 11 . حبرالامة عبداللَّه بن عباس (2 ج) 12 . مقالات فراوان در مجلات: البذرة، النجف، الهائف، الايمان، البيان، الدليل، الغرى، النهج، الفرقان، البلد، الحياة، مجله المجمع العلمى العراق

ب) كتاب هاى غيرچاپى

ص: 215

:

13 . حاشيه بر كفايه 14 . حاشيه بر مستمسك العروة الوثقى 15 . تاريخ التشريع الاسلامى 16 . زرارة بن اعين 17 . القواعد العامة فى الفقه المقارن 18 . زين الشباب: دراسة عن ابى فراس الحمدانى

19 . موسوعة «الفقه المقارن»

آن عالم بزرگوار پس از تحمل رنج ها و اذيت هاى فراوان - كه از سوى رژيم بعثى عراق متحمل شد - و نيز اعدام دسته جمعى خاندان آيت اللَّه حكيم و هم زندانى شدن خود او، در روز پنج شنبه 12 ارديبهشت 1381 (18 صفر 1423 ق) در 82 سالگى چشم از جهان فروبست و به مواليان و اجداد طاهرينش پيوست.

پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه، و زيارت مرقد مطهر امام حسين عليه السلام در كربلا، و نماز آيت اللَّه سيدمحمدسعيد حكيم در صحن مطهر حرم اميرالمؤمنين - در مقبره خاندان حكيم - به خاك سپرده شد .

( كاظم عبود الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 421 )

آمد. پس از دوران كودكى، در 12سالگى (1370 ق ) به تحصيل ادبيات عرب و سطوح عاليه نزد برادر بزرگترش آيةاللَّه سيديوسف حكيم پرداخت و نبوغ و استعداد فراوانش را نمايان ساخت، به گونه اى كه در 26 سالگى از آيةاللَّه شيخ مرتضى آل ياسين به اخذ درجه اجتهاد نائل آمد. او با شركت مداوم در درس هاى آيات عظام : سيدمحسن حكيم، سيدابوالقاسم خويى و سيدمحمدباقر صدر، بُنيه علمى اش را

استوار ساخت و مورد توجه بسيار اساتيدش قرار گرفت؛ به گونه اى كه از سوى پدر بزرگوارش به سرپرستى بعثه حج ايشان منصوب شد و دوبار هم از سوى معظم له به دو كنفرانس اسلامى مكه ( 1965 م ) و اردن ( 1967 م ) اعزام گرديد و هم در سال 1384 ق، با نظارت شهيد صدر و همكارى ديگر يارانِ ايشان، مدرسة العلوم الاسلامية را بنياد نهاد و همزمان به عنوان استاد دانشگاه اصول الدين بغداد انتخاب گرديد و به تدريس فقه و اصول و علوم قرآن پرداخت. او، طراح تشكيل ( مواكب الطلبه ) دسته هاى عزادارى دانشجويان بود كه در مقابله با تفكرات ناسيوناليستى و كمونيستى حزب بعث بسيار مؤثر واقع شد . نيز ، او برگزاركننده مراسم و شعائر مذهبى با همكارى حضرات : سيدمهدى حكيم، سيدعبدالهادى حكيم، سيدمحمد بحرالعلوم و سيدمرتضى عسكرى در عراق بود كه به طرح مباحث فكرى و عقيدتى مى پرداخت. در نجف، به تدريس فلسفه و علوم قرآن و نگارش مقالات متعدد در مجلات مختلف دست زد. فعاليت هاى گسترده او در رهبرى فكرى طلاب و دانشجويان و مردم عراق، باعث شد تا پس از وفات پدر بزرگوارش دستگير و زندانى

ص: 217

شود كه پس از مدتى، آزاد شد، اما بار ديگر در سال 1397ق، در ايام زيارت اربعين امام حسين دستگير و به اعدام محكوم شد كه در پى اعتراضات فراوان، اين حكم به زندان ابد تخفيف يافت، اما در اثر گسترش اعتراضات، آزاد شد. پس از شهادت استادش آيةاللَّه صدر در سال 1399 ق، از عراق خارج شد و به سوريه و سپس ايران آمد و به تشكيل مجلس اعلاى انقلاب اسلامى عراق براى مبارزه با رژيم بعث عراق دست يازيد. او، سرپرستى و رياست مركز پژوهش هاى تاريخ معاصر عراق، مدرسه علميه دارالحكمة ، مجمع الكوادر الاسلامية، شوراى عالى مجمع التقريب بين المذاهب الاسلاميه را برعهده داشت و نايب شوراى عالى مجمع جهانى اهل بيت بود .

از آن مرد بزرگ، آثار فراوانى بر جاى مانده است كه برخى از آنها عبارتند از:

1. علوم القرآن ( به فارسى ترجمه شده است )

2. تفسير سورة الحمد ( با مقدمه اى در روش تفسير )

3. القصص القرآنى 4. الهدف من نزول القرآن 5. الظاهرة الطاغوتية فى القرآن 6. تفسير سوره هاى: صف، جمعه، منافقون، حشر و تغابن 7. اهل البيت ودورهم فى الدفاع عن الاسلام 8. دور اهل البيت فى بناء الجماعة الصالحة ( به فارسى ترجمه شده است )

9. ثورة الامام الحسين: النظرية، الموقف، النتائج 10. حياة اهل البيت: الامام الكاظم، الامام الجواد 11. الحكم الاسلامى بين النظرية والتطبيق 12. دور الفرد فى النظرية الاقتصادية الاسلامية 13. حقوق الانسان من وجهة نظر اسلامية 14. النظرية الاسلامية فى العلاقات الاجتماعيه 15. النظرية الاسلامية فى التحرك الاسلامى 16. دعبل الخزاعى 17. النجف الاشرف: رؤى وآفاق درباره حوزه

ص: 218

نجف و جايگاه آن و چشم اندازهاى آينده

18. لمحة عن مرجعية الامام الحكيم 19. الشهيد الصدر: المواقف والتوجهات 20. السيرة العلمية للشهيد الصدر 21. النظرية السياسية للشهيد الصدر 22. حوار فى المرجعية الدينية 23. المرجعية الاجتماعية: النظرية والمؤسسات 24. الوحدة الاسلامية من منظور الثقلين ( به فارسى ترجمه شده است )

25. الاخوة الاسلامية من منظور الثقلين

26. العلاقة بين القيادة الاسلامية والامة من خلال رؤية نهج البلاغه 27. المنهاج الثقافى السياسى الاسلامى (6ج ) اين كتاب هاى چاپ شده او است، و به جز اينها، انبوهى از مقالات و سخنرانى ها و مصاحبه ها و كتاب هاى چاپ نشده از او باقى مانده است .

آن عالم درد آشنا و متعهد و مسؤول، پس از سقوط رژيم ددمنش صدام، در ميان استقبال چند ميليونى مردم عراق به وطنش بازگشت و رهبرى دينى و سياسى مردم را بر عهده گرفت و به اقامه جمعه در صحن حرم مطهر اميرالمؤمنين پرداخت تا آنكه در روز جمعه، اولين روز ماه شريف رجب 1424ق ( 7 شهريور 1382ش )، پس از اقامه نمازجمعه، در كنار حرم اميرالمؤمنين با زبان روزه، به دست دشمنان اسلام بر اثر انفجار بمب پيكرش پاره پاره گرديد و به همراه بيش از يكصد وسى تن از شيعيانِ مظلوم به شهادت رسيد و در 64 سالگى، به عنوان شصت وچهارمين شهيدِ ( بيت حكيم ) به شمار آمد.

ملاغلامرضا از ذاكران امام حسين عليه السلام بود) زاده شد. پس از يادگيرى قرآن و خواندن و نوشتن، به تحصيل ادبيات عرب نزد ميرزا عبدالجواد اديب نيشابورى (اديب اول) و حكمت و فلسفه نزد شيخ اسداللَّه يزدى و حاج فاضل خراسانى و بيش از همه، آقا بزرگ شهيدى (كه چهار سال، نزد وى اشارات و اسفار را تحصيل كرد) پرداخت. سپس سطوح فقه و اصول را در محضر ميرزا محمدباقر مدرس رضوى و ميرزا جعفر شهرستانى و آقا شيخ محمد نهاوندى و حاج ميرزا احمد كفايى، و خارج فقه و اصول را هم نزد آيات عظام: حاج آقا حسين قمى و حاج ميرزا محمد آقازاده خراسانى فراگرفت و مبانى علمى اش را استوار ساخت. آن گاه به حلقه درس معارف و تفسير آيت اللَّه ميرزا مهدى غروى اصفهانى پيوست و چهار سال هم از فيض آن بزرگمرد، بهره مند شد .

او از 13 سالگى بر عرشه منبر رفت و به ترويج مكتب اهل بيت عليهم السلام پرداخت و اين، تا پايان عمرش ادامه يافت و نامش در زمره خطباى معروف كشور در پنجاه سال اخير، ثبت شد. آن مرد بزرگ، با تشكيل «انجمن حجتيه مهدويه» به دفاع از حريم قدس امام زمان عليه السلام و مبارزه با فرقه پوشالى و ضاله بهائيت پرداخت و با عزمى جدى و قدمى استوار، مردانه به پيكار با بى دينان و منحرفان اقدام كرد و گروهى بسيار از جوانان را در اين مسير، تربيت نمود و آموزش داد. او بر پاسدارى از حريم معارف اهل بيت عليهم السلام پاى مى فشرد و با احاطه اش بر اخبار و احاديث ائمه اطهار، و توضيح و

ص: 220

تبيين آن، به ترويج مكتب تفكيك و مكتب معارفى خراسان پرداخت. وى، كتابخانه نفيس خويش را (كه در برگيرنده كتاب هاى خطى متعدد بود) به همراه آثار و تأليفات خويش به كتابخانه آستان قدس رضوى اهدا كرد.

برخى از آثارش عبارت اند از:

1 . مجالس نبوت عامه و خاصه 2 . مجالس امامت و ولايت 3 . مجالس حضرت مهدى عليه السلام 4 . مجالس توحيد فطرى 5 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه حاج آقا حسين قمى 6 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه آقازاده خراسانى 7 . تقريرات درس معارف آيت اللَّه ميرزا مهدى اصفهانى سرانجام آن مدافع غيرتمند مذهب، در شامگاه 17 رمضان المبارك 1418 ق، در 100 سالگى بدرود زندگى گفت و در جلو آستان ورودى مقبره شيخ صدوق در شهر رى مدفون گرديد .

اصفهانى مقلدين پدرش رو به افزايش بود و مشكلات اداره حوزه افزون، با اين حال هيچ گاه از تحصيل و تدريس و تأليف غافل نبود و اوقات خود را بيهوده صرف نمى كرد .

آن مرحوم صبح ها در مسجد مراد فقه و بعد از نماز مغرب و عشاء در بيرونى اصول تدريس مى كرد. و در عين حال از تأليف و تصنيف غافل نبود. پس از آن كه بعثى ها بر حوزه علميه نجف فشار آوردند - به ايشان صدمات زيادى وارد گرديد و بالغ بر ده سال خانه نشين و منزوى و ارتباط خود را با مردم قطع نموده بود و هنگام تشرف به زيارت از لباس قبا و عمّامه استفاده نمى كرد. پس از فوت آيت اللَّه خويى عده اى از مردم بدو رجوع نمودند و مجدداً به تدريس و امامت مشغول گرديد.

تأليفات ايشان عبارت اند از:

1 . المطالعات فى مختلف المؤلفات: اين كتاب شامل قسمى از تاريخ شيعه و قضاياى مهم تاريخى است، در ده جلد كه چهار جلد آن به چاپ رسيده است.

2 . هداية العقول فى شرح كفايه الاصول (6 ج)

3 . شرح استدلالى بر عروة الوثقى در چندين جلد

4 . ديوان شعر عربى: بعضى از اشعار ايشان در شعراء الغرى (ج 10، ص 111) مذكور است.

5 . رسائل متفرقه در بعضى از ابواب 6 . رساله عمليه ايشان در عبادات و معاملات « هداية المسترشدين » 7 . تاريخ الخلافة الاسلامية 8 . تقريرات درس فقه پدرش آيت اللَّه سيدحسين حمامى معظم له، در روز جمعه 18 جمادى الثانى 1419 (17 مهرماه 1377 ش) در نجف اشرف وفات يافت. و در دفتر خود كه مجاور حرم

ص: 222

مطهر علوى است به خاك سپرده شد .

( برگرفته از مقاله : آقاى محمّد سمامى حايرى )

اوايل ماه ذى قعدة الحرام 1421 ق، در 74 سالگى در بغداد چشم از جهان فروبست و به اجداد طاهرينش پيوست و در حرم كاظمين عليهما السلام به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من رجال الفكر والادب ، ص 579 )

ميرزا حسن يزدى و حاج سيديحيى يزدى بهره فراوان برد و عضو شوراى استفتاى امام خمينى شد و به نمايندگى و وكالت معظم له، در سال هاى 1356 و 1357 ش به حج مشرف شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به عضويت دفتر استفتاء امام درآمد و پاسخگويى به استفائات بسيار، بر عهده اش نهاده شد. وى عضو جامعه مدرسين حوزه علميه قم، نماينده مردم يزد در مجلس خبرگان رهبرى، و دبير شوراى سياست گذارى ائمه جمعه بود و در حوزه قم ، به تدريس خارج فقه و اصول اشتغال داشت .

برخى از تأليفات وى عبارت اند از :

1 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى (دوره كامل) 2 . تقريرات درس فقه امام خمينى وى ، به علت بيمارى در 72 سالگى، در روز سه شنبه شهريور 1380 ش (جمادى الثانى 1422 ق) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در يزد، به قم انتقال داده شد و پس از نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

فقه و اصول آيت اللَّه العظمى خويى بهره مند شد . سپس به قم بازگشت و در درس هاى آيت اللَّه العظمى بروجردى شركت جُست . آن گاه بنابر دعوت عده اى از مردم شيراز و امر آيت اللَّه بروجردى به شيراز بازگشت و به تأليف، تبليغ، تدريس، امامت جماعت و شركت در مجالس درس آيت اللَّه حاج شيخ بهاءالدين محلاتى پرداخت و دمى از تلاش نياسود. به غير از تأليفات ارزشمندش، موفق شد مسجد حضرت بقيةاللَّه را در فلكه اطلسى (دروازه قرآن) شيراز بنياد نهد. وى عالمى وارسته و مربّى شايسته و منتظر حقيقى حضرت ولى عصر عليه السلام بود و تمام تأليفاتش ، درباره وجود مقدّس آن حضرت است .

آن ها عبارت اند از:

1 . ياد مهدى عليه السلام 2 . رجعت يا دولت كريمه اهل بيت 3 . نشانه هاى ظهور حضرت ولى عصر عليه السلام 4 . خورشيدى كه از مكه طلوع مى كند 5 . يوسف ناپيداى فاطمه عليها السلام 6 . غيبت امام عصر عليه السلام يا پنهانى خورشيد عدالت 7 . مجموعه فرمايشات حضرت بقيةاللَّه 8 . جوان مسيحى در خدمت حضرت بقيةاللَّه 9 . فروغ بى نهايت 10 . مكتب مهدى و تكامل جهانى 11 . حجت منتظر و دعا 12 . خورشيد هشتم امامت وفاتش در 72 سالگى (10 فروردين 1378 ش) برابر با 12 ذيحجةالحرام 1419رخ داد و پس از تشييعى شايسته و پرشكوه و نماز آيت اللَّه ابوالحسن حدايق بر پيكر پاكش، در بقعه چهل تن دارالرحمه شيراز به خاك سپرده شد.

در بخش بيهود (از توابع شهرستان قائن) چشم به جهان گشود و در خانواده اى مؤمن و دانا پرورش يافت.

فقيد سعيد پس از دوران كودكى، به تحصيل علوم دينى روآورد و در اثر هوش و ذكاوت سرشار دوره مقدمات و ساير دروس ادبى را نزد ملامحمد على محسنى (معاون) در مدت كوتاهى فراگرفت. در 19 سالگى (سال 1347 ق) به حوزه علميه جعفريه قائن پيوست و از افادات آيت اللَّه سيدحسين امام (متوفّاى 1376 ق) برخوردار شد. كتاب هاى معالم و بخشى از شرح لمعه را نزد آيت اللَّه سيدعلى آيتى (متوفاى 1404 ق) و علامه ملا اسحاق زُهانى قايينى آموخت.

وى در سال 1352 ق به مشهد مقدس رهسپار شد و دروس مختلف را از محضر اساتيدى چون حضرات آيات: سيدحسين فقيه سبزوارى (بخشى از شرح لمعه و رسائل و قوانين الاصول)، شيخ آقا بزرگ شاهرودى (بخشى از رسائل و مكاسب)، ميرزا مهدى اصفهانى (خارج اصول و دروس معارف الهى به مدت دو سال) و ميرزا احمد كفايى (خارج فقه و اصول) بهره مند شد. وى در حادثه معروف گوهرشاد حضور داشت و به طور معجزه آسايى از مرگ حتمى نجات يافت.

ايشان در سال 1356 ق وارد نجف اشرف شد و در آن جا به تهذيب و پرورش روح و اخلاق كوشيد، و دروس عالى خارج فقه و اصول را نزد حضرات آيات: شيخ ضياءالدين عراقى (اصول)، شيخ محمد حسين غروى اصفهانى (اصول)، سيدابوالحسن اصفهانى (فقه)، شيخ موسى خوانسارى (اصول)، سيدجمال الدين گلپايگانى (معارف الهى) و سيدمحمود شاهرودى (اصول) حاضر گشت و از دانش سرشار آنان بهره ها برد، و اجازات اجتهادى و روايى از برخى آن ناموران دريافت داشت و

ص: 227

در ضمن به تدريس كتب سطح پرداخت . معظم له در سال 1360 ق پس از چهار سال تحصيل و كسب معارف در اثر كسالت جسمانى جهت معالجه نجف را براى هميشه ترك گفت و حدود يكسال در تهران توقف نمود و به اقامه جماعت و ارشاد اشتغال ورزيد. سپس جهت صله ارحام به زادگاهش بيهود مراجعت كرد و در اثر احساس مسؤوليت و انجام تكاليف الهى، به اقامه جماعت و ارشاد و وعظ پرداخت. در كنار وظايف دينى به انجام امور اجتماعى نيز همت گماشت و با همتى بلند و همكارى مؤمنين اقدام به تجديد بناى مسجد جامع بيهود و تجديد بناى حمّام عمومى و احداث غسّالخانه نمود .

پس از نه سال اقامت در بيهود، اهالى بخش سرايان ايشان را به آن منطقه دعوت نمودند در سال 1370 ق به آن جا رهسپار شد و به خدمات دينى و علمى و اجتماعى خود ادامه داد. تجديد بناى مدرسه علميه سرايان در سال 1402 ق و نيز تجديد بناى مسجد جامع سرايان در سال 1407 ق و نيز تأسيس و ايجاد حسينيه ها و هيأت هاى مذهبى از جمله خدمات ايشان است .

وى در ميان مردم از محبوبيت و احترام خاصى و جايگاه والايى برخوردار بود . كوچك و بزرگ به او ارادت مى ورزيدند. او را ملجا و پناهگاه واقعى خود مى دانستند. صراحت، صداقت و پاكى را در او به خوبى مى ديدند و نصايح و سخنرانى هاى شيرينش را با دل و جان پذيرا بودند.

آثار قلمى استاد خالصى به شرح زير است :

1 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شاهرودى (بيشتر مباحث اصول)

2 . تاريخ

ص: 228

ايران (از آغاز تاريخ ايران باستان تا پايان دوره ساسانيان)

3 . تاريخ ادبيات ايران (شامل گزيده اى از تاريخ ادبيات و شرح حال بسيارى از شعراى عصر جاهلى)

4 . ادبيات پارسى (شامل دستور ادبيات فارسى و مطالب متفرقه ديگر)

معظم له در سه سال آخر عمر دچار كسالت و ضعف عمومى شد و سكته هاى مغزى او را رها نساخت و حالت جسمانى اش به وخامت گراييد و روز دوشنبه 11 ذى الحجه 1419 ق (9 فروردين 1378 ش) در 91 سالگى در چشم از جهان فروبست و به ديدار حق شتافت. انتشار خبر رحلت ايشان جنوب استان خراسان را به سوگ نشاند .

پيكر پاكش روز سه شنبه از فردوس به سمت سرايان تشييع و پس از اداى نماز توسط فرزندش حجةالاسلام شيخ محمد باقر خالصى در قبرستان عمومى سرايان به خاك سپرده شد .

( با استفاده از نوشتا استاد شيخ عبدالحسين جواهر كلام )

در على غربى جهت ورود به دانشگاه به بغداد رفت و در دانشكده حقوق ثبت نام كرد و پس از چندى موفق به اخذ مدرك علمى گرديد. در ضمن شب ها در دارالمعلمين تحصيل نمود و از آن جا دانشنامه دريافت كرد. در اين مرحله از محضر استاد احمدامين در علوم رياضى و فنون ديگر بهره مند شد .

وى پس از انجام تحصيلات به امر تربيت و تعليم در مدارس بغداد اشتغال ورزيد و برخى از فعاليت هاى فرهنگى خود را در همان جا آغاز نمود. ولى پس از مدت كوتاهى گرفتار حساسيت ها و فشارهاى سياسى گرديد، و در سال 1400 ق به ايران مهاجرت كرد و در قم سُكنى گزيد. و از محضر اساتيدى چون: شيخ مصطفى نورانى اردبيلى و سيدمحمد على طبسى حائرى و دروس خارج فقه و اصول را از محضر آيات: سيدمحمد مفتى الشيعه اردبيلى و شيخ محمد فاضل لنكرانى بهره مند شد.

خرسان، كار نويسندگى و تحقيق متون اسلامى را در اين دوره با جديت تمام و با سرعت لازم پيش گرفت و آثار گرانبهايى از خود به يادگار گذاشت. آن ها عبارت اند از :

1 . اللؤلؤة البيضاء فى فضائل فاطمة الزهراء عليها السلام 2 . الشهاب المنير فى تواتر حديث الغدير 3 . الولاية (يا رحيق الكوثر فى ولاية حيدر عليه السلام) 4 . ثورة الطّف 5 . نشأة التشيّع 6 . الاسلام السعودى الممسوخ 7 . مقتل الحسين عليه السلام، اثر خوارزمى حنفى (تحقيق)

8 . الفكر الشيوعى و النزعات الصهيونية .

آثار خطى او عبارت اند از :

9 . المقلة العبراء فى تظلم فاطمة الزهراء عليها السلام 10 .

ص: 230

فريدة الزمن فى مناقب الامام الحسن عليه السلام 11 . الجوهر الفريد من مناقب السبط الشهيد 12 . تاج الأشعار فى رثاء أبى الأحرار عليه السلام 13 . تحفةالأمجاد فى مسند الامام السجاد عليه السلام 14 . شرح ديوان الامام زين العابدين عليه السلام 15 . الهادى الى امامة على الهادى عليه السلام 16 . الياقوتة الحمراء فى ايمان أبى طالب سيّد البطحاء (رض)

17 . التحفة الطالبية فى مناظرات علماء الشافعية 18 . مغيث الخلق فى اختيار الحق 19 . فيض البارى فى الطعن بأحاديث مسلم و البخارى 20 . الروض الأريض فى الجبر و التفويض 21 . ريحان المجالس و تحفة المؤانس (يا كشكول طالب)

22 . الأثر الحميد فى ذرية زيد الشهيد (3 ج) 23 . التعريف و الاعلام بما فى الامامية من الأعلام 24 . البراهين الباهرة فى ذم الدنيا و مدح الآخرة 25 . التذكرة فى الفوائد النحوية النادرة 26 . بغية النبلاء فى من استبصر من العلماء 27 . العقد الباهر فى وصيتى لقرة العين ولدى ياسر 28 . العقد الثمين فى أحوال العلامة أحمد أمين (صاحب التكامل فى الاسلام)

29 . النور الشعشعانى فى أحوال العلامة السيد عباس الكاشانى 30 . صدق الخبر فى خوارج القرن الخامس عشر 31 . الاسلام و تأثيره على الأخلاق 32 . وصايا الى الشباب المسلم فى الخارج 33 . الصلة بين التصوف و التسنن 34 . ديوان السيد طالب الخرسان 35 . تفسير سورة الاسراء 36 . القصة فى القرآن الكريم 37 . مشاهداتى فى ايران 38 . وجاء دور الحَجّاج 39 . حكم الاسلام فى القومية 40 . المرأة بين المادية والاسلام

ص: 231

41 . زيف التوحيد الوهابى 42 . محن العلماء 43 . شخصيات عايشتها 44 . أخلاقيات المجتمع الاسلامى 45 . الرياض المستطابة فى الصحبة والصحابة 46 . سفيرالحسين عليه السلام مسلم بن عقيل عليه السلام 47 . زيد الشهيد رضى الله عنه 48 . عقيلة بنى هاشم عليها السلام (زينب الكبرى)

49 . نشأة المذاهب و الفرق 50 . وارث النبى صلى الله عليه وآله وسلم 51 . مباحث البسملة 52 . أعيان المالكية 53 . نشأة الخوارج 54 . سِرّ تشابه القرآن 55 . بذل الحبا فى فضل آل العبا عليه السلام 56 . قسيم النار فى فضائل الامام على عليه السلام من طرق العامة 57 . لمحات عن سيرة أطغى الطغاة (صدام )

58 . مسند سليمان بن مهران الأعمش، در چند جلد

59 . نُخب المناقب: مناقب الامام على عليه السلام، در چند جلد

60 . عهد الامام اميرالمؤمنين عليه السلام الى حذيفة بن اليمان، اثر حسن بن ابى الحسن محمد ديلمى، ( تحقيق )

61 . الاجتهاد و التقليد: تقريرات درس آقاى مفتى الشيعة 62 . تحفة الكملاء فى تراجم علماء كربلاء خرسان هنگام اقامت خود در ايران جهت انجام وظايف دينى و ارشاد و هدايت مردم سال هايى چند به شهر (پُل دختر) از توابع استان لرستان رفت و آمد داشت.

استاد خرسان در شامگاه روز شنبه 6 صفر 1420 ق مطابق با اول خرداد 1378در اثر سكته قلبى زندگى را بدرود گفت. پيكرش عصر روز دوشنبه تشييع و پس از اداى نماز ميت توسط آقاى حاج سيدمحمد جوادعلوى بروجردى در قبرستان باغ بهشت قم به خاك سپرده شد .

( با استفاده

ص: 232

از نوشتار استاد عبدالحسين جواهر كلام )

داد و مبارزات مردم مسلمان عليه رژيم ستمشاهى را از آن جا هدايت نمود و نسلى از جوانان متدين را براى انقلاب اسلامى پرورش داد. در زمان جنگ تحميلى و هشت سال دفاع مقدس، مسجد ايشان از بزرگ ترين مراكز كمك رسانى به جبهه هاى نبرد بود و با وجود كهولت سن، خود در جبهه ها حاضر مى شد و در كنار رزمندگان اسلام بسر مى برد.

تأليفات آن مرد بزرگ عبارت اند از:

1 . يكصد گفتار در تضييع حقوق آل احمد مختار، شرح بر كتاب تشريح و محاكمه در تاريخ آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم، نوشته قاضى بهلول بهجت افندى (چاپ شده).

2 . مفاتيح آيات قرآن (آماده چاپ).

3 . كتاب انساب سادات 4 . خاطرات 5 . فرهنگ لغات قرآن 6 . ديوان اشعار وى پس از عمرى قريب به نود و سه سال، در تاريخ پنجم مرداد 1375 (9 ربيع الاول 1417 ق) در كرمانشاه بدرود حيات گفت و پس از نماز بر پيكرش به وسيله آيت اللَّه سيدمرتضى نجومى و تشييع جنازه اى كه در كرمانشاه بى سابقه بود، به خاك سپرده شد.

سال با تلاش و پشتكار به تحصيل علوم اسلامى پرداخت. يك دوره فلسفه و حكمت متعاليه را از محضر پرفيض اساتيد عظام شيخ مهدى مازندرانى و امام خمينى فراگرفت و خارج فقه و اصول را از محضر آيت اللَّه فيض قمى، آيت اللَّه صدر، آيت اللَّه بروجردى كسب فيض نمود .

در سا 1331 ش به حوزه علميه نجف اشرف عزيمت كرد و حدوداً دو سال از آن حوزه پربركت بهره گرفت و از آيت اللَّه العظمى سيدمحسن حكيم موفق به اخذ اجازه روايت گرديد. پس از بازگشت به ايران در سال 1334 ش حسب الامر آيت اللَّه العظمى بروجردى به منظور ترويج احكام قرآن و معارف اهل بيت عليهم السلام به منطقه دور افتاده و بسيار محروم تكاب عزيمت نمود و به امر آن مرجع بزرگ كه فرموده بود «در آن جا مذاهب مختلف هست، وجود شما لازم است» تا پايان عمر خود به مدت چهل سال تمام به كار تدريس و تربيت طلاّب، وعظ و خطابه و ارشاد مردم و ايجاد وحدت پرداخت و به رغم شرايط دشوار آن منطقه نقش بسيار مؤثرى در گسترش مكتب اهل بيت عليهم السلام و تعميق ريشه هاى اعتقادات شيعى داشت.

در جريان مسايل سياسى نيز در هيچ دوره اى كوچك ترين تمايل و سازش با دستگاه رژيم ستمشاهى نداشت و در آن منطقه به عنوان روحانى مخالف دستگاه حاكم شناخته مى شد. پس از ماجراى پانزده خرداد 1342، توسط دستگاه امنيتى تحت الحفظ به شهرستان مياندوآب برده شد و پس از آن نيز با گام برداشتن در جهت اهداف استاد خود امام خمينى در مجالس عمومى، بارها مورد تهديد و تطميع قرار گرفته بود، ولى

ص: 235

تا پايان با اعتماد و اتّكا بر قدرت لايزال الهى ثابت و استوار ايستاد.

دو صفت ايشان برجسته و زبانزد خاص و عام بود. اول توكل ايشان بر خداوند متعال، به طورى كه هر كس در چند دقيقه مصاحبت با ايشان به اين صفت عظيم كه از گفتار و كردار آن مرد الهى تراوش مى كرد، پى مى برد؛ دوم محبت زايد الوصف به اهل بيت عليهم السلام .

وى در نود سالگى در شب اول محرم 1416 ق دعوت حق را اجابت كرد و به مواليانش پيوست و پس از تشييع باشكوهى در گلزار شهداى تكاب به خاك سپرده شد .

ر سال 1361 ق، پس از هشت سال اقامت در نجف به زادگاهش بازگشت و به خدمات دينى و اجتماعى خود، از قبيل تدريس، تأليف، اقامه جماعت و وعظ و منبر پرداخت و در پرورش اهل علم و ادب كوشش فراوان نمود و در 1395 ق به سمت قاضى دادگاه اوقاف و مواريث جعفرى در منطقه احسا و قطيف منصوب شد و تا پايان عمرش، در اين منصب، باقى ماند. اشعار و مقالاتش مكرر در مجلات عربى منتشر مى شدو برخى از كتاب هايش عبارت اند از :

1 . وحى الثلاثين (شعر - مخطوط)

2 . اللحن الحزين (شعر - مخطوط)

3 . من كل حقل زهرة (شعر - مخطوط)

4 . خاطرات الخطى 5 . معركة النور مع الظلام وى ، در آغاز محرم الحرام 1422 ق در 85 سالگى بدرود حيات گفت و در كنار پدر بزرگوارش در مقبرة الحباكة به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 222 )

او در دامان پدر و مادرى اين چنين باليد و پس از پشت سر نهادن تحصيلات دبيرستانى به اقتضاى شوق فطرى و سيره خانوادگى به تحصيل علوم دينى روى آورد. وى دروس عالى خويش را نزد اساتيد بنام حوزه علميه قم چون حضرات آيات: حاج شيخ مرتضى حائرى يزدى، حاج سيدمحمد باقرسلطانى طباطبايى (ابوالزوجه محترم وى و داماد آيت اللَّه العظمى سيدصدر الدين صدر) و حاج سيدموسى شبيرى زنجانى فراگرفت . در سال 1356 ش مخفيانه به حوزه علميه نجف شتافت و با رحلت برادر بزرگوارش آيت اللَّه حاج آقا مصطفى خمينى، در كنار پدر والا مقامش ماندگار شد. با اوج گيرى مبارزات مردم مسلمان ايران به رهبرى امام خمينى، وى به سان يار و ياور پدر هماره در كنارش بود و لحظه اى از رهبر جدا نشد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به عنوان رييس دفتر امام ، بخشى از مسؤليت هاى خطير ايشان را بر عهده گرفت و در خلال اين مدت از ايفاى وظايف محوّله به خوبى بر آمد و كوچك ترين نقطه ضعفى از او ديده نشد. پس از ارتحال اندوهبار حضرت امام به عضويت مجلس خبرگان رهبرى و نمايندگى مقام معظم رهبرى در شوراى عالى امنيت ملّى كشور برگزيده شد و توليت «مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى» را بر عهده گرفت و بسيارى از كتاب ها و نوشتارهاى امام را به زيبايى منتشر نمود و هم زمان به تحصيل فلسفه اسلامى پرداخت.

آثار وى عبارتند از :

1 . آيينه آفتاب (مجموعه سخنرانى ها و مصاحبه ها)

2 . دليل آفتاب (خاطرات)

3 . ديدگاه ها و مجموعه آثار (2 ج)

آن مرحوم، پس از يك بيمارى در

ص: 238

49 سالگى به تاريخ جمعه 26 اسفند 1373(15 شوال 1415 ق) بدرود حيات گفت و همه را در اندوهى عميق فرو برد. به دنبال درگذشت نابهنگام و زودرس آن يادگار امام، يك روز تعطيل عمومى و دو روز عزاى عمومى اعلام شد و بر سر هر كوى برزن پرچم هاى سياه نصب و آواى قرآن از تمام مأذنه هاى تكايا و مساجد كشور پخش گرديد و پس از نماز ميت بر جسم شريف او كه توسط مقام معظم رهبرى آيت اللَّه خامنه اى - مدّظله العالى - اقامه گرديد، پيكر پاكش با حضور ميليونى مردم داغدار و سوگمند، از دانشگاه تهران به سوى مرقد حضرت امام خمينى تشييع و پايين پاى پدر بزرگوارش به خاك سپرده شد و مجالس بزرگداشت وى تا مدت ها در ايران و ساير كشورهاى اسلامى برگزار گرديد.

در حضور آقايان: شيخ هبةاللَّه هرندى و سيداحمد مقدس اصفهانى و شيخ احمد فياض و شيخ محمدحسن عالم نجف آبادى، مقدمات و ادبيات و سطوح، و نزد آيت اللَّه ميرزا على آقا شيرازى، نهج البلاغه را به خوبى آموخت. در 18 سالگى (1353 ق) رهسپار نجف اشرف شد و سطوح عاليه را نزد آيات عظام: ميرزا باقر زنجانى (كفايه)، سيدابوالقاسم خويى (رسائل و مكاسب و كفايه) و شيخ صدرا بادكوبه اى (شرح منظومه و شوارق) فراگرفت و پس از آن، به درس خارج آيات عظام: شيخ محمدحسين غروى اصفهانى (3 سال) و آقا ضياء عراقى، سيدابوالحسن اصفهانى، و پس از وفات آن سه بزرگوار به درس هاى اساطين علمى نجف مانند آيات عظام: شيخ موسى خوانسارى، سيدمحسن حكيم، سيدابوالقاسم خويى و آقا سيدجمال گلپايگانى حاضر شد و بهره هاى فراوان برگرفت. وى، پس از 16 سال اقامت در نجف و تدريس و تأليف و تحصيل و كسب اجازات روايى و اجتهادى، در سال 1371 ق (1330 ش) به ايران بازگشت و تا حدود دو سال در تهران به درمان بيمارى اش - سل ريوى - پرداخت و پس از آن به قم آمد و علاوه بر تدريس سطوح، در درس آيت اللَّه العظمى بروجردى حاضر شد و در زمره يكى از مدرسين موفق حوزه درآمد، كه بارها سطوح عاليه و خارج فقه و اصول را تدريس نمود. با شروع انقلاب اسلامى ايران در سال 1341، از اعضاى مؤسس جامعه مدرسين حوزه علميه قم بود و نامش در ذيل تمام اعلاميه هاى علماى حوزه ديده مى شد (از جمله در اعلاميه تاريخى خلع شاه، اولين امضاء مربوط به وى است) پس از پيروزى انقلاب

ص: 240

اسلامى، از سوى امام خمينى به نمايندگى معظم له در استان مركزى و امامت جمعه اراك برگزيده شد و در آن شهر منشأ خدمات علمى و اجتماعى متعدد (مانند: ساختمان و تعمير مدرسه سپهدار، بنياد مدرسه علميه مهدويه مصلاى جمعه بيت المقدس، بيمارستان و تشكيل محفل درسى، احداث مسجد قدس) گرديد و هم از سوى مردم استان مركزى، به نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى (دو دوره) برگزيده شد. در سال 1371 ش، به دنبال درگذشت فرزند فاضل و روحانى اش حاج شيخ محمدحسن خوانسارى، به حوزه علميه قم بازگشت و به تدريس خارج فقه و اصول و تأليف و تصنيف پرداخت.

تأليفات چاپى ايشان، عبارت اند از :

1 . توضيح المسائل 2 . حاشيه بر عروة الوثقى

كتاب هاى خطى اش هم عبارت اند از:

3 . حاشيه مكاسب 4 . حاشيه بر كفاية الاصول 5 . دوره اصول 6 . الجوهر النضيد فى شرح فروع التقليد 7 . احاديث فضايل و مناقب اهل بيت عليهم السلام 8 . رساله جمع بين حكم ظاهرى و واقعى 9 . رساله در قاعده فراغ و تجاوز و اصالة الصحة 10 . كتاب طهارت و صلاة آن عالم بزرگوار در روز يكشنبه 26 رجب 1422 ق (22 مهر 1380 ش) در 86 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش، در روز دوشنبه 27 رجب پس از تشييعى باشكوه و نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 74 - 75 )

در قرن چهاردهم هجرى و زعيم حوزه علميه نجف به شمار مى رفت.

معظم له در يكى از بهترين شب هاى سال - نيمه ماه رجب الاصبّ - 1317 ق در خوى زاده شد. پدرش آيت اللَّه حاج سيدعلى اكبر خويى (1285 -1371 ق)، يكى از فضلا شاگردان آيات عظام: فاضل شرابيانى و شيخ محمّدحسن مامقانى و از عالمان مورد اعتماد آيت اللَّه سيدمحمد كاظم يزدى بود. وى در سال 1346 ق به مشهد مقدس مهاجرت كرد و از علماى مشهد به شمار آمد و در جريان قيام گوهرشاد، دستگير و زندانى و سپس تبعيد گرديد و پس از مرگ رضاخان به مشهد بازگشت و به تدريس و اقامه جماعت در جامع گوهرشاد پرداخت. از آثارش تقريرات درس اصول فاضل شرابيانى است.

مرجع فقيد، در 13 سالگى (1330 ق) به همراه خانواده اش، به نجف اشرف مهاجرت كرد و پس از فراگيرى ادبيات و سطح نزد پدر بزرگوارش، مكاسب را در محضرآيت اللَّه ميرزا فرج اللَّه تبريزى و كفايه را نزد حضرات آيات: سيدعلى كازرونى و ميرزا محمود شيرازى بياموخت و در 21 سالگى (1338 ق) به درس خارج روى آورد و از محضر پر فيض آيات عظام: شيخ الشريعه اصفهانى، شيخ مهدى مازندرانى، ميرزاى نايينى، آقا ضياء عراقى، غروى اصفهانى، ميرزا على آقا شيرازى، فقه و اصول و از محضر آيات بزرگوار: شيخ محمد جواد بلاغى (تفسير و كلام)، سيدحسين بادكوبه اى (حكمت و فلسفه)، ميرزا على آقا قاضى و شيخ مرتضى طالقانى و سيدعبدالغفار مازندرانى (اخلاق و سير سلوك) و سيدابوالقاسم خوانسارى (حساب و هندسه و جبر) را فراگرفت و مبانى علمى خويش را استوار ساخت. در اين ميان وى، بيش

ص: 242

از همه از محقق اصفهانى و ميرزاى نايينى بهره برد و تا آخر عمرشان از آنان جدا نشد و درس هايشان را براى گروهى ديگر، تقرير مى نمود.

معظم له از گروهى از مشايخ اجازه عام روايى دريافت داشته بود كه برخى از ايشان عبارت اند از: ميرزاى نايينى، علامه سيدعبدالحسين شرف الدين و شيخ آقا بزرگ تهرانى و هم از تمام اساتيد خويش و آيت اللَّه سيدابوالحسن اصفهانى اجازه اجتهاد كسب نموده بود.

در سال 1352 ق بود كه تدريس خارج فقه و اصول را آغاز كرد و پس از وفات اساتيدش: ميرزاى نايينى و محقق اصفهانى بود كه درسش جلوه بيشترى كرد و در اين زمان آوازه تدريس و مرجعيت وى، روز به روز بيشتر مى شد و طلّاب و فضلاى بيشمارى از اقصا نقاط كشورهاى اسلامى، براى شركت در جلسات درس وى راهى نجف مى شدند. وى در مدّت پنجاه سال تدريس مداوم فقه و اصول، موفق شد بيش از شش دور خارج اصول و يك دوره فقه - بر اساس كتاب «عروة الوثقى» - و بخشى از تفسير قرآن شريف را بيان نمايد و صدها نفر از علما و مراجع تقليد شيعه را پرورش دهد .

او به حق در حقايق و مبانى اصولى - كه در طول ادوار مختلف بر آن ها اتفاق شده و خدشه ناپذير مى نمود - انقلاب و دگرگونى پديد آورد و در لابلاى دروس ايشان، نظرات جديد، ابتكار در مبانى، خروج از آراء پيشينيان و تعمّق و تحقيق و دقت و ژرف نگرى و پژوهش موج مى زد.

برخى از معروف ترين شاگردان ايشان، عبارت اند از آيات عظام:

سيدمحمد روحانى، سيدابوالقاسم كوكبى، سيدتقى طباطبايى قمى، ميرزا جواد

ص: 243

تبريزى، وحيد خراسانى، سيدصادق روحانى، على فلسفى تنكابنى، سيدعلى بهشتى، سيدعلى سيستانى، ميرزا على غروى تبريزى، ميرزا كاظم تبريزى، سيدمحمد شاهرودى، محمّدتقى بهجت، شيخ مسلم ملكوتى، سيديوسف حكيم، سيدمحمد باقر صدر ، محمّداسحاق فياض ، سيدمحمّد سعيد حكيم .

شاگردان آيت اللَّه خويى، در خلال تحصيل خويش به ضبط افادات استاد، پرداخته و از اين رهگذر، شمار بسيارى از تقريرات درس ايشان در دست است.

برخى از تقريرات چاپ شده آن مرجع بزرگ عبارت اند از:

الف - فقه :

1 . التنقيح فى شرح العروةالوثقى (11 ج تا كنون). نوشته: شهيد ميرزا على غروى تبريزى 2 . مستند العروة الوثقى (16 جلد تا كنون). نوشته: شهيد حاج شيخ مرتضى بروجردى 3 . مبانى العروة الوثقى (4 ج) نوشته: شهيد سيدمحمد تقى خويى 4 . مدارك العروة الوثقى (5 ج. نوشته: سيدمحمد مهدى خلخالى ،

5 . محاضرات فى الفقه الجعفرى (3 ج) نوشته: مرحوم سيدعلى حسينى شاهرودى 6 . معتمد العروة الوثقى (2 ج تا كنون) نوشته: شهيد سيدرضا خلخالى 7 . مصباح الفقاهة - فى المعاملات - (7 ج). نوشته: شيخ محمّدعلى توحيدى تبريزى 8 . تحرير العروة الوثقى نوشته: شيخ قربانعلى محقق كابلى 9 . فقه العترة فى زكاة الفطرة نوشته: شهيد سيدمحمد تقى حسينى جلالى 10 . احكام الرضاع نوشته: شهيد شيخ محمد تقى جواهرى 11 . الدرر الغوالى فى فروع العلم الاجمالى نوشته: شيخ رضا لطفى تبريزى 12 . رسالة فى حكم اوانى الذهب نوشته: سيدمهدى حجازى شهرضايى 13 . بلغة الطالب فى شرح المكاسب (2 ج). نوشته: سيدعبدالمحسن فضل اللَّه ، 14 . صلاة المسافر نوشته: سيدعباس مدرسى يزدى 15

ص: 244

. رسالة فى تحقيق الكرّ

ب - اصول :

1 . المحاضرات فى اصول الفقه (5 ج) از: محمد اسحاق فياض - دوره كامل مباحث الفاظ

2 . مبانى الاستنباط ( 4 ج ) از : سيدابوالقاسم كوكبى تبريزى - دوره كامل اصول عمليه

3 . هداية الاصول (5 ج) از: شيخ حسن صافى اصفهانى - دوره كامل اصول.

4 . مصباح الاصول (2 ج) از: شهيد سيدمحمد سرور واعظ بهسودى 5 . مصابيح الاصول از: شهيد سيدعلاء الدين بحر العلوم - قطع و ظن، تعادل و تراجيح

6 . دراسات فى الاصول العملية از : سيدعلى حسينى شاهرودى 7 . جواهر الاصول از: شيخ فخر الدين زنجانى 8 . الامر بين الامرين از: شيخ محمد تقى جعفرى 9 . الرأى السديد فى الاجتهاد و التقليد از: غلامرضا عرفانيان خراسانى.

آثار ايشان عبارتند از :

الف - تفسير و علوم قرآنى :

1 . نفحات الاعجاز. در اثبات معجزه و جاودانه بودن قرآن.

2 . البيان فى تفسير القرآن (2 ج) - تفسير سوره حمد و مقدمه اى شامل مباحث علوم قرآن. (همه آن به فارسى بنام : بيان ، در مسائل كلّى قرآن وبخشى از آن بنام : مرزهاى اعجاز توسط آيت اللَّه جعفر سبحانى ترجمه شده است ) .

ب - فقه :

1 . رساله در لباس مشكوك 2 . توضيح المسائل 3 . مناسك حج 4 . المسائل المنتخبة 5 . حاشيه بر عروة الوثقى 6 . حاشيه بر المسائل الفقهية 7 . تكمله منهاج الصالحين - آيت اللَّه حكيم.

8 . مبانى تكمله منهاج الصالحين 9 . تهذيب و تتميم منهاج الصالحين

ص: 245

10 . المسائل و الردود (مجموعه فتاوى).

11 . مستحدثات المسائل 12 . منتخب الرسائل 13 . تلخيص المنتخب 14 . تعليقة المنهج لاحكام الحج 15 . منية السائل (مجموعه فتاوا).

و آن چه به چاپ نرسيده است:

16 . حاشيه بر مكاسب 17 . حاشيه بر وسيلة النجاة 18 . ازالة المحادة عن ملك المنافع المتضادة 19 . اضائة القلوب بتحقيق المغرب و الغروب 20 . انارة العقول فى انتصاف المهر بموت احد الزوجين قبل الدخول 21 . فقه القرآن على المذاهب الخمس 22 . قاعدة التجاوز 23 . فهرست جامع الشتات 24 . تقريرات درس فقه ميرزاى نايينى 25 . تقريرات درس فقه محقق اصفهانى (كمپانى)

ج - اصول :

1 . اجود التقريرات (تقريرات درس ميرزاى نايينى، 2 ج)

2 . تقريرات درس شيخ محمد حسين غروى اصفهانى 3 . تعارض الاستصحابين

د - رجال :

معجم رجال الحديث (24 ج). اين كتاب در برگيرنده شرح احوال 15676 تن از رجال حديث مى باشد.

مرجع فقيد، هماره در طول زندگى پر بركت خويش سدّى استوار در برابر نقشه هاى كينه توزانه رژيم بعث عراق بر عليه حوزه علميه نجف بود و تا او بود، حوزه نجف، سر زنده و با طراوت به حيات علمى خود ادامه مى داد. او با زعامت خردمندانه خود، هزاران نفر را از گوشه و كنار جهان به نجف جذب كرد و آنان را براى سرپرستى امّت اسلامى تربيت نمود و علاوه بر اتقان و إحكام دانش فقه و اصول، علم تفسير و رجال را هم از غربت بدر آورد و در حوزه هاى علميه، احياء كرد.

ايشان، در جريان قيام

ص: 246

مردم عراق در نيمه شعبان 1412 ق ، با تعيين يك هيأت 9 نفره، حركت مردمى را جهت بخشيد و با صدور اعلاميه اى، مجاهدين را به رعايت موازين شرع فرا خواند اما با حملات وحشيانه رژيم بعث به نجف و كربلا و سكوت كشورهاى غربى و مجامع جهانى بود كه شعله هاى قيام فروكش كرد و رژيم ددمنش و سفاك بعث آيت اللَّه خويى را دستگير و سپس به كوفه تبعيد نمود تا با دلى پر غم از دنيا برفت .

فقيد سعيد در طول انقلاب اسلامى از سال 1342 تا 1357 ش ، در تمام جريانات موضعگيرى نمود و اقدامات ضدّ اسلامى رژيم شاه رابه باد انتقاد گرفت، كه اگر اعلاميه ها و بيانيه هاى ايشان را در يكجا گرد آوريم خود كتابى مفصّل خواهد شد. اعلاميه درباره هجوم به مدرسه فيضيه، قيام پانزده خرداد، تبعيد امام خمينى، اوج مبارزات مردم ايران در آبان 1357، رفراندوم نظام جمهورى اسلامى برخى از آن ها است. ايشان با موجوديت اسراييل و سلطه بهائيت بر شريان هاى سياسى و اقتصادى ايران، شديداً به مخالفت برخاست و اعلاميه هاى شديد اللحن بسيار صادر فرمود.

از ويژگى هاى مرجع معظم شيعه ،دستگيرى از فقيران و مستمندان، نظم دقيق در زندگى، سعه صدر و گشاده رويى، حافظه دقيق، خطّ خوش، عفو و گذشت، ساده زيستى، تواضع و فروتنى و ابتدا به سلام را مى توان نام برد. معظم له هر روز پيش از شروع درس ،به زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام و در ايام زيارتى مخصوصه، به زيارت امام حسين عليه السلام در كربلا مشرف مى شد و بسيارى از اوقات، شب هاى چهارشنبه به مسجد سهله مى رفت و به عبادت مى پرداخت.

معظم له،

ص: 247

براى إعلاى كلمه توحيد در سراسر جهان، مؤسسات فرهنگى و تبليغى بنياد نهاد كه صدها مسجد، مدرسه، كتابخانه، حسينيه، دار الايتام ،بيمارستان و درمانگاه در كشورهاى ايران، عراق ، لبنان، هند و پاكستان، آمريكا، انگليس، كانادا، مالزى، تايلند و بنگلادش نمونه هايى از آن هستند.

آن مرجع بزرگ شيعه، پس از 94 سال زندگى درخشان و پر بركت، و با تحمل رنج ها و فشارها و دردها و مصايب فراوان و پس از يك سال دورى از جوار جدّش اميرمؤمنان و تبعيد به كوفه، عصر روز شنبه، 8 صفر الخير 1413 ق (17 مرداد 1371 ش) بدرود حيات گفت و به اجداد طاهرينش پيوست و پيكر پاكش نيمه هاى شب، غريبانه و بدون تشييع و پس از نماز آيت اللَّه سيدعلى سيستانى بر آن، در كنار مسجد الخضراء در صحن حرم مطهر اميرالمؤمنين على عليه السلام مدفون شد .

اين واقعه، در عراق موجب برقرارى حكومت نظامى در شهرها و منع مجالس يادبود گرديد . اما در ايران، به مجرّد پخش خبر، از سوى دولت سه روز عزاى عمومى اعلام و تمام شهرها و خيابان ها سياهپوش گرديد و از سوى مراجع معظم تقليد و مقام معظم رهبرى، سران قواى سه گانه، شخصيت ها، نهادها و سازمان ها، پيام هاى متعدّد صادر و مجالس يادبود فراوان برگزار شد. و در كشورهاى مختلف جهان نيز از شخصيت عظيم علمى ايشان، تجليل به عمل آمد .

( شرح حال مفصل معظم له را در كتاب « يادنامه آيت اللَّه خويى » و مجله نور علم ، ش 47 ، ص 53 - 100 و كتاب « اختران فقاهت » ، ج 2 ، ص 349 - 400

ص: 248

نگاشته ام )

مشكوك به همراه حجةالاسلام حاج سيدمحمد امين خلخالى - اخو الزوجه ايشان - جان به جان آفرين تسليم كرد و به اجداد طاهرينش پيوست. پيكر پاكش بدن هر گونه مراسم تشييع و تدفين - به علت ممانعت رژيم بعثى عراق - پس از نماز ميت توسّط آيت اللَّه حاج سيدعلى بهشتى در جوار مرقد پاك پدرش در مسجد الخضراء - در كنار صحن مطهر اميرالمؤمنين عليه السلام به خاك سپرده شد .

خدمات دينى پرداخت، تا آن كه آيت اللَّه بروجردى در 1364 ق به قم آمد و به تجديد كيان علمى حوزه علميه قم پرداخت و آوازه و شهرتش در جهان علم و دانش طنين افكن شد و جويندگان دانش از هر سو، گرد وى آمدند كه از جمله آنان آيت اللَّه دانش آشتيانى بود كه يكسره به درس فقه و اصول معظم له حاضر شد و مورد توجه آن مرجع بزرگ قرار گرفت و سرپرستى كتابخانه مسجد اعظم بدو محول شد و او هم با كمال دلسوزى، آن را در رديف يكى از كتابخانه هاى نامى كشور در آورد و براى آن، نشريه وزينى بنام «نشريه كتابخانه مسجد اعظم» راه اندازى كرد.

نام وى پيش از پيروزى انقلاب اسلامى، در ذيل تمام اعلاميه هاى اعتراض آميز علما و مدرسين حوزه علميه قم ديده مى شد و پس از پيروزى انقلاب، از سوى امام خمينى به سمت امام جمعه آشتيان برگزيده شد و تا پايان عمرش، منشأ خدماتى به مردم آن سامان بود.

از تأليفات وى است:

1 . مجموعه مقالات (در مجلات مختلف)

2 . دو سرمايه نفيس (ترجمه كتاب «الثقلان»، شرح حديث ثقلين)

3 . رمز نيكبختى (ترجمه كتاب «سرّ السعادة» در فضيلت صلوات)

4 . سقيفه (ترجمه كتاب «السقيفه» درباره اوضاع پس از رحلت پيامبراكرم)

5 . نشريه كتابخانه مسجد اعظم (2 ج با همكارى نويسندگان)

6 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى (مخطوط)

آن عالم خدمتگزاردر حدود 92 سالگى، در رز جمعه 7 ربيع الثانى 1422 ق (7 تير 1380 ش) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در آشتيان و قم، در صحن حرم مطهر حضرت

ص: 251

معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 140 - 141 )

نهج البلاغه 9 . كليدهاى شناسايى نهج البلاغه 10 . روش هاى تحقيق در نهج البلاغه 11 . طرح هاى آموزشى نهج البلاغه 12 . روات و محدثين نهج البلاغه 13 . فهرست شروح نهج البلاغه 14 . اصول پنجگانه اعتقادى در نهج البلاغه 15 . اخلاق در نهج البلاغه (جزوات آموزشى، ويژه دانش آموزان مقطع راهنمايى و دبيرستان)

16 . اخلاق نظامى در نهج البلاغه 17 . مسؤوليت تربيت 18 . مسأله تربيت 19 . عقايد اسلامى 20 . فلسفه اجتهاد و تقليد 21 . سيرى در تفكر مادى 22 . مذهب روشنفكرى 23 . ابزار و وسايل تحقيق 24 . جهان بينى توحيد 25 . كدام اسلام 26 . طرح عقايد و احكام 27 . روش نوينى در تدريس احكام 28 . روش بررسى مكتب ها 29 . طرح هاى نوين آموزشى 30 . فرهنگ سخنان معصومين عليهم السلام (15 ج)

31 . تحليل تاريخ سياسى معصومين عليهم السلام (14 ج)

32 . سيره امام على عليه السلام (15 ج)

33 . امام على عليه السلام الگوى كامل انسانيت آن مرحوم، پس از پيروزى انقلاب اسلامى يكسره به تلاش و كوشش در راه احياى شعائر دينى پرداخت و هماره به تبليغ دين در شهرهاى مختلف كشور و تدريس در نهادهاى انقلابى و دانشگاه ها و سخنرانى در صدا و سيما پرداخت و عاقبت در بازگشت از سفر تبليغى خويش از كاشان، در تاريخ 5 ارديبهشت 1380 دچار سانحه تصادف گرديد و پس از گذشت ده روز در روز شنبه 15 ارديبهشت 1380 (11 صفر 1422 ق) در 50 سالگى بدرود حيات گفت و صبح روز يكشنبه، پيكرپاكش تشييع و

ص: 253

پس از نماز آيت اللَّه حسن زاده آملى بر آن، در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

و اكناف كشور پرداخت و آوازه منبرهايش در همه جا به خصوص آبادان و خرمشهر - طنين افكن شد ، او در ايام ملى شدن صنعت نفت در آن شهر شبانه روز منبر مى رفت و در تهييج افكار عمومى سهم به سزايى داشت . در جريان انقلاب اسلامى هم در منبرهاى خويش در گوشه و كنار كشور ، دادِ سخن مى داد و علناً از مفاسد دوران پهلوى انتقاد مى كرد و چندين بار ممنوع المنبر و ممنوع الخروج شد . وى در سال 1337 ش همراه با جمعى از فضلاى آن روز حوزه ، آيات عظام : مكارم شيرازى ، جعفر سبحانى ، نورى همدانى ، موسوى اردبيلى ، آقاموسى صدر و مجدالدين محلاتى ، مجلّه درس هايى از مكتب اسلام را تأسيس و از اعضاى اصلى هيئت مديره و هيئت تحريريه آن بود و در آن مقالات « مفاخر اسلام » و « داستان هاى ماه » را مى نوشت و پس از چند سال ، با تأسيس دارالتبليغ اسلامى ، از اعضاى اصلى و مدرّسين آن بود و ساليان بسيار در آنجا تدريس مى نمود . مرحوم استاد ، هر جا كه مى رفت بذر ايمان در قلوب مردم مى پاشيد و با تأسيس مساجد و كتابخانه ها ، و نشر معارف دين با كتاب ها و منبرهايش ، نسلى متديّن را تربيت نمود . در قم ، در خانه خود انجمن ضد بهائيّت و انجمن تبليغات دينى براى جوانان تأسيس نمود و با تشكيل كلاس هاى متعدد - با همكارى مرحوم حاج شيخ غلامحسين عابدى قمى و مرحوم حاج ميرزا حسن نورى همدانى - نسلى از جوانان مؤمن و متدين را تربيت نمود .

ص: 255

او با دومين كتابش - شرح حال وحيد بهبهانى - مورد تقدير و تشويق خاص آيت اللَّه العظمى بروجردى قرار گرفت و به دنبال آن ، كتاب هاى ارزنده اش در شرح حال علماى بزرگ شيعه يكى پس از ديگرى تأليف و چاپ شد . او سراسر عمر پربارش را به تأليف و تحقيق و تبليغ دين گذرانيد و كتاب هايش نيز به عنوان سرمشق تأليف براى فضلاى جوان باقى ماند .

وى در سال 1350 ش به تهران منتقل شد و با تلاش فراوان به ادامه كارهاى پربارش پرداخت و علاوه بر تأليف و منبر ، به شركت در كنگره هاى داخلى و خارجى و ايراد سخنرانى و ارائه مقالات و تدريس در دانشگاه ها اشتغال داشت . مرحوم شريف رازى درباره او مى نويسد :

« نويسنده ارجمند و خطيب دانشمند ، حجةالاسلام آقاى دوانى ، از مشاهير گويندگان و معاريف نويسندگان و اساتيد اهل منبر ، عالمى كامل و فاضلى عامل ، و اديبى اريب و شاعرى حسيب و محققى فرزانه است » .

( گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 361 )

مرحوم دوانى ، طبع شعر عالى ، و اشعار فراوان و اخلاقى نكو داشت ، خوش سخن و خوش خط و خوش اخلاق بود . از وقتش كمال بهره را مى برد ، به بسيارى از كشورهاى اسلامى و اروپايى ، براى منبر و تبليغ دين سفر كرد و مشاهدات خود را در كتابى نگاشت .

آثار معظم له عبارتند از :

1 . اميرالمؤمنين در شعر فقها ، حكما و عرفاى نامى 2 . اميرالمؤمنين ، خليفةاللَّه ، صديق اكبر و فاروق اعظم 3 . اصول اعتقادى و فروع

ص: 256

عملى اسلام 4 . امام زمان در گفتار ديگران 5 . بانوى بانوان جهان 6 . بحثى درباره همسران پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم ( مجله مكتب اسلام )

7 . پيامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب 8 . پيشوايان بزرگ ما ( در مجله مكتب اسلام )

9 . تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت 10 . نظرى اجمالى به جنگ هاى صدر اسلام 11 . سيماى جوانان در قرآن و تاريخ اسلام 12 . جهانگردى و جهانگردان نامى 13 . داستان هاى اسلامى ( 2 ج ) 14 . داستان هاى ما ( 3 ج ) 15 . دانشمندان عامه و مهدى موعود عليه السلام 16 . زن در قرآن 17 . زندگانى زعيم بزرگ عالم تشيع آيت اللَّه بروجردى 18 . سفراى امام زمان عليه السلام 19 . سير اجتهاد در اسلام ( يادنامه اولين كنگره نهج البلاغه )

20 . سيره ائمه معصومين عليهم السلام 21 . شرح حال و آثار و افكار آيت اللَّه بهبهانى 22 . شرح زندگانى استاد كل وحيد بهبهانى 23 . شرح زندگانى جلال الدين دوانى 24 . شعاع وحى بر فراز كوه حرا 25 . شيعه در اندونزى ( در مكتب اسلام )

26 . مجموعه مقالات در موضوعات گوناگون 27 . محدث نامى حاج شيخ عباس قمى ( 2 ج ) 28 . مفاخر اسلام ( 8 ج ) 29 . موعودى كه جهان در انتظار اوست 30 . نگاهى كوتاه به زندگانى پرافتخار سيدرضى مؤلف نهج البلاغه 31 . هنر نويسندگى 32 . خاطرات من از استاد شهيد مطهرى 33 . امام خمينى در آئينه خاطره ها 34 .

ص: 257

راز نماز در نهج البلاغه 35 . نقد عمر - زندگى و خاطرات 36 . افتخارات مردان مرد سيستان ( در دفاع از اميرالمؤمنين و اعتراض به فاجعه عاشورا ) .

37 . آغاز وحى و بعثت پيامبر در تاريخ و تفسير طبرى 38 . علما و مردان نامى بوسنى و هرزگوين 39 . فرقه ضاله و سرقت آيات و احاديث 40 . محمّد بن جرير طبرى ( بررسى و نقد تاريخ و تفسير طبرى )

41 . مشاهير فقها و مراجع تقليد شيعه 42 . نهضت دو ماهه روحانيون ايران 43 . نهضت روحانيون ايران ( 10 ج ) 44 . هزاره شيخ طوسى ( 2 ج ) 45 . غدير خم حديث ولايت 46 . حاج شيخ هادى نجم آبادى .

ج . ترجمه ها

47 . آثار تمدن اسلامى در اسپانيا و پرتغال 48 . اجتهاد در مقابل نص - ترجمه النص والاجتهاد شرف الدين 49 . خاندان آيت اللَّه بروجردى - نوشته : آيت اللَّه بروجردى 50 . تاريخ فتوحات مسلمانان در اروپا 51 . صحنه هاى تكان دهنده در تاريخ اسلام - نوشته : شكيب ارسلان 52 . على عليه السلام چهره درخشان اسلام - ترجمه مقدمه شرح ابن ابى الحديد 53 . فرقه وهابى و پاسخ شبهات آنها - ترجمه البراهين الجلية - سيدمحمّدحسن قزوينى 54 . فروغ هدايت - ترجمه مصباح الهداية - آيت اللَّه مير سيدعلى بهبهانى 55 . مهدى موعود عليه السلام - ترجمه جلد 13 بحار - ( با مقدمه و پاورقى هاى فراوان ) ،

56 . علما و شعراى بوسنى و هرزگوين .

د - تصحيح و تحقيق و تهذيب

57

ص: 258

. تاريخ قم - تأليف محمّدحسين ناصر الشريعة 58 . جامع المسائل - آيت اللَّه مير سيدعلى بهبهانى 59 . در پيرامون نهج البلاغه - تأليف : سيدعباس ميرزاده اهرى 60 . سير حديث در اسلام - تأليف : سيداحمد ميرخانى 61 . شاهراه هدايت - تأليف آيت اللَّه بهبهانى - ترجمه : سيدمحمّدرضا شفيعى 62 . شوق مهدى عليه السلام - اشعار ملامحسن فيض كاشانى 63 . فروغ ايمان 64 . مباحثى در معارف اسلامى 65 . نگاهى به آثار فقهى شيخ طوسى - تأليف : آيت اللَّه سيدرضا صدر 66 . خاندان علامه مجلسى - ميرزا حيدر على مجلسى 67 . مرآت الاحوال جهان نما - تأليف : آقامحمّدعلى بهبهانى 68 . تاريخ و سفرنامه حزين - تأليف : علامه محمّدعلى حزين گيلانى 69 . خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفى .

سرانجام آن مورخ بزرگ شيعه ، در شامگاه روز دوشنبه 18 ذيحجة الحرام 1427 ق - عيد سعيد غدير - 18 دى 1385 ش ، در 77 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع در تهران ، پيكر پاكش در روز پنجشنبه 20 دى ماه در قم ، با شركت انبوه علما و فضلا ، تشييع و پس از نماز آيت اللَّه جعفر سبحانى برآن ، در صحن عتيق حرم حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد و در غم فقدان وى ، پيام هاى تسليت متعدد از سوى مام معظم رهبرى ، مراجع تقليد و شخصيت هاى عالى نظام صادر شد .

دين بوده اند. پدرش آيت اللَّه علامه حاج ميرزا احمد مجتهد و عمويش آيت اللَّه العظمى حاج ميرزا صادق آقا تبريزى و آيت اللَّه علامه حاج ميرزا محسن تبريزى (فرزند آيت اللَّه ميرزا محمّد مجتهد فرزند آيت اللَّه مولى محمد على قراچه داغى تبريزى صاحب شرح تبصره علامه حلّى) بوده اند. فقيد سعيد در حدود سال 1320 ق در تبريز زاده شد. پس از دوران كودكى و طىّ آموزش هاى ابتدايى، به فراگيرى سطوح نزد پدر بزرگوارش و ديگران پرداخته، پس از مدتى رهسپار حوزه علميه نجف اشرف گرديد. در آن جا پس از تكميل سطح، به درس آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، ميرزاى نايينى، آقا ضياء عراقى و شيخ محمد حسين اصفهانى حاضر شده و بهره هاى فراوان برد. پس از چندى به تبريز بازگشت و تا آخر عمر مباركش به ترويج دين و بزرگداشت شعائر مذهبى تدريس علوم دينى، افتاء و تربيت شاگردان و راهنمايى مؤمنان و امامت جماعت (در مسجد جمعه) پرداخت. از آثار ايشان به غير از تقريرات درس فقه و اصول اساتيد خويش، رساله «توضيح المسائل» است. آن مرد بزرگ پس از عمرى تلاش و كوشش در راه إعلاى كلمه توحيد در تاريخ سه شنبه 14 محرم الحرام 1416 ق (23خرداد1374 ش) در 95 سالگى بدرود حيات گفت. در غم فقدان وى پيام تسليتى از سوى مقام معظم رهبرى آيت اللَّه خامنه اى صادر شد.

ميرزا كاظم دينورى - قاضى طباطبائى - شيخ عبدالحسين تبريزى - شيخ عبدالحميد شرابيانى

پايان رسانيدن تحصيلات دبيرستان، تحت تأثير مجالس و مواعظ آيت اللَّه شيخ مهدى معزالدوله، به تحصيل علوم دينى علاقه مند شد و در مدرسه مروى، به فراگيرى سطوح پرداخت. سپس در سال 1351 ش، به حوزه علميه قم آمد و نزد آيات عظام: گلپايگانى، مرعشى نجفى، شريعتمدارى و اراكى و نيز حضرات آقايان: شيخ راضى تبريزى و شيخ محمد تقى مجلسى به تحصيل خارج فقه و اصول و استحكام بنيه علمى خويش پرداخت و هم زمان به تأليف و تدريس مشغول بود. معظم له، يكى از اساتيد پر كار و پرتأليف حوزه بود كه از لحظات عمر كوتاهش، نهايت استفاده را برد و آثار فراوانى از خود به يادگار نهاد. او علاوه بر فعاليت هاى علمى اش، در مسجد «حبيب اللَّه بيك» به اقامه جماعت و ارشاد مؤمنان و دستگيرى مستمندان اشتغال داشت و سرانجام، پس از عمرى پربار، در 54 سالگى در روز پنجشنبه 20 جمادى الثانى 1423 ق (7 شهريور 1381 ش)، پس از يك بيمارى، چشم از جهان فروبست و در روز جمعه 8 شهريور، پس از نماز آيت اللَّه حاج آقا تقى طباطبايى قمى بر پيكرش، در بقعه على بن بابويه قمى به خاك سپرده شد.

آثار چاپى اش عبارت اند از :

1 . ترجمه كامل الزيارات - ابن قولويه -

2 . ترجمه جوامع الجامع - طبرسى -

3 . ترجمه كشف المراد - علامه حلّى -

4 . ترجمه باب حادى عشر - علامه حلّى -

5 . از مدينه تا مدينه (مقتل امام حسين)

6 . كفاية الرمل - امهات مسائل علم رمل -

7 . مباحث الاصولية - دوره اصول فارسى -

8 . اللباب

ص: 261

- شرح فارسى خلاصة الحساب (شيخ بهايى)

9 . تحفة الاحباب - شرح فارسى تشريح الافلاك (شيخ بهايى)

10 . تشريح المقاصد - ترجمه و شرح فارسى فرائد الاصول - (6 ج)

11 . تشريح المطالب - ترجمه و شرح فارسى مكاسب - (7 ج)

12 . تحرير الفصول - ترجمه و شرح فارسى كفاية الاصول - (7 ج)

13 . فصول المنطق - ترجمه و شرح لئالى المنتظمه حاجى سبزوارى - (2 ج)

14 . فصول الحكمة - ترجمه و شرح منظومه حاجى سبزوارى - (3 ج)

15 . المباحث الفقهية - شرح فارسى «شرح لمعه» - (30 ج)

16 . منهج الهداية - شرح مبحث وقت و قبله لمعه

17 . بيان المراد - شرح فارسى اصول فقه مظفر - (3 ج)

18 . تفصيل الفصول - شرح فارسى معالم الاصول - (3 ج)

19 . توضيح المبانى - شرح فارسى مختصر المعانى (6ج)

20 . الكلام الغنى - شرح فارسى باب اول و رابع مغنى - (3 ج)

21 . گنجينه ذهنى - اصطلاحات علوم -

22 . الآثار الباقية - شرح فارسى حاشيه ملا عبداللَّه -

23 . الكلام اللطيف - شرح فارسى تصريف -

24 . الافاضة - شرح فارسى هدايه -

25 . المباحث النحوية - شرح فارسى صمدية - (4 ج)

26 . انيس الطالبين - ترجمه آداب المتعلمين

27 . اساس الصرف 28 . روش تجزيه و تركيب 29 . تصحيح شرح نهج البلاغه ملا فتح اللَّه كاشانى

30 . تصحيح رساله حقوق علامه مجلسى

و آثار غيرچاپى اش نيز عبارت اند از :

31 . حاشيه بر عروة

ص: 262

الوثقى 32 . شرح فارسى شرايع الاسلام (10 ج)

33 . الفوائد النحوية فى ما يروى عن الائمة الاثنى عشرية 34 . رسالة در صلاة جمعه - تقريرات درس آية اللَّه محمدتقى مجلسى -

35 . الدرة الئمينه - شرح عربى صمديه -

و تبليغ دين پرداخت .

او يكى از شاگردان ويژه آيت اللَّه شيخ محمّدباقر ملكى ميانجى بود و بيست سال از محضر آن مفسّر و متكلم عاليقدر بهره برد و دروس او را به رشته تحرير درآورد كه برخى از آنها منتشر شده است .

آثار معظم له عبارتند از :

1 - رساله در مباحث معاد به عربى

2 - رساله در مباحث توحيد به عربى

3 - انوار بيان در مباحث توحيد قرآن ( چاپ شده )

4 - معاد از ديدگاه قرآن و حديث و عقل ( چاپ شده )

5 - استنساخ و تنظيم دروس معارف قرآن اثر مرحوم ميرزا مهدى اصفهانى

6 - تفسير سوره هاى قصار قرآن 7 - تفسير سوره حمد و اوائل بقره و آل عمران و نساء 8 - رساله دفاع از علم و عالم به فارسى

9 - رساله در اعجاز قرآن به فارسى

10 - رساله در اعجاز قرآن به عربى

11 - رساله در حقيقت روح از ديدگان قرآن و حديث به فارسى

12 - رساله در اصول فقه 13 - رساله در خمس و زكاة و انفال 14 - رساله نبوّت و امامت 15 - ديوان شعر در مراثى آل محمّد به آذرى

16 - حاشيه بر تحرير الوسيله وى ، در سحرگاه روز 28 صفر الخير 1416 ق ( 7 تير 1374 ش ) در 75 سالگى بدرود حيات گفت و پيكرش پس از تشييع شايسته و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى ، در مقبرة العلماء قبرستان باغ بهشت - قم - در خاك آرميد .

بهار سال 1302(1342 ق) در روستاى خليل محلّه بهشهر زاده شد. پدرش آيت اللَّه شيخ محمد باقر هزار جريبى مازندرانى - از علماى بنام و مشهور بهشهر و نواحى - فرزند علامه آيت اللَّه شيخ محمد حسين هزار جريبى (از شاگردان شيخ اعظم انصارى) فرزند آقا شيخ محمد كاظم بن علامه بزرگوار شيخ محمد على (م 1245 ق) فرزند علامه سترگ آيت اللَّه شيخ محمد باقر هزار جريبى مازندرانى نجفى (م 1205 ق) استاد سيدبحرالعلوم، شيخ جعفر كاشف الغطا و ميرزاى قمى بوده است كه سابقه سيصد سال روحانيت و رياست و مرجعيت شيعه را بر عهده داشته اند .

فقيد سعيد دوازده ساله بود كه به عشق فراگيرى علوم اهل بيت عليهم السلام به حوزه علميه آيت اللَّه كوهستانى كوچيد و پس از خواندن مقدمات و ادبيات، به مباحثه شرح لمعه با هم مباحثه اش آيت اللَّه محمدى لايينى پرداخت و سپس رسائل و مكاسب را نزد آيت اللَّه كوهستانى فراگرفت. 23 ساله بود (1325 ش) كه به نجف اشرف مهاجرت كرد و كفاية الاصول را نزد آيت اللَّه حاج ميرزا حسن يزدى و آيت اللَّه شيخ صدرا بادكوبه اى آموخت . پس از آن به درس خارج آيات عظام: سيدمحسن حكيم، سيدمحمود شاهرودى، سيدابوالقاسم موسوى خويى و ميرزا هاشم آملى حاضر شد و مبانى فقه و اصول و تفسير خويش را مستحكم نمود و اين همه دوازده سال به طول انجاميد و با كسب اجازات متعدد اجتهاد و روايت در سال 1338 ش به ايران آمد و در زادگاه خويش اقامت گزيد. آن گاه به بنياد حوزه علميه و مسجد و حسينيه و تدريس علوم اسلامى و تربيت شاگردان فاضل و فرزانه، امامت جماعت،

ص: 265

راهنمايى مردم، تأليف و تصنيف پرداخت و پس از ده سال در 1347 ش به تهران آمد و در مسجد شفا به امامت جماعت و در مدرسه چهلستون و مدرسه شيخ عبد الحسين به تدريس مكاسب و كفايه اشتغال ورزيد. سپس در سال 1364 ش به حوزه علميه قم كوچيد و به تدريس خارج فقه و اصول دست يازيد. فقيد سعيد بسيار متواضع و خوش برخورد و ساده زيست و قانع بود و از شهرت گريزان. داراى خطّى خوش و خلقى نكو و ذوقى عرفانى بود و اشعار حافظ را از حفظ داشت و آن را بسيار مى خواند و روزانه به اذكار و اوراد بسيار به ويژه زيارت عاشورا و استغفار مى پرداخت و براى تهذيب نفس و صفاى روح چند بار چله نشست و ترك مأكولات حيوانى نمود. وى عاشق تدريس بود و در تهران هر روز چند درس مى داد و موضوع درس براى او تفاوتى نمى كرد، از شرح امثله و جامع المقدمات تا كفايه الاصول رابه جويندگان دانش تدريس مى نمود.

برخى از تأليفات ايشان عبارت اند از:

1 . تفسير سوره حمد (فارسى)

2 . علم نحو 3 . رسالة فى المشتق 4 . شرح اجتهاد و تقليد عروة الوثقى 5 . شرح تبصرة المتعلمين علامه حلّى .

ايشان، در تاريخ يكشنبه 27/12/1374 (27 شوال المكرم 1416 ق) در 72 سالگى پس از تهجد و نماز صبح، به هنگام خواندن زيارت عاشورا در فضاى باز بدرود حيات گفت و در روز دوشنبه، پس از تشييع، به زادگاه خويش انتقال داده شد و در ميان اندوه بسيار مردم و با حضور شخصيت هاى دينى و سياسى استان

ص: 266

مازندران - به ويژه ائمه جمعه و جماعات - در مدرسه اى كه خود بنياد نهاده بود، به خاك سپرده شد.

آيت اللَّه نورى همدانى بر آن (در تهران) به قم انتقال داده و در بقعه متبركه ابن بابويه به خاك سپرده شد .

( برگرفته از مقاله آقاى غلامرضا گلى زواره )

در متنجّس 17 . رساله در عصير عنبى 18 . رساله در حكم فقاع 19 . رسال در طهارت و نجاست اهل كتاب 20 . رساله در تحقق وطن شرعى 21 . كتاب الصلاة 22 . كتاب الحج 23 . كتاب الاجارة 24 . رساله در عموم حجية البينّة 25 . رساله در اعتبار قول عدل واحد 26 . رساله در قول ذى اليد 27 . رساله در حديث لاتعاد 28 . حاشيه بر شرح تجريد 29 . حاشيه بر شرح منظومه (تا بحث جواهر و اعراض)

30 . رساله در علم جفر معظم له، پس از عمرى 78 ساله در روز جمعه 9 ربيع الثانى 1420 ق (اوّل مرداد 1378 ش) بدرود حيات گفت و پيكرش در روز شنبه 10 ربيع الثانى، پس از تشييع و

نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى، در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 8 ، ص 168 - 171 )

سال 1365 ق در آن جا اقامت گزيد و سطوح عاليه و زبان هاى اردو، انگليسى و فارسى را هم آموخت و درجه فخرالافاضل را دريافت كرد. استادانش در اين زمان آقايان: پدرش (حاشيه، مختصر، شرايع)، شيخ محمدمصطفى جوهر (باب حاديعشر و مقامات حريرى)، سيدظفر حسن رضوى (معالم، شرح لمعه، رياض، قوانين، رسائل، نهج البلاغه و اصول كافى)، و سيدمحمّد رضى زنكى پورى (شرح تجريد، شرح هداية الحكمة و عماد الاسلام) بودند، او در اين مدت اغلب مدارك رسمى دولتى را از دانشگاه عليگره اخذ كرد و زبان هاى هفتگانه: عربى، فارسى، انگليسى، اردو، هندى، گجراتى، سواحيلى را به خوبى فراگرفت. آن گاه به تبليغ دين و مذهب اهل بيت عليهم السلام در بنارس و حسين كنج پرداخت و در شهر حسين كنج ساكن شد و مسجد جامع آن را بنياد نهاد و در انجمن ترقى اردو به فعاليت پرداخت و در كوپال بور، متولى اوقاف مسجد و حسينيه شهر بود و زمين هاى موقوفه را كه دولت هند به تصرف خود درآورده بود، با تلاش فراوان از چنگ دولت خارج كرد و به وقف برگرداند .

در سال 1381 ق، به تانزانيا رفت و در مدت 7 سال به تبليغ تشيع - كه در آن زمان اسمى و رسمى از آن در آن كشور به چشم نمى خورد - پرداخت و با قدمى استوار، به نشر معارف اهل بيت عليهم السلام اقدام كرد و از همه مخالفت ها و مانع تراشى ها نهراسيدو يك تنه و مردانه در منابر و مساجد خويش، نام اهل بيت عليهم السلام را زنده گردانيده و با تشكيل جلسات و نامه نگارى هاى فراوان با علماى شيعه

ص: 270

در ساير مناطق آفريقا، آنان را به تشكيل يك موسسه فراگير و هيأت تبليغى، تشويق كرد تا آن كه در سال 1384 ق، در كنگره خوجه اثناعشريه آفريقا تشكيل اين مؤسسه تصويب شد و در سال 1387 ق، در ادارات دولتى تانزانيا، مؤسسه «بلال مسلم ميشن» به تصويب رسيدو از آن پس اين مؤسسه فخيم و ارزشمند در ساير كشورهاى آفريقايى مانند: كنيا، نيجريه، غنا، موزامبيك، ماداگارسكار و جزاير ترى نى داد به تصويب رسيدو شمار فعاليت هايش افزايش يافت و موفق شد بيش از پنجاه هزار نفر را به مذهب تشيع رهنمون سازد و حدود 200 كتاب (از جمله تفسير الميزان و الغدير) را به زبان هاى گوناگون منتشر نمايد و دها مسجد، مدرسه، كتابخانه، حوزه علميه، مهد كودك، خانه هاى مسكونى و درمانگاه بنا نهاد و مجلات انگليسى و سواحيلى را چاپ و نشر نمايد .

آن مرد بزرگ، عمرش را يكسره به تحقيق و تأليف و تبليغ گذرانيد و در هند و آفريقا، فعاليت هاى نمايانى نمود و يادگارهاى ارزشمند از خود به جاى نهاد. وى عضو هيأت امناى «رابطة اهل البيت الاسلامية» در لندن، «بلال مسلم ميشن» در آفريقا و «مجمع جهانى اهل بيت» در ايران بود و از تمام مراجع تقليد گذشته و حال قم و نجف اشرف، اجازه حسبيه داشت و در راه تبليغ دين به اكثر كشورهاى آسيا، اروپا، آمريكا و آفريقا سفر كرد و آرام و قرار نداشت. از او بيش از 40 تأليف به زبان هاى انگليسى و سواحيلى بر جاى مانده و به زبان هاى ديگر نيز ترجمه شده است كه برخى از آن ها عبارت اند از :

1 . رسائل (البداء، التقية، مسألة

ص: 271

تحريف القرآن)

2 . الحجاب 3 . الاسلام 4 . معنى التشيع و بدئه 5 . كشف فتنة الوهابية 6 . فرق الشيعة 7 . مصونية القرآن عن التحريف 8 . محمد صلى الله عليه وآله وسلم هو آخر الانبياء 9 . يوم القيامة 10 . النظام العائلى فى الاسلام 11 . منشور الحقوق (شرح رساله حقوق امام سجاد عليه السلام)

12 . حرمة لحم الخنزير 13 . مبادى دروس الاسلام 14 . مالابدّ منه للمسلم ان يعرف و يعتقد 15 . ماهى الحاجة الى الدين 16 . ترجمه تفسير الميزان (انگليسى)

17 . اله الاسلام 18 . العدل الالهى 19 . النبى الاقدس و النبوة 20 . الامامة او، پس از 43 سال اقامت در تانزانيا و در 78 سالگى، در روز پنجشنبه 30 خرداد 1381 ش (8 ربيع الثانى 1423 ق) در دارالسلام درگذشت و پيكر پاكش در روز دهم ربيع الثانى، پس از تشييع باشكوه و نماز فرزندش حجةالاسلام و المسلمين سيدمحمد رضوى، در قبرستان شيعيان به خاك سپرده شد.

پرداخت و در 1361 ق به حوزه علميه قم آمد و در درس هاى سطوح اساتيد وقت و پس از آن در درس فقه و اصول آيت اللَّه بروجردى و درس فلسفه (اسفار و شرح منظومه) علامه طباطبايى شركت كرد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. در 1372 ق به اروميه باز آمد و به خدمات دينى، مانند وعظ و تبليغ، تأليف، تفسير قرآن و تدريس پرداخت و تا سال 1390 ق به طول انجاميد. در اين سال به تهران مهاجرت كرد و به ادامه تأليفات خويش و تبليغ دين پرداخت .

وى، عالمى با خُلق و خوى خوش، متواضع و ساده زيست و قانع بود كه در كتاب هايش در پى حل مشكلات فكرى نسل جوان بود .

برخى از كتاب هاى وى عبارت اند از:

1 . آغاز و انجام جهان 2 . تجسم عمل يا تبدل نيرو به ماده 3 . ساختمان آينده انسان 4 . پيدايش انسان 5 . حل شبهه آكل و مأكول آن مرحوم، در 77 سالگى در روز دوشنبه 17 ارديبهشت 1380 ش (13 صفر 1422 ق) بدرود حيات گفت و پيكرش را در روز سه شنبه به قم انتقال داده و پس از تشييع شايسته و به خاك سپرده شد .

چون حضرات آيات : شيخ محمد سلطان العلماء (رسائل و مكاسب ) ، آقا سيدمحسن غروى اراكى (كفايه)، آقا سيدكاظم گلپايگانى (شرح منظومه) فراگرفت .

سپس در سال 1355 ق به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و اندكى (9 ماه) در درس آيت اللَّه العظمى حائرى و پس از درگذشت استاد، به درس هاى فقه و اصول آيت اللَّه سيدمحمد حجت كوهكمرى و درس اسفار حضرت امام خمينى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. با ورود آيت اللَّه العظمى بروجردى به قم در سال 1364 (1324 ش) به درس هاى معظم له حاضر شد و بهره هاى فراوان برد. سپس به تبليغ دين و ترويج مذهب پرداخت و در اين راستا زمانى چند به دستور آيت اللَّه العظمى گلپايگانى در شهرهاى آشتيان، ماهشهر، مسجد سليمان و شهررى سكونت گزيد و زندگى خود را به اقامه جماعت و تفسير قرآن و بيان احكام شرع و مبارزه با مفاسد رژيم پهلوى سپرى ساخت و در اين راه متحمل اذيت هاى گوناگون شد تا آن جا كه ساواك وى را از مسجد سليمان اخراج كرد و به قم فرستاد .

پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به حكم حضرت امام به سمت امامت جمعه و مديريت حوزه علميه شهررى برگزيده شد و تا زمانى كه از نعمت سلامتى و توانايى برخوردار بود، به گره گشايى از كار مردم و تدريس و تربيت شاگردان (در مدرسه برهانيه ) اقامه جمعه و جماعت (در مسجد جامع حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام) مى پرداخت .

از آثار وى : تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه حجت را مى توان نام برد .

وى ، در روز سه شنبه 13 آذر 1380 ش

ص: 274

(18 رمضان 1422 ق) در 85 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز حجةالاسلام درّى نجف آبادى بر آن ، در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 158 )

لمعه را به خوبى آموخت و در اين ميان، از درس هاى آيت اللَّه سيدمرتضى علوى فريدنى و آيت اللَّه شيخ جعفر صبورى قمى هم بهره هاى فراوان برد. در 19 سالگى (سال 1362 ق) به نجف اشرف مهاجرت كرد و بخش عمده سطوح عاليه را از حضرات آيات: ميرزا حسن يزدى (رسائل)، سيديحيى مدرسى يزدى (مكاسب) و ميرزا باقر زنجانى (كفايه) فراگرفت و در بازگشت به قم (1370 ق)، قسمت هاى برجاى مانده رسائل (برائت و اشتغال) و مكاسب را از حضرت امام خمينى آموخت و مورد علاقه فراوان ايشان قرار گرفت. با ورود آيت اللَّه العظمى بروجردى به قم ، در سال 1365 ق (1325 ش) به درس فقه و اصول معظم له حاضر شد و علاوه بر آن، درس هاى آيات عظام: سيدمحمد حجت كوهكمرى، سيدمحمد محقق داماد، سيداحمد خوانسارى و علامه سيدمحمدحسين طباطبايى را ساليان فراوان، درك كرد و از فيض آنان بهره بسيار برد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. وى علاوه بر تحصيل، به تدريس سطوح عاليه و خارج فقه و اصول نيز پرداخت و بيش از پنجاه سال، به مباحثه فقه و حديث و تفسير با آيات معظم: احمدى ميانجى، پايانى اردبيلى، شبيرى زنجانى، آذرى قمى، و گاه با شهيد بهشتى، سيدموسى صدر و موسوى اردبيلى اشتغال داشت .

معظم له، در كنار مطالعات رايج حوزه هاى علميه - فقه و اصول - به تحقيق در تفسير، حديث، تاريخ، كلام و مذاهب اسلامى پرداخت و يكى از صاحب نظران برجسته علوم اسلامى در حوزه علميه قم به شمار مى رفت. وى با مقارنه و تطبيق كتاب هاى آسمانى (تورات و انجيل) با قرآن مجيد، نقاط اشتراك و افتراق آن ها را

ص: 276

با قرآن روشن ساخت و يادداشت هاى بسيار در شناخت فرقه هاى گوناگون اسلامى فراهم آورد. وى و گروهى از دوستانش نخستين كسانى بودند كه در حوزه علميه قم كار گروهى را بنياد نهادند و جلسات بررسى ماركسيسم و اصول ديالكتيك را تشكيل دادند و بازده انديشه ها و بحث هاى خويش را در اختيار ديگران قرار مى دادند. آنان نوشتارها و تأليفاتشان را در اختيار يكديگر قرار مى دادند و نظرات اصلاحى هم ديگر را به كار مى بردند. آنان با يارى و همفكرى يكديگر، شالوده «جامعه مدرسين حوزه علميه قم» را پى افكندند كه در جريان انجمن هاى ايالتى و ولايتى و پس از آن و در طول تاريخ مبارزات مردم مسلمان ايران به رهبرى امام خمينى، نقش حساس و بنيادين خود را ايفا كرد و در گسترش پيام مرجعيت و روحانيت در گوشه و كنار كشور شركت مستقيم داشت، كه نام آيت اللَّه روحانى، در تمام اعلاميه هاى ضد رژيم - و از جمله اعلاميه تاريخى خلع شاه از سلطنت - ديده مى شود. معظم له، پس از پيروزى انقلاب اسلامى، در جهت تقويت و حمايت از نظام از هيچ كوششى فروگذار نكرد و سه بار به عنوان نماينده مردم استان هاى مركزى و قم، در مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد و در جنگ تحميلى عراق عليه ايران، فرزند برومندش ثقةالاسلام سيدعلى روحانى راتقديم كاروان شهداى انقلاب اسلامى نمود. او در عين حال، فقيهى دلسوز به حال جامعه و عالمى عامل به دستورات دين بود. از بام تا شام، درِ خانه اش - كه يادگار بيت يكصد ساله فقاهت و مرجعيت و رياست عامه قم بود - به روى همگان باز بود و با صبر و

ص: 277

حوصله تمام، به مشكلات مردم رسيدگى مى كرد و بسيارى از خانواده هاى نيازمند را تحت سرپرستى و عنايت خود قرار داده بود. وى با اخلاق خوش و زبان ملايمش مرهمى بود بر زخم دل هاى رنجديده، او در ميان مردم قم - به دليل سابقه خانوادگى و زهد و تقوا و ويژگى هاى ممتاز خود - جايگاهى والا داشت و مسجدش - كه هر سه وعده صبح و ظهر و شب اقامه جماعت مى كرد - محل اجتماع مردم متدين بود. زندگى اش بسيار ساده و نشانه هاى بى اعتنايى به زخارف دنيوى از آن نمايان بود و به حق مى توان گفت: رفتار و كردارش و زندگى اش، يادآور زندگى پيشوايان دين و ائمه طاهرين عليهم السلام بود .

تأليفات معظم له عبارت اند از :

1 . بحوث مع اهل السنة و السلفية 2 . فرقة السلفية و تطوراتها فى التاريخ (در كنفرانس علوم انسانى در ژاپن به عربى و انگليسى به چاپ رسيد)

3 . الوتر ثلاث ركعات (همراه با نظرات آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى)

4 . احاديث اهل البيت عليهم السلام عن طريق اهل السنة (با همكارى آيت اللَّه احمدى ميانجى، چند جلد)

5 . مجموعه مقالات (در مجلات مكتب اسلام، نور علم)

اين مقالات در يادنامه اش بنام «عالم ربانى» به چاپ رسيده است.

و كتاب هاى غيرچاپى اش هم عبارت اند از:

6 . حاشيه بر تفسير جوامع الجامع 7 . تفسير سوره حمد 8 . تفسير سوره فجر 9 . تاريخ فرق و مذاهب اسلامى (2 ج)

10 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه محقق داماد آن فقيه پارسا، پس از پشت سر نهادن يك دوره بيمارى - و پس از زمان كوتاهى از درگذشت

ص: 278

برادرش حجةالاسلام حاج سيدهادى روحانى و يار وفادار و دوست گرانقدرش آيت اللَّه احمدى ميانجى - در 77 سالگى، در روز پنجشنبه 3 آذر 1379 (26 شعبان المعظم 1421 ق) چشم از جهان فروبست و به اجداد طاهرينش پيوست. با اعلام خبر وفاتش، از سوى مراجع تقليد و مقام معظم رهبرى پيام هاى تسليت صادر شد و پيكر پاكش در صبح جمعه 27 شعبان، با حضور هزاران نفر تشييع و پس از نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در كنار دوست ديرين خويش آيت اللَّه احمدى ميانجى به خاك سپرده شد.

در سال 1357 ق، به نجف اشرف مهاجرت كرد و ساليان فراوان در درس هاى فقه و اصول آيات عظام: شيخ محمد حسين غروى اصفهانى، شيخ محمد كاظم شيرازى، شيخ محمدعلى كاظمى خراسانى، شيخ محمدرضا آل ياسين، سيدابوالحسن اصفهانى و از همه بيشتر در دروس آيت اللَّه سيدابوالقاسم موسوى خويى حاضر شد و بهرهاى فراوان برد و در شمار يكى از معروف ترين فضلا و مدرسين نجف، در آمد. وى هم زمان با تحصيل، به تدريس سطوح عاليه و تقرير درس اساتيدش براى گروهى ديگر پرداخت و حلقه درسى اش، يكى از پرجمعيت ترين درس هاى رسائل و مكاسب و كفايه حوزه نجف به شمار مى رفت . معظم له در كمتر از 40 سالگى به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و گروهى بسيار به درس هاى وى حاضر شدند .

برخى از شاگردانش ، در نجف اشرف عباتند از حضرات آيات : شهيد سيد محمدباقر صدر ، شهيد سيدعبدالصاحب حكيم، شيخ محمدمهدى شمس الدين ، سيدمحمدحسين فضل اللَّه، سيدمحمدجواد فضل اللَّه ، سيدمحيى الدين غريفى ، سيدابراهي حجازى، شيخ محمدصادق جعفرى ، شيخ محمدرضا جعفرى ، سيدمرتضى نجومى كرمانشاهى، شهيد حاج شيخ احمد انصارى قمى ، حاج شيخ محمود انصارى قمى، سيدعلى مكّى، شيخ عباس بيرجندى ، سيدجمال الدين موسوى، شيخ يحيى فلسفى دارابى، و سيدمحمّد يثربى كاشانى .

آيت اللَّه روحانى ، پس از 40 سال اقامت در نجف بر اثر فشار دولت جاير و ستمگر عراق، در سال 1398 ق به زادگاهش بازگشت و به تدريس و تأليف و تربيت شاگردان پرداخت و پس از درگذشت مراجع عظام تقليد ، به عنوان يكى از مراجع تقليد مطرح شد و گروهى از شيعيان جهان، تقليد وى

ص: 280

را پذيرفتند و كتاب هاى فتوايى اش به چاپ رسيد .

برخى از تأليفات معظم له عبارت اند از :

1 . شرح عروة الوثقى : اجتهاد و تقليد ، طهارت ، خلل صلاة و بخشى از صلاة 2 . شرح مكاسب : محرمه ، بيع ، خيارات 3 . قاعده فراغ و تجاوز 4 . قاعده لاتعاد 5 . رساله در استصحاب عدم ازلى 6 . رساله در حديث من زاد 7 . رساله در تشريع 8 . حاشيه بر اجتهاد و تقليد غروى اصفهانى 9 . حاشيه بر عروة الوثقى 10 . منهاج الصالحين ( 2 ج )

11 . توضيح المسائل 12 . مناسك حج 13 . المسائل المنتخبة 14 . اوضح المسائل ( استفتائات حج ) اين پنج كتاب اخير ، به چاپ رسيده و بقيه در دست چاپ است .

و برخى از تقريرات درس ايشان هم ، عبارت است از :

1 . منتقى الاصول ( 7 ج ) ، دوره كامل اصول به قلم : شهيد سيدعبدالصاحب حكيم - چاپ شده

2 . المرتقى الى الفقه الارقى ، كتاب هاى فقهى :

* الزكاة (3 ج) به قلم : شيخ محمدصادق جعفرى (چاپ شده)

* مكاسب محرمه و بيع به قلم : شيخ محمدصادق جعفرى * خيارات (2 ج) به قلم : شهيد سيد عبدالصاحب حكيم (چاپ شده)

* كتاب الحج (2 ج) به قلم : سيد عبدالصاحب حكيم (چاپ شده)

* كتاب الخمس (1 ج) به قلم : سيدعبدالصاحب حكيم 3 . رسالة فى الجبر و الاختيار ، به قلم : شيخ عباس بيرجندى (چاپ شده)

آن فقيه بزرگ ، در سپيده دم روز جمعه

ص: 281

19 ربيع الاول 1418 ق (3 مرداد 1376 ش) در 77 سالگى چشم از جهان فرو بست و به اجداد طاهرينش پيوست و پيكر پاكش عصر روز شنبه با حضور هزاران نفر باشكوه فراوان تشييع شد و پس از نماز برادر بزرگوارش آيت اللَّه سيدصادق روحانى بر آن ، در حسينيه اش به خاك سپرده شد .

و به تأليف و تدريس سطوح عاليه و اقامه جماعت اشتغال جُست و هم زمان به مبارزه عليه رژيم ستمشاهى و هدايت افكار مردم و پشتيبانى از نهضت امام خمينى پرداخت و هماره آتش قيام را شعله ور نگاه داشت تا اين كه در سال 1357 ش دستگير و به تهران منتقل شد كه با تحصّن و اعتراض علما و مردم بابل، به زودى آزاد گرديد.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى، به نمايندگى امام خمينى و امامت جمعه بابل منصوب و براى سه دوره پياپى از سوى مردم استان مازندران به نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد، كه تا پايان عمر مباركش بر اين سمَت بود. وى در سال هاى سخت جنگ تحميلى، بارها به جبهه رفت و مدت هاى بسيار در كنار رزمندگان اسلام به سر برد و بازسازى شهر سوسنگرد را برعهده گرفت (كه با كمك مردم متدين استان مازندران، اين كار را در كوتاه ترين زمان به انجام رسانيد) و به همين منظور خانه خود را فروخت و پولش را به حساب جبهه واريز كرد.

وى در مدت اقامت خويش توفيق يافت مدرسه علميه خاتم الانبيا (صدراعظم) را از نو بنياد نهد و بخشى از موقوفات آن را از دست غاصبان بدر آورد و كتابخانه معظم و باشكوهى - در كنار آن - و جامعةالزهراء - ويژه بانوان - را تأسيس نمود. او برخوردار از زندگى ساده و بى پيرايه و روحيه زهد و قناعت بود و خانه اش، همان خانه ساده وى در روستاى «كلّه بست» بود؛ بدون آن كه حتى قسمتى بر آن بيافزايد. نماز جماعت مغرب و عشا را هم در مسجد همان روستا به جاى

ص: 283

مى آورد و از انتقال خانه و مسجدش به شهر، پرهيز كرد. در مقابل منكرات و بدعت هاى دينى، سخت برمى آشفت و از حريم دين حمايت مى كرد.

برخى از تأليفات چاپ شده وى - به غير از تقريرات درس اساتيدش - عبارت اند از :

1 . نگاهى به مسأله ولايت

2 . قطره در تفسير سوره حمد

و آثار چاپ نشده اش:

3 . معاد در اسلام

4 . خانواده و تربيت فرزند در اسلام.

وى پس از عمرى خدمت به اسلام و انقلاب اسلامى، در صبح چهارشنه 21 مهرماه 1378 ش (3 رجب الخير 1420 ق) سالروز وفات حضرت امام هادى عليه السلام در 76 سالگى بدرود حيات گفت و به مواليان طاهرينش پيوست. با اعلام خبر وفاتش در استان مازندران، 3 روز عزاى عمومى اعلام و سراسر شهر بابل سياه پوش گرديد و پيكر پاكش، صبح روز جمعه 23 مهر بر روى دست هزاران نفر از علما و مردم استان تشييع و پس از نماز آيت اللَّه سيدجعفر كريمى در حياط مدرسه خاتم الانبيا به خاك سپرده شد.

سيداحمد خوانسارى، محقق داماد، گلپايگانى، امام خمينى، شريعتمدارى، منتظرى، آملى و مرعشى نجفى حاضر شد و بهره فراوانى از فقه و اصول برد. پس از وفات آيت اللَّه بروجردى (1340 ش) به نجف اشرف مهاجرت كرد و در درس هاى آيات عظام: خويى، شاهرودى و سيدعبدالهادى شيرازى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. در سال 1342 ش به زادگاهش بازگشت و به دنبال اصرار بسيار مردم شهرش، و مصادف شدن با درگذشت پدرش، در آن جا ماندگار شد و به فعاليت هاى دينى و علمى و تبليغى فراوان پرداخت. تبليغ، تأليف، تدريس، مبارزه با فرقه ضاله و چپى ها و توده اى ها از كارهاى وى بود.

او از آيات عظام: سيدمحمود شاهرودى و ميرزا هاشم آملى اجازه اجتهاد و از آيات عظام: امام خمينى، گلپايگانى، ميلانى، حكيم و خويى اجازه تصدى امور حسبيه داشت. او در قم از بنيانگذاران مجله «كتب تشيع» و همكاران مجله «مكتب اسلام» بود و مقالات فراوان در آن ها نگاشت. در زادگاهش، در تأسيس و تجديد بناى مساجدى چند و دارالقرآن ولى عصر عليه السلام شركت داشت .

تأليفات چاپى اش عبارت اند از:

1 . اسلام و مسيحيت (ترجمه، از سيدقطب)

2 . فرويد و فرويديسم (ترجمه، سيدقطب)

3 . فريب خوردگان: مزدوران استعمار در لباس مذهب 4 . معجره جاويدان - درباره اعجاز علمى قرآن - 5 . مجموعه مقالات در مجلات: مكتب اسلام و مكتب تشيع

و كتاب هاى غيرچاپى اش هم عبارت اند از:

6 . ترجمه «على وليد الكعبة» - از علامه اردوبادى -

7 . چهار بانوى بزرگ 8 . ديوان اشعار و مراثى 9 . تاريخ ائمه اطهار 10 . اصول

ص: 285

اعتقادات 11 . امامت و ولايت 12 . كتاب القضاء 13 . تقريرات درس اساتيد قم و نجف 14 . تفسير بعضى از سوره هاى قرآن آن عالم بزرگ، در 70 سالگى در روز چهارشنبه 28 فروردين 1381 ش (4 صفر الخير 1423 ق) در زادگاهش درگذشت و پس از تشييع باشكوه ونماز فرزندش بر او، در آستانه مباركه جدّش: امامزاده سيدابوجعفر ابيض در قريه ميانده چابكسر، مدفون شد .

على آقا روحانى در سال 1350 ق / 1310 ش در خانواده اى سختكوش، متدين و پايبند به شعائر دينى در نجف آباد به دنيا آمد. پس از تحصيلات ابتدايى در دوازده سالگى به آموختن علوم دينى روى آورد و پس از يك سال و نيم به حوزه علميه اصفهان شتافت و در مدرسه جدّه سكونت گزيد. سپس در شانزده سالگى رهسپار حوزه نجف اشرف شد و در محضر اساتيد فن - از جمله درس كفايه آيت اللَّه حاج سيدمرتضى فيروز آبادى صاحب «عناية الاصول» - حاضر شد و بهره ها برد. هم چنين به درس خارج فقه و اصول حضرات آيات: حكيم، شاهرودى، سيدعبدالهادى شيرازى و سيدابوالقاسم خويى رفت و تو شه ها بر گرفت. اين تلاش بيش از سى سال از عمر با بركتش را تشكيل داد. وى در خلال اين مدت به تدريس فقه و اصول و تأليف و تصنيف پرداخت و از اساتيد خويش اجازه اجتهاد دريافت داشت. در سال 1400 ق (1359 ش) به قم كوچيد و يكسره به تكميل مصنفات خويش پرداخت و در 64 سالگى، در تاريخ شانزده رجب الخير 1415 ق (29 آذرماه 1373) بدرود حيات گفت .

برخى از تأليفات (چاپ شده) او عبارت اند از:

1 . الفرقان فى تفسير القرآن (2 ج آن به چاپ رسيده است)

2 . فرهنگ يا علم و دانش 3 . معارف اسلامى 4 . اصول اسلام 5 . ترجمه اجوبة موسى جار اللَّه سيدشرف الدين 6 . الوصول الى مناقب آل الرسول (2 ج آن به چاپ رسيده)

7 . خلفاء راشدين (4 ج)

8 . الامام الحسن و المناوئون

تأليفات چاپ

ص: 287

نشده او نيز عبارت اند از:

9 . الفرقان فى تفسير القرآن (20 ج)

10 - 12 . تعليقه بر شرح لمعه، رسائل و مكاسب (كه برخى از آن ها در چاپ كلانتر لحاظ شده است)

13 . تنقيح المقال در شرح «وسيلة النجاة» - باب طهارت - (3ج)

14 . ترجمه و تفسير مختصر قرآن مجيد 15 . اعجاز القرآن 16 . كشف الاسرار (تطبيق دانش جديد با آيات قرآنى) 16 . عبقرية الامام على عليه السلام 17 . المواهب فى ايمان ابى طالب 18 . الامام على فى صفين 19 . العقيلة الهاشمية 20 . السقيفة 21 . السيرة الامويةث 22 . الارهاب فى اتباع محمد بن عبدالوهاب 23 . روش خوشبختى 24 . عرفان و فلسفه 25 . شذرات الذهب (حاوى 2000 حديث مسند و صحيح به حروف الفبا)

26 . عقايد الشيعة الامامية 27 . قبسات فى علم الاصول 28 . يك بحث از موادّ صُلبه (ردّ بر مادى گرايان).

سپس به درس خارج فقه و اصول آيات عظام: آقاى بروجردى، صدر الدين صدر، سيدمحمدتقى خوانسارى و حجت كوهكمرى حاضر شد و مبانى علماش را استوار ساخت و هم زمان شرح تجريد و شوارق را نزد آيت اللَّه حاج سيداحمد خوانسارى آموخت و اين همه 10 سال به طول انجاميد.

در سال 1377 ق، به زادگاهش بازگشت و به تأليف، تدريس، اقامه جماعت و ساير خدمات دينى پرداخت. او در مدرسه صدر به تدريس سطوح (شرح لمعه و معالم و مكاسب)، اقامه نماز در مساجد اجداد خويش (مسجد بادران و مسجد خيابان) و تحقيقات علمى اشتغال داشت، تا آن كه در سال 1387 ق به تهران آمد و در مسجد «الرحمن» - در شمال شهر - به خدمات دينى پرداخت . او داراى اجازات متعدد روايى و حسبيه از اساتيدش و حضرات آيات: سيدمحسن امين ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، شيخ محمّدحسين كاشف الغطاء ، سيدهبةالدين شهرستانى ، ميرزا محمّدعلى شاه آبادى ، محمّدصالح علامه مازندرانى بود .

برخى از تأليفات وى عبارت اند از:

1 . گفتگوى شيعه و سنّى 2 . شيعه و ترقيات شگفت آور آنان (در روزنامه چهلستون اصفهان (ش 142 تا 155) به چاپ رسيد)

3 . فلسفه روزه يا بهترين تهذيب اخلاق در اسلام 4 . تحقيق «مناهج المعارف» نوشته سيدميرابوالقاسم خوانسارى (و مقدمه مفصل بر آن، در شرح حال خاندان روضاتى)

5 . تحقيق «زواهرالجواهر فى نوادر الزواجر» 6 . تحقيق «ميزان الانساب» ميرزا محمد هاشم چهاسوقى اصفهانى 7 . تحقيق «النهرية» (مجموعه چهار رساله فقهى) 8 . تحقيق «فوايد منطقى» نوشته ابواسحاق اسفرايينى 9 . مقدمه بر كتاب هاى حاشيه

ص: 289

فاضل جواد بر قوانين، رسائل شيخ انصارى، سفينة البحار محدث قمى 10 . نداى شيعه (مجموعه رساله هاى قيام امام حسين، شخصيت حضرت زهرا عليها السلام، چرا بايد مسلمان باشيم؟، چرا بايد شيعه باشيم)

11 . تحقيق «نفحات الروضات» 12 . تحقيق «طبقات الاجازات» سيدحسن صدر 13 . تحقيق «مناقب الفضلاء» امير محمدحسين خاتون آبادى 14 . تحقيق «علماء الاسرة» سيدمحمدباقر خوانسارى 15 . تحقيق «وجه تسمية المفيد بالفيد» ملا اسماعيل خاجويى

و آثار چاپ نشده اش عبارت اند از:

1 . السبيل المسلوك فى اللباس المشكوك (تقرير درس آقاى بروجردى)

2 . رسالة فى العدالة 3 . سير علم الاصول فى مختلف العصور 4 . موقظ الاعلام فى تراجم الاسرة و الاقوام (3 ج)

5 . سيرة صاحب الروضات و حياتة العلمى 6 . الفوائد الئمينة (2 ج، كشكول)

7 . پاسخ پرسش ها (3 ج)

8 . المشايخ و الاساتذة 9 . محاسن الاجازات فى سلسلة الروايات 10 . مغانم الفضول فى شرح معالم الاصول 11 . صوفى بازى (2 ج)

12 . گمراهان باب و بها 13 . ترجمه مسكّن الفؤاد نوشته شهيد ثانى 14 . الوجوه الكشرة فى ترجمة ابن العشرة 15 . فرهنگ منظوم يا شرح نصاب 16 . ترجمه سوره حمد از تفسير تبيان 17 . ماجراى ريش و سبيل (در حرمت ريش تراشى)

18 . فلسفه نماز 19 . مستدرك روضات الجنات (كه مهم ترين نوشتار وى است)

20 . التحفة الاحمدية فى ترجمة زعيم السادة المرعشية (زندگى آيت اللَّه مرعشى نجفى)

سرانجام، آن عامل خدمتگزار در روز 11 جمادى الاول 1422 ق (10 مرداد 1380 ش)، در 75 سالگى بدرود حيات گفت و

ص: 290

پيكر پاكش به اصفهان انتقال داده شد و پس از تشييع، در قبرستان باغ رضوان به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 4 ، ص 471 - 475 )

محمد اديب حسون «نزيل حلب» اشاره كرد.

وى از سال 1356 ق در مدرسه نواب و خيرات خان مشهد به تدريس ادبيات و فقه و اصول و تفسير و حكمت پرداخت. بارها شرح منظومه و شرح اشارات و ساير كتب عقلى را درس گفت.

آثار قلمى ايشان عبارتند از :

1 . ايضاح الاشارات، شرح منطق اشارات (4ج)

2 . خودآموز منظومه، (3 ج)

3 . روش گفتار، در فن معانى و بيان و بديع 4 . قواعد صرف و نحو، دستور زبان عربى ص 2 اعد صرف و نحو، دستور زبان عربى، 2

5 . اصول فن خطابه، در صناعت و وعظ و تبليغ 6 . تاريخ فن مناظره، در يونان و مصر و ايران 7 . مبانى فن مناظره 8 . تاريخ اديان، در چين و هند و ايران 9 . مناظرات حضرت رضا عليه السلام با علماى زرتشتى و يهودى و نصرانى 10 . روش پيشوايان، در زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام 11 . حاشية بر شرح اشارات 12 . حاشيه بر مكاسب 13 . حاشيه بر اسفار 14 . حاشيه بر شرح منظومه 15 . حاشيه بر كفايةالاصول 16 . حاشيه بر شرح فصوص الحكم. 17 . حاشيه بر رسائل 18 . حاشيه بر شرح اصول كافى (از ملا خليل قزوينى)

19 . جنگ بين الملل در معرفت غنى اول 20 . گلشن دانشوران در ترجمه دانشمندان 21 . تفسير زاهدى، در تفسير سوره هاى: يس، صافات و مؤمن 22 . اخلاق از نظر اسلام معظم له در جمادى الثانى 1419 ق برابر با مهر / 1377 ش در مشهد مقدس پيكرش در صحن امام رضا عليه السلام

ص: 292

در مجاورت قبر شيخ بهائى به خاك سپرده شد .

( با استفاده از نوشتار استاد عبدالحسين جواهر كلام )

سماوى، دكتر سيدمحمد بحرالعلوم، دكتر سيدمصطفى جمال الدين، سيدروُف جمال الدين، شيخ ضياءالدين زين الدين ( فرزندش ) ، نيز بزرگانى هم چون: سيدمحمد سعيد حكيم ، شيخ بشير پاكستانى و دكتر حسين على محفوظ از او اجازه نقل حديث گرفته بودند .

فقيد سعيد افزون بر تحصيل و تدريس، هر ساله براى تبليغ دين به بحرين و بصره و قطيف و احساء مى رفت و از اين رهگذر مؤمنان را ارشاد و راهنمايى مى كرد، او به ويژه در بحرين - در قريه «كرزكان» - داراى مقلّدين بسيارى بود كه در سفرهاى خويش - كه حداقل سه ماه به طول مى انجاميد - به اقامه نماز جماعت روزانه، القاء دروس و محاضرات براى جوانان، فصل خصومات و رفع دعاوى قبيله اى و از همه مهم تر به اقامه نماز جمعه مى پرداخت، كه در آن مردمان بسيارى از گوشه و كنار بحرين حاضر مى شدند. وى در آن روز، از چند ساعت پيش از اذان ظهر به مسجد مى آمد و به پاسخگويى و سخنرانى براى جوانان مى پرداخت و پس از ظهر به ايراد سخن با اسلوب رفيع ادبى مى پرداخت. سخن او - كه مشتمل بر مواعظ و نصايح برگرفته از قرآن و حديث بود - در دل شنوندگان شررى مى انگيخت و اشك را از ديدگان ايشان جارى مى ساخت. فقيد سعيد مثال مجسّم زهد و تقوا بود، از مظاهر تشخص و خودنمايى دورى مى كرد و به رعايت مكارم اخلاق پاى مى فشرد . با ضعف و پيرى اش در جلو پاى واردين، تمام قد برمى خاست و در مجلس خود از غيبت افراد جلوگيرى مى نمود. او به جوانان اهميت بسيار مى داد و براى آنان جلسات هفتگى مى گذاشت و به

ص: 294

پرسش ها و نامه هاى آنان، پاسخ مكتوب مى داد و كتابش «الى الطليعة المؤمنة» نمونه اى روشن از محبت و علاقه او به جوانان است، وى با كلامى پدرانه و نثرى احساسى - كه برخاسته از قلبى رؤف و مهربان است - به پند و اندرز جوانان برخاسته و راه درمان دردهاى آنان را نمايانده است .

او در حوزه نجف به نظم و نثر و تأليف و اخلاق و تقوى و خوش رفتارى مشهور بود و مورد احترام تمام علماى نجف . در علوم لغوى و ادبى دستى توانا داشت و شعر را خوب مى سرود و نثرش بسيار زيبا بود. در ميان اساتيد نجف، تنها او بود كه درسى در ادب براى تربيت نويسندگان و شاعران تشكيل داده بود خطّش نيكو بود و در بحث علمى جانب انصاف را رعايت مى كرد و باتمام خبرويت و مهارت در فقه و اصول، درصدد ظهور و بروز برنيامد. وى در جهت ايجاد تقريب و وحدت بين دو مدرسه اصولى و اخبارى بسيار كوشيد و از انديشه «تقريب بين مذاهب اسلامى» سخت حمايت مى كرد (كه نامه اش به شيخ احمد حسن باقورى - وزير اوقاف مصر - مشهور است ) .

او با اين كه از مطرح شدن و مرجعيت و فتوا دورى مى كرد، اما اهالى بحرين بر تقليد از وى اصرار ورزيدند و از او درخواست رساله علميه مى كردند تا بدان جا كه وى اين تقاضا را - مبنى بر اين كه از او هيچ ترويج نشود - پذيرفت، و روز به روز بر تعداد مقلّدين معظم له در بحرين و مناطق شرقى جزيرة العرب و خوزستان و جنوب عراق افزوده گشت.

برخى از

ص: 295

تأليفات آن فقيه فقيد عبارت است از:

1 . كلمة التقوى (10 ج) - رساله فتوايى ايشان كه دربرگيرنده استقصاء فروع فقهى، تعبّد محض به روايات ائمه اطهار، تقارب استنباطات با ذوق عرفى، امتزاج فروع فقهى با مسايل اخلاقى و اشاره اجمالى به دليل فتوا است

2 . حاشيه بر بر عروة الوثقى 3 . مناسك حج (تعليقه بر مناسك حج آيت اللَّه حكيم)

4 . تعليقه بر رساله صلاتيه شيخ يوسف بحرانى 5 . تعليقه بر نهاية الافكار - مخطوط -

6 . الاخلاق عند الامام الصادق عليه السلام 7 . الاسلام ينابيعه، مناهجه، غايته 8 . الى الطليعة المؤمنه - مجموعه اى از نامه هاى جوانان به او و پاسخش بدان ها - ،

9 . مع الدكتور احمد امين فى حديث المهدى و المهدوية 10 . العفاف بين السلب و الايجاب 11 . من اشعة القرآن 12 . امالى الحياة - ديوان شعر -

13 . رسالات السماء 14 . تقريرات اصول، از بحث آقا ضياء عراقى

15 . تقريرات فقه از بحث اساتيد خود

16 . المسائل المستحدثه آن فقيه بزرگ، پس از عمرى 85 ساله، در روز چهارشنبه 9 صفرالخير 1419 ق (3 تيرماه 1377 ش) در نجف اشرف بدرود زندگى گفت و پس از تشييعى باشكوه و نماز فرزندش - آقا ضياءالدين - برپيكر پاكش، در خانه خويش به خاك خُفت و عالَمى از علم و معرفت را با خود مدفون ساخت.

شد. پدرش آقاميرزا حسن قزوينى از نوادگان رفيع الدين محمد واعظ قزوينى (م 1089 ق) - صاحب «ابواب الجنان» - بود. معظم له، پس از پشت سرنهادن دوران كودكى و نوجوانى، به اقتضاى شوق فطرى و سيره خانوادگى به فراگيرى علوم دينى روى آورد و پس از آموختن مقدمات و ادبيات در قزوين، نزد اساتيدى چون آيات: شيخ يحيى مفيدى (ادبيات و معالم)، سيدموسى زرآبادى، شيخ على اكبر الهيان و سيدهبة اللَّه تلاترى و ميرزا محمود رييسى، در سال 1347 ق به قم مهاجرت كرد و سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: حاج شيخ حسن نويسى، ميرزا ابوالفضل زاهدى قمى ، ميرزا محمد همدانى و آيت اللَّه سيدمحمدحجت كوهكمرى فراگرفت (واين غير از اقامت چندماهه ايشان در مدرسه نيم آور اصفهان و تلمذ نزد آيات عظام: سيدمحمد نجف آبادى، سيدمهدى درچه اى و حاج آقا رحيم ارباب بود) و پس از آن؛ در 1352 ق به نجف اشرف كوچيد و در درس آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، آقا ضياءالدين عراقى، ميرزاى نايينى، شيخ محمد كاظم شيرازى، شيخ موسى خوانسارى، ميرزا ابوالحسن مشكينى و شيخ محمدحسين غروى اصفهانى به مدت 10 سال حاضر شد و بهره هاى فراوان از دانش سرشار آنان بُرد. در سال 1362 ق با اخذ اجازات متعدد روايت و اجتهاد از استادان خويش، به زادگاهش بازگشت و بيش از نيم قرن به تدريس و تبليغ دين و اقامت جماعت و احياى مساجد و مدارس علوم دينى و رسيدگى به امور دينى مردم پرداخت. زندگى اش ساده و طبعش بلند و بنيه اش قوى و اخلاقش خوش و زبانش نرم بود. و در تمام راهپيمايى هاى پيش از انقلاب در صف مقدم، همراه

ص: 297

با ديگر علماى شهر شركت داشت و نامش هماره در ذيل اعلاميه هاى عليه رژيم ديده مى شد. در تيرماه 1378، همايش بزرگداشت ايشان در دانشگاه علوم پزشكى قزوين برگزار شد و كتابى با نام «رهپوى هدايت» در تجليل از مقام علمى اش منتشر شد .

برخى از تأليفات وى، عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدابوالحسن اصفهانى (طهارت، حج، بيع) 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا ابوالحسن مشكينى (صلاة) 3 . تقريرات درس فقه ميرزاى نايينى (خيارات) 4 . تقريرات درس فقه آقا ضياء عراقى (زكات، قضا و غصب) 5 . تقريرات درس اصول آقا ضياء عراقى (دوره كامل) 6 . تقريرات درس اصول مشكينى (قطع و ظن و برائت) آن عالم خدمتگزار دين، با عمرى قريب يكصد سال، در روز دوشنبه 25 بهمن 1378 ش (8 ذيقعدةالحرام 1420 ق) بدرود حيات گفت و با تشييعى باشكوه - كه در قزوين بى سابقه بود - پس از نماز آيت اللَّه سيدعباس ابوترابى در صحن امامزاده حسين عليه السلام به خاك سپرده شد.

اصول را فراگرفت.

چهارده ساله بود (1343 ق) كه به عشق فراگيرى علوم دينى رهسپار حوزه مشهد مقدس گرديد و در محضر بزرگان زانو به زمين زد و بهره ها برد. ادبيات را نزد اديب اول علامه ميرزا عبدالجواد نيشابورى، سطوح عالى فقه و اصول را نزد آيت اللَّه شيخ محمد حسن بُرسى و حكمت و فلسفه را نزد آيت اللَّه آقا بزرگ حكيم و آيت اللَّه سيدمحمّد عصّار و تفسير را نيز در محضر آيت بزرگ حق علامه حاج شيخ حسنعلى نخودكى اصفهانى بياموخت . پس از مدّتى عشق به تحصيل در حوزه علمى نجف اشرف، چنان شررى در جانش برانگيخت كه درنگ را جايز نديد و به نجف مهاجرت نمود و در محضر پر فيض آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، ميرزاى نايينى، آقا ضياءالدين عراقى و شيخ محمّدحسين اصفهانى حاضر شد و مبانى فقهى و اصولى خود را تكميل نمود.

هم زمان از دروس آيت اللَّه علامه شيخ محمد جواد بلاغى، تفسير وعلوم قرآنى و كلام و مناظره و از آيت اللَّه آقا سيدحسين حكيم بادكوبه اى حكمت و فلسفه را فراگرفت.

سى و شش ساله بود (1365 ق) كه بر كرسى تدريس خارج فقه و اصول تكيه زد و پس از مدتى به عنوان يكى از برترين مدرّسان حوزه نجف و علماى طراز دوم مطرح گرديد. جلسات تدريس ايشان در فقه، اصول، تفسير، حديث، رجال و درايه دانشورانى را پروريد كه هم اكنون از مدرّسان حوزه هاى قم و نجف به شمار مى روند.

از ويژگى هاى معظم له آن بود كه از وقت خويش تمام استفاده را مى نمود و از اين رهگذر موفق به نگارش تأليفات فراوان گرديد . روزهاى درسى حوزه را به

ص: 299

تدريس فقه و اصول، و ايام تعطيلى را به تدريس حكمت و فلسفه، رجال و درايه و فقه الحديث اختصاص داده بود.

ايشان حافظ قرآن بود و هفته اى يك ختم قرآن مى كرد. به نمازهاى نافله، دعاها، ذكرها و مستحبات اهميت بسيار مى داد . متواضع، بردبار، قليل الكلام، دائم الذكر بود . از انقلاب اسلامى ايران و رهبرى آن حضرت امام خمينى كمال حمايت و پشتيبانى را نمود و چند بار درس خويش را براى حمايت از نهضت و توجه حوزه علميه نجف به وقايع ايران تعطيل نمود و به هنگام همه پرسى نظام جمهورى اسلامى پيامى مبنى بر حمايت از آن صادر نمود .

به دنبال حركت پرشور و قهرمانانه مردم عراق در نيمه شعبان 1412 ق ، رهبرى قيام انتفاضه را بر عهده گرفت و شور انقلابى مردم را جهت و هدايت بخشيد و پس از سركوبى قيام، مدت ها در محنت فشارهاى رژيم بعثى گذرانيد .

برخى از تأليفات گرانبهايش كه به بيش از هفتاد جلد سر مى زند عبارت اند از:

1 . مواهب الرحمن فى تفسير القرآن (20 ج). اين تفسير شامل بحث هاى روايى، تاريخى، ادبى، فقهى، اخلاقى، عرفانى و فلسفى و دلالى مى باشد و يازده جلد آن به چاپ رسيده است.

2 . مهذب الاحكام فى بيان الحلال و الحرام (30 ج). اين كتاب يك دوره فقه كامل استدلالى و شرح كتاب عروة الوثقى (14 ج) و بقيه آن شرح متنى است كه خود نوشته بود.

3 . جامع الاحكام الشرعية 4 . مناسك حج 5 . توضيح المسائل 6 . حاشيه بر عروة الوثقى 7 . حاشيه بر وسيلة النجاة 8 . تهذيب

ص: 300

الاصول (2 ج)

9 . لباب المعارف در علم كلام (2 ج)

10 . افاضة البارى فى نقد ما الّفه الحكيم السبزوارى

11 . رساله هاى فقهى درباره ربا، عدالت، ريا در عبادت، اموال حكومت، مناصب حكومت، قضاوت از سوى حكومت، اموال مجهول المالك و غيره .

تقريرات درس ايشان به وسيله آقاى سيدجمال الدين استرآبادى بنام المحجة العظمى فى شرح العروة الوثقى به چاپ رسيده و توسط آقاى سيدجلال الدين يزدى بنام «الحجة العليا فى شرح العروة الوثقى» نگاشته شده است.

مرجع فقيد شيعه هر كتابى را كه مى خواند، بر آن تعليقات و حواشى مى نگاشت.

كه برخى از آنها عبارت اند از:

1 . تعليقه بر تفسير صافى 2 . حاشيه بر بحارالانوار 3 . حاشيه بر جواهر الكلام 4 . حاشيه بر الحدائق الناضرة 5 . حاشيه بر مستند الشيعه نراقى 6 . حاشيه بر كتاب الوافى 7 . حاشيه بر وسائل الشيعه 8 . حاشيه بر شرح منظومه 9 . حاشيه بر اسفار معظم له در روز 27 صفر 1414 ق (25 مرداد 1372 ش) در 83 سالگى جهان را بدرود گفت.

پس از رحلت ايشان، در شهر نجف وضعيت فوق العاده برقرار و تمام ارتباطات با جهان خارج قطع و پيكر پاكش، تنها با حضور چند تن، غريبانه در كنار مسجد ايشان - مسجد حُوَيش - به خاك سپرده شد. اما در ايران، با اعلام درگذشت آن عالم بزرگ موجى از غم و اندوه در دل مردم پديد آمد و از سوى مراجع معظم تقليد، رهبر انقلاب، رؤساى قواى سه گانه، علماى اعلام، شخصيت ها و نهادها، سازمان هاى مذهبى و سياسى پيام تسليت صادر و مجالس

ص: 301

متعدد بزرگداشت، برگزار گرديد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 202 - 203 )

به تدريس و تأليف و تربيت شاگردان و شركت در درس فقه آيت اللَّه العظمى گلپايگانى پرداخت - به غير از ساليانى چند كه به دليل درگذشت پدر بزرگوارش به دزفول كوچيد - و اين تا پايان زندگيش بود. وى از آيات عظام : سيدمحمود شاهرودى و مير سيدعلى بهبهانى اجازه اجتهاد و از حضرات آيات: علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى و علامه شيخ محمد صالح حائرى مازندرانى و سيدعلى بهبهانى اجازه روايت داشت .

آثار چاپى او عبارت اند از :

1 . خلاصة القوانين (دو بار به فارسى ترجمه شده است)

2 . نمونه در علم صرف 3 . الوسيط بين الوجيز و البسيط فى الاصول 4 . تراش ريش 5 . مبحث الترتب (تقريرات درس اصولش)

6 . الدرر النجفيه فى مبحث النية (تقريرات درس فقه وى)

7 . شرح «سبيكة الذهب» علامه حائرى مازندرانى -«نظم كفاية الاصول»

8 . توضيح المسائل

و كتاب هاى غير چاپى او نيز عبارت است از:

1 . شرح تبصرة المتعلمين 2 . شرح تحرير الوسيله ( جلد اوّل آن به چاپ رسيده است )

3 . اسئله و اجوبة 4 . شرح اجروميه در علم نحو 5 . حاشيه حلّ الالغاز ابن هشام 6 . هداية الداعين الى اعراب صحيفة سيدالساجدين عليه السلام .

ايشان در روز جمعه 13 ربيع الاول 1416 ق (20 مرداد ماه 1374 ش)، پس از يك بيمارى در 67 سالگى بدرود حيات گفت و در يكى از بقعه هاى صحن مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

مى رفت. فقيد سعيد در سال 1344 ق (1304 ش) در دزفول زاده شد. پدرش آيت اللَّه شيخ منصور سبط الشيخ (1307 - 1393 ق)، فرزند آيت اللَّه شيخ محمد، فرزند آيت اللَّه شيخ محمد حسن انصارى - برادر زاده و داماد خاتم الفقها و المجتهدين شيخ مرتضى انصارى - از علماى بزرگ خوزستان بوده است .

معظم له، در 12 سالگى فراگيرى ادبيات و سطوح را آغاز كرد و در محضر پدر بزرگوارش بسيارى از كتاب ها را آموخت. در 18 سالگى راهى نجف شد، اما پس از مدتى به قم مهاجرت كرد و دروس فقه و اصول را در محضر آيات عظام: بروجردى، سيدصدرالدين صدر و امام خمينى فراگرفت . او در جريان نهضت اسلامى، به خاطر پيروى و حمايت از امام خمينى و ايراد سخنرانى عليه رژيم، دستگير شد و مورد ضرب و شتم قرار گرفت. از حضرات آيات: آقا بزرگ تهرانى، شيخ منصور سبط الشيخ، شيخ محمد مهدى بيگدلى دزفولى، شيخ محمد صالح حائرى سمنانى اجازه روايت گرفته و به تنى چند نيز اجازه روايت داده است. او در علوم عقلى و نقلى و هم طب سنتى آگاه و صاحب نظر بود و به فارسى و عربى هم شعر مى سرود .

آثار معظم له عبارت اند از:

1 . توضيح المسائل 2 . مناسك حج 3 . حاشية عروة الوثقى 4 . حاشيه استدلالى عروة الوثقى 5 . حاشيه رسائل و مكاسب و كفايه 6 . حاشيه بر تصحيح الاعتقاد مفيد 7 . الدلائل و المسائل 8 . خلاصة الاصول و شرح آن 9 . آيات الاحكام 10 . اصول و فروع منظوم 11 . تهذيب الفقيه و تهذيب المنطق

ص: 304

12 . احكام وصيت 13 . نجات و شرح نجات 14 . الحجة من فقه آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم 15 . اقتباس از فقه آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم 16 . ادلة المستحدثات 17 . الروضة 18 . النجاح فى طبّ الارواح 19 . خواص الادوية 20 . رسالة در علم درايه معظم له در 79 سالگى، در روز پنجشنبه 14 خرداد 1383 ش (14 ربيع الثانى 1425 ق) درگذشت و پيكر پاكش در روز شنبه 16 خرداد با شركت هزاران نفر از مقابل مسجد جامع دزفول تشييع و در مدرسه علميه اى كه سال ها در آن تدريس مى نمود به خاك سپرده شد .

تحصيل، به تدريس سطوح عاليه نيز پرداخت و اين بيش از 50 سال از عمر شريفش را تشكيل داد. معظم له نيز به درس اصول آيات عظام: محقق داماد و آقاى اراكى و درس فقه آيت اللَّه العظمى گلپايگانى (7 سال) و آيت اللَّه حاج آقا مرتضى حائرى حاضر شد و مبانى علمى خويش را استوار ساخت. فقيد سعيد با همّتى والا در بيش از نيم قرن تدريس خويش موفق شد بارها معالم و قوانين (3 دوره)، شرح لمعه (5 دوره)، مكاسب (7 دوره) و كفايه (13 دوره) و شرح تجريد و شرح باب حادى عشر را در ايام تحصيل و تعطيل تدريس نمايد و صدها تن از فضلا و علماى حوزه هاى علميه را پرورش دهد. او در درس و بحث خويش بسيار جدّى بود و از سرما و گرما نمى هراسيدو حتى در روز فوت فرزندش، با اندكى تأخير - به دليل دفن او - به درس حاضر شد و از فوت وقت، پوزش خواست. از مظاهر رياست خود را به كنارى كشيده بود و وظيفه خويش را در تربيت و پرورش طلاب مى ديد و بنابر احساس نياز، با وجود شايستگى و اصرار اساتيد و علماى حوزه براى تدريس خارج فقه، تنها به تدريس سطوح عاليه پرداخت و مى گفت:

بايد ديد نياز چيست؟ اگر براى خدا باشد، هر چه باشد خوب است. درس خارج گفتن طالبش زياد است، درس هاى پايين را كمتر مى گويند.

او با يك عمر زهد و سادگى و وارستگى زيست و از متاع دنيا، جز در حدّ ضرورى نيندوخت. در سال 1377 ش از سوى مركز مديريت حوزه علميه قم به عنوان استاد نمونه شناخته

ص: 306

شد و در مراسمى از او تجليل به عمل آمد. وى علاوه بر سال ها تحصيل و تدريس و تأليف، به امامت جماعت در مسجد رضاييه و مسجد امام حسن مجتبى عليه السلام اشتغال داشت و سراسر روزش را به خدمت به مردم و حوزه علميه مى گذراند. تواضع و فروتنى، وقار و متانت، زهد و سادگى، حسن خلق و دورى از غيبت و جدل و مراء در زندگى اش مشهود همگان بود و زبانش به شكر حق گويا.

برخى از آثار وى عبارت اند از:

1 . تقريرات درس آيت اللَّه بروجردى (فقه و اصول) 2 . تقريرات درس آيت اللَّه محقق داماد (اصول) 3 . شركت در تدوين «جامع احاديث الشيعه».

وى پس از پشت سر نهادن يك دوره بيمارى، در 80 سالگى، در روز يكشنبه 28 صفر الخير 1420 ق/ 23 خرداد 1378 چشم از جهان فرو بست و در 29 صفر ، پس از تشييع شايسته و نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر پيكرش، در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

طباطبايى درآمد و از درس هاى عمومى و خصوصى اش بهره گرفت و تحت نظر ايشان ، مراحل عالى اخلاق و عرفان و برنامه هاى عملى سير و سلوك را طى كرد و پس از وفات علامه ، تربيت نفوس مستعدّ را برعهده گرفت . زهد و فروتنى از زندگى اش نمايان بود و سراسر عمرش را به تأليف و تدريس گذرانيد .

آن مرحوم در سحرگاه پنجشنبه 5 آذر 1383 ش بدرود حيات گفت و پيكر پاكش روز جمعه با حضور صدها نفر از علاقه مندان و شاگردانش تشييع و پس از نماز آيت اللَّه بهجت در حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

آثارش عبارتند از :

1 . جمال آفتاب - شرح ديوان حافظ ( 10 ج )

2 .انوار ملكوت - شرح ادعيه معصومين ( 5 ج )

3 . سرّالاسراء - شرح حديث معراج ( 2 ج )

4 . فروغ شهادت - مقتل سيدالشهداء

5 . جلوه نور - شرح مقامات معنوى حضرت زهرا 6 . الشموس المضيئة - پيرامون امام زمان عليه السلام

7 . پاسداران حريم عشق 8 . كلمات عرفا ( 10 ج ) 9 . شرح گلشن راز « راز دل » 10 . تقريرات درس هاى علامه طباطبايى .

«ابداليّه» سكنى گزيد. در مشهد ادبيات را از محضر ميرزا عبدالجواد اديب (اديب اوّل) نيشابورى فراگرفت و سطوح و اصول و فقه را از آيت اللَّه حاج شيخ حسن برسى و آيت اللَّه سرابى، بياموخت و در علوم عقلى از محضر خاتم الحكما آقا بزرگ حكيم بهره مند شد و در جايگاه شاگردان ويژه وى قرار گرفت.

يك دوره خارج اصول را از آيت اللَّه حاج ميرزا محمد آقازاده خراسانى، و يك دوره خارج اصول را در حوزه درسى آيت اللَّه ميرزا مهدى اصفهانى به پايان برد، و در همان روزگار خود به تدريس سطوح اشتغال ورزيد .

وى در 27 سالگى براى تكميل علوم خويش راهى حوزه نجف اشرف شد و در حوزه درسى آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، ميرزا حسين نايينى، آقا ضياءالدين عراقى حضور يافت و پس از اخذ گواهى اجتهاد از بزرگان ياد شده به قائن برگشت . معظم له آن روزگار را در قائن كه هم زمان بود با حاكميت ستم گسترانه و دين ستيزانه رضاخان - به سختى گذرانيد و در اوج خفقان رضاخانى از هيچ تلاشى در هدايت مردم دريغ نورزيد. در دوره رضا خان مدرسه علميه قائن تخريب شده بود و موقوفات آن را خاندان عَلَم و كينه ورزى هاى فراوان آن ها، سختى ها و دشوارى هايى در راه هدايت و تعليم آن مرد بزرگ الهى به وجود آورد كه باعث شد تا وى به سال 1326 ش راهى تهران شود و حوزه ابلاغ حق را در اين ديار بگستراند . استاد، مدرسه رضاييه را احيا كرد و در آن مركز، فقه، اصول و علوم عقلى را سال ها تدريس كرد و براى مردم معارف قرآنى و حقايق

ص: 309

علومى را از قرآن و نهج البلاغه باز گفت و يك دوره فقه استدلالى و معاملات، عقود و ايقاعات و دو رساله تحقيقى در قاعده لاضرر به رشته تحرير در آورد .

آن بزرگوار پس از بيش از نيم قرن تلاش در راه احياى حق، تدريس و تعليم، در روز يكشنبه 24 مهرماه 1373 زندگى را بدرود گفت.

عهده گرفت و با مسلمانان ديگر كشورها ارتباط برقرار كرد و به حلّ مشكلات آنان و پاسخگويى به سؤالات ايشان و ارسال كتاب هاى دينى براى آنان پرداخت. فقيد سعيد در مقابل كژى ها و ناراستى ها سخت مى ايستاد و در همين راستا به تشكيل كلاس هاى مختلف عقايد و كلام براى جوانان پرداخت و از آسايش خويش براى رفع مشكلات فكرى آنان گذشت و هماره از اساتيد حوزه علميه قم براى ايراد سخنرانى و اداره كلاس هاى عقيدتى دعوت مى كرد.

آن مرحوم با وجود بيمارى طولانى اش، از تلاش و كوشش دست بر نداشت و يكسره به تأليف و تصنيف و هدايت و ارشاد پرداخت و با سعه صدر و اخلاق خوش خود جوانان رابه اسلام جذب كرد و بسيارى را از گمراهى نجات داد. در بر آوردن حوائج مردم كوشا بود و دستى بخشنده داشت .

برخى از تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . پيام فاطمه 2 . غدير يا پيوند ناگسستنى رسالت و امامت 3 . دليل العروة الوثقى (2 ج - تقريرات بحث طهارت آيت اللَّه شيخ حسين حلّى) ،

4 . موسوعة المكاسب (4 ج - تقريرات درس آيت اللَّه حلّى)

5 . همه در انتظار اويند 6 . افكار پريشان 7 . الرسول يدعوكم 8 . الفقه فى تشريعه و تبيينه و استنباطه 9 . اصول دين 10 . خدا و اولو الامر 11 . خدا و مهدى 12 . حكومت از ديدگاه قرآن و عترت 13 . ولايت فقيه 14 . حسين از ديدگاه وحى 15 . نمودارى از حكومت على عليه السلام 16 . نور الابرار (ترجمه كلمات قصار اميرالمؤمنين على عليه السلام)

ص: 311

7 . شيعتنا 18 . الرسول و الشيعة 19 . الرسول يحدّثنا 20 . الى علماء الاسلام 21 . نگهبان مكتب توحيد (كتابنامه حضرت مهدى عليه السلام)

22 . فاطمه زهرا، دژ شكست ناپذير 23 . شناخت شيعه 24 . دائرة المعارف قرآن (12 ج)

25 . دائرة معارف القرآن (3 ج - عربى ) .

در تاريخ 21 دى ماه 1374 ش (19 شعبان 1416 ق) بود كه قلبش در 80 سالگى از طپش باز ايستاد، و پس از تشييع در تهران، به قم انتقال داده شد و عصر جمعه 20 شعبان پس از تشييع باشكوه در قبرستان شيخان به خاك سپرده شد .

حاج شيخ محمد باقر امامى نورى نيز شركت جستند . آن مرحوم در كنار تحصيل علوم دينى، به آموختن دروس جديد نيز پرداخت و تا حدود ديپلم متوسطه را فراگرفت. سپس در سال 1335 ش به حوزه علميه نجف اشرف شتافت و در درس هاى فقه و اصول و تفسير آيت اللَّه العظمى خويى و پس از چندى علاوه بر درس هاى آيت اللَّه خويى، در درس فقه حضرات آيات: ميرزا باقر زنجانى (خارج مكاسب) و سيدعلى علامه فانى اصفهانى (بحث حج در روزهاى تعطيل) و سيدعبدالاعلى سبزوارى و در درس فلسفه آيت اللَّه شيخ صدرا بادكوبه اى هم شركت جست و بر غناى معلومات خويش بيافزود و هم زمان به تدريس رسائل و مكاسب و كفايه در مسجد حويش همت گماشت. ايشان در سال 1343 ش به قصد زيارت مرقد مطهر حضرت امام رضا عليه السلام و صله ارحام به ايران آمد و با اصرار فراوان آيت اللَّه امامى و مردم كاشمر در آن شهر ماندگار شد و به امامت جماعت، تدريس علوم دينى، ارشاد و راهنمايى مردم و خدمات اجتماعى پرداخت. وى در اين شهر به تفسير كامل قرآن كريم و بنياد نهادن 27 مسجد و حسينيه - با يك نقشه و اسلوب واحد - و درمانگاه جوادالائمه عليه السلام و صندوق قرض الحسنه همّت اشتغال ورزيد. استاد در سال 1362 ش (1404 ق) به مشهد مقدس هجرت گزيد و به تدريس تفسير قرآن كريم و رسائل و مكاسب و كفاية الاصول پرداخت و با همّتى عالى مدرسه علميه و حسينيه امام حسن مجتبى عليه السلام را بنياد نهاد و پس از ساليانى چند تدريس خارج فقه (كتاب الصلاة) را

ص: 313

آغازيد.

از ويژگى هاى اخلاقى او تأدّبش به آداب دينى و مستحبات و پرهيز از مكروهات و سيماى متبسّم و لبان خندان بود. در برخورد اول با شخص به گونه اى برخورد مى كرد كه گويى سال ها است او را مى شناسد و صبر و بردبارى و فروتنى اش مشهود همگان بود. به همه كس ابتدابه سلام مى نمود و در مقابل همه با ادب و احترام بود. بر فقه و اصول و تفسير و ادبيات و فلسفه و لغت و اشعار عرب و عجم مسلّط بود و مقالاتى در: ارتداد، نسخ و مسئله مرگ از رشحات قلم اوست و اين به غير از تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه العظمى خويى است. وى در پى يك بيمارى صعب العلاج در دستگاه گوارش، در ظهر چهارشنبه 19 ذيحجة الحرام 1416 ق (19 ارديبهشت 1375 ش) در 62 سالگى بدرود حيات گفت و در روز پنجشنبه پس از يك تشييع شايسته در حرم مطهر امام هشتم عليه السلام به خاك سپرده شد.

و استاد بسيارى از علماى آذربايجان، و صاحب «الدر المنثور فى علم التجويد» بوده است.

وى ادبيات را در مدرسه طالبيه نزد آقا شيخ حسن نحوى و سطوح فقه و اصول و حكمت و شرح اشارات خواجه طوسى را در محضر آيت اللَّه حاج ميرزا جعفر صرّاف زاده - از شاگردان شيخ هادى تهرانى - و متون فلسفى و كلامى را در مجلس درس حاج ميرزا محمد سرخابى آموخت و پس از آن مبانى فقهى و اصولى اش را در محضر حضرات آيات: ميرزا صادق آقا تبريزى و سيدابوالحسن انگجى استوار ساخت و بخصوص اكثر استفاده اش از ميرزا صادق آقا بود. وى به دليل هوش سرشار و حافظه قوى، گوى سبقت را از همگنان خويش ربود و در سنين جوانى - حدود 25 سالگى - به مقام اجتهاد نائل آمد و اجتهادش مورد تأييد ميرزا صادق آقا قرار گرفت.

فقيد سعيد براى استفاده از درس آيت اللَّه العظمى سيدابوالحسن اصفهانى به نجف اشرف، مهاجرت كرد، اما اين ايام به درازا نكشيد و به خاطر تعلق خاطر و ارادت بسيارى كه به استادش داشت به تبريز بازگشت و تا پايان عمر مصاحب استاد بود.

وى در سفرهاى خويش به عتبات عاليات، مكه و مدينه، بيروت و دمشق و استانبول به تحقيق و تتبع و استنساخ كتاب هاى خطى و چاپى بسيار پرداخت و از اين رهگذر با خط بسيار خوش خود (كه از محضر كاتب مشهور ميرمحمّدحسين خطاط باشى خط نسخ و نستعليق را فرا گرفته بود) مجموعه هاى فراوانى را نگاشت. آن فقيه فقيد داراى حافظه اى قوى و ذوقى سرشار بود و در قالب هاى غزل و قصيده، اشعار بسيار در مدايح

ص: 315

و مراثى ائمه اطهار عليهم السلام سروده است. وى تدريس خارج فقه و اصول را ساليان فراوان در مسجد جامع صفرعلى و مسجد معجزلر ادامه داد و ده ها تن از فضلا و علما را از علم و دانش خويش بهره مند ساخت. او نماز جمعه را واجب تعيينى مى دانست و بر اين اساس 55 سال آن را در مسجد حاج صفر على اقامه كرد.

ايشان علاوه بر آگاهى كامل از علوم فقه، اصول، ادب فارسى و عربى، حديث و رجال از دانش تاريخ، جغرافيا، هيأت و نجوم و رياضى اطّلاع فراوان داشت و به نادرستى برخى از محراب هاى مساجد تبريز و تطابق آن ها با قطب جنوب حكم داد.

او هم چنين داراى مجلسى خوش، خطّى زيبا، فروتنى بسيار (كه كس بر او نتوانست سبقت در سلام بگيرد) و زهد در زندگى بود (كه تا پايان عمر در خانه ساده اجدادى به سر كرد). پرهيز از تعّينات و تشخصات مادّى در حيات طيّبه اش نمايان بود و در طول زندگى اش اقدام به تأسيس مدارس اسلامى، و تربيت نسلى متدين از جوانان و نوجوانان كشور كرد.

برخى از آثار مدوّن ايشان عبارت است از :

1 . توضيح المسائل - چاپ 1331

2 . حاشيه بر عروة الوثقى 3 . حاشيه بر الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقيه 4 . كتاب الطهارة 5 . وجوب صلاة الجمعة 6 . ديوان اشعار 7 . آيين خود (در علم كلام و توحيد كه جلد اول آن به چاپ رسيده است.)

8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا صادق آقاتبريزى اين آثار غير از حواشى ايشان بر كتاب هاى درسى معمول حوزه هاى

ص: 316

علميه اس (كه مدوّن نشده اند).

معظم له در پايان ماه رجب 1418 ق (دهم آذر 1376 ش) در تبريز چشم از جهان فرو بست و به مواليان طاهرينش پيوست.

در 1358 ق به مشهد مقدس مشرف شد و حدود ده ماه از بحث هاى فقهى، كلامى و تفسيرى آيت اللَّه حاج ميرزا مهدى اصفهانى استفاده كرد و مبانى علمى خويش را استوار ساخت. سال 1359 ق بود كه به قم آمد و به تدريس سطوح عاليه (رسائل، مكاسب و كفايه) پرداخت و مجلس درسش آكنده از فضلا و طلّاب گرديد و در كنار آن در دروس فقه و اصول و جلسات استفتاء آيت اللَّه العظمى بروجردى شركت جست و سخت مورد توجه آن فقيه بزرگ قرار گرفت.

معظم له داراى متانت رفتار و سلامت كردار بود و بر حفظ نفس خود از محرّمات و مكروهات و انجام مستحبات پاى مى فشرد. در انجام حوائج طلاب و مؤمنين كوشا بود و از نام و نشان و شهرت گريزان و از هر فرصتى براى خدمت به ديگران بهره مى برد. سال هاى طولانى عمر شريفش را يكسره به تحصيل، تدريس، تأليف، اقامه جماعت (در مسجد ملا جعفر بازار قم) و رهنمايى مؤمنان و حل مشكلات مردم پرداخت. در اولين دوره مجلس خبرگان قانون اساسى و خبرگان رهبرى به نمايندگى مردم استان لرستان برگزيده شد و بر مواد قانون اساسى نظارتى دقيق اعمال كرد و هماره از انقلاب اسلامى و رهبرى امام راحل پشتيبانى نمود.

برخى از تأليفات آن فقيه بزرگوار عبارت اند از:

1 . رسالة فى الاستصحاب 2 . رسالة فى المطلق و المقيد 3 . رسالة فى الخيارات 4 . الفوائد الفاطمية فى الاصول (كه اين كتاب را بنام حضرت فاطمه معصومه عليها السلام نام نهاده است).

5 . رساله در شرح منظومه فقهى علامه ميرزا محمد تنكابنى 6 . رساله در

ص: 318

ادبيات فارسى ايشان، پس از 85 سال زندگى پر افتخار، در عصر روز شنبه 31 خرداد 1376(15 صفر الخير 1418 ق) بدرود حيات گفت. با اعلام خبر وفات او، پيام هاى متعدّد در بزرگداشت مقام علمى و عملى اش از سوى مقام معظم رهبرى، مراجع عاليقدر تقليد، شخصيت هاى مختلف كشورى صادر شد و در استان لرستان سه روز عزاى عمومى اعلام گرديد و پيكر پاكش، پس از يك تشييع باشكوه در قم و نماز آيت اللَّه فاضل لنكرانى بر آن، در جوار مرقد حضرت امام خمينى طاب ثراه به خاك سپرده شد و جهانى از علم و عمل را با خود، قرين خاك ساخت.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 174 - 175 )

مذهبى اشتغال داشت.

استاد پس از گذشت دوازده سال تحصيل در حوزه علميه قم در حدود سال 1387 ق به شهر قزوين بازگشت و فعاليت وسيع و جدى را پيش گرفت، از جمله: تدريس علوم عقلى و نقلى در مدرسه التفاتيه و تربيت جمع زيادى از طلاب، ايراد سخنرانى هاى دينى و علمى و تنوير افكار عمومى به حدى كه از گويندگان و معاريف آن خطه به شمار آمد، اقامه نماز جماعت و بيان تفسير قرآن در مسجد مهديه از ديگر كارهاى او بود .

برخى از آثار قلمى او عبارت اند از :

1 . بحث النية، تقريرات درس آيت اللَّه بروجردى 2 . يادداشت هاى تفسيرى (نگارش مطالب متفرقه زيادى در تفسير آيات كتاب مجيد)

3 . رساله اى در فرق ميان اصالت وجود و اصالت ماهيت . وى در پى تحمل چند ماه بيمارى در جمعه 20 محرم 1420 ق مطابق با 17 ارديبهشت 1378 ش چشم از جهان فروبست. پيكرش صبح روز يكشنبه تشييع و پس از اداى نماز ميت توسط آيت اللَّه شيخ عبدالرحيم سامت - در قبرستان بهشت حسينى - مجاور آستانه مباركه شاهزاده حسين عليه السلام - به خاك سپرده شد .

( با استفاده از نوشتار آقاى عبدالحسين جواهر كلام )

خدادادى پاى بر عرصه منبر نهاد و در اكثر شهرهاى عراق و سوريه و لبنان و ديگر كشورهاى عربى به ترويج مكتب اهل بيت عليهم السلام از طريق وعظ و خطابه پرداخت و كتاب هاى بسيار به رشته تحرير در آورد.

آن مرحوم، در 80 سالگى بر اثر تصادف در روز چهارشنبه 2 شعبان المعظم 1423 ق در سوريه بدرود حيات گفت و در مقبره زينبيه به خاك سپرده شد .

آثار چاپى او عبارت اند از :

1 . من اعلام البصرة 2 . الاحكام و الحقوق النسائية فى الاسلام 3 . موقف الاسلام من القومية 4 . مفهوم الاشتراكية فى الاسلام 5 . جولة فكرية حول طلاسم ايليا ابى ماضى 6 . ارجوزة الالفين - فى الفقه - ( ج) 7 .اولاد الامام على عليه السلام 8 . القاسم بن الحسن عليهما السلام 9 . الصحفية الحسينية عليه السلام 10 . عقائد الشيخية 11 . الكلمة المرضية فى اسباب و حل مشكل الشيخية 12، الفتاوى و التقارير فى جواز التشبيه و العزاء 13 . كفاية الخطيب (3 ج) 14 . كنز الوعظ و العرفان (3 ج) 15 . ديوان شعر 16 . الروضة المهدية (4 ج) - شعر عامى - 17 . كليله و دمنه الجديدة 18 . وحى البردة - قصيدة -

19 . قصيدة المولد النبى الشريف 20 . نائبنا الذئب الوزير 21 . الشيعة و الخط السلمى و التعاون من الآخرين 22 . مجمل عن ارصدة الشيعة و تزايدهم فى العالم

و آثار غيرچاپى او هم عبارت اند از :

1 . بين الجدران فى تفسير القرآن من نفس القرآن (15 ج) 2

ص: 321

. القانون الاكبر فى عهد مالك الاشتر 3 . العصا لمن عصى 4 . كفاية الفقيه (4 ج) 5 . شرح لامية الدكتور قيصر معتوق 6 . المنبر الجديد 7 .ام كلثوم و العقيلة زينب صرخة للعدل و صاروخ على الجور ( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 671 )

فقيد سعيد داراى اجازات متعدد اجتهادى، امور حسبيه و روايتى از مراجع عاليقدر تقليد بود. آثار مكتوب وى دليل روشنى بر علم و فضل او بود كه عبارت اند از:

1 . ردّى بر آيين وهابيت (چاپ شده) 2 . صفات مؤمنين (شرح خطبه همام)

3 . تفسير سوره حمد 4 . ضامن سعادت (يا امر به معروف و نهى از منكر)

5 . تقريرات درس اصول امام خمينى 6 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه العظمى خويى (مبحث استصحاب) 7 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه العظمى شاهرودى 8 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شيخ حسين حلّى (مباحث الفاظ) 9 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا حسن بجنوردى 10 . تقريرات فقه آيت اللَّه ميرزا هاشم آملى(بحث مكاسب).

وى در 64 سالگى در تاريخ سوم دى ماه 1372 ش برابر با 10 / رجب / 1414 ق چشم از جهان فرو بست و در شاهرود به خاك سپرده شد.

، طنين افكن بود .

آثار چاپى او عبارتند از :

1 . خطب السيدة زينب الكبرى 2 . تاريخ المشعشعين و تراجم أعلامهم 3 . مؤسس الدولة المشعشعية واعقابه فى عربستان و خارجها 4 . البلاغة العلوية فى اتمام النهضة الحسينية 5 . ارشاد الخطيب

و آثار مخطوط او نيز عبارت است از :

6 . الدعوة فى سبيل السعادة والحرية 7 . ذكرى الحسين عليه السلام . شرح حال امام عليه السلام از ولادت تا شهادت

8 . المحاضرات الحسينية 9 . العقود الذهبية فى المواعظ والاخلاق 10 . الواعظ والاصلاح 11 . تاريخ الدول والاسر العلوية الحاكمة فى الاسلام 12 . لئالى الاخبار - در مواعظ و اخلاق

او در 68 سالگى ، در جمادى الاول 1414 ق در نجف اشرف درگذشت .

( محمّدهادى امينى ، معجم رجال الفكر والادب فى النجف ، ج 2 ، ص 715 ؛ كاظم الفتلاوى ، المنتخب ، ص 77 )

برد.

در سال 1360 ق به نجف اشرف سفر كرد و از محضر بزرگان آن حوزه بابركت خوشه چينى كرد. آنان عبارت اند از آيات عظام: آقاسيدابوالحسن اصفهانى، شيخ محمدحسين اصفهانى، آقا ضياء عراقى، سيدمحسن حكيم، سيدابوالقاسم خويى، ميرزا باقر زنجانى، شيخ صدرا بادكوبه اى .

وى اجازه روايى مفصل از علامه آقا بزرگ تهرانى به تاريخ 1365 ق و نيز ملاعلى خيابانى ( صاحب علماى معاصر ) داشت. پس از طى مراتب عالمى علمى و اخذ اجازات متعدد اجتهاد از اساتيد خود در سال 1368 ق به ايران بازگشت و در وطن خود شهر تبريز رحل اقامت افكند و به تبليغ و تدريس پرداخت .

نخست در مسجد حكيم 3 جد حكيم، 2 واقع در راسته كوچه و سپس در مسجد انگجى اقامه جماعت مى كرد.

از امتيازات و توفيقات ايشان توجه تام به معارف قرآن كريم و رشحات كلام وحى بود. ساليان طولانى جلسه تفسير آن عالم ربانى برقرار بود و جمع زيادى از شيفتگان زلال علوم و دقايق كلام حق در اين محفل گرد مى آمدند و از بيانات دقيق و ژرف او استفاده مى كردند. بيشتر حاضرين اين بحث را فضلا، طلاب و طبقه تحصيل كرده تشكيل مى داد. معظم له در سال 1365 ش به تهران رفت و تا آخر عمر در تهران بود .

آثار منتشر شده ايشان عبارت اند از:

1 . اللؤلؤ النضيد فى شرح زيارة مولانا ابى عبداللَّه الشهيد عليه السلام ( شرح زيارت عاشورا )

2 . هداية الاقران الى اخبار لقمان 3 . درّ يتيم يا زندگى لقمان حكيم 4 . وفادار باشيد 5 . آداب الصلاةعلامه مجلسى، به ضميمه رساله جبر و اختيار

ص: 325

از علامه، مقدمه و تعليقات: نصراللَّه شبسترى

معظم له در روز چهارشنبه اول بهمن 82 مطابق با 28 ذى قعده 1424 ق مقارن اذان صبح دار فانى را وداع نمود و روز بعد پيكر پاكش تشييع و پس از نماز آيت اللَّه حاج شيخ رضا توحيدى در گلزار وادى رحمت به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 318 )

و شيخ محمدعلى صندوق، شركت جُست و فرائدالاصول و كفايةالاصول را نيز نزد آيت اللَّه سيدحسين حمّامى و شيخ عبدالكريم مغنيه و سطح فقه (شرح لمعه، شرايع و مكاسب) را نزد حضرات آيات: شيخ عبدالرسول جواهرى، شيخ محمد حسين كربلايى و سيدمحمد حسين كشميرى فراگرفت. آن گاه به درس خارج فقه و اصول آيات عظام: سيدجمال الدين گلپايگانى، سيدابوالقاسم خويى، سيدحسين حمّامى و شيخ عبدالرسول جواهرى حاضر شد و ساليان بسيار از مجلس فيض آنان بهره ور شد و در عالَم علم به مقام والايى دست يافت و از اساتيدش موفق به كسب اجازات متعدد اجتهاد گرديد. وى به مدت هشت ماه به وكالت از سوى آيت اللَّه العظمى سيدابوالحسن اصفهانى به حمزه شرقى رفت و به تبليغ دين پرداخت. سپس در سال 1360 ق به تقاضاى آيت اللَّه شيخ حبيب آل ابراهيم عاملى به لبنان بازگشت و در منطقه «هرمل» به تعظيم شعائر دينى (اقامه جمعه و جماعت، تدريس، تربيت شاگردان، تأليف كتب و تأسيس مدارس، مساجد و حسينيه ها) پرداخت. وى از كسانى بود كه براى ترويج دين رنج سفر را برخويش هموار مى كرد و در روستاها و كوهپايه هاى «هرمل» به ارشاد مردمان مى پرداخت. او در اين سال ها به اجراى عقود و ايقاعات و فصل خصومات و رفع دعاوى پرداخت و از بام تا شام به كار گره گشايى و حل مشكلات شيعيان اشتغال داشت. بنياد يازده مسجد، چهار حسينيه و دبيرستان «الامام على» عليه السلام كه به آموزش دروس جديد به جوانان شيعه مى پرداخت، از جمله اقدامات اوست. وى به حركت حزب اللَّه و اعضاى آن بسيار احترام مى نهاد و جوانان را به شركت در جهاد ضد صهيونيستى تشويق و ترغيب مى نمود.

ص: 327

وى هر روز ورزش مى كرد و اوراد و اذكارى داشت كه بر انجام روزانه آن ها اصرار داشت. سراسر زندگى اش زهد و قناعت، تواضع و فروتنى و تقواى الهى بود و از سر تواضع، اجازات اجتهادش را به كسى نشان نمى داد.

از جمله تأليفات وى - به غير از ديوان شعرش - كه ويژگى ممتاز «آل شراره» شعر و ادب است - اين هاست:

1 . شرح منظومه اصول فقه (سروده جدّش آيت اللَّه شيخ موسى شراره)

2 . شرح منظومه ارث (سروده همو)

3 . رساله در قضا و غيبت 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه سيدجمال الدين گلپايگانى آن عالم بزرگوار در روز دوشنبه 25 ربيع الاول 1419 ق (29 تيرماه 1377 ش) پس از 93 سال زندگى بابركت، در اثر بيمارى بدرود حيات گفت. با اعلام خبر وفات وى، منطقه «بقاع» و جنوب لبنان در ماتمى سخت فرو رفت و پرچم هاى سياه در همه جا برافراشته شد. پيكر پاكش پس از تشييعى باشكوه در «مدرسةالامام على» - در هِرمِل - به خاك سپرده شد و مجالس يادبودش تا مدّت ها ادامه يافت و مقالات و اشعار بسيار در رثاى وى سروده شد .

( سيدعباس على الموسوى ، علماء ثغور الاسلام ، ج 2 ، ص 474 - 476 )

فوق ليسانس در رشته علوم شريعت و فقه مقارن گرديد و سرانجام در سال 1410 ق دكتراى خود را در رشته بررسى هاى اسلامى و دينى اخذ نمود . بعد از تكميل تحصيلات عهده دار تدريس علوم اسلامى در تعدادى از دانشكده هاى عراق گرديد . بعد از انتفاضه مردم عراق در سال 1369 ش و سركوب آن به دست حكومت بعث عراق ، به قم مهاجرت كرد و نزد اساتيدى چون آيت اللَّه سيدمحمود هاشمى و آيت اللَّه سيدكاظم حائرى تلمذ نمود و به تدريس در دانشگاه امام صادق عليه السلام در تهران پرداخت . وى عضو كادر مركزى حزب الدعوة الاسلامية ، عضو هيأت تحريريه مجله « التوحيد » و عضو فعال كنگره وحدت اسلامى و مركز تحقيقات مجمع تقريب بين المذاهب بود .

سپس به استراليا مهاجرت كرد و در شهر سيدنى موفق به تأسيس « مركز اهل البيت الاسلامى » گرديد . اين مركز نقش مهمى در رسيدگى به امور فرهنگى مسلمانان استراليا به ويژه شيعيان و عراقى هاى مقيم سيدنى ايفا كرده است . ايجاد مدرسه براى كودكان و اقامه نماز جمعه و گفتگوهاى فرهنگى و اقامه عزادارى امام حسين عليه السلام از جمله فعاليت هاى اين مركز مى باشد .

آثار او عبارتند از :

1 . نظرية نفى الضرر في الفقه الاسلامى 2 . احكام الغصب في الفقه الاسلامي 3 . الحروف المقطعة فى القرآن الكريم 4 . بحوث في القرآن الكريم 5 . دعوى التناقض بين نصوص القرآن الكريم تاريخها و معالجتها 6 . حوارية الاسلام والمسيحيه ( ردّ بر ابراهيم لوقادر كتاب المسيحية في الاسلام )

7 . حوارية المواجهات ( مناظراتى است بين ايشان

ص: 329

و مفتى اهل سنت در استراليا ( شيخ تاج الدين هلالى ) در مسائل اعتقادى و فقهى )

8 . تحقيق « نشأة التشيع والشيعة » 9 . تحقيق « فدك فى التاريخ » ( شهيد آيت اللَّه سيدمحمّدباقر صدر )

10 . تحقيق « بحث حول المهدى » اثر شهيد آيت اللَّه سيدمحمّدباقر صدر 11 . تحقيق « الفصول المهمة في تأليف الأمه » اثر علامه سيدعبدالحسين شرف الدين 12 . مناهج البحث و اصوله .

سرانجام ، وى در روز شنبه 22 ربيع الاول 1426 ق ، در 62 سالگى در استراليا درگذشت و پيكرش پس از انتقال به نجف اشرف در قبرستان وادى السلام ، به خاك سپرده شد .

( برگرفته از مقاله آقاى : امراللَّه شجاعى راد )

اين تا زمان وفاتش ادامه داشت.

از آن فقيد كتاب هاى زير برجاى مانده است :

1 . قاموس نهج البلاغه (4 ج) 2 . ترجمه زيرنويس نهج البلاغه - همراه با معجم الفاظ و موضوعات -

3 . قيام حق (7 ج - 2 جلد آن به چاپ رسيده است) - در تاريخ و زندگى چهارده معصوم -

4 . اصول وافى (2 جلد تاكنون)

آن عالم بزرگوار در روز شنبه 7 آذر ماه 1377 در 74 سالگى در تبريز بدرود حيات گفت و پس از تشييعى باشكوه در مراغه در قبرستان «گلشن زهرا» به خاك سپرده شد.

و در مشهد مقدس از دروس آيت اللَّه ميرزا مهدى اصفهانى به مدت 8 ماه، استفاده كرد و در 1364 ق به قم بازگشت و يكسره به درس فقه و اصول آيات عظام: حجت كوهكمرى و آقاى بروجردى حاضر شد و بهره هاى فراوان برد. در سال 1374 ق به شهررى بازگشت و در تأسيس مدرسه علميه برهانيه با آيت اللَّه حاج شيخ على اكبر برهان همكارى بسيار نمود و در مديريت و تدريس آن سهم به سزايى داشت و اين همه، پنج سال به طول انجاميد. سپس به قم بازگشت و به تأليف و تحقيق و تبليغ دين در داخل و خارج كشور اشتغال ورزيد.

وى از بسيارى بزرگان شيعه اجازات امور حسبيه و روايتى دريافت داشت كه از جمله اجازات روايى حضرات آيات: ميرزا محمد تهرانى، شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ على اكبر نهاوندى، ميرزا آقا اصطهباناتى، سيدفخرالدين امامت و مرعشى نجفى بود. به اراد و اذكار و اقامه مجلس عزاى سيدالشهداء و ضبط تاريخ حوزه هاى علميه و بزرگان شيعه اهتمامى خاص داشت و با تأليف و نگارش كتاب هاى: آثار الحجة و گنجينه دانشمندان، در احيا و بزرگداشت نام و ياد علماى شيعه قدمى بلند و گامى ارجمند برداشت. وى در لجنه «تعليقات احقاق الحق» شركت مداوم داشت و مسجد امام حسين عليه السلام را در حسن آباد تهران بنياد نهاد .

آثار چاپى اش عبارت اند از :

1 . آثار الحجة يا دائرة المعارف حوزه علميه قم (2 ج)

2 . گنجينه دانشمندان (9 ج). شرح زندگى علماى معاصر شيعه در شهرهاى مختلف ايران و عراق

3 . زندگانى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و امامزادگان مجاور

ص: 332

4 . اختران فروزان رى و تهران 5 . كرامات صالحين 6 . بستان الرازى، در علم كلام و فقه و اخلاق (شرح الفيه آيت اللَّه سيدمحمد حسن آل طيب)

7 . چرا شيعه شدم ؟، در اثبات حقانيت مذهب شيعه از كتاب هاى اهل سنت به شيوه مناظره

8 . تحفه قدسى، ترجمه غيبت شيخ طوسى 9 . گوهر وزين، ترجمه «الدرّ الثمين» نوشته آيت اللَّه شيخ محمدرضا طبسى 10 . مشاهير دانشمندان اسلام، ترجمه جلد سوم «الكنى و الالقاب» از محدث قمى و مستدرك آن

11 . شرح زندگى آيت اللَّه سيدابوالقاسم كاشانى 12 . شرح زندگى آيت اللَّه شيخ محمد تقى بافقى بنام «التقوى»

13 . شرح زندگى آيت اللَّه شيخ على اكبر برهان بنام «برهان ما»

14 . تعليقه بر «وسائل الشيعة»، از اول كتاب العتق تا آخر ديات و شرح رجال آن ( 5 ج)

15 . تعليقه بر «بحارالانوار»، مجلّد اجازات، از جلد 101 تا جلد 107 (6 ج)

16 . تعليقه بر «تنزيه القميين» از شيخ ابوالحسن فتونى عاملى 17 . تعليقه بر «معادن الحكمة فى مكاتيب الائمة» علم الهدى فيض كاشانى (2 ج) ،

18 . مقابر قم (مخطوط)

19 . تاريخ رى و تهران (مخطوط)

20 . ديده ها و شنيده هاى من (مخطوط)

معظم له پس از 80 سال زندگى، در هفتم محرم الحرام 1420 ق (25 فروردين 1379 ش) بدرود حيات گفت و پس از تشييع و نماز آيت اللَّه حاج شيخ محمد تقى بهجت، در قبرستان شيخان سر به تيره تراب سپرد و به مواليان طاهرينش پيوست.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 148 - 152 )

قاى حاج شيخ محمد جواد شرّى از داعيان اسلام در آمريكا بود. وى در حدود سال 1330 ق در لبنان - روستايى از توابع بنت جبيل بنام خربة سلم - به دنيا آمد پس از پشت سر نهادن دوران كودكى و نوجوانى به حوزه علميه نجف شتافت و در محضر بزرگان و اساتيدى چون آيات عظام: سيد ابوالحسن اصفهانى، شيخ محمد حسين اصفهانى، ميرزاى نايينى، آقا ضياء عراقى، شيخ ابوالحسن مشكينى، فقه و اصول و نزد آيت اللَّه شيخ محمد تقى آملى، فلسفه را فراگرفت. سپس به لبنان بازگشت و مورد علاقه علامه بزرگ سيدشرف الدين قرار گرفت. پس از چندى براى نشر و گسترش معارف اسلام و ترويج مذهب اهل بيت عليهم السلام به آمريكا رفت و در شهر «ديترويت» - ايالت شيكاگو - به سرپرستى و هدايت شيعيان و تأليف و تصنيف و خدمات مذهبى و سخنرانى پرداخت و اين كار بيش از چهل سال از زندگى او را تشكيل داد. او كسى بود كه نداى تشيع را در آمريكا به گوش همگان رسانيد و مجالس بزرگداشت و عزادارى حضرت ابا عبداللَّه الحسين عليه السلام را در آن كشور، رايج ساخت. وى در حمايت از انقلاب اسلامى ايران در آمريكا نقش بسزايى داشت و سخنان وى در جريان تسخير لانه جاسوسى خطاب به كارتر - رييس جمهور وقت آمريكا در حمايت از ايران مشهور است (ر.ك: امير المؤمنين اسوه وحدت 25 .26) وى به اداره 14 ساله برنامه هفتگى اسلامى راديو آمريكا، گردش هاى آموزشى اسلامى در مناطق مهاجرنشين آفريقايى در سال هاى 1958 و 1959 م، ايجاد وحدت و روح هميارى مشترك در ميان اعراب، آفريقايى ها

ص: 334

و لبنانى هاى ساكن در غرب، تأسيس بيمارستان كودكان و ايجاد زمينه در جمال عبدالناصر و شيخ محمود شلتوت پيرامون لغو تعصب مذهبى ميان مسلمانان در 1959م و بحث هاى طلانى با آن دو درباره مذهب تشيع پرداخت.

فقيد سعيد مردى خوش فكر، خوش محضر و با سعه صدر بود. سخنرانى هايش و تأليفات او به زبان انگليسى براى مسيحيان جلب توجه مى نمود و همين سبب ترويج دين و گرايش بسيارى به اسلام در آن ناحيه شده بود.

از تأليفات او كه به زبان هاى عربى، فارسى و انگليسى منتشر شده اند، مى توان از اين ها نام برد:

1 . اميرالمؤمنين عليه السلام اسوه وحدت 2 . شيعه و تهمت هاى ناروا 3 . بحث هايى پيرامون اسلام 4 . الخلافة فى الدستور الاسلامى (به انگليسى) 5 . عمل يك مسلمان 6 . تعليمات اسلامى 7 . امام حسين سيدالشهداء 8 . برادر پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم

و آن ها كه به چاپ نرسيده اند، عبارت اند از:

9 . الرياض فى علم اصول الفقه 10 . كتاب الطهارة 11 . كتاب الصلاة 12 . كتاب الصوم 13 . كتاب الوصايا (اين پنج كتاب پيش از سى سالگى او نگاشته شده است).

وى پس از عمرى نزديك به 85 سال در اواخر آبان ماه 1373 سر به تيره تراب سپرد.

السلام - در نجف ديده به جهان گشود و به ميمنت اين تقارن، نامش را محمد مهدى نهادند. پدرش حجةالاسلام شيخ عبدالكريم شمس الدين، يكى از فضلاى تحصيل كرده نجف است، كه اينك در لبنان به خدمات دينى اشتغال دارد ( وى به تازگى - در 1428 ق - از دنيا رفت ) . نسب اين خاندان به امام الفقهاء شهيد اول شيخ ابوعبداللَّه جمال الدين محمد بن شمس الدين مكّى الجزّينى العاملى (734 786 ق) از طريق فرزندش شيخ شمس الدين عاملى مى رسد، كه بدين مناسبت نام خانوادگى ايشان، شمس الدين است.

معظم له، پس از دوران كودكى، مقدمات علوم دينى را نزد پدر بزرگوارش، شيخ محسن غراوى و شيخ عبدالمنعم فرطوسى فراگرفت و پس از آن سطوح عاليه را نزد حضرات آيات: سيدمحمد روحانى، سيديوسف حكيم و سيدعلى علامه فانى اصفهانى آموخت. سپس به تحصيل خارج فقه و اصول نزد آيات عظام: سيدمحسن حكيم و سيدابوالقاسم خويى پرداخت و به مقامات والاى علم و دانش دست يافت. او علاوه بر تحصيل، به تدريس و تأليف هم پرداخت و با قلم شيوايش، در بسيارى از مجلات علمى و ادبى نجف، مقالاتى نگاشت و در تأسيس جمعيت «منتدى النشر» شركت داشت و در «كلية الفقه» نجف نيز استاد بود و شاگردانى را پرورش داد و چند سال هم به نمايندگى از سوى آيت اللَّه العظمى حكيم به شهر «ديوانيه» رفت و به هدايت دينى مردم پرداخت و موفق شد نزاع ها و دعواهاى قبيلگى و عشاير را با دورانديشى و تدبير خويش پايان بخشد و صلح و صفا را در ميان آنان برقرار نمايد. وى در سال 1389 ق (36 سالگى)

ص: 336

به لبنان آمد و به يارى پيشواى شيعيان لبنان، امام موسى صدر پرداخت و به عنوان نايب رييس مجلس اعلاى شيعيان لبنان برگزيده شد و نامش در محافل سياسى جهان عرب، طنين افكن شد و از اين رهگذر، خدمات فراوان به شيعيان و مردم و قبايل و طوايف مختلف لبنان نمود و در فرونشاندن آتش اختلاف بين اقوام و دستجات مختلف شيعى، سعى فراوان داشت. پس از ناپديد شدن امام موسى صدر در سال 1357 ش (1398 ق) تمام بار مجلس اعلاى شيعيان به دوش وى افتاد و در كشمكش هاى سخت اخير، مواضع هوشيارانه و عاقلانه اى را برگزيد و تحسين همگان را برانگيخت و اخيراً هم به سمت رياست مجلس اعلا برگزيده شد و با همه اين احوال، نقش خود را به عنوان يك عالم دينى از ياد نبرد و هم چنان به تأليف و اقامه جماعت و تبليغ دين و هدايت مردم اشتغال داشت.

وى در كنار كارهاى علمى و سياسى اش، موفق شد تا بنيادها و مؤسسات خيريه و علمى، مانند مسجد امام صادق عليه السلام، هنرستان فنّى بيروت، دانشگاه اسلامى لبنان (با دانشكده هاى مختلف)، جمعيّت خيريه حضرت زينب عليها السلام، مدرسه علميه و مجتمع خدماتى را بنياد نهد و بسيارى از جوانان شيعه لبنانى را با علوم و فنون روز آشنا نمايد.

برخى از تأليفات چاپ شده اش، عبارت اند از:

1 . ثورة الحسين عليه السلام: ظروفها الاجتماعيه و آثارهاالانسانية (به فارسى ترجمه شده)

2 . انصار الحسين عليه السلام: الرجال و الدلالات (به فارسى ترجمه شده است)

3 . ثورة الحسين عليه السلام فى الوجدان الشعبى 4 . امام الحسين عليه السلام، قصة

ص: 337

حياته و ثورته 5 . مع الامام الرضا عليه السلام فى ذكرى وفاته 6 . رسالة الحقوق للامام زين العابدين عليه السلام 7 . حركة التاريخ عند الامام على عليه السلام 8 . السلم و قضايا الحرب عند الامام على عليه السلام (به فارسى ترجمه شده است)

9 . الامام على عليه السلام و الفلسفة الزمينة 10 . دراسات فى نهج البلاغه 11 . شرح عهد الاشتر 12 . نظام الحكم و الادارة فى الاسلام 13 . بين الجاهلية و الاسلام 14 . التحقق الوجودى فى الاسلام 15 . فى الاجتماع السياسى الاسلامى 16 . محاضرات فى التاريخ الاسلامى 17 . مطارحات فى الفكر المادّى و الفكر الدينى 18 . العلمانية هل تصلح حلاّ لمشاكل لبنان 19 . دراسات و مواقف فى الفكر و السياسة و المجتمع 20 . الغدير 21 . عاشوراء 22 . عقائد الشيعة الامامية 23 . الاحتكار فى الشريعة الاسلامية 24 . الاجتهاد و التقليد 25 . تفسير آيات الصوم 26 . الامامة و السياسة و الولاية عند صدرالمتالهين آن مرد بزرگ، پس از مدتى ابتلا به سرطان ريه، در چهارشنبه 15شوال المكرم 1421 (21 دى ماه 1379 ش) در 68 سالگى در بيروت بدرود حيات گفت. با پخش خبر وفاتش، لبنان در اندوهى بزرگ فرو رفت و پرچم هاى سياه در همه جا برافراشته شد. صبح پنج شنبه، پيكر پاكش با حضور ده ها هزار نفر از مسلمانان و سران طوايف و مذاهب گوناگون و مقامات كشورى و لشكرى و سفيران كشورهاى خارجى در لبنان و با شركت نمايندگان مقام معظم رهبرى و مقامات جمهورى اسلامى ايران (كه در غم فقدانش، پيام هاى

ص: 338

تسليت متعدد صادر نمودند) و كشورهاى اسلامى، از مجلس اعلاى شيعيان لبنان به سوى مسجد امام صادق عليه السلام - كه خود بنا كرده و سال ها در آن اقامه جماعت كرده بود - تشييع و پس از نماز استاد شيخ عبدالامير قَبَلان - نايب رييس مجلس اعلا - در كنار آن مكان مقدس به خاك سپرده شد.

( سيدعباس على الموسوى ، علماء ثغور الاسلام ، ج 2 ، ص 378 - 385 )

در اواخر سال 1325 ش به قم بازگشت و به تحصيل در محضر آيت اللَّه حاج سيدمحمد تقى خوانسارى و تبليغ دين در مساجد مختلف پرداخت. در سال 1325 ش به تهران رفت و به عنوان سخنگوى «اتحاديه مسلمين» با حاج سراج انصارى به همكارى و فعاليت سياسى پرداخت و براى تبليغات، به شهرهاى مختلف ايران سفر كرد. اما پس از كودتاى 28 مرداد 1332 ش، يك باره دست از فعاليت هاى سياسى برداشت و يكسره به تأليف و تبليغ دين پرداخت. در سال 1342 ش، همراه با وعاظ تهران دستگير و چند ماهى در زندان قزل قلعه به سر برد. او، پس از آزادى، به تأليف و تبليغ در داخل و خارج كشور (انگليس، فرانسه، آمريكا و كشورهاى اسلامى) اشتغال داشت و در اين عرصه، دمى نياسود.

از آن واعظ نامى، تأليفات فراوانى بر جاى مانده است، كه عبارت اند از:

1 . تاريخ علما و شعراى گيلان 2 . كشكول شمس 3 . ترجمه مكالمات حضرت رضا عليه السلام 4 . شرح و ترجمه 201 حديث اخلاقى و اجتماعى 5 . اوراق سياه يا گوشه اى از جنايات بنى اميّه 6 . ترجمه قصيده تائيه دعبل خزاعى 7 . باغ وحش: دورنماى دنياى امروز 8 . شعله هاى آتش: سخنان حسين عليه السلام و يارانش

9 . نهج البلاغه: نامه هاى اميرالمؤمنين عليه السلام به دوستان و دشمنان

10 . شرح و ترجمه زيارت عاشورا 11 . انديشه مادى و معنوى (ترجمه «مطارحات فى الفكر المادى و المعنوى») ، نوشته : همو

ح12 . حكومت منهاى دين (ترجمه «العلمانية») نوشته محمدمهدى شمس الدين

13 . خيام رياضيدان، خيام لاابالى نيست

ص: 340

14 . نامه آدميت: شرح و تفصيل نامه 31 نهج البلاغه (2 ج)

15 . آفت اجتماع: زندگينامه خودنوشت

آن عالم واعظ دلسوز جامعه، در 75 سالگى، در 27 جمادى الثانى 1424 ق، (4 شهريور 1382 ش) بدرود حيات گفت، و پس از تشييع در تهران، در قبرستان ابوحسين قم به خاك سپرده شد .

و به عتبات عاليات كوچيد و در آن جا به كسب دانش و نوشتن تأليفات خويش دست يازيد .

پس از سقوط رضاخان، در 1360 ق (1321 ش) به شوشتر بازگشت و به تدريس، تأليف، امامت جماعت، افتاء، راهنمايى مردم و تكميل و تنظيم و ترتيب نوشته هاى خود پرداخت. بيشتر كتاب هايش از حسنات عصر به شمار مى رود و آيتى از تحقيق، تتبع، ژرف نگرى و دقت نظر است. زندگى او نشانه اى از زندگى علماى سَلَف و زهد و تقوى و ورع وى يادآور ايمان و تقواى صحابه امامان اطهار بود. از ويژگى هاى ايشان قناعت بسيار، دل نبستن به زخارف دنيا، عشق به ائمه اطهار عليهم السلام ، شوق به مطالعه، استفاده از كم ترين وقت خود (كه حتى در هواپيما هم به نوشتن و مطالعه كردن مشغول بود ) ، تقيّد به نوافل يوميه و نماز شب، و روزه سه روز هر ماه، علاقه بسيار به ادعيه - خصوصاً دعاى ابوحمزه ثمالى - و قرائت قرآن (به گونه اى كه در ماه مبارك رمضان هر سه روز يك بار، ختم قرآن مى كرد ) ، دورى از صرف وجوهات شرعيه در مصارف شخصى و گذراندن زندگى از هدايا و نذورات به مقدار اندك، خُلق خوش و زبان نرم، دست باز و روحيه كريم، نظافت شخصى و انجام كارهاى خود، شنا و پياده روى كردن هر روزه را مى توان نام برد. وى در كتاب هايش در صدد تصحيح اشتباهات و ضبط دقيق مطالب علمى بود. تأليفات گرانبهايش - كه در فنّ رجال، تاريخ، حديث، فقه و كلامند - عبارت اند از :

1 . قاموس الرجال فى تحقيق رواة الشيعة و محدّثيهم

ص: 342

(14 ج). نوشتن و به پايان رسيدن اين كتاب حدود چهل سال به طول انجاميد و جايزه بهترين كتاب را در سال 1371 ش (1412 ق) به خود اختصاص داده است. (اين كتاب در صدد رفع خطاها و اغلاط كتاب ارزشمند «تنقيح المقال فى علم الرجال» است)

2 . بهج الصباغه فى شرح نهج البلاغه (14ج). به گفته خود علامه، نگارش اين كتاب حدود پنجاه سال به درازا كشيد و شامل شرح موضوعى نهج البلاغه در 60 موضوع بوده و در آن به تصحيح خطاهاى شروح ابن ابى الحديد، ابن ميثم بحرانى، راوندى و سيدحبيب اللَّه خويى دست يازيده است

3 . النجعة فى شرح اللمعة (11ج). مؤلف اين كتاب را در سى سالگى آغاز كرد (1350 ق) و در سال 1354 به پايان رسانيده است

4 . الاربعون حديثا (در فضايل ائمه اطهار و معجزات آنان و نكوهش دشمنان ايشان)

5 . آيات بينات فى حقيّه بعض المنامات 6 . قضاء اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام (سه بار به فارسى و منتخبى از آن به انگليسى ترجمه شده است.)

7 . البدايع (كشكولى در مطالب گوناگون نظم و نثر است.)

8 . الاوائل 9 . رسالة فى تواريخ النبى و الآل 10 . الدرّ النظير فى المكنّين بابى بصير (همراه جلد يازدهم قاموس الرجال.)

11 . مقدمه توحيد مفضل 12 . رساله در محاكمه بين شيخ صدوق و شيخ مفيد در يك مسأله كلامى. (ظاهراً مسئله «سهو النبى» كه در آن جا به يارى يخ صدوق برخاسته است.)

13 . الاخبار الدخلية (4 ج) - كه عنوان كتاب سال را در 1362

ص: 343

به خود اختصاص داد .

و كتاب هاى چاپ نشده آن مرد بزرگ عبارت اند از:

14 . الاربعون حديثاً (دو كتاب)

15 . نوادر الاخبار و جواهر الآثار 16 . حاشيه بر توضيح المسائل آيت اللَّه العظمى خويى 17 . حواشى و يادداشت هايى در اطراف قرآن مجيد 20 . شرح و جيزه شيخ بهايى معظم له كتابخانه كم نظير خود و محل نگهدارى آن ها را نيز وقف آستان قدس رضوى كرده است. آن مرد بزرگ از آيت اللَّه شيخ آقا بزرگ تهرانى اجازه روايت دريافت داشته و به آيت اللَّه العظمى مرعشى نجفى اجازه روايت بخشوده بود. در اسفند 1373 بود كه كنگره بزرگداشت مقام علمى ايشان با شركت اساتيد حوزه و دانشگاه در شوشتر برگزار گرديد و دو كتاب آفتاب شوشتر و خورشيد درخشان شوشتر در تجليل از خدمات علمى، دينى و اجتماعى آن مرد بزرگ منتشر شد. صبح جمعه 19 ذيحجة الحرام 1415 (29 ارديبهشت 1374) بود كه تندباد اجل آن گوهر يگانه را از كف ما ربود و در 95 سالگى بدرود حيات گفت . پيكر پاك وى را پس از تشييع باشكوه و با حضور هيأت اعزامى مقام معظم رهبرى و هيأت دولت و مجلس شوراى اسلامى و برخى از شخصيت هاى سياسى و مذهبى ، در شوشتر، جوار مرقد «سيدمحمّد گلابى» به خاك سپردند .

عراقى و شاگرد و خواهرزاده آيت اللَّه العظمى ميرزا محمدتقى شيرازى پيشواى انقلاب 1920 عراق بود. فقيد سعيد 9 ساله بود كه همراه پدر بزرگوارش به كربلا مهاجرت كرد. و پس از فراگيرى علوم اسلامى از محضر آيات عظام: سيدمحمدهادى ميلانى، پدر بزرگوارش، شيخ محمدرضا اصفهانى، سيدزين العابدين حائرى و شيخ يوسف بيارجمندى خراسانى و نيل به درجه اجتهاد، به تدريس و تأليف روى آورد و كتاب هاى فراوان و شاگردان بسيار از خود به يادگار نهاد.

در 33 سالگى، پس از وفات پدرش در 1380 ق، مسؤوليت مرجعيت و رياست حوزه علميه كربلا بر عهده وى قرار گرفت و او با شايستگى به بهترين وجه از ميراث علمى و فكرى پدر و نياكانش حفاظت كرد و در بسط حوزه و گسترش فعاليت هاى دينى و علمى آن كوشيد تا بدان جا كه رژيم بعثى عراق تاب تحمل فعاليت هاى وى را نياورد و او را در 1390 قمرى به كويت تبعيد كرد و در آن جا دامنه كوشش هاى خود را گسترانيد و به تشيع در كشورهاى عربى جانى تازه بخشيد.

او در راستاى حمايت از آرمان هاى امام خمينى و انقلاب اسلامى ايران كوشش هايى در خور تقدير به عمل آورد. به هنگام ورود امام به كربلا استقبال شايانى از ايشان نمود و جاى نماز خويش را در صحن حرم امام حسين عليه السلام به معظم له وانهاد و چشم ها را به سوى ايشان متوجه ساخت و با پيروزى نقلاب اسلامى به ايران آمد و با نشر اعلاميه ها و ايراد سخنرانى هاى فراوان مسؤوليت خطير خويش را ايفا نمود.

معظم له با ورود به ايران يكسره به تدريس، تأليف، ايجاد مؤسسات و بناهاى

ص: 345

خيريه، تربيت شاگردان، سخنرانى و نشر اعلاميه ها پرداخت و موفق شد تا ده ها مسجد، حسينيه، مدرسه، درمانگاه، مؤسسات (قرض الحسنه، ازدواج، تكفل ايتام، رسيدگى به بيماران و مستمندان)، كتابخانه، مؤسسات فرهنگى و انتشاراتى در اغلب كشورهاى اسلامى، آسيايى و اروپايى بنياد نهد و در نشر اسلام و فرهنگ اهل بيت عليهم السلام كوششى ستودنى و چشمگير نمود و با كتاب ها و سخنرانى ها و مبلغان خويش هزاران نفر را به اسلام و تشيع رهنمون ساخت.

او آينه تمام نماى اخلاق اسلامى بود. تواضع و فروتنى از رفتارش مشهود همگان بود. عفو و بخشش، سعه صدر، مدارا با مردم، دستگيرى از نيازمندان و مستمندان، زهد و ساده زيستى و پرهيز از تشريفات و تجملات، روح بلند و تحمل مشكلات در راه خدا، صبر و بردبارى در برابر ناملايمات، استقامت و پايدارى در راه انجام وظايف شرعى، حسن مديريت در امور مرجعيت، استقامت در برابر ظلم و جور رژيم بعثى، توكل بر خدا و توسل به اهل بيت عليهم السلام از ويژگى هاى بارز آن مرجع فقيد بود.

آن فقيه بزرگ يكى از اركان علم و فقاهت در زمان معاصر به شمار مى رفت، كه تأليفاتش به صدها مجلد سر مى زند. برخى از آن ها عبارت اند از:

1 . تقريب القرآن الى الأذهان (10 ج) 2 . موسوعه «الفقه» (150 ج، شرح كامل عروه و شرايع)

3 . وسائل الشيعه و مستدركاتها (30 ج) 4 . ايصال الطالب الى اسرار المكاسب (16 ج) 5 . الوصائل الى الرسائل (16 ج) 6 . الوصول فى شرح كفاية الاصول (5 ج) 7 . توضيح نهج البلاغه (4 ج) 8 . الاصول (8

ص: 346

ج) 9 . قصص الحق (داستان هاى قرآن) 10 . شرح منظومه سبزوارى 11 . القول السديد فى شرح التجريد 12 . توضيح المسائل 13 . المسائل الاسلامية 14 . الحاشية على العروة الوثقى 15 . مناسك حج 16 . من فقه الزهراء ( 5 ج ) 17 . الدعاء والزيارة 18 . الفضيلة الاسلامية ( 4 ج ) 19 . الدين والسعادة ( 6 ج ) 20 . شرح الصحيفة السجادية . و صدها كتاب كوچك و بزرگ در علوم تاريخ، تراجم، سياست، اقتصاد، جامعه شناسى ، فلسفه و كلام ، حديث و ...

مناظرات او با مادى گرايان، مسيحيان و مذاهب مختلف اسلامى سبب هدايت خلقى كثير در جهان گرديد و كتاب معروفش «دنيا بازيچه دست يهود» اثرى ارزنده در افشاى چهره كريه صهيونيسم در جهان بود .

معظم له پس از 75 سال تلاش و كوشش در اعتلاى اسلام و تشيع ، در روز سوم شوال 1422 ق بدرود حيات گفت و پيكر پاكش ، روز بعد ، پس از تشييع باشكوه و نماز برادرش آيت اللَّه حاج سيدصادق شيرازى ، در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در كنار مزار برادر شهيدش آيت اللَّه سيدحسن شيرازى به خاك سپرده شد .

شيرازى

آقاى حاج سيد محمّدرضا حسينى شيرازى يكى از فضلاى عالى قدر حوزه علميه قم بود .

فقيد سعيد در شوال المكرم 1379 ق در كربلا در بيت علم و تقوا و فضيلت زاده شد . پدرش مرجع عالى قدر مرحوم آيت اللَّه حاج سيد محمّد شيرازى ( 1345 - 1422 ق ) و نياى والا گهرش آيت اللَّه ميرزا مهدى شيرازى ( 1304 - 1380 ق )

ص: 347

، زعيم و مرجع بزرگ كربلا بود .

معظم له تحصيلات خويش را در مدرسه « حفاظ القرآن الكريم » - كه پدرش تأسيس كرده بود و علاوه بر تحصيل علوم جديد از دانش اسلامى و حفظ قرآن كريم هم بهره مى بردند - آغاز كرد و در ده سالگى معمّم شد و تحصيل علوم دينى را شروع نمود .

در سنين نوجوانى سطوح عاليه را نزد پدر بزرگوار و عمويش آيت اللَّه حاج سيد صادق شيرازى به پايان رسانيد . در سال 1390 ق - همراه پدر بزرگوارش - به كويت مهاجرت كرد و به تحصيل خارج فقه و اصول نزد پدر و عمويش و تدريس سطوح عاليه و اقامه جماعت پرداخت و در سال 1400 ق ، به دنبال پيروزى انقلاب اسلامى ايران ، همراه خاندان گرامى اش به قم مهاجرت نمود و تحصيل خويش را نزد آيات عظام : تبريزى ، وحيد خراسانى و شيرازى پى گرفت و همزمان به تدريس خارج فقه و تأليف و تبليغ دين پرداخت . در سال 1414 ق به كويت مهاجرت كرد و به خدمات علمى و دينى فراوان ، از جمله اقامه جماعت در مسجد آيت اللَّه شيرازى در منطقه « بنيدالقار » ، تشكيل كلاس هاى اخلاق و عقايد در روزهاى جمعه ، تدريس خارج فقه و اصول و سطوح عاليه پرداخت و پس از هفت سال اقامت در 1421 ق به قم بازگشت و فعاليت هاى علمى خويش را پيگيرى كرد و كلاس ها و تدريس خود را در فقه ، اصول ، رجال ، تفسير و عقائد گسترش داد و پس از وفات پدر بزرگوارش در شوال 1422 ق

ص: 348

با جدّيت و كوشش فراوان تمام وقت خويش را به تأليف و تدريس و سخنرانى گذرانيد . او اخلاقى خوش ، سخنى دلنشين و مجلسى دلپذير داشت . تواضع و فروتنى از رفتارش نمايان بود و هر كس مجذوب رفتار و كردارش مى شد . او از پدر و عموى بزرگوارش اجازه اجتهاد داشت و مراتب علم و فضل او مورد تأييد بسيارى از مراجع تقليد شيعه بود .

آثار چاپى او عبارتند از :

1 - الترتب ، چاپ 1407 ق

2 - التدبر فى القرآن ( 3 ج ، تفسير سوره حمد و بقره )

3 - كيف نفهم القرآن ؟ - به نام « از ژرفاى قرآن » به فارسى ترجمه شده است

4 - الرسول الاعظم رائد الحضارة الاسلامية 5 - خطب الجمعة 6 - ومضات ( مباحث اعتقادى و اخلاقى )

7 - سلسله مهدوية ( پنج رساله درباره امام زمان عليه السلام )

8 - التسامح فى ادلة السنن - تقرير درس ايشان به قلم شيخ حامد نواب اصفهانى

آثار غير چاپى اش هم عبارتند از :

1 - مباحث اصولية ( 4 ج ، اصول عمليه ، از قطع تا برائت »

2 - مباحث رجالية 3 - الزهراء الفيصل والقدوة 4 - بيت الزهراء نموزجة 5 - الشعائر الحسينية 6 - تاريخ المعصومين ، « سلسلة الرسول والعترة » ، 16 ج

7 - الاجتهاد والتقليد 8 - تعليقه بر « مبانى منهاج الصالحين » ، نوشته آيت اللَّه حاج آقا تقى طباطبائى قمى ، از طهارت تا زكات .

9 - تعليقه بر « الدلائل فى شرح منتخب الرسائل

ص: 349

» ، نوشته ، آيت اللَّه قمى ، بحث اجتهاد و تقليد .

آن مرحوم در اوج شكوفايى علم و فضلش در 50 سالگى ، در روز يكشنبه 25 جمادى الاولى 1429 ق ( 5 خرداد 1387 ش ) بر اثر سكته بدرود زندگى گفت و حوزه علميه قم را در سوگ خود نشانيد . پيكر پاكش در روز دوشنبه پس از تشييع با شكوه و نماز آيت اللَّه حاج سيد صادق شيرازى به نجف اشرف انتقال داده شد و پس از تشييع گسترده و شايسته به كربلا منتقل و پس از يك تشييع بى سابقه و ميليونى در صحن حرم مطهر اباعبداللَّه الحسين عليه السلام در جوار جدّش ميرزا مهدى شيرازى و در بقعه جدّ امّى اش ميرزا محمّدتقى شيرازى مدفون شد و عالمى از علم و عمل را با خود به خاك بُرد و مجالس بزرگداشت مقام علمى اش تا مدت ها در ايران و كشورهاى اسلامى و اروپايى برگزار گرديد .

شد و در محضر حضرات آيات: ميرزا مهدى اصفهانى (خارج فقه و اصول و تفسير)، آقا بزرگ حكيم (خارج شواهد الربوبيّة) و ميرزا مهدى شهيدى (اسفار) زانوى ادب به زمين زد و بهره هاى فراوان برد. سپس در سال 1355 ق ، با تحمل مشكلات فراوان به نجف اشرف مهاجرت كرد و ساليان فراوان در درس آيات عظام: شيخ محمدكاظم شيرازى، آقا ضياء عراقى، شيخ محمدحسين غروى اصفهانى، سيدابوالحسن اصفهانى و سيدعبدالهادى شيرازى حاضر شد و بنيه علمى خويش را استوار ساخت، و هم زمان به تدريس سطوح عاليه و خارج فقه پرداخت. در حدود سال 1367 ق به قم آمد و به تدريس مكاسب و كفايه مشغول شد و پس از چندى (1375 ق)، به مشهد مقدس مهاجرت كرد و به تدريس و تأليف و بنيان نهادن مدارس علميه پرداخت. معظم له، در جريان انقلاب اسلامى، فعالانه شركت جُست و علاوه بر همكارى و تقويت مبارزين و مخالفين رژيم و همفكرى با روحانيت بيدار، به فعاليت هاى فرهنگى پرداخت و چند مدرسه علميه براى خواهران و برادران تأسيس كرد و نخستين راهپيمايى بانوان عليه رژيم ستمشاهى (در 17 دى 1356) را سازماندهى كرد. وى در سال هاى اوج مبارزه، در صف مقدم قرار داشت و اخذ امضاى علماى مشهد در اعلاميه هاى ضد رژيم، بر عهده وى بود. پس از پيروزى انقلاب به امامت جمعه مشهد و نمايندگى مجلس خبرگان قانون اساسى و خبرگان رهبرى برگزيده شد. فقيد معظم از زندگى ساده و بى پيرايه و روحيه زهد و قناعت برخوردار بود و همين روح بلندش، او را از وابستگى به بيوت دور نگاه داشته بود. استاد علامه محمدتقى جعفرى درباره وى

ص: 351

گفت: «تبحر ايشان در فقه، به گونه اى است كه قابل مقايسه با بسيارى از هم سلكان خود نيست.» (مجله حوزه، ش 17، آبان 1365، ص 20) تأليفات معظم له عبارت اند از:

1 . توضيح المسائل 2 . كتاب الزكاة 3 . كتابى در معاد. وى، پس از عمرى 95 ساله، در روز دوشنه 17 مرداد 1379 (6 جمادى الاول 1421 ق) بدرود زندگى گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در دارالزهد حرم مطهر امام رضا عليه السلام به خاك سپرده شد.

ق وارد مدرسه جعفريه شد و به يادگيرى خواندن و نوشتن و علوم ابتدايى پرداخت و پس از آن در سال 1350 ق به تحصيل علوم دينى روى آورد و مقدمات و سطوح را نزد حضرات آيات: شيخ على اكبر سيبويه و شيخ جعفر رشتى فراگرفت. سپس به يادگيرى رسائل و مكاسب و كفايه و علوم هيأت و رياضيات نزد حضرات آيات: شيخ يوسف بيارجمندى خراسانى، شيخ محمد رضا جرقويه اصفهانى و سيدمحمد طاهر بحرانى پرداخت و خارج فقه و اصول را نيز در محضر آيات عظام: سيدمحمد هادى ميلانى، ميرزا مهدى شيرازى، سيدعبدالحسين حجت و شيخ مرتضى آشتينى بياموخت. معظم له در كنار تحصيل به تدريس سطوح عاليه پرداخت و پس از ساليان فراوان تدريس سطح، در سال 1392 ق تدريس خارج فقه را آغاز كرد و اين تا سال 1397 ق - كه به مشهد مقدس هجرت كرد - به طول انجاميد .

معظم له علاوه بر تحصيل و تدريس، به اقامه جماعت در صحن مطهر حسينى عليه السلام و پاسخگويى به مسايل دينى پرداخت. وى در برابر نفوذ و تبليغات فكرى و سياسى و ايجاد شبهات دينى از سوى حزب كمونيست و چپگرايان عراق سخت ايستادگى كرد و به منظور استحكام بنيان هاى فكرى جوانان، اقدام به تأسيس مجله «اجوبة المسائل الدينيه» كرد و در آن - با هميارى و همكارى حضرات آيات: سيدمحمد باقر صدر، سيدحسن شيرازى، سيدعبدالصاحب حكيم و استاد احمد امين - به صدها پرسش فكرى واعتقادى جامعه پاسخ داد و حوزه خوانندگان خود را به فرا سوى مرزهاى عراق گسترانيد. دامنه نفوذ اين مجله در آن سال هاى پراختناق و سياه عراق

ص: 353

باعث شد تا رژيم بعث، پس از آزار و اذيت هاى فراوان و زندانى ساختن فرزندش جلو انتشار آن را بگيرد و او را هم از عراق بيرون نمايد.

آن مرحوم به جز تدريس، تأليف، اقامه جماعت و تبليغ شعائر دينى، با هميارى و مساعدت گروهى از علماى بزرگ و تجار كربلا دست به بنياد مؤسسات خيريه و عام المنفعه اى زد كه برخى از آن ها عبارت اند از :

1 . مدرسه الامام الصادق . اين مدرسه براى آموزش دانش آموزان بر مبناى تعاليم اسلامى در سال 1371 ق تأسيس شد و تا سال 1395 ق ادامه يافت

2 . مدرسه اسلاميه . در اين مدرسه به دانش آموزان دروس فقه، حديث، تفسير و عقايد آموزش داده مى شد

3 . درمانگاه كودكان 4 . الجمعية الخيرية الاسلامية 5 . المكتبة الجعفرية . اين كتابخانه با پنج هزار كتاب چاپى و خطى در مدرسه هندى گشايش يافت

6 . لجنة الثقافة الدينية . كه پاسخگويى به شبهات و پرسش هاى دينى را بر عهده داشت و در خلال پانزده سال فعاليت خويش، توانست صدها سؤال را پاسخ دهد .

از تأليفات آن فقيد سعيد مى توان اين آثار را نام برد :

1 . مقاليد الهدى فى شرح العروة الوثقى (7 ج) - 3 جلد آن به چاپ رسيده است -

2 . حياة الامام الحسين بن على عليه السلام 3 . الصلاة معراج المؤمن 4 . الامر بالمعروف و النهى عن المنكر 5 . السجود على التربة الحسينية 6 . صلاة الجمعة فى عصر الغيبة 7 . النوروز فى الاسلام 8 . نوروز در تاريخ و دين 9 . اجوبة المسائل

ص: 354

الدينية (14 ج) - 2 جلد آن بنام «اميد جوان» ترجمه و چاپ شده است

10 . اجوبة المسائل فى التفسير - 2 جلد

11 . اجوبة المسائل فى العقائد 12 . تقويم هجرى (از سال 1363 - 1463 ق)

و تأليفات مخطوط ايشان عبارت است از :

1 . المهدى الموعود و دفع الشبهات عنه 2 . الطريق القويم الى جنة النعيم (پيرامون امامت) 3 . دفع الشبهات و حلّ المشكلات 4 . غاية التقريب فى شرح منظومة التهذيب 5 . حاشيه بر مكاسب 6 . حاشيه بر رسائل 7 . حاشيه بر معالم 8 . حاشيه بر قوانين 9 . حاشيه بر شرح لمعه 10 . الطريق المستقيم فى بيان اصول الدين 11 . عقائد المؤمنين فى اصول الدين در سال 1397 ق بود كه به علت فشارهاى رژيم بعثى عراق را به قصد ايران ترك كرد و در مشهد مقدس اقامت گزيد و به تدريس سطوح عاليه و عقائد، امامت جماعت (در مسجد الحميد) و تأسيس مجله «الارشاد» - كه از آن 7 شماره منتشر گرديد - پرداخت. اما در سال 1400 ق بود كه به دنبال سكته اى ناقص توان كار و كوشش از او سلب شد و تا پايان عمر خانه نشين شد.

ايشان پس از عمرى 77 ساله، در 27 ربيع الاول 1418 ق (11 مرداد 1376) چشم از جهان فرو بست و به مواليان طاهرينش پيوست و پيكر پاكش در روز سه شنبه 28 ربيع الاول، پس از يك تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه شيخ حسنعلى مرواريد بر آن، در صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السلام به

ص: 355

خاك سپرده شد.

ش، به اصرار اهالى متدين زنجان، به زادگاهش بازگشت و به ترويج دين و تعظيم شعائر مذهبى پرداخت و تا پايان عمر مباركش به اقامه جماعت در مسجد رسول اللَّه، تأليف، تدريس و پرورش شاگران و راهنمايى مردم اشتغال داشت. وى در اين زمان طولانى موفق شد فقه و اصول و فلسفه و كلام و تفسير قرآن و شرح نهج البلاغه و توحيد صدوق و مباحث اخلاقى را به گروهى بسيار از فضلا و طلاب علوم دينى و نسل جوان آموزش دهد، كه هم اكنون اكثر مباحث مطروحه نگاشته شده و در نوارهاى كاست، ضبط گرديده است.

برخى از تأليفات وى عبارت اند از:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه محقق داماد 2 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه محقق داماد وى پس از 66 سال خدمت به ساحت دين و ترويج مذهب، در تاريخ 17 تيرماه 1377 ش (15 ربيع الاول 1419 ق) بدرود حيات گفت و پس از تشييعى باشكوه و نماز مرحوم آيت اللَّه سيداسماعيل موسوى زنجانى بر پيكرش، به خاك سپرده شد.

حلى شركت جست و پس از سالى چند، به حلقه درس آيت اللَّه مير سيدعلى علامه فانى اصفهانى پيوست و پيوسته به دنبال استادش روان بود و مدت بيست سال، تحقيقات فقه، اصول، كلام، رجال و تفسير ايشان را ضبط كرد و به رشته تحرير در آورد.

در شعبان 1390 به علت كسالت به اصفهان مراجعت كرد و در مدرسه صدر به تدريس سطوح عالى (مكاسب و كفايه) و پس از ساليانى چند، به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت. برخى ديگر از فعاليت هاى ايشان ، اقامه جماعت در مسجد شفيعى، تربيت شاگردان و ارشاد مؤمنان و تأليف و تصنيف و خدمات اجتماعى بود .

درس وى يكى از مهم ترين درس هاى حوزه اصفهان بود و كثرت شاگردان ايشان چشمگير مى نمود. از ويژگى هاى اخلاقى او، فروتنى، مهربانى و برخورد نيك بود. دستى گشاده و رويى خوش و زندگى ساده و بى آلايش داشت. همواره در انديشه كارگشايى از درماندگان و نيازمندان بود و در همين راستا «آسايشگاه معلولين صادقيه» را بنيان نهاد.

تقريرات ايشان (از درس آيت اللَّه فانى) كه بيشتر آن ها به چاپ رسيده است، عبارت اند از:

1 . كتاب الطهارة (5 ج) 2 . كتاب الصلاة (7 ج) كه پنج جلد آن به چاپ رسيده است

3 . كتاب الاجارة (1 ج) 4 . آراء الاصول (6 ج) 5 . المختار من الجبر و الاختيار 6 . كتاب الامر بالمعروف و النهى عن المنكر 7 . ترجمه رساله علم امام

ساير تأليفات ايشان كه به چاپ نرسيده است، عبارت اند از:

8 . كتاب الزكاة 9 . كتاب الخمس 10 . كتاب الصوم 11 . كتاب الحج 12

ص: 358

. كتاب الوصايا 13 . كتاب المكاسب (تا بيع فضولى) 14 . رسالة فى القرعة 15 . رساله در جوايز سلطان و احكام بانك ها 16 . رساله در عدم تحريف قرآن 17 . رساله در گناهان صغيره و كبيره 18 . كتابى در امامت 19 . كتابى در معاد 20 . تفسير سوره جمعه

تأليفات ديگر او كه به چاپ رسيده است، عبارت اند از:

1 . توحيد ذاتى و صفاتى 2 . پرتوى از انوار نهج البلاغه. معظم له پس از تحمل چند سال بيمارى در چهاردهم شهريور 1375 (21 ربيع الثانى 1417 ق) در هفتاد سالگى چشم از جهان فرو بست و به مواليان طاهرينش پيوست و در روز جمعه با تشييعى باشكوه و شايسته و پس از نماز آيت اللَّه طاهرى اصفهانى در قبرستان تخت فولاد به خاك سپره شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 200 )

- قدّس اللَّه اسرارهم - فراگرفت . او حكمت و فلسفه را از آيت اللَّه شيخ صدرا بادكوبه اى و مبانى اخلاق را از آيت اللَّه العظمى سيدجمال الدين گلپايگانى اخذ كرد و به غير از تحصيل، به تدريس سطوح عاليه نيز پرداخت و اين همه 27 سال به طول انجاميد. در سال 1389 ق به اصفهان بازگشت و به تدريس، امامت جماعت، پرورش شاگردان و راهنمايى مردمان اشتغال جست. وى ساليان دراز در مدرسه صدر به تدريس خارج فقه و اصول و مبانى اقتصاد اسلامى و در مسجد جامع به اقامه جماعت (ظهر و شب) پرداخت و چند سالى بود كه محفل درسى وى و نماز جماعتش نخستين درس و نماز اصفهان به شمار مى رفت و رياست حوزه علميه بدو محوّل شده بود. از ويژگى هايش فروتنى، ساده زيستى و قناعت، انس با قرآن و دعا و شب زنده دارى و سخاوت بود .

آثار ماندگار او عبارتند از :

1 . هداية الاصول ( 4 ج ) - تقريرات درس اصول آيت اللَّه العظمى خويى

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى خويى ( طهارت ، صلاة و مكاسب محرمه )

3 . تطبيق بين اقتصاد اسلامى و اقتصاد سوسياليسم و كاپيتاليسم 4 . شوق وصال ( درس هاى اخلاق ايشان ( 2 ج ) )

او بر فقه، اصول، كلام، تاريخ، تفسير، فلسفه، اقتصاد چيرگى تام داشت و پس از عمرى تلاش و كوشش در راه ترويج دين، در تاريخ جمعه 3 جمادى الاولى 1416(7 مهر ماه 1374 ش) در 76 سالگى بدرود حيات گفت. با وفات او روز شنبه در اصفهان عزاى عمومى اعلام و سراسر اصفهان

ص: 360

يكپارچه تعطيل شد. و پيكر پاكش با شركت هزاران نفر از اقشار مختلف مردم تشييع و پس از نماز ميت توسط آيت اللَّه حاج آقا حسن امامى در كنار مرقد علامه مجلسى در مسجد جامع اصفهان به خاك سپرده شد .

و كوشا و فاضل شناخته شده بود. در سال 1339 ش، به حوزه علميه قم بازگشت و به درك محضر آيات عظام: آقاى بروجردى (كه چند ماه از درس وى را درك كرد)، امام خمينى، محقق داماد، گلپايگانى و ميرزا هاشم آملى (كه بيش ترين استفاده را از درس وى برد) و علامه طباطبايى موفق شد و علاوه بر تحصيل، به تدريس سطوح فقه و اصول و كلام و فلسفه و تفسير هم اشتغال داشت و شاگردان فراوان، پرورش داد. وى، دوره هاى متعدد شرح تجريد، شرح منظومه، اسفار، نهاية الحكمة، كفاية الاصول، خارج فقه و اصول تدريس نمود و بسيارى از نوارهاى درسى اش هم اكنون موجود است.

او در دوران مبارزه روحانيت به رهبرى امام خمينى بر عليه رژيم ستمشاهى، از هيچ كوششى فروگذار نكرد و نامش هماره در ذيل اعلاميه هاى جامعه مدرسين حوزه علميه قم ديده مى شد و در سال 1353 ش و 1354 دستگير و در زندان هاى مختلف (قم و تهران) محبوس شد و در سال 1357 ش ، سخنرانى هاى متعدد در شهرهاى استان يزد و كرمان عليه رژيم ايراد نمود.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى، از خدمت به نظام باز نايستاد و دو دوره به نمايندگى مردم استان مازندران در مجلس خبرگان رهبرى برگزيده شد و ساليانى چند در دادگاه عالى انقلاب اسلامى نيز به خدمت پرداخت.

برخى از تأليفات چاپ شده آن فقيه فقيد عبارت اند از:

1 . مفتاح البصيرة فى فقه الشريعة (شرح طهارت عروة الوثقى، 3 ج)

2 . توضيح المسائل 3 . مناسك حج 4 . استفتائات (2 ج) 5 . احكام جوانان و بانوان 6 . شرح كفاية الاصول

ص: 362

( 4 ج ) 7 . مفتاح الاصول ( 4 ج تاكنون )

و آثار غيرچاپى اش هم عبارت اند از:

8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا هاشم آملى (مباحث: طهارت، بيع و خيارات)

9 . حاشيه بر اسفار 10 . حاشيه بر شرح منظومه 11 . ولايت فقيه 12 . رساله در «ولايت جدّ و پدر» 13 . رساله در «انفال و منافع عامه» 14 . كتاب البيع 15 . كتاب الخيارات 16 . شرح تحرير الوسيله (ابواب: خمس، قضا، وكالت، كفالت)

آن فقيه بزرگوار، در 68 سالگى، در بامداد روز جمعه 9 شهريور 1380 (11 جمادى الثانى 1423 ق) در زادگاهش حيات را بدرود گفت و پيكر پاكش، پس از تشييع باشكوه و بى سابقه در سارى، به قم انتقال داده شد و در روز دوشنبه پس از تشييع مجدّد و نماز آيت اللَّه جوادى آملى بر آن، در مسجد طباطبايى حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

ايران تبعيد شده بود و در كاشان مقيم بود، براى سر و سامان دادن به وضع حوزه اين شهر طى نامه اى از آيت اللَّه سيدصدرالدين صدر تقاضا كرد، كسى از فضلا را به كاشان بفرستد. براى اين منظور مرحوم صبورى راهى كاشان شد و مشغول درس و بحث و ارشاد گرديد.

آيت اللَّه صبورى ابتدا در مسجد باباولى و سپس در مدرسه سلطانى به تدريس سطح و خارج فقه و اصول اهتمام داشت و اين مدرسه تاريخى توسط آيت اللَّه صبورى مرمت و بازسازى شد و محل رفت و آمد و استفاده جمع زيادى از طلاب و فضلا قرار گرفت. از ديگر خدمات آن مرد بزرگ، احداث كتابخانه بسيار مجلل و مجهز در مسجد باباولى مى باشد. اين مركز علمى و فرهنگى در زيربناى سه هزار متر بنا گرديده است.

آثار ايشان عبارت اند از:

1 . اخلاق جعفرى 2 . دروس فى امثال القرآن من القصص و البرهان 3 . الدرر البهية فى ترجمة الوصية لعلى عليه السلام الى ابنه الحسن عليه السلام 4 . سلك الدرر فى نظم الاثر 5 . طرائف الجعفرية... ، آن مرد بزرگ و روحانى وارسته تا پايان عمر شريفش در كاشان ماند تا آن كه در روز عرفه 1424 ق به ديار باقى شتافت.

پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه حاج شيخ يوسف صانعى در مقبره خانوادگى و در جوار مرقد پاك ملامحسن فيض به خاك سپرده شد.

( با استفاده از مقاله آقاى مهدى سليمانى آشتيانى )

فقيد سعيد فرزند آيت اللَّه العظمى سيدصدر الدين صدر، فرزند آيت اللَّه العظمى سيداسماعيل صدر، فرزند آيت اللَّه العظمى سيد صدرالدين عاملى اصفهانى (داماد آيت اللَّه العظمى شيخ جعفر كاشف الغطاء) و برادر امام موسى صدر بود. و مادر مكرمه اش ، صبيه آيت اللَّه العظمى حاج آقا حسين طباطبايى قمى بود .

او در 29 رمضان سال 1339 ق (1300 ش) در مهد علم و تقوا و فضيلت، مشهد مقدس، ديده به جهان گشود. دوران كودكى و نوجوانى را در حجر تربيت پدر بزرگوارش پشت سر نهاد. مقدمات و ادبيات را در مشهد مقدس (به همراه استاد شهيد مطهرى) فراگرفت. در سال 1354 ق در معيّت والد معظّمش به حوزه علميه قم آمد و سطوح را نزد اساتيدى چون حضرات آيات: مرعشى نجفى و محقق داماد بياموخت. سپس خارج فقه و اصول را در محضر پرفيض آيات عظام: صدر و حجت كوهكمرى و بروجردى و فلسفه و عرفان را نزد امام خمينى فراگرفت. ايشان پس از وفات آيت اللَّه العظمى بروجردى به تدريس فقه و اصول و فلسفه و عرفان (كتاب هاى شرح منظومه، اسفار، شفا و فصوص قيصرى) پرداخت و ده ها تن از فضلاى حوزه از جمله آيت اللَّه حاج آقا مصطفى خمينى از درس وى بهره مند شدند.

وى در سال 1346 ش براى تبليغ و ارشا به تهران رفت و مسجد امام حسين را كانون تبليغات دينى خويش قرار داد و در آن جا به تدريس، تبليغ و ارشاد، امامت جماعت، اداره كلاس هاى معارف دينى، تأليف و پرورش شاگردان پرداخت. كلاس درس اخلاق، تفسير و فلسفه او نيز محفل گرم دانش پژوهان بود. وى هم چنين به تدريس فقه و اصول

ص: 365

اشتغال داشت.

در سال 1356 ش به حوزه علميه قم بازگشت و به خدمات دينى و ترويج مذهب پرداخت. او بر علوم معقول و منقول مانند: تفسير، حديث، فقه، اصول، كلام، تاريخ، ادبيات عرب و عجم، حكمت و فلسفه، اخلاق و عرفان، مسلّط بود وبا زبان هاى فرانسه و انگليسى نيز آشنايى داشت. قدرت ضبط و حافظه اش شگرف و از ويژگى هايش زهد، تعبد، تهجد، تواضع، صراحت لهجه، قلم زيبا و بيان جذّاب و شيوا بود.

تأليفات وى عبارت اند از:

1 . الاجتهاد و التقليد 2 . العدالة فى الفقه 3 . تفسير سوره حجرات 4 . تفسير سوره يوسف (حسن يوسف) 5 . استقامت 6 . حسد 7 . دروغ 8 . فلسفه آزاد 9 . الفلسفة العليا 10 . محمد فى القرآن 11 . المسيح فى القرآن 12 . قرآن شناسى 13 . بانوى كربلا 14 . راه محمد (2 ج) 15 . راه على عليه السلام 16 . پيشواى شهيدان 17 . راه قرآن 18 . زن و آزادى 19 . زيارتنامه حضرت رضا عليه السلام 20 . سخنان سران كمونيزم درباره خدا 21 . مرد وفا (زير درختان سدر) 22 . نشانه هايى از او (2 ج) 23 . نگاهى به آثار فقهى شيخ طوسى 24 . مقدمه بر «نهج الحق» و «نامه دانشوران» كه همگى به دفعات متعدد به چاپ رسيده اند.

25 - يوم الانسانية

برخى از آثار چاپ نشده وى نيز عبارت اند از:

1 . اربعون و مأتا مسئلة فقهية ( به چاپ رسيد )

2 . تعليقة بر عروة الوثقى 3 . الفقه على مذهب اهل البيت - كتاب الصلاة

ص: 366

-

4 . القواعد الثلاث: تجاوز، فراغ، حيلوله 5 . رساله در مقدمه واجب 6 . شبهة العبائية 7 . حكم نجاسة الباطن 8 . نفائس الاصول (2 ج) 9 . حاشيه بر اسفار 10 .برهان الصديقين 11 . حاشيه بر منظومه (3 ج) 12 . ديوان شعر 13 .درست و نادرست 14 . خواجه نصير الدين طوسى 15 . خليفة رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم 16 . اسلام ما 17 . سَبَد(كشكول) 18 . ترجمه رسالة الحقوق امام سجاد 19 . الجهاد و الثورة 20 .الكليم فى القرآن. معظم له در سنّ 73 سالگى، به تاريخ 26 جمادى الاول 1415 ق (11آبان 1373 ش) بدرود حيات گفت و پس از تشييعى باشكوه و نماز آيت اللَّه سيدموسى شبيرى زنجانى ، در صحن حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

و مبانى علمى اش را مُتقَن و محكم ساخت.

وى به فنون شعر و ادب علاقه فراوان داشت و در آن مهارت كسب كرد و اشعار بسيار سرود. او پس از سالى چند، به زادگاهش بازگشت و به تأليف پرداخت و به نمايندگى مجلس اعيان برگزيده شد و پس از چندى، به رياست «مجلس تمييز شرعى جعفرى» بغداد انتخاب شد و در اين منصب، خدمات بسيار به شيعيان ارايه داد.

او از عمويش سيدحسن صدر و دايى اش سيدعبدالحسين شرف الدين اجازه روايت داشت.

برخى از تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . الشيعة - ردّ بر «العروبة فى الميزان» نوشته: عبدالرزاق حصان مصرى - كه يكى از بهترين كتاب ها در معرفى شيعه و عقايد ايشان است -

2 . الجهاد الصامت 3 . الاجماع فى الشريعة الاسلامية 4 . حياة اميرالمؤمنين عليه السلام فى عهد النبى 5 . قبس من حياة السيد عبدالحسين شرف الدين.

و كتاب هاى چاپ نشده اش عبارت اند از :

6 . الامام و العهود الثلاثة 7 . خلافة اميرالمؤمنين عليه السلام 8 . وحى العاطفة - ديوان اشعار 9 . الشلمغانى و كتابه التكليف المعروف بفقه الرضا 10 . فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه شخصى آن مرد بزرگ، در روز سه شنبه 15 شعبان المعظم 1415 ق ، در 88 سالگى در بغداد درگذشت و پيكر پاكش را به كربلا انتقال دادند و در مقبره شخصى به خاك سپرده شد .

( كاظم عبود الفتلاوى ، المنتخب من اعلام الفكر والادب ، ص 525 )

در 16 شعبان المعظم 1333 ق، در كاظمين، در بيت علم و فضيلت زاده شد . پدرش مرحوم حجةالاسلام حاج سيدعلى صدر ( 1303 - 1380 ق ) فرزند و شاگرد آيت اللَّه العظمى سيدحسن صدر كاظمى ( 1272 - 1354 ق ) صاحب تأسيس الشيعه و نهاية الدراية، و يكى از ادبا و ائمه جماعات كاظمين بود .

وى ، ادبيات و سطوح را نزد استادانى چون : شيخ عبدالرزاق عاملى ، شيخ فاضل لنكرانى ، سيدجواد صدر و سيدمحمّدطاهر حيدرى فراگرفت و پس از آن به تدريس و تأليف و امامت جماعت در حرم كاظمين : پرداخت . وى از علامه سيدعبدالحسين شرف الدين و پدر بزرگوارش اجازه روايت داشت .

از آثار چاپ اوست :

1 . اصول العقيدة فى التوحيد والعدل 2 . اصول العقيدة فى النبوة 3 . اخلاق اهل البيت عليهم السلام ( 2 ج )

و آثار مخطوط او عبارتند از :

4 . اصول العقيدة فى الامامة 5 . اصول العقيدة فى المعاد 6 . فلسفة العبادات الاسلامية 7 . سلسله « انوار السماء » ( 14 ج )

وى در 26 جمادى الثانى 1418 ق در 85 سالگى در كاظمين بدرود حيات گفت و در حرم مطهر به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب ، ص 668 )

نسب شريف، خاندان «صدر»، «شرف الدين»، «نورالدين»، «آل ابى سبحه» و «آل ابى الحارث» مشتركند و اغلب آنان از مفاخر مراجع تقليد و مدافعان حريم تشيع به شمار مى روند.

پدر بزرگوارش آيت اللَّه سيدمحمد صادق صدر، از علماى مشهور و زاهد نجف و از شاگردان آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى و ميرزاى نايينى و امام جماعت حرم اميرالمؤمنين عليه السلام فرزند آيت اللَّه علامه سيدمحمد مهدى صدر از شاگردان آخوند خراسانى و حاج آقا رضا همدانى فرزند آيت اللَّه العظمى سيداسماعيل صدر (1258 - 1338 ق) از مراجع تقليد شيعه و از بزرگ ترين شاگردان ميرزاى شيرازى، فرزند آيت اللَّه العظمى سيدصدرالدين محمد موسوى اصفهانى (1193 -1264 ق ) شاگرد وحيد بهبهانى و سيدبحر العلوم و داماد شيخ جعفركاشف الغطاء و استاد شيخ انصارى و صاحب روضات، فرزند علامه بزرگوار سيدصالح موسوى (1122 -1197 ق) نوه شيخ حرّ عاملى - مى باشد. (ببينيد: منتهى الآمال 2/258 .260، تكملة امل الأمل / 104 -106)

معظم له دوران كودكى را در دامان پاك پدر و جدّ مادرى اش، آيت اللَّه شيخ محمدرضا آل ياسين (1297 -1370 ق) - از مراجع تقليد نجف و خواهر زاده آيت اللَّه سيدحسن صدر - گذرانيد و از آن زمان با علم و تقوا خوگرفت.

در يازده سالگى به لباس روحانيت درآمد و به فراگيرى علوم دينى پرداخت. ادبيات را نزد پدرش و علامه شيخ حسن طراد عاملى و سيدطالب رفاعى فراگرفت و در سال 1379 ق وارد «كلّية الفقه» گرديد و نزد حضرات آيات: شيخ محمدرضا مظفر، سيدمحمد تقى حكيم و شيخ محمد تقى ايروانى شاگردى كرد و هم زمان دروس انگليسى، تاريخ، روان شناسى و جامعه شناسى را در آن دانشكده فراگرفت و در

ص: 370

سال 1383 ق از آن جا فارغ التحصيل گرديد. پس از آن مكاسب و كفايه را نزد حضرات آيات: سيدمحمدتقى حكيم، شيخ صدرا بادكوبه اى و سيدمحمدباقر صدر فراگرفت و سپس در درس هاى فقه و اصول آيات عظام: سيدابوالقاسم خويى و سيدمحمد باقر صدر و درس فقه آيات عظام: امام خمينى (مكاسب) و آقاى حكيم (مضاربه) شركت جُست و مبانى علمى خويش را استوار ساخت، و از حضرات آيات: شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ مرتضى آل ياسين، سيدعبدالاعلى سبزوارى و حاج آقا حسين خادمى اجازه نقل روايت اخذ نمود. اجتهاد معظم له در سال 1396 ق - در 37 سالگى - از سوى آيت اللَّه سيدمحمد باقر صدر مورد تأييد قرار گرفت و از همان زمان به تدريس سطوح عاليه پرداخت و در سال 1410 ق به تدريس خارج فقه و اصول و تفسير دست يازيد و شاگردان بسيارى را تربيت نمود. او هر روز دو درس فقه و اصول، و در روزهاى تعطيلى حوزه، درس تفسير را القا مى كرد و در فرصت هاى غيردرسى، به تأليف و تصنيف و پاسخگويى به استفتائات مؤمنين و امامت جماعت در حرم اميرالمؤمنين عليه السلام مى پرداخت، و از يك زندگى ساده و زاهدانه برخوردار بود. تواضع و فروتنى در حياتش مشهود همگان بود و به مردم عشق مى ورزيد و هماره ساعاتى پيش و پس از نمازش براى رسيدگى به امور مؤمنين مى نشست و با كمال ملاطفت و مهربانى به سخن آنان گوش فرا مى داد. وى نخستين كسى بود كه در مسجد كوفه نماز جمعه را اقامه كرد و در خطبه هايش، به انتقاد از رژيم بعثى پرداخت و آزادى علماى دينى را طلب

ص: 371

كرد. وى به توصيه دولتيان عراق، مبنى بر دعا و حمايت از صدام وقعى ننهاد و عباى سياه خويش را به عباى سفيد - به نشانه كفن پوشيدن - مبدّل ساخت و در ماه شعبان فتوا به وجوب پياده روى به كربلا - كه رژيم بعث آن را ممنوع ساخته بود - صادر كرد و مردم را به نافرمانى و سرپيچى از دستورات رژيم ترغيب ساخت. وى از سوى رژيم بعث، نه بار به زندان افكنده شد (كه يك بار آن چهار سال به طول انجاميد) و از قيام انتفاضه حمايت كرد. وكلايش را به سراسر عراق فرستاد و آنان را به اقامه جمعه و جماعت واداشت و جانى تازه در كالبد مردم عراق دميد و اميد به آينده اى روشن را در دل هاى آنان، نويد مى داد .

برخى از تأليفات چاپى آن فقيه شهيد، عبارت اند از :

1 . موسوعة الامام المهدى عليه السلام الف) تاريخ الغيبة الصغرى؛ (اين كتاب بنام «نگرشى به تاريخ غيبت صغرى» به فارسى درآمده است)

ب) تاريخ الغيبة الكبرى؛

ج) تاريخ مابعد الظهور؛

د) اليوم الموعود بين الفكر المادّى والدينى؛

(مؤلف بزرگوار، اين كتاب را در 29 سالگى نگاشت، و يكى از بهترين كتاب ها درباره امام مهدى عليه السلام است و آيت اللَّه سيدمحمدباقر صدر بر آن مقدمه اى ارزشمند بنام «بحث حول المهدى» نگاشته و به فارسى ترجمه شده است)

2 . اضواء على ثورةالحسين عليه السلام 3 . اشعة من عقائد الاسلام 4 . نظرات اسلامية فى اعلان حقوق الانسان - نقد و بررسى اعلاميه حقوق بشر از ديدگاه اسلام

5 . فلسفة الحج و مصالحه فى الاسلام 6 . ماوراء

ص: 372

الفقه (10 ج) - حاوى بحث هاى نو و ابتكارى در فقه، كه در ديگر كتاب ها نيست -

72 . فقه الاخلاق (ج 1) 8 . فقه الفضاء - در برگيرنده تكاليف شرعى مكلّفين در كُرات آسمانى

9 . فقه الطّب - متضمّن احكام پزشكى مكلّفين

10 . الصراط القويم - رساله عمليه

11 . منهج الصالحين (5 جلد) - فقه فتوايى همراه با تفصيل و ذكر مسايل جديد

12 . مناسك الحج 13 . كتاب الصلاة - فقه فتوايى مختصر

14 . بحث حول الكذب 15 . بحث حول الرجعة 16 . بحث حول البداء 17 . القانون الاسلامى وجوده، صعوباته، منهجه

18 . منةالمنان فى الدفاع عن القرآن (2 ج)

و آثار خطى آن مرجع فقيد عبارت است از:ص

19 . اللمعة فى احكام صلاةالجمعة (تقريرات درس آيت اللَّه سيداسماعيل صدر)

20 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى. (دوره كامل)

21 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه سيدمحمد باقر صدر (دوره كامل)

22 . تقريرات درس فقه امام خمينى (مكاسب)

23 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى (طهارت)

24 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه صدر (طهارت)

25 . مقالات متعدد در فقه، تفسير، ادبيات عرب، مقالات اجتماعى 26 . مقالات بسيار در مجلّات «الايمان»، «النجف» و «العرفان»

27 . جلد پنجم «موسوعة الامام المهدى».

آن فقيه شهيد با درسش، تأليفاتش، خدماتش و اقداماتش چهره اى مشهور و مورد توجه شيعيان عراق قرار گرفت و اين باعث شد؛ تا خشم رژيم بعثى عراق عليه او برانگيخته شود تا سرانجام در روز جمعه 10 ذى قعده الحرام 1419 ق (17 اسفند 1377 ش) در 57 سالگى، پس از

ص: 373

بازگشت از نماز مغرب و عشا همراه با دو فرزندش حجج اسلام : سيدمصطفى صدر و سيّد مؤمل صدر (دامادهاى آيت اللَّه شهيد سيدمحمد باقر صدر) مورد سوء قصد حراميان بعثى قرار گرفت و خون پاك هر سه بر «ساحة العشرين» نجف بر زمين ريخت و هر سه به شرف شهادت نائل آمدند.

با انتشار خبر شهادت ايشان، موجى از خشم، مردم مظلوم عراق را فراگرفت و در بسيارى از شهرهاى عراق، تظاهرات و قيام هاى مردمى برپا شد كه با خشونت بى سابقه رژيم، سركوب گرديد و بسيارى در اين قيام به شهادت رسيدند.

در ايران و ساير كشورهاى اسلامى، تا مدت هاى فراوان مجالس بزرگداشتش برگزار گرديد و از مقام علمى و عملى معظم له تقدير شد .

درس اصول آيت اللَّه اراكى نيز حاضر شد . پس از وفات آيت اللَّه بروجردى ، حدود دو سال به دروس آيات عظام : امام خمينى ، گلپايگانى و شريعتمدارى رفت و همزمان شرح منظومه را هم از علامه طباطبايى بهره گرفت . در ايام تعطيلات حوزه علميه قم به اصفهان مى رفت و در ابحاث حضرات آيات : شيخ مهدى نجفى ، حاج آقا رحيم ارباب و سيدعبداللَّه ثقةالاسلام حاضر مى شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . در سال 1382 ق پس از وفات آيت اللَّه حاج آقا روح اللَّه كمالوند خرم آبادى و به خواست امام خمينى براى اداره حوزه كماليه به خرم آباد رفت و به تدريس خارج فقه و اصول و تأليف پرداخت و پس از چهار سال به قم بازگشت و به تأليف و تدريس اشتغال ورزيد . آن مرحوم در دفاع از حقيقت و مكتب اهل بيت عليهم السلام سرى پر شور داشت و در مقابل كژى ها و ناراستى ها بر نمى تافت و در همين راستا تأليفاتى به يادگار نهاد . شريف رازى درباره اش مى نويسد : « ... از علماى بزرگوار و فضلاى عاليقدر و مبرزين شاگردان آيت اللَّه العظمى بروجردى و داراى مقام علم و كمال و واجد مراتب اجتهاد و فقاهت و مورد وثوق مراجع حاضر و گذشته است ... » ( شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 190 ) ، متواضع و فروتن و صاحب خُلق خوش و زهد و تقواى فراوان بود و هر شب پنجشنبه مجلس موعظه برگزار مى كرد و خود به منبر مى شد و در پايان به ياد اهل بيت عليهم السلام مرثيه مى خواند و مى گريست .

آثار چاپى وى

ص: 375

عبارتند از :

1 . توضيح المسائل 2 . معيار الفقاهة ( شرح استدلالى شرايع الاسلام ، كتاب صلاة و حج ( 9 جلد )

3 . حسين عليه السلام و پذيرش دعوت ( نقد كتاب شهيد جاويد )

4 . الاجماع والاخبار 5 . تفسير آيه جلباب ( در حدّ شرعى حجاب زنان و وجوب ستر وجه و كفّين )

6 . غناء ، موضوعاً و حكماً 7 . شطرنج و منع بازى با آن 8 . دين و زن .

و آثار مخطوط وى هم عبارتند از :

9 . كتاب الطهارة ( از دوره معيار الفقاهة )

10 . كتاب الجهاد ( از دوره معيار الفقاهة )

11 . تعليقه بر جلد اول وسيلة النجاة 12 . تعليقه بر جلد دوم منهاج الصالحين .

آن فقيه بزرگوار ، در چهارشنبه بيستم محرم الحرام 1426 ق ( 12 اسفند 1383 ش ) در 83 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع و نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى در قبرستان شيخان مدفون شد .

و... بود.

12 ساله بود كه به فراگيرى علوم دينى روى آورد و ادبيات و سطوح را نزد پدر بزرگوارش و آقاى حاج شيخ نصرت اللَّه بناروانى ميانجى، و رسائل و مكاسب و كفايه را در محضر آيت اللَّه سيدمهدى روحانى و آيت اللَّه فاضل لنكرانى و پدرش آموخت. پس از آن به يادگيرى خارج فقه و اصول نزد پدر دانشمندش و تأليف و تبليغ دين و تدريس سطوح پرداخت و از آن جا كه داراى هوشى سرشار و حافظه اى قوى بود، در زمان اندك گوى سبقت از همگنان ربود و موفق شد با سنّ كم خويش، آثارى ارزشمند و تأثير گذار و انسان ساز از خود به يادگار گذارد؛ هم چون: مسؤليت و سازندگى، تطهير با جارى قرآن و انسان در دو فصل. وى توفيق يافت گروهى از طلاب و فضلاى حوزه را با مكتب تربيتى وحى آشنا سازد و در درس هاى تفسير خويش، پيام قرآن را به عمق جان هاى تشنه آنان برساند و ايشان را از سرچشمه زلال قرآن سيراب سازد. وى بر تفكر به عنوان نقطه شروع دين تأكيد مى ورزيد و به كرامت و قدر انسان، اهميت مى داد.

از ويژگى هايش تواضع و فروتنى فراوان، رسيدگى به حال شاگردان خويش و زهد و عدم دلبستگى به دنيا و تهجد و گريه هاى نيمه شب بود. درِ خانه اش از بام تا شام به روى واردين و ميهمان هايش بازبود و از آنان با كمال خوشرويى و ملاطفت استقبال مى نمود. اوّل هر ماه و دهه آخر ماه مبارك رمضان به زيارت حرم مطهر حضرت رضا عليه السلام مشرف مى شد و چند روزى اقامت مى نمود. روزش را به تأليف و تحقيق

ص: 377

و تدريس مى گذرانيد و از اين رهگذر توانست شاگردان بسيارى را پرورش دهد و آنان را با فنون نويسندگى و تدريس آشنا سازد. او به انقلاب اسلامى عشق مى ورزيد و نخستين فرزندش (محمد) را براى حمايت از دين و احياى حق، تقديم انقلاب نمود.

برخى از تأليفات چاپ شده معظم له عبارت اند از:

1 . انسان در دو فصل (پيش و پس از بلوغ)

2 . مسؤليت و سازندگى (2 ج) 3 . روش برداشت از قرآن (6 ج) (تفسير و توضيح سوره «ص»)

4 . تطهير با جارى قرآن (6 ج) تفسير جزء 30 قرآن 5 . ديدارى تازه با قرآن (2 ج) 6 . بشنو از نى (شرح دعاى ابوحمزه ثمالى)

7 . روش نقد (5 ج، نقد مكاتب ماركسيسم، اگزيستانسياليسم و آزادى)

8 . ذهنيت و زاويه ديد (نقد ادبيات داستانى)

9 . بررسى (نقد ماركسيسم)

10 . استاد و درس (2 ج، روش تدريس، ادبيات و هنر و نقد)

11 . عاشورا 12 . غدير 13 . اى قامت بلند امامت (خطاب به حضرت ولى عصر عليه السلام)

14 . از زلال ولايت (40 حديث امام حسين عليه السلام)

15 . فقر 16 . انفاق 17 . درس هايى از انقلاب (12 دفتر) 18 . پاسخ به پيام نهضت آزادى 19 . و با او با نگاه فرياد مى كرديم(مجموعه شعر) 20 . آرامش (مجموعه شعر) 21 . تابوت (مجموعه شعر) 22 . وداع (مجموعه شعر) 23 . پيروز (مجموعه شعر) 24 . شعرهاى شهادت

و كتاب هاى چاپ نشده اش عبارت اند از:

25 . تفسير سوره بقره 26 . تفسير سوره آل عمران (ناتمام) 27

ص: 378

. تفسير سوره مدثّر 28 . تفسير سوره علق و قدر 29 . بحث هاى محرّم: اضطرار به حجت، احياى امر اهل بيت عليهم السلام، عظمت مصايب امام حسين، شرح ادعيه حضرت زهرا عليها السلام، معرفت دينى و جامعه دينى و حكومت دينى. (اين كتاب به چاپ رسيد)

30 . پيام به فرزندان: او به هنگام بلوغ فرزندانش نامه هايى به آنان نگاشته كه در آن ها بر بينش ها و گرايش ها (بينات، كتاب و ميزان)، سلوك و اخلاق، رضا و رضوان، عمل و تماميت و سلامت و بحران عمل تكيه كرده و توضيح داده است .

آن مرحوم، در سحرگاه روز سه شنبه 22 تيرماه 1378 ش (29 ربيع الاول 1420 ق) در حالى كه به عادت هميشگى اش براى زيارت مرقد مطهر امام هشتم عليه السلام عازم مشهد مقدس بود، همراه سه تن از دوستانش بر اثر سانحه تصادف بدرود حيات گفت و به مواليان طاهرينش پيوست. پيكر پاكش در عصر چهارشنبه پس از يك تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه سيدمهدى روحانى بر آن ، نزديك قبر فرزند شهيدش، در گلزار شهداى قم، به خاك سپرده شد.

آيت اللَّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى زانو به زمين زد و چندين دوره فقه و اصول را در محضر آن بزرگمرد فراگرفت. هم زمان در محضر آيت اللَّه رفيعى قزوينى، كتاب اسفار و در محضر آيت اللَّه شاه آبادى، كتاب مصباح الانس و شرح فصوص قيصرى را فراگرفت. از اساتيد ديگر ايشان مى توان از آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى و ميرزا حسين نايينى (كه در توقف هشت ماهه آنان در قم از حضورشان بهره برد)، ميرزا محمد آقازاده (فرزند آخوند خراسانى)، حاج شيخ مرتضى آشتيانى (فرزند ميرزاى آشتيانى)، حاج شيخ محمدرضا مسجد شاهى، ميرزا محمد صادق احمد آبادى اصفهانى رحمهم الله نام برد.

آيت اللَّه خوانسارى از آيت اللَّه حائرى اجازه اجتهاد، و از حضرات آيات: حائرى، اصفهانى، بروجردى، آقا ضياء عراقى، آشتيانى، ابوالمجد مسجد شاهى، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، سيدمحمد حجت، سيدمحمد تقى خوانسارى، ميرزا محمد فيض قمى، محدث قمى، ميرزا محمد عسكرى تهرانى، شيخ آقا بزرگ تهرانى، مرعشى نجفى، سيدعبدالحسين شرف الدين وميرزا رضى تبريزى و برخى ديگر اجازه روايت دريافت كرد. مصاحبه ايشان با مجله حوزه (شماره 32) درباره ابعاد حضرت امام خمينى نشانگر عمق صداقت و رفاقت ايشان با امام راحل مى باشد. از خصوصيات بارز آن فقيد، تهجد و عبادت، قناعت، زهد، تواضع، حسن خلق، و سخاوت بود. بيش از پنجاه سال، هر روز صبح در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به اقامه نماز جماعت پرداخت و ده ها تن از علما و فضلاى حوزه علميه قم از وى اجازه روايت كسب نمودند. از آثار وجودى ايشان بناى مسجدى شكوهمند در خوانسار و مسجدى در قم و كتابخانه اى آكنده از نسخ خطى نفيس و كتابهاى

ص: 380

چاپى فراوان ( كه پس از وفاتش مقام معظم رهبرى ، آن را از خانواده اش خريدارى و به آستان قدس رضوى اهداء فرمود ) را مى توان نام برد.

تأليفات وى عبارت اند از:

1 . حاشيه بر وسيلة النجاة 2 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه حائرى 3 - 8 . حاشيه بر: درر الاصول، رسائل، مكاسب، كفايه، قوانين و شرح لمعه 9 . الديانة الاسلامية (در اصول عقايد) 10 . الجواهر المودعة 11 . تفسير آيات مبدأ و معاد و ... . آن مرحوم در صبح روز جمعه هجدهم ربيع الثانى 1413 (24 مهرماه 1371) پس از عمرى تلاش و كوشش در راه اعتلاى فرهنگ اهل بيت و احياء تراث شيعه، در 92 سالگى چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييع بسيار باشكوه و نماز مرحوم آيت اللَّه العظمى گلپايگانى بر آن ، در مسجد بالاسر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 138 )

كوچيد و از محضر آنان بهره ها برد. در 1324 ش براى ادامه تحصيل به حوزه علميه قم آمد و پس از تكميل دوره سطح (در چهار سال)، در سال 1328 ش به درس خارج فقه و اصول آيات عظام: سيدمحمد تقى خوانسارى، سيدمحمد حجت كوهكمرى و پس از آن در درس هاى آيت اللَّه العظمى بروجردى، آيت اللَّه محقق داماد، آيت اللَّه اراكى، حضرت امام خمينى . آيت اللَّه العظمى گلپايگانى، آيت اللَّه حاج سيدرضا بهاء الدينى و علامه طباطبايى شركت جست و مبانى فقهى، اصولى، فلسفى و تفسيرى خويش را استوار ساخت و از غالب آنان اجازه اجتهاد دريافت داشت. وى نيز به مدت دو سال به حوزه علميه نجف كوچيد و در درس هاى آيت اللَّه خويى حاضر شد. از آغاز تحصيل در حوزه قم، به تدريس متون فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد امام حسين - حسين آباد - بازار اشتغال جست و بيش از سى سال سطوح عاليه را بارها آموزش داد. با شروع انقلاب اسلامى در سال 1342 ش ، او نيز همراه با ديگر مدرسين حوزه به تشكيل جامعه مدرسين حوزه علميه قم پرداخت و امضايش در بحبوحه انقلاب ذيل پيام ها و اعلاميه هاى جامعه مدرسين هماره ديده مى شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى به عضويت شوراى مديريت حوزه علميه قم و مجلس خبرگان رهبرى (از استان مركزى) برگزيده شد .

از تأليفات چاپ نشده اوست:

1 . كتاب الخمس 2 . حاشيه بر مكاسب 3 . حاشيه بر رسائل 4 .حاشه بر كفاية الاصول 5 . معارف دينى 6 . متفرقات صراحت لهجه، زهد و تقوى، ساده زيستى، آزاد انديشى و فروتنى و انس با قرآن

ص: 382

و دعا از خصوصيات وى بود و بر فقه و اصول، تفسير، تاريخ و ادبيات تسلّط داشت. فقيد سعيد از اعضاى گروه تأليف «جامع احاديث الشيعة» و عضو هيأت علمى كنگره شيخ انصارى و عضو هيأت امناى مجتمع علوم دينى حضرت ولى عصر عليه السلام به شمار مى رفت و مقاله اى با نام «شيخ انصارى محقق و مؤسس» و مقاله اى هم با نام «عدم تحريف قرآن» از او انتشار يافت. درگذشت نابهنگام اين عالم عامل، در هشتم شهريور 1374 ش (سوم ربيع الثانى 1416 ق) در 68 سالگى در اثر سانحه تصادف روى داد و پيكر پاكش با شركت مراجع عاليقدر تقليد، انبوه اساتيد، علما و فضلاى حوزه علميه قم و آيات عظام و نمايندگان مقام معظم رهبرى و اصناف و بازاريان قم، تشييع و در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام - بقعه آيت اللَّه داماد - به خاك سپرده شد .

( شرح منظومه و اسفار ) به پايان رسانيد و به دروس فقه و اصول آيات عظام : سيدمحمود شاهرودى ، ميرزا هاشم آملى و ميرزا باقر زنجانى حاضر شد و مورد توجه فراوان آنان قرار گرفت ، به گونه اى كه از سوى آيت اللَّه شاهرودى به سرپرستى و نظارت بر مدرسه جعفرى و عضويت بعثه حج ايشان منصوب شد و در سال 1380 ق از اساتيد گرامى اش موفق به دريافت اجازه اجتهاد شد . او پس از 17 سال اقامت در نجف ، و تحصيل و تدريس ، در سال 1350 ش به زادگاهش بازگشت و به تدريس علوم دينى ( در مدرسه ميرزا تقى خان كه به صورت مخروبه درآمده بود و آن مرحوم ، آنجا را از نوبازسازى و احياء نمود ) ، احداث مدرسه علميه صديقه طاهره براى خواهران ، اقامه جماعت در مسجد آذربايجانى ها ( مسجدالرضا عليه السلام ) ، برگزارى كلاسهاى تابستانى قرآن و معارف دينى - از سال 1352 ش - در مدرسه علميه امام صادق عليه السلام ، و ارشاد مردم و تفسير مكرر قرآن توفيق يافت .

معظم له حافظ كل قرآن بود و بارها از سر شوق و علاقه به ساحت مقدس اهلبيت عصمت و طهارت پياده از نجف به كربلا ( 72 مرتبه ) و از گرگان به مشهد مقدس مشرف شد و بذر قرآن و تفسير آن را در حوزه و دانشگاه و مساجد پاشيد و همگام با ديگر علماى شهر ، سعى و كوشش فراوان در روشنگرى و هدايت مردم شهر مبذول داشت.

معظم له ، در مبارزه با رژيم طاغوتى و پخش اعلاميه ها و رساله هاى

ص: 384

امام خمينى تلاش بسيار داشت و در پى سخنرانى هاى افشاگرانه اش ، در خرداد 1357 دستگير و به شهرهاى ياسوج ، انارك و سقز تبعيد شد و پس از بازگشت ، رهبرى حركت ها و راهپيمائى هاى مردم را برعهده گرفت و در واقعه 5 آذر 1357 گرگان ، از پيشگامان آن حركت انقلابى بود . پس از پيروزى انقلاب اسلامى ، در سال 1358 به نمايندگى مردم مازندران در مجلس خبرگان قانون اساسى و سپس نمايندگى مردم استان گلستان در مجلس خبرگان رهبرى ( دوره هاى دوم ، سوم و چهارم ) برگزيده شد و سرپرستى ساير نهادهاى انقلابى ( كميته انقلاب ، سازمان تبليغات ، بنياد مسكن و جامعه روحانيت ) را برعهده گرفت .

در شهريور 1360 مورد سوء قصد منافقين قرار گرفت و به سختى مجروح گرديد و به افتخار جانبازى نائل شد .

آن مرحوم ، در طول جنگ تحميلى ، بارها در جبهه هاى نبرد حضور يافت و با سخنرانى هاى خويش به تقويت و دلگرمى رزمندگان اسلام پرداخت و فرزند برومندش حجةالاسلام سيدمحمّدطاهر طاهرى ( مسؤل عقيدتى سياسى لشكر 5 نصر خراسان ) را هم تقديم كاروان شهيدان اسلام نمود .

او داماد آيت اللَّه حاج سيدسجاد علوى گرگانى بود ، و اخلاقى خوش ، محضرى نكو ، گفتارى شيرين و زندگى ساده داشت و در طول ساليان دراز تصدى مناصب مختلف ، زندگى اش طلبگى و بدون مظاهر مادى بود .

از آثار اوست :

1 . تقريرات درس فقه و اصول 2 . نوارهاى تفسير قرآن

3 . نوارهاى تدريس خارج فقه

او در 77 سالگى ، در صبح روز شنبه عيد سعيد غديرخم

ص: 385

: 18 ذى الحجه 1428 ق - 8 دى 1386 ش - پس از يك دوره بيمارى كبد ، چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش صبح روز يكشنبه با حضور هزاران نفر از مردم و علماى استان هاى گلستان و مازندران تشييع و پس از نماز آيت اللَّه سيدمحمّدرضا ميبدى بر آن ، در صحن امامزاده عبداللَّه به خاك سپرده شد و در سوگ فقدانش ، پيامهاى متعدد از سوى مقام معظم رهبرى ، مراجع تقليد ، و سازمانها و نهادها و شخصيتهاى كشورى صادر شد و مجالس بزرگداشت او تا مدتها ادامه يافت .

و مادر مكرمه اش ( دختر آيت اللَّه سيدزكريا قزوينى از شاگردان شيخ انصارى و سيد حسين كوهكمرى و از علماى بزرگ قم ، ( م 1313 ق ) ) باليد ، تا در 1331 ق همراه پدرش به مشهد مقدس آمد و ادبيات و سطوح را از علما و مدرسين مشهد فراگرفت و در 1347 ق رهسپار مكه مكرمه شد و در بازگشت به مدت 6 ماه در اصفهان اقامت گزيد و از دروس اساتيد آنجا بهره برد . در سال 1350 ق ، رهسپار نجف شد و چند سال از درس هاى آيت اللَّه ميرزاى نائينى بهره مند شد و باز به مشهد مراجعت كرد و از دروس پدر بزرگوارش استفاده نمود . در سال 1354 ق - به دنبال تبعيد والد ارجمندش به عراق در اعتراض به كشف حجاب - به كربلا رفت و سال هاى متمادى از دروس والد گراميش و اساتيد ديگر استفاده كامل نمود و علاوه بر تحصيل ، به تدريس سطوح عاليه پرداخت و شاگردان فراوان پرورش داد . در سال 1368 ق ، به مشهد مقدس بازگشت و به اقامه جماعت ( در مسجد گوهرشاد ) ، تدريس خارج فقه و اصول ، تأليف كتب فقهى ، پرداخت تا پس از وفات آيت اللَّه بروجردى ، رساله عمليه اش به چاپ رسيدو به عنوان يكى از مراجع تقليد مطرح شد . با شروع نهضت اسلامى مردم ايران و قيام روحانيت و مرجعيت ، آن فقيه بزرگ نيز از مشهد به پاخاست و با اعلاميه ها و سخنرانى هاى توفنده و كوبنده اش رژيم شاه را به باد انتقاد گرفت و خانه اش هماره محل شور و گردهم آيى مبارزان و

ص: 387

مجاهدان و مخالفان رژيم بود تا آنكه در 15 خرداد 1342 ش دستگير و به تهران انتقال داده شد و پس از چند ماه زندانى بودن ، به كرج تبعيد شد و تا سال 1357 ش ( 15 سال ) در تبعيد بود تا با پيروزى انقلاب اسلامى آزاد شد و به مشهد بازگشت . شريف رازى مى نويسد :

« آقاى قمى ، در عبادت و زهد و ورع از اوتاد عصر خويش و در بسيارى از صفات نسخه اول مرحوم والدش ، و داراى تعصب و غيرت دينى و دائم الذكر و مداوم به زيارت عاشورا و جامعه ، و غالباً شب زنده دار و مقيد به نوافل يوميه و اوراد و اذكار مرتبه مى باشد » . ( گنجينه دانشمندان ، ج 7 ، ص 142 ) .

برخى از آثار آن مرحوم عبارتند از :

1 . توضيح المسائل 2 . حاشيه عروة الوثقى 3 . مناسك حج 4 . كتاب الحج ( 3 ج ) 5 . مجموعه اعلاميه ها و پيام ها 6 . تقريرات درس اصول ميرزاى نائينى . آن فقيه بزرگ ، پس از عمرى نزديك به يكصد سال ، در روز يكشنبه 20 خرداد 1386 ش ( 24 جمادى الاوّل 1428 ق ) چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش در روز چهارشنبه پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه العظمى وحيد خراسانى بر آن ، در دارالزهد حرم مطهر حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام به خاك سپرده شد . و در سوگ وفاتش پيام هاى متعدد تسليت از سوى مقام معظم رهبرى و مراجع عظام تقليد ، صادر شد

ص: 388

.

طول اين سال ها با روش تحقيق و زمينه هاى تحقيق در رجال، تراجم، كتابشناسى، حديث و تاريخ آشنا شد و بهترين همكارى ها را با علامه تهرانى و علامه امينى به عمل آورد. او در تأسيس كتابخانه اميرالمؤمنين عليه السلام (در نجف اشرف) با علامه امينى همكارى گسترده اى به عمل آورد و براى مخطوطات آن فهرست گسترده اى نگاشت كه اينك آماده چاپ است. هم چنين پيش از مهاجرت به قم، مديريّت مدرسه سيد در نجف را سال ها بر عهده داشت و منشأ خدماتى بود و هم زمان به يارى علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى در تدوين و تأليف الذريعه شتافت. استاد در سال 1396 ق نجف اشرف را به قصد قم ترك كرد و با فراغ بال و آسودگى خيال به تأليف و تحقيق دست يازيد و خانه اش محل آمدورفت مؤلفان و محققان شد. سكونت استاد در قم باعث شد تا مراكز تحقيقى و كتابخانه هاى كشور به سوى او روى آورند و از تجربيات و اطلاعات گرانبهاى او استفاده هاى بسيار برند. از جمله ماه ها در مشهد مقدس سكونت گزيد و براى كتابخانه آستان قدس رضوى فهرست هاى گوناگون تهيه كرد. در قم نيز به يارى مؤسسه آل البيت عليهم السلام شتافت و در پى نهادن مجله وزين تراثنا و تداوم و غناى آن از هيچ كوششى دريغ نورزيد. معظم له براى غناى تحقيقات خود سفرهاى بسيار به نقاط مختلف ايران، عراق، سوريه، لبنان، اردن، كويت، تركيه، عربستان، انگلستان و آمريكا كرد و در طول اين سفرها از كتاخانه هاى مختلف بازديد كرد و يادداشت هاى بسيار برداشت و نتيجه مطالعات خويش را در «نتايج الاسفار» گرد آورد. هم چنين احاديث و

ص: 390

فضايل اهل بيت عليهم السلام را به نقل از كتاب هاى مخطوط در كتاب «قيد الاوابد و جمع الشوارد» جمع آورد . فقيد سعيد از حضرات آيات : سيدعبد الهادى شيرازى ، سيدابوالقاسم خويى و شيخ آقا بزرگ تهرانى اجازه روايت داشت و به گروهى اجازه روايت داد. وى به عنوان كتابشناسى برجسته در خاورميانه و ديگر كشورهاى اسلامى شناخته شده بود و در كنگره هايى مانند: هزاره شيخ طوسى (مشهد)، هزاره شريف رضى (تهران)، امام حسين، غدير خم (هر دو در لندن)، كنگره شيخ مفيد (قم)، كنگره كتاب و كتابخانه در اسلام (مشهد)، شركت داشت و مقالاتى ارايه داد. فقيد سعيد متواضع و فروتن، كم توقع، بردبار، قانع و با سخاوت، كم حرف و خوش محضر و خوش اخلاق، بذله گو و مهمان نواز و داراى خطى خوش و حافظه اى شگرف بود. درِ خانه اش به روى همگان باز بود و گاه كسانى تا چند روز مهمان او بودند. اطلاعات علمى و كتابخانه اش را به رايگان در اختيار همگان مى نهاد. (به همين جهت در مقدمه كتاب هاى بسيارى از ايشان تمجيد و تقدير شده است.) در فهم مطالب علمى دقت و حوصله بسيار داشت و گاه براى درك يك مطلب رنج سفر را بر خويش هموار مينمود. اگر مطلبى را نمى دانست از هر كس ولو شاگردان جوانش مى پرسيدو از اين بابت ابايى نداشت. جوانان اهل تحقيق را بسيار تشويق مى كرد و مطلقاً در مقام عيب جويى بر نمى آمد. در يادااشت بردارى ها و مطالعات خود تنها به كتاب هاى چاپى بسنده نمى كرد و از كتاب هاى مخطوط نيز نمى گذشت و لذا در آغاز و انجام كتاب هايش موارد مهم كتاب يادداشت شده بود.

ص: 391

بسيار متدين و متعبد بود و از سر غيرت دينى عمرى در جهت بزرگداشت تشيع و غدير و اهل بيت عليهم السلام كوشيد. كتابخانه بزرگ و كم مانند خود را در اختيار ديگران نهاده بود و گاه تا چندين جلد كتاب را به يك تن - براى مدت هاى طولانى - امانت مى داد و خم به ابرو نمى آورد (او خود مى فرمود: يك دهم كتابخانه ام نزد ديگران به امانت است). تبحر وى در رجال، تراجم، حديث، تاريخ، كتابشناسى و نسخه شناسى از آثار متعدد او هويداست.

برخى از كتاب ها و مقالات بلند چاپ شده اش عبارت اند از :

1 . حياة الشيخ يوسف البحرانى (اولين نوشتار استاد در 1377 ق)

2 . الغدير فى التراث الاسلامى (كتابنامه غدير خم)

3 . الشيخ المفيد و عطاؤه الفكرى الخالد 4 . فى رحاب نهج البلاغه (كتابنامه نهج البلاغه)

5 . اساتيد و مشايخ شيخ طوسى 6 . ما ينبغى نشره من التراث (معرفى كتاب هاى ارزنده مخطوط)

7 . اهل البيت عليهم السلام فى المكتبة العربية (معرفى و توصيف كتاب هاى عربى اهل سنت در فضايل اهل بيت)

8 . فهرست كتابخانه علامه طباطبايى دانشگاه شيراز 9 . الشيعة و هجمات الخصوم.

عنوان برخى از تحقيق و تصحيح هاى چاپ شده او عبارت است از:

10 . فهرست شيخ منتجب الدين 11 . ترجمه الحسن و الحسين عليهما السلام (از كتاب طبقات ابن سعد)

12 . مقتل اميرالمؤمنين (ابن ابى الدنيا)

13 . الاربعون المنتقى من مناقب المرتضى (ابو الخير طالقانى قزوينى)

14 . الحسين و السنة (مجموعه سه بخش از آثار اسلامى پيرامون امام حسين عليه السلام از فضايل الصحابه - احمد بن

ص: 392

حنبل، انساب الاشراف بلاذرى و معجم الكبير طبرانى) ، 15 . مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام (احمد بن حنبل)

16 . طرق حديث من كنت مولاه فى مولاه (حافط ذهبى)

17 . ترجمه اميرالمؤمنين (ابن عساكر)

18 . فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السبطين (حموى جوينى)

19 . عقد الدرر فى اخبار المهدى المنتظر (سليم شافعى دمشقى)

20 . فهرست شيخ طوسى

و از ديگر تأليفات چاپ نشده او عبارت است از:

21 . على ضفاف الغدير (تكميل، تهذيب، تحقيق و استدراك الغدير)

22 . نتايج الاسفار 23 . قيد الاوابد 24 . مستدرك الذريعه 25 . اضواء على الذريعه (تعليقات و ملاحظات بر الذريعه)

26 . معجم اعلام الشيعه (اين كتاب، به چاپ رسيد)

27 . تعليقات بر «طبقات اعلام الشيعه»

28 . مكتبة العلامة الحلّى (به چاپ رسيده است)

29 . انباء السماء برزية كربلاء (تكميل، تعليق و استدراك «سيرتنا و سنتنا» علامه امينى)

30 - 31 . فهرس المخطوطات العربية فى مكتبة اميرالمؤمنين عليه السلام 32 و 33 . فهرس كتب الحديث و فهرس الكتب الفقهية فى مكتبة الامام الرضا عليه السلام 34 . الفهرس الوصفى للمنتخب من المخطوطات العربية فى مكتبات تركيا (نسخه خطى آن در كتابخانه آيت اللَّه مرعشى در دو جلد است)

35 . مخطوطات اللغة العربية فى مكتبات ايران 36 . فهرس المختارات من مخطوطات تركيا 37 . فهرس المنتقى من مخطوطات الحجاز 38 . فهرس المنتخب من المخطوطات تبريز 39 . فهرس المنتخب من مخطوطات لند 40 . المهدى عليه السلام فى السنة النبوية (مجموعه احاديث صحاح اهل تسنن پيرامون حضرت مهدى عليه السلام).

آن قلب

ص: 393

پرطپش پس از پشت سر نهادن چند بيمارى، در تاريخ هفتم رمضان 1416 ق (8 بهمن 1374 ش) در 68 سالگى بدرود حيات گفت و پس از يك تشييع باشكوه، در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد.

( برگرفته از : الغدير فى التراث الاسلامى ( سيدعبدالعزيز طباطبايى ) ، ص ...... )

و اجتماعى پيشين خويش مشغول شد .

وى از گروهى از علما مانند آيات عظام: محمدمهدى موسوى كاظمى (صاحب احسن الوديعة) ، سيدعبداللَّه شيرازى، سيدعلى طباطبايى تبريزى و مرعشى نجفى اجازه روايت داشت و به جمعى هم اجازه روايت بخشوده بود . كتابخانه پدرى اش را ، كه مشحون از نسخ خطى و چاپى ممتاز بود ، به خوبى محافظت و نگهدارى نمود و با تمام سختيها و دشوارى ها ، آنها را از كربلا به قم انتقال داد و سرانجام ، همه آنها را بنام « مكتبة الامام الرضا » وقف نمود كه اينك ، مورد استفاده و مراجعه محققان علوم اسلامى است .

تأليفات وى عبارت اند از :

1 . كتاب الطهارة 2 . كتاب الصلاة 3 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه گلپايگانى (بحث قضاء)

4 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه علامه فانى (10 ج)

5 . بيان الاخبار فى الاساتيد و الاخيار 6 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه مرعشى نجفى معظم له پس از مدتى بيمارى، در روز پنجشنبه 15 جمادى الثانى 1424 (23 مرداد 1382) درگذشت و پيكر پاكش صبح روز جمعه پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه سيدصادق روحانى بر آن، در قبرستان شيخان به خاك آرميد . و پس از وفاتش ، كتاب « پنهان تر از پنهانى » در شرح زندگى و خدماتش منتشر شد .

يكى از علما و ائمه جماعات كربلا و از شاگردان حضرات آيات: شيخ محمدعلى سيبويه و شيخ على شاهرودى بود. فقيد سعيد، پس از كودكى به مكتبخانه خطاط معروف شيخ على اكبر نايينى رفت و مقدمات را فراگرفت. سپس در مدرسه هندى سطوح اوليه و عاليه علوم دينى را نزد اساتيدى مانند: آيت اللَّه شيخ يوسف بيارجمندى خراسانى آموخت و پس از آن به تحصيل خارج فقه و اصول نزد آيات عظام: حاج آقا حسين قمى، ميرزا هادى خراسانى و سيدمحمدهادى ميلانى پرداخت و هم زمان سطوح را تدريس و شاگردانى چند، تربيت نمود، كه از جمله آنان: آيت اللَّه حاج شيخ جواد كربلايى است. وى در آن زمان مورد وثوق غالب علماى كربلا و به ويژه آيت اللَّه قمى بود و از اصحاب خاص آن مرجع بزرگ و وكيل مالى ايشان به شمار مى رفت. پس از وفات آيت اللَّه قمى (ربيع الاول 1366 ق) همراه فرزند استادش آيت اللَّه حاج آقا حسن قمى به مشهد آمد (تابستان 1326 ش) و ساليان بسيار به تدريس سطوح در مدرسه سليمانيه و اقامه جماعت در يكى از رواق هاى مسجد جامع گوهرشاد و تبليغ دين و تشكيل جلسات هفتگى براى توده مردم و تأليف و تصنيف پرداخت و تا زمانى كه سلامتى اش اجازه مى داد، در خدمت خاص و عام بود و در پيشبرد اهداف شرع مقدس، كوتاهى نمى كرد و در اين راستا حسينيه اى باشكوه، همراه باكتابخانه، نوارخانه و دارالقرآن الكريم و انتشارات فدك را بنياد نهاد و ده ها كتاب را منتشر ساخت. وى از اكثر علما مانند آيت اللَّه ميلانى و آيت اللَّه بروجردى و امام خمينى اجازه داشت و در راه پيشبرد اهداف انقلاب اسلامى ايران در سال

ص: 396

1357، پيام ها و تلگراف ها متعدد صادر نمود .

آثار وى ، عبارتند از :

1 . التحصيل فى ايام التعطيل (2ج ) - چاپ شده -

2 . كشكول يا دانستنى هاى سودمند (3 ج ) - چاپ شده -

3 . مطايبات (لطائف و ظرائف)

4 . منتخبات اشعار 5 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه قمى 6 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا هادى خراسانى معظم له، پس از عمرى 79 ساله بر اثر بيمارى در سحرگاه روز پنجشنبه 22 جمادى الثانى 1421 ق (31 شهريور 1379 ش) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در روز جمعه، پس از نماز آيت اللَّه زاده آقاى حاج سيدمحمدعلى ميلانى بر آن، در حسينيه اى كه خود بنياد نهاده بود، به خاك سپرده شد.

مستمندان پرداخت. وى علاقه بسيار به سادات داشت و تواضع، سادگى و دورى از دنيا، روى خوش و اخلاق نيكو از ويژگى هاى ديگر او بود. از غذايى كه ديگران به در خانه اش مى آوردند نمى خورد و مى گفت: شايد چشم محتاجى به آن افتاده باشد. وى نخستين كسى بود كه در دوران سياه طاغوت، پاى اعلاميه ائمه جماعات قم را امضا مى كرد. با اين كه از آيات عظام سيدابوالحسن اصفهانى، سيدعبدالهادى شيرازى، سيدمحسن حكيم، سيدمحمد رضا گلپايگانى و ديگان اجازه امور حسبيه را داشت، هيچ گاه از سهم امام استفاده نكرد و هديه اى از كسى قبول ننمود .

برخى از تأليفات آن مرد بزرگوار عبارت اند از:

1 . وهابيت چيست ؟ 2 . معراج پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم 3- دانستنى هاى تاريخ (12 ج) 4 . كشكول نمونه وى در روز سه شنبه شانزدهم مرداد 1375 (20 ربيع الاول 1417 ق) در هشتاد سالگى بدرود حيات گفت و در چهارشنبه پس از نماز آيت اللَّه صافى گلپايگانى بر پيكرش و تشييع جنازه شايسته در قبرستان باغ بهشت قم به خاك سپرده شد .

دگرباره كفايه را در محضر آيت اللَّه حاج شيخ محمد آقازاده - فرزند آخوند خراسانى - بياموخت و در ضمن از فاضل بسطامى صاحب فردوس التواريخ و عمويش حاج شيخ اسماعيل ايمانى بهره برد .

در حدود سال 1336 ق به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و خارج فقه و اصول را از آيات عظام: حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى، شيخ محمدعلى حائرى قمى، حاج شيخ مهدى حكمى قمى، حاج شيخ ابوالقاسم قمى و آيت اللَّه سيدمحمد حجت كوهكمرى فراگرفت و در تابستان ها نيز به اصفهان مى رفت و از محضر آيات عظام: حاج سيدعلى نجف آبادى و شيخ محمّدحسين مسجد شاهى بهره فراوان مى برد. او يكى از شاگردان كوشا و سختكوش حاج شيخ عبدالكريم بود كه حدود 10 سال از بحث هاى معظم له استفاده شايان برد و مبانى علمى اش را استوار ساخت. وى در زمان استبداد رضاخانى در اراك به علت سخنرانى عليه بى حجابى و تأكيد بر شعائر اسلامى، تحت تعقيب قرار گرفت و در بيرجند مدت ها به زندگى مخفيانه روى آورد تا سرانجام دستگير و زندانى شد، و پس از آزادى از زندان در زادگاهش اقامت گزيد و بيش از نيم قرن به بزرگداشت و ترويج شعائر دينى و تدريس و پرورش شاگردان، و اقامه جماعت (كه حتى تا چند روز پيش از وفاتش، و با وجود كهولت سن، نماز جماعت سه وعده اش ترك نشد) و تبليغ دين پرداخت و با كوشش بسيار، مدرسه علميه معصوميه را كه مخروبه و تحت تصرف غيراهلش بود از تصرف غاصبان و نااهلان درآورد و حوزه علميه باشكوهى بنياد نهاد. زندگى اش ساده و بى آلايش بود و از وجوهات مصرف نمى كرد و اندك

ص: 399

هزينه زندگى اش از ملك شخصى اش تأمين مى شد. از هرگونه تشريفات و تجملات به دور بود و چيزى از عبادت ها، رياضت ها، تكليف ها، تهجد و روزه و قرائت قرآن و ادعيه را فروگذار نمى كرد. آثار به جا مانده اش تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه حائرى يزدى بود.

آن فقيه بزرگ،در نيمه شب عيد قربان 1422 ق در 111 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در مدرسه معصوميه بيرجند به خاك سپرده شد و در غم فقدانش، از سوى مقام معظم رهبرى پيام تسليتى صادر شد .

به اقامه نماز جمعه و تدريس در مراكز عالى حوزه و دانشگاه و نيروهاى نظامى و انتظامى پرداخت و سهمى بزرگ در حفظ و حراست از باورهاى دينى و انقلابى مردم به خود اختصاص داد و تمام وقتش را در تأليف و تدريس و اقامه جماعت (در مسجد جامع سمنان) گذراند و نمايندگى مردم استان را در مجلس خبرگان رهبرى برعهده داشت.

برخى از تأليفات وى، عبارت اند از:

1 . پيغمبر و ياران (5 ج) 2 . شاگردان مكتب ائمه عليهم السلام (3 ج) 3 . جامع الفروق 4 . جوانان چه مى پرسند؟ 5 . حسين عليه السلام نفس مطمئنه 6 . صحنه هايى از قيامت (ترجمه «مشاهدالقيامة» نوشته سيدقطب) آماده چاپ

7 . رساله در رضاع 8 .رساله در ارث زوجه 9 . شرح عروةالوثقى 10 . تقريرات درس اساتيدش در قم معظم له، در غروب پنجشنبه 28 جمادى الاول 1420 ق (18 شهريور 1378 ش) در 72 سالگى بدرود حيات گفت و با درگذشتش موجى از غم و اندوه بر شهر سايه افكند و پيكر پاكش در صبح روز شنبه، پس از تشييعى درخور و شايسته در قبرستان عمومى شهر به خاك سپرده شد.

است، در محضر تنى چند از بزرگان علم و ادب و اخلاق، دوره سطح را پشت سرگذاشت. براى تكميل تحصيلات حوزوى، وارد قم شد و نزديك به هشت سال نزد آيات : طسوجى و حرم پناهى خارج فقه و اصول را فراگرفت. مدتى را نيز در حوزه هاى علميه بندرعباس و گرگان به تدريس گذراند و سپس به قم بازگشت.

تحصيلات دانشگاهى او در دو رشته زبان و فلسفه آغاز و به انجام رسيد. از دانشگاه تربيت مدرس قم، كارشناسى ارشد و از دانشكده باقرالعلوم كارشناسى زبان گرفت، تا اين كه در نهم دى ماه 1382 وفات يافت.

عباس عبيرى، آثار بسيارى در رشته هاى گوناگون علمى و هنرى آفريد. افزون بر اين همه، ويرايش انبوهى از تأليفات حوزويان، وامدار قلم پاكيزه و نكته سنج او است. نام عبيرى را مى توان در شناسنامه شمار فراوانى از آثار دينى و علمى يافت و بر تعهد عالمانه او در رونق بخشى به نثر حوزه آفرين گفت. وى، در ويراستن متون مذهبى، از هيچ گونه فداكارى دريغ نكرد و آن چه از وى در آن آثار باقى ماند، تنها نامى در شناسنامه آن ها است كه به هيچ روى، تكافوى زحمات و خدمات او را نمى كند. اما او به سان همه مردان و هنرمندانى كه هنر خود را سرمايه اجتماع و نياز فرهنگ مى دانند، آن چه در توان جسمى و روحى خود داشت، خالصانه بذل كرد و جز بهينه سازى و خدمت به فرهنگ دينى، مزدى نخواست.

قلم و نثر استاد عباس عبيرى، لطف و صفاى ويژه اى داشت كه نزد كمتر نويسنده اى مى توان، چنين مهارت هايى را يافت. اگر بپذيريم كه زيبايى

ص: 402

نثر و توانايى نويسنده در آفرينش جملات جاندار و پر از آرايه هاى درونى و بيرونى، اثرى از آثار روح زنده و قلب تپنده نويسنده است، نيز بايد پذيرفت كه عبيرى از لطيف ترين روح هاى پاكيزه برخوردار بود. همگان مى دانيم كه از ميان صدها مؤلف، تنى چند نويسنده هستند. هر مؤلفى را نمى توان نويسنده دانست؛ زيرا نويسنده، آن نيست كه مى نويسد . نويسنده، يعنى آن كه مى آفريند و آفرينش هاى او همگى زنده و زيبا هستند . عبيرى از معدود مؤلفانى بود كه آثار آنان، علاوه بر فضيلت هاى معنايى، كرامت هاى لفظى و زيباشناختى نيز دارند. بدين رو، ارتحال زودهنگام او را بايد ضايعه اى اسفناك براى اهل قلم و هنرمندان كلامى دانست. بر اين همه دعوى، تنها نجواى جيحون را شاهد مى آوريم كه سرشار از جملات زنده و زيبا و هنرمندان است .

تلاش او در احياى نام و يادابرار اين امت نيز ستودنى است. او به مدد مطالعات و به يارى قلم توانا، شمارى از برگزيدگان حوزه و عالمان دينى را، موضوع آثار خود كرد و خواندنى ترين آثار اين چنينى را آفريد.

هم چنين در وادى هنرهاى تصويرى و عرصه فيلمنامه نويسى، دو فيلمنامه از او باقى مانده است؛ بنام هاى «معركه، » و «سيماى پاييزى، ». اين دو فيلمنامه، مراحل ساخت و تدوين نهايى را مى گذرانند. آثار قلمى او كه همگى آراسته به زيبايى هاى معنوى و لفظى هستند، بدين قرار است:

1 . نجواى جيحون: زندگينامه ناصر خسرو قباديانى 2 . زندگينامه وحيد بهبهانى 3 . زندگينامه هبة الدين شهرستانى 4 . زندگينامه آيت اللَّه سيدمحسن حكيم 5 . زندگينامه آيت اللَّه سيدمحمود شاهرودى 6 . زندگينامه حجة الاسلام سيدمحمدباقر

ص: 403

شفتى 7 . زندگينامه حاج آقا نوراللَّه اصفهانى 8 . زندگينامه سيدعلى خان كبير 9 . زندگينامه آيت اللَّه بروجردى 10 . زندگينامه سيدنعمت اللَّه جزايرى 11 . زندگينامه سيدعبداللَّه شبّر 12 . آفتاب تقيه، زندگينامه على بن يقطين 13 . گنجينه اسرار، زندگينامه جابر جُعفى و ابن علقمى

14 . سايه اشراق، زندگينامه ميرداماد 15 . سوز پرواز، زندگينامه سيدبن طاووس 16 . راهنماى مربيان تربيتى

پاره اى از مقالات او نيز بدين شرح است:

1 . نئورئاليسم و رسالت اجتماعى دين 2 . اكسپرسيونيسم و شهود عرفانى 3 . مبانى فقهى در تصويرسازى اما شايد بتوان گفت، مهم ترين تأليف و اثر او در زندگى كوتاهش، اخلاق علمى و فضيلت هايى بود كه فقط در نويسندگان مخلص و نامى، جمع آن ها را مى توان يافت. در زندگينامه كوتاهى كه هم زمان با مجالس ترحيم او در شهرستان گرگان منتشر يافت، دوستان و همدلان آن مرحوم، نوشته اند: «او از نظر تحصيلات حوزوى و دانشگاهى، تخصص و تجربه در زمينه شعر، پژوهش، داستان نويسى، فيلمنامه نويسى، ويراستارى و... از موفق ترين طلاب جوان حوزه بود. اما هيچ گاه از خويش سخن نمى گفت و اهل ريا و تفاخر نبود. جذبه اى روحانى داشت. در نخستين برخورد، همه را مجذوب ادب و وقار خود مى كرد. به گفته برخى از نويسندگان و فرزانگان، نثر زيباى عبيرى از زيباترين نثرها، و او از بهترين ويراستاران كشور بود. عبيرى، بيش از صد كتاب را به قلم ويرايش خود عبيرآميز كرد و در زمينه هنر نيز مطالعات فراوانى داشت.»

( با استفاده از مقاله آقاى رضا بابايى )

حوزه علميه قم بود.

وى، در سال 1349 ق در مشهد مقدس به دنيا آمد و پس از دوران كودكى و نوجوانى، ادبيات و سطوح را در حوزه مشهد مقدس گذرانيد. سپس در سال 1375به نجف اشرف مهاجرت كرد و در درس هاى آيات عظام: آقاى خويى و آقاى حكيم و شيخ محمدرضا مظفر شركت كرد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و تقريرات درس آنان را نگاشت.

او در نجف در تحقيق برخى از مجلدات بحارالانوار و كتب اربعه شركت جست و جزو اعضاى گروه تحقيق «معجم رجال الحديث» آيت اللَّه العظمى خويى بود. سپس به قم آمد و يكسره به تحقيق و تأليف و تدريس سطوح پرداخت و مدتى هم درمشهد مقدس اقامت گزيد و به تحقيق برخى از كتاب هاى تراثى اشتغال داشت.

برخى از آثار چاپى او عبارت اند از:

1 . صلاة الليل فضلها ووقتها 2 . تتميم اصول الفقه ( نوشته : علامه شيخ محمّدرضا مظفر )

3 . مشايخ الثقات 4 . الرأى السديد فى الاجتهاد و التقليد (تقريرات بحث آيت اللَّه خويى)

5 . فلسفه غيبت حضرت ولى عصر عليه السلام 6 . تحقيق «فضائل الاشهر الثلاثة» - شيخ صدوق -

7 . تحقيق «قصص الانبياء» قطب الدين راوندى 8. تحقيق «كتاب الزهد» حسين بن سعيد اهوازى 9 . الثقات فى اسانيد كامل الزيارات .

و كتاب هاى غيرچاپى او هم عبارت اند از:

10 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى

11 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى

12 . مغانم الحسنى فى شرح العروة الوثقى

13 . العين المسكوكة فى حكم الالبسة المشكوكة

14 .وثاقت على بن ابى حمزه بطائنى و فرزندش

ص: 405

حسن

15 . مشايخ النجاشى

16 . مشايخ برقى و على بن حسن طاطرى

17 . تعليقه بر قاموس الرجال

18 . تعليقه بر معجم رجال الحديث

19 . تعليقه بر جامع الرواة و نقد الرجال

20 . تعليقه بر شرح لمعه

آن عالم بزرگوار پس از عمرى تحقيق و تأليف، در اثر بيمارى در روز جمعه 5 رمضان 1424 ق (9 آبان 1382 ش) در 75 سالگى درگذشت. و در قبرستان باغ بهشت قم به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من رجال الفكر والادب ، ص 358 )

« سفرنامه حج » و نياى مادرى اش آيت اللَّه سيد ميرزااحمد ساوجى ( م 1305 ق ) - از شاگردان حاج ملااحمد نراقى و ميرزامسيح تهرانى - بوده است .(1)

معظم له ، در سال 1305 ق به حوزه علميه قم مهاجرت كرد و دروس سطح را نزد آيت اللَّه مرعشى نجفى و شيخ محمّدحسين شريعتمدار ساوجى ، و فلسفه و كلام را از امام خمينى ، و تفسير را از آيت اللَّه ميرزا خليل كمره اى و دروس ديگر را هم از آيت اللَّه حاج شيخ مهدى حكمى قمى فراگرفت و اين درسها را با رفيق صميمى اش آيت اللَّه حاج سيدمحمود طالقانى مباحثه مى كرد .

او در سال 1354 ق به زادگاهش - سامرا - بازگشت و باقيمانده سطوح را نزد دايى بزرگوارش آيت اللَّه شيخ نجم الدين عسكرى تهرانى آموخت ، سپس در بغداد به نشر مقالات متعدد در مجلات معتبر علمى عراق و كشورهاى عربى پرداخت و در سال 1373 ق رياست جمعيت صندوق خيريه اسلامى - كه مرحوم علامه سيدهبةالدين شهرستانى آن را تاسيس نموده بود - را برعهده گرفت و منشا خدمات بزرگى در عرصه فرهنگى در مبارزه با اهداف شوم استعمار گرديد كه از آن جمله تأسيس « مدارس الامام الجواد » در شهرهاى مختلف عراق و درمانگاه « الرعاية الاسلامية » بود . او در بغداد امام جماعت حسينيه « الكرادة الشرقية » بود و در سال 1384 ق دانشكده « اصول الدين » را بنياد نهاد و تحت حمايت مستقيم آيت اللَّه العظمى حكيم به مبارزات و اقدامات اساسى و علمى بسيار روى آورد و نسلى از جوانان متدين و روشن بين را با همكارى دوستانش همچون استاد احمد امين كاظمى

ص: 407

و سيدمحمّدباقر صدر تربيت نمود . در سال 1389 ق ، رژيم بعث عراق او را از عراق اخراج كرد و او در لبنان تاليفات و اقدامات خود را پى گرفت و پس از مدتى به ايران مهاجرت كرد و در تهران اقامت گزيد و در سال 1398 ق ، مجمع علمى اسلامى را تأسيس كرد و سال 1416 ق ( 1375 ش ) دانشكده اصول الدين را در قم و تهران و دزفول بنياد نهاد .

مرحوم علامه عسكرى ، از جمله علماى بزرگ شيعه بود كه هماره نسبت به جريانات و وقايع عالم اسلام حساسيت نشان مى داد و درباره نهضت الجزاير ، نهضت فلسطين و بيش از همه نهضت اسلامى مردم ايران بر عليه رژيم طاغوت ، سخنرانى كرد و اعلاميه داد و به روشنگرى پرداخت و با علماى اسلامى در راه احياى احكام اسلامى به رايزنى و مكاتبه و مشاوره دست زد . او تمام زندگى اش را وقف احياى دين و ترويج مذهب حق و مكتب اهلبيت عليهم السلام نمود و با افسانه ها و خرافه هاى تاريخى و مذهبى به مبارزه برخاست و بسيارى از مطالبى كه در طول قرون گذشته از سوى مكتب خلفا به عنوان حقايق تاريخى مورد پذيرش قرار گرفته بود ، به وسيله بحث و بررسى منصفانه ايشان ، ردّ شد و كذب و جعل و تحريف آنها اثبات شد . آثار ايشان تأثيرى بى نظير در ميان پيروان مكتب خلفا بر جاى نهاد و هزاران نفر در كشورهاى مختلف اسلامى بر اثر مطالعه كتابهايش به حقانيت مكتب اهلبيت عليهم السلام آگاه شده اند ، و تاكنون كسى نتوانسته آثار و كتابهاى

ص: 408

ايشان را مورد ترديد قرار دهد . او منادى وحدت امت اسلامى بود و در اين راه با مصلحان ايران و عراق و مصر و پاكستان همكارى داشت و در مجامع عمومى آنان حاضر مى شد و به ايراد سخن مى پرداخت و آنان را با نقشه هاى شوم استعمار براى ايجاد اختلاف بين مسلمانان آشنا مى ساخت و در اين راستا به مبارزه بى امان با وهابيت - به عنوان منادى اختلاف و تكفير مسلمانان - برخاست و تمام معتقدات بى پايه و سست آنها را به نقد كشيد .

آثار آن مرد بزرگ عبارتند از :

1 . القرآن الكريم فى عصر الرسول وما بعده 2 . القرآن الكريم فى مدرسة الخلفاء 3 . القرآن الكريم فى روايات مدرسة اهل البيت عليهم السلام .

4 . معالم المدرستين ( 4 ج ) . ( بنام : ويژگى ها و ديدگاههاى دو مكتب در اسلام ترجمه شده است ) .

5 . احاديث امّ المؤمنين عائشه ( 2 ج ) ( بنام : نقش عايشه در تاريخ اسلام ترجمه شده است ) .

6 . عبداللَّه بن سبا و اساطير اخرى ( ج 3 ) . ( بنام : عبداللَّه بن سبا و افسانه هاى ديگر ترجمه شده است ) .

7 . خمسون ومأة صحابى مختلق ( 3 ج ) . ( بنام : يكصد و پنجاه صحابى ساختگى ترجمه شده است ) .

8 . على مائدة الكتاب والسنة ( 15 ج ). (بنام : بر گستره كتاب و سنت ترجمه شده است).

9 . قيام الائمة با حياء الدين ( 14 ج ) . ( بنام : نقش ائمه در

ص: 409

احياء دين )

10 . تراجم الصحابة ( 3 ج )

11 . عقائد الاسلام من القرآن الكريم ( 3 ج )

12 . التعليمات الاسلامية ( 5 ج )

سرانجام آن انديشمند بزرگ جهان تشيع ، در 95 سالگى ، در روز يكشنبه 25 شهريور 1386 بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در روز سه شنبه در تهران و در چهارشنبه در قم تشييع و پس از نماز آيت اللَّه شبيرى زنجانى بر آن در حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد . و در غم فقدانش ، پيامهاى تسليت متعدد از سوى مقام رهبرى و مراجع معظم تقليد و نهادها و سازمانهاى حوزوى و دانشگاهى كشور صادر شد .

برابر چهارم ارديبهشت 1384 ش به سبب سكته قلبى از دنيا رفت . پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه در قم و لاهيجان در روستاى سياهگوراب لاهيجان به خاك سپرده شد .

( برگرفته از مقاله آقاى : على اكبر صفرى )

همين مبارزات و مجاهدات، مورد پيگرد و تعقيب دستگاه شاهى قرار گرفت و در حدود 1368 ق مجبور به مهاجرت به عتبات عاليات گرديد و در نجف اشرف اقامت گزيد ، و دروس خارج را از محضر حضرات آيات: ميرزا عبدالهادى شيرازى، سيدمحسن طباطبايى حكيم، سيدمحمود شاهرودى و سيدابوالقاسم خويى استفاده نمود.

ذوق نگارش و تحقيق ايشان در اين دوره شكوفا شد و بر اثر ملازمت آيت اللَّه شيخ آقابزرگ تهرانى موفق به نوشتن و تحقيق آثار ارزشمندى گرديد. معظم له بيش از ده سال در آن سامان توقف كرد و پس از نيل به مدارج عالى و كسب اجازاتى از اساتيد خود، ابتدا به قم و سپس به اصفهان بازگشت و نزد آيت اللَّه مير سيدعلى بهبهانى به تحصيل فقه و اصول پرداخت. منبر و وعظ ايشان يكى از مدارس سيّار و مراكز تربيتى به شمار مى رفت و منزلش براى حلّ مشاكل و عقده هاى اجتماعى پناهگاهى بود .

خدمات و كمك هاى مادى و معنوى به مستمندان و نيازمندان از باقيات الصالحات ايشان است، كه هماره باقى خواهد ماند .

ايشان از اساتيد و بزرگان بسيارى موفق به دريافت اجازه علمى و روايتى گرديد كه مى توان به اجازات حضرات آيات: شيخ محمود مفيد اصفهانى، شيخ محمد رضا كلباسى اصفهانى، سيدجمال الدين گلپايگانى، ميرزا عبدالهادى شيرازى، سيدمحسن طباطبايى حكيم، شيخ آقا بزرگ تهرانى، سيدعلى بهبهانى رامهرمزى، سيدابوالقاسم خويى و سيدشهاب الدين مرعشى، اشاره نمود.

آثار و تأليفات او عبارت اند از:

1 . ضياء التفاسير در تفسير سوره هايى از جزء سى ام قرآن كريم به زبان فارسى

2 . ضياءالدراية فى علم الدراية 3 . ضياء القارى فى تجويد كلام البارى 4 . ضياءالايمان؛

ص: 412

چهل حديث (به عربى و فارسى)

5 . در كجاى قرآن نوشته است؟ 6 . كتاب الحسين عليه السلام 7 . تحقيق كتاب الوافى؛ ملا محسن فيض كاشانى (16 ج)

8 . تحقيق مجمع الرجال؛ مولا عناية اللَّه قهپايى (6 ج)

معظم له در روز يكشنبه 14 شوال 1419 ق مطابق با 11 بهمن 1377 ش در 89 سالگى بر اثر شدت بيمارى و سكته مغزى در اصفهان چشم از جهان فرو بست. پيكر ايشان روز دوشنبه پس از تشييع و اداى نماز ميت توسط آيت اللَّه سيدحسن امامى، در جوار مرقد علامه مجلسى در مسجد جامع اصفهان به خاك سپرده شد .

( برگرفته از نوشتار : استاد عبدالحسين جواهر كلام )

نجف رفت و علاوه بر درس استادش، به درس اصول آيت اللَّه العظمى خويى نيز حاضر شد و مدت 6 سال بهره هاى فراوان برد . در سال 1373 ق، آيت اللَّه ميلانى اقامت در مشهد مقدس را برگزيد و استاد علم الهدى نيز به تبعيت از ايشان به مشهد آمد و تا آخر عمر در آن تربت پاك ساكن شد .

معظم له به حق، وارث گنجينه علوم آيت اللَّه ميلانى بود و سه دوره اصول و تمام بحث هاى فقهى ايشان را درك و ضبط نمود و اين همه 35 سال از عمر مباركش را فراگرفت. او مرجع احتياطات و نماينده تام الاختيار و پاسخگوى استفتائات و مسؤول وجوهات و مقرّر درس فقه و اصول آيت اللَّه ميلانى بود و تنها كسى بود كه از آن مرجع بزرگ موفق به دريافت اجازه اجتهاد - با تعابيرى بلند و مضامينى ارجمند - گرديده بود (و هم از وى اجازه روايت داشت) و استادش، سه روز پيش از وفات (آخر رجب 1395 ق) مُهر و كليد صندوق شخصى خود را به ايشان سپرد. فقيد سعيد، به جز ساليان اقامت در كربلا و نجف به مدت 45 سال در مشهد مقدس سطوح عاليه و خار فقه و اصول را درس گفت و شاگردان بسيار از علوم خويش بهره مند ساخت. وى بر مدرسه علميه امام صادق عليه السلام نظارت تام داشت و از اين راه، بهترين خدمات را به تشيع و انقلاب اسلامى نمود و طلاب اين مدرسه، هماره در جبهه دفاع از نظام در صحنه هاى جنگ تحميلى و خدمت در ارگان ها و نهادها، شركت داشتند. معظم له، عالمى وارسته بود كه فروتنى از زندگى اش مشهود همگان

ص: 414

بود و از ظهور و بروز پرهيز مى كرد. هيچ گاه در مقام اسم و رسم نبود و مانند يك فرد معمولى زندگى مى كرد. با اين كه از معروف ترين علماى مشهد و صاحب يكى از درس هاى باارزش حوزه علميه بود، هيچ گاه درصدد افتاء برنيامد و در مسايل شرعى به ديگران حواله مى داد . علاقه اش به ائمه اطهار عليهم السلام به گونه اى بود كه بى اختيار در مصايب آنان اشك مى ريخت و حال عجيبى به وى دست مى داد.

برخى از تأليفات وى عبارت است از:

1 . آيات العقايد (چاپ شده)

2 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه ميلانى (3 دوره كامل)

3 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميلانى (صلاة، زكات، خمس، مكاسب، اجاره)

4 . تقريرات درس تفسير آيت اللَّه ميلانى 5 . دوره اصول 6 . حاشيه بر نهايةالدراية آيت اللَّه شيخ محمد حسين اصفهانى (كه ضمن درس اصول، بدان توجه بسيار داشت و با چيرگى فراوان نظرات محقق اصفهانى را مطرح و از آن دفاع مى كرد)

آن عالم بزرگ، پس از پشت سرنهادن يك دوره بيمارى، به سن 85 سالگى در پيش از ظهر جمعه 22 شعبان المعظم 1420 ق بدرود حيات گفت و در روز شنبه پس از تشييع باشكوه، در «دارالزهد» حرم مطهر امام رضا عليه السلام به خاك خفت و به اجداد طاهرينش پيوست.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 7 ، ص 147 )

مدرسه طالبيه به آموختن علوم دينى روى آورد.

وى پس از يادگيرى ادبيات، سطوح را از محضر آيت اللَّه حاج ميرزا فتّاح شهيدى و آيت اللَّه حاج سيدمرتضى خسرو شاهى و ديگران فراگرفت و پس از ده سال اقامت، در 1333 ش آهنگ حوزه علميه قم را نمود و پس از تكميل سطوح، در محضر آيات عظام: بروجردى، امام خمينى، شريعتمدارى، گلپايگانى، حاج شيخ عباسعلى شاهرودى و ميرزا هاشم آملى زانوى ادب به زمين زد و ساليان بسيار از درس آنان بهره ور شد. فقيد سعيد هم زمان با تحصيل، به تدريس سطوح پرداخت و چند دوره شرح لمعه، رسائل و مكاسب و كفايه و اخيرا خارج فقه (مباحث حج) را به گروهى از طالبان علم آموزش داد و علاوه بر تدريس، به تأليف كتاب هاى متعدد و تبليغ دين (در ايام تعطيلى حوزه علميه قم) پرداخت و از اين رهگذر، موجب بهره هاى فرهنگى و معنوى و اخلاقى مردم مى شد.

معظم له از محضرى خوش، و اخلاقى شايسته و زندگى ساده و توأم با قناعت برخوردار بود و از دقايق زندگى اش بهره مى برد. بسيار پركار و پرمطالعه بود و بر دقّت در نقل و استناد به منابع معتبر و اصيل اصرار مى ورزيد. به آن چه مى گفت عمل مى كرد و هماره خدا را حاضر و ناظر خويش مى دانست. در بيان حق، ابايى نداشت و پاس كسى را نمى داشت . در عبادت خدا و راز و نياز با او خالص بود و نام خدا را بر زبانش مى داشت .

برخى از تأليفات چاپ شده اش عبارت اند از:

1 . گفتار علوى (5 ج) - در موضوعات گوناگون -

2 . داستان هاى علوى (4 ج)

ص: 416

3 . پنج گفتار - در رازدارى و زيان هاى افشاى سرّ -

4 . حقوق والدين بر فرزندان از ديدگاه اسلام 5 . آيين دوستى از ديدگاه قرآن و حديث 6 . سيماى اخلاق اسلامى (2 ج) - در وفادارى و ميانه روى -

و تأليفات مخطوطش، اين هاست:

1 . حاشيه بر عروةالوثقى 2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى (صلاة جمعه و جماعت و نماز مسافر) ،

3 . تقريرات اصول آيت اللَّه ميرزا هاشم آملى 4 . فهرست العناوين و الموضوعات وى در اين كتاب، عناوين اخلاقى، فقهى، تاريخى، را در جاى جاى كتاب هاى معتبر شيعه و سنّى (اعم از منابع تفسيرى، حديثى، تاريخى) مشخص كرده و علاوه بر عناوين اصلى، عناوين فرعى را هم درج نموده و براى هر كدام از آن ها، منابع متعدد معرفى نموده است. اين كتاب به ده جلد مى رسد.

معظم له پس از 67 سال زندگى پربركت و سرشار از خدمات دينى، در روز يكشنبه 7 تير 1377 ش (سوم ربيع الاول 1419 ق) بدرود حيات گفت و در روز دوشنبه پس از تشييع و نماز آيت اللَّه شبيرى زنجانى بر پيكرش، در قبرستان ابوحسين در خاك خفت.

طباطبايى ) بود . معظم له در چنين خانواده عميق و عريق باليد و پس از دوران كودكى و اخذ تحصيلات علوم جديد و گرفتنِ ديپلم علمى ، در سال 1323 ش ، رهسپار حوزه علميه قم شد و سطوح را نزد اساتيدى چون آيات معظم : سلطانى طباطبايى ( مكاسب ) و فكور يزدى ( شرح منظومه ) فراگرفت و پس از آن به درسهاى خارج آيات عظام : آقاى بروجردى ( فقه ) ، امام خمينى ( اصول ) ، علامه طباطبايى ( تفسير و فلسفه ) ، گلپايگانى و داماد حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت و در 1328 ش به شرفِ مصاهرت آيت اللَّه العظمى بروجردى نائل آمد . پس از درگذشت آيت اللَّه بروجردى ، به تهران رفت ( 1340 ش ) و پس از وفات مرحوم آيت اللَّه حاج سيدمحمّدباقر بحرالعلوم تهرانى - امام جماعت مسجد فخريه - به درخواست علماى تهران به امامت جماعت آن مسجد برگزيده شد و در نخستين روز اقامه جماعت تمام علماى تهران مانند آيات عظام : شيخ محمّدرضا تنكابنى ، شيخ محمّدتقى آملى ، سيداحمد خوانسارى ، ميرسيدمحمّد بهبهانى و شيخ بهاءالدين نورى بدو اقتداء نمودند و بدين سان ، وى در رديف يكى از مشاهير فضلاى تهران به شمار آمد . او در اين مسجد با جدّيت تمام به تبليغ دين و بيانِ احكام و عقايد و تفسير قرآن پرداخت و بسيارى از جوانان را با روش و منش اسلامى پرورش داد . او به تربيت نسل جوان سعى بسيار داشت و انجمن اسلامى جوانان را تأسيس كرد و براى آنان در منزل خويش

ص: 418

كلاسهاى متعدد برگزار نمود . وى از حافظه اى قوى ، خطى زيبا و بيانى شيوا برخوردار بود و بر تاريخ و ادبيات و اشعار فارسى و عربى و زبان انگليسى تسلّط فراوان داشت و بدان تكلم مى كرد . او در حركت روحانيت در غائله انجمنهاى ايالتى و ولايتى ( 1341 ش ) با مرجعيت و روحانيت همگام شد و د رمجالس علما شركت فعال داشت و سخنگوى آنان در برخورد با مقامات دولتى ( مانند پاكروان ) بود و بسيارى از اعلاميه هاى علماى تهران را مى نوشت .

از تأليفات اوست :

1 . خاطرات زندگى آيت اللَّه العظمى بروجردى ( چاپ شده )

2 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى 3 . تقريرات درس اصول امام خمينى 4 . رساله در عدالت 5 . تفسير قرآن ( سوره حمد و مقدارى از سوره بقره ) .

وى در تهران حسينيه علوى ، و در بروجرد حسينيه و كتابخانه و درمانگاه علوى را با كمك مؤمنين بنياد نهاد و خدمات بسيار علمى و اجتماعى به مردم تهران نمود .

سرانجام آن عالم خدوم و بزرگوار ، در 82 سالگى ، در 6 خرداد 1385 ش ( اوّل جمادى الاولى 1427 ق ) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در قم ، پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه العظمى وحيد خراسانى ، در مقبره خانوادگى در صحن حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

آقا شيخ محمّدتقى عندليب ( فرزند مرحوم شيخ محمّد ) ، از خطبا و واعظان شهر بود كه به همدان مهاجرت كرد و فرزندش را در آن شهر به تحصيل علوم دينى گمارد . وى ادبيات عرب و مطول را نزد آقا شيخ موسى فقيهى ، رجال و درايه را نزد آيت اللَّه شيخ على دامغانى و خارج فقه را هم در محضر آيات : شيخ ابراهيم آيت اللَّه زاده ، شيخ محمّد فياض ، ميرزا محمّد حجت و آخوند ملاعلى همدانى آموخت و بهره هاى فراوان برد . او در اين زمان دوره دبيرستان را نيز به پايان برد و براى ادامه تحصيلات رهسپار تهران شد و در دانشكده معقول و منقول - رشته وعظ و خطابه - به اخذ درجه ليسانس نائل آمد . سپس به همدان باز آمد و به تحصيل مستمر در محضر آيت اللَّه آخوند ، اقامه جماعت در مسجد حاجى و وعظ و منبر و تأليف روى آورد . او در دوران رژيم پهلوى به دليل انتقادهاى مكرر از رژيم ستمشاهى ، به پاوه تبعيد شد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى ، حدود 10 سال امام جمعه موقت همدان بود و از اين رهگذر ، مردم را به طريق مستقيم شريعت و ديانت ، هدايت مى نمود .

آثارش عبارتند از :

1 - ثار اللَّه ( چاپ شده )

2 - امامزادگان همدان 3 - دائرة المارف غرب ايران 4 - تاريخ همدان و دانشمندان ( 5 ج ) 5 - تقريرات درس فقه آخوند همدانى 6 - اربعين ( شرح 40 حديث از هر يك از امامان با اشاره به زندگى آن

ص: 420

بزرگواران )

آن عالم بزرگوار در 94 سالگى ، در روز پنجشنبه 12 جمادى الثانى 1420 ق ( اول مهر 1378 ش ) چشم از جهان فروبست و با اعلام خبر وفاتش ، در شهر عزاى عمومى اعلام شد . پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نماز مرحوم آيت اللَّه موسوى همدانى بر آن ، در امامزاده حسين عليه السلام به خاك سپرده شد .

( برگرفته از نوشتار آقاى عبدالحسين جواهر كلام در مجله آينه پژوهش ، ش 59 ، ص 108 )

دينى و خدمات مذهبى از قبيل: امامت جماعت، وعظ و ارشاد، تدريس و تأليف پرداخت. زمانى كه كسروى با دين و مذهب به نبرد برخاست، معظم له از جمله كسانى بود كه به ردّ گفته هاى سخيف او پرداخت كه بعدها بنام «اسلام و شيعه» به چاپ رسيد. ايشان در مبارزات مردم مسلمان تبريز به همراهى علماى ديگر (هم چون حضرات آيات: قاضى طباطبايى، سيّد محمدعلى انگجى، ميرزا عبداللَّه مجتهدى) شركت فعّال داشت و نام وى هماره در ذيل اعلاميه هاى عالمان تبريز مشاهده مى شد .

پس از پيروزى انقلاب اسلامى به عضويت مجلس خبرگان از سوى مردم آذربايجان شرقى برگزيده شد و تا پايان عمر بر اين سمَت بود.

معظم له در تاريخ 20 آذر 1373 (7 رجب 1415 ق) جان به جان آفرين تسليم نمود و پس از تشييع در تبريز و قم، در قبرستان وادى السلام قم به خاك سپرده شد.

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 3 ، ص 319 )

آيت اللَّه العظمى حاج سيداحمد خوانسارى فراگرفت. 16 ساله بود كه در درس خارج فقه و اصول آيت اللَّه بروجردى، آيت اللَّه سيدمحمد حجت كوهكمرى، آيت اللَّه خوانسارى و آيت اللَّه شيخ عباسعلى شاهرودى شركت جُست و پس از آشنايى با مبانى فقهى اساتيد خويش، در سال 1370 ق به نجف اشرف كوچيد و با جديّت تمام در درس هاى فقه و اصول آيات عظام: حاج سيدابوالقاسم خويى، ميرزا محمد باقر زنجانى و آقا شيخ حسين حلّى حاضر شد و علاوه بر فقه و اصول، از بحث هاى تفسيرى آيت اللَّه خويى نيز بهره برد و مورد توجه بسيار اساتيد خويش - به ويژه آيت اللَّه خويى - قرار گرفت و از آنان به دريافت اجازات متعدد روايى و اجتهادى مفتخر گرديد .

معظم له در خلال تحصيل، به تدريس سطوح عاليه پرداخت و پس از چندى به تدريس خارج فقه و اصول در مسجد شيخ انصارى و مدرسه دارالحكمة روى آورد و اين، بيش از چهل سال از دوران زندگى پربارش را تشكيل داد كه حاصل آن تربيت شاگردان بسيار و تأليفات گوناگون فقهى و اصولى است. فقيد سعيد، پس از درگذشت آيت اللَّه العظمى خويى به عنوان يكى از مراجع تقليد طراز اول نجف اشرف مطرح گشت و حلقه درس او گروه بسيارى از فضلاى حوزه را به سوى خويش جلب نمود و درسش يكى از بزرگ ترين و سودمندترين بحث هاى فقهى نجف به شمار مى رفت، كه همه روزه صبح و عصر در مسجد جواهرى تشكيل مى شد و صدها نفر در آن شركت مى نمودند. آيت اللَّه فقيد در نظم و ترتيب زبانزد همگان بود، و اوقاتش مصروف تدريس، تأليف، مطالعه، عبادت، اقامه نماز جماعت در حرم

ص: 423

مطهر اميرالمؤمنين عليه السلام و پاسخ به استفتائات مى گرديد. رعايت ورع و تقوا و التزام به آداب و مستحبات و رعايت مكروهات و زهد و ساده زيستى و دقّت در مصرف وجوهات شرعيه در زندگانى اش مشهود همگان بود. همه روزه زيارت عاشورا را پس از اقامه نماز صبح قرائت مى كرد و همه هفته، شب هاى جمعه به زيارت مرقد مقدّس ابى عبداللَّه الحسين عليه السلام مى شتافت و سرانجام در همين راه، به شرف شهادت نائل آمد. تأليفات آن مرجع بزرگوار عبارت است از:

1 . التنقيح فى شرح العروة الوثقى (16 ج تاكنون). اين كتاب تقريرات بحث فقه آيت اللَّه العظمى خويى است كه در حوزه هاى علميه مورد توجه فراوان قرار گرفته و استادشان بر آن تقريظ گرانبهايى نگاشته و از قلم شيواى او تمجيد نموده است.

از اين كتاب بحث هاى: اجتهاد و تقليد، طهارت (9 ج) و صلاة نگاشته شده است و بقيه آن ادامه دارد.

2 . توضيح المسائل 3 . الفتاوى المستنبطه 4 . مناسك الحج 5 . حاشيه عروة الوثقى 6 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه شيخ حسين حلّى 7 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه ميرزا باقر زنجانى 8 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى به جز آن چه به چاپ رسيده است (بحث صلاة)

9 . شرح استدلالى بر مكاب (2 جلد آن به چاپ رسيده است)

10 . حاشيه بر كفايه 11 . كتاب المكاسب 12 . كتاب البيع 13 . كتاب الخيارات 14 . دوره كامل علم اصول 15 . فروع علم اجمالى 16 . صلاة المسافر 17 . القواعد الفقهية: قاعده يد، قاعده طهارت، قاعده تجاوز و رضاع

18 . تسنيد الفتاوى

ص: 424

المستنبطه. در اين كتاب به ادلّه و مستندات فتاواى خويش پرداخته و چند جلد از آن برآمده است

19 . موجز الفتاوى المستنبطه آن فقيه بزرگ در شب جمعه 24 صفرالخير 1419 ق (29 خرداد 1377 ش)، در 70 سالگى در راه بازگشت از زيارت كربلا، مورد بغض و كينه دشمنان اسلام (مزدوران رژيم بعثى عراق) قرار گرفت و به همراه خادم و داماد و راننده اش به شهادت رسيد. و پيكر پاكش را مخفيانه و بدون تشييع، در وادى السلام به خاك سپردند. با انتشار خبر شهادت آن مرجع عاليقدر موجى از غم و اندوه در ميان شيعيان جهان سايه افكند و پيام هاى تسليت متعدد از سوى مقام معظم رهبرى، مراجع تقليد، علماى اعلام، نهادها و سازمان هاى گوناگون صادر شد و مجالس بزرگداشت مقام علمى و عملى اش تا مدت ها در ايران و ساير نقاط ادامه يافت.

شرايع الاسلام، نظم البرهان فى تفسير القرآن، صراط النجاة و مشكوة الانوار فى اصول الدين)، فرزند علامه فقيه رجالى آيت اللَّه العظمى حاج ملا على عليارى (1236 - 1327 ق) از شاگردان آيات عظام: شيخ انصارى، ميرزاى شيرازى، سيدحسين كوهكمرى، شيخ راضى نجفى و شيخ مهدى كاشف الغطاء و صاحب تأليفات بسيار در فقه، اصول، رجال، هيأت، فلسفه، درايه، كلام، طبّ، علوم غريبه، شعر و ادبيات (از جمله: بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال (7 ج)، دلائل الاحكام فى شرح شرايع الاسلام، مناهج الاحكام فى اصول الفقه، ايضاح الغوامض فى تقسيم الفرائض و شرح باب حاديعشر، چغمينى، انوار الملكوت، معالم الاصول، مطول، مطالع، اشارات، زبدة الاصول، مبادى الوصول) بوده است. ( ر. ك : رساله «غاية الآمال فى ترجمة صاحب بهجة الآمال» نوشته آيت اللَّه مرعشى نجفى ) .

معظّم له پس از پشت سر نهادن دوران كودكى و فراگيرى خواندن و نوشتن، به اقتضاى شوق فطرى و پيروى سيره خانوادگى به تحصيل علوم دينى روى آورد و نزد جدّ بزرگوارش آيت اللَّه شيخ محمد حسن به فراگيرى مقدمات و ادبيات و سطوح فقه و اصول و عقايد و كلام پرداخت. فقيد سعيد پس از تكميل سطوح عاليه، در 22 سالگى (1341 ق) عازم حوزه علميه نجف اشرف شد و در مدرسه بخارايى سكونت ورزيد و ساليان بسيار در محضر آيات عظام: سيدابوالحسن اصفهانى، آقا ضياءالدين عراقى، ميرزاى نايينى، شيخ اسداللَّه زنجانى، آقا سيدابراهيم اصطهباناتى، سيدمحمد حجت، سيدابوتراب خوانسارى، حاج ميرزا على ايروانى، شيخ ابوالحسن مشكينى ، ميرزا احمد آشتيانى و آقا سيدعلى قاضى، زانوى ادب به زمين زد و مبانى علمى خويش را در فنون، اخلاق، فقه،

ص: 426

اصول، كلام، رجال، عرفان، حكمت و فلسفه استوار ساخت و اين همه تا سال 1350 ق به طول انجاميد. وى در جوانى به دريافت اجازات متعدد روايى و اجتهادى از اساتيد معظمش نائل آمد و استقامت رأى و خوش فكرى و مبانى اجتهادى اش مورد تحسين آيات عظام: ميرزاى نايينى، آقا ضياء عراقى (كه سخت به شاگرد فرهيخته اش علاقه مند بود و جديت او را مى ستود) و سيدابوالحسن اصفهانى قرار گرفت. معظم له در سال 1350 ق به درخواست جدّ عالى قدرش آيت اللَّه شيخ محمد حسن عليارى به تبريز بازگشت و به تحقيق، تدريس، تأليف، اقامه جماعت و پرورش شاگردان اشتغال ورزيد و اين همه 65 سال سيره مستمر او بود.

فقيد سعيد از فضايل اخلاقى بسيار برخوردار بود: تقوا و تواضع و فروتنى و زهد و سادگى زندگى اش مشهود همگان بود (به گونه اى كه اقامت 67 ساله در تبريز را برگزيد و از همه مناصب و عناوينى كه در حوزه هاى علميه بزرگ در انتظارش بود، چشم پوشيد).

خوش برخورد و خوش سخن و خوش سيما بود و در همه حال در انديشه دستگيرى درماندگان و نيازمندان. به كوچك و بزرگ احترام مى گذاشت و از تمام وقت خود در جهت مطالعه و نوشتن بهره مى برد (و حتى در بستر بيمارى و روزهاى واپسين زندگى اش هم به تحشيه «غاية القصوى» - ترجمه عروة الوثقى - اشتغال داشت). حافظه اش شگفت آور بود و بر تمام مسايل و دقايق فقه آگاهى داشت. از دنيا پرهيز مى كرد و در خانه اى كوچك و به دور از وسايل مادّى به سر مى برد و به حداقل زندگى اكتفا مى كرد.

وى به گروه بسيارى اجازه روايت

ص: 427

داد، كه از آنجمله است: آيت اللَّه العظمى مرعشى نجفى .

از آن مرد بزرگ و فقيه سترگ نوشتارهاى فراوانى به جاى مانده است كه عبارت اند از:

الف . فقه :

1 - 14 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى آقا ضياء الدين عراقى در: منجزات مريض (چاپ شده)، رهن، وصيت، وقف رضاع، نكاح، صلح، خيارات، اجاره، قضاء، شروط، مسقطات خيار، غصب، زكات

15 - 17 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى ميرزاى نايينى در: صلات، بيع، خيارات

18 - 19 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى سيدابوالحسن اصفهانى در: طهارت و صلات

20 - 21 . تقريرات درس آيت اللَّه سيدمحمد حجت كوهكمرى در: صلات و بيع ،

22 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه ميرزا على ايروانى

23 - 24 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه شيخ اسداللَّه زنجانى در: خلل صلاة و منجزات مريض

25 . توضيح المسائل 26 . شرح عروة الوثقى (از طهارت تا وصيت) در 15 ج

27 . شرح استدلالى ملحقات عروة الوثقى 28 - 38 . رساله هاى فقهى در: صلح، عدم شرطيت رجوع در مسافر، محاذاة الرجل و المرأة فى الصلاة، جواز نقل الميت بعد الدفن، ربا، نماز جمعه، منجسية المتنجس، لباس مشكوك، حرمان زوجه از عقار، الفروع السنية، فروع تقليد

39 . شرح وسيلة النجاة (3 ج)

40 . كتاب الطهارة 41 . كتاب الصوم 42 . كتاب الحج 43 . مناسك حج (2كتاب) 44 . شرح تبصرة المتعلمين 45 . شرح مبسوط مكاسب 46 . علل الشرايع و الاحكام 47 . شرح فرائد الاصول 48 . شرح كفاية الاصول 49 . رساله در ترتب 50 . رساله در وضع 51

ص: 428

. رساله در ملازمه حكم عقل و شرع 52 . قاعده من ملك (وقواعد ديگر)

ب . اصول :

53 - 60 . تقريرات درس اصول آيات عظام: ميرزاى نايينى (مباحث الفاظ)، آقا ضياء الدين عراقى (دوره كامل و قاعده لا ضرر)، سيدابوالحسن اصفهانى، سيدمحمد حجت كوهكمرى (مباحث عقليه و تعادل و تراجيح)، شيخ اسداللَّه زنجانى و ميرزا على ايروانى (اجتماع امر و نهى)

ج . كلام :

61 . اصول عقايد 62 . رسالة فى الرجعة

د . علوم قرآن و تفسير :

63 . تفسير قرآن (12 ج) 64 . مفردات قرآن

ه . دعا :

65 - 70 .شرح دعاهاى: صباح، كميل، سمات، افتتاح، ابوحمزه ثمالى و زيارت جامعه كبيره

و . حديث :

71 . حل مشكلات الاخبار 72 . شرح اربعين حديث 73 . شرح احاديث اميرالمؤمنين در نهج البلاغه

ز . اخلاق :

75 . منهاج الرشاد 76 . المواعظ

ح . تاريخ :

77 . المهجة فى احوال الحجة عليه السلام 78 .الكواكب الحسينيه ط . رجال :

79 . تقريرات درس آيت اللَّه سيدابوتراب خوانسارى 80 . حاشيه بر رجال وحيد بهبهانى آن فقيه بزرگ در تاريخ دوشنبه 1/2/1376 ش (13ذيحجة الحرام 1417 ق) در 98 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع در تبريز، به قم انتقال داده شد و پس از تشييع مجدد و نماز آيت اللَّه بهجت بر آن، در صحن مطهر حرم حضرت فاطمه معصومه عليها السلام (بقعه آيت اللَّه داماد) به خاك سپرده شد و عالَم علم و تقوا در سوگش، عزادار شد.

( سيدمحمود مرعشى ، المسلسلات

ص: 429

فى الاجازات ، ج 2 ، ص 577 - 578 )

اقامه نماز جمعه باز ايستاد . از سال 1350 تا پايان عمر پربركت خويش با تلاش بسيار مدرسه علميه باقرالعلوم - معروف به مدرسه دو راه - را پس از انجام تعميرات اساسى، رونقى دوباره بخشيد و تا پايان عمر خويش مديريت اين مهد علم و دانش را عهده دار بود . در طول مبارزات مردم خوانسار نقشى بسيار حساس ايفا نمود و هدايت اكثر راهپيمايى ها و تشكيلات سياسى بعد از پيروزى انقلاب را با نهايت دقت و توجه بر عهده داشت. در عين حال در طول اين مدت هرگز سلامت گفتار و كردار را فداى عمل انقلابى ننمود . سفرهاى متعدد ايشان به جبهه هاى نبرد، با وجود كهولت سن هرگز از خاطره ها نخواهد رفت.

آثار علمى وى عبارت اند از:

1 . جواهر الكلام(3 ج) 2 . توضيح الكفاية 3 . خلاصة المغنى 4 . مسايل عصر جديد 5 . ترجمه منظومه بى الف و بى همزه ميرابوالقاسم جعفر موسوى خوانسارى 6 . خودآموز لمعه (2 ج) 7 . شرح صحيفة الحسينية ، و آثار خيريه اش تجديد بنا و ساختمان چندين مسجد، مدرسه، حمام، پل و غسالخانه و تأمين مقابر بزرگان بوده است.

معظم له در 85 سالگى در روز جمعه در شب شهادت حضرت فاطمه زهرا عليها السلام 13 جمادى الثانى 1424 ق (10 مرداد 1382) درگذشت. پيكر پاكش در روز شنبه 11 مرداد ماه پس از تشييع باشكوه و نماز آيت اللَّه حاج سيدمحمّدعلى ابن الرضا در مقبره خانوادگى به خاك سپرده شد.

( برگرفته از مقاله : آقاى حميدرضا ميرمحمّدى )

مى رفت.

فقيد سعيد، در سال 1345 ق (1305 ش) در تبريز به دنيا آمد و پس از تحصيلات جديد به فراگيرى علوم دينى روى آورد و ادبيات را از آقا شيخ على اكبر نحوى و سطوح عاليه را از آيات عظام: ميرزا محمود دوزدوزانى، ميرزا رضى زنوزى، ميرزا فتاح شهيدى و ميرزا مهدى انگجى فراگرفت و با علوم و فنون مختلف آشنا شد. سپس در سال 1365 ق، به حوزه علميه قم مهاجرت نمود و در درس خارج فقه و اصول آيات عظام: بروجردى، مرعشى نجفى و سيدمحمد محقق داماد حاضر شد و پس از وفات آيت اللَّه العظمى بروجردى به آيت اللَّه مرعشى نجفى پيوست و علاوه بر شركت در بحث فقه معظم له، در جلسه لجنه «احقاق الحق» و هيأت استفتاى آن مرجع فقيد نيز شركت مداوم داشت و به غير از آن، به تدريس سطوح عالى نيز مى پرداخت. در سال 1400 ق به تهران مهاجرت كرد و امامت جماعت مسجد «الزهرا» عليها السلام در «آرياشهر» و تدريس متون اسلامى در «جامعةالامام الصادق عليه السلام» را بر عهده گرفت و از رهگذر تدريس وتأليف و اقامه جماعت، خدماتى را به عالم دين، تقديم نمود.

برخى از تأليفات وى، عبارت اند از:

1 . شركت در تدوين «ملحقات احقاق الحق»

2 . حديث از نظر شيعه (چاپ شده)

3 . كاوش هاى علمى: بررسى رجال و اسانيد و روايات اهل سنت در صحاح ستّه ،

4 . تعيين مبانى المختلفة بين العلمين: شيخ انصارى و آخوند خراسانى 5 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى 6 . تحقيق مقتل الحسين عليه السلام خوارزمى آن عالم خدمتگزار در 75 سالگى به تاريخ

ص: 432

20 جمادى الاولى 1421 ق (30 مرداد 1379 ش) بدرود حيات گفت و در بهشت زهرا به خاك سپرده شد.

و تحت پيگرد استخبارات عراق قرار داشت . از اين رو در سال 1362 ش، به قصد حج خانه خدا از عراق خارج شد و پس از اعمال حج، در سوريه اقامت گزيد و در تأسيس حوزه علميه امام خمينى، نقش به سزايى ايفا كرد. وى پس از ده ماه به ايران آمد و پيوسته براى انسجام و وحدت گروه هاى مبارز شيعى افغانستان اهتمام ورزيد و در سال 1364 ش براى خاموش كردن آتش اختلاف و جنگ داخلى، مردانه قد عَلَم كرد و در كشورش به فعاليت هاى بسيار پرداخت و تا دورترين نقاط و پرخطرترين سنگرها با پاى پياده رفت و دسته هاى متخاصم را به تفاهم و برادرى فراخواند كه نتيجه آن صلح مناطق مركزى و شمال (1365 ش) و صلح جاغورى (1373 ش)، تأسيس شوراى روحانيت مشترك احزاب براى اداره كل هزاره جات، نصب قضات براى حلّ مشكلات مردم، دستور آزادى اسيران و زندانيان و قطع جنگ هاى داخلى بود. وى در راستاى وحدت و همبستگى اسلامى، از مؤسسان حزب وحدت اسلامى افغانستان و رييس شوراى عالى نظارت و از اعضاى شوراى عالى قيادى دولت موقّت افغانستان، بود و هماره از عزّت و عظمت شيعه حمايت كرد و در تلاش براى حضور مقتدرانه شيعيان در صحنه سياسى افغانستان، به كوشش در جهت اشتراك شيعيان در شوراى مشورتى لاهورپندى، جااندازى انديشه رسميت مذهب جعفرى در قانون اساسى آينده در شوراى عالى قيادت، ايجاد هماهنگى در ميان سران احزاب جهادى شيعه و سنّى، نمايندگى شيعيان در مذاكرات ايران، پاكستان و عربستان، اقامه نخستين نماز جمعه در كابل، تلاش هاى صلحجويانه در نبردهاى پايتخت، و بسيج شيعيان براى دفاع از

ص: 434

مكتب جعفرى پرداخت و در اين راستا مصرّانه بر احقاق حقوق شيعيان در شوراى عالى قيادى دولت موقت، پافشارى كرد.

وى در كنار اين مجاهدات و كوشش هاى پيگير سياسى، لحظه اى از فكر محرومان و يتيمان جامعه نياسود و براى رسيدگى و سرپرستى خانواده هاى بى سرپرست و نيازمند، دارالايتام و مؤسسه خيريه خاتم الانبيا را در داخل افغانستان و برخى از شهرهاى ايران بنياد نهاد كه به خدمات چشمگيرى توفيق يافت و در صدد راه اندازى حوزه علميه خاتم الانبيا در كابل و شهرك اميرالمؤمنين در دامنه هاى كوه قورق بود. او براى تحصيل و درس آموزى جوانان افغانى گام هاى بلندى برداشت و به راه اندازى و اداره مدارس علميه توحيد - در قم - و خاتم الانبيا در مشهد مقدس دست يازيد كه گروهى بسيار از جوانان و طلاب متدين افغانى پرورش يافته مدارس و مكتب وى اند . او خود روزانه به تدريس سطوح عالى (مكاسب و كفايه) و خارج فقه مى پرداخت و گروهى از فضلا را پرورانيد.

برخى از آثار آن عالم بزرگوار عبارت اند از:

1 . حوار حول المهدى الفاطمى 2 . آراء الذّريين (حول الذرة و الحركة)

3 . الشبهات حول المعتقدات (پرسش ها و پاسخ ها)

4 . منتهى المطالب فى شرح المكاسب (كه همه به چاپ رسيده است)

5 . شرح كفاية الاصول 6 و 7 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه العظمى خويى 8 و 9 . تقريرات درس فقه و اصول آيت اللَّه سيدمحمد باقر صدر 10 . خاطرات دوران جهاد معظم له در سحرگاه چهارشنبه 22 مهرماه 1377 ش (23 جمادى الثانى 1419 ق) در 59 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش در عصر

ص: 435

جمعه 24 مهرماه پس از تشييعى باشكوه و نماز آيت اللَّه وحيد خراسانى بر آن، در قبرستان شيخان به خاك سپرده شد.

پدرش ) ، سلطانى طباطبايى ، شيخ عبدالجواد جبل عاملى و حاج آقا مرتضى حائرى ( رسائل ، مكاسب و كفايه ) فراگرفت و اين همه شش سال به درازا كشيد . در 19 سالگى ( 1329 ش ) به درس هاى آيت اللَّه العظمى بروجردى و امام خمينى راه يافت و به زودى مورد توجه بسيار آيت اللَّه بروجردى قرار گرفت و پس از مطالعه تقريرات درسى او ، بدو جايزه بزرگى عطا فرمود و دستور به چاپ آنها داد ، كه بنام « نهايةالتقرير » - در 2 جلد و در 25 سالگى اش - چاپ و منتشر شد . اين امر ، نام او را در حوزه علميه قم طنين افكن ساخت . او در اين زمان علاوه بر تحصيل فقه و اصول در محضر اين دو فقيه بزرگ ، به فراگيرى فنون تفسير و فلسفه از درس هاى مرحوم علامه طباطبايى پرداخت و در اين دو رشته هم ، صاحب نظر شد . وى ، علاوه بر تحصيل ، به تدريس و تأليف پرداخت و نامش به عنوان يكى از مدرسين معروف حوزه علميه ، زبانزد بود . او ، پس از سال ها تدريس سطوح عالى - مكاسب و كفايه - و پرورش صدها عالم و فاضل فرزانه ، به تدريس خارج فقه و اصول روى آورد و هماره درس هاى سطح و خارج او در زمره پرشكوه ترين دروس حوزه علميه قم بود و تقريرات درس اصول ايشان - به زبان هاى عربى و فارسى - به چاپ رسيده است . بدون شك ، معظم له يكى از چهره هاى درخشان حوزه علميه قم بود كه از همان آغاز جوانى خوش

ص: 437

درخشيد و نور پاشيد و اميد آينده روحانيت و مرجعيت بود . شريف رازى در سال 1350 ش ( 40 سالگى آيت اللَّه فاضل ) درباره او نوشته است : ... از فضلاء معروف و مدرسين موصوف به فضل و كمال حوزه علميه است كه علم خود را قرين عمل و تقوا و ورع نموده است ... او امروز يكى از مدرسين جوان عالى مقام حوزه علميه است كه در مسجد اعظم به منبر تدريس رفته و صدها نفر در حوزه درسش شركت مى كنند ... » ( گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 214 ) با شروع نهضت اسلامى مردم ايران به رهبرى امام خمينى ، آن فقيه بزرگ نيز مردانه به ميدان آمد و از مواضع حكيمانه استادش دفاع نمود و رنج حبس و تبعيد را به جان خريد و چند سال در بندر لنگه و يزد به حال تبعيد به سر برد . او جزو اعضاى مؤسس - و سالها دبير - جامعه مدرسين حوزه علميه قم بود و امضايش هماره در پيام ها و اعلاميه هاى جامعه مدرسين بر عليه رژيم پهلوى ديده مى شد . براى احياء نام امام ، آثار فقهى اش را به عنوان شرح بر « تحرير الوسيلة » نگاشت . او مقرّر درس هاى امام ، شارح آثار فقهى امام ، مدافع و مروّج مكتب انقلابى امام و از آغاز جوانى ، هم مباحثه فرزند امام - آيت اللَّه حاج سيدمصطفى خمينى - بود . و لذا امام به او فرموده بود : « من ، تو را به منزله مصطفى مى دانم . رفتارى كه با مصطفى داشتم ، با تو دارم . من

ص: 438

تو را از كوچكى ، بزرگ كرده ام » . او پس از پيروزى انقلاب اسلامى ، ساليان بسيار دبير جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، دبير شوراى مديريت حوزه علميه قم و نماينده مردم استان مركزى در مجلس خبرگان رهبرى بود . پس از وفات مراجع معظم آيات عظام : امام خمينى ، خويى ، گلپايگانى و اراكى بود كه نام مباركش به عنوان نخستين مرجع تقليد از سوى جامعه روحانيت تهران و جامعه مدرسين قم اعلام گرديد و آوازه مرجعيت او در سراسر جهان تشيع ، طنين افكن شد و پس از آن بود كه خدمات بسيار به شيعيان و حوزه هاى علميه ، بر دستان مباركش جارى شد . او با تأسيس « مركز فقهى ائمه اطهار » ( در قم و كابل و دمشق ) . نهادى قوى و مركزى منسجم را براى تربيت فقيهان شيعى ، و احياى آثار فقهى شيعه ، و با تأليف دوره فقه « تفصيل الشريعه » ، خدمتى بزرگ به فقه مذهب جعفرى عليه السلام نمود .

آن مرجع بزرگ در دفاع از حريم اسلام و مكتب تشيع سر از پاى نمى شناخت و در تمام دوران زندگى اش تا صدور اعلاميه هاى فراوان از مبانى عقيدتى تشيع حمايت نمود ( كه نمونه آن صدور اعلاميه هاى هر ساله در ايام فاطميه مبنى بر بزرگداشت شهادت حضرت زهرا و اعلاميه در ثبوت حكم ارتداد سلمان رشدى مى باشد ) .

او داراى خطى خوش ، اخلاقى نكو ، زندگى ساده و بى پيرايه بود و عشق به مكتب اهل بيت عليهم السلام از سراسر وجودش و زندگى اش نمايان بود ( به گونه اى كه پس از

ص: 439

انتشار كتاب « شهيد جاويد » او از نخستين كسانى بود كه بر اين كتاب ، ردّيه نگاشت و از ساحت قدس امام حسين عليه السلام دفاع نمود ) . سالها امام جماعت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه بود و نماز جماعتش يكى از باشكوه ترين نمازهاى جهان اسلام بود .

الف - تأليفات دوران جوانى ( تا 40 سالگى ) او عبارتند از :

1 . نهاية التقرير ( 2 ج . تقريرات درس فقه ( صلاة ) آيت اللَّه بروجردى )

2 . معتمد الاصول ( 2 ج . تقريرات درس اصول امام خمينى )

3 . حاشيه بر عروة الوثقى - ناتمام

4 . تقريرات درس فقه امام خمينى ( كتاب طهارت )

5 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه بروجردى ( خمس و طهارت )

6 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه بروجردى 7 . كتاب الاجاره 8 . شرح عروة الوثقى - اجتهاد و تقليد

9 . حاشيه بر طهارت مصباح الفقيه 10 . رساله در لباس مشكوك 11 . رساله در اخذ اجرت بر واجبات 12 . رساله در عصمت انبياء 13 . مدخل التفسير ( درباره : اعجاز قرآن ، تواتر قرائات ، عدم تحريف قرآن )

14 . پاسداران وحى در قرآن كريم - ردّ و نقد كتاب « شهيد جاويد »

15 . اهل بيت يا چهره هاى درخشان در آيه تطهير .

( اين دو كتاب را با همكارى مرحوم آيت اللَّه حاج آقا شهاب اشراقى نگاشت ) .

ب - تأليفات پس از 40 سالگى او عبارتند از :

1 . تفصيل الشريعه فى شرح تحرير الوسيلة ( 30 ج

ص: 440

) 2 . القواعد الفقهيه 3 . آئين كشوردارى از ديدگاه امام على عليه السلام - شرح عهدنامه اميرالمومنين به مالك اشتر - به قلم : حسين كريمى زنجانى

4 . تقيه مداراتى 5 . تفسير سوره حمد 6 . احكام الحج - حاشيه بر تحرير الوسيله

7 . رساله در خلل حج و عمره 8 . مناسك حج 9 . توضيح المسائل 10 . جامع المسائل ( 2 ج ) 11 . استفتائات الحج 12 . ايضاح الكفاية ( 6 ج - شرح كفاية الاصول ) - به قلم : سيدمحمّد حسينى قمى

13 . تبيان الاصول ( 4 ج . تقريرات درس خارج اصول معظم له ) به قلم : عبداللَّه اسلامى حائرى

14 . سيرى كامل در خارج اصول ( 16 ج ) 15 . المسائل المستحدثة 16 . كتاب الصوم 17 . كتاب القضاء 18 . مجمع الفهارس - فهرست بحارالانوار - ، الغدير والميزان 19 . شرح وصيت نامه اميرالمؤمنين عليه السلام به امام حسن عليه السلام 20 . الاحكام الواضحة 21 . مجموعه اعلاميه ها ، پيام ها و سخنرانى ها 22 . اصول فقه شيعه ( 6 ج . فارسى ) به قلم : محمود ملكى و سعيد ملكى اصفهانى

23 . اكمال حاشيه بر عروة الوثقى 24 . ثلاث رسائل ( عدّة المرأة ، طلوع الفجر فى الليالى المقمرة ، قاعدة نفى الحرج ) .

سرانجام آن فقيه بزرگ ، پس از يك دوره بيمارى ، در 75 سالگى ، در روز شنبه اول جمادى الثانى 1428 ق ( 26 خرداد 1386 ش ) چشم از جهان فروبست و عالم تشيع را سوگوار

ص: 441

و عزادار ساخت . با اعلام خبر وفاتش ، موجى از غم و اندوه بر دل هاى شيعيان جهان سايه افكند و در جمهورى اسلامى ايران ، سه روز عزاى عمومى اعلام شد و سيل پيام هاى تسليت از سوى مراجع معظم تقليد ، مقام رهبرى ، نهادها ، سازمان ها ، شخصيت ها صادر شد .

پيكر پاكش صبح روز دوشنبه 3 جمادى الثانى - سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا - با حضور خيل مشتاقان و سيل عزاداران از ايران و ساير كشورهاى اسلامى تشييع ، و پس از نماز آيت اللَّه العظمى وحيد خراسانى بر آن در مسجد بالا سر حرم حضرت فاطمه معصومه ، به خاك آرميد و جهانى از علم و عمل و اخلاص را با خود به خاك برد .

درس خارج آيات عظام : آقاى بروجردى و امام خمينى حاضر شد و پس از وفات آيت اللَّه بروجردى و تبعيد امام خمينى ، به درس فقه و اصول آيت اللَّه سيدمحمّد محقق داماد و پس از وفات ايشان ، به درس فقه آيت اللَّه گلپايگانى و اصول آيت اللَّه اراكى حاضر شد و مبانى علمى اش را استوار ساخت . او همزمان ، به تدريس و تبليغ دين در شهرهاى مختلف پرداخت و با شروع انقلاب اسلامى ، به صف مبارزان راهِ آزادى پيوست و رنج زندان و شكنجه را بر جان خريد . پس از پيروزى انقلاب اسلامى در سمت هاى مختلف ، همچون : قضاوت ، نمايندگى مجلس شوراى اسلامى ( سه دوره ) ، نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى ( دوره اول و دوم ) ، عضويت در هيأت مديره حزب جمهورى اسلامى ، دفتر تبليغات اسلامى ، بعثه مقام معظم رهبرى به ايفاى خدمت پرداخت و سالها در حوزه علميه قم به تدريس سطوح عاليه اشتغال داشت .

تأليفاتش عبارتند از :

1 . ترجمه و شرح مكاسب ( 17 ج ) 2 . حريم در فقه شيعه 3 . انفال . آن عالم بزرگوار ، پس از 72 سالگى و تحمل يك بيمارى ، در روز چهارشنبه 27 ارديبهشت 1385 ش بدرود حيات گفت و پيكرش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه وحيدخراسانى بر آن ، در صحن مطهر حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

از فضلا و مدرسين حوزه علميه ابهر بود . بعد از تحصيلات ابتدايى و راهنمايى در سال 1321 ش وارد حوزه علميه ابهر شد و مقدمات را نزد والد ارجمند خود و شيخ حبيب اللَّه مهدوى فراگرفت . سال بعد رهسپار حوزه علميه قم شد و از محضر اين اساتيد كسب فيض كرد : شيخ احمد رضوانى زنجانى ، شيخ صادق فراهى خويى ، شيخ اسحاق آستارايى ، ميرزا محمّد مجاهدى تبريزى در كفايه و علامه طباطبايى در فلسفه و تفسير . وى در سال 1327 در درس خارج آيت اللَّه بروجردى و خارج اصول شيخ عبدالنبى اراكى و خارج فقه امام خمينى و دروس خارج حضرات آيات : مرعشى نجفى و گلپايگانى شركت كرد . وى سال ها جزء هيأت استفتاى آيت اللَّه مرعشى نجفى بود و از حضرات آيات : شيخ عبدالنبى اراكى ، شيخ عبدالكريم زنجانى ، سيدشهاب الدين مرعشى نجفى و سيدكاظم شريعتمدارى اجازه اجتهاد اخذ نمود .

برخى از آثار او عبارتند از :

1 . رساله توضيح المسائل 2 . حاشية على عروة الوثقى ، معاملات 3 . مختصرالاحكام 4 . مناسك حج 5 . منتخب الاحكام 6 . قاعده لاضرر ( مخطوط ) 7 . تقريرات درس فقه امام خمينى ( مكاسب )

8 . رسالة الغرابيه ( در حرمت غراب )

9 . استفتائات قضائى .

وى در نوزدهم آذرماه 1383 ش در ايام شهادت امام جعفر صادق عليه السلام ( 25 شوال 1425 ق ) درگذشت و پيكرش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه شبيرى زنجانى در صحن مطهر حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد .

( برگرفته از

ص: 444

مقاله آقاى : على اكبر صفرى )

اجوبة المسائل الدينية » را تأسيس نمود و سالها اين مجله را - كه يكى از بهترين نشريات در مبارزه با جوّ فكرى مسموم و افكار الحادى و كمونيستى حزب بعث عراق بود ، اداره كرد . او در كربلا به عنوان يكى از چهره هاى فعال فرهنگى ، سياسى و اجتماعى ، مشهور شد و در وفود اهالى شهر به ملاقات رجال حكومت به بغداد مى رفت و هميشه سمت نمايندگى مردم را برعهده داشت ، و با شروع نهضت اسلامى مردم ايران ، در كربلا به ترويج افكار و انديشه هاى امام خمينى و بزرگداشت انقلاب اسلامى پرداخت كه اين سبب شد در آمدن به ايران ، خود و فرزندش مرحوم حجة الاسلام حاج سيدعلى فالى گرفتار ساواك شد و مدتى ممنوع الخروج بود . در احداث مساجد و حسينيه ها و مؤسسات عام المنفعه ، خود و فرزندانش سعى بسيار داشتند و حسينيه كربلائيها در قم ، از يادگارهاى اوست . از گتن سخن حق ، واهمه نداشت و از كسى نمى هراسيدو ملاحظه كسى را نمى كرد و به همين دليل چندبار در عراق و عاقبت از آنجا ، اخراج و به ايران فرستاده شد . او در عراق ، به دليل خدمات اجتماعى فراوان و مبارزه بى امان با بعثى ها و كمونيست ها و دفاع از عقايد شيعه به رنج و حبس دچار شد و در ردّ بر جبهان كويتى بود كه كتاب قاطع البرهان را نگاشت و در اثر آن ، مؤلف را دستگير و در بغداد ، زندانى نمودند او از آيت اللَّه العظمى ميرزاى نائينى اجازه روايت داشت .

برخى از تاليفاتش عبارتند از :

1

ص: 446

. قاطع البرهان فى الردّ على الجبهان 2 . براهين الشيعة الجلية فى دحض اباطيل الندوى و ابن تيميه 3 . الاسلام والكتلتان الاشتراكية والرأسماليه 4 . البهائية حزب لامبدأ 5 . تذكرة الشباب ( 2ج) 6 . خلفاء الرسول الاثنى عشر( 2ج ) 7 . خلفاء الحبيب المصطفى ( ص ) ( 12ج ) 8 . بين الانسان و سائر الموجودات 9 . بعض الاختلاف بين السنة و الشيعة ( مخطوط )

10 . دانستنيهاى لازم از فقه اسلام راستين ( 2ج ) 11 . براى جوانان ( 4ج ) 12 . اولوا الامر 13 . سخنى با مجتهدان 14 . ديوان اشعار 15 . آئين محمدى 16 . فدك 17 . كينياز دالگوركى 18 . خاطرات : از كودكى تا دوران پيرى ( مخطوط )

19 . پاسخ به دوست ( مخطوط ) .

سرانجام آن عالم بزرگوار در 95 سالگى ، در 21 فروردين 1386 ش ( 21 ربيع الاول 1428 ق ) بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه العظمى سيدصادق شيرازى بر آن ، به كربلا انتقال داده شد و در مدرسه علميه خويش - در خيابان شهدا - به خاك سپرده شد .

دروس فقه و اصول ايشان بهره مند گرديد . سپس به عنوان نماينده ايشان به بغداد رفت و در شهرك « بياع » ، در حسينيه امام حسين به امامت جماعت و ارشاد و تبليغ دين پرداخت تا آن كه كه در شعبان المعظم 1418 ق بدرود زندگى گفت و در نجف اشرف مدفون شد .

آثار مخطوط او عبارتند از :

1 . آيات الامامة 2 . اصول العقائد 3 . شرح باب حادى عشر 4 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى 5 . تقريرات درس اصول شيخ محمّدطاهر آل راضى .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب ، ص 188 )

قرآن مجيد، اطلس خط، بوستان خط و تعليم خط از آثار ماندگار آن استاد فرزانه در هنر خوشنويسى به شمار مى رود.

آثار ديگر وى عبارت اند از:

1 . مرد آفرين روزگار (شرح زندگانى حضرت زينب كبرى عليها السلام)

2 . تفسير آيه نور 3 . اصحاب الرّسّ ايشان از اعضاى هيأت تشخيص و شوراى عالى انجمن خوشنويسان ايران بود و گروه بسيارى از هنرجويان را در مكتب تربيتى خويش، پرورش داد. در سال 1374 از سوى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به عنوان يكى از خادمان قرآن كريم معرفى و در نمايشگاه بزرگ قرآن (رمضان المبارك 1416 ق) از وى تجليل به عمل آمد.

معظم له پس از يك بيمارى، در تاريخ 13 آبان 1376 (2 رجب 1418 ق) در 75 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش با تشييع گروه بسيار از مردم متدين اصفهان، به خاك سپرده شد.

تحصيل نمود. از خدمات وى كتابخانه عظيم الزهرا با بيش از شصت هزار جلد كتاب و توسعه و نوسازى مسجد سقا در اصفهان را مى توان نام برد.

از تأليفات چاپ شده اش «چرا جمهورى اسلامى؟» و «روش رهبران انقلابى ما» و از كتاب هاى چاپ نشده اش مى توان از اين ها نام برد:

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه العظمى بروجردى 2 . تقريرت درس اصول امام خمينى 3 . تقريرات درس فقه (مكاسب) امام خمينى 4 . اجتهاد و تقليد 5 . جغرافياى كشورهاى اسلامى 6 . شرح دعاى عرفه 7 . جنگ در نظام كامل اسلام 8 . قواعد درايه و رجال 9 . مبارزه و راه آن در قرآن 10 .آيات معجزه آساى قرآن/11 .انسان در قرآن 12 . ولايت وامامت از ديدگاه قرآن 13 . اخلاق در قرآن 14 . تمثيلات و تشبيهات قرآن 15 .قرآن و تعهدات انسان 16 . تفسير جزء 30 قرآن 17 . تفسير قرآن (از سوره بقره تا انفال) 18 . اسرار حج 19 . سنت تغيير 20 . راه مستقيم 21 .بشر و رسالت او 22 . قدرت و نيرو 23 . جاسوسى در اسلام 24 . انقلاب در پرتو وحى 25 . جهاد 26 . روحانيت و تبليغ در اسلام 27 .انحرافات و مبارزه مكتب تشيع با آن 28 . وظايف مردم در زمان غيبت 29 . شيطان در خانه ما 30 . چگونه بايد زيست 31 . راهنمايى هاى حضرت على عليه السلام (7 ج) 32 . قيامت (3ج) 33 .اسلام تنها راه مبارزه با استعمار 34 . جامعه اسلامى 35 .خدمات اهل بيت پيامبر عليهم السلام 36

ص: 450

.فرهنگ واژه هاى علمى 37 .فرازهاى عالى صحيفه سجاديه 38 . اقتصاد 39 . شناخت خط انقلابى حضرت مهدى 40 . شرح نامه على عليه السلام به مالك اشتر آن عالم بزرگ و خدمتگزار در پنجشنبه 4 آذر 1372 (11 جمادى الثانى 1414 ق) در 60 سالگى بدرود حيات گفت و پس از تشييع باشكوه در امامزاده ابوالعباس خوراسگان به خاك خفت.

جواهرى ، سيدمحمد على حمّامى، سيدمحمد صادق حكيم، سيدمهدى حكيم، سيدعلى مكّى عاملى، شيخ محمد مهدى شمس الدين، شيخ على كورانى، شيخ حسن عسيلى، شيخ مفيد فقيه .

فقيد سعيد در حدود سال 1380 ق، پس از اخذ اجازات متعدد اجتهاد و روايى از اساتيدش به لبنان بازگشت و در صور و زادگاهش (تابستان ها) مسكن گزيد و به تأليف و تدريس، و اقامه جماعت و پاسخگويى به مسايل شرعى مؤمنان پرداخت و پس از درگذشت مراجع عظام تقليد بود كه دامنه مرجعيت او گسترده شد و جوامع فتوايى اش به چاپ رسيد .

تأليفات چاپى وى عبارت اند از :

1 . قواعد الفقيه (در قواعد فقهيه) 2 . مبانى الفقيه (دوره اصول فقه) 3 . مناهج الفقيه (3 ج رساله عمليه) 4 . مكاسب الفقيه (مخطوط) 5 . مبانى العروة الوثقى (كتاب الخمس) 6 . عمدة المتفقّه (رساله عمليه مختصر) 7 . مبانى المناسك (مناسك حج) 8 . من مناهج الفقيه و مبانيه 9 . جامعة النجف الاشرف فى عصرها الحاضره 10 . جبل عامل فى التاريخ (2 ج) 11 . مبادى الاسلام فى مذهب اهل البيت (2 ج) 12 . الربا فى مذهب اهل بيت عليهم السلام 13 . حجر و طين (3 ج) 14 . مبانى شرايع الاسلام 15 . الحلقات فى الادب و التاريخ و الاخلاق (3 ج) 16 . السفينة الغواصة - شرح الفيه ابن مالك - 17 . وسيلة الوصول الى كفاية الاصول 18 . امالى ابن الفقيه (كشكول) 19 .الشموع (ديوان شعر) 20 . الاثر الخالد فى اشعار سيدى الوالد وى پس از عمرى 90 ساله، در تاريخ يكشنبه 8 شوال

ص: 452

المكرم 1419 ق در شهر «صور» چشم از جهان فروبست و پيكر پاكش پس از تشييعى باشكوه، به نجف اشرف انتقال داده شد و در وادى السلام به خاك سپرده شد .

( كاظم الفتلاوى ، المنتخب من رجال الفكر والادب ، ص 424 )

مانند: تأسيس درمانگاه قرآن و عترت در عيد غدير 1387 ق (كه هم اينك يكى از درمانگاه هاى مجهز و معروف قم است). داروخانه، كتابخانه قرآن و عترت، چاپ كتاب هاى مختلف و اهداى آن ها به مراكز دينى، مسجد صاحب الزمان (در سربند شميران)، حسينيه و كتابخانه صاحب الزمان (در همان محل)، مكتب الزهرا و دارالايتام در اراك، چند فقره حمام و غسالخانه و مسجد و حسينيه در شهر و روستاهاى قم پرداخت. (مانند: مسجد حضرت ابوالفضل عليه السلام، مسجد چهارده معصوم عليهم السلام) .

او بسيار فروتن و ساده زيست بود و تا آخرين لحظات زندگى اش، به ذكر خدا و دعا و توسل به امام زمان عليه السلام به سر مى برد.

برخى از آثار علمى معظم له - كه هيچ كدام به چاپ نرسيده است - عبارت اند از:

1 . رساله در حرمت ريش تراشى 2 .رساله در حد كر و اوزان آن 3 . رساله در علوم غريبه 4 . رساله در حقيقت عشق و محبت 5 . رساله در ولايت و علم ائمه عليهم السلام 6 . رساله در لغزها و معماها 7 . رساله در تراجم علما و راويان 8 . حاشيه بر كفاية الاصول 9 .گوشه اى از علوم و فنون 10 .شناسايى مرد و زن از نظر روانى و فيزيولوژى 11 . كشاف مذاهب العالم (2 ج) 12 . الفقه على المذاهب الخمسة (كتاب طهارت) 13 . تفسير استعاذه 14 . تفسير سوره حمد و بقره 15 . شرح اسماء الحسنى 16 . زهرة العلوم فى اصول الدين و الفقه 17 . قواعد الرجال 18 . علم السند و الحديث 19 .الفوائد المختارة

ص: 454

(در اصول فقه) 20 . اجوبة المسائل الدينية معظم له در روز پنجشنبه 30 شوال المكرم 1421 ق (6 بهمن 1379 ش)، در 77 سالگى بدرود حيات گفت و پيكر پاكش پس از تشييع و نماز آيت اللَّه سيدابوالقاسم كوكبى به خاك سپرده شد .

( محمّد شريف رازى ، گنجينه دانشمندان ، ج 2 ، ص 220 )

آن به فراگيرى علوم دينى روى آورد .

نخست ادبيات عرب را نزد آقا شيخ محمد رشتى، و پس از آن در مدرسه حاج ابوالفتح، مطوّل را نزد ميرزا يونس قزوينى فراگرفت. سپس شرح لمعه و قوانين را در محضر پدر بزرگوارش و فلسفه را نزد حضرات: ميرزا مهدى آشتيانى، ميرزا طاهر تنكابنى، شيخ ابراهيم امامزاده زيدى و سيدمحمد كاظم عصار آموخت و بهره اى فراوان از علوم اسلامى دريافت .

آن گاه به خواسته مادرش، روى به منبر آورد و در پانزده سالگى (1340 ق) نخستين جلسه منبرش را در مسجد فيلسوف و در حضور پدرش و گروه بسيارى از مردم، بر پا كرد و تشويق همگان را بر انگيخت. از آن پس، رفته رفته منبرهاى متعدد رفت و نامش در مجالس مذهبى، زبانزد شد .

وى از آغاز بر پر محتوا بودن منبرهايش تكيه داشت و با تأمل بسيار در روايات و ايجاد ابتكار در نوع منبرهايش، مسير منبرش را از صورت عادى خود به جهات ديگر سوق داد و اين، موجب استقبال فراوان از گفتارش گرديد .

در نوزده سالگى (1345 ق /1305 ش) او را به مجلس شوراى ملّى، براى منبر عاشورا دعوت كردند و در 1316 ش ، در اعتراض به كشتار مسجد گوهرشاد (كه در سال 1314 رخ داده بود) ممنوع المنبر و خلع لباس شد و به مدّت 3 سال از رفتن منبر، محروم گرديد. در 1319 ش ، با كوشش آيت اللَّه سيدابوالقاسم كاشانى، منبرش رسماً آزاد شد و پس از آن با تتبّع در اخبار و احاديث - خصوصاً كتاب مستدرك الوسائل محدث نورى - و مطالعه پيگير

ص: 456

كتاب هاى جامعه شناسى، روانشناسى، تعليم و تربيت و اخلاق و به كارگيرى تجربيات و ابتكارات خويش تحوّلى عميق در شيوه منبر پديد آورد و از آن زمان به بعد، به يكى از مشهورترين خطيبان پايتخت مبدّل شد و در مجالس نامى و بسيار مهم، اداره منبر را بدو سپردند و اخبار سخنرانى هايش از طريق روزنامه هاى كثير الانتشار پخش مى شد و اين خود سبب شهرت و محبوبيت وى در سطح كشور شد.

با ورود آيت اللَّه العظمى بروجردى به قم (1324 ش) و مرجعيت فراگير ايشان، وى به عنوان نماينده ويژه آن مرجع بزرگ - جهت مذاكره و ابلاغ پيام هاى معظم له به شاه، نخست وزيران و دولتمردان - برگزيده شد و هماره وظايف محوّله را به خوبى و با هوشيارى و كياست تمام، انجام مى داد .

پس از رحلت آيت اللَّه بروجردى، مراجع بزرگ ايران و عراق نيز همان توجه و اعتماد ايشان را نسبت به فلسفى حفظ كردند و صداى فلسفى در مركز، نمايانگر نظرات سياسى مراجع معظم تقليد بود. او از سال 1342 ش ، و همگام با مبارزات روحانيت شيعه به رهبرى حضرت امام خمينى، به انتقاد از عملكرد ننگين رژيم شاه و دستگاه پرداخت و از هيچ چيز و هيچ كس نهراسيدو رنج زندان رابه جان خريد. در ماجراى تصويب نامه انجمن هاى ايالتى و ولايتى و رفراندوم لوايح ششگانه، سخنرانى هاى حادّى كرد و مردم رابه مخالفت و تعطيلى بازار فرا خواند . پس از فاجعه فيضيه (25 شوال 1383 ق /2 فروردين 1342 ش) انتقادهايش اوج گرفت و به ويژه در شب عاشوراى 1342 ش ، در مسجد شيخ عبدالحسين - بازار تهران - با

ص: 457

حضور حدود يكصد هزار نفر، دولت عَلَم را استيضاح نمود و در پى آن در 15 خرداد دستگير و 45 روز زندانى شد و پس از آن، حدود يكسال ممنوع المنبر گرديد. با آزادى منبرش، باز در مقاطع مختلف - در يزد و شيراز و اصفهان - منبرش را ممنوع مى ساختند تا سرانجام در سال 1350 ش كه در مجلس بسيار مهمى - در مراسم بزرگداشت آيت اللَّه ميرزا عبداللَّه چهلستونى در مسجد جامع تهران - به ياوه گويى هاى دو نفر از سناتورها عليه امام خمينى پاسخ داد و آشكارا نام امام را بر فراز منبر تكرار نمود و از مقام شامخ او تجليل كرد، منبرش براى هميشه ممنوع گرديد. اما كماكان منزلش مجمع روحانيون و خطباى مخالف رژيم بود و از نظر مراجع و علما و روحانيت بيش از پيش معزّز و محتزم بود و عملكرد و سياست جامعه مبلّغين و خطباى كشور را او تعيين مى كرد .

به غير از مبارزات پيگيرش با رژيم خود كامه شاه، بايد از مبارزاتش با بهائيت و كمونيسم و حزب توده ياد كرد .

وى از سال 1325 ش ، به گوشزد نمودن خطرات مرام كمونيسم و خيانت حزب توده به كشور پرداخت و در مجامع عمومى به افشاگرى بر عليه آنان دست يازيد. در رمضان 1327 ش (1367 ق) بود كه دولت به تأثير سخنان او در تضعيف حزب توده پى برد و سخنانش را به طور مستقيم از راديو تهران پخش كرد. كه اين كار در تاريخ ايران بى سابقه بود - و اين تا سال 1334 ش به طول انجاميد .

فلسفى، با علم به اين كه

ص: 458

بهائيت ساخته و پرداخته دست استعمار و مورد حمايت دستگاه حاكمه و اربابانش قرار دارد، با موافقت آيت اللَّه بروجردى، با رشادت تمام در طول ماه رمضان 1334 ش - كه سخنانش در مسجد سلطانى، مستقيماً از راديو پخش مى شد - به افشاگرى پرداخت و گمراهى آنان را آشكار ساخت و اين باعث شد كه «حظيرة القدس» بهاييان از دست آنان خارج شد و به تصرف نيروهاى انتظامى در آمد (كه هم اينك حوزه هنرى سازمان تبليغات اسلامى است). هر چند كه اين سخنان باعث شد پخش سخنرانى هايش براى هميشه از راديو قطع گرديد و پايگاه منبرِ مسجدِ سلطانى را هم از او باز ستاندند و شاه هم از بيم سخنان گزنده و توفنده اش، از ملاقات با وى سر باز زد و ديگر او را نديد.

از ويژگى هاى اخلاقى آن مرد بزرگ حافظه شگرف، قدرت بيان، هوش و ذكاوت سياسى و اجتماعى، بديهه گويى و بذله گويى ، رسيدگى به نيازمندان و گره گشايى از كار درماندگان - به گونه اى كه وى باعث آزادى بسيارى از زندانيان در زمان شاه مى شد و از خانواده هاى آنان تفقد و دلجويى مى كرد - صراحت لهجه، عدم واهمه از مقامات، بهره ورى از وقت، نظم در زندگى و پايبندى به مستحبات دينى مى توان نام برد.

روح والاى آن مروّج سترگ دينى، در ظهر جمعه 27 آذر ماه 1377 ش (28 شعبان المعظم 1419 ق) در 94 سالگى از قفس تن آزاد شد و به مواليان طاهرينش پيوست.

با اعلام خبر وفاتش، پيام هاى تسليت از سوى مقام معظم رهبرى، مراجع عاليقدر تقليد، رؤساى قواى سه گانه، نهادها و سازمان ها صادر شد و مجالس

ص: 459

بزرگداشت فراوان در تجليل از مقامش برگزار شد.

پيكر پاكش در روز يكشنبه (اول ماه رمضان) با حضور هزاران نفر تشييع شد و پس از نماز برادرش آيت اللَّه حاج ميرزا على فلسفى بر آن، در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به خاك سپرده شد .

آثار:

كتاب هاى آن فقيدِ علم و تقوا، همه سرشار از روح غيرت و حميّت و دفاع از مبانى مكتب و در موضوعات: تفسير، كلام، حديث، تاريخ، جامعه شناسى، روانشناسى مى باشد. آثار بى همانند وى، برخوردار از روح ابتكار و حسن سليقه و قلم شيوا و ترتيب زيبا مى باشد. به راستى كتاب هاى «كودك»، «جوان»، و «بزرگسال» وى، پس از گذشت ساليان بسيار هنوز از طراوت و شادابى و تازگى مطلب برخوردار است.

كتاب هايش عبارت اند از:

1 . آية الكرسى پيام آسمانى توحيد 2 . معاد از نظر روح و جسم (3 ج) 3 . شرح و تفسير دعاى مكارم الاخلاق (3 ج) 4 . اخلاق از نظر همزيستى و ارزش هاى انسانى(2 ج) 5 . كودك از نظر وراثت و تربيت (2 ج)، اين كتاب به عربى با نام «الطفل بين الوراثة والتربية» ترجمه شده است

6 . جوان از نظر عقل و احساسات (2 ج) 7 . بزرگسال و جوان از نظر افكار و تمايلات (2 ج) 8 . سخن و سخنورى از نظر بيان و فن خطابه 9 . خاطرات و مبارزات فلسفى 10 . سخنرانى هاى فلسفى در مسجد سلطانى 11 . حكومت جهانى امام عصر عليه السلام 12 . در مكتب اهل بيت 13 . مذهب از ديدگاه علم 14 . مقايسه اى چند از اسلام و جهان متمدن امروز 15

ص: 460

. اولين استيضاح ملّى در سال 42 سخنرانى شب عاشوراى مسجد شيخ عبدالحسين

آثار غير چاپى:

1 . شرح و تفسير چند روايت (شرح چهار روايت) 2 . تفسير قرآن ( اين كتاب بنام « تفسير بيان » به چاپ رسيد )

تلخيص آثار:

1 . حديث اخلاق (مجموعه احاديث كتاب اخلاق) گردآورى: محمد وجدانى

2 . حديث تربيت : جوان (مجموعه احاديث كتاب جوان)

3 . حديث تربيت: بزرگسال (مجموعه احاديث كتاب بزرگسال و جوان )

4 . حديث تربيت: كودك (مجموعه احاديث كتاب كودك)

5 . الحديث (5 ج)، دسته بندى موضوعى روايات كتاب هاى فلسفى، به اهتمام مرتضى فريد تنكابنى

مقدس ، از دروس آيات عظام : سيدعبدالهادى شيرازى ، شيخ محمّدعلى كاظمينى ، و آقاى خويى بهره هاى فراوان برد و اين همه 16 سال به طول انجاميد . وى در كنار تحصيل ، به تدريس سطوح عاليه روى آورد و ساليان دراز ، رسائل و كفايه تدريس نمود و شاگردان فراوان تربيت نمود ( كه از جمله آنان حضرات آقايان : سيدمرتضى نجومى كرمانشاهى و ميرزا محسن محدث زاده قمى است ) . معظم له در سال 1340 ش ، پس از اخذ اجازه اجتهاد از آيت اللَّه خويى به زادگاهش بازگشت و به تدريس خارج فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد لرزاده پرداخت و تمام طبقات را از دانش خويش بهره مند ساخت . سپس در سال 1350 ش به دعوت آيت اللَّه العظمى ميلانى به مشهد مقدس مشرف شد و بساط تدريس و تبليغ دين را در آن سامان گسترد و تا پايان عمر شريفش هزاران نفر از شاگردان مكتب امام صادق عليه السلام را تربيت نمود و با اقامه جماعت در مسجد شهدا و سخنرانى هاى خويش ( در ماه مبارك رمضان و شبهاى جمعه ) جانهاى تشنه را از زلال علوم اهلبيت سيراب ساخت . وى ، فقيهى زاهد و متقى ، خوش محضر و خوش سخن و متواضع بود و در حرم مطهر امام هشتم ، زيارت جامعه كبيره را در كمال ادب و فروتنى ايستاده و از حفظ مى خواند . او جان كلامش احاديث اهلبيت بود و خود بدان عمل مى كرد . وى از پيشگامان حركت و مبارزه با رژيم شاه بود و نامش هماره ، ذيل اعلاميه هاى علماى مشهد ديده مى شد

ص: 462

و پس از پيروزى انقلاب اسلامى ، براى تدوين قانون اساسى از استان خراسان رهسپار مجلس خبرگان شد .

از آثار اوست :

1 . تقريرات درس فقه آيت اللَّه خويى ( عبادات و مكاسب )

2 . تقريرات درس اصول آيت اللَّه خويى 3 . نوشتارهاى متعدد فقهى و اصولى . سرانجام آن عالم بزرگوار ، در 84 سالگى ، در روز چهارشنبه تاسوعاى حسينى ( 9 محرم الحرام 1427 برابر با 19 بهمن 1384 ش ) بدرود زندگى گفت و پيكر پاكش در يازدهم محرم با حضور هزاران نفر تشييع و پس از نماز آيت اللَّه العظمى وحيد خراسانى بر آن ، در دارالسرور حرم مطهر امام رضا به خاك سپرده شد .