شوق مهدی

تضمینی از غزلیات لسان الغیب حافظ شیرازی در مدیح مهدی موعود اسلام و پیشوای غائب جهان حضرت امام زمان ارواحنا فداه

ملا محسن فیض کاشانی

با مقدمه و تصحیح و تنظیم از علی دوانی

ص :2

اللّه اکبر!84

که دیده است؟85

خوشا آنان 85

نیست،نیست...86

تا کی؟86

سالک راه حق بیا 87

اتحاد و همبستگی 88

مناسب با امام زمان 89

جز او که را داری؟91

رباعیات 92

پایان سخن 93

نمونه هایی از اصل کتاب 94

شوق مهدی 99

قصائد 158

1-آفرینش ارواح ائمه هدی و...159

خلقت انوار چهارده معصوم(علیه السلام)159

امتیاز شیعیان اهلبیت 160

درباره خلقت حضرت آدم 160

سجده فرشتگان و سرکشی ابلیس 161

تماس آدم با حوا 161

نهی از خوردن میوۀ درخت ممنوع 162

درخت ممنوع درخت علم بود 162

درخت علم مخصوص اهلبیت عصمت بود 163

عظمت مقام ائمه هدی(علیه السلام)163

ص:4

آدم فریب ابلیس نخورد 164

نزدیک شدن حوا به درخت ممنوع 164

حوا فریب خورد و آدم را فریب داد؟165

تبعید آدم و حوا از بهشت 165

پنج نور مقدس وسیلۀ تقرب به خداست 166

توبه آدم و قبول آن 166

اعتراف فرشتگان به عجز خود 167

عهد و میثاق بندگان با خدا در عالم ذر 167

2-در قائم بودن جهان به وجود امام زمان(عج)169

3-بشارت به ظهور مهدی موعود و منقبت آن زبدۀ موجود 172

ص:5

ص:6

مرحومین محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی را که بهترین چاپهای حافظ می دانند،ملاک قرار دادند.نسخه کامل را که به خط نستعلیق است با علامت اختصاری(ک)و نسخه ناقص را که به خط نسخ است با علامت(ن)در پاورقی شناسانده اند.

نویسنده نیز بار دیگر شوق مهدی را از آغاز تا پایان ملاحظه نمودم و موارد لازم را اصلاح کردم،و بحمد اللّه کتاب به گونه ای که می بینید با جهات یاد شده و افزودن مقدمۀ مختصر چاپ چهارم منتشر می شود.

از آقای نصیری امینی و دختر ارجمندش دوشیزه حوراء نصیری امینی که پدر، گنجینۀ گرانبهای کتابخانه خود را به ایشان بخشیده است،در واگذاری دو نسخه«شوق المهدی»برای تصحیح و مقابلۀ مجدد،تشکر می کنم.

خدای منان همه را در راه انجام خدمات صادقانه به علم و ادب و فرهنگ پربار ایرانی و اسلامی موفق و پایدار بدارد.بمحمد و آله الطاهرین تهران:علی دوانی 12 آذر ماه 1370

ص:8

بسمه تعالی

در این جا چند نکته را لازم به ذکر می دانیم تا خوانندگان پیش از آغاز مطالعه کتاب آن را به خاطر بسپارند:

1-همان طور که فیض خود در مقدمه و در خلال ابیات می گوید وی دعوی شاعری نداشته و مقام عالی علمی او نیز بالاتر از یک شاعر بوده است.با این وصف او شش دیوان شعر داشته است.بدین گونه دیوان غزلیات که دوباره چاپ شده است و در حدود پانصد صفحه است.دیوان قصائد و مراثی،شوق العشق،شوق الجمال،سلسبیل و تسنیم و شوق المهدی.او این اشعار را در مواقع بی کاری و به عنوان رفع خستگی و از باب تفنن می گفته،نه این که یکی از کارهای او را تشکیل می داده است.ما نیز که«شوق مهدی»او را منتشر می سازیم،نمی خواهیم مقام او را در شعر و شاعری ارائه دهیم،بلکه خواسته ایم وجد و حال و شور و شوق فیض را در خلال این ابیات و به نوای حافظ،نوای خوش لهجه غزلخوانش،که در هجران امام زمان(عج)تعبیه نموده است به اطلاع اهل دل برسانیم،بنا بر این مبادا بعضی ها بر فیض خرده بگیرند که او شاعر نبوده یا ابیات شوق مهدی چنین و چنانست.

چو بشنوی سخن اهل دل مگو خطاست سخن شناس نه ای جان من سخن این جاست

2-درباره شخصیت حافظ شاید آنچه نوشته ایم،برای شناخت او در این مختصر که جای تحقیق و استدلال نیست،کافی باشد،ولی چون در این کتاب فیض فقیه و دانشمند گرانقدر شیعه به تضمین غزلیات او پرداخته است شناخت بیشتر حافظ به موقع خواهد بود.

خواند میر که تاریخ فارسی مشهور خود«حبیب السیر»را در سال 929 هجری قمری به پایان رسانده است،ذیل شرح حال حافظ داستان مشهوری نقل می کند که مورخان بعد از وی نقل کرده اند.می نویسد:«وقتی تیمور لنگ شاه منصور مظفری ممدوح حافظ را شکست داد و وارد شیراز شد،علمای شهر در صف مقدم در دروازۀ شیراز به پیشواز شاه ترکان آمده بودند.تیمور در میان علماء شخصی را دید که پوستین پوشیده و لباسش به سایر علما نمی برد!پرسید این کیست که در صف علما جای گرفته

ص:10

است؟گفتند:حافظ است.پرسید:حافظ شاعر معروف؟گفتند:آری! تیمور پیش آمد و با عتاب به حافظ گفت:ما در فتوحات خود سمرقند و بخارا را گرفته و پایتخت خود قرار دادیم،تو آن را با این سر و وضع و لباس به خال ابروی یک ترک شیرازی بخشیدی؟:

اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

حافظ که از شرارت شاه ترکان که«سخن مدعیان می شنید»بر جان خود بیمناک بود،گفت:همین بذل و بخشش ها بود که کار مرا به این فقر و فلاکت و سر و وضع و لباس کشانده است!تیمور تبسمی کرد و از تنبیه او درگذشت.به دنبال آن میرسید شریف علامه جرجانی استاد حافظ و دیگر اهل فضل شیراز را به سمرقند تبعید کرد.

باز«خواند میر»در حبیب السیر می نویسد:«شاه شجاع مظفری که خود اهل فضل و شعر و ادب بوده و قرآن را از حفظ داشته و نزد مولانا قوام الدین عبد اللّه استاد حافظ «مختصر»ابن حاجب را تحصیل می کرد،پس از آنکه روی کار آمد،نسبت به حافظ بی مهر بود،وقتی حافظ در ایام سلطنت او غزلی به این مطلع سرود:

گر مسلمانی از اینست که حافظ دارد وای اگر از پس امروز بود فردائی

و به اطلاع شاه شجاع رسید،گفت:معلوم می شود حافظ در مسئله قیامت شک دارد که بدین گونه شعر گفته است!بعضی از مفتیان نیز به تحریک شاه شجاع یا به واسطه حسادت به حافظ در صدد برآمدند فتوا بنویسند که حافظ درباره فردای قیامت و روز محشر شک دارد و کافر شده است.در همان اوقات مولانا زین الدین ابو بکر تایبادی هراتی که از علمای عصر بود و در شیراز اقامت داشت راهی سفر حج بیت اللّه بود.حافظ نزد وی رفت و قصد بداندیشان را به آن عالم بزرگوار اطلاع داد.مولانا گفت:مناسب آنست که بیت دیگری قبل از این بیت قرار دهی مشعر بر این معنی که فلان چنین

ص:11

می گفت تا به مقتضای این که نقل کفر کفر نیست،از این تهمت نجات یابی. (1).خواجه نیز موضوع را بدین گونه تصحیح کرد و از خطر نجات یافت:

این حدیثم چه خوش آمد که سحرگه می گفت بر در میکده ای با دف و نی ترسائی

گر مسلمانی از اینست که حافظ دارد وای اگر از پس امروز بود فردائی

این داستان نیز حافظ شیراز را به عنوان دانشمندی در میان اهل علم شیراز و آشنای به مبانی علمی و دینی به ما معرفی می کند.نه چنان که اکثر مردم تصور می کنند وی رند خراباتی و زاهد طاماتی و دور از حریم دین و ایمان و آداب و اخلاق اسلامی بوده است.

ز شعر دلکش حافظ کسی بود آگاه که لطف طبع و سخن گفتن دری داند

تهران:علی دوانی پنجم اسفند 1355

ص:12

خواهان،گرچه بعضی نام او را نمی شناسند.گروهی به غلط به دنبال برنامه ای پوچ و توخالی رفته اند،و به جای آب سرابی دیده اند! ولی دسته ای هستند که لحظه ای غفلت ننموده و با دنبال کردن هدف عالی مصلح الهی به انتظار فرا رسیدن چنین روزی به سر می برند.جان و آنچه دارند در راه محبت حضرتش نثار می کنند،و با کمال ادب می گویند:

جان چه باشد که نثار قدم دوست کنم این متاعی است که هر بی سر و پائی دارد

در میان هزاران مقاله و کتاب،سخن نظم و نثر گاهی به گفته یا نوشته منظوم و منثوری برخورد می کنیم که خود حاکی از سوز و گدازی ناگفتنی است،و تنها احساس است که می تواند میزان سوز و گداز آن را درک کند و در مقابل حقیقتی کرنش نماید.

روزی به دیدن کتابخانه آقای فخر الدین نصیری امینی رفتم،و از روی جمع آثار و ذخائر گرانبهای ارزندۀ عالم اسلامی لذت بردم و آرزو داشتم ایکاش مردان بزرگ و شخصیتهای علمی هرچه زودتر دست به گردآوری این سرمایه علمی که در گوشه و کنار مملکت وجود داشته می زدند،تا امروز کتابخانه های بزرگ جهان به داشتن چنین آثاری که از ماست مباهات نکنند،و ما با از دست دادن آن برنامه های ارزنده تأسف نخوریم.

در هر صورت چند کتاب خطی دربارۀ شخصیت دادگستر جهان حضرت مهدی عجل اللّه فرجه در اختیار این جانب گذاردند،دقایقی چند،دربارۀ آنها فهرست وار مطالعه کردم،ناگهان خود را در یک جهان پهناوری از عشق و محبت و سوز و گدازی عالمانه فرایافتم.هنوز نسخه اول را تماشا نکرده بودم که نسخه ثانی کتاب را به دستم دادند.دیدم عالمی که عمر خود را در راه کسب معارف اسلامی و نشر حقایق دینی از راه تفسیر قرآن کریم و جمع آوری روایات اهلبیت علیهم السلام و تدوین علم اخلاق و سایر مزایائی که موجب صفای دل و عظمت روح می گردد،با قریحه ای سرشار قلم به دست گرفته و مطالب عالی عرفانی را در وجود مقدس حضرت بقیه اللّه الاعظم(عج)پیاده نموده،با یک دنیا آتش درونی خود که از فراق حضرتش دل و جان سوخته ای دارد به سبکی شیوا به رشته نظم درآورده است،و از استاد عرفان و ادب استقبال نموده است.

با خود گفتم چه خوب است این اثر نفیس با بهترین طرزی چاپ شود،و در روز

ص:14

میلاد امام زمان به هواخواهان آن حضرت تقدیم گردد،باشد که از انفاس قدسی این عالم بزرگ،جوانان عزیز که شوری دیگر دارند با نوائی دلنشین به پیشوائی دادگستر ارتباط پیدا کنند.لذا از جناب آقای نصیری امینی درخواست کردم نسخه را در اختیار این جانب بگذارند.ایشان هم با یک دنیا صمیمیت و علاقه استقبال نمودند و در مقابل رسید دو نسخه را به این جانب مرحمت کردند.در فکر بودم با چه صورتی این گوهر گرانبها را منتشر سازم تا همه از آن بهره مند شوند.مخصوصا نسل جوان از آن بهره برداری بیشتری کنند و حقایقی را درک نمایند؟ اتفاقا دوست عزیز دانشمند معظم جناب آقای دوانی که باید با کمال صراحت بگویم در این باره خود شوری دارند و نسبت به مقام ولایت آثار گرانبها از ایشان منتشر شده است،به کتابخانه آمدند.مطلب را با ایشان در میان گذاردم.معظم له هم روی اخلاص و ارادتی که در طول عمر در این راه ابراز داشته اند،موضوع را استقبال نموده و با شوقی که به راستی باید بر این گونه افراد خدمت گزار غبطه خورد،انجام کار آن از قبیل نگارش مقدمه و شرح حال فیض و تصحیح و مقابله نسخه ها و تنظیم آن و سایر امور لازم کتاب را به عهده گرفتند.

پروردگارا!این عرض ارادت را در پیشگاه ولی خود از ما بپذیر و به دوستانی که در این راه گام برمی دارند توفیق بیشتری عنایت فرما.

کتابخانه مدرسه چهل ستون مسجد جامع تهران حسن سعید 54/3/14

ص:15

ص:16

بنام خداوند جان و خرد

دو نسخه مزبور را اساس کار خود قرار دادم،و چون دسترسی به نسخه دیگری نبود،دیوان شمس الدین محمد حافظ شیرازی لسان الغیب که فیض«شوق المهدی»را بر اساس آن سروده،و به استقبال و تضمین غزلیات آن پرداخته است،به کمک گرفتم،و به تصحیح و مقابله آن پرداختم.

هرچند در آغاز کار،این امر مشکل می نمود،ولی خوشبختانه و با توفیق الهی هر طور بود به انجام رسید.بدین سان«شوق مهدی»تصحیح و مقابله و تنظیم شد،و با مقدمه و شرح حال فیض به زیور طبع آراسته گردید،و اینک در معرض دید و مطالعه عاشقان کوی امام زمان(ارواحنا فداه)قرار داد.وللّه الحمد! در خاتمه لازم می دانم از حجه الاسلام جناب آقای حاج حسن آقا سعید تهرانی که ما را مشمول این فیض بزرگ قرار دادند،و آقای فخر الدین نصیری امینی،در نگاهداری آثار ذیقیمت اسلامی و نسخ نفیس خطی در کتابخانه گرانقدر خود،و از جمله دو نسخه نفیس «شوق المهدی»تشکر و قدردانی نمایم،و توفیقات بیشتر آنان را از خداوند متعال مسئلت دارم.

علی دوانی 54/2/20

ص:18

شیعیان جهان یعنی پیروان خاندان نبوت و اهلبیت عصمت و طهارت نیز،با ادله و براهین عقلی و نقلی و شواهد و قرائن مسلم تاریخی ثابت می کنند که«سوشیانت» ایرانیان،و«مسیح موعود»تورات و«پسر انسان»ملل نصارا،و«مهدی موعود»اهل تسنن و کسی که اقوام و ملل در انتظار اویند،یک نفر بیش نیست و او هم پیشوای دوازدهم آنها محمد بن الحسن العسکری(علیه السلام)است که در سامره به سال 255 هجری قمری متولد شده،و همان جا به سال 260 ه.ق از نظرها غائب گردیده است،و این واقعیت فقط در وجود اسرارآمیز و استثنایی او قابل تطبیق است و بس! او از دودمان پیامبر اسلام و علی و حضرت زهرا دخت والا گوهر پیامبر و نهمین فرزند معصوم و با واسطه امام حسین شهید(علیه السلام)است،که در انبوه روایات و احادیث شیعه و سنی آمده است،تا جائی که پیامبر فرموده است:هر کس منکر وجود مهدی باشد کافر است! در احادیث شیعه که حتی برخی از اهل تسنن هم پذیرفته و نقل کرده اند،تصریح شده که:مهدی فرزند امام حسن عسکری است،و چون عمال خلیفه عباسی در صدد دستگیری وی برآمدند،به طرزی اسرارآمیز از نظرها غائب گردید.

بر اساس روایات اسلامی مهدی موعود و نجات دهنده دنیا،مردی بالاتر از مردان عالم و انسانی فوق انسانهاست.او بازماندۀ مردان خدا و امامان بر حق و رهبران بزرگ عالم انسانی،و پرورش یافتۀ مکتب نبوت و امامت و عصمت و طهارت و تقوا و فضیلت است.

او آخرین برگزیده خداست که خدا او را برای تأسیس بزرگترین حکومت واحد جهانی و تأمین صلح عمومی و عدالت اجتماعی بر اساس تعالیم حیات بخش قرآن مجید، ذخیره فرموده است.او هم اکنون از نظرها غائب است،ولی در وقتی که خدا صلاح بداند و زمینه مساعد گردد آشکار شده و دنیا را پر از عدل و داد می کند،از آن پس که پر از ظلم و ستم شده باشد.

ص:21

از شهر بیرون کردند،و بسیاری را به قتل رساندند،و از کار ناهنجار خود خشنود هم بودند! با اینکه عکس العمل قوم در برابر انبیاء و نمایندگان خدا نامطلوب بود،پروردگار مهربان نعمت وجود پیامبران را از مردم کم رشد و حق ناشناس دریغ نداشت،تا نوبت به آخرین پیامبر و بزرگترین آنها حضرت محمد بن عبد اللّه صلی اللّه علیه و آله رسید.

به اعتقاد جامعه شیعه،پس از آن نیز نمایندگان خدا با تغییر اسم به نام«امام»تعیین شدند،تا در سایه تکامل عقلی و سلامتی جسمی و قدرت فکر و اراده و اندیشه خویش و جنبه خاصی که در انبیاء هم وجود داشته و همان نیز فصل ممیّز و حد فاصل میان آنها و سایر افراد بشر بوده است،یعنی عصمت به نیازهای جامعه انسانی پاسخ مثبت بدهند، و نگذارند که از خدای خالق فاصله بگیرند،و دچار انحطاط اخلاقی گردند.

ولی بشر نالایق و اسیر غرائز نسبت به امامان عالی مقام نیز همان رفتاری را پیش گرفتند که درباره نوح و ابراهیم و هود و صالح و موسی و عیسی و محمد(صلی الله علیه و آله)معمول داشتند،تا نوبت به آخرین برگزیده خدا،امام زمان حجت بن الحسن العسکری(علیه السلام)رسید.

مطابق روایات شیعه،معتمد عباسی خلیفه وقت چون از وجود تنها پسر امام عسکری آگاه شد،در صدد نابودی او برآمد.زیرا در روایات اسلامی رسیده بود که مهدی موعود،قیام می کند و کلیه دولتهای باطل را برانداخته و خود دولت دودمان پیامبر را تأسیس خواهد کرد.دولتی که تا پایان روزگار دوام خواهد داشت.سراسر گیتی را به زیر فرمان می آورد،و جباران عالم را نابود می سازد.چون چنین وضعی پیش آمد،خداوند به منظور حفظ جان او یعنی آخرین رهبری که برای انسان ها تعیین فرموده و منظور داشته بود، صلاح در آن دید که او را از نظرها غائب گرداند،و برای کار اساسی تری محفوظ بدارد.

بنابراین غیبت او یک امر لازم و ضروری،و ناشی از ناسپاسی خود مردم بود.اگر مردم عکس العمل مطلوبی نشان می دادند،مسئله«غیبت»به هیچ وجه پیش نمی آمد، و معنی نداشت!غیبت با منصب امامت و رهبری سازگار نبود،ولی چه باید کرد که مردم خود باعث آن بودند،و موجب شدند که آخرین پیشوای خود را قرن ها از دست بدهند! فیض در ضمن اشعار«شوق مهدی»علل و موجبات غیبت را در موارد متعدد شرح می دهد.شرحی منطقی و شاعرانه و عالمانه!

ص:23

بدین گونه غیبت آخرین رهبر الهی پیشآمد کرد،و مادام که بشر دست از عمل زشت خود بر ندارد،و قدر شناس نشود،و برای پذیرش او آمادگی پیدا نکند،نخواهد آمد و ظهور نخواهد کرد.به عبارت دیگر تا تقاضا برای آمدن او عمومی نشود،خدا نعمت وجود او را عرضه نمی دارد،چون باز نتیجه مطلوب به دست نمی آید! وضع امروز جامعۀ دنیا نشان می دهد که کم کم مردم از همه چیز سرخورده و سیر می شوند،و دنبال چیز تازه ای که با آنچه هست فرق داشته باشد،می گردند.همه جا وضع یکنواخت تمدن صوری و مادی،زندگی خشک و بی روح ماشینی،قوانین مولود فکر نارسای بشر،سلطه زورمندان و قدرتهای مخرب استعماری در گوشه و کنار دنیا، زمینه را برای انفجار و جنبش جهانی فراهم می سازد.زیرا همه دنبال فضائی باز و افقی روشن می گردند.تا در سایه قدرت و حکومت و قانونی بالاتر از آنچه هست،با آرامش و آسایش و آزادی و برابری و برادری،زندگی کنند.زندگی توأم با خوشی و لذت و سلامتی.

زندگی آرام و بدون دلهره،زندگی برای همه،سیاه و سفید،سرخ و زرد و مرد و زن،پیر و جوان،و خرد و کلان در سایه امنیت مطلق و عدالت اجتماعی و صلح جهانی! این جاست که به یاد لسان الغیب شیراز و خطاب به آن حضرت باید عرض کنم:

از دست غیبت تو شکایت نمی کنم تا نیست غیبتی نبود لذت حضور!

جنبه علمی و نه از جنبه دینی،مانعی برای ادامۀ حیات افراد بشر وجود ندارد.بلکه همه می گویند اگر شرایط کاملا فراهم شود،تغذیه خوب،آب و هوای مناسب،وراثت سالم، کار و خواب و خوراک و استراحت به اندازه باشد،بشر معمولی هم می تواند قرنها عمر کند و زنده بماند.

بنابراین امکان عقلی و علمی برای طول عمر هست.مقتضی آن موجود،و مانعی هم در کار نیست! از نظر دینی و تاریخی نیز مسئله طول عمر،امر پذیرفته ایست.تورات کتاب مقدس یهود و نصارا،عمرهای طولانی را برای پیامبران برشمرده که از هر جهت جالب است!تورات در«سفر پیدایش»که زندگانی انبیاء را شرح می دهد می گوید:«متوشلخ» نهصد و شصت و نه سال در جهان زیست.«یارد»نهصد و شصت و دو سال،«نوح»نهصد و پنجاه سال،«آدم»نهصد و سی سال،«شیث»پسر آدم نهصد و دوازده سال،«قینان» نهصد و دو سال،«انوش»نهصد سال،«مهلائیل»هشتصد و نود و پنج سال،«عابر» هشتصد و هفتاد سال،«لمک»هفتصد و هفتاد سال در جهان زیستند و هکذا...! بنابراین پیروان تورات یعنی یهود و نصارا از نظر عقیده دینی می باید عمر طولانی هزار سالۀ بشر را بپذیرند و اعتراضی نداشته باشند.

مسلمانان اهل تسنن نیز مطابق قرآن مجید و روایات اسلامی عقیده دارند که نوح پیامبر نهصد و پنجاه سال در میان قوم مشغول تبلیغ رسالت خویش بود،و جمعا بیش از هزار سال عمر داشته است.عیسی دو هزار سال است که زنده است و هنگام ظهور مهدی موعود از آسمان به زیر می آید و با کمک مهدی،دنیا را پر از عدل و داد می کند.خضر از زمان موسی تا کنون که چند هزار سال است،در قید حیات می باشد،و حتی عقیده به عمر چهار هزار سالۀ«عاد»و دیگران دارند.این معنی را ابو حاتم سیستانی در کتاب «المعمرون»نقل کرده است.

بنابراین مسئله طول عمر از هر جهت ممکن است و مانع عقلی و نقلی ندارد، و گفتیم که از نظر علمی همه افراد عادی می توانند عمر طولانی داشته باشند تا چه رسد به آخرین رهبر جامعه انسانی که خداوند برای دگرگون ساختن چهره زندگی بشر،در پرتو

ص:25

حمایت خود مصون داشته،و ادامه حیات و طول عمر او را ضمانت کرده است!به گفته شاعر:

حکیمی کین جهان پاینده دارد تواند حجتی را زنده دارد

نپویند،و از بدی و پلیدی برکنار بمانند.همه یک دل و یک زبان و یک هدف زندگی کنند،و هیچ گونه عقده و کمبودی نداشته باشند.بیماری و بیکاری به کلی ریشه کن شود، و فقر و فلاکت رخت از جهان بربندد،بندگان خدا برای همیشه از تبعیض ها و بی عدالتی ها و قید و بندها آسوده و آزاد گردند.چنان عدل و داد و رفاه و آسایش سراسر جهان را فراگیرد، و مردم در امنیت و آزادی و خوشی و خرسندی به سر برند که از آغاز خلقت تا آن زمان چنان وضعی تحقق نیافته باشد.این همان آرزوی طلائی و مدینه فاضله افلاطونی است که همه دنبال آن می گردند! این عقیده و ایمان و انتظار در طرز تفکر و جهان بینی بسیاری از فلاسفه الهی و مادی،از افراد غیر مسلمان هم دیده می شود.«افلاطون»و پیروان مکتب او از دیر زمان در اندیشه«مدینه فاضله»بوده اند.«شاو»از«عمر نهصد ساله»بشر سالم آینده سخن گفته،و«راسل»«دنیائی که من می بینم»طرح نموده،و«انیشتین»بشریت را به آینده بهتر،نوید داده است،و هکذا...

هیچ کدام چنان که باید نمی دانسته اند که مبتکر این انقلاب بزرگ جهانی کیست و این آرزو با چه نیروئی و توسط چه کسی تحقق می یابد؟اعتقاد شیعیان دربارۀ پیشوای غائب به طور قاطع به این فکر و انتظارها،و آرزوها پاسخ مثبت می دهد.مبتکر این انقلاب امام زمان غائب است.شیعیان می گویند که چنین تحولی پدید می آید،در دولت او سراسر جهان را نور علم و معرفت فراگرفته و همه به تکامل علمی و عقلی می رسند.

همه جا سرسبز و خرم،همه کس شاد و خندان،مرد و زن سالم و نیرومند.سطح افکار بسیار بالا و میزان و معلومات فوق العاده عالی است.به میزانی که حدی برای آن متصور نیست.همه با ایمان و خداشناس و پاکدامن،و از بامداد تا شامگاه به یاد ذات حق و مراقبت انجام وظیفه فردی و اجتماعی هستند.

این دولت بزرگ و حکومت شکوفا محصول نهضت جهانی و انقلاب بی نظیر مهدی موعود بازماندۀ خاندان نبوت،و آخرین برگزیده خداست که بر اثر کار و کوشش و فعالیت مداوم تمام افراد بشر،و عمران و آبادی سراسر جهان پدید می آید.در آن روز چهره جهان چنان خواهد شد که لسان الغیب شیراز می گوید:

ص:27

نفس باد صبا مشک فشان خواهد شد عالم پیر دگرباره جوان خواهد شد

ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد

این تطاول که کشید از غم هجران بلبل تا سراپرده گل نعره زنان خواهد شد

خاندان فیض.نامش محمد است ولی«محسن»خوانده می شود،لقب و تخلص شعریش نیز«فیض»بوده است.پدرش«شاه مرتضی»از علمای متنفذ و سرشناس کاشان بوده،و فضلی بسیار داشته است.برادرش نور الدین کاشانی هم از علمای اخباری و مؤلف کتاب«مصفاه الاشباح»در اخلاق و عجائب آفاق،و شرح حال برادرش فیض،و پسر او محمد هادی،شارح کتاب«مفاتیح»عمویش فیض،و برادر دیگرش ملا عبد الغفور،که مردی فقیه بوده،و فرزند او محمد مؤمن شاگرد فاضل عموی خود و مدرس مدرسۀ اشرف مازندران(بهشهر)،همگی از مردان علم و فضیلت و رجال نامی خاندان او می باشند.

علم الهدی،فرزند فیض نیز از دانشمندان بنام و شاگرد پدر و جد مادریش ملاصدرای شیرازی فیلسوف مشهور بوده،و خطی خوش داشته است.بسیاری از کتاب های پدرش را استنساخ کرده که از جمله«محجّه البیضاء»در سه جلد طبع اسلامیه به خط زیبای اوست.علم الهدی،علاوه خود نیز دارای آثار گرانقدری در فقه و حدیث و اخلاق است.از همه مشهورتر«معادن الحکم»یا«مکاتیب الائمه»است که اخیرا در دو جلد انتشار یافته است.بدین گونه خاندان فیض قبل و بعد از وی،یکی از خاندان های بزرگ علمی شیعه بوده،که تا عصر ما بسیاری از مردان دانش و فضیلت از آن برخاسته اند.

مراتب علمی او.محمد محسن فیض کاشانی دانشمند بلند آوازۀ اواخر عصر صفوی،و نویسندۀ متفکر و حکیم فقیه محدث مشهور قرن یازدهم هجری،در شهر مذهبی قم نشو و نما یافت.در همان جا مقدمات علوم را آموخت،و چون از ورود محدث بزرگوار سید ماجد بحرینی به شیراز آگاه شد،برای فرا گرفتن علم حدیث از محضر او، روانه شیراز گردید،و در حلقه درس آن سید عالیقدر به تکمیل علوم شرعی همت گماشت.

فیض علاوه در شیراز نزد فیلسوف بزرگ و حکیم مشهور«صدر الدین شیرازی»یا «صدر المتألّهین»معروف به«ملا صدرا»علوم عقلی را فرا گرفت،و به افتخار دامادی او نائل گردید.

گذشته از این دو بزرگوار«فیض»در خدمت نابغه نامی شیخ بهاء الدین عاملی (شیخ بهائی)،ملا خلیل قزوینی،شیخ محمد عاملی فرزند صاحب«معالم»،نوۀ شهید دوم

ص:30

و ملا محمد صالح مازندرانی که همه از اعاظم فقها و دانشمندان شیعه بودند شرایط شاگردی به جای آورد،و از آنان به دریافت اجازات علمی نائل گشت.

فیض در سایۀ هوش سرشار و نبوغ زاید الوصف و استعداد خدادادش در علوم و فنون عقلی و نقلی،و اصول و فروع مبانی شرعی به مقام عالی رسید،و در همه آنها مهارت کامل بهمرسانید.سپس به وطن خویش(کاشان)مراجعت نمود،و به درس و بحث و تألیف و تصنیف علوم و فنونی که اندوخته بود یعنی فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر و شعر و ادب اشتغال ورزید.

به گفته دانشمند گرانمایه،سید محمد باقر خوانساری در کتاب پرارزش «روضات الجنات»،فیض در مراتب معرفت و اخلاق و تطبیق ظواهر به بواطن،با ذوق و سلیقه خود،مانند«غزّالی»بوده،و بسیاری از تصنیفات خود را به روش او نوشته است.

تمایل فیض به علم حدیث.باید دانست که فیض نخست تحت تأثیر افکار فلسفی و عرفانی و علوم عقلی قرار داشته و اندیشه های فلسفی و عرفانی را کم و بیش در برخی از آثار خود آورده بود،ولی سرانجام به فقه و حدیث بر اساس مسلک اخباری دل بست، و به گفته خودش وقت و فکر خویش را در خدمت حدیث اهلبیت وقف نمود.در«شوق مهدی»می گوید:

فیض اگر آب حیات ابدی می طلبی منبعش پیروی سنت اهل البیت است

مشکل خود به احادیث نبی کردم عرض که به آن گفته خدا هر گرهی وا می کرد

دیدم آنجا ز علوم نبوی شهری بود بر درش بود امامی که سلونا می کرد

داخل شهر شدم زان در و بحری دیدم که ملک غوص در آن بحر تمنا می کرد

از دُر و گوهر آن بحر گرفتم مشتی دل چو دید آن بفغان آمد و زِدنا می کرد

سبط رسول و قرآن،فهم درست ایمان چون جمع شد معانی،گوی بیان توان زد

ص:31

و در دیوانش که چاپ شده است،از جمله می گوید:

ولای آل پیغمبر بود معراج روح من بجز این آسمانها،آسمانی کرده ام پیدا

به حبل اللّه مهر اهلبیت است اعتصام من برای نظم ایمان ریسمانی کرده ام پیدا

سخن های امیر المؤمنین دل می برد از من ز اسرار حقایق،دلستانی کرده ام پیدا

جمال عالم آرایش،اگر پنهان شد از چشمم حدیثش را ز جان گوش و زبانی کرده ام پیدا

کلامش بوی حق بخشد،مشام اهل معنی را ز گلزار الهی بوستانی کرده ام پیدا

به خاک درگه آل نبی پی برده ام چون فیض برای خود ز جنت آستانی کرده ام پیدا

از ایشان«وافی»و«صافی»فقیهان را بود کافی

از این رو بهر عقبی نردبانی کرده ام پیدا

و باز در دیوان می گوید:

بیا بیا ز سخنهای فیض،فیض ببر که هرچه گفت و نوشت او ز کردگار گرفت

ز پیش خویش نگوید،حدیث بنویسد که در طریق ادب راه هشت و چار گرفت

جالب است که این سخنان حکیمی است که عمری را در راه کسب فلسفه یونان و تصوف و عرفان طی کرده،و دوره کامل علوم عقلی را دیده است،تا این که به گفته خودش سرانجام به سرچشمه دانش واقعی یعنی احادیث نبوی و سخن های امیر المؤمنین و گفتار ائمه معصومین رسیده،و از آن منبع پر فیض الهی سیراب گشته است.

علت گرایش این دانشمند فارغ التحصیل علوم عقلی به احادیث و اخبار دینی یکی این بوده که در آن روزگار،رواج بازار فلسفه و تصوف و عرفان،متاع احادیث دینی و علوم شرعی را در تمام حوزه های علمی از رونق انداخته و کساد کرده بود.طلاب و اهل فضل به تحصیل فلسفه و عرفان فخر می کردند و تعصب نشان می دادند،و در همان حال حدیث و اخبار را تحقیر می نمودند و نسبت به آن رغبت چندانی نشان نمی دادند.

دیگر این که ظهور یک دانشمند محدث بزرگ ایرانی به نام«ملا محمد امین استر آبادی»که در مکه و مدینه می زیست با تألیف کتاب«فوائد مدنیه»ضربت کوبنده ای به علوم بیگانه زد و پایه های حدیث و علوم دینی را از نو محکم ساخت.فیض

ص:32

چنانکه خود در پایان کتاب«الحق المبین»می گوید در مکه معظمه ملا محمد امین را دیده و طریقه او را پسندیده است.

توجه خاص فیض به علوم شرعی.فیض خود در رساله«انصاف»که در اواخر عمر به فارسی نگاشته است،از بعضی موضوعات که در کتب او وجود داشته،و همان نیز دستاویز معترضان بوده است،عذر خواسته،و به عبارت بهتر خط بطلان بر آن کشیده است.

وی در آغاز رساله مزبور می نویسد:«چنین گوید مهتدی به شاهراه مصطفی محسن بن مرتضی که در عنفوان شباب چون از تفقه در دین و تحصیل بصیرت در اعتقادات و کیفیت عبادات به تعلیم ائمه معصومین(علیه السلام)آسودم،چنانچه(چنانکه)در هیچ مسئله ای محتاج به تقلید غیر معصوم نبودم!به خاطر رسید که در تحصیل معرفت اسرار دین و علوم را سخین نیز سعی نمایم،شاید نفس را کمال یابد.

لیکن چون عقل را راهی به آن نبود،نفس را در آن پایۀ ایمان که بود،دری نمی گشود،و صبر بر جهالت هم نداشت،و علی الدوام مرا رنجه می داشت.

بنابراین چندی در مطالعه مجادلات متکلمین خوض نمودم،و به آلت جهل در ازالت جهل ساعی بودم!طریق مکالمات متفلسفین(مدعیان فلسفه دانی)را نیز پیمودم، و یک چند بلند پروازی های متصوفه را در اقاویل ایشان دیدم،و یک چند در رعونت (حماقت)های«من عندیّین»گردیدم!تا آنکه گاهی در تلخیص سخنان طوائف اربع، کتب و رسائل می نوشتم(چند سطر بعد عربی است که خلاصه آن چنین است):بدون این که همه را تصدیق کرده باشم،یا همه را تأیید کنم،بلکه مطالب آنها را نقل کردم،و بر سبیل تمرین مطالبی نوشتم! از مجموع گفتار آنها چیزی که عطش مرا فرو نشاند،یا بیماریم را درمان کند نیافتم،تا جائی که بر خویشتن ترسیدم!پس به خدا پناه بردم تا مرا به حقیقت نائل گرداند، و به گفتۀ امیر مؤمنان علیه السلام که می فرماید:«خدایا مرا از این که نظرم را در آنچه نهایت آن دیده نمی شود،و فکر به آن نمی رسد،نگاه دار»به درگاه خدا نالیدم و سرنوشت خود را به ذات مقدسش سپردم.خدای مهربان نیز به برکت دین پایدارش مرا رهنمون

ص:33

گردید تا در اسرار قرآن مجید و احادیث سرور انبیاء صلوات اللّه علیهم اجمعین،درست بیندیشم،و به قدر حوصله و درجه ایمانم از قرآن و حدیث چیزها به من آموخت.دلم اطمینان یافت،و وسوسه شیطان را از من دور کرد.«خدا را شکر که به حقیقت نائل گردیدم...».

تألیفات فیض.یکی از امتیازات زندگی این دانشمند بزرگ توفیقی است که او مانند شاگردش علامه مجلسی در تألیف و تصنیف و نشر آثار پر ارج فکری و قلمی یافت، و نام او را بر زبان خاص و عام جاری ساخت،و با حروف برجسته در تاریخ به یادگار گذاشت.

فیض در تمام رشته های علمی از معقول و منقول و فروع و اصول و شعر و ادب و اخلاق،کتاب دارد.در فلسفه و کلام(عقاید و مذاهب)تفسیر،حدیث،فقه،اصول و عرفان هر کدام چندین کتاب و بعضی از کتاب ها را در چندین جلد به رشته تحریر کشیده است،و همگی هم از آثار نفیس و پر ارزش اسلامی است.

فیض مانند مجلسی اول و دوم تألیفات خود را به دو زبان عربی و فارسی نگاشته که البته قسمت عمده آن عربی است.زیرا مربوط به صنف خاص یعنی اهل علم می باشد، به قول خودش:

از ایشان«وافی»و«صافی»فقیهان را بود کافی از این دو بهر عقبی،نردبانی کرده ام پیدا.

شاگردش،دانشمند نامی سید نعمت اللّه جزائری در کتاب«مقامات»تألیفات استادش را بالغ بر دویست جلد دانسته است که اگر به قطع وزیری فرضا هر جلدی چهار صد صفحه چاپ شود سر به پانصد جلد کتاب می زند. (1)

از میان انبوه آثار فکری و قلمی او به ذکر چند کتاب آن مبادرت می ورزیم،و توجه خوانندگان را به میزان کوشش و رنج این بزرگ مرد علم و دین،معطوف می داریم.

1-کتاب«وافی»مشتمل بر احادیث چهار کتاب معتبر حدیث شیعه(کتب

ص:34

اربعه)و توضیح و حل مشکلات و تفسیر آیات آنها.این کتاب چهارده جلد بوده که در سه جلد بزرگ به قطع رحلی و چاپ سنگی به طبع رسیده است،و اگر به صورت روز و با قطع وزیری چاپ شود،شاید بیش از سی جلد باشد! 2-«شافی»خلاصه ای است از کتاب«وافی»سابق الذکر که آن نیز چندین جلد خواهد بود.

3-نوادر-در جمع احادیثی که در کتب معتبر چهارگانه شیعه ذکر نشده،چاپ شده است.

4-معارف-در اصول اعتقادی بر اساس کتب و سنت.

5-نخبه-در خلاصه احکام شریعت اسلام و سنن و آداب و مکارم اخلاق و صفات ناستوده.

6-حقایق-مشتمل بر دسته بندی روایات معتبر در اسرار دین و شئون مختلف زندگی و مبانی اخلاقی،اخیرا چاپ شده است.

7-8-9-عین الیقین،حق الیقین،علم الیقین-در فلسفه و کلام،هر سه چاپ شده است.

10-11-12-صافی،اصفی،مصفی،هر سه در تفسیر قرآن مجید،و چاپ شده است.

13-الحق المبین-در کیفیت تفقه در دین-به پیوست«الاصول الاصلیه»چاپ شده است.

14-بشاره الشیعه-و اثبات این که فرقه ناجیه،طایفه شیعه است.

15-اللّب-گفتاری مختصر دربارۀ حدوث عالم،کلام و فلسفه.

16-اللباب-اشاره به چگونگی علم خداوند به اشیاء،قبل از ایجاد و بعد از آن.

فلسفه و کلام 17-سفینه النجاه-در بیان مآخذ احکام فقهی و انتقاد از روش علمای اصولی- چاپ شده است.

18-مفاتیح الشرایع-بهترین متن فقهی بر اساس مشرب اخباری است.این کتاب

ص:35

اخیرا چاپ شده است،و از همان عصر مؤلف و قرون بعدی،توسط اعاظم فقها و مجتهدین شیعه،شرح شده است.بهترین شرح آن به قلم سرآمد فقها و مجتهدین،در سدۀ دوازدهم هجری،آقا محمد باقر اصفهانی مشهور به وحید بهبهانی است.

19-معتصم الشیعه-نیز در احکام شریعت مقدسه است.

20-الانصاف-در بیان طریق حصول علم به اسرار دین.

21-منتخب رسائل اخوان الصفا-در فلسفه و علوم عقلی.

22-تشریح عالم-در هیئت و نجوم.

23-منتخب ابواب فتوحات مکیه-در عرفان و تصوف از محیی الدین ابن عربی.

24-فهرست العلوم-مختصری راجع به کلیه علوم عقلی و نقلی.

25-منهاج النجاه-در بیان علمی که فرا گرفتن آن بر هر فرد مرد و زن مسلمان لازم است.

26-اربعین در فضائل گوناگون حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام).

27-انوار الحکمه-مختصر علم الیقین،با مطالب تازه فلسفی که بر آن افزوده است.

28-المحجه البیضاء-تلخیص احیاء علوم الدین غزالی با حذف مطالب غیر لازم آن،و افزودن روایات ائمه اهلبیت به جای احادیث سنیان.این کتاب پرارج دوبار در سه جلد و هشت جلد چاپ شده است.

29-نقد الاصول-ملخص علم اصول فقه و انتقاد از آن،به شیوۀ علمای اخباری.

30-الاصول الاصلیه-در مآخذ احکام شریعت،بر اساس آیات و اخبار،چاپ شده است.

31-الفت نامه-در تحکیم پیوند دوستی میان اهل ایمان.

32-منتخب مثنوی-جلال الدین بلخی-ملای روم.

33-منتخب غزلیات وی در دیوان شمس تبریزی.

34-شرح صحیفه سجادیه-به نحو ایجاز.

35-گلزار قدس-دیوان شعر-مناجات با خدایتعالی،سرزنش نفس،اظهار

ص:36

اشتیاق،نصایح و حکم:غزلیات،رباعیات،قصاید و مراثی و قطعات (1).

36-مثنویات-بنام سلسبیل و تسنیم.

37-شوق الجمال.

38-شوق المهدی(همین کتاب).

39-شوق العشق.

40-دهر پر آشوب.

41-آب زلال.

42-شرح الصدر-شرح زندگانی او به قلم خودش.

43-رساله در کلیه تألیفات خود-با تاریخ اتمام هر یک از آنها.

44-کلمات مکنونه-در ریشه های علوم اهل معرفت-چاپ شده است.

45-کلمات طریفه-راجع به اقسام مردم از لحاظ گفتار و رفتار،چاپ شده است.

46-کلمات مخزونه-در علوم اهل معرفت و آرای آنها،چاپ شده است.

47-کلمات مضنونه-در توحید و یگانگی خداوند و مراتب آن چاپ شده است.

48-منتخب الاوراد-در اذکاری که در شب و روز و هفته و ماه و سال تکرار می شود.

49-خلاصه الاذکار-اذکاری که برای هر کاری و هر وقت و هر حادثه رسیده است.

50-جلاء القلوب-در انواع اذکار قلب و مهمترین امری که در اشاره به مهمات در اعمال و اوراد شرعی وارد شده است.

51-قره العیون-در مراتب توحید و ایمان به خدا-به ترتیبی بهتر از کلمات مضنونه.

52-ابواب الجنان-در اثبات وجود عینی نماز جمعه در زمان غیبت امام زمان(علیه السلام).

ص:37

53-شرائط الایمان-تحقیق پیرامون نفی ایمان و کفر و مراتب هر یک.

54-التطهیر-در تهذیب اخلاق و تطهیر باطن.

55-میزان القیامه-راجع به محاسبات جهان دیگر.

56-مرآت الاخره-در شناخت سرای دیگر.

57-مشواق-در کشف معانی و حقایق شعری از لباس استعارات برای تفهیم محبت خدا و انس به ذات مقدس او.

58-تهییج الشوق لاهل الذوق.

59-راه صواب-در علل و موجبات اختلاف مذاهب و تعیین مذهب حق.

60-شهاب ثاقب-در وجوب نماز جمعه در زمان غیبت امام عصر(علیه السلام).

61-اسرار الصلوه-چاپ شده است.

62-آئینه شاهی-نیز چاپ شده است.

آنچه مایۀ تأسف است.دانشمند بزرگوار سید محمد باقر خوانساری در کتاب گرانقدر«روضات الجنات»در حاشیه شرح حال فیض می نویسد:«در یکی از سفینه های معتبر دیدم نوشته بود:موریانه به صندوق محتوی کتب فیض رخنه کرد و تمام اوراق و کتاب ها را خورد،جز قطعه پوستی که این رباعی بر آن مسطور بوده است:

علمی که حقیقی است در سینه بود در سینه بود هر آنچه درسی نبود

صد خانه تو را کتاب،سودی نکند باید که کتابخانه در سینه بود

اگر این کتاب ها آثار قلمی و تألیفات خود فیض بوده است،باید گفت:افسوس که قسمتی از بهترین افکار علمی فیض در حکمت و فقه و حدیث و تفسیر و شعر و ادب و علوم دیگر،از میان رفته،و مانند اشباه و نظائر خود،جامعه اسلامی بلکه اجتماع بشری از آن محروم شده است!! وارستگی و زهد فیض.در یکی از سالها که برای چند جلسه سخنرانی مذهبی به مناسبت ایام نیمه شعبان به قصبه«قمصر»کاشان دعوت شده بودم،در آنجا شنیدم که فیض تابستان ها به قمصر می آمده بلکه بعضی سالها اغلب اوقات در قمصر بوده است.

ص:38

در پایان اغلب کتابهایش نام کاشان یا قمصر است.

در یکی از سال ها شاه عباس دوم وارد قمصر می شود و چون از زندگی زاهدانه فیض آگاه می گردد،از وی می خواهد که خانه مجللی در خور شأن او برایش بنا کند ولی فیض نمی پذیرد.شاه عباس می گوید خانه ای را برای خود بنا می کنم و چون خانه به اتمام می رسد آن را به نام«علم الهدی»فرزند نوجوان فیض قباله کرده و به وی می بخشد که به وسیله او به پدر عالیقدرش برسد.ولی فیض پسر را سخت مورد توبیخ قرار می دهد، و قدم به آن خانه که قسمتی از آن تاکنون باقی است نمی گذارد.به گفته حافظ:

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

فیض و فیاض.چنانکه گفتیم فیض داماد«صدر المتألهین شیرازی»معروف به «ملا صدرا»فیلسوف عالی مقام نامدار است که اثر گرانقدر وی«اسفار اربعه»در حکمت متعالیه و فلسفه،بی نیاز از هر گونه شرح و بسط می باشد.

ملا عبد الرزاق لاهیجی دانشمند و فیلسوف نامی نیز مانند فیض داماد ملاصدرا بوده،و به«فیاض»شهرت داشته است.

مرحوم سید محمد باقر خوانساری در«روضات الجنات»ضمن شرح حال «فیاض»می نویسد:لقب«فیض»و«فیاض»را صدر الدین شیرازی شخصا به دو شاگرد و دو داماد دانشمند خود داد و تخلص شعری هر دو نیز بوده است.

سپس از دانشمند نامور میرزا عبد اللّه اصفهانی مؤلف«ریاض العلماء»نقل می کند که زن فیض به پدر شکایت نمود:لقب«فیاض»که به شوهر خواهر من داده ای صیغه مبالغه است و دلالت بر فیض زیاد می کند،بعکس«فیض»که لقب شوهر من است و مصدر می باشد،و چنین دلالتی ندارد! ملاصدرا به دخترش فرمود:«غم مخور که لقب شوهر تو چون مصدر است،اصل فیض و حقیقت آن می باشد!فیض مطلق است و نیازی به قید ندارد»!نام دختری که همسر فیض بوده«صدریه»و دختری که همسر فیاض بوده«بدریه»بوده،صدریه همسر فیض از کمال و جمال بهره ای داشته است.

«فیاض»نیز مانند«فیض»شاعر بوده(بعلاوه مقام عالی علمی که داشته)دیوان

ص:39

او هم چاپ شده است.

مؤلاف«روضات»ذیل شرح حال«فیض»نیز ضمن اشاره به این موضوع و این که«فیض»و«فیاض»هر دو شاگرد و داماد ملا صدرا حکیم مشهور بوده اند، می نویسد:فیض این اشعار را ضمن نامه ای برای عبد الرزاق لاهیجی(که مقیم قم بوده است)نوشت و ارسال داشت:

قلم گرفتم و گفتم مگر دعا بنویسم تحیتی به سوی یار بی وفا بنویسم

ز شکوه بانگ برآمد مرا نویس دلم گفت به هیچ نامه نگنجی تو را کجا بنویسم

دعا و شکوه به هم در نزاع و من متحیر کدام را ننویسم کدام را بنویسم

اگر سر گله و شکوه واکنم ز تو هیهات دگر چها به لب آرم،چها بنویسم

مداد بحر و بیاض زمین وفا ننماید گهی که نامه به سوی تو بی وفا بنویسم

نه بحر ماند و نه برّ،نه خشک ماند و نه تر اگر شکایت دل به مدعا بنویسم

چو بر ذکای توأم هست اعتماد هیچ نگویم ز مدعا نزنم دم همین دعا بنویسم

نمی شود که شکایت ز دست تو نکند فیض شکایتی به لب آرم ولی دعا بنویسم!

(1)فیاض هم پاسخ باجناق دانشمند خود را بدین گونه داد:

اگر که شکوه کنی وگر دعا بنویسی که هرچه تو بنویسی به مدعا بنویسی

چه شکوۀ تو،به است از هرچه به جز تو است چه حاجت است که زحمت کشی دعا بنویسی

تو گر شمائل خوبی رقم کنی نتوانی که هم کرشمه نگاری و هم ادا بنویسی!

کتاب درد دلم مشکل است مشکل مشکل اگر تو گوش کنی تا بر او چها بنویسی

از آن به من بنویسی تو نکته ای که مبادا خدا نخواسته درد مرا دوا بنویسی

مروتی که نداری عجب ز خویش نداری که خون بریزی و آنگاه خونبها بنویسی

امید هست که تحریک گوشه چشمی کند اشاره که از بهر من شفا بنویسی

تو را که شیوه اخلاصم از قدیم عیانست به غیر شکوه بی جا به من چرا بنویسی؟

قبول کرده ام ای دوست حرف ها که نگفتم مگر تو هم خط بطلان به ما مضی بنویسی

ص:40

عجب ز طالع فیاض ناامید،ندارم که در کتابت دشنام او،دعا بنویسی!

(1)فیض و فرقه های صوفیه.برخی از دانشمندان،فیض را صوفی مشرب قلمداد کرده،و مورد انتقاد قرار داده اند.مؤلف«روضات الجنات»معتقد است که بدون تردید این نسبت به فیض ناروا و بی اساس است،و می گوید:فیض در کتاب«کلمات طریفه»که به مراتب از«مقامات حریری»بهتر است،تا چه رسد به سایر کتب مشابه خود!فرقه های صوفیه را سخت مورد نکوهش قرار داده،و مردم را از مراسم ناشایست و ساختگی آنها برحذر داشته است.

از جمله،فیض در آن کتاب می نویسد:«بعضی از مردم می پندارند در تصوف به جائی رسیده اند که هر کاری خواستند می توانند انجام دهند.دعاهای آنها در ملکوت شنیده می شوند!و پاسخ آن را در جبروت می دهند!اینان را«شیخ»و«درویش» می خوانند(و امروز قطب و سالک)و از این راه مردم را در تشویش قرار می دهند.

اینان چندان در این خصوص راه افراط و تفریط می پیمایند که خود را از مرز بشر بودن بالاتر می برند!و دعوی غیب دانی می کنند.یکی می گوید:دیشب قیصر روم را کشتم،و دیگری می سراید که سپاه عراق را یاری نمودم،و سومی نغمه سر می دهد که پادشاه هند را شکست دادم،فلان شیخ صوفی مخالف خود را دیوانه کردم،و به همان رقیب خویش را نابود ساختم! گاهی می بینی فلان شیخ صوفی چهل روز در خانه تاریکی به سر می برد،و مدعی است که در آن مدت روزه می گیرد،و گوشت حیوانی نمی خورد،و اصلا نمی خوابد! و زمانی ادعا دارد که به تسخیر گروهی از جن نائل آمده،و خود و دیگران را به وسیله آنها از خطرات حفظ می کند.آیا این ها دروغ به خدا یا دیوانگی نیست؟! دسته دیگر از اینان خود را«اهل ذکر»و«تصوّف»می نامند و دعوی دارند که از تصنع و تکلف بیزارند.خرقه می پوشند،و حلقه وار جلسه می گیرند،و اذکار اختراع می کنند و با اشعار غنائی تغنّی می نمایند.عربده می کشند و فریاد سر می دهند،و رقص و تصنیف

ص:41

به راه می اندازند!در فتنه و فساد فرو می روند،و بر خلاف دستور شرع بدعت ها می نهند و داد و فریادشان بلند است.

کسی نیست از آنها سؤال کند،شما را کتک زده اند؟یا از کسی با خدا تظلم می کنید؟!یا با همفکران خود حرف می زنید؟خداوند داد و فریاد بی مورد را نمی شنود، پس کمتر فریاد کنید!آیا کسی را از دور صدا می زنید،یا آدم خواب رفته ای را بیدار می کنید؟خدا که هیچ کدام اینها نیست؟!بیائید همچون ماهیان رودخانه،خدا را بخوانید، آهسته و با التماس و پنهانی نه با داد و فریاد!چون او از شما دور نیست،بلکه از بند گوشتان به شما نزدیکتر است.

برخی دیگر مدعی«علم معرفت»و مشاهده معبود،و نزدیکی با مقام محمود و ملازمت عین و شهود هستند،ولی چیزی جز اسامی آنها نمی دانند!با این وصف ادعاها دارند،و برای خود کرامت ها برمی شمارند.فلان عارف مدعی است که به او وحی می شود،از آسمان خبر می دهد!مریدان نادان هم باور می کنند،و گاهی در برابر آنها به سجده می افتند،گوئی آنها را معبود خود می دانند،دست آنها را می بوسند!و خود را به پای آنان می اندازند.از آنها اجازه می گیرند که در انجام هر کاری آزاد باشند(چون به حق واصل شده اند)و از حلال و حرامی ملاحظه نکنند،و آنها نیز برای پیشرفت کار خود و مریدان احمق به آنها این اجازه را می دهند...» سؤالی از فیض درباره صوفیه.مؤلف روضات یک صفحه بعد،از محدث عالیقدر سید نعمت اللّه جزائری شاگرد دانشمند فیض،در کتاب«مقامات»که شرح اسامی خداوند است،در لفظ«شهید»سئوال و جوابی راجع به صوفیه نقل می کند که مناسب است در پایان این بحث بیاوریم.

سید جزائری می نویسد:«از مشهد مقدس رضوی درباره آگاهی از حال صوفیه سئوالی به فارسی از استاد علامه ما بدین گونه نمودند:«عرضه داشت بنده کمترین:محمد مقیم مشهدی، (1)به عرض می رساند که صلاحیت آثار مولانا محمد علی صوفی مشهور به

ص:42

«مقری»تا از دار السلطنۀ اصفهان به مشهد مقدس مراجعت نموده،مکرر در محافل و مجالس اظهار می کند که در باب«ذکر جلّی»و در اثنای تکلم به کلمه طیبه،اشعار عاشقانه خواندن و وجد نمودن و رقصیدن و حیوانی نخوردن،و چله داشتن و غیر ذلک از اموری که متصوفه به رسم عبادت می آورند،از عالی جناب معلی القاب دام ظله،مرخص و مأذون شده،بلکه مسمّای مذکور را در مجلس رفیع الشأن نیز گاهی امثال این ها واقع نمود.استدعا چنانست از حقیقت ماجرا شیعیان این جا را اطلاع بخشند که آیا آنچه صلاحیت آثار مذکور به خدام گرام ایشان اسناد می کند،وقوع دارد یا نه،تا اگر خلاف واقع،مذکور ساخته است،دست از این قسم حرکات بکشند؟».

پاسخ فیض راجع به صوفیه.بسم اللّه الرحمن الرحیم.سبحانک هذا بهتان عظیم! حاشا که بنده تجویز کنم تعبدی را که در قرآن و حدیث اذنی در آن وارد نشده باشد،و تعبد رسمی که از ائمه معصومین صلوات اللّه علیهم،خبری در مشروعیت آن نرسیده باشد، بلکه نص قرآن به خلاف آن نازل باشد.

قال اللّه تعالی: اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً،إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ! یعنی:بخوانید پروردگار خود را از روی زاری و پنهانی،به درستی که خدای سبحانه و تعالی دوست نمی دارد آنانی را که از حد اعتدال بیرون می روند.و در جای دیگر می فرماید: وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ. یعنی:بخوانید پروردگار خود را از روی زاری و ترس و پست تر از بلند گفتن! و در حدیث نیز وارد است که حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله اصحاب را منع فرمودند از فریاد به تکبیر و تهلیل،منع بلیغ،و فرمودند:ندا نکنید کسی را که نشنود یا دور باشد،و سایر امور مذکوره منع از آن به خصوص وارد است،یا اذن در آن وارد نیست.

یعظکم اللّه انّ تعودوا لمثله ان کنتم مؤمنین!و کتب محمد بن مرتضی المدعو به محسن.» روحیات فیض.فیض دانشمندی پرکار و مردی گوشه گیر بوده و از آمیزش با خلق پرهیز داشته است.از مال وقف و مال غیر گریزان بوده است.اگر چنین نبود نمی توانست آن طور پاک و بی آلایش و سرگرم عبادت و مطالعه باشد،و دویست جلد کتاب در رشته های گوناگون علمی و دینی بنویسد،و از جمله فقط در فنون شعر پنج دیوان داشته باشد!او در«دیوان»می گوید:

به جز کتاب انیسی دلم نمی خواهد زهی انیس و زهی خامشی،زهی صحت

ص:43

اگر اجل دهدم مهلت و خدا توفیق من و خدا و کتابی و گوشه خلوت

هزار شکر که کاری به خلق نیست مرا خداپسند بود فیض را زهی همت

انزواطلبی فیض مانع از این نبوده است که اعمال اجتماعی اسلامی و مراسم مذهبی و شعائر دینی از قبیل نماز جمعه و جماعت و نماز عیدها با مردم از وی فوت شود.

او از این که بعضی از فضلا،اجتماعات اسلامی را رها ساخته و ترک جمعه و جماعت کرده و باعث شده بودند مردم در انجام فرایض دینی و مراسم مذهبی کاهلی و سستی نشان دهند و از راه و رسم دینی رمیده گردند،متأثر است.آنها را نمی بخشد،بلکه سخت نکوهش می کند.در«شوق مهدی»می گوید:

گمرهان فضلا ترک جماعت کردند تا رمیدند ز رسم و ره دین عامی چند!

جمعه و عید و مصلا همه را در بستند رهزن عام فریبی بدِ خوش نامی چند

گوشه گیری او و دوری از خلق و اشتغال دائم به کار مطالعه و تألیف و تصنیف، و فکر و اندیشه دربارۀ مبدأ و معاد،و بی اعتباری سراب فریبندۀ دنیا،برای او حالت ثانوی شده بود.در«شوق مهدی»می گوید:

نه همدمی نه رفیقی نه مژده وصلی بنال فیض که جز ناله نیست دمسازم

در عین حال فیض مردی زنده دل و دانشمندی باحال و پرشور و از جذبه خاصی برخوردار بوده است.

رو سورۀ یوسف خوان تا بشنوی از قرآن حقست حدیث عشق افسانه چرا باشد؟

شور و جذبه،وجد و حال او که در اکثر ابیات غزلیاتش دیده می شود،او را پای بند به دنیا نکرده،و از عالم بعد از مرگ و بی وفائی دنیا غافل نساخته بود.بلکه با همه شور و شوق و جذبه و عشق،از دنیا و اهل دنیا وحشت داشته است! مسلمانان ره عقبی کدامست دلم از وحشت دنیا گرفتست!

فیض در اواخر عمر که خسته و ناتوان شده بود،فقط یک آرزو داشت،و آن هم، فیض زیارت امام غائب بود که آن همه در فراق او می سوخت و می ساخت! اماما از فراقت شد هزاران رخنه در دینم بیا یک بار دیگر کن ز نو اسلام تلقینم

به آن مستظهرم جانا که دل مأوای تو گردد مرا روزی مباد آندم که بی یاد تو بنشینم

ص:44

شب رحلت هم از بستر روم تا قصر حور العین اگر در صبح جان دادن تو باشی شمع بالینم

از آن ترسم من بی دل که پیش از روز وصل تو به تلخی ناگهان از تن برآید جان شیرینم

هرچند پیر و خسته دل و ناتوان شدم هرگه که یاد روی تو کردم جوان شدم

روزی بود به فیض بگوید امام عصر خوش باش من به عفو گناهت ضمان شدم

وفات فیض.حکیم و فقیه نامی ملا محسن فیض کاشانی،پس از یک عمر نسبتا طولانی و خدمات ارزنده علمی و دینی که باید بیشتر روی انبوه تألیفات او تکیه نمود، سرانجام در همان کاشان شهر خود به سال 1091 هجری قمری در سن 84 سالگی زندگانی را وداع گفت و روح بلند پروازش به عالم بقا بال و پر گشود.

فیض در گورستان بیرون شهر کاشان مدفون گردید.طبق وصیتش او را در زمین ملکی خود دفن کردند.مرقدش از همان زمان تاکنون زیارتگاه عموم اهالی و مسافران است.نویسنده در هر سفر که به کاشان برای منبر و سخنرانی دعوت می شدم،به زیارت فیض،مدافع صمیمی اسلام و علامه عالی مقام شیعه و ناشر آثار و افکار و احادیث خاندان نبوت می رفتم،و از زیارتش فیض می بردم.

در سفر اخیر که چند سال پیش انجام گرفت،در چند جلسه،ضمن سخنرانی تأکید کردم که نوادگان فیض و مردم متدین کاشان و انجمن شهر،وظیفه دارند،آرامگاه فیض را به صورت دنیاپسندی تجدید بنا کنند،بنائی که در خور شأن این شخصیت بزرگ علم و دین و تقوا و فضیلت باشد.

ولی از طرف خاندان فیض به این جانب اطلاع دادند که فیض خود وصیت نموده است مرقد او را از صورت معمول خارج نسازند،و بر روی آن قبه و بارگاه بنا نکنند!.این هم دلیل دیگری بر عظمت روح و فکر آزاد آن حکیم الهی و فقیه نامی و مرد آزاده و بلند آوازۀ اسلام و تشیع است (1)

ص:45

نظر آنان که نکردند بدین مشتی خاک الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند

فیض و شاعری.فیض حکیمی نامی،و فقیهی محدث،و مفسری بزرگوار است،نه شاعر و ادیب!او مجتهد شرع و رئیس دینی مسلمانان و مرجع خاص و عام بوده است.مردم نیز با این دید به وی می نگریسته اند.شعر را نیز با همین دید سروده،نه به عنوان«شعر»که لایق طریقه او نبوده است.

اشعار فیض حکمت محض است شعر نیست کی لایق طریقه او شعر گفتن است

فیض و امثال او از علما و فقها و پیشوایان دینی مردم،شعر را از باب تفنن می گفته اند،نه به عنوان فن و هنر و نمایش و رشته تخصصی!به عبارت دیگر اوقات پرارزش آنها صرف شعر و اندیشه های شعری نمی شده است،بلکه قسمتی از اوقات بیکاری و استراحت آنها را سرودن شعر از باب تفریح سالم!می گرفته است.

شیخ بهاء الدین عاملی(شیخ بهائی)،حاج ملا احمد نراقی،حاج ملا هادی سبزواری،حاج میرزا حبیب خراسانی و در عصر اخیر حاج شیخ محمد حسین اصفهانی استاد برخی از مراجع تقلید کنونی شیعه که از هر کدام دیوان و مجموعه های شعری مانده است،همگی چنین بوده اند.بنابراین نباید شعر اینان را با شعر شاعران حرفه ای که کاری جز ساختن و گفتن شعر نداشته اند مقایسه کرد،و روی آنها قضاوت نمود.زیرا شاعران به طور تمام وقت در اختیار شعر بوده اند و اینان درست به عکس! با این وصف،فیض بیش از بسیاری از شعرا شعر گفته است!مانند دیگر کارهایش که از فهرست تألیفاتش پیداست.مثنوی سلسبیل و تسنیم،دیوان غزلیات؛دیوان قصائد و مراثی و قطعات،شوق الجمال،شوق المهدی،شوق العشق!و غیره.اشعار او را در دیوان و شوق المهدی ملاحظه کنید که بسیار باحال و روان و بی تکلف هم سروده است.

فیض در شعر بیشتر تحت تأثیر جلال الدین محمد بلخی در دیوان شمس، و شمس الدین محمد حافظ شیرازی قرار داشته است.چون هر دو مانند خودش در سطح عالی علوم عقلی و شرعی قرار داشته اند.و قبل از این که شاعر باشند دانشمند و تحصیل کرده بوده اند.به طوری که در میان انبوه شاعران طراز اول پارسی گوی امثال فردوسی،نظامی،عطار،سنائی،خاقانی،انوری،امیر معزی،عسجدی،عنصری،سعدی

ص:46

و دیگران،تنها مولانا و خواجه چنین بوده اند،و پس از این دو«جامی»را باید نام برد.

به همین جهت نیز فیض کسر شأن خود نمی دید که قسمتی از اوقاتش را صرف مطالعه افکار علمی و فلسفی و عرفانی و اسلامی این دو تن کند.به علاوۀ جذبه و شوری که در شعر این دو هست و در شعر دیگران نیست!و فیض نیز شخصا اهل جذبه و حال بوده است! چنان که در فهرست تألیفات فیض خواندیم،یکی از آثار او«منتخب مثنوی» جلال الدین و دیگری«منتخب غزلیات»او در دیوان شمس است!فکر کنید همین کار چقدر وقت او را گرفته است! فیض تابستان ها که شهر کاشان بسیار گرم بوده،به نقطه ییلاقی و خوش آب و هوا و خوش منظره ای نزدیک شهر می رفته است.این نقطه معروف به«قمصر»است.قمصر را«قریه گل و گلاب»یا«درۀ گل»نامیده اند.عطر قمصر،گل سرخ قمصر و گلاب قمصر شهرت جهانی دارد.

در فصل بهار از یک کیلومتری،بوی عطر گل سرخ که تمام قریه را پوشانده است، به مشام می رسد،و حالتی سکرآور دارد.تصور می رود بیشتر اشعار فیض یادگار ایام اقامت او در قریه قمصر و میان گل های آنجا باشد که بلبل طبعش نغمه سرائی کرده و ناله سر داده است.آن هم بدین گونه لطیف و روح پرور و پرنشاط!از این نظر فیض و حافظ با بهار شیراز و باغ و راغ و گل و سنبل و لاله هایش،تشابه کامل دارد! باری فیض چنانکه گفتیم،شعر را بسیار سلیس و سریع می گفته و چندان هم در فکر جنبه های فنی کار نبوده است.روان و آسان،به روانی و آسانی نثری که می نوشته است.به خصوص در ساختن غزل وقت چندانی صرف نمی کرده است.در دیوان می گوید:

در غزل فکر نباید کرد چندان فیض را معنیش برخاست تا از خاطرش موزون نشست

فیض هر روز به نظم غزلی پردازد سفتن گوهر معنیش مگر پیشه شده است

مع الوصف او نمی خواسته به شعر گفتن و غزل سرائی به عنوان یک شاعر،مشهور شود.

ص:47

اشعار فیض حکمت محض است،شعر نیست کی لایق طریقۀ او شعر گفتن است

فیض و حافظ.چنانکه گذشت حافظ یک فرد تحصیل کردۀ مدارس دینی شیراز و از دانشمندان بنام عصر در علوم معقول و منقول بوده،و بیش از همۀ شعرای بزرگ پارسی گوی،حقایق علمی و موضوعات دینی را در شعر خود آورده است.منتها بیشتر با کنایه و تعبیرات خاص شعری آن هم با اصطلاحات معمول عصر خود که شاید قبلا سابقه نداشته و بعدها هم منسوخ شده است.2 همین جهات موجب شده است که فیض این علامه عالیقدر و استاد حکمت و فقه و حدیث و تفسیر و طرفدار فلسفه و عرفان و مدافع صمیمی اسلام نیز از میان اساتید شعر فارسی به دو تن از ایشان که مانند خود او قبل از این که شاعر باشند،عالم و درس خوانده بوده اند،علاقمند شود:یکی از جلال الدین محمد بلخی و دیگر خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی که گفتیم از لحاظ جنبه علمی و اسلامی بیش از سایر شاعران آشنای به مفاهیم اسلامی و علمی بوده اند و آنها را در شعر خود به کار برده اند.

گذشته از«شوق مهدی»که فیض آن را درست بر اساس دیوان حافظ و سبک و اوزان غزلیات او سروده است،در دیوان بزرگ شعرش و قصائدی که از او مانده است، نیز بیشتر به طرز فکر و تعبیرات حافظ توجه داشته،و همان روش و مضامین را به کار برده است.او گذشته از این که ابیات پراکنده ای را در دیوانش با مصراعی از حافظ تضمین کرده است،مانند چند بیت زیر:

این جواب غزل حافظ هشیار که گفت «سحرم دولت بیدار به بالین آمد»

گر جان طلب کند ز تو جانان روان بده «در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست»

بود تأویل این مصراع حافظ آنچه من گفتم «به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را»

بیا خاموش شو ای فیض از این اسرار و دم درکش «که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را»

ص:48

حتی یک غزل هم با لفظ روی و قافیه«غزل حافظ»دارد.بدین گونه:

ای یار مخوان ز اشعار،الا غزل حافظ اشعار بود بیکار،الا غزل حافظ

در شعر بزرگان جمع،کم یابی تو این هر دو لطف سخن و اسرار،الا غزل حافظ

استاد غزل سعدیست نزد همه کس لیکن دل را نکند بیدار،الا غزل حافظ

غواص بحار شعر نادر به کفش افتد نظمی که بود دُربار،الا غزل حافظ

شعری که پسندیدست آنست که او دارد آن نیست به هر گفتار،الا غزل حافظ

و با این که به اشعار پرشور جلال الدین بلخی و غزلیات نشاط انگیز او در دیوان شمس نیز بسیار نظر دارد،و قسمتی از غزلیات خود را به شیوه آنها سروده است، مع الوصف بیشتر به سوی حافظ کشیده شده است تا ملای روم،در همان غزل فوق از جمله می گوید:

در شعر بزرگ روم،اسرار بسی درج است شیرین نبود ای یار،الا غزل حافظ

ای فیض تتبع کن طرز غزلش چون نیست شعری که بود مختار،الا غزل حافظ

و در«شوق مهدی»می گوید:

گر از روش حافظ قرآن به درآئی هر ره که روی باز پشیمان به درآئی

بردار سرودی ز کلامش طرب انگیز شاید دمی از غصه هجران بدر آئی

چه داری از غزلیات نو بیار (1)بخوان که شعر تست فرح بخش و جان فزا حافظ

ز یمن شعر تو زینت گرفت دفتر ما جزای خیر دهادت خدا ز ما حافظ

ز نظم دلکشت اشعار همچو سحر حلال جمال داد سخن های فیض را حافظ

ص:49

پایان اسکندرنامه خسرو دهلوی بخط حافظ در کتابخانه فرهنگستان علوم ازبکستان در تاشکند

ص:50

کسب علم و کمال بوده و تا سن چهل سالگی دست از تحصیل علوم عقلی و شرعی نکشیده است،سهل است که بیشتر به تفسیر قرآن و کشف«کشاف»زمخشری مشهورترین تفسیرهای قرآن و حل مشکلات«مقامات»حریری،و مفتاح العلوم سکاکی و مطالع دبیران-قزوین و غیره اشتغال داشته است (1)فقط در ایام تعطیل هفته بوده که دفتر اشعار در دست،و راه صحرا پیش می گرفته است.درس صبحگاه و شبانگاه او ترک نمی شده!، قرآن مجید را با چهارده روایت هفت قاری مشهور،از بر می خوانده است! الفاظی که در غزلیات ژرف حافظ به کار رفته است،همه کنایه و استعاره و مجاز است.نه رند بوده،نه خراباتی،نه صوفی و نه زاهد طاماتی!و نه مست می و نه محو جمال ساقی.بلکه یک دانشمند آشنای به علوم دینی و مقید به عبادت و راز و نیاز با خدا بوده است.دانشمندی حکمت دان و اهل منطق و دلیل و برهان!مردی آزاده و مسلمانی وارسته و خداشناسی پرهیزکار که از هر عمل خلاف شرع و منطق خویشتن دار نبوده،و بی پروا آن را از هر کس و هر مقام که سر می زده به باد انتقاد می گرفته است،در حقیقت دیوان غزلیات حافظ چیزی جز این ها نیست،منتها با آن الفاظ و تعبیرات خاصی که این قبیل شاعران و عارفان دارند.

الفاظی از قبیل:می،میکده،شاهد،ساقی،باده،لب،چشم،ابرو،زلف،گیسو،قد، قامت،خم،شراب،سبو،پیر مغان،شیخ،زاهد،خرقه،زنّار و غیره در اصطلاحات شعرا به خصوص شاعران آن عهد،مانند خواجوی کرمانی و سلمان ساوجی و عماد فقیه کرمانی و قاسم انوار و بیش از همه خود حافظ دارای معانی خاصی بوده است.شاعران نیز از به کار بردن آنها معانی حقیقی آنها را منظور نداشته اند.

این الفاظ و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی و شاعرانه عینا در اشعار علما و فقهاء و مجتهدین بزرگی امثال شیخ بهائی،حاج ملا احمد نراقی،حاج میرزا حبیب خراسانی، حاج شیخ محمد حسین اصفهانی که اشعار و غزلیات و دیوانی از آنها مانده است نیز کم

ص:52

و بیش آمده است.درست به همان معانی عرفانی و تخیلات معهود شاعرانه،و بیش از همه خود فیض آنها را استعمال کرده است.

اصطلاحات خاص شعری.به طور خلاصه منظور شعرا نوعا شعر بوده،و فرسنگها از مرز معانی حقیقی فاصله داشته است (1)جالب است که فیض خود در این خصوص کتابی دارد که به طبع رسیده و منتشر شده است.این کتاب کوچک به نام«مشواق»است فیض در آغاز رساله«مشواق»می نویسد:«چون طائفه ای از متقشفه (2)محبت بندگان را نسبت با جناب الهی منکر بودند و بدین سبب در اشعار اهل معرفت و محبت قدح می نمودند،و دوستان الهی را به کفر و زندقه موسوم ساخته زبان طعن در حق ایشان می گشودند،به خاطر بنده رسید که چند کلمه که بدان،معانی حقایق از لباس استعارات مکشوف و اصطلاحات غریبۀ قوم که در ابیات ایشان مستعمل است معروف تواند شد، بنویسد،و از اسراری که به حقیقت محبت و حقیّت اشعار این طائفه اشعاری داشته باشد پرده برگیرد،شاید بدین وسیله زبان طعن طاعنان در شأن ذوی الشأن کوتاه شود، و باعث بصیرت سالکان راه گردد،و در مستعدان محبت انسی و قربی پدید آید،و اصحاب ذوق را نشاطی و شوقی بیفزاید،و دل های مرده را در اهتزار آورد و ارواح افسرده را در پرواز،پس این کلمات را در فصلی چند فراهم آورد و به مشواق (3)موسوم گردانید، و من اللّه التأیید.»

ص:53

سپس در«فصل اول»که«در بیان سبب انشاد اشعار در اشاره به معانی حقایق و اسرار»است می نویسد وقتی اهل معرفت و محبت در سر شوری دارند و در دل شوقی مستولی می شود به حدی که اگر به وسیله سخن ما فی الضمیر را اظهار نکنند،وجد و قلق ایشان را رنجه می دارد،و صبر بر آن،در دلهای ایشان تخم غم و اندوه می کارد،و از طرفی رخصت نداده اند که آنچه در پس پرده است افشا شود،ناچار گاهی در پردۀ استعاره و لباس مجاز به انشاد اشعار مشتمل بر اشاره به معانی حقایق می سرایند،و قلوب را به استماع آن در اهتزاز می آورند،و بدین وسیله در دل های روشن شوق بر شوق و محبت بر محبت می افزایند و تشنگان بادیه طلب که در باطن ارادتی رقیق و لطیف دارند و به واسطه محبت ظلمانی و غواشی (1)هیولانی در بیابان های حرمان سرگردان مانده باشند،به دستیاری آن کلمات شورانگیز و آن اشعار مهرآمیز،کمند شوق در گردن جان انداخته خود را از پرتگاه های خذلان بیرون کشند،و از آن می ها جرعه ای درکشند.

و در فصل دوم که مشتمل بر«بیان درجات و مراتب سخن و انواع و اصناف آن» است«سخن به منزلۀ قالب و معنی به منزلۀ روح است،و هر یک از سخن و معانی بر حسب تفاوت درجات سلاست الفاظ و متانت معانی،و اختلاف مقاصد و معانی،درجات و مراتبی دارند.

سخن نیک هم انواع و اصنافی دارد،چه گاهی که قائل را محبت حقیقیه غالب گردد،و یا شوق آن محبت مستولی شود،و در وصف عشق حقیقی سخن گوید،و یادی از چشمه سلسبیل دهد،سلطان عشق به مقتضای «نارُ اللّهِ الْمُوقَدَهُ اَلَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَهِ» (2)شرری چند بر جان آن سخن بیزد تا از حرارت آن حرقت محبت احداث کند،و از روی مجاز سخن راند که نشئه ای از شراب طهور دارد.

والی شهرستان دل به موجب ان اللّه جمیل یحب الجمال نمک ملاحتی در جام آن بیزد یا شهد حلاوتی بر آن ریزد تا از شوری و شیرینی آن سخن طعم انس گیرد،و در ذائقه

ص:54

روح مستمع مستأنس،انسی حاصل شود.و گاهی که قائل را کمال حقیقی که موجب وصول است به مقصود در نظر آید و در حکم و مواعظ سخن گوید خطیب عقل به منبر بلاغت برآمده به حکم ان من الشعر لحکمه و ان من البیان لسحرا،روح و روان تأثیری در جان سخن دمد.و گاهی که قائل را محبت ولیّ کامل که وسیلۀ قرب است به حق جل شأنه به حکم وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ (1)در اهتزاز آورد و در شوق آن سخن راند،ساقی ولایت از عین معین کأسی درخشان بی غائله ملامت و به ابقاء عقل و سلامت دائر سازد که از فروغ آن کأس شراب معنی سخن به حکم ما قال فینا قائل بیت شعر حتی یؤید بروح القدس،طعم حیات گیرد،و در ذائقه روح مستمع به مقتضای وَ اتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَباً (2)کار آب حیات کند. یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ بَیْضاءَ لَذَّهٍ لِلشّارِبِینَ، لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ (3)و گاهی در قائل داعیه عرض نیاز به درگاه بی نیاز پدید آورد،به حکم إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللّهِ (4)به عرض پریشانی دل حزین و شکوه از دیو رجیم و نفس امّاره از در دعا و مناجات درآید و به زبان ابتهال (5)و فراغت (6)سخن گوید،و درمان درد خویش از طبیب قلوب جوید،و به مصداق فَفِرُّوا إِلَی اللّهِ (7)خود را در حق مستهلک و فانی سازد و در این مقام اهل محبت را از شراب فنای محبوب اذا شربوا سکروا نصیبی تواند بود،و قربی بر قرب تواند افزود». (8)

سپس فیض این فقیه و فیلسوف الهی و سخن گستر نامی به تفصیل،الفاظ مستعار و کلمات مجازی را که در اشعار عرفای پاکدل به کار می رود شرح می دهد و معانی غیر حقیقی آنها را بیان می کند.

او می نویسد:«ما هر یک از الفاظ مجازیه را که به منزلۀ اصول است نسبت به دیگرها،با بعضی از متعلقات آن بیان می کنیم که اشاره به کدام معنی است از معانی

ص:55

حقیقت،تا کسی را که آشنا به اصطلاح قوم نباشد،فی الجمله آشنائی به معانی ابیات از این راه حاصل گردد.مثل رخ،زلف،خال،خط،چشم،ابرو،لب،دهان،بوسه،شراب، ساقی،خرابات،خراباتی،بت،زنّار و کفر و ترسائی و ترسابچه،و از برای هر یک استشهادی از ابیات گلشن راز (1)بیاوریم،تا بدان مبین و مزین گردد.

«رخ»عبارت از تجلی جمال الهی به صفت لطف است.مانند لطیف و رئوف و تواب و محیی و هادی و وهاب،و«زلف»عبارت از تجلی جلال الهی به صفت قهر می باشد مانند مانع و قابض و قهار و ممیت و مضل و ضار.

هر آن چیزی که در عالم عیانست چو عکسی ز آفتاب آن جهانست

جهان چون خط و خال و چشم و ابروست که هر چیزی به جای خویش نیکوست

تجلی گه جمال و گه جلال است رخ و زلف آن معانی را مثال است

و از تضاد و تخالف اسماء و صفات در عالم ظهور،به کجی زلف و پیچش آن اشارت و از نفحات انس به«عطر»تعبیر کنند.«خال»عبارتست از نقطه وحدت حقیقیه، «خط»عبارتست از ظهور حقیقت در مظاهر روحانیات.

رخ اینجا مظهر حسن خدائی است مراد از خط حیات کبریائیست

و چون ظهور حیات اولا در عالم ارواح است از خط به«آب حیوان»تعبیر نمایند.

«چشم»عبارتست از شهود حق،و از مطلق صفت از آن رو که حد و حاجب ذات است به «ابرو»اشاره نمایند،و این هر دو از مقتضیات تجلی جلال است که در اغلب موجب بعد و حرمان،و از استغناء و عدم التفات که مقتضی آنست که عالم را در نظر هستی در نیاورد و به نیستی خود بگذارد به«مستی»و«بیماری»که از لوازم چشم بتان بی رحم است تعبیر نمایند.

از رسانیدن راحت بعد از محنت و چشانیدن محنت در عقب راحت که موجب خوف و رجاء است به«غمزه»اشارت کنند.چه غمزه حالتی است که از بر هم زدن چشم

ص:56

محبوبان در دلربائی و عشوه گری واقع می شود،و بر هم زدن چشم عبارت از عدم التفات است که از لوازم استغناء است،و گشادن چشم اشارت به مردمی و دلنوازی است.

«لب»عبارتست از روان بخشی و جان فزائی که به زبان شرع از آن به نفخ روح تعبیر نمایند،و از افاضه وجود به لب و دهان،و از فضای مصدر آن به تنگی دهان اشارت کنند،و این هر دو از مقتضیات تجلی جمال است که موجب قرب و وصال است.و از ترقی فرمودن در کمال و چشانیدن ذوق وصال به«بوسه»تعبیر کنند.

ز غمزه عالمی را کار سازد به بوسه هر زمان جان می فزاید

از او یک غمزه و جان دادن از ما از او یک بوسه و استادن از ما

«شراب»عبارت است از ذوق و وجد وصال که از جلوه محبوب حقیقی در اوان غلبه محبت بر دل وارد می شود.«ساقی»عبارت است از حقیقت به اعتبار حب ظهور در هر مظهر که تجلی کرده باشد.«ساقیان بزم»کنایه از سمع و بصر انسان باشد؛«زنار» عبارت است از بستن عقد خدمت و طاعت و از تجلیات افعالی به«جام»تعبیر کنند و از تجلیات اسمائی و صفاتی به«سبو»و«خم»و از تجلیات ذاتی که موجب فنای فی اللّه و بقای باللّه است به«بحر»و«قلزم»،و آن ذوق و وجد را که از تجلی ذاتی ناشی شود که سالک را از لوث هستی پاکی دهد و موجب فنای او گردد«شراب طهور»نامند.قال اللّه تعالی: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً (1).

شراب و شمع و ذوق و نور عرفان ببین شاهد که از کس نیست پنهان

شراب بیخودی درکش زمانی مگر از دست خود یابی امانی

شرابی را طلب بی ساغر و جام شراب باده خوار و ساقی آشام

شرابی خور ز جام وجه باقی سقاهم ربهم آن راست ساقی

طهور آن می بود کز لوث هستی تو را پاکی دهد در وقت مستی

و همۀ عالم از غیب و شهادت مانند یک خمخانه اند از شراب هستی و محبت فطری حق جلّ و علا،و هر ذرّه از ذرّات عالم به حسب قابلیت و استعدادی خاص که دارد

ص:57

پیمانه شراب محبت اوست،و پیمانه همه از این شراب پر است.

همه عالم چو یک خمخانه اوست دل هر ذرّه ای پیمانه اوست

خرد مست و ملائک مست و جان مست هوا مست و زمین مست آسمان مست

شده زو عقل کل حیران و مدهوش فتاده نفس کل را حلقه در گوش

فلک سرگشته از وی در تکاپوی هوا در دل به امید یکی بوی

ز بوی جرعه ای کافتاده بر خاک برآمد آدمی تا شد بر افلاک

ز عکس او تن مرده جان گشت ز تابش جان افسرده روان گشت

جهانی خلق از او سرگشته دائم ز خان و مان خود برگشته دائم

و آثار این شراب در حقیقت انسانی به واسطه مزیت قابلیت و استعداد او زیاده است از سایر موجودات،و از اینجاست که افراد این نوع حیران و سرگشته بیابان عشق و طلبند و محبوب حقیقی را می جویند و مرشد (1)و هادی می طلبند که ایشان را به وصال رهنمائی کند و از خود برهاند.

یکی از بوی دردش عاقل آمد یکی از رنگ صافش ناقل آمد

یکی از بیم جرعه گشته صادق یکی از یک صراحی گشته عاشق

شده فارغ ز زهد خشک و طامات گرفته دامن پیر خرابات

آنگاه در بحث از«خرابات و خراباتی»می نویسد:«خرابات»عبارت است از وحدت صرف و اطلاق بحت (2)که رسوم تعینات را در آنجا نه عین باشد و نه اثر،خواه افعالی باشد یا صفاتی یا ذاتی،و«خراباتی»اشارت است به سالک عاشق لاابالی که از قید رؤیت تمایز افعال و صفات واجب و ممکن خلاصی یافته،افعال و صفات جمیع اشیاء را محو افعال و صفات الهی داند،و هیچ فعل و صفتی به خود و دیگری منسوب ندارد.

خراباتی شدن از خود رهائیست خودی کفر است گر خود نارسائیست

ص:58

نشانی داده اند اهل خرابات که التوحید اسقاط الاضافات

خرابات از جهان بی مثالی است مقام عاشقان لاابالی است

خرابات آشیان مرغ جانست خرابات آشیان لامکانست

و«پیر خرابات»عبارت است از مرشد کامل (1)که مرید را به ترک رسوم و عادات می دارد و راه فقر و فنا می سپارد.

و در عنوان«بت و زنار»می گوید:«بت عبارت است از هرچه پرستیده شود از ما سوای حق سبحانه،خواه به اعتقاد الوهیت باشد چون اصنام کفار،خواه به اعتقاد وجوب اطاعت و تعظیم چون مشایخ کبار،و خواه به افراط محبّت چون محبوبان عشاق مجازی و سایر اغیار مانند جاه و عزت و درهم و دینار.پس اگر پرستش آن از آن روست که مظهر حق است جلّ و علا و حق در او تجلی کرده به اسمی از اسماء و صفتی از صفات حسنی، آن بت عارفان است،پرستش آن پرستش خالق آنست،چه جمیع موجودات صورت حق است سبحانه،و حق روح همه است و از اینجاست که گفته اند:ما رأیت شیئا الا و رأیت اللّه قبله و بعده.و الا بت مشرکان است،و حق منزه از آنست.تعالی شأنه عما یقولون.قال اللّه تعالی: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ،وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ (2)و قال «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ (3)یعنی:اطاعوهم.

و«زنار»عبارت است از بستن عقد خدمت و طاعت.

بت اینجا مظهر عشق است و وحدت بود زنار بستن عقد خدمت

چو کفر و دین بود قائم به هستی بود توحید عین بت پرستی

چو اشیاء هست هستی را مظاهر از آن جمله یکی بت باشد آخر

نکو اندیشه کن ای مرد عاقل که بت از روی هستی نیست باطل

بدان کایزد تعالی خالق اوست ز نیکو هرچه صادر گشت نیکوست

وجود آنجا که باشد محض خیر است و گر شری است در وی آن ز غیر است

ص:59

مسلمان گر بدانستی که بت چیست بدانستی که دین در بت پرستی است

وگر مشرک ز بت آگاه گشتی کجا در دین خود گمراه گشتی

و در مبحث«کفر و ترسائی»می نویسد:«کفر حقیقی خاصه عبارت است از پوشیدن وجود کثرات و تعینات به وجود حق و این کفر عارفان است،و این بعینه نزد ایشان معنی اسلام حقیقی و ایمان است.قال اللّه تعالی: «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ» (1).

و کفر حقیقی عامه برعکس اینست،و آن نیز نزد آن قوم دین است.اعنی پوشانیدن وجود حق به وجود اغیار و در آمدن ایزد در توحید به انکار و اسلام مجازی عبارت است از معنی متعارف اسلام با اعتقاد مغایرت وجود ممکنات مر وجود حق را.قال اللّه تعالی: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاّ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ» (2).

ز اسلام مجازی گشت بیزار ترا کفر حقیقی شد پدیدار

و«ترسائی»عبارت است از تجرید و تفرید و خلاصی از ربقه تقلید و ترک قیود و رسوم و عوائق و رفض عادات و نوامیس و علائق،چه این صفت بر حضرت عیسی(علیه السلام) و امت او که«ترسا»عبارت از ایشان است،غالب بوده،و«ترسا بچه»مرشد کاملی است که نسبت کامل او در ولادت معنوی به کاملی دیگر که متصف به صفت ترسائی و تجرد و انقطاع بوده باشد،می رسد،و آن کامل را باز بر کاملی دیگر تا سلسله منتهی شود به حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله.

ز ترسائی غرض تجدید دیدم خلاص از ربقه تقلید دیدم

ز روح اللّه پیدا گشت این کار که از روح القدس آمد پدیدار

هم از اللّه از پیش تو جان است که از روح القدس در وی نشانست

اگر یابی خلاص از نفس ناسوت درآئی در جناب قدس لاهوت

حقوق شرع را زنهار مگذار ولیکن خویشتن را هم نگهدار

تو را تا در نظر اغیار و غیر است اگر در مسجدی آن عین دیر است

چو برخیزد ز پیشت کسوت غیر شود بهر تو مسجد صورت دیر

ص:60

نمی دانم به هر حالی که هستی خلاف نفس وارون کن که رستی

بت و زنار و ترسائی و ناقوس اشارت شد همه با ترک ناموس

اگر خواهی که گردی بنده خاص مهیا شو برای صدق و اخلاص

برو خود را ز راه خویش برگیر به هر یک لحظه ایمانی ز سر گیر

به باطن نفس ما چون هست کافر مشو راضی به این اسلام ظاهر

ز نو هر لحظه ایمان تازه گردان مسلمان شو،مسلمان شو،مسلمان

عبد الرحمن جامی دانشمند و شاعر نامی و عارف مشهور درگذشته سال 898 ه.ق در پایان کتاب«نفحات الانس»که شرح حال مشایخ را نقل می کند،مختصری نیز درباره حافظ دارد و می نویسد:«وی لسان الغیب و ترجمان الاسرار است!بسا اسرار غیبیه و معانی حقیقیه که در کسوف صورت و لباس مجاز باز نموده است»و در کتاب«بهارستان» می نویسد:حافظ شیرازی رحمت اللّه علیه،اکثر اشعار وی لطیف و مطبوع است،و بعضی قریب به سرحد اعجاز،و چون در اشعار وی اثر تکلف ظاهر نیست،وی را لسان الغیب لقب کرده اند».

جلال الدین محمد دوانی فیلسوف نامدار،همشهری ما متوفی به سال 908 هجری که همعصر جامی بوده،دو کتاب در شرح یک غزل حافظ به این مطلع:

در همه دیر مغان نیست چو من شیدائی خرقه جائی گرو و باده و دفتر جائی

و بیت فلسفی مشهور او:

پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد

نوشته،و به تفصیل در پاسخ دو تن از شاگردان دانشمندش که معانی غزل و بیت مزبور را از وی پرسیده اند،قلم فرسائی نموده است.جلال الدین تمام واژه های غزل و بیت نامبرده دیر مغان،شیدا،خرقه،گرو،باده،دفتر،پیر،قلم صنع،نظر پاک،خطاپوش و غیره را شرح می دهد،و ضمن این که حافظ را«لسان الغیب»و«ترجمان الزمان»می داند، توضیح می دهد که وی در ساختن غزل و بیت یاد شده چه منظورهای علمی و فلسفی

ص:61

و عرفانی داشته است. (1)

خلوت دل نیست جای صحبت اغیار دیو چو بیرون رود فرشته درآید

در نمازم خم ابروی تو در یاد آمد حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

خوشا نماز و نیازی که از سر درد به آب دیده و خون جگر طهارت کرد

این حدیثم چه خوش آمد که سحرگه می گفت بر در میکده ای با دف و نی ترسائی

گر مسلمانی از اینست که حافظ دارد وای اگر از پس امروز بود فردائی

او حتی نوای لهجه خوش آواز غزلخوانش را در وقت سحر از بلبل می شنیده، و هنگام صبح،همدم مرغان صبح خوان بوده،و در این اوقات ناله سر می داده است:

سحر به طرف چمن می شنیدم از بلبل نوای حافظ خوش لهجه غزل خوانش

ز پرده ناله حافظ برون کی افتادی اگر نه همدم مرغان صبح خوان بودی

ز چنگ زهره شنیدم که صبحدم می گفت غلام حافظ خوش لهجه خوش آوازم

صبحدم از عرش می آمد خروشی،عقل گفت قدسیان گوئی که شعر حافظ از بر می کنند

که می دانیم طبق معمول می خوردن و رندی و خوشی وی،کنایه و طنزی بیش نیست.طنز به آنها که قرآن را دام تزویر خود کرده و به فریب خلق مشغولند!

از حشمت اهل جهل به کیوان رسیده اند جز آه اهل فضل،به کیوان نمی رسد

دوستان عیب من بی دل حیران نکنید گوهری دارم و صاحب نظری می طلبم

گوهر معرفت اندوز که با خود ببری که نصیب دگران است نصاب زر و سیم

حافظ از سیم و زرت نیست برو شاکر باش که چه از دولت لطف سخن و طبع سلیم

به هیچ ورد دگر نیست حاجتت حافظ دعای نیم شب و درس صبحگاهت بس!

معرفت نیست در این قوم خدایا مددی تا برم گوهر خود را به خریدار دگر

ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد لطائف حکمی با نکات قرآنی

هر آبروی که اندوختم ز دانش و دین نثار خاک ره آن نگار خواهم کرد

مباحثی که در آن حلقه جنون می رفت ورای مدرسه و قیل و قال مسئله بود

نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند

هنر نمی خرد ایام و غیر از اینم نیست کجا روم به تجارت بدین کساد متاع

با عقل و فهم و دانش گوی بیان توان زد چون جمع شد معانی گوی بیان توان زد

حافظ ار چشمه حکمت به کف آور جامی بو که از لوح دلت نقش جهالت برود

ص:66

کاروانی که بود بدرقه اش لطف خدا به تجمل بنشیند،به جلالت برود

بر این رواق زبرجد نوشته اند به زر که جز نکوئی اهل کرم نخواهد ماند

دلا ز طعن حسودان مرنج و واثق باش که بد به خاطر امیدوار ما نرسد

نیست در دائره یک نقطه خلاف کم و بیش که من این مسئله بی چون و چرا می بینم

کار خود گر به خدا باز گذاری حافظ ای بسا عیش که با بخت خدا داده کند

نظر آنان که نکردند بدین مشتی خاک الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

دی عزیزی گفت حافظ می خورد پنهان شراب ای عزیز من نه عیب آن به که پنهانی بود

این نیز طنزی است به آنها که تجاهر به فسق می کنند،و نمی دانند که باید گناه نکرد،و اگر هم به آن کشیده شدند،آن به که پنهانی بود،چون زیان اجتماعی ندارد.نظیر این بیت:

دلا دلالت خیرت کنم به راه نجات مکن به فسق مباهات و زهد هم نفروش

این همه عکس می و نقش مخالف که نمود یک فروغ رخ ساقیست که در جام افتاد

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد این همه نقش،در آیینۀ اوهام افتاد

حافظ مطابق روایات معتبر اسلامی،فرقه های مذهبی را که به هفتاد و سه فرقه می رسند،جز یک فرقه بقیه را بر باطل می داند.حال آن یک فرقه کدامست،پیداست که

ص:68

هر کس خود را از آن می داند.

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب آبادم

رهرو منزل عشقیم و ز سرحد عدم تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم

آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند

اشاره به آیه شریفه: إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً.

بعد از اینم نبود شائبه جوهر فرد که دهان تو بر این نکته خوش استدلالیست

دیدی آن قهقهه کبک خرامان حافظ که ز سر پنجه شاهین قضا غافل بود؟

در هوا چند معلق زنی و جلوه کنی ای کبوتر نگران باش که شاهین آمد!

عاقلان نقطه پرگار وجودند ولی عشق داند که در این دائره سرگردانند

خوش بود گر محک تجربه آید به میان تا سیه روی شود هر که در او غش باشد

چنان زند ره اسلام،غمزۀ ساقی که اجتناب ز صهبا مگر صهیب کند!

چون حسن عاقبت نه به رندی و زاهدیست آن به که کار خود به عنایت رها کنیم

ص:69

من اگر نیکم اگر بد تو برو خود را باش هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت

که ترجمه آیه شریفه: کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ است.

ز شعر دلکش حافظ کسی بود آگاه که لطف طبع و سخن گفتن دری داند

حافظ از معتقدان است گرامی دارش زانکه بخشایش بس روح مکرم با اوست

ای مجلسیان سوز دل حافظ مسکین از شمع بپرسید که در سوز و گدازست

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس ملالت علما هم ز علم بی عمل است

دور شو از برم ای واعظ و بیهوده مگوی من نه آنم که دگر گوش به تزویر کنم

واعظ ما بوی حق نشنید بشنو کاین سخن در حضورش نیز می گویم نه غیبت می کنم

احوال شیخ و قاضی و شرب الیهودشان کردم سؤال صبحدم از پیر می فروش

گفتا نگفتنی است سخن گر چه محرمی درکش زبان و پرده نگهدار و می بنوش

و چون می بیند که باید اصلاح کار را از خود شروع کند،خود را نیز در میان آلودگان انداخته،تا سخنش اثری بیشتر داشته باشد.

می خور که شیخ و حافظ و مفتی و محتسب چون نیک بنگری همه تزویر می کنند

ترسم که صرفه ای نبرد روز بازخواست نان حلال شیخ،ز آب حرام ما

«شیخ»در اصطلاح شعرا مخصوصا در منطق حافظ«شیخ خانقاه»و«پیر طریقت»است.«زاهد»نیز سالک راه است که مدعی است سیر باطن می کند!ولی فرق نمی کند.شیخ و سید و زاهد و واعظ و صوفی و مفتی و محتسب،اگر منحرف شدند و ریاکار و سالوس بودند و از مقام و لباس و علم و دانائی خود سوء استفاده کردند،طبق دستور دین اسلام مانند هر خطاکار دیگری باید به جامعه معرفی شوند،تا مردم را فریب ندهند و باعث بدبختی و تحمیق و گمراهی بیشتر اجتماع نگردند.در اسلام هیچ کس را در ارتکاب عمل خلاف استثناء نکرده اند.بلکه هر که بامش بیش،برفش بیشتر! آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو

نقد صوفی نه همه صافی و بیغش باشد ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

ص:71

گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود

زاهد ار رندی حافظ نکند فهم چه باک دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند

صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد

خوشدل خود شیخ مصلح الدین«سعدی»که می گوید:

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی عشق محمد بس است و آل محمّد

حسنت جمیع خصاله صلّوا علیه و آله

حافظ نیز با الهام از همین طرز فکر،ارادتی خاص به اهلبیت پیامبر داشته است:

حافظ اگر قدم زنی،در ره خاندان به صدق بدرقه رهت شود،همت شحنه نجف

ای غائب از نظر به خدا می سپارمت جانم به سوختی و به جان دوست دارمت

تا دامن کفن نکشم زیر پای خاک باور مکن که دست ز دامن به دارمت

از دست غیبت تو شکایت نمی کنم تا نیست غیبتی نبود لذت حضور!

ما شبی دست برآریم و دعائی بکنیم غم هجران تو را چاره ز جائی بکنیم

روی بنما و وجود خودم از یاد ببر خرمن سوختگان را همه گو باد ببر

روز مرگم نفسی وعدۀ دیدار بده وانگهم تا به لحد فارغ و آزاد ببر

مردم دیدۀ ما جز به رخت ناظر نیست دل سرگشتۀ ما غیر تو را ذاکر نیست

اشکم احرام طواف حرمت می بندد گرچه از خون دل ریش دمی طاهر نیست

از روان بخشی عیسی نزنم پیش تو دم زانکه در روح فزائی چو لبت ماهر نیست

سخن بگوی که پیش لب تو جان بدهم رها مکن که در این حسرت از جهان بروم

گدای کوی شمائیم و حسرتی داریم روا مدار که محروم از آستان بروم

نشان وصل به ما ده بهر طریق که هست که باری از پی وصل تو بر نشان بروم

گفتند خلایق که توئی یوسف ثانی چون نیک بدیدم به حقیقت به از آنی

عمریست تا به راه غمت رو نهاده ایم روی و ریای خلق به یک سو نهاده ایم

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست که هرچه بر سر ما می رود ارادت اوست

نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است فدای قد تو هر سرو بن که بر لب جوست

ص:74

رخ تو در نظر آمد مراد خواهم یافت چرا که حال نکو در قفای خال نکوست

صبا ز حال دل تنگ ما چه شرح دهد که چون شکنج ورقهای غنچه تو در توست

زبان ناطقه در وصف شوق مالامال چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست

ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر بازآ که ریخت بی گل رویت بهار عمر

از دیده گر سرشک چو باران رود رواست کاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر

این یک دو دم که مهلت دیدار ممکن است دریاب کار ما که نه پیداست کار عمر

آن چنان در هوای خاک درش می رود آب دیده ام که مپرس

یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور

مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید که ز انفاس خوشش بوی کسی می آید

از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش زده ام فالی و فریادرسی می آید

ای پادشه خوبان داد از غم تنهائی دل بی تو به جان آمد وقتست که بازآئی

ای درد توأم درمان در بستر بیماری وی یاد توأم مونس در گوشه تنهائی

ای قبای پادشاهی راست بر بالای تو زینت تاج و نگین از گوهر والای تو

آفتاب فتح را هر دم طلوعی می دهد از کلاه خسروی رخسار مه سیمای تو

گرچه خورشید فلک چشم و چراغ عالم است روشنائی بخش چشم اوست خاک پای تو

عرض حاجت در حریم حضرتت محتاج نیست راز کس مخفی نماند با فروغ رای تو

بنمای رخ که خلقی،واله شوند و حیران بگشای لب که فریاد از مرد و زن برآید

ص:75

آرام و خواب خلق جهان را سبب توئی زان شد کنار دیده و دل تکیه گاه تو

با هر ستاره ای سرو کارست هر شبم از حسرت فروغ رخ همچو ماه تو

ای در رخ تو پیدا انوار پادشاهی در فکرت تو پنهان،صد حکمت الهی

کلک تو بارک اللّه بر ملک و دین گشاده صد چشمه آب حیوان از قطره سیاهی

به پیش آینۀ دل هر آنچه می دارم بجز خیال جمالت نمی نماید باز

دلم رفت و ندیدم روی دلدار فغان از این تطاول،آه از این زَجر

برآی ای صبح روشندل خدا را که بس تاریک می بینم شب هَجر

من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم لطف ها می کنی ای خاک درت تاج سرم

همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس که درازست ره مقصد و من نوسفرم

ای نسیم سحری بندگی ما برسان که فراموش مکن وقت دعای سحرم

خرم آن روز کزین مرحله بربندم رخت وز سر کوی تو پرسند رفیقان خبرم

سلامت همه آفاق در سلامت تست جمال صورت معنی به یمن صحت تست

از همه جالب تر این که حافظ نام«مهدی»صاحب زمان(عج)را صریحا برده، و از ظهور وی و نابودی«دجال»مظهر ریا و تزویر و بدی و پلیدی سخن گفته است:

کجاست صوفی دجال چشم ملحد شکل بگو بسوز که مهدیّ دین پناه رسید!

ص:76

نیست.شاید بتوان گفت او تدریجا تا زمان پیری به آن اشتغال داشته است.

دریغ و درد که بگذشت عمر فیض و نیافت سعادت شرف خدمتش به هیچ طریق

او در دیوان غزلیاتش هم گاهی ابیاتی از حافظ آورده و بعضی مصراع آن را تضمین کرده است:

این جواب غزل حافظ هشیار که گفت «سحرم دولت بیدار به بالین آمد»

گر جان طلب کند ز تو جانان روان بده «در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست»

بود تأویل این مصراع حافظ آنچه من گفتم «به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را»

بیا خاموش شو ای فیض از این اسرار و دم درکش «که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را»

ولی چنان که پیشتر هم اشاره کردیم،فیض«شوق المهدی»را عموما بر اساس غزلیات حافظ سروده است.البته نه همه غزلیات او که چند برابر«شوق مهدی»است؟ بل این مقدار که می بینید!تا آن جا که ممکن بوده دو سه یا چند بیت حافظ را عینا آورده است،چون همان بوده که او می خواسته،و بیشتر جمله ای یا مصراعی از آن را تضمین و تلفیق کرده است:

تا توان فیض ز حافظ سخنی پیدا کن تا به قول و غزلش ساز و نوائی بکنیم

حدیث آرزومندی که ثبتش کرد فیض این جا بود ارواح اشعاری که حافظ داد تلقینم

چه داری از غزلیات تو بیار و بخوان حافظ که شعر تست فرح بخش و جانفزا حافظ

ز یمن شعر تو زینت گرفت دفتر ما جزای خیر دهادت خدا ز ما حافظ

فیض با استقبال و تضمین ابیات دل انگیز و پرموج حافظ«شوق المهدی»را پدید آورده،و یک دیوان کوچک فقط در شوق لقای امام زمان شعر گفته و ناله سر داده است.

حافظ خوش غزل سرود این دو سه بیت بهر غیر در حق بندگان تو گشت درست این غلط

ص:78

کس از غم فراق تو اشک نریخت همچو فیض کس به هوای وصل تو شعر نگفت بدین نمط

این رئیس دینی و حکیم ربانی در«شوق المهدی»پیوسته می نالد و مدام چشم به راه است:

چو فیض در طلبش دائما به ناله و آه به جای ورد سحر با امام خواهم کرد

بر آستان امامت دهند راه ای فیض اگر غبار رهش در بصر توانی کرد

چه عیش ها که کنیم و چه شکرها ای فیض دمی که او گذرش بر مقام ما افتد

به خدا اگر به فیضت اثری رسد ز فیضت گذرد ز آسمانها،بدرد حجاب ها را

فیضت ز هر چهار طرف می کند سلام پیکی کجاست تا برساند سلام ما

سروش هاتف غیبم بشارتی خوش داد که کس همیشه گرفتار غم نخواهد ماند

غنیمتی شمر ای فیض انتظار فرج به نامه تو از این به رقم نخواهد ماند

چه انتظار و چه غم بین ز هاتف غیبم رسید مژده که ایام غم نخواهد ماند

خدای عزوجل کارساز بنده نواز مهم ما به قدوم ولیّ خویش بساز

مهیمنا تو به زودی امام را بفرست که تا رهد دل ارباب دین ز سوز و گداز

چو او ظهور کند اولین مطیع منم چرا که در ره تسلیم می کنم پرواز

در توسل به جناب تو چه تدبیر کنم چند در فرقت تو ناله شبگیر کنم

آنچه در مدت هجر تو کشیدم هیهات در یکی نامه محالست که تحریر کنم

در شب هجر تو مجموع پریشانی خویش کو مجالی که یکایک همه تقریر کنم

گر بدانم که وصال تو به جان دست دهد دل و جان را همه دربازم و توفیر کنم

ص:79

دم نزن فیض ز دشواری هجران با من چون که تقدیر چنین است چه تدبیر کنم

به یاد مهدی هادی چنان بگریم زار که راه و رسم فراق از جهان براندازم

خدای را مددی ای رفیق ره تا من به کوی مهدی هادی علم برافرازم

هوای منزل او آب زندگانی و من به خاک آتش بیگانه سوزم و سازم

نه همدمی نه رفیقی نه مژده وصلی بنال فیض که جز ناله نیست دمسازم

یک نظر دیدن رویت ز خدا خواهد فیض در سرش آن که به پای تو فشاند جان را

وصال او چو میسّر نمی شود ای فیض در آتش شعف و شوق او بسوز و بساز

ز هجر وصل تو در حیرتم چه کار کنم نه در برابر چشمی که غائب از نظری

با این وصف،یک دنیا تأثر خاطر دارد که عمرش به سر آمد و سعادت شرف خدمت آن حضرت را نیافت! دریغ و درد که بگذشت عمر فیض و نیافت سعادت شرف خدمتش به هیچ طریق

در عین حال او کسی نیست که فقط در قید حیات و زندگی زودگذر دنیای فانی به یاد امام زمان باشد،بلکه از خدا می خواهد هنگام ظهور،امام را به سر خاک وی بیاورد تا به بویش از لحد برخیزد،و در رکابش جان بازد! بگذرم گر ز جهان بر سر خاکم آرش تا ببویش ز لحد رقص کنان برخیزم

قامت قائم حق را چو ببینم قائم همچو فیض از سر اسباب جهان برخیزم

که فیض اشعار شش دیوان خود:دیوان غزلیات،دیوان قصائد و مراثی،شوق المهدی، شوق الجمال،شوق العشق،سلسبیل و تسنیم را طبق معمول به مرور ایام سروده،و از زمان جوانی آغاز کرده است.ولی چنان که خود در ابیات دیوان بزرگ چاپ شده اش تصریح می کند،و اسامی بعضی از کتاب های خود را می برد،تا پایان عمر به موازات تألیف و تصنیف حدیث و تفسیر و فلسفه و کلام و اخلاق،شعر و غزل هم می سروده و دست از آن نکشیده است! چنان که گفتیم فیض یک شاعر حرفه ای نیست.شعر را از باب تفنن و خیلی سریع می گفته و به خصوص در سرودن غزل وقت زیاد صرف نمی کرده است.

قسمت عمده اشعار فیض در دیوان موجود را غزلیات تشکیل می دهد.ولی به گفته خودش اشعار او همگی حکمت است،شعر نیست!او فقط می خواسته با زبان شعر هم حقایقی را گفته باشد،همان طور که به عربی و فارسی و برای خاص و عام در رشته های مختلف کتاب نوشته است.اینک چند غزل و قطعه او را برای نمونه از دیوان وی نقل می کنیم:

و با همان روانی و سلاست که گوئی به نثر سخن می گوید،با خدا مناجات می کند:

خدایا از بدم بگذر ببخشا جرم و عصیانم مبین در کردۀ زشتم ببین در نور ایمانم

تو گفتی:بنده ای خواهم که اخلاصی در او باشد چو در دست تو می باشد،گر اخلاصم دهی آنم

دُرِ ایمان به دل سفتم،شهادت بر زبان گفتم غبار شرک را رفتم،سزد بخشی گناهانم

تو اهل سحر را دادی به جنت جا به اسلامی مرا هم جا دهی شاید،نه آخر من مسلمانم؟

چو مهر دوستانت را نهادی بر دل ریشم چو باشد مهر ایشانم،دهد جا نزد ایشانم

چو بغض دشمنانت را نهادی در دل تنگم شود گر بغض آنانم،برون آرد ز نیرانم

به فرمان رفته ام گاهی،سجودی کرده ام گاهی نمی ارزد اگر گاهی در آتش خود مسوزانم

ندارم بر تو من منت،که کردم گه گهی خدمت تو را بر من بود منت،که دادی قدرت آنم

چو بی یادم نمی باشی مرا بی یاد خود مگذار بیاد خود کن آبادم،که بی یاد تو ویرانم

چو حشر هر کسی با دوستانش می کنی یا رب مرا نزد علی جا ده،که او را از محبانم

محب آل پیغمبر نمی سوزد در آتش فیض

چو دارم مهرشان در دل،چه ترسانی ز نیرانم

و با همان جذبه و شور و شوق به وصف آفریدگار جهان و آثار وجود ذات مقدس او،می پردازد:

حسن رخ مه رویان،از روی تو می بینم دلجوئی دلداران،از خوی تو می بینم

هر جا که بود نوری،از پرتو روی تست هر جا که بود آبی،از جوی تو می بینم

چشم خوش خوبان را،بیمار تو می دانم محراب دو عالم را،ابروی تو می بینم

گبر و مغ و ترسا را،جویای تو می بینم روی همه عالم را،وا سوی تو می بینم

بلبل به گلستان ها،از بهر تو می نالد بوی گل و ریحانها،از بوی تو می بینم

عاشق سر کو گردد،من گرد جهان گردم چون جمله عالم را،من کوی تو می بینم

املاک و لطائف را،چوگان تو می بینم افلاک و عناصر را،من گوی تو می بینم

اندر دل هر ذره،خورشید جهان تابیست من تابش آن خورشید،از روی تو می بینم

این عالم فانی را،هر دم ز تو،نو از نو من کهنه نمی بینم،من نوی تو می بینم

از هیچ صدائی من جز حرف تو نشنیدم هیهای دل هرکس،یاهوی تو می بینم

در بحر محیط عشق شد غرق وجود فیض

وین چشم گهربارش،واسوی تو می بینم

ص:82

در چهرۀ مه رویان،انوار تو می بینم در لعل گهرباران،گفتار تو می بینم

در مسجد و میخانه،جویای تو می باشم در کعبه و بتخانه،انوار تو می بینم

هر جا که روم نالم،چون بلبل شوریده سرتاسر عالم را،گلزار تو می بینم

خون در جگر لاله،از داغ تو می بینم چشم خوش نرگس را،بیمار تو می بینم

پروانه به گرد شمع،جویای جمال تو بلبل به گلستانها،هم زار تو می بینم

نیز راز و نیاز با خدا و توبه و انابت به درگاه مقدس او:

اگر بدیم و گر نیک،خاکسار توایم فتاده بر ره تو،خاک رهگذار توایم

بلندی سر ما خاکساری در تست به نزد خلق عزیزیم از آنکه خوار توایم

توئی قرار دل ما اگر قراری هست وگر قرار نداریم بی قرار توایم

به سوی تست بهر سو که می کنیم سفر بهر دیار که باشیم در دیار توایم

به هرچه در دل ما بگذرد تو آگاهی اگر ز خلق نهانیم آشکار توایم

ز کرده های بد خویشتن بسی خجلم بپوش پردۀ عفوی که شرمسار توایم

اگرچه نامه سیاهیم از اطاعت تو چو فیض دشمن دیویم و دوستدار توایم

به گوش هوش شنیدم که هاتفی می گفت

غمگین مباش که ما یار غمگسار توایم

ای برون از سرای کون و مکان برتر از هرچه می دهند نشان

هم زبان از ثنای تو قاصر هم خرد در سپاس تو حیران

ای منزه ز شبه و مثل و نظیر وی مقدس ز نعت و وصف و بیان

کوته از دامن تو دست قیاس قاصر از ساحت تو پای گمان

آفرینندۀ سپهر برین گسترانیدۀ زمین و زمان

برسانم به اوج عِلّیّین در عروج مراتب امکان

عفو کن یک به یک بدی ها را

بر خطاها بکش خط غفران

ص:83

کبیرست و جلیلست و عظیمست نگنجد در جهان،اللّه اکبر

لطیفست و ندارد مثل و مانند نه پیدا نه نهان،اللّه اکبر

بمان این هستی عاریّتی را مگر یابی نشان،اللّه اکبر

ز گفت و گوی فیض اسرار پنهان نمی گردد عیان،اللّه اکبر

ز دیدن یا رسیدن بر توان خورد نیاید در بیان،اللّه اکبر

به حق بستند چشم و گوش و دل را محبت را به عرفان رام کردند

به حق پرداختند،از خلق رستند به شغل خاص ترک عام کردند

نظر را وقف کار دل نمودند به جان این کار را اتمام کردند

ز دنیا و غم دنیا گذشتند مهم آخرت انجام کردند

کشیده دست از آسایش تن

به محنت همچو فیض آرام کردند

نقش بی اصل آرزو و امل بر دل و جان زدن رقم تا کی

کرده ها منتج پشیمانی گفته ها مورث نَدَم تا کی

در ره دین و در طریق هدی اعمی و ابکم اصم تا کی

جان علوی به قید تن تا چند دشمنان شاد و محترم تا کی

آنِ حق تا به چند خوار و سبک و آنِ باطل ولی نعم تا کی

غفلت از یاد آخرت تا چند غم دنیا و بیش و کم تا کی

حرف جمشید و تخت کی تا چند یاد افرید و جام جم تا کی

گفتن حرف های بیهوده به نواهای زیر و بم تا کی

بیش از این شاعری مکن ای فیض

این سخن های کم ز کم تا کی

نیست خوشی در این سرا،نیست به جز غم و عنا عیش در این سرا مجو،عیش در آن سرا طلب

راحت و امن و عافیت،گر طلبی درین جهان زهد و قنوع پیشه کن،مملکت رضا طلب

هست طلب به حق سبب،گر بسزا بود طلب

هرچه طلب کنی چو«فیض»یاوه مگو بجا طلب

فرود آید به جز وصل تو هیهات سر شوریده سودای تو دارد

دلم کی باز ماند،چون به پرواز هوای قاف عنقای تو دارد

چو مرغی می طپم بر حاصل هجر که جانم عشق دریای تو دارد

دل و جان را کنم مأوای آن کو دل و جان بهر مأوای تو دارد

نهم در پای آن شوریده سر،کو سر شوریده در پای تو دارد

فدایت چون کنم،بپذیر جانا چرا کین سر تمنای تو دارد

چگونه تن زند از گفتگویت

چو در سر فیض هیهای تو دارد

گر خون دل از دیده روان شد،شده باشد رازی که نهان بود عیان شد،شده باشد

گر پرده برافتاد ز عشاق،برافتد ور حسن تو مشهور جهان شد،شده باشد

دین و دل و عقلم همه شد در سر کارت جان نیز اگر بر سر آن شد،شده باشد

هر کو گل رخسار تو یک بار ببیند گر جامه در آن نعره زنان شد،شده باشد

چون رخش تجلی به جهانی به جهان تو عقل از سر نظارگیان شد،شده باشد

در دیده عشاق عیانی تو چه خورشید رویت وگر از اغیار نهان شد،شده باشد

آئی چو بر فیض نماند اثر وی

تو شاد بمان او ز میان شد،شده باشد

گر یار به ما رخ ننماید چه توان کرد؟ زان روی نقاب ار نگشاید،چه توان کرد؟

پنهان ز نظرها اگر آید به تماشا در دیده دل از ما بزداید،چه توان کرد؟

آن حسن و جمالی که نگنجد به عبارت این دیده مر آن را چو نشاید،چه توان کرد؟

در دیدۀ عشاق چو خورشید عیانست گر در نظر غیر نیاید،چه توان کرد؟

چون روی نماید دل و دین را برباید یک لحظه،ولیکن چو نیاید،چه توان کرد؟

آید بر این خسته دمی چون به عیادت عمرم اگر آن دم به سر آید،چه توان کرد؟

ای فیض گرت یار نخواهد چه توان گفت

ور خواهد و رخ می ننماید،چه توان کرد؟

ص:90

گفتمش:دل بر آتش تو کباب گفت:جانها زماست در تب و تاب

گفتمش:اضطراب دل ها چیست؟ گفت:آرام سینه های کباب

گفتمش:اشک راه خوابم بست گفت:کی بود عاشقان را خواب

گفتمش:بهر عاشقان چه کنی؟ گفت:برگیرم از جمال نقاب

گفتمش:پردۀ جمال تو چیست؟ گفت:بگذر ز خویشتن،دریاب

گفتمش:تاب آن جمالم نیست؟ گفت:چون بی تو گردی،آری تاب

گفتمش:باده لب لعلت گفت:از حسرتش توان شد آب!

گفتمش:تشنه وصال توأم گفت:زین می کسی نشد سیرآب

گفتمش:جان و دل فدا کردم گفت:آری چنین کنند احباب

گفتمش:مرد«فیض»در غم تو

گفت:طوبی له و حسن مآب

نی اهل دلی که بشنوم زو رازی نی هم نفسی که با شدم دمسازی

کی باشد و کی که با پر و بال فنا در عالم لا مکان کنم پروازی

زین دار فنا پای کشیدن خوشتر پیوند ز غیر حق بریدن خوشتر

ای فیض مکن علاج گوشت زنهار کافسانه دهر ناشنیدن خوشتر

صفحۀ اول نسخه کامل شوق المهدی که با علامت«ک»یاد شده است

ص:94

صفحه آخر نسخه کامل«ک»شوق المهدی

ص:95

صفحه دوم نسخه ناقص شوق المهدی که با علامت«ن»یاد شده است

ص:96

صفحه دیگری از نسخه ناقص شوق المهدی

ص:97

از صفحات آخر نسخه ناقص شوق المهدی

ص:98

ص:100

پس در اشعار فصحا گردیده شعری که ناخنی بر دل زند و تأثیری در نفس کند نیافت،مگر بیتی از غزل های حافظ شیرازی قدس سره که بعضی مناسب مطلوب بود، و بعضی به صرفی از معنی با تصرفی در لفظ مناسب می توانست شد،با آن که در بلاغت و فصاحت مرتبۀ قصوی و در حسن و ملاحت رتبۀ علیا و در شیوع و شهرت به حدی رسیده که در بلاد عالم سایر و بر السنه بنی آدم دایر بود.

و بالجمله شرایط تضمین و اقتباس در او(آن)به کمال بود و با هر کلامی که آمیخته می شد آن را نهایت زینت و کمال جمال می افزود.

با خود اندیشیدم که از نتایج افکار خود سخنی چند شکسته بسته فراهم آورم و با آن جواهر ناسفته علی وجه التضمین و الاقتباس بیامیزم تا این را از آن زینتی من حیث الصوره و آن را از این رتبتی من حیث المعنی حاصل گردد.

شاید که در این ترکیب و تألیف شرح درد دل خود کما ینبغی درج توان کرد و قصه سوز جان کما هو حقه بیان توانم نمود،و به وسیلۀ انشاد آن داد این غم جانکاه توان داد.

با آنکه در صناعت شعر بی بضاعت و از فن شاعری بی خبر بودم،در این امر خوض نمودم به اعتماد تأیید روح القدس،بنابر حدیثی که از اهل بیت علیهم السلام وارد است که:«هیچ گوینده ای بیت شعری در حق ما نگوید الا آنکه مؤید گردد به روح القدس».

بحمد اللّه همچنان که در خاطر خطور کرده بود به ظهور آمد.امید که لب تشنگان وادی وصال آن زلال چشمه خلافت و ولایت و سرگشتگان بادیه فراق آن خورشید سپهر امامت و هدایت از آن منتفع و بهرور گردند،و ناظم را به دعای خیر یاد آورند.

و چون بنای این اشعار بر اظهار شوق آن حضرت است سزد که موسوم به «شوق المهدی»گردد،و چون مقرر است که دواوین غزلیات را مصدّر به قصاید سازند، قبل از شروع در غزلیات سه قصیده که مناسب مقام است ایراد کرده می شود،و اللّه المستعان (1).

ص:102

ای شفیع عاصیان وی دستگیر مذنبان در قیامت دست عجز ما و دامان شما

با صبا همراه بفرست از پیامت،شمه ای بو که بوئی بشنوم (1)از علم و عرفان شما

کی دهد دست این غرض یا رب که همدستان شوند گوش جان ما و الفاظ دُر افشان شما

کس به دور غیبتت طرفی نبست از علم و فضل به که نفروشند دانائی به نادان شما!

ای صبا با همنشینان امام ما بگو کی (2)سر حق ناشناسان گوی چوگان شما

گرچه دوریم از بساط قرب،همت دور نیست بندۀ شاه شمائیم و ثناخوان شما

کار فیض از دست رفت آن شاه را آگه کنید زینهار ای محرمان جان من و جان شما

می کنم از دل دعائی بشنو و آمین بگو:

روزی ما باد یا رب عیش دوران شما

چه شود اگر نسیمی ز در تو بوی آرد به پیام آشنائی بنوازد آشنا را

به خدا اگر به فیضت اثری رسد ز فیضت

گذرد ز آسمانها بدرد حجابها را

مست شراب شوقت،این نغمه می سراید: هات الصبوح حیّوا،یا ایها السکارا

ده روزه مهر گردون،افسانه است و افسون یک لحظه خدمت تو،بهتر ز ملک دارا

آنکو شناخت قدرت،هرگز نگشت محتاج این کیمیای مهرت،سلطان کند گدا را

آئینه سکندر،کی چون دل تو باشد با آفتاب تابان،نسبت کجا سها را

در کوی حضرت تو،فیض ار گذر ندارد

در بارگاه شاهان،ره نیست هر گدا را

(1)

العجل،العجل،بلاء مهل الحضور،الحضور،هان بشتاب

بسته شد باب فیض بر رخ فیض

افتتح یا مفتّح الابواب

ز وصل او نشکیبم گرم به تیغ زنند رمیدن از در دولت نه رسم و راه من است

به حال من نظری می کن ای امام زمان که التفات تو کفاره گناه من است

مرا زدنیی و عقبی غرض وصال شماست جز این خیال ندارم خدا گواه من است

بر آستان شما رو (1)نهاده ام زان روی فرا ز مسند خورشید تکیه گاه من است

ز موج های حوادث مرا چه باک ای فیض چو مهر حیدر و اولاد او پناه من است

وگرنه (2)ذکر حقم بر زبان خروشی نیست

بدل محبت این قوم عذرخواه من است

افلاک را برای امام آفریده اند در گردشند برحسب اختیار دوست

دشمن اگر به رقص (1)زند طعنه فیض را

منت خدای را که نیم شرمسار دوست

که ای ولیّ ولیّ خدا و عترت او نشیمن تو نه این کنج محنت آباد است

تو را ز کنگرۀ عرش می زنند صفیر ندانمت که در این دامگه چه افتاد است

حکایتی کنمت بشنو و شناسا شو که این حدیث ز پیر شریعتم یاد است:

مجو طهارت مولد ز دشمنان علی که حمل مادر این قوم از دو داماد است!

یکی پدر دگر ابلیس هر دو کرده دخول از اختلاط دو آب آن عدوی من زاد است

به پای خود به جهنم رود عدو تو مگوی که بر من و تو درِ اختیار نگشاد است

حسد چه می بری ای دشمن علی بر فیض

ولای آل نبی روزی خداداد است

از کران تا به کران لشکر ظلم است ولی سبب بود جهان عصمت اهل البیت است

فیض اگر آب حیات ابدی می طلبی

منبعش پیروی سنت اهل البیت است

دل به مهر علی و آل علی روشن کن که در اجناس عمل سود و زیان این همه نیست

حال راز دلت ای فیض به درگاه امام

ظاهرا حاجت تقریر (1)بیان این همه نیست

اگرچه شوق حضورش خراب کرد مرا مقام رتبۀ من زین خرابی آباد است

حدیث سر نهان که او چراست نهان دقیقه ایست که هیچ آفریده نگشاد است

در انتظار توأم حرف خلد رفت از یاد اسیر شوق تو از هر دو عالم آزاد است

منال (1)فیض ز بیداد هجر دوست که دوست

تو را نصیب همین کرده است و این داد است

سر و جانم فدای خاک رهش تن زارم برای خدمت اوست

تا«نُریدُ نَمُنّ»حق فرمود گردنم زیر بار منت اوست

همه کس بر طهارتش شاهد همه عالم گواه عصمت اوست

جبرئیل امین در آن درگاه پرده دار حریم حرمت اوست

هر کسی را غمی و ما و غمش فکر هر کس به قدر همت اوست

فیض را بهره گر ز تقوی نیست

سینه اش مخزن محبت اوست

یعنی ز ما به مهدی هادی پیام بر کو روز و شب دعا و ثنا می فرستمت

هر صبح و شام قافله ای از دعای خیر در صحبت شمال و سبا می فرستمت

در راه عشق مرحله قرب و بعد نیست می بینمت عیان و دعا می فرستمت

تا لشکر غمت نکند ملک دل خراب جان عزیز خود به فدا می فرستمت

ای دل بیا که هاتف غیبم به مژده گفت با درد صبر کن که دوا می فرستمت

ای فیض،جان به تحفه به نزدیک او ببر بشتاب هان به وصل و لقا می فرستمت

حیف است طایری چو تو در خاکدان غم

زینجا به آشیان بقا می فرستمت

نور ایشان سبب سجده آدم گردید دیو پیدا شد و آتش به همه عالم زد

شیعه آل نبی نیست مگر راه روی که قدم بر سر اسباب دل خرم زد

فیض اگر در ره تقوی قدمش سست آمد

دست اخلاص به دامان شما محکم زد

گفتم ز گفتگوی شما شاد می شوم گفتا خوش آن کسان که دلی شادمان کنند

گفتم مسیح بهرچه آید ز آسمان؟ گفتا که اقتدا به امام زمان کنند

گفتم چو از جهان بروم من چه سود از آن؟ گفتا که رجعتی است که پیر و جوان کنند

گفتم که دوستان تو رجعت چرا کنند؟ گفتا که تا معاونت مستعان کنند

گفتم همیشه فیض دعای تو می کند

گفت این دعا ملائک هفت آسمان کنند

همه اعیان جهان چشم به راهش دارند هر عزیزی ز پی ملتمسی می آید

فیض دارد سر آن کو به رهت جان بازد هرکس این جا به امید هوسی می آید

دوست را گر سر پرسیدن بیمار غم است

گو بیا خوش که هنوزش نفسی می آید

حافظ ار این سخنان گفت برای دگری فیض خواندش ز برای تو و گفت آن تو باد

پادشاهان جهان جمله گدای در تست (1)

هر که را هر که کند مدح همه زان تو باد

من از شوقت نخواهم گشت فاتر ولو ادّ بتنی بالهجر و الحجر (1)

دلا در شوق او ثابت قدم باش که در این ره نباشد کار بی اجر

وفا خواهی جفا باید کشیدن فانّ الربح والخسران فی التجر

درخت مهرش ار در دل نشانی

که بس چینی ثمرها فیض از این شَجر

روز مرگم نفسی وعده دیدار بده وانگهم تا به لحد فارغ و آزاد ببر

گر بمیرم من از این درد به وصلش نرسم به سر رهگذرش خاک من ای باد ببر

سخت در حیرتی از غیبت مهدی ای فیض

این وساوس ز دل،این دغدغه از یاد ببر

ترسم که روز حشر عنان در عنان رود طاعات دشمنان و گناهان دوستدار

جز نقد جان به دست ندارم،امام کو؟ کان نیز بر غبار ره او کنم نثار

ای آبروی دور زمان بی تو سوخت فیض

پا در رکاب آر که از دست رفت کار

خوش آن زمان که مرا گوید ای فلان چونی کند مشافهه به من (1)حدیث گوید باز (2)

روندگان طریقت ره بلا سپرند که مرد عشق نیندیشد از نشیب و فراز

غم امام نهان به ز مردم ناجنس که نیست سینه ارباب کینه محرم راز

وصال او چو میسر نمی شود ای فیض

در آتش شعف و شوق او بسوز و بساز

چند بیتی حافظ شیراز اینجا گفته است گر بخوانم عالمی را زان بگریانم چو شمع

رشته صبرم به مقراض غمت ببریده شد همچنان در آتش مهر تو خندانم چو شمع

بی جمال عالم آرای تو روز من شب است بی کمال خدمتت در عین نقصانم چو شمع

سرفرازم کن شبی از وصل خود ای نور چشم تا منور گردد از دیدارت ایوانم چو شمع

همچو صبحم یک نفس باقیست بی دیدار تو روی بنما مهدیا تا جان برافشانم چو شمع

در شب هجران مرا پروانۀ نوری فرست ورنه از شوقت جهانی را بسوزانم چو شمع

کوه صبرم نرم شد چون موم در دست غمت تا در آب و آتش شوقت گدازانم چو شمع

آتش مهر تو را فیضت عجب در سر گرفت

آتش دل کی به آب دیده بنشانم چو شمع

ز سوز شوق دلم شد کباب دور از یار مدام خون جگر می خورم ز خوان فراق

به پای شوق گر این ره به سر شدی حافظ

به دست هجر ندادی بسی (1)عنان فراق

أین مهدینا و منزله؟ و من اصحابه و کیف الحال؟

چه شود گر دهی نشان مقام چه شود گر کنی بیان مقال

قصّه الشوق لانفصام (1)لها حبّکم دونها لسان الحال

شاه ما سوی ما نمی گردد (2) حبذا کبریا و جاه و جلال

فیض تا چند صبر در غم دوست

ناله عاشقان خوش است بنال

عجب بود که در ایام ما ظهور کند چرا که طالع خویش آن چنان نمی بینم

ز دامن غم او دست بر نمی دارم چرا که مصلحت خود در آن نمی بینم

بدین دو دیده حیران من هزار افسوس که با دو آینه رویش عیان نمی بینم

نشان دوستی اهلبیت پرهیز است در اهل دانش عصر این نشان نمی بینم

مپرس فیض ز من سرّ غیبتش که در آن به هیچ جا سخن دل نشان نمی بینم

کسی که گوش کند ناله ام در این غم کو؟

خموش که اهل دلی در جهان نمی بینم

خاک کوی تو به صحرای قیامت فردا همه بر فرق سر از بهر مباهات بریم

غیر جان چیست که تا در قدمش افشانیم غیر اخلاص چه داریم که سوغات بریم

فیض بیهوده مکن بر سر هر کوی خروش

خیز تا چاره این غم به مناجات بریم

آن زمان کارزوی دیدن جانم باشد در نظر نقش دل آرای تو تصویر کنم

گر بدانم که وصال تو به جان دست دهد دل و جان را همه در بازم و توفیر کنم

جان ز من گر طلبی زود فشانم به رهت ور تو سر خواهی حاشای که من دیر کنم

دم مزن فیض ز دشواری هجران با من

چونکه تقدیر چنین است چه تدبیر کنم

گفتگو را بهل ای فیض بیا تا خود را بهر تفتیش درین عرصۀ غبرا فکنم

چون توان برد به سر در طلب وصل تو عمر

من چرا عشرت امروز به فردا فکنم

ای قبای پادشاهی راست بر بالای تو زینت تاج و نگین از گوهر والای تو

آفتاب فتح را هر دم طلوعی می دهد در لباس خسروی رخسار مه سیمای تو

گرچه خورشید فلک چشم و چراغ عالمست روشنائی بخش چشم اوست خاک پای تو

جلوه گاه طایر اقبال گردد هر کجا سایه اندازد همای چتر گردون سای تو

از رسوم شرع و حکمت با هزاران اختلاف نکتۀ هرگز نشد فوت از دل دانای تو

آنچه اسکندر طلب کرد و ندادش روزگار جرعه ای بود از زلال لعل جان افزای تو

عرض حاجت در حریم حضرتت محتاج نیست راز کس مخفی نماند با فروغ رای تو

خسروا پیرانه سر فیضت جوانی می کند

بر امید عفو جان بخش گنه فرسای تو

جهل و ضلالت؟امر امامت؟ العوذ باللّه!العوذ باللّه!

قسط و غلاظت؟کار خلافت؟ استغفر اللّه!استغفر اللّه!

قدر علی را،دانسته بودند لیکن چه چاره،با بخت گمراه!

از ظلم ایشان،یارب چه گوئیم چشمی و صد نم،جانی و صد آه

ما مهر حیدر،در سینه داریم الحمد للّه،الحمد للّه!

شوق امامم،از سینه بسترد درس شبانه،ورد سحرگاه

الصّبر مرّ،و العمر فان یا لیت شعری،ایّان ألقاه

ای فیض کم زن،از سرّ پنهان

ما را چه کار است،الحکم للّه

شراب حبّ اهل البیت درکش به آب زندگانی بوده ام پی

تو را شرع پیمبر رهنما بس چه می جوئی ز اسرار جم و کی

به جز حرف خدا و دوستانش هر آن حرفی که گوئی هست لاشیء

مده از دست امر شرع ای فیض

اگر خواهی به جان و دل شوی حی

همیشه در نظری گرچه دوری از بر ما ز وصل هجر تو هم شاکریم و هم شاکی

رسوم شرع به تدریج از میان برداشت فقیه جاهل و کاهل ز جهل بی باکی

به قدر آنچه توانیم فیض می گوئیم

که زاد رهروان چستی است و چالاکی

از تیر شب هجر تو جانم به لب آمد وقت است که همچون مه تابان به درآئی

ای فیض مخور غصه که این پردۀ غیبت

برخیزد و از کلبه احزان به درآئی

در دائره فرمان ما نقطه تسلیمیم لطف آنچه تو اندیشی حکم آنچه تو فرمائی

گستاخی و پرگوئی تا چند کنی ای فیض

بگذر تو از این وادی تن ده به شکیبائی

بر اهرمن نتابد انوار اسم اعظم ملک آن تست و خاتم فرمای هرچه خواهی

در حشمت سلیمان هر کس که شک نماید بر عقل و دانش او خندد مرغ و ماهی

باز،ارچه گاهگاهی بر سر نهد کلاهی مرغان قاف دانند آئین پادشاهی

تیغی که آسمانش از فیض خود دهد آب تنها جهان بگیرد بی منت سپاهی

ای عنصر تو مخلوق از کیمیای عزت وی دولت تو ایمن از وصمت تباهی

گر پرتوی ز تیغت در کان معدن افتد یاقوت سرخ رو را سازد به رنگ کاهی

دانم دلت ببخشد بر اشک شب نشینان گر حال ما بپرسی از باد صبحگاهی»

از حد گذشت اماما سوء ادب ز بنده بر جرم او به بخشای کامد بعذرخواهی

در امر حق تعالی تقصیر نیز دارد سهو و خطا و نسیان،عصیان و روسیاهی

جائی که برق عصیان بر آدم صفی زد ما را چگونه زیبد دعویّ بی گناهی

خواهم شفاعت از تو در عرصه قیامت آنگاه عفو کردن زین حرفهای واهی

این گفته های من هم از جان خسته سر زد

گر سر به ره ادب نیست این فیض و عذرخواهی

ان اسأت و قیل لی محن او بفیض اکتنی بلامائی

بدلّ السیئات احسانا و الفیض لی تصدّق اسمائی

بالنبی و آله الامجاد

سیما صاحبی و مولائی

پیدا شد از اشعه انوار پاکشان ارواح شیعه صف زده در عرش جابجا

در شیعۀ قدیم نبیّون و سابقون در شیعۀ حدیث پسینان اولیا

آنگه سماء و ارض و ملائک پدید شد هر یک گرفته جای خود از عرش تا ثری

اول کسی که حمد و ثنای خدای گفت تسبیح و حمد صانع بی چون و بی چرا

نور محمدی به زبان فصیح گفت آن چارده بدند از ایشان شد ابتدا

پس اهلبیت جمله به تسبیح آمدند سفتند دُرِّ حمد خداوند کبریا

بودند در سپاس منزه ز حرف و صوت بودند در ستایش بی زحمت هجا

در خلق آدم است چه حکمت که در زمین کارش به جز فساد نه و ریزش دما (1)

گفتا که اعتراض،شما را نمی رسد جز ما خبر ندارد ز اسرار کار ما

مشتی ز خاک سوی من آرید از زمین تا ز آب و گل کنم جسد آدمی به پا

رفتند سوی خاک و ربودند از آن کفی با گیرودار و محنت و با چند ماجرا

کردش به دست خویش چهل صبحدم خمیر تا قابل حیات شد و مسکن قوا

قالب چو شد تمام و در او نفخ روح شد زد عطسه ای و گفت:لک الحمد ربنا!

گفت ای خدای این چه جمال است و این چه حسن؟ در روی او چو می نگرم می روم ز جا!

گفتش خدای بنده ای از بندگان ماست خواهی که مونس تو بود خِطبه کن ز ما

پس خِطبه کرد و خِطبه خدا خواند و عقد کرد کابین قرار داد که آموزدش هدا

پس روی کرد جانب حوا ز روی مهر گفتا بیا به پیش من ای ماه دلربا

از حق ندا رسید که برخیز ای صفی رو جانب صفیه چنین است امر ما

گفتا که خیر،چون شود این گر تو طالبی! برخیز خود ز جای و به نزدیک ما بیا!!

برخاست آدم و سوی حوا روانه شد با او زفاف کرد به ما شاء کیف شا!

چون نیک بنگریست همان آن درخت بود یا عکس آن درخت کزان نهی شد ورا

یا نور آن درخت که بودش شمار جمع بود آن درخت علم در او جمله میوه ها

تا دفع آن بلا و مصیبت شود ز تو از بهر قرب و منزلت آل مصطفا

عهدی گرفت ز آدم و حوا به مهرشان با انقیاد جاه و مقامات ارتضا

عهدی گرفت ز آدم و تأکید آن نمود تا بر علوّ رتبۀ ایشان دهد رضا

گر تو از آن درخت خوری بیشتر ز شوی گردی بر او مسلط در امر و نهی ها!

حوا بدان درخت توجه نمود و رفت تا موضعی که بود در آنجا فرشته ها

می خواستند منع کنندش از آن درخت منع آمد از جناب خدا اهل منع را

زنهار منع او مکنید و رهش دهید تا اهل عقل گردد از اهل هوا جدا

نهیش نموده داده خرد داده اختیار آن را کنید منع که نیست از اولی النهی

عاقل اگر مطیع شود می برد ثواب ور عاصی است می برد از خویشتن سزا

آدم به گریه آمد و صد سال می گریست تا توبه اش به گریه پذیرد مگر خدا

بگریست آن قدر که به خدّش پدید شد اخدودها روان شد مانند نهرها

گفتا که تن علیل شد و جان ذلیل شد بر من ببخش و رحم کن ای غافر الخطا

پس نام مصطفا به زبان راند و مرتضی آنگاه نام فاطمه آن زبده النسا

نام حسن بگفت و حسین و شمردشان تا چارده تمام شد از آل مصطفا

حق نیز لطف کرد و نوازش نمود و باز بودش به جای خویش و فزودش در اصطفا

آنچش ز راه برد هم آن راهبر شدش زانجا که در دخالت از آنجا شدش دوا

کردش خلیفۀ خود و تعلیم او نمود اسماش با مظاهر از عرش تا ثرا

پس از برای سایر سادات اهلبیت بگرفته شد عهود ولایت از ورا

ابدان خلق چون به جهان آشکار شد منکر شدند اکثر و بشکست عهدها

صد شکر حق که ما نشکستیم عهد خویش گر صد بلا رسد نشکیبیم از بلا

هستیم امیدوار ز الطاف کردگار کز علم اهلبیت کند فیض را عطا

کامش ز میوۀ شجر علم من لدن شیرین کند به پیروی آل مصطفی

هر جرم و هر خطا که از او سر زد و زند بخشد به قوم پاک زهر جرم و هر خطا

از فضل خویش جا دهدش در جوارشان چون در دلش محبت ایشان گرفته جا

ص:168

خلیفه حق و داد ار خلق و حاکم شرع نظیر عقل کل و مبدأ و معاد بشر

ستون عالم و مقصود کارگاه وجود درخت صنع و ترکون را حیات و ثمر

طفیل او همۀ کائنات سر تا پا برای او همۀ نقشها ز پا تا سر

به یک نفس نبود گر امام در عالم در آن نفس شود این خلق جمله زیر و زبر

نبیِّ ماست سر و سرور ائمه کون شوند جمع به زیر لواش در محشر

دگر علیّ و دگر یازده سلاله او که عترت نبی اند و وصیِّ آن سرور

حسن دواست و محمد سه و علی هم سه حسین و جعفر و موسی بود سه دگر

سفینه ایست به دریای فتنه حافظ ما ز موجهای ضلال،اهلبیت پیغمبر

دو جانشین خود از بهر ما گذاشت رسول یکی کتاب و دوم اوصیای پاک گهر

ز هم جدا نشوند این دو تا به او برسند کنار حوض پر از آب چشمه کوثر

وصی است بعد وصی حجت و خلیفۀ حق مسلسل است بهم نگسلد ز یکدیگر

ز عترتش حجج اللّه بر سبیل بدل همیشه بوده و هستند مخفی و مظهر

امام و حجت ما غائب است از مردم ز خوف ظلم اعادی و علّت دیگر

ز طاغیئی نبود بیعتی به گردن او که تا به حق کند او حکم بر جمیع بشر

نگویم آن که همین است سرّ غیبت او دگر وجوه و حکم هست ظاهر و مضمر

منافقی که بود کشتنی به دولت او به صلب ار بودش مؤمنان فرمان بر

ضرورتست که تأخیر در ظهور شود که تاز غیب برآیند آن همه یکسر

امیر متقیان نیز زین سبب بگذشت ز حق خویش و نزد تیغ بر سگان سقر

نبرد دست به شمشیر و صبر کرد و نشست گذاشت تا که ابو بکر جا گرفت و عمر

که تا وجود پذیرند نیک و بد ز اصلاب هر آنکه تا به قیامت قضا شدست و قدر

نگویم آن که همین بود سرّ و حکمت آن که بود حکمت بسیار از وجوه دگر

از آن حِکَم یکی این بود تا شود ظاهر که کیست پیرو خیر و کدام تابع بشر

ص:170

مُغَربِل ازل از مهر او یکی غربال بساخت تا که برون آورد ز کاه ثمر

وجوه مصلحت اندر بلا بود پنهان فنون خیر بود مندرج بسی در شر

خفای مهدی هادی است محض خیر و صواب ولیک عامه ندارد ز سرّ کار خبر

چو او ظهور کند کل خلق سر بنهند به طوع و کُره چه اهل جنان چه اهل سقر

جهان تمام شود روشن و زمان پر نور چنان که عصر نبی بود بلکه زان بهتر

خوش آن زمان و از آن خوشتر آنکه دریابیم اگر مدد بتوانیم کرد از آن خوشتر

قیام قائم ما زود کن خداوندا حلول موت مرا دیر تا خورم زو بر

به عصر او چه تنعم کنیم و شادی فیض خدا نصیب کند شیعه را همه یکسر

ص:171

آنکه روح این جهانست و روان آن جهان هر دو عالم را رواج از همت والای اوست

باغ و صحرای زمین خرم ز آب و لطف او قبه های آسمان را فخر از بالای اوست

اینک آمد آن شهنشاه جهان خلق و امر آنکه عالم سر به سر مقهور استیلای اوست

پادشاه صورت و معنی مؤید از اله آنکه جسم و جان عالم صورت از معنای اوست

نائب رحمان،خلیفه حق،امام بر و بحر مهدی هادی که قصر پادشاهان جای اوست

آنکه جدش مصطفی و جد ثانی مرتضاست جد ثالث سبط ثانی ده وصی آبای اوست

آنکه حقش با نبی هم کنیه و هم نام کرد خلق و خلقش مثل خلق و خلق بی همتای اوست

علم دانایان عالم یک سخن از علم او جود و بخششهای حاتم یک نم از دریای اوست

حکمرانی ریشه ای از طرۀ دستار او پادشاهی جبه ای بر قامت والای اوست

آنکه گر یک لحظه در عالم نباشد سایه اش این زمین یک لقمه سازد هرچه بر بالای اوست

آنکه در خلوت کند هر عابدی او را دعا آنکه در هر محفلی گلبانگی از هیهای اوست

غیبت چندین نبی برهان اخفای وی است عمر خضر و نوح و عیسی حجت ابقای اوست

اینک آمد تا که عدل او ببندد دست ظلم زیردستان را بشارت روز استیلای اوست

اینک آمد تا که برخیزاند از جا خلق را تا نشنید هر کسی جائی که آنجا جای اوست

اینک آمد تا بپاشد از هم اجزای جهان باز پیوندد به هم نوعی که حکم رای اوست

آمد آنکو در دمد در صور،اسرافیل وار تا برون آید ز خاک آنکو به جان مولای اوست

در دمد در صور دم تا سر برون آرد ز خاک آن شقی مُدبری کو دشمن آبای اوست

تا که هر نیک و بدی یابد سزای خویشتن بیشتر زانکو رود جائی که آن مأوای اوست

اینک آمد آنکه جنت بهر اصحاب وی است آنکه اطباق جهنم مسکن اعدای اوست

اینک آمد آنکه زاهد را ز دنیا سیر کرد عابد اندر انتظار وعدۀ فردای اوست

چون برون آید ز ابر اختفا خورشیدوار بر زمین آید کسی کو چرخ چارم جای اوست

ص:173

هر که دارد گوش جان وقف حدیث او کند هر که دارد چشم دل حیرانِ سر تا پای اوست

دست او بر هر سری آید شود عقلش تمام این سخن از حق رسید از گفته آبای اوست

دست بر دوش بخیلی چون زند حاتم شود این کرامت قطره ای از بحر بخششهای اوست

گر بود بد دل ز لطفش مالک اشتر شود این ز یمن صولت قهار استیلای اوست

از لقایش شیعه را افزون شود سمع و بصر این ز نور طلعت جان بخش روح افزای اوست

چون نیفزاید لقایش چشم را و گوش را چشم را سیمای او و گوش را آوای اوست

نافه را دل خون بود از خاک خدّ ایمنش دیدۀ خورشید حیرانِ رخ زیبای اوست

در بتان آتش فتد بتخانه ها ویران شود از فروغ نور توحیدی که بر سیمای اوست

هر کجا گنجی است در ویرانه ای آید برون تا شود معمور آن تن کو سرش در پای اوست

سنگ در بحر کف بخشنده اش گوهر شود کشتگان فقر را احیا ز بخشش های اوست

انس و جن دیو و ملک در قبضۀ فرمان او خاتم ملک سلیمان در ید بیضای اوست

با عصا و سنگ موسی و دم عیسی بود چشمها از سنگ آرد چوب اژدرهای اوست

تشنه سیراب و گرسنه سیر گردد زان حَجَر وقت حاجت در سفرها زاد لشکرهای اوست

در برش دِرع نبی بر سر عِمامه مصطفی رایت و شمشیر او هم در ید طولای اوست

ذوالفقار مرتضی بیرون کشد چون از نیام از نهیبش آب گردد هر که از اعدای اوست

قوت چل مرد دارد دست چون بیرون کند اعظم اشجار را از جا کند گر رای اوست

در همه روی زمین نگذارد او جای خراب مرده در زیر زمین هم خرم از بالای اوست

یکدگر را مژده بخشند و بشارتها دهند هر که از اموات از جان بنده و مولای اوست

هر که امروز از فراق روی او سوزد چو شمع بی گمان فردای رجعت موسم احیای اوست

هر که بهر نصرتش امروز دارد انتظار در حقیقت او شهید معرکه فردای اوست

ای صبا از من پیامی سوی آن درگاه بر که فلان شوق تو در هر جزوی از اجزای اوست

گرچه از تقوی و طاعت نیستش بال و پری در ره حق شوق روح افزای تو پرهای اوست

ص:174

نقد قلبی دارد و محتاج اکسیر شماست گر تو را پروای او نبود کرا پروای اوست

ای خدا توفیق ده تا سر نهم بر پای او کین سر سودائیم سودائی سودای اوست

نیست تاب فرقت او در دل من بیش از این آتشی در جان مرا از شوق روح افزای اوست

فیض خامش کُن که نتوانی ز وصفش دم زدن آنچه گفتی هم کفی از موجه دریای اوست

خیز و استقبال کن پس جان و دل در پای ریز

آنکه را جان و دل و تن منزل و مأوای اوست

(پایان قصائد کتاب شوق المهدی)

ص:175