بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

حکایات عاقل مجنون نما (بهلول)

هاشم مجتهدی

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

الهی، کتاب آسمانی به عنوان منشور هدایت در هر روزگاری نازل فرمود که در کتابهای اعتقادات از نازل کردن کتابهای آسمانی به «إنزال کُتُب» تعبیر می شود. یکی از اهداف ارسال رسل تربیت فکری انسان ها است و قوت بخشیدن به عقل انسان است، گر چه در روایات ما به «عقل» رسول باطنی

گفته شده است ولی رسول باطنی نیز در تزکیه و تهذیب به رسول ظاهری که همان پیامبران الهی هستند، نیاز دارد. بايد دانست که توسط هدایت رسول ظاهری، رسول باطنی(عقل) مراحل کمال را طی می کند.

از زمان آفرینش حضرت آدم ابوالبشر(علیه السلام) در هر عصر و زمانی همیشه کسانی بوده اند که بر طبل مخالفت کوبیده و به دنبال انحراف مردم و تضعیف فرستادگان الهی بوده اند و این مخالفت آنها از سر غرض ورزی و از روی اهداف شوم دنبال شده، تا جایی که مانع پیشرفت و یا ایجاد موانعی اساسی در رسیدن انبیاء به اهداف الهی بود ه .

در دوران ولایت و امامت ائمه معصومین: همچین افراد سودجو و منافع طلب که همیشه به دنبال منافع دنیوی خود بوده اند وجود داشته هر چند سود جوئی آنها به قیمت حذف ائمه: از صحنه خلافت و هدایت مستقیم مردم و رهبری جامعه بوده که نتیجه سودجویی و اعمال شوم آنها، گمراهی مردمان و ایجاد بدعتهای جبران نشدني و انحراف مسير هدایت برای مردمان آن عصر و بالتبع برای دیگر مردمان تمام اعصار بود. آنها به خیال خود با ایجاد چنین حالتی می توانند مانع در رسیدن ائمه: به اهداف خود شده و با ایجاد حصر و انحصار سخت ائمه:، این وارثان رسالت و هدایتِ پاک نیّت، سکوت کرده و یا از تربیت شاگرد در چنین خفقانی مأیوس شده و مردمان را از حقیقت شنیدن و یا حقیقت گویی دور خواهند نگه داشت. اما آنها از این غافل بوده اند که «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ»(1)

اراده و قدرت خدا فوق همه اراده ها و قدرت هاست و هرکه بخواهد در مقابل خداوند قد علم کند به چیزی جز پشیمانی نمی رسد. و خداوند

ص: 16

نمی گذارد آنها به اهداف شوم خود یعنی گمراهی بشریت و انحراف اصل و فلسفه خلقت برسند، بخاطر همین اراده خدا بر این بوده که با وجود امامان بر حق افرادی در کنار آنها و با اذن آنها اهداف آن بزرگواران را دنبال کنند.

به گواهی تاریخ نویسان، از آنجا که بنی عباس در خود زمینه وجاهت اجتماعی نمی دیدند، نخست با شعار حمایت از علویان و خاندان علی بن ابی طالب علیهم السلام روی کار آمدند و بنی امیه را از صحنه سیاست کنار زدند؛(1) اما با رسیدن به قدرت و به دست گرفتن زمام امور مملکت، به گونه ای با علویان و شیعیان بد رفتاری کردند که به تعبیر ابوفراس(شاعر شیعه) بنی امیه، یک دهم آن را هم انجام نداده بودند.(2)

این وضعیت از زمان به قدرت رسیدن منصور عباسی آغاز گردید و در سال 148 هجری یعنی در سال شهادت امام صادق(علیه السلام) به اوج خود رسید، به گونه ای که شیعیان امام کاظم(علیه السلام) حتی از بردن نام آن امام، بيمناک بودند و آن حضرت را با عناوینی، چون: عالم آل محمد، عبدصالح و الرجل یاد می کردند.(3)

البته این شرائط، امام هفتم و یاران آن حضرت را لحظه ای از مبارزه با ستمگران بازنداشت؛ بلکه آنان با شیوه «تقیة» و به صورت مخفیانه با دستگاه طاغوتی جنگیدند و تعلیم شاگردان با شعار اینکه سازش با ظلم در هیچ زمانی جایز نیست به این وظیفه دینی جامه عمل پوشاندند.

یکی از این افراد که لحظه ای از مبارزه با دستگاه ظالم زمان خود درنگ نکرد، بهلول(4)

(م 190 ق) که نام اصلی او ابو وهیب بن عمرو صیرفی کوفی است(5) که همه

ص: 17

ما ایرانیان کم و بیش با نام او آشنا هستیم می باشد. وی دارای کلام شیرین بوده که در بیان واقعیت ها و حقایق تلخ به کار گرفته و

سخنانش از نوادر خوانده شده است. ابو وهیب یا همان بهلول در ابتدا هنگامی که با منکر یا جايی که نیاز به تذکر بوده رو برو می شد کسی را به خنده وامیدارد و آنگاه در اوج خنده، و با زبان طنز و یا تمسخر تذکر می دهد و می گوید: دقت کن! شاید نه بر دیگری، که بر خود می خندی! وبسی فعل تو جای تأمل دارد و چون شخص این را دریافت می کرد بر حال خود که چنین مضحک است می گرید.

حکایتهائی که در کتاب پیش رو به کمک حق تعالی به تحقیق جمع آوری شده می تواند کمک قابل توجهی در خودشناسي و تفکر و تدبر باشد و این کتاب را به ولی امر مسلمین امام خامنه ای(دام ظله)، و به همه آنهایی که بصیر و موقع شناس هستند، فتنه ها را می شناسند و در برابر آنها تمام قد ایستاده اند تقدیم می نمایم.

ص: 18

می کند و سخنان آنان را دیوانه وار می نمایانَد؛ چراکه صفت بهلولی، در زبان عربی، جلوه ای از واردات غیبی بر قلب عارف است.

نخستین کسی که از بهلول، با کنایه نه با با نام اصلی نام برده، جاحظ در «البیان و التبیین» است و پس از او ابن قتیبة در «عیون الاخبار»، ابن عبدربه در «عقدالفرید»، و سرانجام حسن بن محمد نیشابوری در «عقلاء المجانین». خلیل بن ایبک صفدی در کتاب «الوافی بالوفیات» سال وفات بهلول را در حدود سال 190ه-.ق در بغداد ذکر كرده است که مقبره وی در بغداد قرار دارد و سنگ قبری به تاریخ 501 قمری لقب او را «سلطان مجذوب» نوشته است.

كاظم: معرفي شده است. و چون هارون الرشيد خليفه عباسي قصد داشت مخالفان حكومت استبدادي خود را از بين ببرد نقشه اي طرح كرد تا امام كاظم(علیه السلام) را به شهادت برساند هارون از فقهاي بغداد از جمله بهلول در خواست كرد تا فتوا بدهند كه امام قصد دارد بر عليه حكومت قيام كند و قتل او شرعاً واجب است اما بهلول از اين كار خودداري كرد و از امام چاره جويي نمود امام به او پيشنهاد كرد خودش را به ديوانگي بزند تا هارون از او دست بردارد يك روز صبح مردم بغداد بهلول را در كوچه و بازار ديدند كه لباس كهنه اي به تن كرده و سوار بر تكه چوبي شده و با كودكان بازي مي كند و فرياد مي زند: كنار برويد! كه مبادا اسب من شما را لگد كند. اين تدبير او را از صدور فتوا بر عليه امام نجات داد و هارون وقتي شنيد كه بهلول ديوانه شده است دست از او برداشت.

روایت دوم: در روايتي ديگر، سيد نعمت الله شوشتري در كتاب «غرايب الاخبار» آورده است كه هارون خواست کسی را برای قضاوت به بغداد نماید، با اطرافیان خود مشورت کرد، همگی گفتند برای این کار جز بهلول کسی صلاحیت ندارد، به همین به دنبال بهلول فرستاد. هارون به او پیشنهاد قضاوت نمود و از بهلول خواست كه او را در این کار کمک کند، بهلول در جواب گفت من صلاحیت و شایستگی برای این کار ندارم. هارون گفت تمام اهل بغداد می گویند جز تو کسی سزاوار نیست تو چنین می گوئی! پاسخ داد که من

به وضع و شخصیت خود از شما بیشتر اطلاع دارم و این سخن از دو حال خارج نیست، یا راست است یا دروغ. اگر راست باشد که سزاوار نیست شخص ناشایسته ای متصدی منصب قضاوت شود و اگر دروغ است شخص دروغگو نیز صلاحیت این مقام را ندارد. هارون گفت تو را رها نمی کنم و باید قبول کنی. آنقدر اصرار ورزید تا بهلول یک شب مهلت گرفت که در این باره فکر کند. فردا صبح خود را به دیوانگی زد و سوار بر چوبی شده در میان بازارهای بغداد می دوید و صدا می زد؛ دور شوید راه بدهید اسبم شما را لگد نزند. مردم گفتند بهلول دیوانه شده است، خبر به

ص: 21

هارون دادند. گفت دیوانه نشده ولکن دینش را به اين وسیله حفظ کرد و از دست ما فرار نمود تا دخالت در حقوق مردم ننماید.(1)

آثار متأخرتر، به خصوص در مجالس المؤمنین نورالله شوشتری با شخصیت بهلول مجنون درآمیخته و از او مردی محدث و شاگرد و مرید امام(علیه السلام)(1) ساخته شده است، حدیث گویی بهلول، از قرن چهارم قمری در ماجرای ملاقات با هارون پذیرفته شده بود؛ منابع پس از آن نیز بر این نکته تأکید کرده و اندکی آن را گسترش نیز داده اند.(2)

واکنش به تشیع او ساخته شده باشد. مجموعه اشعاری که در عقلاءالمجانین نیشابوری گرد آمده، 39 بیت (در 13قطعه کوتاه) است که مضمون بیشتر آن ها دربارۀ آخرت و قناعت در این جهان می باشد؛ و سه تا دو بیتی که مضمونی ظریف و عاشقانه دارد از نیز نقل شده.(1) این اشعار بسیار ساده، بی تکلف و گاه خالی از لطف است؛ و یکی از آنها(2) ظاهراً قافیه درستی هم ندارد.

المحاضرات راغب، العقدالفرید ابن عبدربه، ربیع الابرارِ زمخشری و نثرالدرِ ابوسعدآبی البیان است. جاحظ در کتاب خود در نخستین روایت، بهلول را مقابل اسحاق بن صبّاح (والی حجاز در زمان مهدی عباسی) قرارداده است و تشیّع او را به روشنی اثبات کرده است.(1)

2. ابومحمد عبداﷲ بن مسلم دینوری مروزی معروف ابن قتیبه دینوری(م 276 ق)، تاریخ نگار و ایرانی تبار بوده. مؤلف کتاب «عیون الاخبار» کتابی کهن که در موضوع تاریخ و اخبار و ادب و موضوعات گوناگون، است. مؤلف در توصیف کتاب چنین بیان می کند: این کتاب هر چند که در باب قرآن کریم و سنت و شرایع دین و علم حلال و حرام نیست، باز در امور مهم راهگشاست. به اخلاق نیک راه می نماید، از فرومایگی باز می دارد در تدبیر بایسته و سنجش شایسته و نرمی و ملایمت در سیاست و آباد سازی زمین سودمند خواهد بود. بعد در ادامه می نویسید که راه انسان به سوی خداوند، به یک راه منحصر نیست بلکه متعدد است. من از این جهت به تدوین «عیون الاخبار» پرداختم که ادب ناآموخته روشنگر شود، اهل علم را تذکر باشد... پادشاهان را پس از رنج و خستگی آرامش دهد. ابن قتیبه در این کتاب در اهدافی که از تألیف این کتاب بیان داشته به داستانهایی از بهلول پرداخته است.(2)

3. ابن عبد ربه، شهاب الدین ابو عمرو احمد بن محمد (م 328 ق) شاعر و ادیب بزرگ اندلسی است. وی صاحب کتاب «العِقد الفَرید»، كه این کتاب از نظر تاریخ اندلس حائز اهمیت است. کتاب العقد الفرید، کتابی در تاریخ و

اخبار و حکایات است و ابن عبد ربه در قسمتی از کتاب مذکور خود، حکایات بهلول را بیان کرده است. (3)

ص: 25

4. در آغاز قرن چهارم قمری، حسن بن محمد نیشابوری (م 406 ق) کتابی با عنوان «عُقلاءالمَجانین» نگاشت و در آن بابی را به بهلول اختصاص داد.(1) در این باب 20 روایت - که گاه با شعر همراه ا ند - و نیز 80 قطعه شعر مستقل آورده است. در این روایات، بهلول گاه دیوانه سرگردانی معرفی شده است(ظاهراً همیشه در کوفه) که کودکان کوی و برزن به آزارش می پردازند؛(2) در 4 روایت، با خلیفه هارون برخورد می کند و در عین دیوانگی(بر چوبی سوار است) او را چنان پندهایی می دهد که بغض گلوی خلیفه را می گیرد. در این داستان، مضمونِ تقریباً جهانی «بیزاری فیلسوف از پادشاه» دوباره تکرار شده است و یک بار نیز اندرز او را حدیثی نبوی (با ذکر اسناد) کمال می بخشد.

5. علی بن محمد بن عباس ابوحَیّان توحیدی(م 414 ق)، دانشمند، ادیب و فیلسوف ایرانی سده چهارم هجری قمری و شاگرد ابوسلیمان سجستانی است. مؤلف کتاب «البصائر و الذخائر» محتوای کتاب، شامل؛ آنچه توحیدی از مجالس به یاد داشته و به اصطلاح از سماع و استماع به دست آورده است. کتاب، دربردارنده اعلام، وقایع و ایام، قبایل و امم و طوایف و جماعات و فرق، امثال و ... می باشد. که ابوحَیّان در بخش اعلام در مورد بهلول مواردی را دز خصوص زندگی نامه و حکایتهایی از ایشان را مطرح کرده است.(3)

6. پس از نیشابوری، منصور بن حسین آبی(م 421 ق) در کتاب «نَثرُ الدُر فی المحاضرات»، روایاتی دربارۀ بهلول نقل می کند(4) که 9 مورد از آن روایات - با اندکی اختلاف - در عقلاءالمجانین نیز آمده است. اما روایات حسین آبی، فضای زاهدانه و گاه

ص: 26

@صوفیانه بهلول را از دست داده و به داستان های مضحک و گاه مبتذل تبدیل شده است.

7. ابوابراهیم اسماعیل مستملی بخاری(م 434 ق) در کتاب «شرح التعرف لمذهب التصوف»، که از ویژگی های این کتابی، آموزه ها و رفتارهای عارفان و صوفیان را به زبان فارسی شرح می دهد بخشی از این کتاب خود را به بهلول اختصاص داده و او را نماد فرزانه ای که مردم سخنانش را درنمی یابند، به تصویر کشانده است.(1)

8. ابوالقاسم حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (م 502 ق)در کتاب «محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء» که موضوع این کتاب کشکول گونه است، مباحثی ادبی و تاریخی و اخلاقی و اعتقادی با رایحه ظرافت و طنز بیان کرده است، در این کتاب در خصوص ویژگی های بهلول و کیفیت برخورد بهلول با هارون الرشید و موعظه هایی که هارون داشته مباحثی مطرح کرده است.(2)

9. شیخ تاج الدین محمد بن محمد بن حیدر شعیری(م 508 ق) وی از فقها و علمای بزرگ شیعه در قرن ششم بوده است. شعیری صاحب کتاب «جامع الأخبار» می باشد. این کتاب مجموعه ای از روایات اهل بیت(علیهم السلام) درباره اصول دین، موعظه و نکات اخلاقی است که از مصادر کتاب مهمی چون بحارالانوار شمرده شده است. شعیری در کتاب در حکایتی از بهلول یاد کرده است.(3)

10. محمد بن علی بن شهر آشوب سَرَوی مازندرانی (م 588 ق) معروف به ابن شهر آشوب و ملقب به «رشیدالدین» فقیه، محدث و عالم شیعی در قرن ششم هجری است. صاحب کتاب «مَناقِبُ آلِ أبی طالب» مشهور به المناقب، کتابی عربی درباره

ص: 27

مناقب (اوصاف نیکو) و فضایل معصومین(علیهم السلام) می باشد. ابن شهر آشوب در این اثر خود حکایتهایی از بهلول نقل کرده است.(1)

11. ابوالفرج عبدالرحمن بن علی ابوالفضائل جمال الدین بغدادی(م 592 ق)، معروف به ابن جوزی مؤلف کتاب «صفةالصفوة» تلخيصى است از كتاب «حلية الأولياء و طبقات الأصفياء» اثر ابونعيم اصفهانى، که این کتاب در شرح حال بزرگان علمى است. اين كتاب، از جمله مهم ترين كتب طبقات نگارى صوفيان در قرن ششم محسوب شده. جمال الدین بغدادی در کتاب خود از بهلول به عنوان یکی بزرگان علمى و زهاد یاد کرده است. (2)

12. ابوالفرج عبدالرحمن بن علی ابوالفضائل جمال الدین بغدادی(م 592 ق)، معروف به ابن جوزی صاحب کتاب «اخبار الظراف و المتماجنین» این کتاب، مجموعه ای از حکایات و داستان های کوتاه است که به زبان عربی نوشته شده است. آنچه باعث اهمیت این کتاب شده است، مستند بودن حکایات و روایات آن می باشد. مباحث کتاب، حول اخبار و حالات افراد و نوادر روزگار می باشد؛ کسانی که به تقوا، زیرکی، ظرافت، شوخ طبعی معروف می باشند، نویسنده، در ابتدا به بررسی معنای واژگانی همچون، مجنون، ظریف، نوادر پرداخته و در ادامه، به گوشه ای از حالات و حکایات برخی از این افراد که بدین اوصاف مشهور شده اند، اشاره کرده است. کوتاهی عبارات، شیرینی بیان و نکته سنجی

مؤلف، از ویژگی های این کتاب می باشد. مؤلف در کتاب خود نام واقعی بهلول را بیان کرده(3) و در بخشهایی دیگر از کتاب به حکایتهای بهلول می پردازد.(4)

13. روزبهان ابومحمدبن ابی نصربن روزبهان بقلی فسایی شیرازی(م 606 ق)،

ص: 28

معروف به «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس» عارف اهل فارس بود. مؤلف کتاب «شرح شطحیات»، در موضوع عرفان نظری و عرفان عملی است.

روزبهان در اين كتاب خود علاوه بر گفتارهای رمزی صوفیان به بسیاری از آیات قرآن و احادیث نبوی و علوی استناد کرده است.

روزبهان، بعد از شرح و تفسیر معنای شطح، ابتدا، به شطح نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلّم) و صحابه وی اشاره کرده، سپس شطحیات هر یک از عرفا را مورد بررسی قرار می دهد و در قسمتی از کتاب مذکور حکایتهایی از بهلول نقل کرده است.(1)

14. فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری(م 618 ق) صاحب کتاب«مصیبت نامه» این کتاب در بیان مصیبت ها و گرفتاری های روحانی سالک و مشتمل است بر حکایات جذاب و خواندنی. عطار در این کتاب حکایتهایی در مورد بهلول از قبیل علت دیوانگی، مناظرات با خلیفه وقت، درخواست پند و موعظه هارون از بهلول را به صورت شعر بیان داشته است.(2)

15. محمّد بن علی بن محمّد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طائی معروف به محیی الدین ابن عربی(م 638 ق) در کتاب «فتوحات مکیّه» یا گشایش های مکّی با نام «کامل الفتوحات المکیة فی معرفة أسرار المالکیة والملکیة»، اين كتاب،

دائرةالمعارفی از ماوراءالطبیعه، الهیات، کیهان شناسی، انسان شناسی روحانی، روانشناسی و فقه می باشد و مباحث آن مشتمل است بر: معانی درونی شعائر اسلامی، منازل سالکین در سیرالی الله و فی الله و غيره مي باشد که در قسمت منازل سالکین، بابی با نام «بهالیل» گشوده و در آنجا در مورد بهلول مطالبی را

بیان کرده است.(3)

ص: 29

16. محمد بن ابراهیم بن یحیی انصاری(م 696 ق) معروف به جمال الدین وطواط ادیب و نویسنده علوم مصری، صاحب کتاب «غُرَرُ الخصائص الواضحة و عُرر النقائص الفاضحة»، ویژگی این کتاب بیان حالات مشاهیر صدر اسلام است، که در این کتاب به حالات و حکایات بهلول اشاره شده است.(1)

17. مولانا مجدالدین خوافی(م 740 ق) از علما و عرفا و شعرا و نویسندگان نیمه اول قرن هشتم هجری، مؤلف کتاب «خارستان» که بعدها به «روضه خلد» معروف شد. مولانا مجدالدین خوافی، این کتاب را در باب مسائل اخلاقی و اجتماعی و عرفانی نوشته. بنابر آنچه در شرح حال این نویسنده آمده است، بیست سال از وطنش مهاجرت کرده و آنگاه به خواف برگشته است و به تاثیر از گلستان سعدی به نوشتن این اثر (روضه خلد) پرداخته است. روضه خلد شامل هجده باب دارد که هر باب با توضیحاتی راجع به موضوع همان باب آغاز و سپس با بیان حکایاتی مرتبط با آن ادامه پیدا می کند. حکایات موجود در این کتاب همانند کتاب گلستان به نثر آمیخته به نظم می باشد. (2)همچنین چهارصد و بیست حکایت و بیش از دو هزار و صد بیت شعر را شامل می شود. در میانه حکایت های روضه خلد، آیات و احادیت و اخباری نیز استفاده شده است كه بجا و شایسته از آنها بهره برده شده است.

18. حافظ ابن النجار البغدادي(م 749 ق) صاحب کتاب «المستفاد من ذيل تاريخ بغداد» این کتاب در وصف و شرح حال مشاهیری از جمله: فقیهان، اصولیان، قاضیان، قاریان، مفسران، متکلّمان، واعظان، زاهدان، صوفیان، ادیبان، شاعران، داستان سرایان، آموزگاران، نویسندگان، خطّاطان، منطق دانان،

پرداخته و در شخصیت بهلول را در باب زاهدان بیان کرده است.(3)

ص: 30

19. صلاح الدین خلیل بن ایبک بن عبدالله الصفدی(م 763 ق) ادیب، شاعر، نویسنده و مورخ بزرگ اسلامی و مؤلف کتاب «الوافی بالوفیّات»است. این کتاب مجموعه زندگی نامه های 14 هزار تن از علما اسلام، است. صفدی در بخشی از این کتاب را به زندگی نامه و حکایت هایی از بهلول اختصاص داده است.(1)

20. ابْن شاکر کُتُبی، صلاح الدین ابوعبدالله محمد بن شاکر بن احمد بن عبدالرحمان بن شاکر(م 764 ق) تاریخ نگار و ادیب دمشقی بود که حاجی خلیفه لقب او را فخرالدین یاد کرده است. صاحب کتاب «فوات الوفیات و الذیل علیها» كتاب مذکور شرحی است بر کتاب مشهور «وفیات الاعیان ابن خلکان» ابن شاکر در کتاب خود اشاره کرده که چون ابن خلکان شرح حال هیچ یک از خلفا را ذکر نکرده و در تراجم برخى از فضلای معاصرِ خود به اجمال گراییده، وی به تکمیل آن پرداخته است. ابن شاکر در این کتاب، علت جنون بهلول، عاقل بودن بهلول، چند حکایت از بهلول را نقل کرده است.(2)

21. عبدالله بن اَسعد یافعی که به یافعی شهرت یافته (م 768 ق)(3) دانشمند صوفی، فقیه، تاریخ نگار و نویسنده پُراثر عربی یمنی که به سبب اقامت

طولانی اش در مکه و مدینه، به نزیل الحرمین معروف شده است. او را فقیهی زاهد وصف کرده اند که بسیار به ابن عربی تعظیم می گذارد و به آرای صوفیان نزدیک بود. یافعی صاحب کتاب «روض الریاحین فی حکایات الصالحین» که نام دیگر این اثر «نزهة العیون للنواظر و تحفة القلوب و الخواطر»، که کتاب اصلی اوست و در آن، شرح حال پانصد صوفی را نوشته است. فصل اول، مقدمه ای است در فضایل اولیا و صالحان. فصل دوم، اثبات

ص: 31

کرامت اولیاء. فصل سوم، پاسخ فقهایی است که کرامات اولیا را انکار می کنند. فصل چهارم، در بیان مذهب و عقاید اولیاء، و خاتمه هم در توحید خداوند رحمن است. یافعی در کتاب خود، از بهلول به عنوان مرشدی حکیم و بذله گو که برای موعظه دیگران حتی خلفای وقت که دیگران توان تذکر به آنها را نداشته اند، از هیچ موعظه ای کوتاهی نمی نمود یاد کرده است.(1)

22. ابوالفضل شهاب الدین احمد بن علی بن محمد الکنانیّ العسقلانی(م 852 ق) معروف به اِبن حَجَر عَسقلانی ، از علمای بزرگ حدیث و فقه شافعی، است. مؤلف کتاب«تعجيل المنفعة بزوائد رجال الأئمة الأربعة» همان طور که از اسم کتاب مشخص است، کتاب رجالی می باشد که در بخشی از این کتاب شخصیت بهلول را از نظر وثاقت مورد بحث قرار داده است و چند حکایت از ایشان نقل می کند.(2)

23. شهاب الدین ابوالعباس احمد بن بدرالدین محمد بن شمس الدین محمد بن نورالدین علی بن حجر هیتمی سعدی انصاری(م 974 ق) فقیه، عالم شافعی، مؤلف کتاب«الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة» است. مؤلف در مقدمه کتاب می نویسد که از او خواسته شده بود تا کتابی در حقانیت

خلافت ابوبکر و عمر بنویسد، به همین مناسبت این کتاب را تألیف نمود که به مناسبتی در این کتاب بهلول را معرفی و چند حکایت از وی نقل کرده است.(3)

در قرن یازدهم قمری در ادبیات دینی ایرانی، شخصیت بهلول از نظر پارسایی، مجاهدت در راه آیین تشیع و فضایل عرفانی شکل نهایی می یابد به نحوی ک-ه بهلول

ص: 32

مشهور به دانا، عاقل ی-ا مجنون، نام شخص-یتی است ک-ه در ادبیات عامیانه ایران شهرت بسیار پیدا نمود.

24. سید نورالله حسینی شوشتری(م 1019 ق) معروف به قاضی نورالله شوشتری یا شهید ثالث، که او قاضی القضاة هند بود، صاحب کتاب «ﻣَﺠﺎﻟِﺲُ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ» این کتاب در دوازده «مجلس» تدوین شده و هر مجلس حکم یک فصل از کتاب را دارد. شوشتری در هر مجلس، به گوشه هایی از تاریخ اسلام، تشیع و ایران پرداخته و برخی از بزرگان تصوف، متکلمان، مشاهیر، حکما و شعرا را معرفی کرده است. اين کتاب از حیث اعتبار به قدر در بین علماء معتبر واقع شد که منبعی ﺑﺮﺍﻯ ﻛﺘﺐ ﺭﺟﺎﻟﻰ ﺷﻴﻌﻪ مانند ﺍﻋﻴﺎﻥ ﺍﻟﺸﻴﻌه، ریحانة الادب، روضات الجناتﻭ ریاض العلماء قرار گرفت.

سید نورالله حسینی شوشتری در اين كتاب ذیل عنوان «شیخ فاضلِ واصل» روایات تازه ای دربارۀ بهلول نقل می کند.(1) در این روایات، بهلول مردی دانشمند و فرزانه است که آثار دیوانگی در رفتار و کردارش کمتر پیداست. مؤلف روایات خود را به استناد حمدالله مستوفی(2) با این اطلاعات آغاز می کند که بهلول خویشاوند هارون، و شاگرد خاص امام جعفر صادق(علیه السلام) و مردی پرهیزکار بود. سبب تظاهر او به دیوانگی نیز آن بود که به توصیه آن حضرت خواست از اجرای فرمان نابخرادانه هارون بگریزد.

25. بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی(م 1030 ق) مؤلف کتاب «الکَشْکول» معروف به «کَشْکول شیخ بهائی» که از مشهورترین تالیفات شیخ بهایی است. این کتاب بصورت جُنگی آزاد، شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه بهایی است که برخی از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان ها و کتاب های مورد علاقه اش بوده اند. این مطالب اغلب بی هیچ نظم خاصی به دنبال هم آمده اند. در این

ص: 33

کتاب اشعار گوناگون عرب و فارسی، فرازهایی حکیمانه و اشاره به جملات ناب و نغز حکما و عرفا و علمای اخلاق اسلامی، ایرانی و یونانی بخش های مختلف کتاب را تشکیل می دهد. در قسمت های مختلف این کتاب داستانهائی به صورت طنز آمیز از بهلول نقل کرده است.(1)

26. سید نعمت اللّه جزایری(م 1112 ق) مشهور به محدث جزایری، از علمای شیعی قرن یازدهم و دوازدهم و از شاگردان عالمانی همچون علامه مجلسی، آقا جمال خوانساری، ملامحسن فیض کاشانی و شیخ حر عاملی بود. صاحب کتاب «الأنوار النعمانیة»، این کتاب در شرح احوالات آدمی از پیش از تولد تا پس از مرگ است که در سه باب تدوین شده است، به این ترتیب: در احوال پیش از تولد، از تولد تا وفات و احوال پس از مرگ و عالم آخرت . سید نعمت اللّه جزایری در این کتاب داستانهایی از خوش بیانی بهلول در متوجه کردن مردم به خداوند را بیان داشته است.(2)

27. سید نعمت اللّه جزایری (م 1112 ق) صاحب کتاب«زَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع» این کتاب مشتمل بر حقایق تاریخی دقیق در خصوص خلفاء سه گانه و مناقب اهل بیت(علیهم السلام) و حقایق حکومت امویان و عباسیان است.کتاب مذکور جُنگ مانندی است در بیان مطالب

گوناگون ادبی، نکات تفسیری و شرح احوال پاره ای از مشایخ و استادان است. سيد نعمت الله، بخشی از کتاب مذکور را به معرفی بعلول(3)

و بخشي را به حكايات بهلول در مواجه با هارون الرشید و دیگران قرار داده است. (4)

ص: 34

28. سید نعمت اللّه جزایری(م 1112 ق) صاحب كتاب «ریاضُ الاَبْرار فی مَناقب الائمّة الاَطْهار» کتابی عربی است. این اثر در سه جلد بوده که جلد اول درباره پیامبر اکرم و امام علی(علیهم السلام)، جلد دوم درباره حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، حسنین تا امام یازدهم(علیهم السلام) و جلد سوم اختصاص به امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) دارد. این اثر، گرایشی حدیثی دارد. مؤلف محترم در این کتاب خود حکایتهای از بهلول نقل کرده است.(1)

29. سید عباس مکی حسینی موسوی(م 1180 ق)، مؤلف کتاب «نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس» کتاب مذکور مجموعه ای است از نکته های مختلف تاریخی، تفسیری، ادبی، لطایف و ظرایف، شعر، شرح حال علما و پادشاهان و... که به شکل کشکول جمع آوری شده كه نویسنده، کتاب خود را با بیان مسائل توحیدی و عقاید شیعه آغاز کرده است. در این کتاب به معرفی بهلول(2) و بيان چند داستان و لطیفه پرداخته است. (3)

30. ملا عبدالله بحرانی(م قرن 12 ق) که از محدثان و متکلمان امامیه می باشد.(4)

در اصفهان به کسب علم و دانش پرداخت و از استادان به نام و فرهیخته همچون علامه محمد باقر مجلسی(رحمه الله) کسب علم نمود و به عنوان شاگرد علامه شناخته شد.(5) ملا عبدالله بحرانی «عوالم العلوم و المعارف و

الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال» کتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق،

ص: 35

سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار(علیهم السلام) با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. مؤلف در این اثر در مورد شخصیت بهلول و عدم جنون وی(1) مباحثی را مطرح و از ایشان چند حکایت نقل کرده است.(2)

31. در قرن چهاردهم قمری روایات مربوط به بهلول در آثار شیعی ایران بازهم فزونی می یابد، سید محمّدباقر خوانساری (م 1313 ق) در کتاب «رَوضاتُ الجَنّات فی اَحوالِ العُلماء و السادات» کتابی در شرح حال بزرگان و سادات به ویژه علمای شیعه، که شامل معرفی علما، فلاسفه، عرفا، ادبای گذشته تا زمان نویسنده و همه مشاهیر و اعلام، است. مؤلف کتاب، در ابتداء دلیل جنون نمایی بهول و سپس حکایتهایی از نورالله شوشتری در مورد بهلول و به دنبال آن حکایتهایی جدید از عاقل مجنون نما در کتاب «روضات الجنات» خود ذکر می کند. (3)

32. میرزا حبیب الله خویی(م 1324 ق)(4) فقیه، ادیب و عالم امامی قرن سیزدهم و چهاردهم و صاحب کتاب «مِنْهاجُ البَراعُة فی شَرْح نَهجُ البَلاغَة» که اثری به زبان عربی در شرح نهج البلاغه است. از ویژگی های این کتاب، ذکر سند خطبه، نامه و حکمت های نهج البلاغه و اشاره به برخی حوادث تاریخی است. مرحوم خویی در کتاب خود در مورد بهلول حکایت هایی را نقل کرده است.(5)

ص: 36

33. عباس بن محمد رضا القُمی، مشهور به شیخ عباس قمی(م 1359 ق)(1) عالم شیعه قرن چهاردهم قمری است. ایشان محدّث، مورخ و خطیب بود که مفاتیح الجنان و منتهی الآمال از مشهورترین تألیفات وی است. شیخ عباس قمی صاحب کتاب «سَفینَةُ البِحار و مَدینَةُ الحِکَمِ و الآثار مَعَ تَطبیقِ النُّصوصِ الواردَة فیها عَلی بِحارِالأنوار» معروف به «سفینة البحار» که یکی از جوامع حدیثی شیعه می باشد. مؤلف، با هدف ارائه فهرستی موضوعی و مرتب شده بر اساس الفبا، احادیث کتاب «بحار الأنوار» مرحوم علامه مجلسی را در بیش از 1700 موضوع، دسته بندی کرده است. محدث قمی در کتاب «سفینة البحار» در ابتداء به معرفی شخصیت بهلول پرداخته(2) و سپس چند حکایت، خصوصاً در دفاع از تشیع و محب ائمه بودن ایشان نقل کرده است.(3)

34. میرزا مُحمّدعَلی مُدرّس تَبریزی (م 1373 ق) مشهور به مدرس خیابانی از عالمان قرن چهاردهم قمری، صاحب کتاب «رَیحانَةُ الاَدَب فی تَراجمِ المَعروفینَ بالکُنیةِ اَوِ اللّقَب»، كتاب به زبان فارسی و در شرح حال و آثار دانشمندان، عارفان، فیلسوفان، ادیبان و شاعران اسلامی است که به لقب و کنیه شهرت دارند.(4) مدرس تبریزی در کتاب «ریحانة الادب» بخشی را به زندگی نامه بهلول، حکایتها و بذلگویی های آن اختصاص داده است.(5)

ص: 37

35. سید محسن امین حسینی عامِلی(م 1371 ق) که فقیه، ادیب و شرح حال نگار شیعی و صاحب کتاب «أعْیانُ الشّیعة»، که به نوشته مؤلف در مقدمه کتاب، دائرةالمعارفی است در شرح حال امامان شیعه و همه بزرگان شیعه از صدر اسلام تا زمان حیات مؤلف که شامل شرح حال صحابه پيغمبر، تابعين، تابعين تابعين،

علما، راويان احاديث، محدثان، قرّاء، مفسران، فقها، حكما، متكلمان، منطقيين، رياضى دانان، نحويين، صرفيين، لغويين، و دانشمندان علم معانى و بيان، نسب دانان، پزشكان، شعرا، اديبان، عرفا، وعاظ، پادشاهان، وزرا، امرا، نويسندگان، قضات و رؤسا اعم از مردان و زنان با ذكر تاريخ تولد و وفات و اخبار و لطيفه ها و پاره اى از نثر و نظم آنها، در اعیان الشیعه ذکر شده است. چنانکه مؤلف تصریح کرده، نام ها، نام پدران شخصیت ها، شهرها و کشورهای شان، به دقت آورده شده است. این کتاب جامع ترین تذکره و یا دانشنامه در احوالات بزرگان شیعه در دولت های اسلامی و شرح عقاید تشیع در اصول و فروع دین است. مؤلف در کتاب خود به زندگی نامه بهلول و چند حکایت وی اشاره کرده است.(1)

36. خیرالدّین زِرِکْلی(م 1397 ق) نویسنده، شاعر، تاریخ نگار و زندگی نامه نویس برجسته سوری بود. مؤلف کتاب «الأعلام» نام کامل آن «قاموس تراجم لأشهرالرّجال و النِساء من العَرَب و المُستعرِبینَ و المُسِتشرقینْ» به معنای: فرهنگ زندگی نامه ای پرآوازه ترین مردان و زنان عرب، مستعرب و شرق شناس، است. گزینش سرشناسان نزد او برپایه: خلافت، امارت، وزارت، و قضاوت بوده که اثری از آنان مانده. کتاب خود را نه برحسب شهرت، لقب،کنیه، بلکه برپایه نام کوچک مدخل داده است. زركلي در کتاب خود به زندگی نامه بهلول و حالات رفتاری ایشان اشاره هایی دارد.(2)

ص: 38

نتیجه: ابو وُهَیب بُهلول بن عمر صیرفی معروف به بهلول، طبق نقلیات تاریخی ايشان از شیعیان (به دلیل اینکه در جاهای مختلف از امامت امام علی(علیه السلام) دفاع و حتی مناظراتی در این مورد از ایشان نقل شده است.) و از شاگردان و اهل حدیث(راويان ائمه) و محبان امام صادق و امام موسی

کاظم: بود که به جهت آلوده نشد در دستگاه ظلم آن زمان خود را به حالت جنون زد. اما در عین مجنون بودن، حقیقت را بیان و از ارشاد نمودن دیگران حتی خلفای وقت دست برنداشت و سعي در بیداری نفس سرکش و غافل اطرافیان خود بوده که علمای شیعه وی را مدح نموده و نسبت به ایشان توجه خاصی داشته اند و در تألیفات خود، زندگی نامه وی و حکایتهایی پندآموز و در مورد ویژگی های شخصي آن مطالبی را بیان کرده اند.

ص: 39

«دروغ میگویی، زیرا خداوند در کلام مجیدش میفرماید: «وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ»(1) و کسانی که ایمان به خداوند و پیامبران او آورده اند، آنها همه، صدّیق میباشند. پس با این همه مؤمنی که در زمان ابوبکر بودند چطور میشود فقط صدیقیّت را به ابوبکر اسناد داد؟ عدوی گفت: «او را صدّیق میگفتند برای آنکه او اول کسی بود که به پیامبر6 ایمان آورد.»

بهلول گفت: «این جواب تو از دو جهت باطل است، هم از جهت لغت، زیرا لغتاً به کسی که اول به کسی دیگر ایمان آورد صدّیق نمیگویند و هم از این جهت باطل است که به شهادت تمام مسلمین، ابوبکر اول کسی نبوده که اسلام آورده، بلکه اسلام اورا در مرتبه پنجم یا هفتم گفتهاند.» «عمر بن علاء عدوی» دید، الان است که آبروی او در مجلس ریخته شود، لذا خلط در مباحثه کرد و از بهلول پرسید: «از امام زمانت بگو.» بهلول گفت: «إمامی مَنْ سبَّح فی کَفِّهِ الحِصی وَ کَلَّمَهُ الذّئبُ اذا عَوی و رُدَّت الشَّمْسُ لهُ بَیْنَ الَمَلاءِ وَ اوجَبَ الرَّسولُ عَلیَ الخَلْقِ لهُ الوَلا، فذْلکَ إمامی و إمامُ الْبرّیاتِ» امام من کسی است که سنگ ریزه در دست او تسبیح میکند و گرگ با او سخن میگوید و خورشید در ما بین مردم پس از غروب کردن بخاطر او دوباره طلوع میکند و ولایت او را پیغمبر(صلیالله علیه وآله وسلم) در میان مردم بارها تصریح کرده و جمیع صفات پسندیده در او مجتمع و از جمیع صفات رذیله مبرّا است، آن شخص، امام من و امام تمام مردم است. عمر عدوی گفت: وای بر تو ای بهلول! امیرالمومنین هارون را تو، امام خویش نمیدانی؟

بهلول گفت: «وای بر تو ای ملعون! تو میگویی هارون از این اوصاف که بر شمردم خالی است؟ پس تو دشمن خلیفهای و به دروغ او را خلیفه می خوانی.» «محمد بن سلیمان عباسی» از مناظره بهلول خندهاش گرفت و او را تحسین کرد و به عمر عدوی

ص: 41

گفت: «رسوا شدی، دیگر حرف نزن» و او را از مجلس بیرون کرد و آنگاه با بهلول در امر خلافت صحبت کرد و بهلول حقانیّت علی(علیهالسّلام) را به او اثبات کرد. و گفت فهمیدم که تو اهل فضل و دانش هستی و تو صاحب عقلی و دیوانه آن کسی است که تو را دیوانه بخواند.(1)

در مقابل دستورات دینی ناچیز می شمرد و در تمام غزوات خود از پیش قراولان لشکر بود و هرگز دیده نشد که در جنگی پشت به دشمن نماید و در این خصوص از آن حضرت سؤال نمودند که در غزوات ملاحئه جان خود را نمی فرمایید و خداي نخواسته ممکن است ازعقب سر قصد جان شما را بنمایند.

در جواب فرمودند: جنگ من براي دین خدا است و ذره اي هوا و هوس و سود و غرض شخصی در کار نیست و جان من در ید قدرت الهی است و چنانچه کشته شوم به خواست خدا و به راه خدا بوده و چه سعادت و لذتی از این افضل تر که در راه خدا کشته شوم و در جوار مردان خدا و مؤمنین راه حق و حقیقت جاي گیرم و نیز آن حضرت در موقعی که امیر و خلیفه مسلمین بود شب و روز آسایش نداشت و تمام وقت شریف خود را صرف امور مسلمین و عبادت خداوند متعال می نمود و دیناري از مال مسلمین و بیت المال را بیهوده صرف ننموده و حتی عقیل برادر او که عائله زیادي داشت خواهش نمود که حق او را از بیت المال غیر از آنچه که به او می رسد دهد، حضرت خواهش او را رد نمود، عقیل اصرار نمود آن حضرت عقیل را به خانه خود دعوت نمود و چون عقیل به خانه حضرت رفت و وضع زندگی امیر و خلیفه مسلمین را دید دیگر شرم نمود که خواهش خود را تکرار نماید و نیز به تمام حکام دستور می داد که به مردم ظلم ننمایند و با عدالت و انصاف بین آنها حکم نمایند و هر حاکمی که ذره اي ظلم و ستم روا می داشت بر او سخت می گرفت و او را فوراً معزول می نمود و او را از مجازات معاف نمی کرد اگر چه از نزدیک ترین بستگانش بود.

هارون از شنیدن این مطالب منفعل و مسجل شد و خواست دل بهلول را به درد آورد گفت: پس با این همه فضل و کرامت چرا او را کشتند؟ بهلول جواب داد: بیشتر مردان راه حق و حقیقت را کشتند مانند داوود و یحیی و هزاران پیامبران و نیکوکاران در راه خدا مجادله می فرمودند. هارون گفت الحال کشته شدن علی(علیه السلام) را برایم تعریف

ص: 43

نما. بهلول گفت: از حضرت امام زین العابدین(علیه السلام) روایت شده که چون ابن ملجم قصد قتل علی(علیه السلام) را کرد دیگري را با خود آورده بود، آن ملعون به خواب

عمیقی فرو رفته بود و نیز خود ابن ملجم هم به خواب بود و چون امیرالمومنین وارد مسجد شد خفتگان را بیدار فرمود تا مشغول نماز شوند.

چون اقامه نماز نمود و به سجده رفت ابن ملجم ضربتی به سر آن حضرت زد و آن ضربت به جایی اصابت نمود که قبلاً عمرو بن عبدود در جنگ بر سر مبارك آن حضرت زده بود و از این ضربت فرق تا به ابروي آن حضرت شکافته شد و چون شمشیر آن ملعون با زهر آلوده بود پس از سه روز دار فانی را وداع نمود و در ساعت آخر روي به جانب فرزندان خود کرد و فرمود: رفیق اعلا و صحبت انبیاء اوصیا بهتر است برای دوستان خدا از دنیای بی بقاء اگر من از این ضربت کشته شوم قاتل مرا جز یک ضربت نزنید چون او یک ضربت به من زده است و بدن او را قطعه قطعه ننمایید این را فرمود و ساعتی مدهوش شد. چون به هوش آمد باز فرمود که در این وقت رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) را دیدم که مرا تکلیف رفتن می کند و فرمود که فردا نزد ما خواهی بود. این بگفت و از دنیا رحلت فرمود و در آن ساعت آسمان متغیر گردید و زمین بلرزید و صداي تسبیح و تقدیس از میان هوا به گوش مردم رسید و همه دانستند که صداي ملکوت است. (1)

عمارتهای بلند و قبرستان کرد و گفت این قصرهای بلند از کسانی است که فعلا در زیر خاک تیره در این قبرستان خوابیده اند. چه حالی خواهی داشت ای هارون، روزی که برای بازخواست در پیشگاه حقیقت و

عدل الهی بایستی و خداوند به اعمال و کردار تو رسیدگی کند. با نهایت دقت از تو حساب بگیرد و چه خواهی کرد در آن روزی که خداوند جهان به اندازه ای دقت و عدالت در حساب بنماید که حتی از هسته خرما و پرده نازکی که آن هسته را فرا گرفته و از آن نخ باریکی که در شکم هسته است و از آن خط سیاهی که در کمر آن هسته می باشد بازخواست کند. و در تمام این مدت تو گرسنه و تشنه و برهنه باشی در میان جمعیت محشر، روسیاه و دست خالی. در چنین روزی خواهی شد و همه به تو می خندند، هارون از سخنان بهلول بی اندازه متأثر شد و اشک از چشمانش فرو ریخت. (1)

بخشندگی است. بهلول گفت این بخشندگی در دنیا است، اما بخشندگی در دین چیست؟ گفتم گذاشتن جوانی در طاعت و بندگی خداوند است. بهلول پرسید، آیا پاداشی هم می خواهید؟ گفتم بله، در مقابل هر یکی ده تا می خواهم. بهلول گفت این بخشندگی نیست، بلکه تجارت است. عبدالرحمن پرسید، سخاوت و بخشندگی در نزد تو چیست؟ گفت آن چه به قلب تو خطور بکند و تو در مقابل آن همان را بخواهی.(1)

چند نفر را بر من بگمار تا ببینند چگونه خرید و فروش می کنم، اگر از من درایت و صلاحیت را دیدید، ما بقی پول را به من بدهید و اگر صد درهم را بیهوده خرج کردم مابقی را به من ندهید. قاضی درون کیسه صد درهم قرار داد و به بهلول داد. بهلول پولها را گرفت و با سرگردانی جایی را پیدا کرد و پولها را دفن کرد و بعد از مدتی پیش قاضی آمد در حالی که قاضی در مجلس حاکم بود. قاضی به بهلول گفت با پولهایت چه کردی؟ بهلول جواب داد خداوند قاضی را عزیز بدارد، آنها را در راه خدا انفاق کردم و اگر نظر قاضی این باشد که از مال خود صد درهم درون این کیسه

گذاشته تا کیسه به همانجا که بود برگردد. قاضی گفت از آنچه از تصرف تو گرفته ام نفرت داری؟ گفت نه برای همین نزد تو دو شاهد آورده ام و شاهدین شهادت دادند و قاضی از مال خود صد درهم درون کیسه برای بهلول گذاشت. (1)

رفتن کرد آشپز جلو آمد و مطالبه پول نمود بین آنها مشاجره شد و اتفاقاً بهلول آنها را دید و جلو آمد و اعرابی از بهلول خواست قضاوت کند. بهلول به آشپز گفت: این مرد از خوراکهای تو خورده است یا نه. آشپز گفت: از خوراک نخورده ولی از بو و بخار آن استفاده نموده است. بهلول به آشپز گفت: درست گوش بده و بعد سکه از جیبش بیرون آورد یکی یکی آنها را نشان آشپز می داد زمین می انداخت و برمی داشت و به آشپز گفت صدای پول ها را تحویل بگیر آشپز با کمال تحیر گفت: این چه قسم پول دادن است؟ بهلول گفت مطابق با عدالت و قضاوت

من، کسی که بخار و بوی غذا بفروشد باید در عوض هم صدای پول را دریافت کند.(1)

خلیفه بهلول را دید، بسیار عتاب کرد و گفت : ای دیوانه بی ادب! تو چه حق داری که بر امام زمان ادعای زیادتی و تعدی نمایی؟

بهلول گفت: ای خلیفه این مرد سه مسئله بیان نمود و سه مسئله او را به کلوخی حل نمودم. اگر چنانچه خلیفه توجه فرمایند و گوش دهند، معلوم می شود که کمترین، نسبت به او بی ادبی نکرده ام، جز اینکه جواب مسئله او را گفته ام. خلیفه گفت: بیان کن تا بدانیم. بهلول رو به استاد معتزلی کرد و گفت: ای معتزلی! تو خود گفتی که شیطان در روز قیامت غذاب نمی رسد، زیرا که

دوزخ آتش است و شیطان هم جنس آتش است، جنس از جنس هم نوع خود آسیب نمی بیند. معتزلی گفت: بله. بهلول گفت: این کلوخی که بر سر تو زدم، چه جنس بود؟ گفت: خاک. بهلول گفت: پس چرا چون که بر سر تو زدم به تو ضرر رساند؟ مگر تو و خاک از یک جنس نیستید؟ معتزلی ساکت ماند.

باز بهلول گفت: تو خود نگفتی که فردای قیامت خدا را می توان دید؟ گفت: بله. بهلول گفت: کلوخی که من بر سر تو زدم درد می کند؟ گفت: بله. بهلول گفت: درد را به من بنما تا ببینم، معتزلی گفت: درد را چگونه توان دید؟ بهلول گفت: درد جزئی از مخلوقات خداست و تو نمی توانی آن را ببینی آن وقت ادعا می کنی که خدا را می توان دید؟ این بار هم استاد معتزلی ساکت ماند و هیچ سخن نگفت. باز بهلول گفت: تو خود نگفتی که خیر و شر هر دو به رضای خداست، انسان کارهایش را از اجبار انجام می دهد؟ معتزلی گفت: بله. بهلول گفت که هرگاه چنین باشد، پس من این کلوخ را به رضای خدا و از سر اجبار بر سر تو زده ام و تو چرا رنجیده ای؟ و حال اینکه به رضای خدا عمل نموده ام. استاد معتزلی خجل مانده و سکوت کرد و برای اینکه بیشتر شرمنده نشود از مجلس بیرون رفت. (1)

ص: 52

خودم هستم و با اشاره دست به سمت مادر جعفر برمکی گفت این دومین دیوانه هست. عیسی با حالتی عصبی فریاد زد: وای بر تو برای مادر جعفر چنین حرفی می زنی؟ بهلول خندید و گفت: صاحب اربده سومین دیوانه هست. هارون از کوره در رفت و فریاد زد: این دیوانه را از قصر بیرون کنید آبرویمان را برد بهلول در حالی که روی زمین کشیده می شد گفت: تو هم چهارمی هست هارون ! (1)

مي روند گفت از براى چه پيش او مي روند گفتند عمر بن عطاى عدوى كه از اولاد عمر بن الخطاب و از علماى زمانست در مجلس او حاضر آمده و مي خواهند تحقيق حال و مبلغ فضل و كمال او نمايند و اگر تو نيز با ما موافقت نمائى ما با او مناظره نمائيم سزاوار خواهد بود بهلول گفت واى بر شما مجادلۀ با عاصى موجب زيادتى جرأت او در عصيان مي شود و صاحبان بصيرت را گاه باشد كه در شبهه اندازد در خداى تعالى شكى نيست و در حق او اشتباه و التباسى نه اگر شما از اهل معارف بوديد قناعت مي نموديد با آنچه از اهل عرفان اخذ آن نموده ايد.(1)

خود را در آتش جهنم بسوزاند. بهلول از جاي خود برخاست و نعره اي کشيد و فرار کرد.(1)

قدردانى نمى كند و حمل بر واجب و وظيفه مى نمايد(كه حتمى است بايد بكند و منّتى به من ندارد)و در شرّ تو هم باز دلش منصرف به شوهر اوّلى گردد. بهلول این سخنان را گفت و شتابان به میان کودکان رفت و مشغول بازی شد. همين كه آن مرد، اين كلام عاقلانه را از آن ديوانه کاملاً عاقل شنيد در شگفت ماند و بهلول را قسم داد كه بيان كند به چه سبب خود را بدين حال انداخته است،گفت شرط ما اين بود چيزى را كه به تو نفعى ندارد نپرسى بالاخره پس از اصرار گفت تكليف قضاوتم كردند قبولش نكردم و اين حال را كه مى بينى بر قضاوت ترجيح دادم.(1)

از پولها ندید. فهمید که پولها را همان کفش دوز که پنجره دکان او رو به خرابه است برده است. بدون آنکه سرو صدایی کند نزد او رفت و کنار او نشست و بنا نمود از هر دري سخن گفتن و خوب که سر کفش دوز را گرم کرد آنگاه گفت رفیق عزیز براي من حسابی بنما. کفش دوز گفت بگو تا حساب کنم، بهلول اسم چند خرابه و محل را برد و اسم هر محل را که می برد مبلغی هم ذکر می نمود تا آخر و آخرین مرتبه گفت: در این خرابه هم که من منزل دارم فلان مبلغ بعد جمع حسابها را از کفش دوز پرسید که دو هزار دینار می شد. بهلول تأملی نمود و بعد گفت: رفیق عزیز، الحال می خواهم یک مشورت هم از تو بنمایم. کفش دوز گفت بفرما.

بهلول گفت: می خواهم این پولها را که در جاهاي دیگر پنهان نموده ام تمامی را در همین خرابه که منزل دارم پنهان نمایم آیا صلاح است یا خیر؟ کفش دوز گفت: بسیار فکر خوب و عالی است و تمام پولهایی را که در

جاهاي دیگر داري در این منزل پنهان نما. بهلول گفت پس فرمایش تو را قبول می نمایم و می روم تا تمام پولها را بردارم و بیاورم و در همین خرابه پنهان نمایم و این را بگفت و فوراً از نزد کفش دوز دور شد.

کفش دوز با خود گفت خوب است این مختصر پولی را که از زیر خاك بیرون آورده ام سرجاي خود بگذارم بعد که بهلول تمامی پولها را آورد به یکبار محل آنها را پیدا نمایم و تمام پولهاي او را بردارم. با این فکر تمام پولهایی را که از بهلول ربوده بود سر جایش گذاشت. پس از چند ساعتی که بهلول به آن خرابه آمد و محل پولها را نگاه کرد دید که کفشدوز پولها را باز آورده و سر جاي خود گذارده است. پولها را برداشت و شکر خداي را به جاي آورد و آن خرابه را ترك نمود و به محل دیگري رفت ولی کفشدوز هرچه انتظار بهلول را می کشید اثري از او نمی دید. بعد از چند روز فهمید که بهلول او را فریب داده و به این ترتیب پولهاي خود را باز گرفته است. (1)

ص: 59

«رحمت خداوند، مطمئناً به نیکوکاران نزدیک است.» هارون گفت: در مورد خویشاوندی و وابستگی ما به رسول الله(صلّی اللّه علیه وآله وسلم) چه می گویی؟ بهلول جواب داد: «فَإِذا نُفِخَ فىِ الصُّورِ فَلا اَنسابَ بَينَهُم»(1) در روز قیامت، هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی میان آنها نخواهد بود و کسی از دیگری احوالپرسی نخواهد کرد؛ بلکه در آنروز از عمل و رفتار انسان می پرسند.

هارون دوباره سؤال کرد: بهلول! پس شفاعت پیامبر(صلّی اللّه علیه وآله وسلم) در مورد امت چه می شود؟ پاسخ داد: «يَومَئذٍ لاتَنفَعُ الشَّفاعَةُ اِلا مَن اَذِنَ لَهُ الرَّحمانُ وَرِضىَ لَهُ قَولا»(2) در روز قیامت شفاعت هیچ کس سودی نمی بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و به گفتار و شفاعتش راضی باشد. هارون: حاجتى دارى برايت رواكنم؟ بهلول: آرى، گناهانم را ببخشى و مرا داخل بهشت گردانى. هارون: اين در اختيار من نيست. لكن اگر قرضى دارى مى توانم قرضت را اداء كنم. بهلول گفت: «الدين لايقضى بدين اد اموال

الناس اليهم» یعنى: دين با دين ادا نمى شود. تو اموال مردم را به صاحبانش برگردان. (3)

اول آنکه تو نمی دانی به چه محتاجم، تا آن را از برای من مهیا سازی. دوم اینکه نمی دانی چه وقت احتیاج دارم تا در آن وقت، وجه را بپردازی. سوم آنکه نمی دانی چقدر احتیاج دارم تا همان مقدار بدهی ولی خداوند تبارک و تعالی که متکفل است این هر سه را می داند آنچه را محتاجم، وقتی که لازم است و به قدری که احتیاج دارم می رساند. ولی با این تفاوت که تو در مقابل پرداخت این وجه، با کوچکترین خطایی ممکن است مرا مورد خشم و غضب خود قرار دهی.(1)

است كه باغهاي داراي درختان داربست دار و بدون داربست پديد آورده است و نيز درخت خرما و زراعتي كه ميوه هاي آن گوناگون است، و درخت زيتون و انار كه همانند و ناهمانندند، از ميوه آن چون ميوه برآورد بخوريد و روز چيدنش حق [بينوايان از] آن را بپردازيد، ولي اسراف نكنيد كه او اسرافكاران را دوست ندارد.

«يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ»(1) اي فرزندان آدم زينت (پوشاك) خود را در هر مسجد برگيريد و بخوريد و بياشاميد ولي اسراف مكنيد چرا كه او اسرافكاران را دوست ندارد. يعنی: (همانا خدا اسراف كاران را دوست ندارد). و اگر از مال حرام است، خيانت كرده اي: «وَ إمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيانَةً فَانْبِذْ إلَيْهِمْ عَلي سَواءٍ إنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْخائِنينَ»(2) و اگر از خيانت قومي انديشناك شدي، تو نيز همسان عهدشان را به سويشان بينداز، كه خداوند خائنان را دوست ندارد. يعني: (همانا خدا، خيانت كاران را دوست ندارد.) (3)

یاجوج و ماجوج و زمین فساد می کنند ایا مالی در اختیارت قرار بدهیم تا میان ما و آن ها سدی قرار دهی؟ مرد گیسو بلند خوشش آمد و برخاست و به او پناه داد و در را بست. (1)

بهلول گفت: آهسته سخن بگو که اگر سگها هم بفهمند این غذا از خلیفه است نخواهند خورد.(1)

بهلول گفت: برخیز که به سمت کربلا برویم تا مزار فرزندان علی مرتضی(علیهم السلام) را زیارت بکنیم. هنگامی که به کربلا رسیدند مزار مطهر امام حسین(علیه السلام) هیچ تغییری نکرده بود و هنگامی که آب به قبر مبارک آن حضرت نزدیک می شد زمین آن قبر مطهر به اذن خداوند از سطح زمین بالا می رفت در این حال زید مجنون به بهلول خطاب کرد ببین و آیه شریفه «يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ؛(1) مى خواهند نور خدا را با سخنان خويش خاموش كنند ولى خداوند نمى گذارد» را قرائت نمود.(2)

ص: 71

حکایاتی هستند که در هیچ یک از منابع قدیم ذکر نشده است که عبارتند از:

و آهو گریخت. بهلول گفت:احسنت، خلیفه برآشفت و فریاد زد: مرا مسخره می کنی؟ بهلول گفت: احسنت من برای آهو بود نه برای خلیفه!

احترام نمود.تا چند روز ارکان دولت و اکابر شهر بغداد به دیدن آن طبیب می رفتند تا اینکه روز سوم بهلول هم به اتفاق چند تن به دیدن آن طبیب رفت و در ضمن تعارفات و صحبتهای معمولی ناگهان بهلول از آن طبیب سوال نمود: شغل شما چه می باشد؟ طبیب چون سابقه بهلول را شنیده و او را می شناخت که دیوانه است خواست او را مسخره نماید به او جواب داد: من طبیب هستم و مرده ها را زنده می نمایم. بهلول در جواب گفت: تو زنده ها را نکش، مرده زنده کردنت پیشکش! از جواب بهلول هارون و اهل مجلس خنده بسیار نمودند و طبیب از رو رفت و بغداد را ترک نمود.

نزدیک به هلاکت رسید او را بیرون آوردند. غلام از آن پس به گوشه ای ازکشتی ساکت و آرام نشست. اهل کشتی از بهلول سوال نمودند در این عمل چه حکمت بود که غلام ساکت و آرام شد؟ بهلول گفت: این غلام قدر عافیت این کشتی را نمی دانست و چون به دریا افتاد فهمید که کشتی جای امن و آرامی است.

گفت: این مرد چه اندازه پست همت است که از یکدرهم هم نمی گذرد. هارون هم از پست فطرتی صیاد بدش آمد و او را صدازد و باز بهلول گفت مزاحم او نشوید. هارون قبول ننمود و صیاد را صدا زد و گفت: چقدر پست فطرتی که حاضر نیستی حتی یک درهم از این پولها قسمت غلامان من شود. صیاد عرض کرد: من پست فطرت نیستم. بلکه نمک شناسم و از این جهت پول را برداشتم که دیدم یک طرف این پول آیات قرآن و سمت دیگر آن اسم خلیفه است و چنانچه روي زمین بماند شاید پا به آن نهند و از ادب دور است. خلیفه باز از سخن صیاد خوشش آمد و امر نمود چهار هزار درهم دیگر هم به صیاد انعام دادند و هارون گفت : من از تو دیوانه ترم به جهت

اینکه سه دفعه مرا مانع شدي من حرفتو را قبول ننمودم و حرف آن زن را به کار بستم و این همه متضرر شدم.

به موت شوی، چه می دهی که تو را جرعه ای آب دهند که عطش خود را فرو نشانی؟ گفت: صد دینار طلا! بهلول گفت: اگر صاحب آن به پول رضایت ندهد چه می دهی؟ گفت: نصف پادشاهی خود را می دهم! بهلول گفت: پس از آنکه آب را آشامیدی، اگر به مرضی مبتلا گردی و رفع آن نتوانی باز چه می دهی که کسی علاج آن درد را بنماید؟ هارون گفت: نصف دیگر پادشاهی خود را! بهلول جواب داد: پس مغرور به این پادشاهی مباش که قیمت آن یک جرعه آب بیش نیست،آیا سزاوار نیست که با خلق خدای عزوجل نیکویی کنی؟

بالای سرش ایستاد و گفت: بهلول، چه می سازی؟ بهلول با لحنی جدی گفت: بهشت می سازم. همسر هارون که می دانست بهلول شوخی می کند، گفت: آن را می فروشی؟ بهلول گفت: می فروشم. قیمت آن چند دینار است؟ صد دینار. زبیده گفت: من آن را می خرم. بهلول صد دینار را گرفت و گفت: این بهشت مال تو، قباله آن را بعد می نویسم و به تو می دهم.

زبیده لبخندی زد و رفت. بهلول، سکه ها را گرفت و به طرف شهر رفت، بین راه به هر فقیری رسید یک سکه به او داد. وقتی تمام دینارها را صدقه داد، با خیال راحت به خانه برگشت. زبیده همان شب، در خواب، وارد باغ بزرگ و زیبایی شد. در میان باغ، قصرهایی دید که با جواهرات هفت رنگ تزئین شده بود، گلهای باغ، عطر عجیبی داشتند. زیر هر درخت چند کنیز زیبا، آماده به خدمت ایستاده بودند. یکی از کنیزها، ورقی طلایی رنگ به زبیده داد و گفت:

این قباله همان بهشتی است که از بهلول خریده ای. وقتی زبیده از خواب بیدار شد از خوشحالی ماجرای بهشت خریدن و خوابی را که دیده بود برای هارون تعریف کرد. صبح زود، هارون یکی از خدمتکارانش را به دنبال بهلول فرستاد. وقتی بهلول به قصر آمد، هارون به او خوش آمد گفت و با مهربانی و گرمی از او استقبال کرد.

بعد صد دینار به بهلول داد و گفت: یکی از همان بهشت هایی را که به زبیده فروختی به من هم بفروش. بهلول، سکه ها را به هارون پس داد وگفت: به تو نمی فروشم. هارون گفت: اگر مبلغ بیشتری می خواهی، حاضرم بدهم. بهلول گفت: اگر هزار دینار هم بدهی، نمی فروشم. هارون ناراحت شد و پرسید: چرا؟ بهلول گفت: زبیده خاتون، آن بهشت را ندیده خرید، اما تو می دانی و می خواهی بخری، من به تو نمی فروشم.

ص: 84

می زدم. داروغه گفت: حاضری بروی و فوری کارت را انجام بدهی و برگردی؟ بهلول گفت: بله. همین جا منتظر باش، فوری می آیم. بهلول رفت و دیگر بازنگشت. داروغه پس از دو ساعت معطلی، فریاد زد و گفت: اولین دفعه است که این دیوانه مرا این قسم گول زد و چندین ساعت بی جهت من را معطل کرد و از کار انداخت.

مامون جواب داد، از موقعی که از مکتب خانه خارج شدم و تا به حال که نشسته ام یا زمین به اندازه کاغذي بالا آمده یا اینکه سقف به همین اندازه پایین رفته است. در این حال آموزگار از امین سؤال نمود آیا تو هم چنین احساسی می نمایی؟ امین جواب داد: چیزي حس نمی کنم. آموزگار لبخندي زده و آن دو را مرخص نمود. چون امین و مأمون از مکتب خانه خارج شدند معلم به هارون گفت: بحمدالله که به حضرت خلیفه حرف من ثابت شد. خلیفه سوال نمود: آیا سبب آن را می دانی؟ بهلول جواب داد اگر به من امان دهی حاضرم علت آن را بگویم. هارون جواب داد در امانی هرچه می دانی بگو.

بهلول گفت: ذکاوت و چالاکی اولاد از دو جهت است. جهت اول چنانچه مرد و زن به میل و رغبت سرشار و شهوت طبیعی با هم آمیزش نمایند اولاد آنها با ذکاوت و زیرك می شود و سبب دوم چنانچه زن و شوهر از حیث خون و نژاد با هم تفاوت داشته باشند، اولاد آنها زیرك و باهوش و قوي می شود چنانچه این امر در درختان و حیوانات هم به تجربه رسیده است و چنانچه

درخت میوه را به درخت میوه دیگر پیوند بزنند آن میوه آن شاخه پیوند خورده بسیار مرغوب و اعلا می شود و نیز اگر دو حیوان مثلاً الاغ و اسب با هم آمیزش دهند قاطر از آن دو متولد می شود که بسیار باهوش و قوي و چالاك می باشد. بنابراین امین که فراست خوبی ندارد از این سبب است که خلیفه و ز بیده از یک خون و یک نژاد می باشند و مأمون که با این فراست و ذکاوت قوي می باشد از آن لحاظ است که مادر او از نژادي غریب و با خون خلیفه تفاوت بسیار دارد. خلیفه از جواب بهلول خنده نمود و گفت: از دیوانه غیر از این توقعی نمی توان داشت. ولی معلم در دل حرف بهلول را تصدیق نمود.

ص: 88

صفحات نيست، بناي عرعر نمود و بدين وسيله خواست بفهماند که گرسنه است و حاضرين مجلس و حاکم که نمي دانستند چه ابتکاري در اين عمل است، باور نمودند که در حقيقت الاغ مي خواهد کتاب بخواند و همه در اين کار متعجب بودند. ناچار حاکم بر عهد خود وفا نمود و انعام قابل توجهي به آن مرد داد.

دانی؟ گفت: سخن به قدر اندازه می گویم و بی موقع و بی حساب نمی گویم و به قدر فهم مستمعان می گویم و خلق خدا را به خدا و رسولش دعوت می نمایم. چندان سخن نمی گویم که مردم از من ملول شوند و دقایق علوم ظاهر و باطن را رعایت می کنم پس هرچه تعلق به آداب کلام داشت بیان نمود. بهلول گفت: چه جاي طعام خوردن که سخن گفتن نیز نمی دانی. پس برخواست و به راه خود برفت.

مردیان شیخ گفتند این مرد دیوانه است تو از دیوانه چه توقع داري. جنید گفت: مرابا او کار است شما نمی دانید. باز به دنبال او رفت تا به بهلول رسید. بهلول گفت تو از من چه می خواهی تو که آداب طعام خوردن و سخن گفتن خود را نمی دانی آیا آداب خوابیدن خود را می دانی؟ گفت آري می دانم. چون از نماز عشا فارغ می شوم داخل جامه خواب می گردم پس آنچه آداب خوابیدن

بود که از بزرگان دین رسیده بیان نمود. بهلول گفت: فهمیدم که آداب خوابیدن هم نمی دانی خواست برخیزد جنید دامنش را گرفت و گفت اي بهلول من نمی دانم تو قربه الی الله مرا بیاموز. گفت تو ادعاي دانایی می کردي؟ شیخ گفت: اکنون به نادانی خود معترف شدم.

بهلول گفت: اینها که تو گفتی همه فرع است و اصل شام خوردن آن است که لقمه حلال را باید و اگر حرام را صد از اینگونه آداب به جاي آوري فایده ندارد و سبب تاریکی دل می شود. و در سخن گفتن باید اول دل پاك باشد و نیت درست باشد و آن سخن گفتن براي رضاي خدا باشد و اگر براي غرضی یا براي امور دنیوي باشد یا بیهوده و هرزه باشد به هر عبارت که بگویی وبال تو باشد پس سکوت و خاموشی بهتر و نیکتر باشد و در آداب خوابیدن اینها که گفتی فرع است. اصل این است که در دل تو بغض و کینه و حسد مسلمانان نباشد. حب دنیا و مال در دل تو نباشد و در ذکرحق باشی تا به خواب روي. جنید دست بهلول را بوسید و او را دعا کرد و مریدان که حال او را بدیدند که او را دیوانه می دانستند خود را و عمل خود را فراموش کردند و از سر گرفتند.

ص: 94

که کسی یافتم تا مشکل خود را از او پرسم. بهلول گفت: مشکلت چیست؟ گفت: من شاعرم، بهلول گفت: این مشکل خودت نیست، مشکل دیگران است. گفت: من شاعرم و مشکل من، دانستن مفهوم «جناس» است. قصد آن دارم که ذوق خود را در «جناس» گوئی بیازمایم، اما معنای آن برایم پوشیده است. آیا تو را در این معنا معلوماتی هست؟ بهلول گفت» شنیده ام که «جناس» به مفهوم هم جنس بودن باشد و آن، دو کلمه، یا چند کلمه ای است که درظاهر هم جنس و هم شکل یکدیگرند و در باطن، دارای معانی مختلف، نظیر دو کلمه «نسیم» و «نه نسیم» در این بیت:

اگر بوی وصلت بیارد نسیم بدو نقد جان مژده بخشم ، نه سیم

که با لحن بیان، یکی اند، اما هریک، معنایی دیگر دارند. شاعر گفت: آیا عکس این نیز صادق است؟ بهلول گفت: یعنی چگونه؟ گفت: یعنی دو کلمه یا دو چیز، در باطن هم جنس یکدیگر باشند، و در ظاهر دارای اشکال مختلف؟ گفت: آری. گفت: مثالی بزن. بهلول به یابوی لنگ اشاره کرد و گفت: این مرکب را با راکبش در نظر بگیر، با اینکه در ظاهر، دارای اشکال مختلفند، اما در باطن، هم جنسند و دارای یک مفهوم. علاوه بر این، اگر نیک بنگری، در ظاهر نیز وجه تشابهی دارند: هر دو می لنگند، یکی از پا، و دیگری از عقل. حال معنای «جناس» برایت روشن شد؟ شاعر در حالی که او را سپاس می گفت: شادمان از حل مشکل، سوار یابو شد و گفت: آری، اینک می روم تا ذوق خود را در آنچه که گفتی، بیازمایم.

بهلول فوري نزد آن عطار شتافت و به او گفت: من خیال مسافرت به شهرهاي خراسان را دارم و چون مقداري جواهرات که قیمت آنها معادل 30 هزار دینار طلا می شود دارم، می خواهم آنها را نزد تو به امانت بگذارم تا چنانچه به سلامت بازگردم آن جواهرات را بفروشی و از قیمت آنها مسجدي بسازي. عطار از سخن او خوشحال شد و گفت: به دیده منت، چه وقت امانت را می آوري؟

بهلول گفت: فردا فلان ساعت و بعد به خرابه رفت و کیسه اي چرمی بساخت و مقداري خورده آهن و شیشه در آن جاي داد و سر آن را محکم بدوخت و در همان ساعت معین به دکان عطار رفت، مرد عطار از دیدن کیسه که تصور می نمود در آن جواهرات است بسیار خوشحال شد و در همان وقت آن مرد غریب آمد و مطالبه امانت خود را نمود. آن مرد عطار فوراً شاگرد خود

را صدا بزد و گفت کیسه امانت این شخص در انبار است فوري بیاور و به این مرد بده. شاگرد فوري امانت را آورد و به آن مرد داد و آن شخص امانت خود را گرفت و رفت و دعاي خیر براي بهلول نمود.

را بدهد.

فرداي آن روز که بنا بود در حضور خلیفه جواب سیاح را بدهند بهلول حاضر شد و رو به سیاح نمود و گفت: هر سؤالی دارید بنمایید من براي جواب دادن حاضرم، سیاح با عصاي خود دایره اي کشید و بعد رو به بهلول نمود. بهلول بدون معطلی خطی وسط دایره کشید و آن را به دو قسمت نمود. سیاح باز دایره اي کشید بهلول این دفعه دایره را به چهار قسمت کرد. و با دست یک قسمت را به سیاح نشان داد و گفت: این قسمت خشکی و این سه قسمت آب است. سیاح دانست که بهلول غرض او را دانسته و به سؤالات او درست جواب داده است.

پس در حضور علماء و حاضرین و خلیفه بهلول را تحسین فراوان نمود و بعد پشت دستش را به زمین گذاشته و انگشتها را به طرف آسمان گرفت. بهلول عکس عمل او را نمود، یعنی انگشتها را به زمین گذاشت و پشت دست را رو به هوا کرد. سیاح بی اندازه او را تحسین نمود و به خلیفه گفت: از داشتن چنین عالم دانشمندي باید خیلی به خود بالید. خلیفه پرسید مقصود از این سوال و جواب را نفهمیدم. سیاح جواب داد من اول دایره کشیدم و مقصودم نشان دادن شکل کره زمین بود.

بهلول فهمید و آن را به دو قسمت تقسیم نمود و به من فهماند که به کرویت زمین معتقد است و بلکه رموز را به دو قسمت نیم کره شمالی و جنوبی تقسیم کرد و مرتبه دوم که دایره کشیدم و آن را به چهار قسمت نمود به من فهمانید که زمین چهار قسمت است که یک قسمت آن خشکی و چهار قسمت دیگر آب است. مرتبه سوم که من کف دست را به زمین و انگشتان را به هوا نمودم و غرض من از نباتات و رستنی هاي(گیاه، روییدنی) زمین و اسرار نمو و رشد آنها بود. بهلول هم با دست خود باران و اشعه آفتاب را نشان داد و فهمانید که نمو نباتات بوسیله باران و اشعه آفتاب است، پس به چنین دانشمندي باید بالید. حاضران از حاضر جوابی بهلول و نجات دادن آنها از غضب هارون شکر خداي را بجا آورده و از بهلول تشکر فراوان نمودند.

ص: 99

غضب من گرفتار خواهی شد و چنان تو را خواهم کشت که مرغان آسمان به حالت بگریند.

مسرور ناچار به خانه جعفر رفت و پریشان حال فرمان وحشت انگیز خلیفه بی رحم را به جعفر ابلاغ نمود. جعفر گفت: شاید این حکم در حالتی غیر طبیعی صادر شده و ممکن است خلیفه در هوشیاری از آن پشیمان گردد. بنابراین از تو می خواهم که برگردی و خبر کشتن مرا به خلیفه بدهی، اگر تا بامداد اثر پشیمانی در وی دیده نشد، من سر خود را تسلیم تیغ تو خواهم نمود. مسرور

جرات نکرد که خواهش جعفر را قبول کند و به جعفر گفت: تو همراه من به سراپرده هارون بیا تا شاید هارون محبت تو را از سر گیرد و از فرمان خود عدول نماید.

جعفر رای مسرور را پسندید و به سوی سرنوشت وحشت بار خود رفت و چون به پشت سراپرده رسیدند، مسرور دودل و ترسان پیش خلیفه رفت. هارون پرسید: مسرور چه کردی؟ مسرور جواب داد: جعفر را آورده ام و اینک در بیرون سراپرده ایستاده است. خلیفه نهیب زده گفت: اگر در فرمان من کمترین کوتاهی نمائی، تو را پیش از او خواهم کشت. با این گفتار دیگر جای درنگ نبود. مسرور به نزد جعفر شتافت و از اندام برازنده جوانی زیبا، که سر آمد بزرگان و سر دفتر فضل و هنر، و سر حلقه کریمان و بخشندگان زمان بود، سر جدا کرده وپیش هارون آورد. خلیفه بی رحم به این هم اکتفا نکرد، و امر داد تا تمام خاندان برمکیان را نابود کنند و اموال آنها را ضبط نمود و جنازه جعفر را بر بالای حصار بغداد آویختند و پس از چند روز سوزاندند. الحال ای فضل از عاقبت توهم بیمناکم و می ترسم توهم به سرنوشت جعفر برمکی گرفتار شوی. فضل از سخنان بهلول سخت ترسید و از خواست تا برای سلامتی او دعا کند.

ص: 101

خود نشسته و در همین خانه یک نفر در حال نماز گذاردن است و نفر دیگر هم روزه دارد. در این حال مردي از خارج وارد این خانه می شود به محض وارد شدن آن زن و شوهري که در آن خانه بودند به یکدیگر حرام می شوند و آن مردي که نماز می خواند نمازش باطل و مرد دیگر روزه اش باطل می گردد. آیا می توانی بگویی این مرد که بود؟ بهلول فوراً جواب داد: مردي که وارد این خانه شد سابقاً شوهر این زن بود. به مسافرت می رود و چون سفر او به طول می انجامد و خبر می آورند که او مرده است، آن زن با اجازه حاکم شرعی به ازدواج این مرد که پهلوي او نشسته بود در می آید و به دو نفر پول می دهد که یکی براي شوهر فوت شده اش نماز

و دیگري روزه بگیرد. در این بین شوهر سفر رفته که خبر کشته شدن او را منتشر کرده بودند، از سفر باز می گردد. پس از شوهر دومی بر زن حرام می شود و آن مرد که نماز براي میت می خواند نمازش باطل می گردد و همچنین آن یک نفر که روزه داشت چون براي میت بود روزه او هم باطل می شود. هارون الرشید و حاضرین مجلس از حل معما و جواب صحیح بهلول بسیار خوشحال شدند و همه به بهلول آفرین گفتند.

بعد بهلول گفت الحال نوبت من است تا معمایی سؤال نمایم. آن مرد گفت سؤال کن. بهلول گفت: اگر خمره اي پر از شیره و خمره اي پر از سرکه داشته باشیم و بخواهیم سکنگبین(سکنجبین) درست نماییم. پس یک ظرف از سرکه برداریم و یک ظرف هم از شیره و این دو را در ظرفی ریخته و بعد متوجه شویم که موشی در آنهاست، آیا می توانی تشخیص بدهی که آن موش مرده در خمره سرکه بوده یا در خمره شیره؟ آن مرد بسیار فکر نمود و عاقبت در جواب دادن عاجز ماند. هارون الرشید از بهلول خواست تا خود جواب معما را بدهد. پس بهلول گفت: اگر این مرد به نفهمی خود اقرار نماید جواب معما را می دهم.

ناچاراً آن مرد اقرار نمود. سپس بهلول گفت: باید آن موش را برداریم و در آب

ص: 105

شسته و پس از آنکه کاملاً از شیره و سرکه پاك شد شکم او را پاره نماییم اگر در شکم او سرکه باشد پس در خمره سرکه افتاده و باید سرکه را دور ریخت و اگر در شکم او شیره باشد پس در خمره شیره افتاده و باید شیره ها را بیرون ریخت. تمام اهل مجلس از علوم و فراست بهلول تعجب نمودند و بی اختیار او را آفرین می گفتند و آن مرد فقیه سر به زیر و ناچاراً هزار دینار که شرط نموده بود را تسلیم بهلول نمود و بهلول تمامی آنها را در میان فقیریان تقسیم نمود.

قبول می نمایم.

بهلول گفت: شرط اول آنکه وقتی گناه کنی و خلاف امر او نمایی روزي او را نخوري. عبدالله گفت پس رزق که را بخورم. بهلول گفت: تو مرد عاقلی باشی و دعوت بندگی کنی و روزي او را خوري و خلاف حکم او نمایی خود انصاف بده شرط بندگی چنین باشد؟ عبدالله عرض کرد حق فرمودي، شرط دوم کدام است؟ بهلول گفت: شرط دوم این است که هرگاه خواستی معصیت کنی زنهار که در ملک او نباشی. عبدالله عرض کرد. این از اول مشکلتر است، همه جا ملک و زمین خداست پس کجا روم؟ گفت پس قبیح باشد که رزق او

خوري و در ملک او باشی و فرمان او نبري. خود انصاف بده شرط بندگی این باشد؟ عبدالله گفت قبول.

شرط سوم کدام است؟ شرط سوم آن است که اگر خواهی گناهی یا خلاف امر او نمایی جایی پنهان شو که او تو را نبیند و از حال تو واقف نشود آن وقت هرچه خواهی بکن. عبدالله گفت: این از همه مشکل تر است حق تعالی به همه چیز دانا و بینا و در همه جا حاضر و ناظر است و هرچه بنده می کند او می بیند و می داند بهلول گفت پس تو مرد عاقلی باید باشی که خود می دانی که او همه جا حاضر است و ناظر است و به همه چیز دانا و بیناست پس شنیع باشد که ر وزي او خوري و در ملک او نافرمانی کنی که او خود می داند و می بیند با این حال تو ادعاي بندگی می کنی؟ با آن که در کتاب خود فرموده: «وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ»(1) گمان مبر که حق تعالی غافل است از عملی که ظالمان می کنند.

عبدالله عرض کرد درست فرمودي شرط چهارم کدام است؟ شرط چهارم آن است که در آن وقت که ملک الموت ناگاه نزد تو آید تا فرمان حق به جا آورده و قبض روح تو کند در آن ساعت بگو صبر کن تا اقوام را وداع کنم و از ایشان حلالیت طلبم و توشه راه آخرت بردارم آن وقت قبض روحم کن. عبدالله عرض کرد این شرط چهارم از

ص: 107

همه مشکل تر است. ملک الموت کی در آن وقت مهلت می دهد که نفس برآرم؟ بهلول گفت اي مرد عاقل تو این را می دانی که مرگ را چاره نیست و به هیچ نوع او را از خود دور نتوان کرد و آن دم ملک الموت امان ندهد ناگاه در عین معصیت پیک اجل در رسد و یک دم امان ندهد چنانچه خداوند فرموده:«فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ»(1)

پس اي عبدالله سخن راست از دیوانه بشنو و از خواب غفلت بیدار شو. از غرور و مستی هشیار شو و به کار آخرت در شو که راه دور و دراز در پیش است و از این عمر کوتاه توشه بردار و کار امروز به فردا مینداز شاید به فردا نرسی همین دم را غنیمت شمار و اهمال در آخرت منما، امروز توشه آخرت بردار که فردا در آنجا مالت سودي ندهد.

پول قرض می دهم و آن این است که باید سند و مدرك معتبري بدهی تا چنانچه در موعد مقرر نتوانی مبلغ را بپردازي، من حق داشته باشم تا یک رطل از هر محل که بخواهم از گوشت بدنت را ببرم و چون آبروي آن تاجر در خطر بود، با این شرط تسلیم شده و مدرك معتبر به آن یهودي سپرد که چنانچه تا موعد مقرر در سند پول آن یهودي را نپردازد علاوه بر پرداخت وام یهودي حق دارد.

تا یک ر طل از گوشت تن او را از هر محل که بخواهد ببرد. و از آنجایی که (هر نوشی بی نیش نیست) آن تاجر با مروت در موعد مقرر نتوانست دین خود را ادا نماید. پس یهودي از خداخواسته قضیه را به محضر قاضی شکایت نمود و قاضی تاجر را احضار نموده و چون طبق قرارداد قبلی تاجر محکوم بود تا بدن خود را در اختیار یهودي بگذارد. آن یهودي با دشمنی که داشت البته عضوي را می برید که قطع حیات تاجر بدبخت را می نمود و از این لحاظ قاضی حکم را به امروز و فردا موکول می نمود تا شاید یهودي از عمل خود منصرف شود ولی یهودي دست بردار نبود و هر روز مطالبه حق خود و اجراي حکم را داشت و این قضیه در تمام شهر بغداد پیچید و همه مردم دلشان به حال آن تاجر با مروت می سوخت و از طرفی چاره دیگري نیز نداشت.

تا اینکه این خبر به بهلول رسید و فوراً در محضر قاضی حاضر شد و جزء تماشاچیان ایستاد و خوب به قرار داد آن یهودي و تاجر گوش داد. در آخرین مرحله که قاضی به تاجر گفت: تو طبق مدارك موجود محکوم هستی و باید بدن خود را در اختیار این مرد یهودي قرار دهی تا یک رطل از هر محل که بخواهد قطع نماید. براي دفاع هر مطلبی داري بیان نما. مرد تاجر با صداي بلند گفت: یا قاضی الحاجات تو دانایی و بس. ناگهان بهلول گفت: اي قاضی آیا به حکم انسانیت می توانم وکیل این تاجر مظلوم شوم. قاضی جواب داد البته می توانی هر دفاعی داري بنما بهلول بین تاجر و یهودي نشست و گفت: البته بر حسب مدرکی که قاعده است این شخص حق دارد یک رطل از

ص: 109

گوشت بدن تاجر را ببرد ولی باید از جایی ببرد که یک قطره خون از این تاجر به زمین نریزد و نیز چنان باید ببرد که درست یک رطل نه کم و نه زیاد. چنانچه بر خلاف این دو مطلب بریده شود این مرد یهودي محکوم به قتل و تمام اموال او باید ضبط دولت شود. قاضی از دفاع به حق بهلول متعجب و بی

اختیار زبان به تحسین او گشود و یهودي قانع گشت. قاضی نیز حکم نمود که فقط عین پول را به یهودي رد نماید.

رفتن به آن دور از تدبیر کشورداری است. وزیر که خردمند بود گفته وکیلان مردم پذیرفت و بهلول را خواست و خواهش کرد او هم همراه باشد. بهلول که هشیار بود و با نیک و بد جهان آشنا، هیچ نگفت و پذیرفت.

سفره گستردند و آنچنان که رسم بود به میهمان نوازی پرداختند. بهلول روبروی سفیر عثمانی در آن سوی سفره نشسته بود. پلو آوردند در سینی های بزرگ، و بر سفره چیدند، زعفران بر آن ریخته و به زیبایی آراسته. سفیر عثمانی به ناگهان کاردی برگرفت و هر چه زعفران بر روی پلو بود به سوی خویش کشید و نگاهی به بهلول انداخت، بهلول هیچ نگفت. قاشقی برداشت و با ادب بسیار نیمی از زعفران سوی خود آورد و نیم دیگر برای سفیر گذاشت. سفیر برآشفت و با کارد خویش پلو را به هم زدن آغاز کرد. آنچنان بلبشویی شد که کمتر زعفرانی دیده می شد و بخشی از پلو هم به هر سوی سفره پراکنده شده بود. بهلول دست در جیب کرد و دو گردو به روی پلو انداخت. سفیر آشفته شد و تاب نیاورد و خوراک وانهاد و دستور رفتن داد.

عثمانی ها بی خوردن خوراک و با شتاب بر اسب ها نشسته و رفتند. وزیر که خردمند بود اما در کار بهلول وامانده و از ترس رنگش مانند زعفران گشته، نالان شد و به بهلول گفت این چه کاری بود، همه کاسه کوسه ها به هم ریخته شد و آینده ناروشن است. بهلول پاسخ داد مذاکره پایان یافت و بهتر از آن شدنی نبود. وزیر از چگونگی آن پرسید. همگان ادب بهلول بر سفره دیده بودند و او بی کم و کاست تدبیر خویش نیز بگفت.

سفیر آنگاه که کارد برگرفت و همه زعفران سوی خویش کشید، دو چیز گفت. نخست آن که با کارد آغازید و نه با قاشق، یعنی که تیغ می کشیم و دیگر اینکه همه جهان از آن ماست، تسلیم شوید. من قاشق برداشتم و نیمی پیش کشیدم. یعنی که نیازی به تیغ کشیدن نیست، نیم از آن شما و نیمی هم از ما. او برآشفت و پلو به هم زد و من نیز دو گردو انداختم. و این گردو که در قم و ری به آن جوز هم گویند، چون دو

ص: 111

شود همه دانند که چه گوید، شما چگونه ندانی، مگر ایرانی نیستی. وزیر شرمگین شد و آفرین ها بر بهلول خواند.

و بدینگونه است که بهلول را که به راستی دیوانه ای بود و دیوانگی های بسیار داشت، دانا نیز گفته اند، از آنجا که به روز حادثه خردمندتر از هر فلسفه باف گنده دماغ و فقه خوان خشک مغز بود.

عمروعاص رو به مردم کرد و گفت: ای مردم شام می خواهم حدیثی را برایتان نقل کنم که خود صد در صد بر جعلی و ساختگی بودن آن یقین دارم. مردم کاملاً ساکت شدند و گوش به کلام او دادند! عمرو عاص گفت: حدیث این است که هر کس بتواند زبان خود را از دهانش بیرون آورد و آنرا به نوک بینی اش بزند، بهشت بر او واجب خواهد شد.

در این هنگام تمام افرادی که در مسجد بودند زبان خود را بیرون آوردند و با سعی و کوشش زیاد آنرا به بینی شان رسانیدند! عمرو عاص که از نادانی آنها خنده اش گرفته بود سعی می کرد خودش را نگه دارد، اما با دیدن معاویه که می کوشید زبانش را به بینی اش برساند نتوانست جلوی خود را بگیرد و شروع به خندیدن نمود و برای اینکه اعتبار خود را در بین مردم از دست ندهد از مسجد بیرون رفت. عصر همان روز عمرو عاص، معاویه را در کاخ خود ملاقات کرد و به او گفت: بر تو ثابت شد که پیروانت چقدر احمق اند و احمق تر از آنها تو بودی که با وجود اینکه می دانستی این حدیث جعلی است باز سعی می کردی با انجام دادن آن بهشت را بر خود هموار سازی از این رو اطمینان دارم که تو خلیفه احمق ها هستی! هارون در حالی که از این داستان بهلول خنده اش گرفته بود گفت: راستی ما هم کارهای انجام می دهیم که بی شباهت به اعمال گذشتگا نمان نیست و در نادانی و حماقت از آنها عقب نمی مانیم.

تاکنون راه آمده ام و بسیار خسته ام. اگر اجازه دهی که امشب را در خانه تو بیاسایم و رفع خستگی کنم، بسیار سپاسگزارت می شوم و حاضرم پولی هم از این بابت به شما بپردازم.

صاحب خانه پاسخ داد: ای مرد مسافر بیا تو، بیا و در این خانه بیاسای! من دیناری از تو نخواهم گرفت، اما سؤالهایی از تو خواهم کرد که باید به آنها جواب دهی، من طعامی لذیذ و بستری نرم به تو خواهم داد، اما به یک شرط و آن این است که در مقابل هر پاسخ نادرستی که به سؤالهای من می دهی، کشیده ای بر صورتت بزنم. آیا این شرط را می پذیری؟ بهلول که در آن بیابان، خانه و جای دیگری برای آسودن نمی دید، به ناچار گفت: قبول می کنم! او با خود اندیشید که: آنقدر هم که مردم می گویند، من خیلی هم کودن و بی اطلاع نیستم و شاید بتوانم به پرسشهای میزبان خود پاسخ درست بدهم و کشیده نخورم، خدا کند که بتوانم جواب درست به سؤالهای او بدهم، میزبان شام مفصلی آماده کرد. پس هر دو در کنار سفره نشستند و شام خوردند.

پس از صرف طعام، میزبان روی به بهلول کرده گفت: حالا دیگر وقت آن است که من پرسشهای خود را آغاز کنم. دوست عزیز، بگو ببینم آن چیست؟ این را گفت و گربه ای را که در گوشه ای نشسته و چرت می زد و به او نشان داد. بهلول بی درنگ جواب داد: گربه، و با خود اندیشید که چه سؤال ساده ای، بچه هم می تواند به این سؤال پاسخ گوید. اما میزبان کشیده ای بر صورت او نواخت و گفت: نه، گربه نیست، پاکی است! آن دو آرام نشستند و حرفی نزدند. میزبان دوباره لب به سخن گشود و گفت: این چیست؟ و به جام آبی اشاره کرد. بهلول فوراً جواب داد: آب! میزبان گفت: نه، آب نیست، خوبی است! و آنگاه، کشیده دیگری بر گوش بهلول نواخت: دوباره، هریک از آنان در افکارخویش فرو رفتند. اما میزبان دست بردارنبود.

این بارآتش را نشان داد و گفت: این چیست؟ بهلول پاسخ داد: آتش! میزبان گفت:

ص: 115

نه، آتش نیست، آسودگی است! و سپس کشیده محکم تری به گوش بهلول نواخت و گفت: خوب، تا اینجا که نتوانستی پاسخ درست به پرسش هایم بدهی! شاید از این پس بخت یارت باشد و بتوانی پاسخ سؤالهای دیگرم را درست بدهی. آنگاه اشاره به انباری کرد که در پشت خانه قرار داشت و گفت: بگو ببینم این چیست؟ بهلول جواب داد: انبار! میزبان سیلی دیگی بر صورت او نواخت و گفت: باز هم پاسخ نادرست دادی، این انبار نیست، سنگینی است! بهلول این بار، دیگر نتوانست تحمل کند.

برخاست و گفت: دوست عزیز، آیا اجازه می دهی که به حیاط بروم و هوای تازه در آنجا تنفس کنم، شاید مغزم در نتیجه گرمای اطاق خوب کار نمی کند و هوای بیرون، حالم را جا بیاورد و بتوانم جواب درست به سؤالهای تو بدهم! میزبان در حالی که در را به روی او می گشود، گفت: بسیار خوب برو، اما زیاد در حیاط معطل مشو و زود برگرد! موقعی که بهلول از اطاق بیرون رفت، گربه نیز با او بیرون آمد. بهلول که سخت خشمگین شده بود، گربه را گرفت و مقداری برگ خشک جمع کرد و به دم او بست و آتش به برگها زد و گربه را رها کرد. گربه وحشت زده به بالا دوید و به انبار پشت خانه وارد شد.

بهلول به اطاق بازگشت و به میزبان گفت: پاکی، آسودگی را برداشت و آن را به سنگینی برد، خوب است تو هم خوبی را برداری و با آن آسودگی را بکشی! میزبان که از گفته بهلول چیزی نفهمیده بود، زیرا آنچه را که خود ساخته و به او گفته بود، به درستی به یاد نمی آورد، خیره خیره بر او نگریست و آنگاه فریاد زد که: درست بگو ببینم چه می خواهی بگوئی؟ بهلول گفت: پس همه عقل و شعور تو این بود؟ و آنگاه چهار سیلی پشت سرهم به صورت میزبان نواخت و گفت: اکنون خانه ات در آتش می سوزد و خاکستر می شود، تا تو

باشی این چنین فلسفه بافی ابلهانه نکنی! آنگاه بهلول بار و بندیل خود را برداشت و بی آنکه پشت سر خود را نگاه کند، بیرون آمد و از آنجا دور شد.

ص: 116

و آسمان در غرش، اما از نزول باران خبری نیست؟ گفت: یا خلیفه! درسرزمین پهناوری که از آنِ خداست و تو خود را مالک آن ساخته و سیطره ات را گسترده ای، سیاهی و ظلمت شب آنقدر غلیظ است که قطرات باران نمی توانند فرود بیایند.

نشسته بود و ميزبان بود كرد و گفت: اي قاضي اين چاقو متعلق به پدر ما بود و سالهاي زيادي است كه گم شده است ما اكنون اين چاقو را در جيب اين مرد پيدا كرده ايم ما مي خواهيم داد ما را از اين مرد بستاني و چاقوي ما را به ما برگرداني. قاضي گفت: آيا براي گفته هايت شاهدي هم داري؟

برادر بزرگتر گفت: من پنج برادر ديگر در اينجا دارم كه همه شان گفته هاي مرا تصديق خواهند كرد. پنج برادر ديگر هم گفته هاي برادر بزرگ را تاييد كردند و گفتند چاقو متعلق به پدر آنهاست كه سالها پيش گم شده است. قاضي وقتي شهادت پنج برادر را به نفع برادر بزرگ شنيد يقين كرد كه چاقو مال آنهاست و توسط مهمان بهلول به سرقت رفته است. قاضي دستور داد مرد را به زندان ببرند و چاقو را به برادر بزرگ برگردانند. بهلول كه تا اين موقع ساكت مانده بود گفت: اي قاضي اين مرد امشب مهمان من بود و من او را به اين خانه آوردم اجازه بده امشب اين مرد در خانه من بماند من او را صبح اول وقت تحويل شما مي دهم تا هركاري خواستيد با او بكنيد. برادر بزرگ گفت: نه اي قاضي تو راضي نشو كه امشب بهلول اين مرد را به خانه خودش ببرد چون او به اين مرد چيزهاي ياد مي دهد كه حق ما از بين برود.

قاضي رو به بهلول كرد و گفت: بهلول تو قول مي دهي كه به اين مرد چيزي ياد ندهي تا من او را موقتاً آزاد كنم؟ بهلول گفت: اي قاضي من به شما قول مي دهم كه امشب با اين مرد لام تا كام حرف نزنم و اصلاً كلمه اي هم به او ياد ندهم. قاضي گفت: چون اين مرد امشب مهمان بهلول بود برود و شب را با

بهلول بماند و فردا صبح بهلول قول مي دهد او را به ما تحويل دهد تا به جرم دزدي به زندانش بيندازيم، برادران به ناچار قبول كردند. بهلول مهمان را برداشت و به خانه خود برد در راه اصلاً به مهمان حرفي نزد به محض اينكه به خانه شان رسيدند بهلول زمزمه كنان گفت: بهتر است بروم و سري به خر مهمان بزنم حتماً گرسنه است و احتياج به غذا دارد. مهمان كه

ص: 121

يادش رفته بود خر خود را در طويله بسته است گفت: نه تو برو استراحت كن من به خر خود سر مي زنم.

بهلول بدون اينكه جواب مهمان را بدهد وارد طويله شد، خر سر در آخور فرو برده بود و در حال نشخوار علفها بود. بهلول چوبی برداشت و به كفل(یعنی ران) خر كوبيد. خر بيچاره كه علفها را نشخوار مي كرد از شدت در طويله شروع به راه رفتن كرد. بهلول گفت: اي خر خدا مگر من به تو نگفتم وقتي وارد مجلس شدي حرف نزن هر جا كه من نشستم تو هم بنشين اگر از تو چيزي نخواستند دست به جييبت نبر چرا گوش نكردي هم خودت را به درد سر انداختي هم مرا.

فردا تو به زندان خواهي رفت آن وقت همه خواهند گفت بهلول مهمان خودش را نتوانست نگه دارد و مهمان به زندان رفت. بهلول ضربه شديدتري به خر بيچاره زد و گفت: اي خر گوش كن فردا اگر قاضي از تو پرسيد اين چاقو مال توست بگو نه، من اين چاقو را پيدا كرده ام وخيلي وقت بود كه دنبال صاحبش مي گشتم تا آن را به صاحبش برگردانم ولي متأسفانه صاحبش را پيدا نمي كردم. اگر اين چاقو مال اين شش برادر است آن را به آنها مي دهم. اگر قاضي از تو پرسيد اين چاقو را از كجا پيدا كرده اي مگر در بيابان چاقو دسته طلا ريخته اند كه تو آن را پيدا كرده اي؟ بگو پدرم سالها پيش كاروان سالار بزرگي بود و هميشه بين شهرها در رفت و آمد بود و مال التجاره زيادي به

همراه مي برد و با آنها تجارت مي كرد تا اينكه ما يك شب خبردار شديم كه پدرم را دزدان كشته اند و مال و اموالش را برده اند. من بالاي سر پدر بيچاره ام حاضر شدم. پدر بيچاره ام را دزدان كشته بودند و تمام اموالش را برده بودند و اين چاقو تا دسته در قلب پدرم فرو رفته بود. من چاقو را برداشتم و پدرم را دفن كردم و از آن موقع دنبال قاتل پدرم مي گردم در هر مهماني اين چاقو را نشان مي دهم و منتظر مي مانم كه صاحب چاقو پيدا شود و من قاتل پدرم را پيدا كنم. اكنون اي قاضي من قاتل پدرم را پيدا

ص: 122

كرده ام اين شش برادر پدر مرا كشته اند و اموالش را برده اند.

دستور بده تا اينها اموال پدرم را برگردانند و تقاص خون پدرم را پس بدهند. بهلول كه اين حرفها را در ظاهر به خر مي گفت ولي در واقع مي خواست صاحب خر گفته هاي او را بياموزد. او چوب ديگري به خر زد و گفت: اي خر خدا فهميدي يا تا صبح كتكت بزنم. صاحب خر گفت: بهلول عزيز نه تنها اين خر بلكه منهم حرفهاي تو را فهميدم و به تو قول مي دهم در هيچ مجلسي بالاتر از جايگاهم ننشينم و اگر از من چيزي نپرسيدند حرف نزنم واگر چيزي از من نخواستند دست به جيب نبرم. بهلول كه مطمئن شده بود مرد حرفهاي او را به خوبي ياد گرفته است رفت و به راحتي خوابيد.

فردا صبح بهلول مرد را بيدار كرد و او را منزل قاضي رساند و تحويل داد و خودش برگشت. قاضي رو به مرد كرد و گفت: اي مرد آيا اين چاقو مال توست؟ مرد گفت: نه اي قاضي اين چاقو مال من نيست. من خيلي وقت است كه دنبال صاحب اين چاقو مي گردم تا آن را به صاحبش برگردانم اگر اين چاقو مال اين برادران است من با رغبت اين چاقو را به آنها مي دهم. قاضي رو به شش برادر كرد و گفت: شما به چاقو نگاه كنيد اگر مال شماست آن را برداريد. برادر بزرگ چاقو را برداشت و با خوشحالي لبخندي زد و گفت: اي قاضي من مطمئن هستم اين چاقو همان چاقوي گمشده پدر من است.

پنج برادر ديگر چاقو را دست به دست كردند و گفتند بلي اي جناب قاضي اين چاقو مطمئنا همان چاقوي گم شده پدر ماست. قاضي از مرد پرسيد: اي مرد اين چاقو را از كجا پيدا كرده اي؟ مرد گفت: اي قاضي اين چاقو سرگذشت بسيار مفصلي دارد. پدرم سالها پيش كاروان سالار بزرگي بود و هميشه بين شهرها در رفت وآمد بود و مال التجاره زيادي به همراه داشت و شغلش تجارت بود تا اينكه ما يك شب خبردار شديم كه پدرم را دزدان كشته اند و مال واموالش را برده اند من سراسيمه بالاي سر پدر

ص: 123

بيچاره ام حاضر شدم. پدر بيچاره ام را دزدان كشته بودند و تمام اموالش را برده بودند و اين چاقو تا دسته در قلب پدر من بود.

من چاقو را برداشتم و پدرم را دفن كردم و از آن موقع دنبال قاتل پدرم مي گردم در هر مهماني اين چاقو را نشان مي دهم و منتظر مي مانم كه صاحب چاقو پيدا شود و من قاتل پدرم را پيدا كنم. اكنون اي قاضي من قاتل پدرم را پيدا كردم. اين شش برادر پدر مرا كشته اند و اموالش را برده اند.

دستور بده تا اينها اموال پدرم را برگردانند و تقاص خون پدرم را بدهند. شش برادر نگاهي به هم انداختند آنها بدجوري در مخمصه گرفتار شده بودند آنها با ادعاي دروغيني كه كرده بودند مجبور بودند اكنون به عنوان قاتل و دزد سالها در زندان بمانند. برادر بزرگ گفت: اي قاضي من زياد هم مطمئن نيستم اين چاقو مال پدر من باشد چون سالهاي زيادي از آن تاريخ گذشته است و احتمالا من اشتباه كرده ام. برادران ديگر هم به ناچار گفته هاي او را تاييد كردند و گفتند: كه چاقو فقط شبيه چاقوي ماست ولي چاقويي ما نيست.

قاضي مدت زيادي خنديد و به مرد مهمان گفت: اي مرد چاقويت را بردار و برو پيش بهلول، من مطمئنم كه اين حرفها را بهلول به تو ياد داده است و الا تو

هرگز نمي توانستي اين حرفها را بزني. مرد سجده شكر به جا آورد و سپس چاقوي خود را برداشت و از خانه قاضي خارج شد.

می دانست که بهلول دیوانه است و بر آن بود تا دیوانگی او را عیان کند. گفت: من فیلسوفم و کارم این است که اگر عقل از سر کسی بپرد، عقل را به او بازگردانم. بهلول گفت: با این سخنان عقل از سر کسی مپران که بعد مجبور شوی بازش گردانی.(1)

از او پرسید: شرط صبر و مدارا چه باشد؟ گفت:

آن باشد که وقتی مهمانی بر سر سفره، تکه ای از نان تو می شکند، تو سرش نشکنی.

که این همه گرگ را در رمه من می اندازی و مال حلال مرا ضایع می کنی؟ شیوه یاری و همراهی

چنین باشد؟ صاحب گرگ ها گفت: تو از خدا شرم نمی داری که این همه شیر، بره و بزغاله را می خوری و هرگز حق مرا رعایت نمی کنی؟ صاحب گوسفندان گفت: رعایت حق تو بر من واجب نیست و من آنقدر عیال و اطفال و خویشان دارم که به تو نمی توانم پرداخت. صاحب گرگ ها گفت: بر من نیز واجب نیست که ملاحظه جانب تو کنم و با این خسیسی و بخیلی که تو داری با تو مدارا نمایم. میان ایشان جنگ شروع شد و در یکدیگر آویختند و از سر و روی هم خون بر خاک ریختند و چون درمانده شدند، بر کناره راه نشستند. دیدند که بهلول می آید و یک خیک(مشک کوچک) عسل گداخته بر الاغی بار کرده به شهر می برد. با هم گفتند این مرد، میان ما حکم کند. چون بهلول نزدیک رسید، برخاستند و سلام کردند و ماجرا را بگفتند. بهلول کاردی بر کشید و خیک را سراسر بدرید و تمام عسل ها را بر خاک ریخت و آنگاه گفت : خون من مثل این عسل بر خاک ریخته باد که ابله تر از شما دو تا ، کسی را دیده باشم!

مدیون صاحب کاروانسرا باقی بماند. سرانجام تصمیم گرفت به راه بیفتد و آن کاروانسرا را ترک کند. پیش خودش فکر کرد: در بازگشت از این سفر وقتی گذرم به همین کاروانسرا افتاد پول آن مرد را خواهم پرداخت. ماندن مرد مسافر در بغداد چندبن ماه طول کشید. او کالایش را فروخته و با پولی که به دست آورده بود اجناس مختلفی خرید و آماده بازگشت به شهر و دیار خودش شد. وقتی او در ادامه سفرش به همان کاروانسرا رسید درست یک سال از ماجرا گذشته بود.

صاحب کاروانسرا مرد مسافر را نمی شناخت و او از ماجرای سال قبل چیزی به یادش نمانده بود اما مسافر که نمی خواست مدیون کسی باشد تصمیم داشت تا موقع رفتن از آنجا بدهی سال گذشته اش را هم بپردازد. وقتی هر دو مرد مقابل هم ایستادند مرد مسافر به صاحب کاروانسرا گفت: سال گذشته که از این راه عبور می کردم شبی را میهمان تو بودم و طلبی بر عهده ام ماند که اکنون آماده پرداخت آن هستم. صاحب کاروانسرا با تعجب پرسید؟ برای چی؟ مرد مسافر ماجرای پارسال را برای آن تعریف کرد.

صاحب کاروانسرا که مرد طماع و حیله گری بود پیش خودش فکر کرد که موقیت خوبی به دست آورده است و می تواند پول زیادی را از مرد مسافر بگیرد. این حیله گری او وقتی بیشتر به دلش رخنه کرد که از سرمایه آن مرد خبر یافت. جنس و اثاثیه زیادی که همراه مرد مسافر بود نشان می داد که آن مردی توانگر است و می تواند از عهده پرداخت مخارج سنگین برآید. با همین خیال و طمع به مال او گفت: بدهی شما هزار دینار می شود که باید تمام آن را اکنون پرداخت کنی. بعد هم با زبان چرب و نرمی که داشت ادامه داد: البته در موقع حساب و کتاب خیلی حواسم را را جمع کردم که اشتباهی روی ندهد زیرا من هم مثل تو می اندیشم و می ترسم که مدیون دیگران شوم.

ص: 132

مرد مسافر از شنیدن میزان بدهی خودش حیرت کرده بود وقتی توضیح بی مورد صاحب کاوانسرا را هم شنید ناگهان از کوره در رفت و فریاد کشید: چه می گوی مرد حسابی، هزار دینار! مگر عقل خودت را از دست داه ای؟ صاحب کاروانسرا سرش را تکان تکان داد و گفته: لازم نیست عصبانی شوی چون با حساب و کتابی که کرده ام درست همین مقدار بدهی داری. مرد مسافر که احساس می کرد سرگیجه گرفته است فریاد کشید وگفت: شاید دیوانه شده ای. آخر چطور می توانی چنین حرفی بزنی؟ صاحب کاروانسرا گفت: حالا گوش کن تا به تو حالی کنم چرا بدهی تو هزار دینار شده است. مرد مسافر جواب داد گوشم با تو است حرف بزن. صاحب کاروانسرا گفت: سال گذشته به اینجا آمدی و یک مرغ با شش تا تخم مرغ خوردی. آیا این را قبول داری یا نه؟ مسافر گفت: بلی قبول دارم. او ادامه داد: اگر آن مرغ که تو خوردی زنده بود و همان شش تا تخم مرغ را زیر او می گذاشتم تا جوجه شوند، شش مرغ دیگر به دنیا می آمدند و دفعه بعد آن شش مرغ تبدیل به سی و شش مرغ می شدند و همین طور اضافه شدن مرغها ادامه می یافت و اکنون من جای آن یک مرغ شش تخم مرغ به اندازه مرغ و خروس داشتم که می توانستم آنها را بیش از هزار دینار بفروشم.

صاحب کاروانسرا بعد از گفتن این جملات نفسی تازه کرد و گفت: حالا متوجه شدی که من چه آدم خوش معامله ای هستم. تازه من تخفیف هم داده ام، زیرا کرایه خرج غذای این دفعه تو را حساب نکرده ام. مرد مسافر که تا این موقع ساکت بود با عصبانیت فریاد کشید: تو راستی راستی که دیوانه هستی! اختلاف و مشاجره آن دو بالا گرفت و آنقدر سرو صدا کردند که بقیه مسافران متوجه آنها شدند و کمکم اطرافشان شلوغ شد. آنها هر چقدر سعی کردند که اختلاف پیدا شده را حل کنند و بین مرد مسافر و صاحب کاروانسرا صلح برقرار سارند موفق نشدند. بالاخره قرار شد دنبال کدخدای آن محل بروند و از او

بخواهند که بیاید و تکلیف دعوا را روشن کند. دقایقی بعد کدخدا به

ص: 133

آنجا آمد و ماجرا را شنید؛ اما بر خلاف انتظار، حق را به صاحب کاروانسرا داد و گفت: باید هزار دینار او پرداخت شود.

مسافر بیچاره که دید اینطوری کاری از پیش نمی رود و اگر بخواهد رو در روی کدخدا محل قرار گیرد ممکن است کارش به جاهای باریک بکشد سرش را پایین انداخت و به فکر فرو رفت و در دل گفت: خدایا خودت کمک کن. هنوزم مرد مسافر سرش را بالا نیاورده بود که یکی از مسافران پیش او آمد و گفت: مردی را می شناسم که می تواند مشکل تو را حل کند. مرد مسافر به شنیدن این سخن سربلند کرد و گفت: آن مرد که می گویی کجاست؟ جواب داد: مردی که می تواند مشکل گشای کار تو باشد در بغداد زندگی می کند. از این محل تا بغداد هم راه زیادی باقی نیست. من می روم و خیلی زود او را اینجا می آورم.

در بغداد سراغ بهلول را از مردم گرفت و سرانجام او را در مسجدی پیدا کرد و ماجرای را برایش شرح داد. بهلول سوار بر اسبی که برایش کرایه کرده بود شد و به سوی آن کاروانسرا حرکت کرد. آنها خیلی زود کاروانسرا را مقابل چشمشان خود دیدند. وقتی کمی نزدیک تر رفتند بهلول به آن مرد گفت: تو زودتر برو و بگو تا زمان کوتاهی منتظر باشید که قاضی در ره است و قول داده که خیلی زود خواهد آمد. آن مرد کاری را که بهلول از او خواسته بود انجام داد عده ای که در کاروانسرا بودند چشم انتظار قاضی باقی ماندند.

زمان کوتاهی گذشت قاضی که کسی غیر از بهلول نبود از دور پیدا شد و چون هیچ کدام از آن مردم بهلول را نمی شناختند کسی شکی نکرد که راستی راستی این مرد خود قاضی بغداد است که به سوی آنها می آید. وقتی بهلول به نزدیک کاروانسرا رسید کدخدا و صاحب کاروانسرا به استقبالش رفتند و او را

با عزت و احترام زیاد به کاروانسرا آوردند. بهلول آمد و در جایی که برایش آماده کرده بودند نشست و گفت: ماجرا را برایم تعریف

ص: 134

کنید که در بغداد خیلی کار دارم و باید زود برگردم. صاحب کاروانسرا ماجرا را تند تند تعریف کرد و در آخر هم پرسیدند: آیا جناب قاضی حق را به من می دهی یا نه؟

بهلول آه جان سوزی کشید و گفت: قبل از این که رأی خود را اعلام کنم باید از همه شما مخصوصاً جناب کدخدا و صاحب کاروانسرا عذر خواهی کنم. آن دو مرد با عجله گفتند: چرا جناب قاضی؟ بهلول باز هم آه جانسوز سر داد و با همان لحن قبل گفت: به خاطر دیر آمدن به اینجا. البته باید بگویم که من غیر از قضاوت به کشاورزی هم اشتغال دارم و در همان ساعت که می خواستم پیش شما بیایم کارگران مزرعه ام آماده بودند تا بذر گندم بگیرند و بکارند. من هم چون شنیده ام که اگر بذر گندم را قبلاً بجوشانند، محصول خوبی به دست می آید، مشغول جوشاندن گندم ها بودم برای همین دیر شد. کدخدا تا این حرف را شنید خندش گرفت و گفت: عجب قاضی دیوانه ای آخر مگر کسی پیدا می شود که بذر گندم را بجوشاند؟ صاحب کاروانسرا هم که گیج شده بود دستی به سبیل خود کشید و گفت: این کار شما خیلی عجیب است. بهلول گفت نه نه عجیب نیست. در شهری که مرغ پخته شده و بریان آن جوجه بگذارد تعجبی هم نخواهد داشت که جوشانده گندم هم سبز شود.

همه کسانی که آنجا حاضر بودند و این حرف را شنیدند از جواب دندان شکن بهلول ماست خود را کیسه کردند. کد خدا که می دید دستش رو شده و ممکن است برای شرکت در نقشه ریزی و توطئه علیه مردم مجازات شود، رو به رو صاحب کاروانسرا کرد و گفت: قاضی راست می گوید. چطور می شود که مرغ پخته شده بتواند تخم بگذارد؟ صاحب کاروانسرا حرفی نزد و سرش را زیر

انداخت. مسافر مبلغ کمی بابت دو وعده شام و کرایه حجره پرداخت. بهلول هم سوار بر اسب شد و به سوی بغداد راه افتاد.

ص: 135

وقتی فرمان هارون الرشید اجرا شد و بهلول را به قصر برگرداندند وزیر هارون هم در آنجا بود او چون از ماجرا خبر نداشت با دیدن بهلول در آن وضع و قیافه حیرت زده پرسید: بهلول چه تقصیری کرده است؟ هیچ کس حرفی نزد و جوابی نداد. هارون از تخت سلطنتی خودش بلند شد و در حالی که بادی به غبغبه انداخته بود جلوی بهلول ایستاد و گفت: مگر نشنیدی که وزیر ما چه پرسید؟ جوابش را بده دیگر.

قیافه بهلول کوچکترین تغیيری ایجاد نکرده بود، همان خونسردی و وقار همیشگی در چهره اش نمایان بود. وقتی هارون چشم در چشم او انداخت و منتظر شنیدن جواب باقی ماند رو به وزیر کرد و گفت: جناب وزیر، خلیفه مرا به اینجا دعوت کرد و چیزی پرسید. من هم حرف حقی را بر زبان آوردم و خلیفه لباسهایم را در آورد و به خاطر حق گویی لباس گرانبهای خودش را بر من هدیه کرد. با شنیدن این حرف بهلول حاضران مجلس به خنده افتادند از شدت خنده آنها خود هارون الرشید هم خندید.

وقتی سر و صدای خنده اطرافیان خاموش شد هارون دید هیچ چاره ای غیر از رها ساختن بهلول ندارند پس دستور داد تا پالان الاغ را از او بردارند. بعد هم به خیاط خودش گفت: یکی از بهترین لباسهایی که برایم دوخته ای بیاور تا به بهلول هدیه کنم. بهلول جواب داد: من به لباس گرانبهای خلیفه احتیاجی ندارم. لباس کهنه خود را پوشید و از قصر خارج شد.

انشاالله خیر باشد. مرد قیافه دلسوز و حق به جانب گرفت و گفت: در خواب دیدم که صد دینار طلا به من بخشیده ای. یهلول که فهمیده بود مرد می خواهد از راه تحریک احساسات سر او را کلاه بگذارد خنده ای کرد و گفت: بله همین طور است که می گویی. اما چون آدم خوبی هستی بدان که من آن صد دینار را از تو پس نخواهم گرفت. مرد خجل شد و دانست که بهلول را عقلی زیادتر از او در سر است.

تاپ تاپ می کرد تا بهلول هر چه زودتر پی کار خودش برود گفت: می توانی از اکنون به دنبال یافتن چنین سگی بروی. بهلول گفت: بسیار خب. من می روم و چند روز دیگر با سگی که خواسته اید باز می گردم.

چند روز بعد بهلول به دارالحکومه کوفه آمد، در حالی که سگ گردن کلفت و قلچماقی را قلاده بسته و کشان کشان همراه خود داشت. حاکم کوفه وقتی چشمش به آن سگ افتاد با عصبانیت گفت: مگر دیوانه شدی؟ بهلول با خونسردی جواب داد: برای چی دیوانه شده باشم؟ حاکم کوفه با دست به آن سگ اشاره کرد و گفت: سگ شکاری را می شناسی یا نه؟ بهلول جواب داد می شناسم. حاکم با عصبانیتی بیشتر پرسید: چگونه این چنین سگ چاقی را شکاری می گویند؟ بهلول گفت: سگ شکاری باید لاغر اندام و سبک باشد که بتواند به راحتی جست و خیز نماند و دنبال شکار بدود.

حاکم آهی کشید و گفت: دلم از این می سوزد که خودت همه چیز را می دانی آن وقت این سگ گردن کلفت و چاق را برایم آورده ای. بهلول با همان خونسردی قبل جواب داد: جناب حاکم عصبانی نشوید با خسیسی و بخلی که مردم از شما دیده اند. عقیده ای دارند که اگر این سگ، فقط یک هفته در قصر شما بماند به قدری لاغر و ضعیف خواهد شد که سگهای شکاری نیز به پای آن نخواهند رسید. حاکم کوفه نگاه به اطرافیان خویش انداخت: آنها ناخودآگاه

سر می جنبانیدند و سخن بهلول را تصدیق می کردند حاکم که از کوره در رفته بود فریاد کشید: آیا شما من را خسیس و بخیل می دانید؟ اطرافیان او بدون اینکه به عاقبت کار خویش فکر کنند یکصدا گفته اند: بله قربان.

ص: 139

بدهد، مگسی آمد و روی عدد 100 نشست. وقتی هم خواست بلند شود و پرواز کند یک فضله کنار آن عدد گذاشت و آن را به 1000 تبدیل کرد. دوست بهلول پرسید آیا فرد تاجر وقتی نامه را داخل پاکت می گذاشت متوجه موضوع نشد؟ بهلول جواب داد: من عقیده دارم که آن مگس به فرمان خداوند عدد 100را به 1000 تغیر داده بود. دوست بهلول پرسید: برای چی این حرف را میزنی؟ بهلول گفت: صبر کن تا تمام ماجرا را بدانی، بعد خودت می فهمی که ماجرا از چه قرار است.

بهلول این گونه دنباله قصه را تعریف کرد: تاجر چای وقتی نامه را در پاکت می گذاشت به تغییر عدد 100 توجه نکرد و سرنجام آن نامه به هندوستان فرستاده شد. طرف معامله تاجر بغدادی در هندوستان نامه را باز کرد و دید که او 1000 صندوق چای خواسته شده است. پس صندوق های چایی را بار کشتی کرد و روانه شهر بغداد ساخت. از آنجا که در آن روزگار سفرها از راه زمین یا دریا انجام می گرفت روزهای زیادی طول می کشید که کسی یا چیزی از یک شهر به شهر دیگر برسد. برای همین بود که صندوق های چای چند ماه در راه بود تا سرانجام بعد از گذشت طولانی به بغداد رسید.

از قضای روزگار مدت چند ماه که طول کشید تا نامه به هندوستان برسد و بعد هم صندوق های چای وارد بغداد شود قیمت چای هم چند برابر شد. بهلول گفت: تاجر بغدادی اول هر چه فکر کرد که من صد صندوق چای خواسته بودم چرا هزار صندوق فرستاده اند، عقلش به جایی نرسید. او با خودش گفت: چای

را می فروشم تا ببینیم چه می شود. بعد هم نامه ای به هندوستان نوشت و جریان را پرسید. بعد از گذشت چند ماه پاسخ نامه اش از هندوستان رسید. در جواب آن نامه نوشته شده بود: همان تعداد صندوق چای را که خواسته بودی فرستادیم.

بهلول بعد از شرح قصه به دوستش گفت: در مقابل این تاجر تاجر دیگری در بغداد بود که در تجارت قند و شکر مشغول بود. تاجر قند و شکر وقتی سختی کار مردم را دید

ص: 142

و فهمید بعضی از مردم چشم به امید او دارند تا در سختی و دشواری به کمک آنها بشتابد هیچ کاری نکرد. نه تنها هیچ کاری نکرد بلکه هر چه سرمایه داشت، داد و قند و شکر خرید بعد هم اجناس خودش را توی آب انبار خانه اش که آب نداشت و خشک بود پنهان ساخت. دوست بهلول پرسید: مگر میراب(در زمان قدیم جوی های باریک در کوچه ها بود و آب قنات یا چشمه از این جوب ها به آب انبار خانه ها وارد می شد و به عنوان مصارف مردمی بوده. کسی که مأمور تقسیم کردن آب بود، میراب نامیده می شود) در آب انبار آن خانه آب نمی انداخت؟ بهلول گفت: تاجر قند و شکر راه آب انبارش را مسدود کرده بود و به میراب محله هم سفارش کرده بود که به آب انبار خانه اش آب نفرستد.

در یکی از شبها راه مسدود شده آب انبار خانه آن تاجر باز شد. میراب از همه جا بی خبر آب را به جای جوی آنداخته بود و نوبت آب به همان محلی رسیده بود، که خانه تاجر در آن قرار داشت. آب داخل آب انباری شد که تاجر قند و شکرها در آن ذخیره کرده بود تا در موقع اوج گرانی و نیاز مردم آنها را با مبلغ بسیار بالا و پر سود به مردم قحطی زده بفروشد. اما آب تمام قند و شکرها را با خود حل کرده بود. بهلول به دوستش گفت: حالا فهمیدی که خداوند هر چه اراده کند همان را انجام می دهد و انسان باید در راه راست و مورد رضای او گام بردارد؟ دوست راضی و خشنود از آموخته خودش زبان به تشکر گشود و به دنبال کار خویش رفت.

قاضی از تمام ماجرا خبردار شد با خودش گفت: وا مصیبتا که آشنای من در خطر افتاده است. لحظه ای کوتاه اندیشید که: باید کاری بکنم تا این مرد از شکایت خودش دست بردارد. وقتی آن مرد ساکت شد قاضی چند دقیقه ای فکر کرد و بعد پرسید: آیا شاهدی هم داری؟ آن مرد گفت: بله شاهد هم دارم.

قاضی با تندی پرسید: شاهد تو کیست؟ آن مرد تا بهلول را بر زبان آورد و گفت: او شاهد من است. به شنیدن اسم بهلول برق از سر قاضی پرید. قاضی به خوبی بهلول را می شناخت و می دانست اگر بهلول برای شهادت بیاید آشنای او قطعاً محکوم خواهد شد ولی چاره ای نداشت. باید قبول می کرد که بهلول برای شهادت به محکمه بیاید. وقتی آن مرد به دنبال بهلول رفت و قاضی تنها شد با خودش گفت: اگر بهلول اینجا آمد به قدری سؤالات بی ربط از او می پرسم که خودش خسته شود و پی کارش برود.

هنوز ساعتی بیشتر نگذشته بود که بهلول به همراه آن مرد پیدا شد. قاضی وقتی چشمش به آنها افتاد سرفه ای کرد و قیافه ای جدی به خودش گرفت و به بهلول گفت: این مرد تو را به عنوان شاهد خودش معرفی کرده است. آیا برماجرایی که او تعریف می کند شهادت می دهی؟ بهلول که خونسرد و آرام به قاضی نگاه می کرد گفت: آری. قاضی فکر کرد و پرسید: آیا قران خوانده ای؟ بهلول پاسخ داد بله و تمام قرآن را حفظ هستم. قاضی در حالی که سرش را بالا و پایین می برد گره در ابرو انداخت و پرسید: مسایل شرعی را بلد هستی یا نه؟

بهلول جواب داد: بیشتر از آنچه لازم است می دانم. قاضی پرسید آیا تاکنون مرده شویی کرده ای؟ بهلول با همان خونسردی قبلی تبسم کرد و گفت: کار اجداد و نیاکان من مرده شویی بوده است. قاضی از شنیدن جواب بهلول دست و پایش را جمع کرد، فکری کرد و پرسید: وقتی مرده ای را شستی و در قبر گذاشتی چه می گویی؟ بهلول بلافاصله جواب داد: می گویم ای مرده خوشا به حال تو که مردی و تو را برای شهادت پیش قاضی نبردند.

ص: 144

با شنیدن این حرف رنگ از صورت قاضی پرید و صدا در گلویش خشکید. او نمی تواند حریف بهلول بشود و چاره ای غیر از این ندارد که شهادت بهلول را بشنود و قبول کند. بهلول با خونسردی کار گشایی کرد و او توانست با این روش خودش حقّی را به صاحب حق برگرداند.

به صحرا می برم تو هم به فرزندان خود اجازه بده که با من بیایند. خلیفه اجازه داد و گفت: بفرما هر سه پسر را ببر. غروب روز بعد همه بچه ها از گردش برگشتند و بهلول هر کودکی را به خانه خودش برد و به والدینش تحویل داد و بچه های خلیفه را در اطلاق خود محبوس کرد. در به روی آنان بست. شب خلیفه به نزد بهلول آمد و پرسید: بچه هایم کجا هستند؟ حیوان ها بچه هایت را خوردند. خلیفه تعجب کرد و پرسید: چه طور شد بچه های دیگران را نخوردند و فقط فرزندان مرا خوردند؟

بهلول گفت: چه طور ندارد. همان طور که موش ها پول های مردی را خوردن و به پول تو کار نداشتند؟ الساعه برو پول آن بیچاره را پس بده تا من بچه هایت را تحویلت بدهم و با این درایت بهلول مرد به پول خود رسید.

مجلس تعجب کردند. از او پرسیدند: این چه کاریست که می کنی؟ آخر مگر آستین هم غذا می خورد؟ بهلول در جواب گفت: من همان شخصی هستم که فلان شب در اینجا میهمان بودم و کسی اعتنایی به من نکرد و ناچار دم در غذا خوردم. حالا هم این تشریفات مال من نیست بلکه مال لباس من است و جا دارد بگویم: آستین نو، بخور پلو. عاقلان مجلس از کرده خود پشیمان شدند و به تذکر بجای بهلول آفرین گفتند.

این درخت ها بزرگ شود و میوه بدهند و ما آنها را بفروشیم و از محل سود آنها طلب تو را بدهیم.

طلبکار که چاره ای جز قبول نداشت گفت: خیلی خوب بنویس که تا روز موعود تاریخ دیگری نداشته باشد. پسر بدهکار هم با این حرف موافقت کرد و موضوع را روی کاغذ نوشت و زیر آن را امضا کرد و آن را بدست طلبکار داد.

مدتی از ماجرا گذشت تا اینکه بدهکار از مسافرت بازگشت. پسر در اولین ملاقات به پدر گفت: پدر آن شخصی که هر روز به خانه ما می آمد و مطالبه طلبش را می کرد راحتش کردم. پدر پرسید چه کردی؟ پسر گفت: نوشتم هر موقعه این درخت ها میوه دادند. میوه را می فروشیم و پول تو را می دهیم.

پدر گفت ای احمق من تاریخ پرداخت را برای فردا نوشته بودم در حالی که این درختان حداقل پنج سال دیگر میوه خواهند داد و باید حتماً پول او را بدهم حال آنکه فردایی که همیشه من نوشته بودم همیشه جلو بود و تا روز قیامت ادامه داشت. بالأخره وقتی درخت ها میوه دادند مرد طلبکار به استناد نوشته پسر بدهکار پیش او رفت و پولش را گرفت و بهلول را دعای بسیار کرد.

موی بهلول در میان دنده های شانه ظاهر شد بهلول ریش را از لای شانه در آورد و بر آن بوسه زد و سپس آن را توی کاغذی پیچیده و به دست صراف داد. صراف بسته را گرفت و ده دینار به بهلول قرض داد.

یکی از رفقای بهلول وقتی دید بهلول پول دارد گفت: تو که پول نداشتی از کی گرفتی؟ بهلول گفت: از فلان صراف. پرسید: گرویی چی دادی؟ گفت: یک تار مو. آشنای بهلول هم فوری به نزد صراف رفت و گفت: حاج آقا من به بیست دینار احتیاج دارم. صراف پرسید: گرویی چی داری؟ مرد گفت: چیزی جز ریش هایم ندارم. صراف گفت: باشد ریش خود را پیش من گرو بگذار.

مرد هم فوراً دست برد از میان ریش های خود یک مشت کند و به دست صراف داد و صراف نگاهی به او کرد و گفت: برادر من پول ندارم به شما بدهم. مرد گفت: پس چرا به بهلول دادی؟ صراف گفت: بهلول شانه ای از جیب خود بیرون آورد و به آرامی ریش های خود را شانه زد یک دانه ریش در میان شانه افتاد و آن را بوسید و در کاغذ پیچید و به دست من داد، اما برادر تو یک مشت از ریش های خود را کندی، تو که به ریش های خود رحم نمی کنی پس چطور به پول من رحم خواهی کرد. برو خدا جای دگر رزق تو را بدهد.

تابستانی از این اسب استفاده فرمائید. در آن میان بهلول از جای خود بلند شد و گفت: باید به این اسب سوار شد و از دست همسایه بد فرار کرد.

ابن عربی، محمد بن علی، فتوحات مکیّه، بیروت، دار احياء التراث العربي.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، عیون الأخبار، بیروت، دار الکتب العلميه، 1418 ق.

ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، البصائر و الذخائر، بیروت، دارصادر، 1408 ق.

ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1419 ق.

امین حسینی عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1403 ق.

امین، محسن، اعیان الشیعه، لبنان، دار التعارف للمطبوعات، 1403 ق.

بستانى، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدى، دوم، تهران، انتشارات اسلامي، 1375.

بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال، قم، مؤسسة الإمام المهدى(عجّل الله تعالى فرجه الشريف)، 1413 ق.

بغدادی، حافظ بن النجار، المستفاد من ذيل تاريخ بغداد، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417 ق.

بهایی، محمد بن حسین، کشکول شیخ بهایی، قم، صبح پیروزی، 1388 ش.

بیاضی، علی بن یونس نباطی، ألصّراطُ المُستقیم إلی مُستّحّقی ألتّقدیم، المکتبة الحیدریة، 1384ق.

تهرانى، آقا بزرگ، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، تهران، اسماعيليان، 1408 ق.

جاحظ بصری، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، بیروت، دار و مکتبه الهلال، بی تا.

جزایری، سید نعمت الله بن عبدالله، الأنوار النعمانیة، بیروت، دارالقاری، 1429 ق.

ص: 154

جزایری، نعمت الله بن عبدالله، زهر الربیع، بیروت، موسسه العالمیه للتجلید، 1421 ق.

جزايرى، نعمت الله بن عبد الله، رياض الأبرار في مناقب الأئمة الأطهار، بيروت، مؤسسة التاريخ العربي، 1427 ق.

خطیب بغدادى، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربى، 1417 ق.

خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، دهاقانی.

خوافی، مجدالدین، روضه خلد، تحقیق محمود فرُّح، تهران، مصور، 1345.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا ، ذیل «بهلول».

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، محاضرات الأدباء

و محاورات الشعراء و البلغاء، بیروت، شرکه دار الارقم بن ابي الارقم، 1420 ق.

زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دار العلم للملایین، 1989 م.

شبستري، عبد الحسين، الفائق في رواة و أصحاب الإمام الصادق(علیه السلام)، قم، جماعة المدرسين، 1418 ق.

شعيري، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف، مطبعة حيدرية، بى تا.

شوشتری، قاضی نوراللّه، مجالس المؤمنین، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1365.

صفدی، خلیل بن ایبک، الوافي بالوفيات، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، 1381 ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، قاهره، الاستقامة، 1358 ق.

طريحي، فخر الدين بن محمد، مجمع البحرين، چ3، تهران، مرتضوى، 1375.

ص: 155

طوسى، محمد بن الحسن، رجال الطوسي، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجامعة المدرسين، 1373.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، چهارده نور پاك، تهران، نويد، 1381.

قمى، عباس، سفينة البحار، قم، اسوه، 1414 ق.

قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، 1414 ق.

کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احياء التراث العربي، بی تا.

کاتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، بيروت، دار صادر، 1973 م.

مستوفی، حمداللّه، تاریخ گزیده، سوم، تهران، امیرکبیر ، 1364 ش.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمدروشن، تهران، 1366ش.

مدرس، محمد علی، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة أو اللقب، تهران، خیام، 1369 ش.

موسوی حسینی، عبای بن علی، نزهة الجلیس، قم، المکتبه الحیدریه، 1417 ق.

نیشابوری، حسن، عقلاءالمجانین، به کوشش مصطفی عاشور، قاهره، 1989م.

وطواط، جمال الدین، غُرَرُ الخصائص الواضحة و عُرر النقائص الفاضحة، بیروت، دارالصعب، بی تا.

هاشمى خويى، ميرزا حبيب الله، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، چهارم، تهران، مكتبة الإسلامية، 1400 ق.

یافعی، عبد الله بن اسعد، روض الریاحین في حکایات الصالحین، قاهره، مکتبه زهران.

ص: 156