بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

مفهوم شناسي استضعاف در قرآن و راهكارهاي آن جهت هدايت مستضعفين

حجت الاسلام دكتر هاشم مجتهدي

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

ص: 13

ص: 16

اختلاف بین مردم مستضعف، ترویج فساد و فحشا، منزوی کردن مردم استفاده می کند.

خودبرتربيني و استكبار، از نوع بيماري هاي روحي هستند كه پي آمدهاي شومي در جامعه دارند. اصولاً مبنای تمام ظلم ها و ستم های انسان، چیزی جز منفعت طلبی نیست و این موضوع، در قدرت های استکباری در حد بالایی وجود دارد. آنان به تنها چیزی که اهمیت می دهند، منافع مادی و حیوانی آنان است. از این رو، در صورت به خطر افتادن این منافع، حاضرند که از مردم کشور خویش بگذرند و دوستان و متحدان و نوکران خود را فدا کنند تا منافع آنها تأمین شود.

مستكبران براي برتري يافتن بر توده هاي مستضعف از راه هاي گوناگوني وارد مي شوند و از اشكال مختلفي بهره مي گيرند و چون نمي توان به استضعاف تن داد، بايد براي رهايي از آن، با همه نمودهاي شوم استكبار آشنا شد. اين امر، وظيفه مستضعفان را سنگين تر مي كند.

در فصل اول اين پژوهش، به بررسي کلیات پرداخته و در فصل دوم، استضعاف در قرآن مورد بحث واقع شده است. در فصل سوم، به گونه شناسی استضعاف اشاره شده. در فصل چهارم عوامل ایجاد استضعاف بحث خواهد شد و در فصل پنجم، راهکارهای قرآن جهت برون از استضعاف بحث شده است.

تاریخ شاهد بر گواه این مطلب است که از اولین روزی که بشر پا به کره خاکی نهاد با اینکه از نظر امکانات و رفاهیات خیلی به دور بوده همیشه به دنبال برتری یافتن بر دیگران بود، تا جایی که راضی به ظلم کردن به هم نوعان خود می شد. کشته شدن هابیل توسط قابیل شاهد گویایی بر این ادعا است. تا به امروزه در بسیاری از برخوردهای اجتماعی، مدیریتی و یا حتی کشورهای جهان شاهد زورگویی یک رفتار تهاجمی که معمولاً به صورت مداوم تکرار می شود هستیم. این نوع زورگویی به معنای آسیب رساندن، ایجاد ترس، تشویش یا وضعیت نامساعد برای طرف مقابل خواهد بود. در اصطلاح دین مبین اسلام به این زورگویی «استضاف» گفته می شود. در غالب

ص: 18

تضعیف و استضعاف کِشی ها که در آن قصد و نیت، تحقیر و شرمنده کردن، سرافکنده کردن یا به دست گرفتن کنترل شخص دیگري بر اساس منافع صورت می گیرد.

از اصلی ترین اهداف پیامبران در طول تاریخ که از جانب خدا مبعوث می شدند این بوده تا مردم به استضعاف کشیده را بیدار سازند تا خود را از قید و بند مستکبران آزاد نمایند. همانطور قرآن كتاب هدايت است: “ذَلِكَ

الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ”(1) خداوند براي هدايت انسان ها هر آنچه لازم بوده در این کتاب هدایت بخش بيان نموده است. قرآن كتابي است كه تا قيامت هدايت بشر را بعهده دارد و از چنان عمقي بر خوردار است كه با گذشت زمان معاني جديدي را كشف مي كند. از جمله روش هاى ارزشمند و کارآمد قرآن در جهت تربیت درست انسان ها و نجات جامعه بشری از ضلالت و گم راهى، توجه دادن آنان به وجود دشمنان و شیوه برخورد آنان در عرصه هاى گوناگون زندگى است. به دیگر سخن، یکى از اقدامات شایسته قرآن در جهت هدایت افراد و جوامع بشرى، این است که آنان را از وجود دشمنان گوناگون مطلّع سازد تا فکر نکنند هیچ

مانعى آنان را در این جهت تهدید نمى کند. بنابراین می توان نتیجه گیری نمود که قرآن کتاب انسان سازی و هدایت برای هر مسئله ای از مسائل بشریت راهکار و هدایت نامه ای دارد.

«ضعیف شمردن» و «به ضعف کشاندن» کاربرد دارد.(1)

پدیده استضعاف غالباً در برابر نوعی برتری طلبی نمایان می شود. کاربرد واژه استضعاف در برابر«استکبار» در بسیاری از آیات، گواهی بر این سخن است.

حتما در برابرشان گروهی مستکبر هستند که توانایی های آنان را ربوده و ضعف و ناتوانی را بر آنان تحمیل کرده اند.

يكي از اهداف جهاد اسلامي، رهانيدن مستضعفان از چنگال مستكبران و ستمگران است و بدون آن دست يابي به اين امر اساسي امكان پذير نيست. از همين رو، خداوند در قرآن، دستورهايي در قالب هاي گوناگون براي هدایت و برانگيختن مؤمنان به جهاد و مبارزه آورده است.

با توجه به تأکیدات قرآن در حمایت از مستضعفین و احقاق حق آنها از ظالمان و مستکبران بر آن شدم تا در خصوص عوامل ایجاد استضعاف و راهکارهای هدایتی قرآن برای برون رفتن مستضعفین از استضعاف پایان نامه ای تدوین نمایم. باشد که توانسته باشیم در این امر مهم گامی برداشته شده باشد.

پژوهش های فراوانی در زمینه استضعاف و مستضعفین انجام پذیرفته است، اما در این راستا پژوهش حاضر در تلاش است تا به به بررسی راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین بپردازد، تا در نهایت بتوان از نتایج حاصل از این پژوهش کمکی به مستضعفین جهان شده باشد.

لذا بعضی ها بوسیله نوشتن کتاب یا مقاله سعی در یاری رساندن به مستضعفان بوده اند؛ کتاب و مقالاتی که در این زمینه نوشته شده است عبارتند از:

1. کتاب استضعاف و استکبار از دیدگاه امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی1

در کتاب حاضر، نقش انقلاب اسلامی در برابر «استضعاف» و «استکبار» از دیدگاه امام خمینی(ره) ذیل شش فصل تبیین شده است. در فصل اول مفهوم مستضعف و مستکبر توضیح داده شده و مصادیق آنها بازگو می شود .فصل دوم به عوامل استضعاف اختصاص می یابد. در فصل سوم از آثار استکبار و استضعاف سخن می رود. فصل چهارم با مطالبی درباره چگونگی مواجهه تاریخی مستضعفین و مستکبرین تدوین می گردد. در فصل پنجم نقش مستضعفین در پیروزی انقلاب، همچنین عملکرد انقلاب اسلامی برای مستضعفان تبیین می شود. در فصل ششم، وظیفه و مسئولیت مسلمانان و مستضعفان جهان در مقابل استکبار از قول امام خمینی1 تشریح می گردد. کتاب با فهرست تفصیلی موضوعی و فهرست ماخذ به پایان می رسد.

2. کتاب استکبار و استضعاف در قرآن، تالیف محمد سروش

در این کتاب مولف به توضیح مفاهیم کلی پرداخته و در ادامه به زمینه ها و عوامل پدید آمدن استضعاف و استکبار مورد بحث قرار داده و در بخش دیگر کتاب در خصوص بنی اسرائل از استضعاف تا استکبار مطلب را بیان نموده است و در نهایت در مورد مبارزه با استضعاف مطالبی را بیان نموده است.

3. کتاب مستضعفان از دیدگاه اسلام، تالیف ولی الله باقری

مولف در کتاب مذکور مفهوم استضعاف و استكبار را تعریف نموده و در فصلی دیگر از کتاب ماهيت و جنبه هاي استكبار و استضعاف و در بخش دیگر از کتاب در خصوص تاريخ مستضعفان مطالبی را عنوان و در بخش دیگر مستضعفان را به اقسامی تقسین نموده و در بخش دیگر انگيزه هاي مستكبران و ابزارها و شيوه هاي مستكبران را

ص: 23

بیان داشته و در نهایت فصل پایانی را با موضوع همراه با برنامه سازان به منظور ارائه برنامه هائی جهت همایت مستضعفین بیان داشته است

4. مقاله مستضعف در قرآن و روایات، نوشته فاطمه ترکی

در این مقاله، محقق به طور سئوالی «مستضعف به چه کسی گفته می شود؟» تبیین موضوع داشته است. و در ادامه در مورد مستضعف در قرآن و روایات مطالبی را بیان نموده. و در قسمت از مقاله در مورد روش عمومی مستکبران مباحثی رو مطرح نموده و در قسمت دیگر به وضعیت موجود جوامع پرداخته است.

5. مقاله مستضعفین حقیقی چه کسانی هستند؟ نوشته حضرت آیت الله العظمی مظاهری

در این مقاله محقق محترم به تعریف مستضعف پرداخته و در ادامه سرنوشت مستضعفين در برزخ مورد بحث قرار داده و در ادامه در مورد جايگاه مستضعفين در قيامت مباحثی را ارائه نموده و و با توجه به چند آیه در مورد ريشه يابي سرنوشت مستضعفين در آخرت ارائه مطلب نموده و در نهایت، در مورد مستضعفين حقيقي چه کساني هستند؟ چند گروه از مستضعفین را بیان نموده است.

ص: 26

ص: 28

چاره ای جز این ندارند، قدرت واکنش ندارند، بنابراین تسلیم وضع موجود می شوند و حتی از ظلم فرار نمی کنند. زیرا آن را به عنوان سرنوشت محتوم پذیرفته اند، درحالیکه از این وضعیت رنج می برند.

«مفعول را بر وصفی یافتن» است؛ مانند «استحسان» به معنای خوب و نیکو یافتن.(1)

واژه استضعاف را نیز به یکی از دو معنا یا معانی نزدیک به آن، تفسیر کرده اند. لغت شناس قدیم عرب، ابوعبداللّه خلیل فراهیدی می نویسد: «استضعفتُه» یعنی او را ناتوان یافتم و در اثر ناتوانی اش، به ناروا بر او مسلط شدم.(2) در صحاح اللغه «استضعفه» «عدّه ضعیفاً» معنا شده است؛ یعنی او را ناتوان شمرد و ضعیف به حساب آورد.(3)

ابن اثیر در معنای مستضعف می نویسد: مستضعف کسی است که دیگری او را ضعیف کرده و به واسطه فقر و بیچارگی اش، بر او قلدری و گردن کشی می کند.(4) در کتاب مصباح المنیر نیز برای استضعاف دو معنا ذکر شده است: «رأیته ضعیفا او جعلته کذلک»، یعنی او را ناتوان دیدی یا او را ناتوان نمودی.(5) نتیجه این که هیچ یک از لغت شناسان مستضعف را به معنای ضعیف ندانسته اند.

پدیده استضعاف غالباً در برابر نوعی برتری طلبی نمایان می شود. کاربرد واژه استضعاف در برابر «استکبار» در بسیاری از آیات، گواهی بر این سخن است. این ویژگی معنایی استضعاف و کاربرد قرآنی آن سبب شده است که در پی رویکرد اجتماعی مسلمانان به قرآن، معنایی اصطلاحی برای استضعاف در تقابل با اصطلاح استکبار در ادبیات سیاسی اجتماعی مسلمانان فراهم آید. از این دو اصطلاح برای تقسیم جوامع انسانی به دو طبقه «مستضعَف» و «مستکبِر» استفاده می شود.

واژه استضعاف در قرآن نیامده است؛ اما مشتقات آن مجموعاً 13 بار به کار رفته که 8 مورد آن به صورت فعلی و در قالب واژه های «اُسْتُضْعِفُوا» «اِستَضْعَفُونی»

ص: 31

«یُستضعَفُون» و «یَستضعِفُ» آمده است و 5 مورد دیگر به گونه اسم مفعول به صورت «مستضعفین» و «مستضعفون» استعمال شده است.

«تکبر» نیز بر دو قسم است: یکی افزونی شایستگی ها و بیشتر بودنش از شایستگی دیگران که به این معنا حق تعالی به «متکبّر» توصیف شده است؛ و دیگری به معنای با زحمت و مشقت، کمالات را به خود بستن و خود را متصف به آن ها نشان دادن، که در عموم مردم، تکبّر به این معناست و «کبریاء» به معنای «برتر از انقیاد و تسیلم» است و هیچ کس جز تعالی «تکبر» صحیح است.(1)

علّامه طباطبائی(رحمه الله) نیز تصریح می کند که استکبار همیشه نارواست و قید «به غیر حق» در آیه شریفه: “فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْارْضِ بِغَیْرِ حَقٍّ”(2) توضیحی است، نه آن که استکبار به حق نیز وجود داشته باشد.(3)

اینک در پرتو توضیحات لغت شناسان به این نتایج می رسیم: 1. استکبار، ریشه در یک بیماری روحیِ خود بزرگ بینی دارد. 2. مشخّصه آشکار استکبار، «بزرگی طلبی» است. 3. استکبار، چیزی جز خود را برتر از دیگران دانستن، و همه را زیر دست خویش دیدن و در یک کلمه «سلطه بر مردم» نیست. 4. هر چند برخی لغت شناسان میان تکبّر و استکبار فرق نگذاشته اند، امّا با تأمل در مجموع آنچه از فرهنگ نامه ها نقل کردیم، می توان تفاوت را به شرح ذیل به بیان کرد:

1. متکبّر، خود را بزرگتر از دیگران می داند، ولی «مستکبر» با تظاهر به آن، در پی دست یافتن به بزرگی است. تکبّر، از حالت نفسانی شخص حکایت می کند که خود بزرگ بین است و استکبار از رفتار او حکایت می کند که برای رسیدن به بزرگی، دست و پا می زند. 2. متکبّر، خود را جلوتر از دیگران می داند و مستکبر تلاش می کند تا همه را پشت سر بگذارد و جلودار شود. از این رو، ممکن است، متکبّر در انزوا باشد و تلاشی برای جلو ولی مستکبر در پی تحمیل خود بر دیگران و اظهار بزرگی خویش است.

ص: 33

علّامه طباطبایی; در این باره می نویسد: مستکبر کسی است که می خواهد به بزرگی دست یابد و در صدد است که بزرگی خود را به فعلیت برساند و به رخ دیگران بکشد و متکبّر کسی است که بزرگی را به عنوان یک حالت نفسانی در خود سراغ دارد و برای خود پذیرفته است.(1)

افزون بر آن، امین الاسلام طبرسی نیز تفاوتی دیگر را ذکر کرده و آن این که تکبّر، بزرگی کردن است چه شخص سزاوار آن باشد و چه نباشد، ولی استکبار، طلب بزرگی و سروری بدون شایستگی است.(2)

پس استکبار در مقابل استضعاف است و در قرآن کریم از مستکبرین به لفظ ملا هم تعبیر شده است؛ یعنی افرادی که از نقطه نظر شخصیت های اجتماعی جائرانه و موقعیت های ظالمانه خود پر بوده و نقطه خالی به جای نگذارده بودند.

مجمع البیان نیز ملأ به «اشراف» تفسیر شده است.(1)

راغب اصفهانی نیز به این ویژگی در مفهوم ملأ تصریح کرده است که ملأ گروهی اند که بر رأی و نظر یگانه ای اتفاق داشته باشند.(2)

از مجموع کلمات اهل لغت استفاده می شود که شایعترین معنای ملأ اشراف است؛ جماعتی که از قدرت و موقعیت در جامعه برخوردارند به طوری که هیبت آنان چشم و قلب توده مردم را پر کرده و به پیروی از آنان واداشته و کسی را یارای مخالفت با آنان نیست.

معمولاً در معنای کلمه ملأ یک معنای منفی نیز لحاظ است و بیشتر به اطرافیان حاکمان مستکبر، ظالم و ستمگر یا اشراف و مستکبرانِ مخالفِ پیامبران گفته می شود، ولی استعمالش در قرآن، عامتر از این معناست و به خواص و اطرافیان عاقل یا مؤمن نیز اطلاق می شود. مثلاً اشراف و اطرافیان ملکه سبا را «ملأ» خوانده است با این که آنان در عین کافر بودن، اشخاصی منطقی و فهیم بودند و چون بلقیس از آنان مشورت خواست، او را به طغیان، فساد و استکبار دعوت نکردند:

“قَالَتْ یا ایُّهَا الْمَلَاءُ انّی الْقِیَ الَیَّ کِتَابٌ کَرِیمٌ* ... یا ایُّهَا المَلَاءُ افْتَونی فِی امْرِی مَا کُنْتُ قاطِعَهً امْراً حَتّی تَشْهَدُونِ* قَالُوا نَحْنُ اولُوا قُوَّهٍ وَ اولُوا بَأْسٍ شَدیدٍ وَ الْامْرُ الَیْکِ فَانْظُری ماذا تَأْمُرینَ”(3)

ملکه گفت: ای اشراف، نامه پرارزشی به سوی من افکنده شده ... ای اشراف، نظر خود را در این امر مهم برایم بازگویید که من هیچ کاری را بدون حضور و مشورت شما انجام نداده ام. گفتند: ما دارای نیروی کافی و قدرت جنگی فراوان هستیم، ولی تصمیم نهایی با توست، ببین چه دستور می دهی.

این گونه سؤال و جواب، نشان از حکومت منطقی و عاقلانه حاکم و اطرافیان اوست.

ص: 35

حاکم، به ادب واحترام از نامه سلیمان یاد می کند و محترمانه از اطرافیانش رأی و نظر می خواهد و اطرافیان نیز گر چه او را به پشتیبانی و قدرت خود دلگرم می کنند ولی او را به جنگ و طغیان تشویق نمی کنند، بلکه به تصمیم گیری مدبرانه و صحیح باز می خوانند.

قوم او (نوح) که کافر بودند و دیدار آخرت را تکذیب می کردند و در زندگی دنیا به آنان ناز و نعمت داده بودیم، گفتند: این بشری است مثل شما از آنچه می خورید، می خورد و از آنچه می نوشید، می نوشد. پس چگونه می تواند پیامبر باشد؟

از استدلال آنها که گفتند: او مانند سایر مردم است چون مثل انسان می خورد و می نوشد، معلوم می شود که برای انسان غیر از خوردن و نوشیدن که از خواص حیوانات است کمال و فضیلت دیگری سراغ نداشتند. تنها خوشبختی بشر را در این می دانستند که همانند حیوانات در بهره وری از انواع لذّات آزاد باشد.(1)

2. تقلید کورکورانه از آئین گذشتگان خود: مترفین جوامع به هنگام خطر افتادن اسباب عیش و نوش و خوشگذرانی خویش بدون توجه به منطق و براهین وحیانیِ پیامبران الهی از سنّت های متحجّر گذشتگان خود دم می زدند. “وَکَذَلِکَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَی آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ”(2) و این گونه در هیچ شهر و دیاری پیش از تو پیامبر انذارکننده ای نفرستادیم مگر این که ثروتمندان مست و مغرور گفتند: ما پدران خود خود را بر آیینی یافتیم و به آثار آنان اقتدا می کنیم.

در آیه موردِ بحث، این گفتارِ “إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَی أُمَّةٍ” را از توانگران اهل آبادی ها نقل کرده و آن بدان جهت است که طبع تنّعم و نازپروردگی انسان را وادار می کند از بار سنگین تحقیق، شانه خالی نموده دست به دامن تقلید کورکورانه شود.(3)

همچنین از گفتار ذکر شده معلوم می شود گرایش به مادّی گری و دنیاطلبی قدرت اندیشه (خرد) را تضعیف و آدمی را به سمت تقلید کورکورانه سوق می دهد.

ص: 37

3. ملاک و معیار قرار دادن ثروت و امکانات مادّی: “وَ قَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالًا وَ أَوْلَادًا وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ”(1) و آنها که مَستِ ناز و نعمت بودند) گفتند اموال و اولاد ما از همه بیشتر است (و این نشانه علاقه خدا به ماست) و ما هرگز مجازات نخواهیم شد.

4. ظلم و جرم: “وَاتَّبَعَ

الَّذِینَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِیهِ وَ کَانُواْ مُجْرِمِینَ”(2) و آنان که ستم می کردند، از تنّعم و کامجویی پیروی کردند و گناهکار بودند و نابود شدند. از جمله «کَانُواْ مُجْرِمِینَ» بر می آید که مردمان خوشگذران و پیرو لذّات، مردمانی بودند که به جرم و بزهکاری عادت کرده و در انجام آن پافشاری می کردند.(3)

5. فسق: از خصوصیات دیگر مترفین، فسق یعنی از حد و حقوق حقّه خارج شدن است: “وَ إِذَا أَرَدْنَا أَن نُّهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُواْ فِیهَا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرًا”(4) و هنگامی که بخواهیم، شهر و دیاری را هلاک کنیم. نخست اوامر خود را برای «مترفین» (و ثروتمندان مست شهوت) آنجا، بیان می داریم سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدّت درهم می کوبیم.

نهاده اند ساکت و تسلیم نیست و پیوسته تلاش می کند که زنجیرها را بشکند و آزاد شود، دست جباران و ستمگران را کوتاه سازد و آیین حق و عدالت را برپا کند.(1)

به عبارت دیگر مستضعفین کسانی هستند که بیرون از کانون قدرت و ثروت زندگی را با محرومیت از امکانات رفاهی و معیشتی موجود در جامعه می گذرانند.

در فرهنگ اسلامی، مستضعف کسی است که در شناخت حق یا عمل به آن ناتوان شده باشد.

مستضعفین در لغت قرآن کسانی هستند که در روی زمین مورد تعدی و غلبه افراد ستمگری قرار گرفته و در نتیجه سیطره و استیلای آنان، اختیار و آزادی خود را از دست داده و در تحت قیمومت آن طائفه ستمگر قرار گرفته اند و مستکبرین در مقابل مستضعفین، افرادی هستند که بر اساس

سرکشی و بلند پروازی پیوسته در صدد تجاوز به حقوق اولیه مردم ضعیف بوده و با انواع حیل و خدعه ها آنان را مورد تعدی و تجاوز قرار می داده اند.(2)

مستكبران و به استضعاف كشيده شدن مستضعفان را مي ديدند و چون اين بخش از عمل انسان در نظر آنان مهمّ جلوه مي نمود، بدان توجه كردند و موجب پرسش و حتي اعتراضشان گرديد.

خداوند «آدم» را آفريد و دانش «اسماء» را بدو آموخت و دستورها، توصيه ها، و آموزش هاي لازم را در اختيارش نهاد و پي آمدهاي ناگوار سرپيچي از فرمان هاي خود را به وي گوشزد كرد و انسان را به آنان شناساند. سپس به آنان فرمود: در برابر اين موجود سر تعظيم فرود آوريد و بر او سجده كنيد. فرشتگان خدا كه فضيلت آدم را دريافتند، فرمان خدا را پيروي كرده و در مقابل او كرنش نمودند، ولي ابليس با خود برتربيني و استكبار ورزيدن از اين فرمان الهي سرپيچي كرد.(1) و گفت: من از او برترم. مرا از آتش و او را از خاك آفريده اي(2) و آتش بر خاك برتري دارد. اين نخستين باري بود كه استكبار آرامش هستي را به هم زد. ازاين رو، خداوند شيطان را با لعنت و نفرين از درگاه خود راند. شيطان كه تا قيامت مهلت خواسته بود و كينه آدم را به دل گرفته بود، او و همسرش را فريفت و زمينه اخراج آنان را از بهشت فراهم كرد.(3)

در اينجا ابليس آدم و همسرش را به استضعاف كشيد و از مقام و جايگاهي كه داشتند به زير آورد. در اين زمينه، قرآن مي فرمايد: “فَأَزَلَّهُمَا

الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا كانا فيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوُّ وَ لَكُمْ فِي اْلأَرْضِ مُسْتَقَرُّ وَ مَتاعٌ إِلي حينٍ”(4) پس شيطان آنان را لغزانيد و از بهشتي كه برايشان آماده شده بود، اخراج كرد و به آنها گفتيم به زمين فرود آييد؛ در حالي كه بعضي از شما با برخي ديگر دشمن خواهيد بود و براي

ص: 40

شما در زمين، تا مدّت معيّني قرارگاه و وسيله بهره برداري خواهد بود. بر اين اساس، ابليس كه مستكبري خودبين بود، آدم و حوا را به استضعاف كشيد. و اين آغازين رويارويي استكبار و استضعاف بود. ازاين رو، ابليس پايه گذار و نماد تمامي روابط استكباري در همه دوران ها گرديد. هر فرد يا گروهي كه از انديشه استكباري برخوردار باشد، گام در مسير ابليس نهاده و روشي همانند روش او در پيش گرفته است و به نسبت پليدي كردار و افكارش در حزب او جا دارد. هر فرد يا گروهي كه از سوي او و دسيسه هايش گرفتار شود، به گونه اي مستضعف به شمار مي رود. چنان كه آدم گرفتار خباثت او شد و مرتكب ترك اولي شد.

در طول تاریخ بشریت انبياء و پيروانشان همواره از سوي ستمگران و مستكبران تاريخ، مورد آزار و شكنجه بودند. با بهانه هاي واهي آنان را به تمسخر مي گرفتند؛ به آنان ساحر و جادوگر خطاب مي كردند؛ دروغ گويشان مي خواندند و حقوق ايشان را پايمال مي كردند. با ابزارهاي گوناگون آن بزرگواران را به سخت ترين شكل مورد ستم و بي مهري قرار مي دادند؛ ناشايست ترين تهمت ها و افتراها را به آنان نسبت مي دادند.

ستم پيشه گان نابخرد براي حفظ آنچه كه به خيال خود موجب عزّت و سرافرازي شان بود، آشكارترين آيات الهي را ناديده گرفته و با فرستادگان خدا به مقابله بر مي خاستند. آنان به چيزي كمتر از به استضعاف كشيدن بي پناهان و درماندگان بسنده نمي كردند و براي دست يابي به اهداف شوم خود كه همان استثمار، استعمار و استضعاف مستضعفان بود، به هر كار غير انساني دست مي زدند.

قرآن كريم اين سركشان تاريخ را به عنوان مستكبران و جبهه مقابل ايشان را مستضعفان ناميده است. ازاين رو، پيام آوران نجات و كمال و سعادت انسان و دل سوختگان تكامل انسان در برابر استكبار مستكبران ايستادگي مي كردند و با آگاهي بخشي توده هاي رنج كشيده و تقويت بيدار دلان، آنان را در مسير دست يابي به اهداف مقدّس شان ياري مي دادند و خود نيز چونان شمع مي

سوختند تا دين حق و بندگان خدا

ص: 41

را از گرفتاري ها برهانند و در اين راه پرفراز و نشيب، افزون بر تحمّل سختي ها و دشواري هاي طاقت فرسا، جانهاي پاك خود و عزيزانشان را نيز فدا مي ساختند.

شرايط زندگي آنان، مقاومت ها و تلاش هاي پي گير و تحمّل دشواري هايي بود كه در طول حيات پربار خويش داشتند. مظلوميّت و محروميّتي كه با آن روبرو بودند، نشان از به استضعاف كشيده شدن آنان و پيروانشان دارد. مؤمناني كه با وجود تهديدهاي جدي شكنجه هاي درد آور و... تا پاي جان پيمان خود را نشكستند و لحظه اي ترديد به خود راه ندادند.

هر كدام از انبياء و فرستادگان خدا در زمان خود، متناسب با دشمني مستكبران، شديدترين و رنج آورترين شكنجه ها و استضعاف ها را تحمل كرده و برخي از آنان در اين راه مقدس به شرف شهادت رسيدند. نبی مکرم اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) خاندان او به عنوان آخرين پيام آوران الهي به تناسب عظمت ديني كه آوردند، بيشترين ضربه ها را ديدند و با شكوه ترين فداكاري ها را كردند و علماي دين نيز پس از غيبت كبري به راه آنان ادامه دادند و ازاين رو، مورد ستم و استضعاف ظالمان قرار گرفتند.

بنی اسرائیل برای گرایش به بت پرستی آگاه بود از گردآوری زور و زر و زیورهایشان گوساله ای زرّین ساخت که بانگ بر می آورد، و بنی اسرائیل در غیبت موسی به پرستش آن پرداختند، هارون نتوانست آنان را از چنین کاری بازدارد. چون موسی به نزد قوم خود بازگشت، با دیدن چنین واپس گرایی سخت به خشم آمد و الواح را که بر روی آنها وحی را نقش کرده بود بر زمین کوفت و ریش برادرش هارون را گرفته به سوی خود کشید و او را مسئول این فاجعه دانست، هارون گفت: “قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُواْ يَقْتُلُونَنِي فَلاَ تُشْمِتْ بِيَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِي مَعَ الْقَوْمِ

الظَّالِمِينَ”(1) پسر مادرم، بی گمان آن مردم مرا ناتوان ساختند و نزدیک بود مرا بکشند، پس (با این کارت) دشمنان را شاد مکن، و مرا در کنار ستمگران مگذار. مراد، عدم قدرت شخص بر انجام وظیفه است خواه هارون تلاش جسمانی به کار برده خواه نبرده باشد، بی اعتنایی آن مردم به هارون و نافرمانی از دستور او، به ناتوانی انداختن و ضعیف خواستن وی است.

بنابراین، استضعاف در این مورد، نه ناتوانی در اندیشه و خرد است، و نه ناتوانی در جسم، و نه کوتاهی کردن در کار و تلاش است، بلکه ناتوان شدن از انجام وظیفه در موردی خاصّ، مانند نهی از منکر، بوسیله مردمی نادان و برانگیخته شده از سوی قدرت طلبی است که از موقعیت مردمی موسی دچار حسادت شده، خواسته است بدین وسیله مردم را گرد خود بکشاند.

راهی شده، بویژه با پیکار، به رها ساختن آنان دست یازند: “وَمَا لَكُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا”(1) و چرا شما در راه خدا (و در راه نجات) مردان و زنان و كودكان مستضعف نمى جنگيد همانان كه مى گويند پروردگارا ما را از اين شهرى كه مردمش ستم پيشه اند بيرون ببر و از جانب خود براى ما سرپرستى قرار ده و از نزد خويش ياورى براى ما تعيين فرما.

بعد از این که هجوم های مکرر مشرکان قریش را دفع کردند و قدرت یافتند. در این هنگام که توان فریادرسی مستضعفان مظلوم را پیدا کردند، خداوند آنان را بر سستی در دفاع از مظلومان تحت ستم، توبیخ می کند. در سال سیزدهم بعثت، هجرت مسلمانان از مکه شروع شد و هر کس از زن و مرد که توانست از آن شهر ظلم و ستم فرار کرد و به مدینه آمد، ولی تعدادی زن و مرد و کودک ضعیف و ناتوان در مکه ماندند و مورد ظلم و ستم مشرکان بودند.(2)

این دسته از زنان و مردان و کودکان به ناتوانی افتاده، ستم و ستمگر را درک می کنند و می شناسند، و نیز می دانند که تنها چاره گرفتاریشان بیرون رفتن از آن آبادی است، لیکن راه و چاره ای

برای بیرون رفتن ندارند و نمی یابند، از این رو دست دعا به درگاه پروردگار برداشته از خداوند می خواهند که سرپرستی و رهبری و یاوری برای نجاتشان قرار دهد. از آیه شریفه می توان این نتیجه را گرفت که از اهداف جهاد اسلامی، تلاش برای رهایی مستضعفان از سلطه ستمگران است.

ص: 44

انسانی، و کیفر آن جهانی و فرو افتادن در ژرفای دوزخ نجاتشان نمی دهد: “وَبَرَزُواْ لِلّهِ جَمِيعًا فَقَالَ الضُّعَفَاء لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّهِ مِن شَيْءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَاء عَلَيْنَآ أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٍ”(1) و همگی برای (حسابرسی) خدا نمایان می شوند؛ پس ناتوانان به آنان که بزرگی فروختند می گویند: ما پیرو شما بودیم، آیا شما چیزی از عذاب خدا را از ما برطرف کننده هستید؟

گویند: اگر خدا ما را ره نموده بود بدون شک ما هم شما را هدایت می کردیم. چه بیتابی کنیم و چه پایداری ورزیم (فرود آمدن کیفر) بر ما یکسان است، هیچ راه گریزی نداریم.

در قیامت همه خلائق برای خدا و در پیشگاه او به گونه ای ظاهر می شوند که میان او و آنان هیچ حاجب و مانعی وجود نداشته باشد، البته در دنیا هم حجابی وجود نداشت، اما توهم می نمودند که خدایشان از آنها غایب است، ممکن هم هست جمله مزبور کنایه باشد از اینکه آن روز بندگان برای حساب اعمال خالص می گردند، به هرحال آیه شریف می فرماید در آن روز مستضعفان به اقویا و مستکبران می گویند که ما در دنیا مقلد و مطیع شما بودیم و از خود استقلال عقیده و روش نداشتیم، پس آیا امروز، شما که اولیاء ما بوده و دارای عزت و قدرت بودید، ولی از ایمان به خدا و آیات او تکبر و استنکاف و رزیدید و از راه او اجتناب کردید، می توانید چیزی از عذاب الهی را از ما دفع کنید؟ ولی از آنجا که ضعفاء و افراد مقلد بدون هیچ دلیل و برهانی مطیع افراد مستکبر شده و خود را از حریت عقیده و ایمان ساقط کرده بودند و این گروه اندک مستکبر هرگز بدون مساعدت و خواست خود افراد مستضعف قادر نبودند تا آنها را پیرو

ص: 46

خویش سازند، پس مستضعفان خودشان با خضوع و ذلت این قدرت تسلط را به آنان اعطا کردند. اقویا و مستکبران در جواب آنها می گویند، اگر ما می دانستیم که چگونه از عذاب رهایی حاصل می شود، شما را نیز نجات می دادیم، و یا اگر دردنیا خدا ما را هدایت کرده بود ما هم شما را به سوی دین حق هدایت می کردیم، اما حالا دیگر جزع و فزع یا صبر برای ما یکسان است، و هیچ گریزگاهی برای ما نیست تا از عذاب خدا به آنجا بگریزیم. طبق توضیح داده شده منظور کلمه از «ضعفاء» بر نبود ایمانی که برخاسته از تحقیق باشد دلالت دارد.

آوردن می دادیم. آن مردم می گفتند: هرچه هست، ما به پیامی که آورده است ایمان آورده ایم، و به جنبه های علمی و روشنفکرانه آن هم کار نداریم، پیام او رهایی بخش ما است؛ و مستکبران می گفتند: ما هم به همان پیام و همان چیزی که شما را از دنباله روی ما رها می کند کافریم؛ یعنی حقیقت را می بینیم و می دانیم، لیکن آن را نادیده می گیریم، زیرا همین حقیقت به زیان ما تمام شده است: “وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ... * قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ مِن قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحًا مُّرْسَلٌ مِّن رَّبِّهِ قَالُواْ إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ * قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ إِنَّا بِالَّذِيَ آمَنتُمْ بِهِ كَافِرُونَ”(1) و به سوى قوم ثمود صالح برادرشان * سران قوم او كه استكبار مى ورزيدند به مستضعفانى كه ايمان آورده بودند گفتند آيا مى دانيد كه صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است گفتند بى ترديد ما به آنچه وى بدان رسالت يافته است مؤمنيم * كسانى كه استكبار مى ورزيدند گفتند ما به آنچه شما بدان ايمان آورده ايد كافريم.

دعوت حضرت صالح سبب شد که گروههایى از قوم ثمود به او ایمان بیاورند؛ ولى اینها طبقات ضعیف و متوسط جامعه و به اصطلاح مستضعف بودند؛ یعنى طبقه مرفه، آنها را ضعیف نگهداشته بودند و خوار و زبون مى شمردند. سران و اشراف قوم ثمود به صالح ایمان نیاورند و با او و پیروانش در ستیز بودند. با مطالعه در خصوص داستانهاى پیامبران در قرآن روشن مى شود که نخستین طبقه اى که دعوت پیامبران را مى پذیرفتند طبقه ضعیف و متوسط جامعه بودند؛ چون آنها منافعى نداشتند که با قبول دعوت پیامبران از دست بدهند؛ ولى طبقه مرفه و اشراف، منافع خود

ص: 48

را در خطر مى دیدند و همواره حفظ وضع موجود را به نفع خود مى دانستند و از ناآگاهى مردم سود مى جستند؛ از این جهت بود که با پیامبران و دعوت جدید مبارزه مى کردند.(1)

چرا كه حكومت يك اقليت ناچيز بر يك اكثريت بزرگ جز با برنامه «تفرقه بينداز و حكومت كن» امكان پذير نيست.

آرى! فرعون مخصوصاً مردم مصر را به دو گروه مشخص تقسيم كرد: «قبطيان» كه بوميان آن سر زمين بودند، و تمام وسائل رفاهى و كاخها و ثروتها و پستهاى حكومت در اختيار آنان بود. و «سبطيان» يعنى مهاجران بنى اسرائيل كه به صورت بردگان و غلامان و كنيزان در چنگال آنها گرفتار بودند. فقر و محرومیت، سراسر وجودشان را فرا گرفته بود و سخت ترین كارها بر دوش آنها بود، بى آنكه بهره اى داشته باشند.

دومين جنايت فرعون طبق آیه شریفه «استضعاف» گروهى از مردم آن سرزمين بود قرآن مى فرمايد: آن چنان اين گروه را به ضعف و ناتوانى كشانيد كه پسران آنها را سر مى بريد و زنان آنها را (براى خدمت) زنده نگه مى داشت. جمله “وَيَسْتَحْيِي نِسَاءهُمْ” زنان آنها را زنده نگه مى داشتند. دلالت بر این دارد که اصرار به بقاء حیات دختران و زنان داشتند، یا به خاطر خدمتکارى و یا کامجوییهاى جنسى و یا هر دو بود.

فرعونيان براى تضعيف بنى اسرائيل اين نقشه را طرح كرده بودند كه نسل ذكور آنها را كه مى توانست قيام كند و با فرعونيان بجنگد بر اندازند، و تنها دختران و زنان را كه به تنهايى قدرت بر قيام و مبارزه نداشتند براى خدمتكارى زنده بگذارند.

طبيعى است افراد برترى جو و خود پرست تنها حافظ منافع خويشند، و هرگز حفظ منافع شخصى، با حفظ منافع جامعه كه نياز به عدالت و فدا كارى و ايثار دارد هماهنگ نخواهد بود، و بنا بر اين هر چه باشد نتيجه اش فساد است در همه ابعاد زندگى مردم و جامعه. پس طبق آیه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف» به تضعیف کشاندن دیگران است.

ص: 50

آنها را وارثان حكومت جباران قرار دهیم “وَنَجْعَلَهُمُ

الْوَارِثِينَ”. پس طبق آیه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف» به معنی فرودست شده است.

هدايت پس از آنكه به سوى شما آمد بازداشتيم (نه) بلكه خودتان گناهكار بوديد * و كسانى كه زيردست بودند به كسانى كه (رياست و) برترى داشتند مى گويند (نه) بلكه نيرنگ شب و روز (شما بود) آنگاه كه ما را وادار مى كرديد كه به خدا كافر شويم و براى او همتايانى قرار دهيم و هنگامى كه عذاب را ببينند پشيمانى خود را آشكار كنند و در گردنهاى كسانى كه كافر شده اند غُُل ها مى نهيم آيا جز به سزاى آنچه انجام مى دادند مى رسند.

پس طبق آیات شریفه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف»، زیردست بودن است.

استعمار دارد، كه استعمار ظاهرش به معنى آباد ساختن است و باطنش به معنى ويرانگرى، ولى استضعاف ظاهر و باطنش هر دو يكى است. و تعبير به «كانوا يستضعفون» اشاره به اين است كه فرعونيان به طور مداوم آنها را در ضعف و ناتوانى نگه مى داشتند، ضعف از هر نظر و در تمام جهات. پس طبق آیه شریفه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف» ضعیف شده است.(1)

وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلاَ يَهْتَدُونَ سَبِيلًا”(1)

كسانى كه بر خويشتن ستمكار بوده اند (وقتى) فرشتگان جانشان را مى گيرند مى گويند در چه (حال) بوديد پاسخ مى دهند ما در زمين از مستضعفان بوديم مى گويند مگر زمين خدا وسيع نبود تا در آن مهاجرت كنيد پس آنان جايگاهشان دوزخ است و (دوزخ) بد سرانجامى است * مگر آن مردان و زنان و كودكان فرودستى كه چاره جويى نتوانند و راهى نيابند.

پس طبق آیات شریفه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف»، مستضعف بودن است.

پس طبق آیه شریفه مذکور معنی دیگر از واژه «استضعاف»، ناتوان است.

و غيرقانوني را براي خود دست و پا مي كند.(1)

قرآن در این خصوص مي فرمايد: “إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي اْلأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيي نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ”(2) فرعون در آن سرزمين، بلندي جست و اهل آن را گروه گروه گردانيد. گروهي را زبون مي داشت. پسرانشان را سر مي بريد و زنانشان را زنده نگه مي گذاشت. به راستي، وي از تبهكاران بود.

همچنين مي فرمايد: “قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُوني”(3) (هارون به موسي) گفت: اي پسر مادرم، اين گروه، زبونم ساختند و نزديك بود مرا بكشند.

دوّمين مفهوم استضعاف، مفهوم مفعولي آن است؛ يعني ضعيف شمرده شدن؛ خوار و بي مقدار به شمار آمدن؛ مورد جور و ستم قرار گرفتن و به خاطر عملكرد ديگران، از استيفاي حق خويش ناتوان شدن. همچنين استضعاف؛ يعني به دليل تجاوز مستكبران، از برگزيدن راه صحيح، ناتوان شدن؛ از حركت و تلاش در مسير حق باز ماندن؛ به سبب پول دوستي و قانون شكني ديگران، به فقر كشيده شدن و بر اثر سياست بازي و سوء استفاده ديگران و تهمت و دروغ و غيبت و تزوير آنان به انزوا كشيده شدن و بد معرفي شدن و خرد گرديدن.(4)

همانگونه كه خداوند در اين باره مي فرمايد: “كانُوا

يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ اْلأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا”(5) در خاورها و باخترهاي آن سرزمين به استضعاف كشيده شده بودند.

ص: 57

استضعاف به لحاظ فردي، داراي جنبه هاي رفتاري، رواني، اخلاقي، فكري و عقلاني است؛ چنان كه به لحاظ اجتماعي نيز جنبه هاي گوناگوني دارد و مهم ترين آنها جنبه اقتصادي و سياسي است. بنابراين، استكبار فردي و سرپيچي از قانون و ضعيف شمردن آن، زمينه پيدايش و رشد استكبار اجتماعي است. استكبار اجتماعي نيز به پيدايش و رشد استضعاف در جامعه مي انجامد. به بيان ديگر، استضعاف اجتماعي، معلول استكبار فردي است و استكبار فردي در نتيجه سرپيچي از قانون و زير پا گذاشتن عدالت است كه نمود عملي استكبار فردي خواهد بود. آن كس كه مي خواهد از مستضعفان هواداري كند و به طور اساسي با پديده هاي استضعاف و استكبار مبارزه كند، بايد در راه حاكميّت قانون الهي بكوشد.

با بررسي داستان هاي قرآني، اين حقيقت به دست مي آيد كه موضوع مستضعفان ريشه در آغاز آفرينش انسان دارد.

همانطور که بیان شد، در قرآن کریم مشتقات «استضعاف» در معانی از قبیل: سلب قدرت، نداشتن راه و چاره، عدم موقعیت اجتماعی، فقدان ایمان تحقیقی، به تضعیف کشاندن دیگران، فرو دست شده، بکار رفته است.

ص: 59

ص: 60

ص: 62

جامعه تحمیل کنند؛(1)

لذا وقتی در قیامت خداوند این دو گروه را در مقابل یکدیگر قرار می دهد، از مجادله آنان خبر می دهد و می فرماید: “وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنینَ”(2)

اگر ببینی هنگامی که این ستمگران در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب و جزا) نگه داشته شده اند، درحالی که هر کدام گناه خود را به گردن دیگری می اندازد (از وضع آنها تعجب می کنی)! مستضعفان به مستکبران می گویند:«اگر شما نبودید، ما مؤمن بودیم.

بله، مستضعفان بهانه می آورند که اگر شما مستکبران نبودید، ما مؤمن بودیم و این پیروی از عقاید شما بود که ما را دچار عذاب الهی کرد. اما خداوند این بهانه را قبول نکرده و همان طور که به مستکبران، ظالم می گوید، به مستضعفان نیز ظالم گفته است. بنابراین در این آیه و آیات مشابه،

که گفت وگوی مستضعفان در مقابل مستکبران را آورده، مستضعفان را نیز در زمرۀ ظالمان بر شمرده است.

در آیات دیگر قرآن درباره این نوع از استضعاف چنین می فرماید: “إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ”(3)

كسانى كه بر خويشتن ستمكار بوده اند (وقتى) فرشتگان جانشان را مى گيرند مى گويند در چه (حال) بوديد پاسخ مى دهند ما در زمين از مستضعفان بوديم مي گويند مگر زمين خدا وسيع نبود تا در آن مهاجرت كنيد پس آنان جايگاهشان دوزخ است و (دوزخ) بد سرانجامى است.

ص: 64

مستضعف در اینجا كسی است كه امكان دستیابی به حجّت و آشنایی با دین كامل الهی را ندارد تا از این راه فطرت خویش را بیدار كند و رشد یابد. بر این اساس، انسان مستضعف، نه مؤمن است نه كافر. امام باقر(علیه السلام) در پاسخ به این پرسش كه مستضعف كیست، می فرمایند: «هُوَ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ حِیلَهً یَدْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْکُفْرَ، وَ لَا یَهْتَدِی بِهَا إِلی سَبِیلِ الإِیمَانِ، لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُؤْمِنَ وَ لَا یَکْفُرَ»(1) مستضعف كسی است كه نه دستاویزی دارد تا با آن كفر را از خود براند و نه راهی به سوی ایمان سراغ دارد؛ (نه می تواند ایمان بورزد و نه كفر).

بود... به ظاهر ناتوان و مستضعف بود. در اینجا «مستضعف» را به معنای «فقیر» است.

امام سجّاد7 درباب دستگیری مستمندان می فرمایند: «مَا مِنْ رَجُلٍ تَصَدَّقَ عَلَى مِسْكِينٍ مُسْتَضْعَفٍ فَدَعَا لَهُ الْمِسْكِينُ بِشَيْ ءٍ تِلْكَ السَّاعَةَ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَه»(1) هيچ شخصى نيست كه به مستمند ناتوانى صدقه بدهد و آن مسكين در همان وقت براى او دعا كند مگر اينكه دعايش (در حق او) مستجاب گردد.

و آتش بر خاك برتري دارد. “قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ”(1)

اين نخستين باري بود كه استكبار آرامش هستي را به هم زد. ازاين رو، خداوند شيطان را با لعنت و نفرين از درگاه خود راند. شيطان كه تا قيامت مهلت خواسته بود و كينه آدم را به دل گرفته بود، او و همسرش را فريفت و زمينه اخراج آنان را از بهشت فراهم كرد. در اينجا ابليس آدم و همسرش را به استضعاف كشيد و از مقام و جايگاهي كه داشتند به زير آورد. در اين زمينه، قرآن مي فرمايد: “فَأَزَلَّهُمَا

الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ”(2) پس شيطان آنان را لغزانيد و از بهشتي كه برايشان آماده شده بود، اخراج كرد و به آنها گفتيم به زمين فرود آييد؛ در حالي كه بعضي از شما با برخي ديگر دشمن خواهيد بود و براي شما در زمين، تا مدّت معيّني قرارگاه و وسيله بهره برداري خواهد بود.

بر اين اساس، ابليس كه مستكبري خودبين بود، آدم و حوا را به استضعاف كشيد. و اين آغازين رويارويي استكبار و استضعاف بود. ازاين رو، ابليس پايه گذار و نماد تمامي روابط استكباري در

همه دورانها گرديد. هر فرد يا گروهي كه از انديشه استكباري برخوردار باشد، گام در مسير ابليس نهاده و روشي همانند روش او در پيش گرفته است و به نسبت پليدي كردار و افكارش در حزب او جا دارد. هر فرد يا گروهي كه از سوي او و دسيسه هايش گرفتار شود، به گونه اي مستضعف به شمار مي رود. چنان كه آدم گرفتار خباثت او شد و مرتكب ترك اولي شد.

ص: 68

“وَيَصْنَعُ الْفُلْكَ وَكُلَّمَا مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ”(1) و به خيال خود، آنان را ضعيف و ناچيز مي شمردند: قوم نوح با خود برتربيني و استكبارشان از موضع قدرت و با سرسختي با نوح برخورد مي كردند و در پي كسب حقيقت و آگاهي يافتن از واقعيّتها نبودند.

اين مستكبران خودسر، به اين مقدار بسنده نكردند و با تكذيب و خوار شمردن مؤمنان، بر گمراهي خويش افزودند، ولي نوح7 از پاي ننشست و همواره آنان را به دين حقّ فرا خواند، ولي اين دعوت ها و تلاش هاي شبانه روزي هرگز نتيجه مطلوبي نداشت. همان گونه كه قرآن از زبان نوح مي فرمايد: “وَإِنِّي

كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا”(2) و من هربار كه آنان را فرا خواندم تا ايشان را بيامرزي، انگشتانشان را در گوش هايشان كردند و رداي خويشتن بر سر كشيدند و پافشاري ورزيدند و هرچه بيشتر بر كبر و استكبار خود افزودند.

از آنجا كه آن گروه مردماني لجوج و مغرور بودند، در برابر سخنان حقّ تسليم نمي شدند و همين مقاومت، آنها را از خدا دورتر و كفر و نفاق و استكبارشان را راسخت تر مي كرد. همين دشمني با حقّ، اجازه ديدن، شنيدن و انديشيدن را به آنها نمي داد تا بتوانند مصالح واقعي خود را با دقّت برگزينند. قرآن درباره اينان مي فرمايد: “صُمُّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ”(3) و لال و كورند؛ بنابراين به راه نمي آيند. در

ص: 71

مجمع البيان در اين زمينه آمده است كه برخي از آن گروه كژانديش، دست فرزندان خود را گرفته و نزد «نوح» مي بردند و به فرزندشان مي گفتند: از اين مرد دور باش، مبادا تو را گمراه كند. اين همان سفارش پدرم بود كه من نيز درباره تو انجام دادم.

آن گونه كه از داستان زندگي و مبارزات حضرت نوح7 بر مي آيد، مستكبران نخست سياست نفي برتري نوح را دنبال كردند. سپس به مسخره و استهزاي او و پيروانش پرداخته و آن گاه رسالت و پيامبري او را دروغ شمردند. در اين ميان، حضرت نوح7 هر چه برتلاش و كوشش خود مي افزود تا آنان را از گمراهي نجات دهد و هدايت نمايد، برعكس دشمني و لج بازي و خردستيزي آنان افزايش مي يافت؛ به گونه اي كه انگشت خود را در گوششان فرو مي كردند تا صداي حضرت را نشنوند.

نوح در ميان مردماني مي زيست كه دل هايشان تيره و تار شده بود و فساد و تباهي و بت پرستي و خودپرستي گسترش يافته بود و ستمگري و بهره كشي رواج داشت. در چنين اجتماعي زمينه براي هرگونه تبه كاري فراهم بود. چنان چه در برابر دعوت آسماني استكبار ورزيده و پيامبر خدا و مؤمنان را به استضعاف كشيده و از هرگونه حقي محروم مي ساختند و هرگونه فشاري را بر آنان روا مي داشتند. اما حضرت نوح7 با اتکاء به خداوند در مقابل مستکبران ایستاد و آنها را به یگانه پرستی دعوت می نمود.”إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا * ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا”(1)

پرهيزگاري پيشه نمي كنيد؟

حضرت هود7 آنان را به توحيد و عبادت خدا فرا خواند و از آنان خواست تا از تجاوز و ستم كاري دست بردارند، ولي آنان افزون بر اينكه سخنان رسول خدا را نمي پذيرفتند، او را تكذيب هم مي كردند و مي گفتند: “قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً”(1) گفتند چه كسي از ما نيرومندتر است؟ آنان زمين را به فساد و تباهي كشانده و اهل آن را به استضعاف كشيده بودند. “الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ”(2) همانها كه در زمين فساد مي كنند و اصلاح نمي كنند.

بت پرستي اين قوم، سرانجام به آنجا كشيد كه فساد اخلاق و تباهي ارزشها و ظلمت كفر همه گير شد و دامنه ظلم و ستم و فشار اجتماعي از حدّ گذشت. محرومان جامعه بيش از پيش استثمار مي شدند و ميان ضعفا و توانگران، چنان فاصله اي به وجود آمده بود كه هر دم تحمّل ناپذيرتر و خرد كننده تر مي شد. هر چه هود استدلال مي كرد و از پاداش هدايت سخن مي گفت و از عذاب كفر بيمشان مي داد، در آنان تأثير نمي كرد. از اين بالاتر، او را به سفاهت و بي خردي متهّم مي كردند و گفته هاي او را وهم و خرافه مي دانستند.(3)

قرآن در اين زمينه مي فرمايد: «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِي»(4)

سران قومش كه كافر بودند، گفتند: در حقيقت ما تو را در سفاهت مي بينيم و تو را از دروغ گويان مي پنداريم. ولي حضرت هود(علیه السلام) به آنان پاسخ داد: «قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفَاهَةٌ وَلَكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ»(5)

اي قوم من، در من سفاهتي نيست، من فرستاده اي از سوي پروردگار جهانيانم.

ص: 73

اين گروه گردن فراز و ستم پيشه، نارواترين نسبتها را به پيامبر خدا، حضرت هود(علیه السلام)، مي دادند. او را دروغ گو و بي خرد خطاب مي كردند و با وجود منطق روشن و استدلالهاي آگاهي بخش او، آنان بر كفر و دشمني و ناداني خود پافشاري مي كردند. اين همه از تكبّر، خرد ستيزي و استكبار اين مستكبران ستم پيشه حكايت مي كند.

چنان كه قرآن درباره آنان مي فرمايد: «فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ»(1)

ولي قوم عاد، به ناحقّ، در زمين سر برافراشتند و گفتند: از ما نيرومندتر كيست؟ آيا ندانسته اند كه آن خدايي كه آنان را

آفريده، خود از ايشان نيرومندتر است؟ و در نتيجه آيات ما را انكار مي كردند. آنان افزون بر اينكه مستكبر بودند و خود را بزرگ مي پنداشتند، بر اين باور بودند كه از همه كس و همه چيز نيرومندترند. بنابراين، در برابر خدا و پيامبرش سرتسليم فرود نياوردند و پيوسته نشانه هاي روشن خدا را انكار مي كردند.

می فرماید: «وَيَا قَوْمِ هَذِهِ نَاقَةُ اللَّهِ لَكُمْ آيَةً»(1)

اي قوم من! اين ناقه(شتر) خداوند است كه براي شما دليل و نشانه اي است.

خداوند، نعمت هايش را به ياد آنان مي آورد تا در اثر فراموشي گمراه نشوند. قرآن در این خصوص می فرماید: «وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ»(2)

به ياد آوريد هنگامي را كه شما را پس از قوم عاد، جانشينان آنان گردانيد و در زمين به شما جاي مناسب داد. در دشتهاي آن براي خود كاخهايي اختيار مي كرديد و از كوهها خانه هايي زمستاني مي تراشيديد. پس نعمتهاي خدا را به ياد آوريد و در زمين سر به فساد بر مداريد.

اما اين گروه نيز بر خرد و انديشه خود پشت پا زده و با موضع گيرهاي ناشايست، با حضرت صالح7 و مستضعفان با ايمان به مبارزه برخاستند و با دشمني و كينه توزي در برابر آنان به كفر و تباهي و استكبار خويش ادامه دادند.

قرآن در اين باره مي فرمايد: «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ * قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا بِالَّذِي آمَنْتُمْ

بِهِ كَافِرُونَ»(3)

سران قوم او كه استكبار مي ورزيدند، به مستضعفان كه ايمان آورده بودند، گفتند: آيا مي دانيد كه صالح از سوي پروردگارش فرستاده شده است؟ آنان گفتند: بي ترديد. ما به آنچه وي بدان رسالت يافته است ايمان داريم. مستكبران گفتند: ما بدون ترديد به آنچه شما بدان ايمان آورده ايد كافريم.

ص: 75

مستكبران بدون توجّه به هشدارهاي الهي درباره نعمتهاي فراوان و سرنوشت شوم گردن كشان و طاغيان پيشين كه در اثر ارتكاب اعمال مجرمانه و سوء استفاده از مواهب الهي، به نابودي دچار شدند، به استكبار و دشمني و انكار خويش ادامه مي دادند. در اين ميان، برخي از آنان نقش اساسي داشتند. از قبیل؛ اشراف و ثروتمندان و سردمداران گمراه حكومتي (ملأ) سلسله جنبانان مخالفت با اين پيامبر بزرگ الهي بودند. انسان هاي پاكدل نيز كه همواره در بند اسارت آنان گرفتار بودند و به استضعاف كشيده مي شدند مورد سرزنش و تمسخر آنان بودند.

جالب اينكه در آيات ياد شده از اشراف بي ايمان به «مستكبران» و از توده هاي زحمت كش با ايمان به عنوان «مستضعفان» ياد شده است. اين نشان مي دهد كه گروه نخست با خود برتربيني و غصب حقوق مردم زيردست، به موقعيت رسيده بودند. و ديگران را به استثمار كشيده بودند.(1)

خدايي جز خداوند خالق و يگانه معبودي برگزيده بود، مخاطب ساخته و او را از اين عمل زشت باز مي

داشت. برجسته ترين مبارزه حضرت ابراهيم(علیه السلام) را مي توان درگيري با بت پرستان و نمرود، پادشاه ستمگر بابل بر شمرد. درباره ستمگري و بيدادگري نمرود مي توان به داستان تولّد و نوجواني ابراهيم و چگونگي رشد او نظر انداخت تا حقيقت استكبار و استبداد نمرود بيشتر آشكار گردد.

حضرت ابراهيم(علیه السلام) در برابر گردن كشي و استكبار وي ايستاد و بر او خرده گرفت و معبودهاي دروغين او و هم دستانش را با تبر نابود ساخت. او نيز دستور داد تا وي را محاكمه كرده و به مرگ محكوم ساختند. آري، ستمگران سركش و مستكبران خودسر كه از منطق و انديشه درست بي بهره اند، براي جبران كمبودهاي گوناگون خود گفتند: «قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ»(1) اگر كاري مي كنيد، او را بسوزانيد و خدايانتان را ياري دهيد.

زورگويان بي منطق و مستكبر هنگامي كه از راه منطق خود ساخته به مقصود خود نرسند، به زور و قدرت استكباري دست مي زنند. چنان كه درباره پیامبر الهی زمان خود نيز همين برنامه اجرا کردند. چون مستكبران بي خرد در برابر استدلالهاي ژرف و منطق استوار او تاب مقاومت نياوردند، او را با منجنيق به درون شعله هاي آتش جهل خويش انداختند تا با سوزاندنش آبي بر شعله هاي فروزان ناداني خود پاشيده و از احساس خواري خود اندكي بكاهند.اما غافل از اینکه اراده خداوند فوق اراده هاست، قرآن می فرماید: «قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ»(2) گفتيم: اي آتش سرد و سالم بر ابراهيم باش.

هنگامي كه فرستادگان خدا به سراغ خاندان حضرت لوط(علیه السلام) آمدند با حضرت ديدار كردند. حضرت لوط(علیه السلام) گفت: شما ناشناس هستيد. اين سخن را از آن رو بيان كرد كه آنان به صورت جواناني خوش صورت و زيبا نزد او آمده بودند و چون مي دانست كه محيط زندگي اش را گناه انحراف جنسي فرا گرفته است، با خود مي انديشيد كه مبادا ورود اين ميهمانان سبب تحريك تبه كاران گردد؛ زيرا چنان وضعي براي آن حضرت بسيار ناگوار و درد آور مي شد. از سوي ديگر، اهل شهر با خبر شدند و به سوي خانه حضرت آمدند، در حالي كه به يكديگر بشارت مي دادند.

حضرت لوط(علیه السلام) گفت: اينان ميهمانان من هستند. آبروي مرا نريزيد و مرا رسوا نكنيد. آنان به حضرت گفتند: «أَوَلَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعَالَمِينَ»(1)

آيا ما تو را از (مهمان كردن) مردم بيگانه نهي نكرديم؟ مهاجمين اهل شهر گفتند : مگر ما قبلا به تو اعلام نكرده بوديم كه غريبه ها را در منزلت راه مده و اگر احدي از اهل عالم را راه دادي ، ديگر در باره آنها شفاعت مكن و به دفاع از آنان برمخيز . مستكبران ستم پيشه به گونه اي لوط را به استضعاف كشيده بودند كه حتي او نمي توانست رهگذران و در راه ماندگان را نيز به منزل خود دعوت كند و اگر به اين عمل ارزشمند اقدام مي كرد، همواره در حالت ترس و وحشت به سر مي برد كه مبادا تبه كاران فرا رسند و او را در ميان ميهمانانش سرافكنده سازند.(2)

اين اساس، به خود حقّ مي دهند با آنان به هر شكلي كه مي خواهند رفتار كنند.

فرعونيان، بني اسرائيل را به عنوان برده به كار مي گرفتند و شكنجه هاي طاقت فرسايي بر آنان تحميل مي كردند. چنان عذابشان مي دادند كه تلخي زندگاني پيوسته در كامشان بود. ساختار سياسي فاسد به بدترين شكل ممكن آنان را آزار مي داد و محيطي سخت شكننده بر ايشان فراهم آورده بود.

دوران سياه حاكميّت فرعونيان و به استضعاف كشيده شدن بني اسرائيل و خواري آنان از سوي مستكبران، همچنان ادامه داشت. با توجه به خوابي كه فرعون ديده بود تمامي نوزادان پسر كشته مي شدند و داغها بر دل بني اسرائيل مي نشست. مادر موسي در سخت ترين شرايط، فرزند خود را به دنيا آورد و مدّتي مخفيانه از او نگهداري كرد، ولي ديري نپاييد كه مجبور شد او را به امواج دريا بسپارد. مردمان ديگر نيز وضعي بدتر از او داشتند؛ زيرا هر روز شاهد سر بريده شدن فرزندان خود و ديگران بودند. افزون بر فرعونهاي حاكم كه سخت ترين فشارها را بر فرزندان يعقوب وارد مي آوردند، مردم عادي نيز آنان را به كار اجباري وا مي داشتند تا كارهاي شخصي شان را انجام دهند.

حضرت موسي(علیه السلام)، او به استضعاف كشيده شدگان ياري مي رساند و به جرم پشتيباني از مستضعفان و ايستادگي در برابر استثمارگران به مرگ محكوم شد، ولي پيش از اجراي حكم به

گونه اي معجزه آسا از آن شهر گريخت. حضرت موسي، ترسان و نگران از آنجا بيرون رفت؛ در حالي كه مي گفت: «رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»(1) پروردگارا! مرا از دست ستمگران رها ساز.

با آماده شدن شرايط، حضرت موسي(علیه السلام)، به مصر بازگشت تا زمينه رهايي و نجات مستضعفان را فراهم سازد. خداوند به حضرت و هارون دستور داد كه نزد فرعون رفته و از او بخواهند تا بني اسرائيل را آزاد سازد و مورد شكنجه و عذاب قرار ندهد: «فَأْتِيَاهُ

ص: 79

فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ»(1)

پس به سوي او برويد و بگوييد: ما دو نفر فرستاده پروردگار توأيم. پس فرزندان اسرائيل را با ما بفرست و عذابشان مكن.

اساساً بناي حاكميّت استكباري بر مبناي به استضعاف كشيدن و بهره كشي از مردم است. براين اساس، فرعون و لشكريانش افزون بر اينكه بني اسرائيل را به استثمار و استضعاف كشيده بودند، طرفداران و قوم خود را نيز به شكلي ديگر به تسليم و اطاعت كوركورانه وادار ساخته بودند.(2)

نظر شرعي نادرست و باطل است. اين خبر به گوش همگان رسيد و در كوي و

برزن از فتواي يحيي سخن به ميان آمد. «هيروديا» نيز از اين مطلب آگاهي يافت و دشمني و كينه خود را با آن حضرت به دل گرفت.(1)

روزي هيروديا خود را به گونه اي دلربا آراست و نزد هيروديس زمامدار رفت و با بياني شيرين به دلبري پرداخت و دل عموي خود را به دست آورد. زمامدار به او گفت: هر آرزويي داشته باشي برآورده خواهم ساخت. او كه تنها راه رسيدن به عشق نامشروع خود را از ميان بردن حضرت يحيي مي ديد، كشتن حضرت را درخواست كرد و آن ستم پيشه نيز دستور داد به جرم گفتن مسئله شرعي، حضرت يحيي7 را به شهادت رسانيدند و سر از بدن آن حضرت جدا كردند.(2)

آري، سركشان مستكبر، آن گاه كه يك موضوع شرعي با دنيا خواهي و شهوت پرستي آنان ناسازگار باشد، به هر ترفندي دست مي زنند تا بر حكم الهي پشت پا زنند، و حکم الهی را تعطیل نمایند گرچه در اين ميان، به استضعاف كشيدن و كشتن بي گناهان مطرح باشد.

مريم، مظلومانه آن سخنان را مي شنيد، ولي به ناچار دم فرو مي بست و تحمّل مي كرد.

حضرت عيسي7 به پيامبري رسيد و جبرئيل بر او نازل شد. او همواره مي كوشيد تا بني اسرائيل را از گمراهيها نجات بخشد؛ زيرا آنان دين حضرت موسي7 را تحريف كرده و تمام تلاش خود را وقف جمع آوري ثروت كرده بودند. رجال ديني يهود كه او را مخالف خواهشها و شهوت پرستي هاي خود مي ديدند، با وي به رويارويي برخاستند و او را تكذيب كردند.

آنان جاسوسان خود را به هر سوي مي فرستادند تا به بدگويي از حضرت عيسي بپردازند. او را جادوگر ناميدند و گفتند معجزه هايي كه دارد از كارهايي است كه شيطان به او ياد داده است. مي

گفتند عيسي از دين يهود خارج گرديده و به پيامبر يهود كافر شده است؟ اين بدگويي ها ادامه يافت تا كار به آنجا رسيد كه تمامي صاحب نظران يهود تصميم گرفتند حضرت عيسي7 را از صحنه روزگار بردارند و زمامداران و روحانيّت يهود را از دست وي رهايي بخشند.(1)

تا اينكه به روايت مسيحيان، با آنكه مشهور و معروف در ميان مفسّران اسلام به استناد آيه 157 سوره نساء مسيح كشته نشده است، و برابر آموزه هاي اناجيل او را كشتند.(2)

ولي آنچه بدون ترديد مي توان گفت اين است كه آن حضرت و ياران پاك باخته اش همواره مورد آزار و ستم بوده و از سوي مستكبران و زورگويان به استضعاف كشيده مي شدند و دشواري هاي فراواني را تحمّل مي كردند.

استكبار و استضعاف بود. خودبرتربيني در انديشه و به استضعاف كشيدن در عمل با شدّت فراوان رواج داشت.(1)

از يك سو، نبود فرهنگ و هدايت درست و از سوي ديگر، انتشار و فراگير شدن خرافه ها، زندگاني اعراب را به شكل زندگاني حيواني درآورده بود. به گونه اي كه تاريخ از كشمكش هاي پنجاه ساله و صد ساله آنها آن هم بر سر امور ناچيز حكايت هاي بسياري نقل كرده است.(2)

آخرين سفير الهي، پیامبر گرامی اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم)، براي رها ساختن مردم از بند جاهليّت، خرافه پرستي و بندگي و بردگي مستكبران قيام كرد و از همان آغاز، شعار آزادگي و آزادي سر داد و بر مظاهر اسارت و بندگي خط بطلان كشيد. نجات انسان از بند خودپرستي و بت پرستي و از دام بت پرستان و خودپرستان، برنامه قيام آن حضرت بود.

مستضعفان به تنگ آمده از تاريكي هاي دوران جاهليّت، برگرد شمع وجودش حلقه زدند و تشنگان زلال هدايت، درمان گمراهي خود را در سخنان پر لطافت او يافتند. بردگان ستم ديده و جوانان زجر كشيده و مستضعف از نخستين گروه هايي بودند كه شيفته دعوت آن حضرت شدند و با جان و دل به سوي او گراييدند.

از سوي ديگر، مستكبران ستم پيشه و اشراف غارتگر، آموزه هاي آن حضرت را با منافع خود ناسازگار يافتند و از همان آغاز به آزار و شكنجه مؤمنان به ويژه پيامبر اسلام پرداختند. ابتدا با تهديد و تمسخر به رويارويي با حضرت پرداختند و رفته رفته با اتهام هاي گوناگون ساحري، جادوگري، جنون و موارد دیگر همواره حلقه محاصره را تنگ تر كردند و پيامبر و ياران باوفايش را با فشارهاي جدّي روبه رو ساختند.

دوران سخت شعب ابوطالب و شكنجه گروهي مسلمانان، كار را به جايي رسانيد كه آنان مجبور به هجرت گرديدند؛ زيرا در ميان ياران او كنيز و غلام، آزاد بي پناه و افتاده فراوان

ص: 83

بود و سران قريش آني از آزار آنها آرام نمي گرفتند و براي جلوگيري از جنگ هاي قبيله اي، سران و زورمندان هر قبيله كساني را كه اسلام آورده بودند شكنجه مي دادند.(1)

در نتيجه، پيامبر و مسلمانان ناچار به هجرت شدند و در سرزمين هايي مانند حبشه و مدينه استقرار يافتند. مسلمانان در برخي از مهاجرت ها نتوانستند زن و فرزندان و خويشاوندان كهن سال خود را با خويش ببرند و آنان، در اين سرزمين شرك آلود به بدترين شكل به استضعاف كشيده شدند كه قرآن، مسلمانان را براي دفاع از آنان تشويق كرد. قرآن می فرماید: «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ»(2)

چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و كودكاني كه (به دست ستمگران) تضعيف شده اند پيكار نمي كنيد؟

آري، پيامبر خدا و مؤمنان را كه از بردگي و بندگي به تنگ آمده و خواستار آزادي بودند، آزار و شكنجه مي كردند تا مجبور شده خانه و كاشانه خود را ترك كنند. برخي از آنان حتي زن و فرزندانشان را بدون سرپرست رها ساخته و راهي ديار غربت شدند.

پس از شهادت پيامبر اسلام6، ديري نپاييد كه اجتماع رو به رشد و بالنده اسلام به خمودي و ركود گراييد؛ به گونه اي كه حتي پيشوايان معصوم شيعه به دست ظالمان و مستكبران معاصر خود به استضعاف كشيده شدند و حقوقشان پايمال گرديد.

در كتاب معاني الاخبار از مفضل بن عمر نقل شده است كه شنيدم امام صادق7 در ذیل آیه 75 سوره نساء فرمودند: پيامبر خدا به علي و حسن و حسين: نگريست، سپس گريه كرد و گفت: شما پس از من مستضعف مي شويد. مفضل گفت: از او پرسيدم معناي اين سخن چيست؟ فرمود، يعني شما پس از من امام مي باشيد. خداوند مي فرمايد: و خواستيم بر كساني كه در آن سرزمين فرو دست

شده بودند، منّت نهيم و آنان را پيشوايان مردم

ص: 84

گردانيم و ايشان را وارث كنيم. پس اين آيه تا روز قيامت در مورد ما جاري است.(1)

همچنين در تفسير عيّاشي از امام باقر7 در ذیل آیه 75 سوره نساء نقل شده است كه فرمودند: به استضعاف كشيده شدگان از مردان، زنان و كودكان كه مي گويند: پروردگارا ما را از اين سرزمين كه اهلش ستم كارند خارج كن... ما هستيم؛ يعني ما همان مستضعفاني هستيم كه اين آيه شريف توصيف نموده است.(2)

مؤيد اين موضوع، تاريخ سراسر غم بار زندگاني امامان شيعه است كه پس از شهادت آخرين سفير الهي، خاندان و فرزندانش كه برگزيدگان خداوند بودند از سوي دنيا طلبان مستكبر و مستبد مورد سخت ترين ستم ها واقع شدند. دختر گرامي اش حضرت فاطمه3 افزون بر از دست دادن باغستان مشهور فدك، آزار و شكنجه هاي فراواني ديد و همه اين اعمال وحشيانه در كمتر از سه ماه پس از شهادت جان گداز پيامبر رخ داد.

حضرت امیرالمؤمنین امام علي7 نيز با از دست دادن حقّ خويش، مجبور شد مدّتها خانه نشين شود و از همه حقوق اجتماعي و سياسي محروم گردد و آن گاه كه ميدان خلافت برايش باز شد، شورشگران سر به طغيان زدند و جنگ هايي را بر حضرت تحميل كردند.

فرزندان معصوم و شيعيانش نيز يكي پس از ديگري قرباني حق ستيزي ها، خودكامگي ها، و نفس پرستي هاي گروه غاصب قرار گرفتند. ابتدا امام حسن مجتبي7 پس از تحمّل سختي ها و رنجهاي فراوان، مسموم و شهيد گرديد و سپس امام حسين7 و يارانش در كربلا مظلومانه به شهادت رسيدند؛ به گونه اي كه حتي خيمه هاي آن بزرگوار را به آتش كشيدند و اهل و عيال و فرزندانش را به اسارت بردند. همين طور فرزندان و خاندان اهل بيت عصمت و طهارت: در طول زندگاني خود با دشمني ها،

ص: 85

ناامني ها، زندانها، شكنجه ها به سر بردند و بيشتر عمرشان را در تبعيد و زندان و تنگناهاي فراوان به پايان بردند.

مستكبران سركش در هيچ دوراني به امامان معصوم كه چراغ هدايت و معدن علم بودند، اجازه ظهور و بروز در صحنه سياست و اجتماع را ندادند تا آن بزرگواران، جامعه را با درايت و هوشمندي و هدايت الهي پيش ببرند. سخت گيريها به آنجا رسيد كه آخرين وصيّ پيامبر و حجت خدا بر مردم، حضرت مهدي(عج الله تعالی فرجه الشریف) به حكمت پروردگار از ديدگان غايب

شدند تا زماني كه آمادگي لازم در جامعه پديد آيد و آن حضرت ظهور كنند و عدل و داد را در جهان فراگير سازند.

امام زمان+ پناهگاه انسان بي پناه است و چشم اميد بشريّت ستم كشيده تاريخ به ظهور آن گوهر يگانه جهان دوخته شده است. او كه خود عصاره همه مستضعفان زمين از اوّلين تا آخرين است. چنان كه قرآن مي فرمايد: “وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ”(1) و خواستيم بر كساني كه در آن سرزمين به استضعاف كشيده شده بودند منّت نهيم و آنان را پيشوايان سازيم و ايشان را وارثان گردانيم.

در تفسير اين آيه شريف از امام علي7 نقل شده است كه حضرت فرمودند:«هُم آلَ محمّد يَبعثُ اللّه مهديَهم بَعدَ جُهدِهم فَيُعزِّهم و يذّل عَدُوَّهُم»(2) مستضعفان در اين آيه، خاندان پیامبر ختمی مرتبت6 هستند كه خداوند، مهدي آنها را پس از رنج بردن و فشاري كه بر آنان وارد شده است بر مي انگيزد و آنها را عزّتمند مي سازد و دشمنانشان را خوار و ذليل مي گرداند.

قوانين حاكم بر نظام آفرينش و سنّتهايي كه بر تاريخ و جوامع حاكم است، همواره همه پديدهها از جمله انسان و جامعه انساني را به سوي رشد و كمال رهنمون مي شوند.

ص: 86

مستضعفان مؤمن كه برترين رويكرد را درباره اين قوانين برگزيده اند و نظام فكري، اعتقادي و عملي شان با سنّتهاي هستي هماهنگي دارد و پيوسته در تكاپوي رسيدن به هدفهاي بلندي هستند كه خداي سبحان براي نظام آفرينش ترسيم كرده است، اين استحقاق را دارند كه با بهره گيري از دستورها و سنتهاي الهي، مراحل رشد و تكامل را گذرانده و به قلّه سعادت برسند.

بنابراين، با توجّه به اينكه خداوند، بندگان صالح و مستضعف خود را وارثان زمين معرفي كرده است و نمونه هايي از اين سنت خود را در طول تاريخ، عملي كرده است و با توجّه به سير تكاملي آفرينش و لزوم هماهنگي نظام تشريع و تكوين در فرجام هستي، اين امر قطعي است كه روزي مستضعفان، وارث زمين مي شوند و آن را آكنده از عدل و داد مي كنند.

ص: 88

ص: 90

معدود کلماتى است که همواره تکیه کلام زمامداران و حاکمان بوده است. اما نکته اى که نباید مورد غفلت قرار گیرد این است که واژه اختلاف هیچ ارزش ذاتى ندارد؛ بلکه ارزش یا ضد ارزش بودن این واژه، متغیرى از موضوع، هدف و کیفیت رسیدن به آن است؛ به تعبیر دیگر موضوع وحدت مى تواند رعایت و التزام به قوانین الهى باشد که به این واژه اعتبار می دهد.

نکته مهمى که در فهم واژه «اختلاف» نباید از آن غفلت شود این است که اصولاً، این واژه در مسایل اجتماعى در مواردى استفاده مى شود که نوعى «اختلاف» وجود داشته باشد، تا همبستگى و وفاق ملى به وجود نیاید.

اختلاف از ریشه «خ ل ف» بدین معنا است که انسان راهی را در پیش گیرد که غیر از راه دیگری است.(1)

خلف، به معنای آمد و شد نیز آمده است؛(2)

مانند شب و روز که پشت سر هم در رفت و آمد هستند.

واژه اختلاف در قرآن به صورت ماضی و مضارع 35 بار و به صورت اسم فاعل 10 بار آمده است؛ خداوند می فرماید، ايجاد تفرقه بين مردم یکی از عوامل استضعاف آنان می باشد: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ»(3) فرعون برتريجوئي در زمین كرد و اهل آنرا به گروههاي مختلفي تقسيم نمود، گروهي را به ضعف و ناتواني مي كشاند، پسران آنها را سر مي بريد و زنان آنها را (براي كنيزي) زنده نگه مي داشت، او مسلما از مفسدان بود.

واژه «علو» در زمین کنایه از ستمگرى و بلند پروازى است. و کلمه «شیع» جمع (شیعه) و به معناى فرقه است، در مجمع البیان گفته: کلمه «شیع» به معناى فرقه ها است، و

ص: 92

هر فرقه یک شیعه است، و اگر شیعه نامیدند، بدین جهت است که بعضى بعض دیگر را پیروى مى کنند(1)

و گویا مراد از اینکه فرمود: فرعون اهل زمین را شیعه شیعه کرد، این باشد که اهل زمین را که منظور از آنان اهل مصر باشد، و الف و لام در «الارض» براى عهد حضوری است، از راه القاى اختلاف و تفرقه افکنى دسته دسته کرد، تا آنان متفق نشود، و یک دل و یک جهت نباشند، تا نتوانند بر او بشورند، و علیه او قیام نموده و امور را بر او دگرگون سازند.

کلمه «یستحیى» از استحیاء است، که به معناى زنده نگاه داشتن است(2)

و حاصل معناى آیه این است که: فرعون در زمین علو کرد، و با گستردن دامنه سلطنت خود بر مردم، و انفاذ قدرت خویش در آنان بر مردم تفوق جست، و از راه تفرقه افکنی در میان آنان، مردم را دسته دسته کرد، تا یک دل و یک جهت نشوند، و نیروى دسته جمعى آنان ضعیف گشته، نتوانند در مقابل قدرت او مقاومت کنند، و از نفوذ اراده او جلوگیرى نمایند.

قوم بنی اسرائیل: منظور از یک طایفه در جمله «يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ» بنى اسرائیل است، و بنى اسرائیل فرزندان حضرت یعقوب7 مى باشند که از زمان حضرت یوسف7 که پدر و برادران

خود را به مصر خواند، و در آنجا منزل داد، در مصر ماندند، و پس از سالها زاد و ولد عده شان به هزاران نفر رسید و فرعون معاصر حضرت موسی7 با بنى اسرائیل معامله بردگان را مى کرد، و در تضعیف آنان بسیار مى کوشید، و این کار را تا بدانجا ادامه داد که دستور داد هر چه فرزند پسر براى این دودمان به دنیا مى آید سر ببرند، و دختران آنان را باقى بگذارند، که معلوم است سرانجام این نقشه شوم چه بود، او مى خواست به کلى مردان بنى اسرائیل را نابود کند، که در نتیجه نسل آنان به کلى منقرض مى شد.(3)

ص: 93

قرآن اختلاف و تفرقه را در ردیف عذاب هاى آسمانى عنوان کرده و مى فرماید: «قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى اَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ اَوْ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِکُمْ اَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضُکُمْ بَأْسَ بَعْض»(1)

بگو خداوند قادر است که از بالا یا از زیر پاى شما، عذابى بر شما بفرستد، یا به صورت دسته هاى پراکنده شما را با هم بیامیزد، و طعم جنگ (و اختلاف) را به هر یک از شما به وسیله دیگرى بچشاند.

قرآن به تفرقه افکنان هشدار داده و آنها را جداى از اسلام و دشمن مسلمانان معرّفى کرده و با قاطعیّت مى فرماید: «اِنَّ الّذینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فى شَى ءٍ اِنَّما اَمْرُهُمْ اِلَى اللّهِ»(2) همانا کسانى که آیین خود را پراکنده ساختند، و به گروه هاى گوناگون تقسیم شدند، تو هیچ گونه رابطه اى با آنها ندارى، سر و کار آنها تنها با خدا است.

عوامل و زمینه هاى فراوانى براى ایجاد اختلاف و تفرقه خواه در بین مردم یا جوامع بشری وجود دارد، که به برخی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

تعصب همان عاملى است که فرد را به گروه انسانى پیوند مى دهد تا به حمایت و جانبدارى از آن گروه برخیزد. شخص داراى تعصّب را متعصّب گویند. متعصب خود و سرنوشت و احساس و اعتقاد خویش را با دیگرانى که همدرد و هم سرنوشت و هم اندیش او هستند، مشترک احساس مى کند و این بزرگترین فضیلت انسانى و فاصل بین نوع انسان و حیوان است.

«تعصب» و «حمیت» و «تقلید» سه مفهوم نزدیک به هم هستند که شاخه مذموم و شاخه ممدوح دارند هرچند غالبا واژه تعصب در بخش مذموم به کار می رود. به طور کلی اگر وابستگی انسان به امور نادرست و غیرمنطقی باشد تعصب مذموم است، و این همان چیزی است که در قرآن مجید از آن به عنوان «تعصب جاهلیت» یاد شده است، و اگر وابستگی به امور مثبت و مفید و سازنده و از روی علم و آگاهی باشد تعصب مثبت و ممدوح است.

تعصب بر دو قسم است: مذموم و ممدوح. تعصب مذموم، آن است که انسان از مرام و مسلک و حزبى، به طور مطلق، حتى پس از دانستن بطلان آن، حمایت نماید، همان طور که مشرکان مى گفتند: «إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ»(1)

ما نياكان خود را بر مذهبي يافتيم و ما نيز به آثار آنها هدايت شده ايم.

امام امیرمؤمنان به هر دو قسمت در خطبه قاصعه از نهج البلاغه اشاره می فرماید: در یک جا می گوید: «فَأَطْفِئُوا مَا كَمَنَ فِي قُلُوبِكُمْ مِنْ نِيرَانِ الْعَصَبِيَّةِ وَ أَحْقَادِ الْجَاهِلِيَّةِ فَإِنَّمَا تِلْكَ الْحَمِيَّةُ تَكُونُ فِي الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ الشَّيْطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِه»؛(2) شراره های تعصب و کینه های جاهلیت را که در قلب شما پنهان شده است، خاموش سازید که این نخوت و تعصب ناروا در مسلمان از القائات و خودخواهی ها و فساد و وسوسه های شیطان است.

ص: 95

اما تعصب ممدوح، آن است که در راه حق، تعصب و غیرت به خرج دهد و مسامحه روا ندارد. حق باید چنین حامیانى سرسخت داشته باشد، وگرنه از بین مى رود، هیچ اجتماعى نباید از این متمسکان به حق، خالى باشد. زیرا هیچ دعوت به حقى رشد نکرده جز با مقاومت و دفاع پیروانش از

آن. چنان که قرآن کریم مى فرماید: «يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ»(1)

آنها در راه خدا جهاد مي كنند و از سرزنش كنندگان هراسي ندارند.

بنابراین، تعصب نسبت به اصل حقیقت و اهداف الهى و پاى بندى به آن و پاسدارى آن از هجوم جاهلان و تأویل منحرفان، امرى پسندیده است. اما تعصب نسبت به مرام و مسلک و حزبى، به طور مطلق، حتى پس از دانستن بطلان آن، امرى ناپسند و صاحبش گناهکار شمرده مى شود.

امام سجاد(علیه السلام) در مورد تعصب بی جا مى فرماید: «اَلْعَصَبِيَّةُ التّى يَأَثِمُ عَلَيْها صاحِبُها اَنْ يَرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَوْمِهِ خَيْرا مِنْ خِيارِ قَوْمٍ آخَرينَ وَلَيْسَ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ اِنْ يُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَلكِنْ مِنَ الْعَصَبيَةِ اَنْ يُعينَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ»(2) تعصّبى كه دارنده آن گناهكار مى شود آن است كه شخص، بَدانِ قوم خود را بهتر از نيكان قومِ ديگر ببيند. دوست داشتن خويشان تعّصب نيست ولى كمك كردنِ قوم خود درستم كردن، تعّصب ورزى است. پس یکی از عواملی که سبب ایجاد اختلاف و تفرقه می شود تعصب بی مورد می باشد.

این خصلت شیطان است؛ زیرا اولین تفرقه و ناهماهنگى از هنگام استکبار «ابلیس» از سجده بر آدم آغاز شد. ریشه خودپرستى را مى توان در مقوله هایى، چون «کبر»، «عجب»، «حسادت»، «ترس» و... جستجو نمود.

آن کس که خود را از دیگران برتر مى داند و هیچ ارزشى براى غیر خود قائل نیست، ضمن تحقیر مستمر دیگران، اسباب کینه جویى و دشمنى را فراهم مى سازد. شرط پایدارى دوستى و همبستگى، احترام متقابل است. انسان خودپرست و متکبر، هویت و ارزشى براى دیگران قائل نیست و تنها خویشتن مى بیند و حال آن که همبستگى و اخوت، عکس این را طلب مى کند؛ یعنى باید خود را فداى دوست و همنوع کرد.

ازاین رو، براى مقابله با این آفت و ریشه هاى اختلاف سازان، همه مسلمانان لازم است که به مقابله و پیکار علیه خودپرستى به پاخیزند؛ زیرا جهاد و مبارزه با دشمنان بیرونى فقط سبب پیروزى

یک انقلاب یا نظام مى گردد و آنچه باعث تداوم و ماندگارى این نظام مى شود، چیزى جز مبارزه با دشمن درونى نیست.

بر همین اساس است که پیامبر اسلام6 خطاب به گروهى از مسلمانان که پیروزمندانه از میدان جنگ برگشته بودند، فرمودند: «آفرین بر گروهى که جهاد کوچکتر را انجام داده و جهاد بزرگتر هنوز برآنان باقى است.» و هنگامى که از ایشان سؤال شد که جهاد بزرگتر کدام است؟ فرمودند: «جهاد با نفس»(1)

امام على7 در این باره مى فرماید: «اِعلَمُوا انَّ جِهادِ الاَکبَر، جِهادُ النَفس فَاشتَغِلُوا بِجِهادِ اَنفُسِکُم تَسعَّدُوا»(2)

بدانید که بزرگترین جهاد، مبارزه با نفس است، پس به جهاد خویش اشتغال ورزید تا سعادتمند شوید.

نسبت به هم و معارف عالیه اسلام راستین است؛ جهل به عقائد و احکام مذاهب اسلامى و جهل به تاریخ اسلام و تاریخ مذاهب و جهل افکار و اندیشه هاى گروه ها و افراد موجود در جامعه است. هرکسى از اسلام، پیش خود، برداشتى خاص دارد و براى آن اصول و فروعى را معین مى کند که گاهى با آنچه دیگران پنداشته اند، مخالف و باعث خروج از اسلام است.

جهل به تاریخ اسلام، سنت معمول هنگام نزول وحى را از خاطرها محو نموده است و منشأ فتنه ها و بدعتها را در ابهام نگه داشته است. جهل پیروان مذاهب از مذاهب دیگر، جهل جناح هاى سیاسى و اقلیت هاى مذهبى از ایده و مسلک یکدیگر، باعث بدگمانى ها و تهمت هاى زیادى نسبت به هم، دشمنى و صف آرایى در مقابل یکدیگر و پندارهاى نادرست در پیدایش مذاهب یکدیگر گردیده است. آرى، کج فهمى ها و دور شدن مسلمانان از معارف اسلامى، بلاى عمده و ریشه همه بدبختى هاى آنان است.(1)

استاد شهید، مطهرى; تحت عنوان «انحطاط مسلمین در عصر حاضر» مى فرماید: در میان کشورهاى دنیا به استثناى بعضى کشورها، کشورهاى اسلامى، عقب مانده ترین و منحط ترین کشورها هستند. نه تنها در صنعت عقب هستند، در علم... در اخلاق در انسانیت و معنویت (نیز)

عقب هستند. چرا؟... باید اعتراف کنیم که حقیقت اسلام به صورت اصلى در مغز و روح ما، موجود نیست، بلکه این فکر، اغلب در مغزهاى ما به صورت مسخ شده، موجود است.(2)

فکر دینى ما باید اصلاح شود، تفکر ما در این باره غلط است، ما قبل از این که بخواهیم درباره دیگران فکر کنیم که آنها مسلمان شوند، باید درباره خود فکر کنیم. چراغى که به خانه رواست به مسجد حرام .... البته این را نمى خواهم بگویم و شما را به غلط بیندازم که استعمار و استثمار، ما را به این حالت درآوده است. نه، ما قبلاً به این

ص: 98

حالت درآمدیم، آنها امروز، ما را به این حالت نگه مى دارند و علت مبقیه ما هستند. وگرنه ما، قبل از این که استعمار و استثمارى بیاید، افکارى تدریجاً در ما پیدا شد و ما را به این حالت درآورد.(1)

مخاطب سخن استاد شهید1، همه مسلمانان، علماء و فرق مختلف اسلامى است. با توجه به این سخنان، احیاء فکر دینى در تمام مجامع دینى و اسلامى ضرورى است. البته تذکر این نکته لازم است که این نقل قول به معناى انکار تلاش رهبران و دردمندان نیست. اما باید پذیرفت که على رغم همه تلاش و کوششهاى درخور ستایش، هنوز هم بناى فکر دینى، تحول لازم را تجربه نکرده است.

دردناک به ما برسان. هنوز به شتر خویش نرسیده بود که سنگى از آسمان فرود آمد و او را به هلاکت رساند. و خداوند متعال این آیه را نازل

نمود: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ»(1)

که به اعتقاد علماى شیعه و جمعى از علماى اهل سنت این آیه بعد از قضیه غدیر و در این خصوص نازل شده است.(2)

همچنین در زمان حکومت امیرالمؤمنان امام على7 نیز نمونه هاى بسیارى مى توان یافت که وجود عقده ها و کینه هاى شخصى در افراد سبب جبهه گیرى آنها در مقابل حضرت شده بود. کسانى که دلهایشان مالامال از حقد و کینه نسبت به حضرت به خاطر جنگهاى بدر، خیبر، حنین و غیره بود. آنها به بهانه هاى مختلف از حق جدا گشته و با حضرت به مبارزه پرداختند. چنان که در دعاى ندبه مى خوانیم: «أَوْدَعَ قُلُوبَهُمْ أَحْقَاداً بَدْرِیَّهً وَ خَیْبَرِیَّهً وَ حُنَیْنِیَّهً وَ غَیْرَهُنَّ فَأَضَبَّتْ عَلَی عَدَاوَتِهِ وَ أَکَبَّتْ عَلَی مُنَابَذَتِهِ»(3)

از این رو، وجود حقد و کینه سبب مى شود که افراد حق را نادیده گرفته و در مقابل آن جبهه گیرى نمایند. پس یکی دیگر از عوامل ایجاد تفرقه و اختلاف کینه ورزى هاى شخصى است.

و ما بَرَكاتُ الأرضِ؟ قالَ: زَهْرَةُ الدُّنيا»(1) بيشترين چيزى كه از آن براى شما مى ترسم بركاتى است كه خداوند از زمين نصيب شما مى كند. عرض شد: بركات زمين چيست؟ فرمود: زرق و برق دنيا.

همچنین امام على7، دنیاگرایى را اساس و ریشه همه مشکلات معرفى مى نمایند: «حُبُ الدُنیا رَأسُ الفِتَن وَ اَصلُ المِحَن».(2)

با مراجعه به تاریخ اسلام به روشنى مى توان دریافت که چگونه گرایش خواص جامعه اسلامى به دنیا باعث اختلاف و تضییع حقوق گردید. به عنوان مثال مى توان به ریاست طلبى طلحه و زبیر اشاره نمود، هنگامى که به انگیزه رسیدن به ریاست با حضرت امیرالمؤمنین امام على7، بیعت نمودند،

ولى از آن حضرت جواب منفى شنیدند. از اینرو، سر به شورش برآورده و با ایجاد جنگ جمل، در صفوف مسلمانان اختلاف ایجاد نمودند.

در واقعه کربلا نیز دنیاپرستى کوفیان جلوه گر است؛ به طورى که عده اى به جهت عشق به دنیا، مال و مقام و... در مقابل عطایا و پستها و مناصب پیشنهادى از سوى دستگاه یزیدى، از حق روى گرداندند و بیعت با امام حسین7 را شکستند و به جنگ با او برخاستند.

پس دنیا گرایى و حب ریاست طلبی یکی دیگر از عوامل ایجاد اختلاف و تفرقه در جامعه بوده است، تا جایی که این عامل توان فرو پاشی اجتماع واحد را به همراه خواهد داشت.

کردن و گذشته زشت را به یاد کسى آوردن، موجب تحقیر او، و از عوامل جدایى مسلمانان از یکدیگر است. از این رو، قرآن کریم مى فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ»(1) اى کسانى که ایمان آورده اید! نباید گروهى از مردان شما گروه دیگر را استهزا کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند، و نه زنانى از زنان دیگر شاید آنان بهتر از اینان باشند. از ابن عباس نقل شده که این آیه شریفه درباره «ثابت بن قیس» نازل شده است که گوشهایش سنگین بود، و هنگامى که وارد مسجد مى شد کنار پیامبر اکرم6 براى او جایى باز مى کردند، تا سخن حضرت را بشنود. روزى دیر رسید و مردم انبوه شده بودند؛ ثابت پا بر مردم مى نهاد و مى گفت: «تفسَّحوا»، راه بدهید! راه بدهید! تا به یکى از مسلمانان رسید، و او گفت همینجا بنشین! چرا نمى نشینى؟ ثابت در خشم شد و گفت تو پسر فلانه نیستى؟ و آن زن در جاهلیت بدنام بود. آن مرد شرمگین شد و سر خود را به زیر انداخت، و این آیه شریفه بر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) نازل گردید.(2)

و مسلمانان را از این گونه کارهاى زشت که باعث قطع همبستگى و اختلاف است، نهى کرد.

این آیه شریفه همه مؤمنان، اعم از مردان و زنان را مورد خطاب قرار داده و به آنها هشدار مى دهد که از این عمل زشت (تمسخر) بپرهیزند؛ زیرا سرچشمه استهزاء و سخریه همان حس خود برتربینى و کبر و غرور است که عامل بسیارى از اختلافات و جنگهاى خونین در طول تاریخ بوده

است. قرآن کریم در ادامه این توصیه هاى اخلاقى مى فرماید: «لَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ»(3)

یکدیگر را مورد طعن و عیبجویى

ص: 102

قرار ندهید، و با القاب زشت و ناپسند یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسى بعد از ایمان، نام کفر بگذارید.

بسیارى از افراد بى بند و بار در گذشته و حال اصرار داشته و دارند که بر دیگران القاب زشتى بگذارند، و از این طریق آنها را تحقیر کنند، شخصیتشان را بکوبند، و یا احیاناً از آنان انتقام گیرند، و یا اگر کسى سابقه بدى داشته است، سپس توبه کرده و کاملاً پاک شده باز هم لقبى که بازگو کننده وضع سابق اش باشد را بر او بگذارند. اسلام صریحآً از این عمل زشت نهى مى کند، و هر اسم و لقبى را که کوچکترین مفهوم نامطلوبى دارد و مایه تحقیر مسلمانى است، نهى نموده است. زیرا موجب درگیرى و اختلاف مسلمین است. پس یکی دیگر از عوامل ایجاد اختلاف و تفرقه در جامعه تمسخر و استهزاء دیگران است.

نکته ای که در باب اختلاف باید به آن توجه شود این است که اختلاف بعنوان اولین عامل به استضعاف کشیدن در قرآن معرفی شده، آثار و پیامدهایی به دنبال خواهد داشت.

امتهای پیشین به خاطر كثرت سؤال و اختلاف بر سر پیامبرانشان نابود شدند. در حدیث دیگر از پیامبر ختمی مرتب6 نقل شده که می فرمایند: «لَا تَخْتَلِفُوا فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ اخْتَلَفُوا فَهَلَكُوا»(1) باهم اختلاف نکنید، که پیشینیان شما دچار اختلاف شدند و نابود گشتند.

کبر كفار این است که از گفتن «لا إِله إِلَّا اللهُ» استكبار ورزند؛ این یعنی شرك به خدا؛ پس بزرگترین تکبّر برای خداوند است، به سبب امتناع از پذیرش حق؛ به عبارتی استكبار یعنی امتناع از قبول حق از روی عناد و تكبّر(بزرگ بینی خویش).

البته استكبار بر دو وجه می آید: یکی تکبر در برابر انسان های متکبر و خودخواه که این مورد پسندیده است؛ دیگری خودخواهی نفس که لایق آن نیست و مذموم است؛ در قرآن استکبار به همان معنای دومی وارد شده که شیطان، یهودیان و بنی اسرائیل، اقوام گذشته و بقیه انسان های مغرور و خودخواه از جمله آنهاست،(1) پس استكبار مرد این است که نفس خویش را بیشتر از مقدار آن بداند.(2)

ماده ی استكبار 48 بار در قرآن کریم به کار رفته که 4 مورد آن به استکبار ابلیس و بقیّه به استکبار انسان اشاره دارد. یعنی آنچه از آیات قرآن به دست مى آید این است که شیطان نخستین موجود مستكبر بوده که در چهار مورد، به نحوه استكبارورزی ابلیس اشاره شده است، قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى وَاسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرین»(3)

و (یاد كن) هنگامى را كه به فرشتگان گفتیم: براى آدم سجده و خضوع كنید! همگى سجده كردند جز ابلیس كه سر باز زد، و تكبر ورزید، (و به خاطر نافرمانى و تكبرش) از كافران شد.

این آیه به نحوه پایان پذیرفتن آفرینش انسان، همراه با درهم آمیخته شدن روح خدا و گِل آدمی اشاره دارد؛ یعنی خلقت موجودى بى سابقه كه قوس صعودى و نزولیش هر دو بى انتها بود؛ به تعبیر دیگر، موجودى با استعداد فوق العاده كه شایستگی مقام خلیفة اللهى داشت؛ لذا وقتی این انسان قدم به عرصه هستى گذاشت، به امر خدا همه فرشتگان بدون استثنا در برابر آدم سجده كردند که در این میان تنها ابلیس سجده نكرد؛

ص: 105

چرا که وی تكبر ورزید و تمرد و طغیان نمود، به همین دلیل از مقام با عظمت خود سقوط كرد و در صف كافران قرار گرفت.

امام علی7 در مورد استکبار ابلیس می فرماید: «فَافْتَخَرَ عَلَى آدَمَ بِخَلْقِهِ وَ تَعَصَّبَ عَلَيْهِ لِأَصْلِهِ فَعَدُوُّ اللَّهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِينَ وَ سَلَفُ الْمُسْتَكْبِرِينَ الَّذِي وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِيَّة»(1)

و بر آدم بخاطر خلقت خويش فخرفروشى كرد و به خاطر آفرينش خود در برابر آدم تعصب پيشه ساخت، اين دشمن خدا پيشواى متعصبان و سرسلسله متكبران است، كه اساس تعصب را پى ريزى كرد.

استکبار یکی از حالات و ویژگى هاى روحى انسان به معنای «ناروا طلب بزرگی کردن» است.(2)

مستکبر کسی است که می خواهد به بزرگی دست یابد و در صدد است که بزرگی خود را به فعلیت برساند و به رخ دیگران بکشد.(3)

با عنایت و توجه به آیات الهی «استكبار» را می توان به دو گونه آشکار و پنهان تقسیم کرد:

الف. استکبار پنهان: كفار براى پذیرش اسلام، بهانه هاى واهى و عوام فریبانه ای مانند: نزول ملائكه بر خودشان، رؤیت خداوند و... را مى طلبیدند که این تقاضاها ریشه در استكبار درونی و

پنهانی آنان داشت.(4)

قرآن در مورد استکبار پنهان می فرماید: «وَ قالَ الَّذینَ لایرْجُونَ لِقاءَنا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَینَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوّاً كَبیراً»(5) و كسانى كه امیدى به دیدار ما ندارند (و رستاخیز را انكار مى كنند) گفتند: چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و یا پروردگارمان را با چشم خود نمى بینیم؟! آنها درباره ی خود تكبّر ورزیدند و طغیان بزرگى كردند.

ص: 106

ب. استكبار آشكار: قرآن كریم از قارون، فرعون و هامان به عنوان كسانى كه در زمین به طور آشکار استكبار می ورزیده اند، یاد کرده است و می فرماید: «وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسى بِالْبَیناتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما كانُوا سابِقینَ»(1)

و قارون و فرعون و هامان را نیز هلاك كردیم؛ موسى با دلایل روشن به سراغشان آمد، امّا آنان در زمین برترى جویى كردند، ولى نتوانستند بر خدا پیشى گیرند.

آیه شریفه سه نفر از گردنكشان عالم را كه راه استكبار، غرور و سركشى را در زمین پیش گرفتند و هر كدام نمونه بارزى از یك قدرت شیطانى بودند، نام برده است؛ چراکه (قارون) مظهر ثروت توأم با غرور، خودخواهى و غفلت بود که بر ثروت، زینت، گنج و دانش خود تكیه كرد، (فرعون) مظهر قدرت استكبارى توأم با شیطنت و (هامان) الگویى براى معاونت از ظالمان مستكبر بود که این دو بر لشكر، قدرت نظامى و نیروى تبلیغاتى در میان توده هاى ناآگاه تكیه کرده بودند.(2)

دانش های

گوناگون از منظر انسان سازی می نگرد، مسایل را به گونه ای مطرح می کند که انسان ساز باشد. این گونه است که برای تبیین هر مساله بُعد نظری آن چنان در بُعد عملی و نیز امور معقول در امور محسوس چنان آمیخته می شود، نمی توان تفکیک و جداسازی را انجام داد.

با توجه به آموزه های اسلامی می توان گفت که ثروت و دارایی، در حقیقت تنها همان چیزهایی است که انسان از آنها به درستی برای تعالی و کمال خود و نیز تکامل خود آن چیزها از آن بهره گرفته و مورد استفاده قرار داده است. از این روست که کنز به معنای گردآوری و جمع ثروت و دارایی، به عنوان رفتاری ضد کمالی ارزش یابی شده و تکاثرگرایان و کنزکنندگان از سوی خداوند مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفته اند.

نوع رفتار نادرست در قبال ثروت و دارایی، استفاده از آن در مسیر قدرت افزایی منفی و فساد و تباهی در چیزها و یا زمین و جامعه است. هر گاه ثروت در مسیر قدرت باطل یا فساد و تباهی قرار گیرد، به عنوان عامل زیانبار مطرح و معرفی می شود که به انسان و جامعه اجازه رشد و تکامل و تعالی نمی دهد و سد راه پیشرفت فردی و اجتماعی شخص و جامعه بشری می شود.

عدم استفاده صحیح از ثروت از مصادیق مهم و برجسته رفتار نادرست در دو حوزه مهم اقتصاد و سیاست است که به دنبال عدم استفاده صحیح ایجاد استکبار در برابر خدواند و مردم می شود. مانند استکبار فرعون، قرآن در این باره می فرماید: «وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَالَ يَا قَوْمِ أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي أَفَلَا تُبْصِرُونَ»(1)

فرعون در ميان قوم خود ندا داد و گفت: اي قوم من! آيا حكومت مصر از آن من نيست، و اين نهرها تحت فرمان من جريان ندارد؟ آيا نمي بينيد؟

در جای دیگر قرآن در مورد استکبار ورزی فرعون می فرماید: «وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا

ص: 108

إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالًا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا»(1)

موسی گفت پروردگارا تو فرعون و اطرافيانش را زينت و اموالي (سرشار) در زندگي دنيا داده اي و نتيجه اش اين شده كه (بندگانت را) از راه تو گمراه مي سازند.

قرآن کریم در مورد استکبار ورزی قارون بواسطه ثروت می فرماید: «فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ»(2) قارون با تمام زينت خود در برابر قومش ظاهر شد، آنها كه طالب حيات دنيا بودند گفتند: اي كاش همانند آنچه به

قارون داده شده است ما نيز داشتيم! به راستي كه او بهره عظيمي دارد. پس عامل اول ایجاد استکبار ثروت است.

در جامعه می باشد. هنگامی که جسم انسان گرسنه شود، نهايت سعي و تلاش مي كند تا گرسنگي خود را مرتفع بسازد چون انسان ضعيف الطبع است پس توان تحمل گرسنگي در وي كم ديده مي شود. اين گرسنگي نه تنها گرسنگي جسم، بلكه گرسنگي فكر؛ گرسنگي شكم و گرسنگي روح و روان نيز مي باشد. زمانيكه فكر گرسنه بود و غذاي خود را نداشت كه غذاي فكر همان علم است، دست به هرچيزي زده و در جامعه نا امني ايجاد مي كند. مغزي كه در آن جهل بود نه تنها خود بلكه ديگران را نيز از تاريكي و جهالت خويش مستفيد مي سازد. يگانه راهي كه سبب امن و رفاه يك جامعه مي شود، و از نخستين گامهاي مثبت در جهت بهبودي اوضاع يك جامعه چه از لحاظ ديني، اجتماعي، اقتصادي و چه از لحاظ سياسي همانا داشتن فكر درست و منظم مي باشد.(1)

اگر حكومتي در پی هدایت و رفع موانع و معایب ملت خویش برآید، باید در اصلاح و رشد فکری تمامی اقشار مردم جامعه خویش سعی و تلاش نماید، چرا که رفع موانع و معایب یک ملت در گرو اصلاح تفکر و رشد فکری مردم آن جامعه خواهد بود.

تهى كردن مستضعفان از اتكاى به نفس و خودباورى توسط مستكبران، از عوامل پيدايش استكبار است، قرآن می فرماید: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ»(2)

او قوم خود را تحميق كرد و از وي اطاعت كردند. زيرا گاهى افزون بر مستكبران، خود مستضعفان نيز در ايجاد استكبار نقش دارند و به تبليغات و دسيسه ها و تهاجم فرهنگى مستكبران پاسخ مثبت داده، از آنها پيروى مى كنند: «فَيَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا»(3) ضعفا به مستكبران مي گويند: ما پيرو شما بوديم.

ص: 110

حاكى از دسيسه هاى شبانه روزى مستكبران براى القاى انديشه هاى خود به مستضعفان و تشويق آنان به پيروى از خود و همچنين بيان كننده پيروى مستضعفان از مستكبران به سبب استضعاف فرهنگى است كه در اغلب موارد با ضعف اقتصادى و نظامى نيز توأم است.

استضعافى كه اين گونه ايجاد شده دست كمى از استكبار ندارد، زيرا چنين مستضعفانى در گمراهى و عذاب اخروى با مستكبران همراه و همگام اند: «وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ * قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ * وَقَالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْدَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِي أَعْنَاقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»(1)

اگر ببيني هنگامي كه اين ستمگران در پيشگاه پروردگارشان (براي حساب و جزا) بازداشت شده اند (از وضع آنها تعجب ميكني) در حالي كه هر كدام گناه خود را به گردن ديگري مياندازد، مستضعفان به مستكبران مي گويند: اگر شما نبوديد ما مؤمن بوديم! * (اما) مستكبران به مستضعفان پاسخ ميدهند: آيا ما شما را از هدايت بازداشتيم بعد از آن كه به سراغ شما آمد (و آنرا به خوبي در يافتيد) بلكه شما خود مجرم بوديد! * مستضعفان به مستكبران مي گويند وسوسه هاي فريبكارانه شما در شب و روز (مايه گمراهي ما شد) هنگامي كه به ما دستور ميداديد كه به خداوند كافر شويم و شريكهائي براي او قرار دهيم آنها هنگامي كه عذاب (الهي) را ميبينند ندامت خود را كتمان ميكنند (مبادا بيشتر رسوا شوند) و ما غل و زنجير در گردن كافران مينهيم آيا جز آنچه عمل ميكردند به آنها جزا داده ميشود؟

ص: 111

در آيات شریفه مستضعفان، با خطاب به مستكبران در قيامت، آنان را سبب بى ايمانى خود مى دانند و مى گويند: شما با دسيسه هاى شبانه روزى ما را به كفر به خداوند وادار كرديد. مستكبران

در قالب استفهام انكارى پاسخ مى دهند: «آيا ما راهِ هدايت را بر شما بسته بوديم؟ اين چنين نيست، بلكه شما خود مجرم و گناهكاريد، همچنين آيات فوق به پشيمانى و عذاب اُخروى مستكبران و مستضعفان هر دو، اشاره دارد.

وقتی که من به سجده فرمانت دادم، چه چیز تو را از سجده کردن بر آن چیزی که من خلق کردم باز داشت؟ آیا استکبار ورزیدی یا از بزرگان بودی. در جواب خداوند پاسخ داد: «قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»(1)

شیطان گفت: من از او بهترم، مرا از آتش و او را از گِل آفریدی.

قوای مردان را تضعیف کند و با این روش قدرت و سیطره ی خویش را عظمت بخشد.(1)

توده مردم سخت شود؛ از این رو در تاریخ پیوسته پیامبران را ساحر یا مجنون معرفى كرده اند،(1)

قرآن در این باره می فرماید: «كَذلِكَ ما أَتَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُون»(2) این گونه است كه هیچ پیامبرى قبل از اینها به سوى قومى فرستاده نشد، مگر اینكه گفتند: او ساحر است یا دیوانه.

همچنین، فرعون در برابر دعوت حضرت موسى(علیه السلام) گفت: «إِنِّی أَخافُ أَنْ یبَدِّلَ دینَكُمْ أَوْ أَنْ یظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَساد»(3) زیرا من مى ترسم كه آیین شما را دگرگون سازد و یا در این سرزمین فساد بر پا كند! بدین وسیله فرعون به مردم القا مى كرد كه شما، خود، داراى دین و آیین هستید و با بودن موسى از دو جهت نگران شما هستم: یكى آن كه دین و عقیده ی بت پرستی شما را تباه کند و دیگر آن كه دنیای شما را با قدرت نظامی، ناامنی و اختلاف افكنى به فساد کشاند؛ اما حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) در برابر این تهدید فرعون، با یادآوری دو صفت تکبرورزی و بی ایمانی این اشرار به خدا پناه می برد.(4)

حقیقت شناخت این آثار، شناخت مستکبر و یا جامعه استکباری است. قرآن نشانه ها و آثار استکبار ورزی را چنین گزارش می کند:

چون جز به خود باور نداشته و دیگران را کس نمی شمارند آنان را متهم به دروغگوی می کنند و به تکذیب ایشان می پردازند.

قرآن می فرماید که این خصلت مستکبران موجب شد که نه تنها زمینه برای پذیرش حق در ایشان فراهم نشود بلکه به دروغگویی اهل حق اقدام کنند و آنان را به عنوان دروغگویان از خود برانند. «وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا»(1)

هنگامی که آیات ما

بر ایشان خوانده شود، با خودبرتر بینی و خودپسندی روی بر می گردانند، گوئي آن را نشنيده، گوئي اصلا گوشهايش سنگين است. قرآن این روش ایشان را برخاسته پیروی از هوا و هوس دانسته و می فرماید: «أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ»(2)

هرگاه رسولی می آید که با خواسته های نفسانی ایشان همراه نیست استکبار می ورزند و در پی همین بزرگ بینی گروهی از پیامبران را تکذیب و گروهی را می کشند.

آن از روش هایی است که مستکبران بدان تمسک می جویند. تکذیب و اتهام دروغگویی و خلاف گویی روشی است که در راستای کنار نهادن اجتماعی و از میان بردن وجه اجتماعی دعوتگران حق و حقیقت انجام می شود. اگر این روش ناکار آمد بود و نتیجه مطلوب را نداشته باشد، اقدام به ترور شخص و از میان بردن فیزیکی آن می کنند.

أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْا عُتُوًّا كَبِيرًا»(1) آنان که امیدی به دیدار و لقای ما ندارند می گویند که چرا بر ما فرشتگان نازل نمی شوند و یا چرا ما خدایی که پروردگارماست را نمی بینیم؛ این درخواست از آن روست که آنان خودشان را بزرگ و برتر می بینند و استکبار می ورزند و برترجویی شگفتی در خود می جویند.

جهان بنده نیستند. روحیه خود برتربینی در آفرینش و عقل و هوش و خرد موجب می شود که خود را چنان پندارد که بر همه موجودات و یا هم نوعان سر آمد است و می بایست دیگران به جهت فقدان عقل و خرد و کاهش آن، سر به آستان ایشان بمالند.

این احساس غرور و قدرت است که وی را از پذیرش دیگری و هم ردیف بودن باز می دارد و جامعه پذیری و هم گرایی را با بحران مواجه و روبه رو می سازد. کسی که از چنین روحیه و خویی برخوردار است هرگز با دیگری خود را در یک سطح نمی بیند و خواهان اطاعت دیگری از خود است. «فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ»(1)

اما قوم عاد به ناحق در زمين تكبر ورزيدند، و گفتند چه كسي از ما نيرومندتر است؟ آيا آنها نمي دانستند خداوندي كه آنها را آفريده از آنها قويتر است، آنها (به خاطر اين پندار) پيوسته آيات ما را انكار مي كردند.

مَجْنُون»(1) چرا كه وقتى به آنها

گفته مى شد: معبودى جز خدا وجود ندارد، تكبّر و سركشى مى كردند و پیوسته مى گفتند: آیا ما معبودان خود را بخاطر شاعرى دیوانه رها كنیم؟

بیان جرم مشرکان به این است که تکبر به آنها اجازه نمی دهد که به وحدانیت خداوند اعتراف کنند و به رسول خدا که منزه از هر نسبت ناروایی است، نسبت جنون یا شاعری و امثال اینها را بدهند؛ و استکبار آنها به معنای شدت کبر و اظهار تکبرشان است که همدیگر را از ترک بت پرستی نفی می کنند.(2)

شده به خصوص در قرآن کریم، از آن، مطالب و معارف مفصلی عنوان شده است. در آخرین کتاب آسمانی برای تبیین این مقوله فطری، اقسام آن، درجات، رابطه میان حب انسان و خداوند، بهره مندان از حب الهی و محرومین از آن و … از واژه های مختلفی استفاده شده است.

قرآن کریم در خصوص دوری بودن مستکبران از محبت الهی می فرماید: «إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ»(1)

او(خداوند) مستكبران را دوست نمي دارد.

افساد دانسته شده است.(1)

در تفسیر پرتوی از قرآن این گونه آمده است که از نظر پیامبران و مصلحان عالیقدر روش و اعمال منافقین فساد در زمین است؛ از این جهت که این روش منشأ فساد استعدادهای فکری و اخلاقی افراد بشر می شود و چون انسان ثمره خلقت و زمین است فساد انسان، فساد زمین است، یا از این جهت که فساد قوای بشری موجب بایر ماندن زمین و بهره نگرفتن از استعدادهای آن می گردد و یا اینکه دو نتیجه بقای نظام فاسد و عمل مؤثر در یکدیگر است.(2)

معنویت گریزی و کم رنگ شدن باورهای دینی، بهترین عامل فساد در جامعه محسوب می شود. امّا این که معنویت گریزی خود معلول عواملی است. فساد و گناه تعبیری است که در کتاب های اخلاقی دینی بکار رفته است؛ جامعه شناسان از «آسیب های اجتماعی» و «کج روی های رفتاری» سخن به میان آورده اند، روان شناسان به «نابهنجاری ها» اشاره کرده اند. این اصطلاحات در واقع بیانگر روی کردهای مختلف به انحرافات اخلاقی و اجتماعی است که علل خاص خود را دارد.

خوى تبه كارى فرعون، علّت استضعاف مردم مصر شد. آیه شریفه می فرماید: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ»(3)

فرعون برتريجوئي در زمين كرد و اهل آنرا به گروههاي مختلفي تقسيم نمود، گروهي را به ضعف و ناتواني مي كشاند، پسران آنها را سرمي بريد و زنان آنها را (براي كنيزي) زنده نگه مي داشت، او مسلما از مفسدان بود.

گرفته، که به دنبال آن با تضعیف و به استضعاف کشیدن همراه بوده دارای عوامل و زمینه های یکسانی بوده است، که این عوامل کلی را می توان چنین برشمرد:

اخیر نیست بلکه از دیرباز، بشر متوجه شده است که برای رسیدن به یک «هدف» لازم است به بسیج امکانات و رهبری این امکانات به سوی آن هدف مشخص اقدام کند.

قرآن کریم در خصوص کنترل بیرونی می فرماید: «أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى»(1)

آيا او(انسان) نمي داند كه خداوند همه اعمالش را مي بيند؟ مراد از این علم، آگهی بر طریق استلزام است، چون لازمه اعتقاد به اینکه خدا خالق هر چیزی است این اعتقاد است که خدا به هر چیزی عالم است.

پس انسان باید همواره به این نکته توجه داشته باشد که خداوند در هر حالی شاهد و ناظر اعمال و کارهای او است. اگر انسان متوجه باشد که خداوند همه جا وجود دارد و در هر حالی اورا میبیند، گناه نمی کند و دائماً مراقب کارهای خودش است.

خداوند کریم در قرآن در خصوص بازخواست از بندگان می فرماید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ»(1)

آنها را متوقف سازيد كه بايد بازپرسي و بازخواست شوند. اصل بازخواستی خداوند از بندگان طبق آیه شریفه ثابت است.

خداوند اصل بازخواستی را در قرآن بیان نموده تا با توجه به این اصل احساس رهایی و آزادی برای بندگان ایجاد نشود، که اگر این احساس به منصه ظهور برسد تبعات زیان باری برای جامعه و فرد در پی خواهد داشت که اولین زیان ایجاد فساد خواهد بود.

الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ»(1) بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است، هر چند (در ظاهر) براى خود عذرهايى بتراشد.

به طور خاص در جوامع اسلامی مطرح است، مبارزه با اصول فرهنگ اصيل اسلامی است.

خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید: «وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ»(1)

(نشانه آن، این است که) هنگامى که روى برمى گردانند (و از نزد تو خارج مى شوند)، در راه فساد در زمین، کوشش مى کنند، و زراعتها و چهارپایان را نابود مى سازند (با این که مى دانند) خدا فساد را دوست نمى دارد.

و سعي به معناي عمل و هم به معناي سرعت در راه رفتن است، در نتيجه معناي آيه چنين است، كه اين منافق شديد الخصومه وقتي دستش برسد، و داراي قدرتي شود و رياستي به دست آرد سعي مي كند فساد را در زمين بگستراند و ممكن است كلمه (تولي) به معناي اعراض از روبرو شدن، و گفتگو كردن باشد و معنا چنين باشد كه چون از نزد تو بيرون مي شود، وضعش غير آن وضعي مي شود كه در حضور تو داشت، در حضور تو دم از صلاح و اصلاح و خير مي زد، و مي گفت در اين راه سعي خواهد كرد، ولي چون بيرون مي شود در راه فساد و افساد سعي مي كند.(2)

کار گیرد و جامعه را از مبتلا شدن به بیماری های

اخلاقی و روانی پرهیز دهد تا دیگر افراد جامعه به رشد، تعالی و سعادت برسند. همانطور که عنوان شد یکی از عواملی که مانع رشد تعالی فرد و جامعه بشود فساد است، که پیامدهایی به دنبال خواهد داشت که عبارتند از:

اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ»(1)

خدا مفسدان را دوست ندارد. یکی دیگر از آثار فساد دور ماندن از سعادت خواهد بود.

اما آنچه در اصطلاح و عرف مردم از ظلم ذکر می شود بیشتر مصادیق آن می باشد که ظلم به معنای اخص است. اصطلاح معروف «ظلم» به معناى رعایت نکردن حق است.(1)

قرآن کریم ستم مشركان را، عامل استضعاف مسلمانان در صدر اسلام بیان نموده است: «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا»(2) چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و كودكاني كه (به دست ستمگران) تضعيف شده اند پيكار نمي كنيد؟ همان افراد (ستمديده اي) كه مي گويند خدايا ما را از اين شهر مکه كه اهلش ستمگرند بيرون ببر و براي ما از طرف خود سرپرست قرار بده. و از براي ما از طرف خود يار و ياوري تعيين فرما.

در آيه شريفه تحريكي بر قتال، كه با تعبير استفهام انجام شده، استفهامي كه به ياد شنونده مي آورد كه قتالشان قتال در راه خدا است، و فراموش نكنند. در اين آيه مستضعفين بعضي از مؤمنين و پاره اي از آنها فرض شده اند، چون همان طور كه قبلا خاطرنشان ساختيم كساني هستند كه الله و ربوبيت او را قبول دارند، و مي گويند: «رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ» و علاوه بر اين كه مؤمنند

مظلوم و بيچاره و معذبند و داد مظلومي سر مي دهند استغاثه و التماس مي كنند، كه (پروردگارا ما را از اين شهري كه اهلش ستمكارند نجات بده ... )، در اين جا مساله ستم را مطلق آورد، تا اشاره اي باشد به اين كه تنها به نفس خود ظلم نمي كردند، بلكه به اين طايفه مستضعف نيز انواع ظلم و شكنجه را روا مي داشتند، و واقعيت هم همين طور بود. و نيز در تعبير از استغاثه طايفه مستضعف، با اين كه مي توانست بفرمايد: فرياد مي زدند، كه هان اي مردم بامروت، و يا اي قوم، و يا اي بستگان، و يا اي كساني كه خود را مرد مي دانيد، آخر به فرياد ما برسيد،

ص: 133

چنين نفرمود بلكه زيباترين لفظ و بهترين عبارت را آورد، و آن اين است كه از آنان حكايت كرد كه به جاي مردم پروردگار خود را خواندند، و به درگاه مولاي حقيقيشان پناه بردند، و عرضه داشتند: پروردگارا ما را از اين قريه كه اهلش ستمكارند بيرون كن آنگاه به طور اشاره عرض كردند، خدايا به دست رسولت و مؤمنين به وي كه در راه تو جهاد مي كنند ما را نجات بده: «اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا» و از اين مناجاتشان فهميده مي شود، از خدا تمناي ولي و ياوري كرده اند، اما راضي نشدند خود آن ولي را صدا بزنند، بلكه از پروردگارشان خواسته اند ولي و نصيري به ياريشان بفرستد.(1)

در تعدّی و تجاوز به دیگران بیشتر خشونت انجام می دهد بر لذت و شقاوت او می افزاید.

امام على(علیه السلام) در مورد این صفت رذیله می فرمایند: «سَبَبُ الفِتَنِ الحِقدُ»(1)

علت فتنه ها و آشوب ها كینه توزى است. پس طبق مطالب یاد شده کینه ورزی منجر به ظلم خواهد شد.

آمَنُوا كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّار»(1)

انسان های خودکامه زمینه مهر خوردن و ختم قلوب خویش به دست خداوند را فراهم می آورند.

در حقیقت خودکامگی و استبداد رای موجب می شود تا از درک حقایق هستی باز مانند و به سبب قرار گرفتن در یک گفتمان بسته و محدود، از تفکر درست دور شوند و ارزیابی درستی از

هستی و حقایق آن نداشته باشند. این گونه است که دلهایشان مهر زده می شود و در حقیقت بر ایشان بسته می گردد.

خود کامگی می تواند در شخص و رفتارهای فردی وی تاثیر منفی به جا گذارد و او را از کمال و حق بازدارد. به این معنا که نخستین اثر خودکامگی دور شدن از مسیر کمالی و قرار گرفتن در مسیر نقصان و هبوط و سقوط است. از این رو، پیش از این که انسان خودکامه به دیگری ضرر و زیان برساند به خود زیان می رساند.

پس منشأ ظلم و تعدی، سودجویی و خودخواهی و خودکامگی است، اگر چه وقاحت این نوع ظلم به شدت قسم اول نیست ولی در عین حال با نظر به عظمت حقی که پایمال می گردد، یا بی یار و یاور بودن شخصی که مورد تعدّی و ظلم قرار می گیرد، دارای درجات شدید و ضعیف می باشد.

القلوبِ المطلوبةِ تعظيمُها و طاعتُها، و كما انَّ الغني هو الّذي يَملكُ الدّنانيرَ و الدراهمَ، اي يَقدرُ عليهما لِيتوصَّل بهما اِلي الاغراضِ و المقاصدِ...»(1)

حقيقت جاه، تسخير و مالك شدن دلهاي مردم به هدف تعظيم و پي روي آنهاست؛ چنان كه ثروتمند مالك طلا و نقره است و براي تأمين اهداف و اغراض نفساني از آنها بهره برداري مي كند، مقام خواه و جاه طلب هم كسي است كه در فكر تسخير دلهاي مردم، براي كسب موقعيت اجتماعي و قدرت است تا از اين طريق به اهداف و اغراض دنيوي خود دست يابد.

البته مردم تا يك سلسله ويژگي ها و برجستگي هاي كمالي در شخص نبينند مجذوب و مطيع او نخواهند شد. از اين رو، جاه طلب با نشان دادن برخي ويژگيهاي كمالي، آنها را به پي روي و سرسپردگي از خود وامي دارد. پس ميزان شهرت و آوازه جاه طلب و پي روي مردم از او بستگي به كمالات او در پندار مردم دارد.

باید توجه داشت که رياست طلبی كه در مسير هدايت و خدمت به بندگان خداوند باشد، امري پسنديده و مطلوب است بلكه از ضروريات نظام خلقت و زندگي بشري است؛ مانند رهبري و رياست انبياء:، اولياء و صالحان خدا؛ چنان كه حضرت يوسف7 از خداوند چنين درخواست مي كند: «اجْعَلْنِي عَلَي خَزَآئِنِ الأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ»(2)

مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرار ده كه نگهدارنده و آگاهم. اما جاه طلبي كه مورد نكوهش قرار گرفته و موجب نفاق و بي ديني معرفي گرديده، آن است كه در جهت حاكميت بر مردم براي كسب قدرت، شهرت و ثروت اندوزي باشد.(3)

ص: 137

محّبت جاه و مقام و تعریف و ثنا گویی، شاید از محبت مال بیش تر باشد. انسان جاه طلب دوست دارد که در دل مردم جا باز کند و همه او را احترام کنند و او تسخیر قلوب کند و همه فرمان بر او شوند و از او تمجید و تعریف کنند و رفتار و گفتار خود را بر وفق خواست مردم انجام می دهد و به رضای خداوند توجهی ندارد، بیش تر کارهای او با ریا است. در آیات و روایت از این صفت بسیار مذمت شده است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در مورد جاه طلب می فرمایند: حبّ الجاه و المال یُنبتان النفاق فی القلب کما ینبت الماء البق؛(1) حبّ ریاست و مال، نفاق را در دل می رویاند (برعکس خواست صاحبش)، همان گونه که آب علف را می رویاند.

هم چنین حضرت فرمودند: «ما ذِئْبانِ ضارِيانِ أُرْسِلا في زَريبَةِ غَنَمٍ بِأَكْثَرَ فَساداً فيها مِنْ حُبِّ الْجاهِ وَالْمالِ فِي دِينِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ»(2)

دو گرگ درّنده ای که به گلّه ی گوسفندان حمله کنند، خطرناک تر از دوستی جاه و مال برای دین مرد مسلمان نیست.

بعضی از افراد بدنبال جایگاه و موقعیتی که پیدا می کنند و می خواهند به مقامی برسند راه ستم را بیش می گیرند و از این راه سعی می کنند به موقعیت شان برسند.

ريشه خود خواهي، جهل و نا آگاهي از توانايي ها و استعدادهاي خويشتن خويش، عدم شناخت و آگاهي لازم از خداوند است؛ زيرا اگر به اين نكته توجه شود كه انسان يك موجود ممكن و ضعيفي است كه از خودش چيزي ندارد و آن قدر ضعيف است كه در قرآن هيچ موجودي با صفت ضعف ياد نشده مگر انسان که می فرماید: «خُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا»(1)

انسان ضعيف آفريده شده. هرگز آلوده به خود خواهي نمي شود. مثلاً اگر انسان از اين حقيقت آگاهي داشته باشد كه اساس و خمير مايه آفرينش او از مادّه اي پست و كم ارزش بوده است، دچار غرور و خود پسندي و خود خواهي كه ريشه بسياري از صفت هاي زشت و گناهان است، نمي شود.

از نشانه هاي انسان هايي كه در دام خودخواهي گرفتار هستند اين است كه همه چيز و همه كس را براي خود مي خواهند و به غير خود اعتنايي ندارند. در جلسات تنها براي خود حق سخن گفتن قائلند و توقع دارند ديگران حرفهاي آنها را گوش كنند و راي آنها را بپذيرند و همواره از هركسي توقع خدمت دارند، بي آنكه خود به فكر خدمت به ديگران باشند و چون ديگران از خدمت به آنان كوتاهي نمايند كينه آنها را به دل گرفته و تمامي خدمات گذشته آنها را فراموش مي كنند.

اميرمؤمنان امام على7 در مورد این صفت رذیله مى فرمايند: «مَنْ رَضِىَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السّاخِطُ عَلَيْهِ»(2) كسى كه از خودش راضى باشد، افراد ناراضى از او بسيار خواهند بود.

حب ذات و علاقه به خويشتن، اگر چه در حدود متعادل براى ادامه حيات لازم است، ولى اگر به حد افراط برسد سر از «خودخواهى» «خود رضايى» در مى آورد. افرادى كه از خود راضى هستند هرگز عيوب خود را نمى بينند، خود را وظيفه شناس، پاك، بدون عيب، جدى و فعال و دوست

داشتنى و گل سر سبد اجتماع مى بينند، و به

ص: 139

همين دليل توقع فراوان بى دليلى از مردم دارند، و همين موضوع سرچشمه سرازير شدن سيل خشم مردم به سوى آنان مى گردد.

پس با توجه به مطالب یاد شده علت ظلم را به خود افراد بر می گردد چرا که آنها بر روی عدل، ظلمت و تاریکی انداخته و مسیر حق را منحرف کرده اند که این رذیله خواسته یا ناخواسته ظلم به دیگران را در پی دارند که به تبع ظلم به دیگران استضاف خواهد بود.

«يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظَّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ»(1)

روزى كه ستمديده از ستمكار انتقام كشد، سخت تر از روزى است كه ستمكار بر او ستم روا مى داشت.

افعال انسان در عدالت، به میانه روی و اعتدال انجام می شود و این از شریف ترین و برترین فضیلتهاست، زیرا جامع همه فضایل و ملازم آنهاست، عدالت اخلاق، در حقیقت شامل تعادل و عدالت میان قوای درونی انسان و انعکاس آن بر رفتار ظاهری است و مصداق آن انبیاء(علیهم السلام) می باشند.(1)

از منظر قرآن، عدل به مثابه صفت و ملكه انساني واجتماعي ريشه در فطرت انسان ها دارد. بدين معنا كه در نهاد آدمي و در اساس خلقت او گرايش به عدالت و عدالتخواهي، تنفر از ظلم و ستم، بي عدالتي و تبعيض وجود دارد. عدل دارای جاذبه ای فطری است و نزد وجدان عمومی بشریت، ارزش گرانقدر دارد زیرا در سایه عدل هر كسی به حق خویش می رسد، تعدی و تجاوز از جامعه رخت برمی بندد و امنیت و آرامش بر همه جا حاكم می شود. به همین جهت مردم، بی عدالتی را نكوهش می كنند و عدالت را می ستایند. و اگر خداوند به عدل فرا مي خواند، عدلي است كه ريشه

در وجوداو دارد. چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»(2)

همانا خداوند فرمان به عدل و احسان مي دهد.

نسبت به اشخاص مختلف مى شود. بر بندگان واجب است كسب معرفت و تحصيل محبت او، و سعى در بجا آوردن فرمان، و تلاش در اطاعت پيغمبران او. و گردن نهادن احكام شريعت و امتثال آداب دين و ملت، هر چند كه توفيق اينها نيز از جمله نعمتهاى اوست. پس عدالت ميان خدا و بندگان آن است که خدا به اندازه توان بندگان آنان را مواخذه نمايد و بندگان نيز او را به خاطر نعمتهای وی، به قدر توان شان شناخته، اطاعت نموده و محبت ورزند.(1)

کس به حق عقلانی اش برسد و در مقابل آن حقوق، وظایفی را انجام دهد یا مسئولیت و عواقب تخلف از آن را بپذیرد. عدالت به عنوان مفهومی اجتماعی عبارت است از داوری بر پایه برابری با این مفهوم داد در مقابل بیداد (بی عدالتی) که به معنی قضاوت ناعادلانه است قرار دارد.

مفهوم عدالت اجتماعی یکی از ابعاد وجودی عدل در نظام هستی است که برگرفته از عدل الهی است لذا عدالت اجتماعی در نظام هستی و حوزه بشری می بایست با معیارهای درونی بشر یعنی فطرت سازگاری داشته باشد بر همین اساس است که اصل عدالت باوجود تفاوت بر دانسته ها و سلایق موردقبول بوده. استاد مطهری در خصوص عدالت اجتماعی فرمودند: «عدالت در سلسله علل احکام نه در سلسله معلومات، یعنی نه این است آنچه دین گفته عدل است بلکه آنچه عدل است دین می گوید» از این عبارت این برداشت می شود که معیار اسلامی بودن جامعه حاکمیت عدل است و گستره آن از نظر اسلام محدود به امور عادی نیست بلکه ایجاد توازن و تعادل در اجتماع، تحقق عدالت را در تمام دایره انسانیت و ارزش های انسانی است نه محدود به ارزش های اقتصادی.(1)

سر میبردهاند. هر چه دیدند این

بود که بیتمییز را ارجمند و عاقل را خوار دیدند، کمکم این مطلب از شهودات اجتماعی آنها گرفته شده است، شکل یک فلسفه به خود گرفته بنام فلسفه بخت فکر بخت و فلسفة بخت هیچ علتی ندارد جز مظالم و ناهمواریها و بیعدالتیهای اجتماعی، الهامکننده این فکر شیطانی هرج و مرجها و بیعدالتیهای اجتماعی است. هر وقت عدالت اجتماعی متزلزل شود، استحقاقها رعایت نشود، حقوق مراعات نگردد، در تعویض مشاغل حسابهای شخصی و توصیه و پارتی مؤثر باشد، فکر بخت و شانس و امثال اینها قوت میگیرد و توسعه پیدا میکند چون معنی بخت این است که هیچ چیز شرط چیز دیگر نیست.(1)

یا اینکه وقتی کسی در اطراف خود هر چه ببیند، ظلم ببیند، عذر ببیند و علت اصلی را تشخیص ندهد یا تشخیص بدهد و نتواند بگوید، عقده دلش را روی چرخ کج مدار و فلک کج رفتار خالی میکند، در نتیجة این اوضاع و احوال یک نوع بدبینی و سوءظن نسبت به دستگاه خلقت و آفرینش پیدا میشود. این خیال قوت میگیرد که بنای روزگار بر ظلم نسبت به خوبان و نیکان است و یک نوع عداوت و کینه دیرینهای بین روزگار و مردم خوبست. مردم قهراً نسبت به روزگار بدبین میشوند، به خلقت و آفرینش بلکه به مبدأ کائنات اظهار بدبینی میکنند.(2)

شهید مطهری معتقد است اخلاق عادی و متعادل تنها در پرتو جامعهای متعادل و موزون شکل میگیرد. اگر سازمان، مقررات اجتماعی و حقوق اجتماعی، موزون و متعادل نباشد، اخلاق شخصی و فردی موزون نخواهد ماند. ایشان نتیجة سوء بیعدالتی را نه تنها در طبقة عوام که محروم بودهاند بلکه در طبقة خواص که از مواهب آن برخوردار بودهاند نیز ذکر میکند. اثر عدم تعادل اجتماعی تنها در طبقة عامه مردم نیست که محرومند، طبقة خاصه معنی طبقة ممتاز که مواهب را بیشتر به خود اختصاص دادهاند هم زیان میبرند. طبقة عامه فشرده و عصبی میشوند، و این طبقة بیکاره و بیهنر و کماستقامت و ناشکر و کمحوصله و پرخرج.(1)

خداوند عدالت را برای استواری مردم و پاكیزگی از ستم و گناهان و وسیله علو و سربلندی اسلام قرار داده است.

در این گونه موارد خواهیم یافت كه حق گویی و داوری به حق، سخت و سنگین است.

چنان كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله وسلم) می فرمایند: «الحق ثَقیلٌ مُرٌّ وَالباطِلُ خَفیفٌ حُلْوٌ»(1)

حق سنگین و تلخ و باطل سبك و شیرین است. و اگر كسی این سنگینی را تحمل كند و آن تلخی را بچشد، شایسته آن است كه امام علی7 درباره اش بفرماید: «اَفْضلُ الْخَلقِ اقضاهُمْ بِالْحَقَّ»(2) بهترین مردم كسی است كه بیش از دیگران به حق، داوری كند.

در برابر چنین عدالتی «فسق» قرار دارد؛ یعنی كسی كه مرتكب گناه كبیره شود یا بر گناه صغیر اصرار بورزد، «فاسق» است كه از مرجعیت، امامت جماعت، گواهی دادن بر دادگاه و مانند آن محروم می شود، مگر آن كه از گناه توبه كند.

«غفلت» در لغت فارسی به معنای فراموش کردن، سهو و بی خبری، نادانی، بی پروایی، سهل انگاری، عدم اعتنا و سستی است.(1) راغب غفلت را به معنای سهوی می داند که به جهت کمی مواظبت و هشیاری بر انسان عارض می شود.(2)

مراد از غافل در فرهنگ قرآنی کسانی هستند که از هدف آفرینش و فلسفه آن غفلت ورزیده و توجه و التفاتی به آن نداشته و سرگرم دنیا شده و به خدا و مسیر هدایتی اعتنایی نمی ورزند. همچنین به کسانی که به سرانجام کار خود در آخرت توجه ندارند، غافل گفته می شود.(3)

رذیله «غفلت» ضدّ توجه و تفکر است. از نظر اخلاق، هر چه «توجه و تفکر» عالی و بالا باشد و موجب تعالیِ انسان می شود، «غفلت» رذیله ای است بسیار پست که انسان را به سقوط می کشاند.

غفلت عبارت است از اينكه پرده اي بر فكر و دل انسان بيفتد و از يك واقعيت و حقيقتي دور بماند. غفلت يکي از مهم ترين عوامل حسرت در روز قيامت است؛ زيرا در آن روز که پرده ها کنار مي رود، آدمي در مي يابد که چه فرصت هاي بزرگ و بي مانندي را از دست داده است؛ قرآن کریم، در این باره می فرماید: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»(4) و در حقيقت بسياري از جن و انس را براي دوزخ آفريديم، آنها دلها (عقلها)یي دارند كه با آن (انديشه نمي كنند و) نمي فهمند و چشماني دارند كه با آن نمي بينند و گوشهایي دارند

ص: 151

كه با آن نمي شنوند، آنها همچون چهار پايانند، بلكه گمراه تر اينان همانا غافلانند (زيرا با اينكه همه گونه امكانات هدايت دارند باز هم گمراهند.

منظور از غفلت در این جا می تواند اعم از غفلت از خدا، غفلت از آیات خدا، یا غفلت از آخرت، باشد. یا به تعبیر دیگر، غفلت از هر آنچه که انسان را، به سوی کمال می برد: «وَإِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ»(1) بسیاری از مردم از آیات و نشانه های ما غافل اند.

تاثير بسزاي غفلت در زندگي دنيوي و اخروي انسان چنان است که آيات بسياري از قرآن به اين مهم اختصاص يافته است؛ زيرا سختي ها، گرفتاري ها و تنگي هاي زندگي دنيوي ريشه در غفلت

آدمي دارد و خداوند از بشر مي خواهد تا براي دست يابي به زندگي خوب در دنيا از غفلت رهايي يافته و ياد و ذکر او را در دل و جان داشته باشند.

با این مقدمه باید گفت؛ مهم ترین عوامل ایجاد کننده غفلت که در آیات به آنها اشاره شده، عبارتند از:

در آیه دیگر می فرماید: «أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ»(1)

آيا او نمي دانست خداوند اقوامي را قبل از او هلاك كرد كه از او نيرومندتر و ثروتمندتر بودند؟ این آیه به غفلت قارون (از مستکبران قوم حضرت موسی علی نبنیاوعلیه السلام) از قدرت بی حد و مرض پروردگار اشاره دارد.

کردن زمینه خوشحالی خود و دیگران.(1)

آیاتی که در قرآن سخن از استهزا به میان آورده بیشتر مربوط به حوزه عقیده و دین بوده که در آن، جبهه مخالفِ انبیای الهی، مؤمنان، وحی، آیات قرآن، احکام عبادی، معاد، پیامبران و حتی خداوند را به تمسخر گرفته و از استهزا به صورت حربه ای برای رویارویی با دین الهی بهره می جستند.(2)

نخستين واكنش مستكبران در برابر همه پيامبران الهي، استهزا و مسخره كردن ايشان بوده است. هنگامي كه يكي از پيامبران خدا، رسالت خويش را آشكار مي كرد، بي درنگ، با ريشخند مستكبران روبه رو مي شد. مشرکان و صاحبان قدرت و مال چون دعوت انبیای الهی را در برابر خواسته ها و تمایلات مادی و شهوانی خود می دیدند، پیوسته با آنان دشمنی می ورزیدند و یکی از ابزارهایی که همواره برای شکستن اُبَّهت انبیاء و رویارویی با رسالت الهی آنان به کار می بردند، استهزا بود، به طوری که خداوند هیچ پیامبری را نفرستاد جز اینکه با سلاح استهزا به مقابله با او برخاستند، قرآن کریم می فرماید: «وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ»(3)

هيچ پيامبري به سراغ آنها نمي آمد مگر اينكه او را به باد استهزاء مي گرفتند.

استهزاء انبیاء توسط کوردلان مشرک به منظور استضعاف، انبیاء و جامعه در موارد مختلفی بود است:

1. آنان آیات الهی و عذاب قیامت را به تمسخر می گرفتند: «واتَّخَذوا ءایتی وما اُنذِروا هُزُو»(4) و آيات ما و مجازاتهائي را كه به آنها وعده داده شده است به باد مسخر گيرند.

2. گاهی عبادت آنان را مسخره می کردند، چنان که به حضرت شعیب(علیه السلام)می گفتند:

ص: 156

«قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلَاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ»(1)

گفتند: اي شعيب آيا نمازت تو را دستور مي دهد كه ما آنچه را پدرانمان مي پرستيدند ترك گوئيم؟ و آنچه را مي خواهيم در اموالمان انجام ندهيم؟ تو مرد بردبار و رشيدي هستي؟

3. گاهی تمسخر در وقت عذاب بود، با حالتی تمسخرآمیز به پیامبران می گفتند: «قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ»(2) اگر راست می گویید آن عذابی که ما را به آن وعده می دهید زودتر بیاورید.

4. گاهی شخص پیامبر را به تمسخر می گرفتند، قرآن کریم می فرماید: «وَكُلَّمَا مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ»(3) چنان که قوم نوح هرگاه از کنار او می گذشتند او را مسخره می کردند.

5. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) نیز همواره در معرض استهزای دشمنان قرار داشت و بلکه آن حضرت بیش از انبیای پیشین در این جهت مورد آزار قرار گرفت. مشرکان آنان هرگاه حضرت را می دیدند، با حالتی تمسخرآمیز می گفتند: «وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا»(4) و هنگامي كه تو را مي بينند تنها به باد استهزايت مي گيرند (سخن منطقي كه ندارند مي گويند آيا اين كسي است كه خدا او را به عنوان رسول مبعوث كرده است؟ یا اینکه مشرکان گاهی معجزات آن حضرت را به تمسخر می گرفتند و دیگران را نیز به استهزای آن فرا می خواندند: «و اِذا رَاَوا ءایةً یستَسخِرون»(5)

در واقع، اين گونه رفتارها، نيرنگي بود تا پيشوايانِ دادگستر را به انزوا كشاند، تا

ص: 157

بدين وسيله، موانع به استضعاف كشيدن مستضعفان را از پيش رو بردارند و به استكبارورزي خويش ادامه دهند.

خداوند در آیات شریفه قرآن کریم در مورد عدم پیروی از هوای نفس که در تعارض با هدایت در راه خدا معرفی مي شود می فرماید: «لَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ»(1)

و از هوای نفس پیروی نکن که تو را از راه خدا گمراه می کند.

امام سجاد(علیه السلام) در مناجات با خدا عرضه می کند: «إِلَهِي إِلَيْكَ أَشْكُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَةً وَ إِلَى الْخَطِيئَةِ مُبَادِرَةً وَ بِمَعَاصِيكَ مُولَعَةً وَ لِسَخَطِكَ مُتَعَرِّضَةً تَسْلُكُ بِي مَسَالِكَ الْمَهَالِكِ وَ تَجْعَلُنِي عِنْدَكَ أَهْوَنَ هَالِكٍ كَثِيرَةَ الْعِلَلِ طَوِيلَةَ الْأَمَلِ إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ وَ إِنْ مَسَّهَا الْخَيْرُ تَمْنَعُ مَيَّالَةً إِلَى اللَّعِبِ وَ اللَّهْوِ مَمْلُوَّةً بِالْغَفْلَةِ وَ السَّهْوِ تُسْرِعُ بِي إِلَى الْحَوْبَةِ وَ تُسَوِّفُنِي بِالتَّوْبَةِ»(2) خداى من، به تو شکایت مى کنم از نفسى که همواره به بدى فرمان مى دهد و به سوى گناه مى شتابد و به معاصى تو حریص است ... پر عذر و بهانه است و آرزوى دراز دارد، اگر به او گزندى رسد، بیتابى مى کند و اگر خیر و برکتى رسدش، بخل مى ورزد، شیفته بازى و سرگرمى است، آکنده از غفلت و بى خبرى است، مرا به سوى گناه مى شتاباند و در کار توبه امروز و فردا مى کند.

از نظر قرآن کریم هواپرستی آثار و پیامدهای بسیار خطرناکی دارد که به بعضی از آن ها اشاره می شود:

مطابق میل آنان نبود، از آن سرپیچی مى کردند؛ برخى پیامبران را تکذیب می کردید و برخى آنان را مى کشتید. طبق آیه شریفه پیروی از هوای نفس مصادف با پیامبر کشی و به استضاف کشیدن جامعه می باشد.

خدای تعالی برهانی بر الوهیت و ربوبیت آنها نازل نکرده. اصولا هواى نفس خود بزرگترين و خطرناكترين بتهاست و سر چشمه پيدايش بتهاى ديگر، و مايه گرمى بازار بت پرستى است.

پس یکی دیگر از عوامل ایجاد استضعاف طبق آیات شریفه پیروی از هوای نفس است و هوای نفس از آن جهت مذموم است که زمینه ساز انحرافات عملی، اخلاقی و اجتماعی و حتی سبب پدید آمدن بیماری های روانی و بدنی برای انسان می شود و آدمی را به وادی گمراهی، ظلم و گناه می کشاند.

گفتار کسي است که مي گويد: نه پروردگاري است و نه بهشتي و نه دوزخي، و اينها دسته اي از زنديقان هستند که به آنان «دهريه» گويند، و آنها کساني هستند که خداوند گفتارشان را در قرآن مجيد حکايت کرده است: «وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ»(1)

و هلاک نکند ما را جز دهر. اینها به توحيد خداوند (کافر شدند)، پس اين يکي از وجوه کفر.

2. وجه ديگر انکار با معرفت است، و آن اين است که شخص منکر است و با اينکه مي داند مطلب حق است آن را انکار مي کند، با اينکه مطلب نزد او ثابت شده است، خداوند متعال در اين باره می فرماید: «وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا»(2)

و آنها را در حالي که دلهاي ايشان يقين به آنها داشت از روي ستمگري و سرکشي انکار کردند.

3. کفران نعمت است، و اين همان فرمايش خداوند است که از حضرت سليمان(علیه السلام) حکايت مي کند و مي فرمايد: «هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ

وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ»(3)

اين از فضل پروردگارم است تا مرا بيازمايد که آيا شکر مي کنم يا کفران مي ورزم، و آنکه شکر کند جز اين نيست که براي خويشتن سپاس گزارده، و آنکه کفر کند همانا پروردگار من بي نياز و گرامي است.

4. در برخی آیات کفر، ترک آن چيزي است که خداوند رحمان بدان فرمان داده، و اين است گفتار خداي عزوجل: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ * ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ

ص: 162

عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(1)

و هنگامي که از شما پيمان گرفتيم که خونهاي خود را نريزيد و همديگر را از ديار خويش بيرون نکنيد پس اقرار کرديد و شما بر آن گواه بوديد. اما این شما هستید که یکدیگر را می کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می کنید و در این گناه و تجاوز، به یکدیگر کمک می نمایید (و اینها همه نقض پیمانی است که با خدا بسته اید) در حالی که اگر بعضی از آنها به صورت اسیران نزد شما آیند، فدیه می دهید و آنان را آزاد می سازید! با اینکه بیرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آیا به بعضی از دستورات کتاب آسمانی ایمان می آورید، و به بعضی کافر می شوید؟! برای کسی از شما که این عمل (تبعیض در میان احکام و قوانین الهی) را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان، چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز به شدیدترین عذابها گرفتار می شوند. و خداوند از آنچه انجام می دهید غافل نیست.

5. کفر به معناي بيزاري است، و اين است گفتار خداي عزوجل که از ابراهيم7 حکايت مي کند که او به قوم خود گفت: «كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ»(2)

ما به شما کفر ورزيديم و ميان ما و شما دشمني و کينه براي هميشه پديدار شد تا آنگاه که شما ايمان به خداي يگانه آوريد(يعني ما از شما بيزاريم) و در آنجا که داستان شيطان و بيزاري جستن او را از دوستانش از آدمي زاده در قيامت ياد مي کند مي فرمايد: «إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ»(3) من همانا کفر ورزيدم به آنچه مرا از پيش شريک گردانيديد.

ص: 163

در قرآن کریم در خصوص رابطه تنگاتنگ کفر و استضعاف در آیات مختلف سخن به میان آمده است:

1. قرآن کریم می فرماید: «إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ»(1)

جز شيطان كه سر باز زد و تكبر ورزيد (و به خاطر نافرماني و تكبر) از كافران شد. در آیه شریفه دیگر می فرماید: «إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ»(2)

جز ابليس كه تكبر ورزيد و از كافران بود.

2. قرآن کریم درباره کسانى که پس از مرگشان هنگام مشاهده عذاب الهی آرزو مى کنند به دنیا بازگردند تا از نیکوکاران گردند، می فرماید: «بَلَى قَدْ جَاءَتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِرِينَ»(3) خداوند به ایشان مى گوید: آري آيات من به سراغ تو آمد اما آن را تكذيب كردي و تكبر ورزيدي و از كافران بودي. پس طبق آیات شریفه کفر سبب استکبار و به تضغیف کشاندن معرفی شده است.

رويكردها و موضع گيري هاي درست در برابر بينش ها و گرايش هاي مختلف، به تفكّر و پژوهش نيازمند است. تاريخ، اين موضوع را به اثبات رسانده است. تکذیب و متهم ساختن پیامبران به دروغگویی از شیوه های معمول مخالفان انبیا بوده است. قرآن تکذیب انبیاء الهی از سوی اقوام ایشان را نقل کرده است.

كساني كه در برابر پيامبران الهي ايستاده و سخنان منطقي و معقول آنان را ناشنيده مي گرفتند، و پس از فراخوانده شدن به اموري كه با منافع زودگذرشان، ناسازگار يا از فهم و درك ساده آنان

بيرون بود، بي درنگ آن را ناممكن پنداشته و دروغ مي شمردند، چنان كه قرآن مي فرمايد: «بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحيطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّا يَأْتِهِمْ تَأْويلُهُ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِم»(1)

بلكه چيزي را دروغ شمردند كه به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأويل آن برايشان نيامده بود. كساني هم كه پيش از آنان بودند، همين گونه پيامبرانشان را تكذيب كردند.

خداوند رحمان خطاب به پيامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) مي فرمايد: «وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنيرِ»(2) اگر تو را تكذيب كنند، به راستي، كساني كه پيش از آنها بودند نيز تكذيب كردند. پيامبرانشان دلايل آشكار و نوشته ها و كتاب روشن براي آنان آوردند.

با توجّه به معجزه هاي پيامبران و دلايل كافي آنان، تكذيب ها و مخالفت هاي دشمنان با آگاهي و همراه با استكبارورزي بوده است. در واقع، تكذيب، ابزاري در دست مستكبران به شمار مي آمد تا با خلع سلاح پيامبران بتوانند حركت هاي تباهي آفرين خود را تداوم بخشند. بر اين اساس، همگي آن بزرگواران را تكذيب كردند. در اين امر، همه اقوام گمراه در همه زمان ها، به گونه اي شگفت آور همسان بودند.

تکذیب يكي از موارد بارز و روش و شيوه اقوام سرکش در به استضعاف کشاندن

ص: 165

انبیاء و گمراه کردن مردم بوده است آیات شریفه قرآن ناظر به این مطلب هستند:

1. آیه شریفه می فرماید: «ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَى كُلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُمْ بَعْضًا»(1) سپس رسولان خود را يكي بعد از ديگري فرستاديم، هر زمان رسولي براي (هدايت) قومي مي آمد او را تكذيب مي كردند ولي ما اين امتهاي سركش را يكي پس از ديگري هلاك نموديم.

2. آیه شریفه می فرماید: «فَكَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ»(2)

قوم نوح(علی نبیناوعليه السلام) او را تكذيب كردند و ما او و كساني را كه با او در كشتي بودند نجات داديم، آنها را جانشين (و وارث كافران) قرار داديم و كساني را كه آيات ما را تكذيب كردند غرق نموديم پس ببين عاقبت كار آنها كه انذار شدند (و به انذار الهي اهميت ندادند) چگونه بود؟

3. آیه شریفه می فرماید: «وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ»(الفرقان: 37) و قوم نوح را هنگامي كه تكذيب رسولان كردند غرق نموديم.

4. آیه شریفه می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ»(3) آنها كه آيات ما را تكذيب كردند و در برابر آن تكبر ورزيدند درهاي آسمان به روي شان گشوده نمي شود.

5. آیه شریفه می فرماید: «وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ

ص: 166

النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»(1)

و آنها كه آيات ما را تكذيب كنند و در برابر آن تكبر ورزند اهل دوزخند، جاودانه در آن خواهند ماند.

6. آیه شریفه می فرماید: «كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا»(2)

(عادت آنان در انكار و تحريف حقايق) همچون عادت آل فرعون و كساني است كه پيش از آنها بودند، آيات ما را تكذيب كردند.

پس با توجه به آیات شریفه یکی دیگر از عوامل استضعاف تکذیب است.

زندان تهديد كرد، قرآن کریم می فرماید: «قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهًا غَيْري َلأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونينَ»(1)

فرعون خشمگين شد و گفت: اگر معبودي غير از من برگزيني تو را از زندانيان قرار خواهم داد.

در واقع، فرعون مي خواهد به موسي بگويد من با استدلال هاي منطقي و آيات و نشانه هاي روشني كه ارائه كردي، كاري ندارم و درستي آنها برايم اهميتي ندارد. تنها همين را مي فهمم كه يك معبود بزرگ و ستودني وجود دارد كه من هستم و هركس جز اين بينديشد و بيان كند، محكوم به حبس است. برخي از مفسّران گفته اند «الف و لام» در «المسجونين» براي عهد بوده و اشاره به زندان ويژه اي است كه هركس در آن مي افتاد، به ظاهر، راه بازگشتي برايش نبود.(2)

ب. تهديد به قطع عضو: تهديد تنها زندان نبود، بلكه به گونه هاي ديگري نيز انجام مي شد. فرعون آن گاه كه ايمان آوردن ساحران را ديد، آنان را تهديد به قطع عضو كرد، قرآن کریم می فرماید: «فَلأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ َلأُصَلِّبَنَّكُمْ في جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذابًا وَ أَبْقي»(3)

بي شك، دست ها و پاهاي شما را يكي از راست و يكي از چپ قطع مي كنم و شما را بر تنه هاي درخت خرما به دار مي آويزم، تا خوب بدانيد عذاب كدام يك از ما سخت تر و پايدارتر است.

ج. تهديد به قتل: مرحله شديدتر تهديد، تهديد به قتل است. در اين باره، قرآن به موارد فراواني اشاره كرده است. هنگامي كه ابراهيم خدايان دروغين را نپذيرفت، اين گونه مورد خطاب قرار گرفت: «قالَ أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتي يا إِبْراهيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ َلأَرْجُمَنَّكَ»(4)

ص: 168

گفت: اي ابراهيم، آيا تو از خدايان من نفرت داري؟ اگر از اين كار خودداري نكني، بي گمان، تو را سنگسار خواهم كرد. آزر با تأكيد فراوان، ابراهيم را به سنگسار شدن تهديد كرد و مي دانيم كه سنگسار كردن يكي از بدترين انواع كشتن است.(1)

در آیه دیگر حضرت شعيب را به اين شكل تهديد كردند، قرآن می فرماید: «لولا رهطُكَ لَرَجَمناكَ»(2)

اگر به دليل احترام به قبيله كوچكت نبود، تو را سنگسار مي كرديم. «رهط» در لغت به گروهي اندك از سه تا چهل نفرگفته مي شود. در اين آيه، اشاره به اين است كه قبيله تو نيز در نظر

ما تواني ندارند؛ بلكه ملاحظه هاي ديگري است كه ما را از اين كار باز مي دارد.(3)

بنابراين، با تهديد حضرت شعيب، به طور غير مستقيم، او را تحقير نيز مي كردند.

در آیه دیگر نمونه ای از تهدید به قتل در داستان فرعون و اينكه ساحران به حق بودن موسي پي بردند و ايمان آوردند، فرعون به آنان گفت: «لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ»(4)

همه شما را به دار خواهم آويخت. آري، مستكبران و ستمگران چون منطق درستي ندارند، همواره بر تهديد و فشار و خشونت تأكيد مي ورزند و با تكيه بر ابزار زور و تهديد، به زنداني كردن، قطع عضو و قتل مخالفان دست مي زنند.

است، آنجا که ساحران به فرعون گفتند: «فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لَأَجْرًا إِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِينَ»(1)

و چون ساحران پيش فرعون آمدند گفتند آيا اگر ما غالب آييم واقعا براى ما مزدى خواهد بود. آیه بیانگر این است که فرعون برای آنکه بتواند به اهداف خود نایل گردد و مردم را به استضعاف بکشد و از طرفی اطرافیان را با خود همراه نماید، که قرآن از قول فرعون در جواب ساحران می فرماید: «قَالَ نَعَمْ وَإِنَّكُمْ إِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ»(2)

گفت آرى و در آن صورت شما حتما از (زمره) مقربان خواهيد شد.

پس طبق آیات شریفه تطمیع ساحران توسط فرعون در صورت پیروزی آنان بر حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) می باشد.

مَنْ بَلَغَتْهُ الحُجَّهُ فَسَمِعَتْها اذُنُهُ وَ وَعاها قَلْبُهُ»(1)

به کسی که حجّت و برهان به او رسیده و با گوش شنیده و با عقل درک نموده، مستضعف نمی توان گفت.

استضعاف فکری به صورت پنهان و با ظاهرسازي حق نما انجام مي پذيرد، چنانچه قرآن می فرماید: «فَوَيْلٌ لِلَّذينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْديهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْديهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ»(2) واي بر آنها كه مطالبي با دست خود مي نويسند سپس مي گويند: از طرف خدا است تا به بهاي كمي آن را بفروشند، واي بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند، و واي بر آنها از آنچه از اين راه به دست مي آورند. كلمه ويل ، بمعناي هلاكت و عذاب شديد ، و نيز بمعناي اندوه ، و خواري و پستي است ، و نيز هر چيزي را كه آدمي سخت از آن حذر مي كند ، ويل ميگويند ، و كلمه (اشتراء) بمعناي خريدن است . تعبير به «اشتراء» در اين آيه، بيانگر منفعت طلبي و برتری جویی اين گروه است. ضميرهاي جمع در اين آيه ، يا به بني اسرائيل و يا تنها به كساني كه تورات را تحريف كردند بر مي گردد.(3)

افراد دست مي زنند تا بدين وسيله، خيال خود را از موانع ايجاد شده راحت كنند و حكومت استكباري و استبدادي خود را با به استضعاف كشيدن ديگران تداوم بخشند. در اين باره، قرآن از قول حضرت موسي7 خطاب به بني

اسرائيل مي فرمايد: «يَسُومُونَكُم سُوءَ العَذاب و يُذَبِّحُونَ اَبنائَكُم و يَستَحيُونَ نِساءَكُم»(1)

فرعونيان بر شما عذاب سخت روا مي داشتند و پسرانتان را سر مي بريدند و زنانتان را زنده مي گذاشتند.(2)

«يَسُومُونَكُم» از مادّة «سُوم» در اصل به معناي درپي چيزي رفتن و آن را جست وجو كردن است و به معناي تحميل كردن كاري بر ديگري نيز آمده است.(3) بر اين اساس، مفهوم جمله«يَسُومُونَكُم سُوءَ العَذاب» اين است كه آنها بدترين و دردناك ترين شكنجه ها را بر بني اسرائيل روا مي دانستند.

آمدن فعل مضارع «يَسُومُون» به استمرار اين كار از سوي فرعونيان اشاره دارد. عبارت «يُذَبِّح» كه از ماده ذَبَحَ است، به معناي گلوبريدن و سربريدن گاو و گوسفند آمده است.(4) و اين نشان مي دهد كه رفتار فرعونيان با بني اسرائيل مستضعف، همچون رفتار با گوسفندان و چهار پايان بوده است. اين نكته نيز قابل توجّه است كه قرآن، سر بريدن پسران و كنيزي زنان و دختران را با «واو» به «سُوءَ العَذاب» عطف مي كند، در حالي كه خود اين رفتار، سوء العذاب است. اين به سبب اهميّت اين دو عذاب بوده است و نشان مي دهد كه ستمگران دستگاه فرعون، شكنجه هاي ديگري نيز بر بني اسرائيل روا داشته اند، ولي از ميان همه، اين دو شديدتر و سخت تر بوده است.(5)

بر اين اساس، مستكبران براي حفظ منافع فردي و گروهي خود از هيچ اقدامي

ص: 172

فروگذار نيستند. آنان براي رسيدن به مقصود باطل خود به هر كاري دست مي زنند و حتي اگر دست يابي به هدف مستلزم ستم كاري فراوان باشد، از آن پرهيز نمي كنند، تا آنجا كه براي حفظ موقعيّت اجتماعي و سلطه ستمگرانه خود، شكنجه و كشتار را آن هم به بدترين شكل حتی كشتن نوزادان به كار مي برند. چنانچه قرآن در جاهای مختلف از کشتن نوزادان در طول تاریخ یاد کرده، در داستان ایمان بعضی از قوم فرعون به حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) می فرماید: «فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْيُوا نِسَاءَهُمْ»(1) پس وقتي حقيقت را از سوي ما براي آنان آورد، گفتند: پسران كساني را كه به او ايمان آورده اند، بكشيد و زنانشان را بگذاريد.

پس یکی دیگر از عوامل ایجاد استضعاف طبق آیات شریفه شکنجه و کشتار است.

زماني كه موسي وارد سرزمين شما شده و سخنان زشت و ناسزا درباره بت ها و خدايان و مقدّسات شما بر زبان مي راند، اين گونه بلاهاي آسماني دامن گيرتان شده و اين از شومي و بدشگوني او است. قرآن، اين انديشه خرافي را ناشايست مي داند و مي فرمايد: «فَإذا جاءَتهُمُ الحَسَنةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ اِن تُصِبهُم سَيِّئَة يَطَّيَّرُوا بِمُوسي وَ مَن مَعَهُ اَلا اِنّما طائِرُهُم عِندَاللّهِ وَلكنَّ اَكثَرَهُم لا يَعلَمُونَ»(1)

اما (آنها نه تنها پند نگرفتند بلكه هنگامي كه نيكي (و نعمت) به آنها مي رسيد مي گفتند به خاطر خود ماست! ولي موقعي كه بدي (و بلا) به آنها مي رسيد مي گفتند از شومي موسي و كسان او است! بگو سرچشمه همه اين فالهاي بد نزد خدا است (و شما را به خاطر اعمال بدتان كيفر مي دهد) اما اكثر آنها نمي دانند.

آنان به برخي پيامبران ديگر نيز چنين امور موهومي را نسبت مي دادند، قرآن کریم می فرماید: «قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ»(2)

آنها (به رسولان ما) گفتند ما شما را به فال بد گرفته ايم (و وجود شما شوم است). «تَطَيَّرْنَا بِكُمْ» یعنی شوم.

به حضرت صالح7 و يارانش نيز نارواها بر زبان راندند، قرآن کریم می فرماید: «قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ»(3) آنها گفتند: ما تو و كساني را كه با تو هستند به فال بد گرفتيم.

بر اين اساس، همه مستكبران تاريخ با برداشت منفي، از چنين موقعيّت ها و پيشامدهايي، جريان رويدادها را به ميل خود تفسير مي كردند و با فال ناخوشايند زدن به پيامبران و همراهان با ايمانشان،

از غفلت مردم براي تداوم حاكميّت مستكبرانه خويش و استضعاف مستضعفان بهره مي گرفتند.(4)

ص: 174

معناي شخصي است كه بشر را به سعادت دنيايي و آخرتي خواهد رساند.(1)

ضرورت وجود مصلح بزرگ براي جامعه بشري امري عقلاني است که انسان آن را با انديشه دروني الهي خود پذيرفته است و آن را با زبان قال و حال دنبال مي کند و بر آن اصرار مي ورزد.

مستكبران همه چيز را در قدرت نظامي خلاصه مي كنند و آن گونه كه خود بدان خو كرده اند، معيار قدرت را در جلوه هاي ظاهري آن مي پندارند. چون چنين نگرشي در ژرفاي جان آنان رسوخ

كرده است، نمود آشكار آن در قدرت نمايي و نشان دادن توانايي هاي فراوان خود بروز مي كند. آنان افزون بر اينكه تمام كوشش خود را در نيرومند جلوه دادن خود به كار مي گيرند، همواره درصدد ناچيز نماياندن مخالفان خود هستند. قرآن، پاسخ آنان را در برابر دعوت حضرت نوح(علی نبیناوعليه السلام) چنين بيان مي دارد: «فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ»(2)

اشراف كافر قومش (در پاسخ) گفتند ما تو را جز بشري همچون خودمان نمي بينيم، و كساني را كه از تو پيروي كرده اند جز گروهي اراذل ساده لوح نمي يابيم، و فضيلتي براي شما نسبت به خود مشاهده نمي كنيم بلكه شما را دروغگو تصور مي كنيم.

واژه «اراذل» جمع «ارْذل» و «رَذْل» است كه به معناي موجود پست و فرومايه از هرچيز آمده است؛ خواه انسان باشد يا چيز ديگر. بدون ترديد، گروندگان به حضرت نوح(علی نبیناوعليه السلام) نه اراذل و نه فرومايه و پست بودند، بلكه به دليل اينكه پيامبران، پيش از هر چيز به پشتيباني از مستضعفان و مبارزه با مستكبران مي پرداختند، نخستين گروهي كه به نداي آنان پاسخ مثبت مي دادند، همان گروه محروم و فقير بودند

ص: 176

كه در نظر مستكبران، افرادي پست به شمار مي آمدند.(1)

در آیه دیگر هنگامی که حضرت موسی(علی نبنیاوعليه السلام) مأمور شد تا بني اسرائيل را از مصر كوچ دهد، فرعون، دست نشاندگان خود را به اطراف گسيل داشت تا با تبليغات گسترده، پيروان حضرت را كم اهميّت و گروه اندكي معرفي كنند كه به زودي نابود خواهند گشت: «إِنَّ هَؤُلَاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ»(2) همانا اينان (موسي و يارانش) گروهي اندك هستند.

بنابراين، يكي از ترفندهاي استكبار آن است كه با بزرگ نمايي خود و بي اهميّت جلوه دادن مخالفان، آنان را از كوشش بازداشته و زمين گير كند و به استضعاف كشاند.

ص: 178

ص: 180

مبارزه آورده است. که می توان راهکارهای قرآن برای برون رفتن از استضعاف را چنین بر شمرد:

آنها را در يک واحد قدرتمند و منسجم و پايدار سامان دهد و در اين راستا راه هاي صحيح رسيدن به آن اهداف را بپيمايد. رهبر صالح ميان امور دنيوي و اخروي، مادي و معنوي هماهنگي و توازن ايجاد مي کند و به اين واسطه الگوي ديگران در فعاليت هايشان مي گردد. در اين صورت پيروي از ایشان به دليل الگو بودن واجب مي شود، نه به دليل قدرت و تسلط داشتن، چرا که قدرت حقي نمي آورد.

از اين روست که خداوند متعال اطاعت از رهبر را با اطاعت از خود قرين کرده است، و مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»(1)

اي کساني که ايمان آورده ايد، اطاعت کنيد خدا را و اطاعت کنيد پيامبر خدا و اولو الامر را. در آیه دیگر خداوند متعال اهمیت پیشوا و رهبری مقارن با اطاعت از خود قرار داده است، در قرآن کریم می فرماید: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»(2)

كسي كه از پيامبر اطاعت كند اطاعت خدا كرده است.

در راه مبارزه با استکبار، وجود رهبری شایسته و جمع شدن یاران و افراد جامعه، گرد محور او از ضروریات است. رهبر صالح و نیروی انسانی، دو شرط اساسی برای مبارزه با ستمگران است؛

چنان که در قرآن کریم می فرماید: «وَ ما لَکُمْ لاتُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللّه ِ والمُستَضعَفینَ مِنَ الرِّجالِ والنِّساءِ والوِلدنِ الَّذینَ یَقولونَ رَبَّنا أَخرِجنا مِن هذِهِ القَریَةِ الظّالِمِ أَهلُها واجعَل لَنا مِن لَدُنکَ وَلِیًّا واجعَل لَنا مِن لَدُنکَ نَصِیرا»(3)

شما را چه شده است که در راه خدا و (در راه نجات) مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید، آنان که می گویند: پروردگارا، ما را از این شهری که مردمش ستمگرند، بیرون بر و از جانب خود، رهبر و سرپرستی برای ما قرار ده و از سوی خودت، برای ما یاوری تعیین فرما.

ص: 183

با توجه به فراز «مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا» از آیه شریفه لازمه هدایت، وجود رهبر است و سرپرستى و ولایت بر مسلمانان باید از طرف خدا باشد.

همان گونه که از آیه بر می آید، نخستین تقاضای مستضعفان گرفتار در چنگال دشمن، برای نجات خویش، تقاضای ولی از جانب خداوند بوده است و سپس از خداوند خواسته اند که برایشان، یاوری تعیین فرماید. پس برای نجات از چنگال ظالمان، پیش از هر چیز، وجود رهبر و سرپرستِ لایق و دلسوز لازم است و سپس یار و یاور و نفرات کافی. بنا بر این وجود یار و یاور هر چند فراوان باشد، بدون استفاده از یک رهبریِ صحیح، بی نتیجه خواهد بود.

إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي

الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ»(1)

اي داود ما تو را خليفه (و نماينده خود) در زمين قرار داديم، در ميان مردم به حق داوري كن. عدالت از مهمترين صفات هر رهبري است.

3. ويژگي دیگر رهبر صالح، جامعه تربیت و تعلیم است، قرآن کریم می فرماید: «وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ»(2) و آنها را پاكيزه كند، و كتاب و حكمت بياموزد.

كلمه (تزكيه) مصدر باب تفعيل، به معناى رشد و نمو صالح است، رشدى كه ملازم خير و بركت باشد، پس تزكيه مردم به معناى آن است كه آنها را به نموى صالح رشد دهد، اخلاق فاضله و اعمال صالحه را عادتشان كند، در نتيجه در انسانيت خود به كمال برسند، و حالشان در دنيا و آخرت استقامت يابد، سعيد زندگى كنند، و سعيد بميرند.

منظور از (تعليم كتاب) در آیه شریفه بيان الفاظ و تفسير معانى مشكل، و مشتبه آن است. در مقابلش تعليم حكمت است كه عبارت است از معارف حقيقتى كه قرآن متضمن آن است، و اگر از قرآن يكبار تعبير به آيات كرده، و فرموده: (يتلوا عليهم اياته) و بار ديگر تعبير به كتاب نموده و فرموده و (يعلمهم الكتاب) براى اين بوده كه بفهماند براى هر يك از اين دو عنوان نعمتى است كه خدا به سبب آن بر بشر منت نهاده.

در آيه شريفه مسأله تزكيه را قبل از تعليم كتاب و حكمت ذكر كرده، و اين بدان جهت بوده كه آيه مورد بحث در مقام توصيف تربيت رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله وسلم) است مؤمنين امت را، و در مقام تربيت، تزكيه مقدم بر تعليم علوم حقه و معارف حقيقيه است. در عالم تحقق و خارج، اول علم پيدا مى شود، بعد تزكيه، چون تزكيه از ناحيه عمل و اخلاق تحقق مى يابد، پس اول بايد به اعمال صالح و اخلاق فاضله عالم شد، و بعد به

ص: 185

آنها عمل كرد تا به تدريج زكات (پاكى دل) هم به دست آيد.(1)

4. یکی دیگر از ویژگی های لازم رهبر موفق یک جامعه پیشگام بودن است، قرآن کریم در این مورد می فرماید: «وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ»(2)

و مامورم كه نخستين مسلمان باشم. آیه شریفه اشاره دارد به اينكه در امرى كه متوجه من شده زيادتى است بر امرى كه متوجه همه شده است، و

آن زيادت عبارت از اين است كه خطاب، قبل از شما متوجه من شده، و غرض از توجه آن به من قبل از شما اين است كه من اولين كسى باشم كه تسليم اين امر شده ام و به آن ايمان آورده ام.(3)

5. یکی دیگر از ویژگی های رهبری جامعه سعه صدر است، قرآن کریم می فرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ»(4)

آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم؟

نشرح از ماده شرح در اصل به معنى گسترش دادن قطعات گوشت و تولید ورقه هاى نازكتر است، منظور از شرح صدر گسترش آن به وسیله نور الهى و سكینه و آرامش خداداد مى باشد، شرح دادن مشكلات سخن به معنى گسترش آن و توضیح معانى مخفى است.(راغب اصفهانی، 1397ق، ص 449) به هر حال شك نیست كه منظور از شرح صدردر اینجا معنى كنایى آن است و آن توسعه دادن به روح و فكر پیامبر است و این توسعه مى تواند مفهوم وسیعى داشته باشد كه هم وسعت علمى پیامبر را از طریق وحى و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجتها و كارشكنیهاى دشمنان و مخالفان.(5)

شرح صدر در حقیقت نقطه مقابل ضیق صدر است چنانكه قرآن کریم می فرماید:

ص: 186

«وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ»(1)

ما مى دانیم كه سینه تو بخاطر گفتگوهاى (مغرضانه) آنها تنگ مى شود. اصولاً هیچ رهبر بزرگى نمى تواند بدون شرح صدر به مبارزه با مشكلات رود و آن كس كه رسالتش از همه عظیمتر است، مانند؛ پیغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم) شرح صدر او باید از همه بیشتر باشد طوفانها آرامش اقیانوس روح او را بر هم نزند مشكلات او را به زانو در نیاورد كارشكنی هاى دشمنان مایوسش نسازد سؤالات از مسائل پیچیده او را در تنگنا قرار ندهد و این عظیمترین هدیه الهى به رسول الله بود. پس اولین راهکار قرآن جهت هدایت مستضعفین وجود رهبری صالح در مقابل مستکبران می باشد.

در آيه شریفه مستضعفين بعضي از مؤمنين فرض شده اند. در تعبير از استغاثه طايفه مستضعف، با اين كه مي توانست بفرمايد: فرياد مي زدند، كه اي مردم بامروت، و يا اي قوم، و يا اي بستگان، و يا اي كساني كه خود را مرد مي دانيد، به فرياد ما برسيد، چنين نفرمود بلكه زيباترين لفظ و بهترين عبارت را آورد، و آن اين است كه از آنان حكايت كرد كه به جاي مردم پروردگار خود را خواندند، و به درگاه مولاي حقيقيشان پناه بردند، و عرضه داشتند:«رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا» پروردگارا ما را از اين قريه كه اهلش ستمكارند بيرون كن آنگاه به طور اشاره عرض كردند، خدايا به دست رسولت و مؤمنين به وي كه در راه تو جهاد مي كنند ما را نجات بد.(1)

2. نمونه دوم از استمداد خواهی؛ وقتي فرعون مطلع شد كه همسرش آسیه به خدا ايمان آورده، به او تكليف كرد كه به كفر برگردد، و او زير بار نرفت و حاضر نشد جز خدا كسي را بپرستد، فرعون دستور داد سنگ بسيار بزرگي بر سرش بيفكنند، به طوري كه زير سنگ خرد شود، و مامورينش همين كار را كردند. قرآن کریم می فرماید: «امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»(2)

همسر فرعون، در آن هنگام كه گفت پروردگارا! خانه اي براي من نزد خودت در بهشت بساز، و مرا از فرعون و عمل او نجات ده، و مرا از قوم ظالم رهایي بخش.(3)

3. نمونه سوم از استمداد خواهی؛ داستان حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) و کشته شدن یک مرد قبطی می باشد، قرآن کریم می فرماید: «وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ

ص: 188

الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ»(1) او در موقعي كه اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد، ناگهان دو مرد

را ديد كه به جنگ و نزاع مشغولند يكي، از پيروان او بود، و ديگري از دشمنانش، آن يك كه از پيروان او بود از وي در برابر دشمنش تقاضاي كمك كرد، موسي مشت محكمي بر سينه او زد و كار او را ساخت و بر زمين افتاد و مرد.

منظور از هنگام غفلت مردم شهر، وقتي است كه مردم دكان ها و بازارها را تعطيل مي كردند، و به خانه ها مي رفتند، و خيابانها و كوچه ها خلوت مي شد، مانند هنگام ظهر و وسطهاي شب. (فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ) يعني در شهر دو مرد را ديد كه با يكديگر مخاصمه مي كردند و يكديگر را كتك مي زدند و خلاصه كلمه اقتتال در اينجا به معناي كشتن يكديگر نيست، بلكه به معناي زدن يكديگر است، (هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ) اين جمله حكايت حال است، كه واقعه را مجسم مي سازد، و بيان مي كند كه يكي از آن دو نفر اسرائيلي، و از پيروان دين موسي، و يكي ديگر قبطي و دشمنش بود، اما اينكه گفتيم يكي از آن دو پيرو دين موسي بوده جهتش اين است كه: آن روز بني اسرائيل در دين منتسب به آباي خود ابراهيم و اسحاق و يعقوب: بودند، هر چند كه از دين آن بزرگواران در آن روز جز اسم چيزي نمانده بود، و بني اسرائيل رسما تظاهر به پرستش فرعون مي كردند، و اما اينكه گفتيم دومي قبطي و دشمن موسي بود، جهتش اين است كه آن روز قبطيان با بني اسرائيل دشمني مي كردند.

(فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ) كلمه استغاثه به معناي استنصار است، چون غوث به معناي نصرت است، و معناي جمله اين است كه: مرد اسرائيلي از موسي خواست تا او را عليه دشمنش كمك كند. (فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ) به معناي طعن و دفع و زدن با تمامي كف دست مي باشد. و كلمه قضاء به معناي حكم است، و

ص: 189

اگر با حرف علي متعدي شود، و گفته شود قضي عليه كنايه از اين است كه با مردنش از كارش فارغ شد و معناي جمله اين است كه: موسي7 آن دشمن را با تمام كف دست و مشت زد و يا دفع كرد و او هم مرد. از همين تعبير استفاده مي شود كه: قتل مزبور عمدي نبوده، زيرا اگر عمدي بود به جاي وكزه مي فرمود: فقتله.(1)

در ادامه این جریان حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) از خداوند طلب استمداد می کند و می فرماید: «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»(2)

موسي از شهر خارج شد در حالي كه ترسان بود، و هر لحظه در انتظار حادثه اي، عرض كرد پروردگارا! مرا از اين قوم ظالم

رهایي بخش. و در اين تاييدي است بر اين كه حضرت آن عملش را كه به خطا مرد قبطي را كشت، براي خويش جرم نمي دانست.(3)

4. نمونه چهارم از استمداد خواهی؛ در داستان حضرت نوح(علی نبنیاوعلیه السلام) که در دعوتش قوم مشرک حضرت ایشان و پیروانش را مسخره می کردند خطاب به خداوند می فرماید: «فَافْتَحْ بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ فَتْحًا وَنَجِّنِي وَمَنْ مَعِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ»(4)

اكنون ميان من و اينها جدایي بيفكن (و داوري كن). گويا نوح و پيروانش و كفار از قومش، در يكجا جمع شده و بهم در آميخته اند، به طوري كه از يكديگر تشخيص داده نمي شوند ناگزير از پروردگار خود درخواست كرده كه فتح و قضاي وسيعي در ميان آنان ايجاد كند، تا يك طايفه از طايفه ديگر دور شود، و اين كنايه است از نزول عذاب كه قهرا جز كفار و فاسقين را نمي گيرد و وقتي گرفت ، پيروان او متمايز مي شوند، چون ديگر كافر و فاسقي باقي نمي ماند. دليل بر اين استعاره جمله «و نجني و من معي من المؤمنين» است كه خودش و مؤمنين را در آميخته و در هم با كفار فرض كرده، كه اگر نجات خدايي نباشد

ص: 190

عذاب مورد درخواستش خود ايشان را هم مي گيرد و لذا درخواست نجات مي كند.(1)

5. نمونه پنجم از استمداد خواهی؛ هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) كثرت كفار و كمی جمعیت مسلمین را دید به طرف قبله ایستاد و عرض كرد: «اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي اللَّهُمَّ آتِ مَا وَعَدْتَنِي اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِكْ هَذِهِ الْعِصَابَةَ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ لَا تُعْبَدْ فِي الْأَرْضِ»(2) ار خدايا! و عده اى را كه به من داده اى عملى گردان. بار خدايا! و عده اى را كه به من داده اى عملى گردان. بار خدايا! اگر اين گروه را از اسلام بگيرى ديگر هرگز بر روى زمين پرستش نخواهى شد. قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ»(3)

(به خاطر بياوريد) زماني را (كه از شدت ناراحتي در ميدان بدر) از پروردگارتان تقاضاي كمك مي كرديد و او تقاضاي شما را پذيرفت (و گفت) من شما را با يك هزار از فرشتگان كه پشت سر هم فرود مي آيند ياري مي كنم. پس طبق آیات شریفه، دومین راهکار قرآن جهت هدایت مستضعفین، استمداد از خداوند در مقابل مستکبران می باشد.

و ستم نهي ميكند، خداوند به شما اندرز ميدهد شايد متذكر شويد. از این آیه استفاده می شود که موضوع امر به معروف و نهی از منکر یک موضوع ریشه ای است. یعنی از همان بدو تولد حضرت آدم و حوا(علیهم السلام)، بحث امر به معروف و نهی از منکر

هم پدید آمد.

شاهد گفته ما همان گفت وگوی زیبایی است که خداوند در بخشی از آن به حضرت آدم(علیه السلام) می فرماید: «يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ»(1) اي آدم تو با همسرت در بهشت سكونت كن. این فراز از آیه مصداقی از مصادیق معروف است. در ادامه می فرماید: «وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ»(2) و نزديك اين درخت نشويد. این فراز از آیه عنوانی از عناوین نهی از منکر شمرده شده است.

انسان موجودى است اجتماعى كه سرنوشتش با سرنوشت جامعه اى كه در آن زندگى مى كند ارتباط دارد. سود و زيان كارهايى كه از انسان سر مى زند هم به خود او باز مى گردد وهم به جامعه اثر می گزارد. علاوه بر اين اعمال ديگران هم در زندگى انسان خالى از تاثير نيست. از اين رو انسان همان گونه كه در اعمال و رفتار خود مسوليت دارد در برابر عملكرد افراد جامعه اى نيز مسئول است. در بينش اسلامى، يك فرد مسلمان بايد پا به پاى نفس خود در جهت اصلاح در جهت اصلاح ديگران نيز بكوشد.

از آن جا که امر به معروف و نهی از منکر جنبه فردی ندارد و وظیفه ای اجتماعی است و در روابط انسان با دیگران معنا می یابد، به گونه ای دخالت در امور دیگران (امر و نهی شونده) به حساب می آید، ازاین رو عمل کردن به این دو فریضه نیاز به سلطه و ولایت دارد و خداوند که بر همه موجودات ولایت دارد برای مؤمنان نسبت به یکدیگر این ولایت و حق قانونی را قرار داده است:

«والمُؤمِنونَ والمُؤمِنتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ

ص: 192

بَعض یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَر»(1) مردان و زنان با ايمان ولي (و يار و ياور) يكديگرند، امر به معروف و نهي از منكر مي كنند.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گاه از این دو فریضه در کنار ایمان به خدا و آخرت یاد شده، قرآن کریم می فرماید: «یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ»(2) به خدا و روز ديگر ايمان مي آورند، امر به معروف و نهي از منكر مي كنند. اهميت فريضه امر به معروف و نهي از منکر تا آنجاست که قوام ساير فرايض به اقامه اين مهم ممکن بوده و اعتقاد به اين مسئله از ضروريات دين است. اما متأسفانه بسياري مردم از اهميت اين مسأله غافل هستند. تا جايي که کمابيش مشاهده مي شود افرادي که در عمل به واجبات ديني خود و يا حتي انجام مستحبات جدي هستند در مقام عمل به اين واجب ديني در بسياري از اوقات بي تفاوت هستند.

براي اصلاح فرد و جامعه، مؤمنان و مصلحان موظف به تلاش براي رفع موانع هدايت اند؛ یکی از راهکارهای برداشت موانع امر به معروف و نهي از منکر است. قرآن کریم مي فرمايد: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(3)

و بايد از ميان شما گروهي باشند كه مردم را به نيكي فراخوانند و آنان را به كار پسنديده وادارند و از كار زشت و نكوهيده نهي كنند. اينان هستند كه نيكبخت خواهند بود.

امر به معروف و نهي از منكر هم مانع شكل گيري استبداد و حکومت مستکبران است و هم روشي براي استکبار ستیزی خواهد بود. خداوند به حضرت موسي(علیه السلام) در مورد امر به معروف و نهی از منکر در راستای استکبار ستیزی چنین فرمان می دهد:

ص: 193

«اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»(1) به سوي فرعون برويد كه او سركشي كرده است. و با او به نرمي سخن بگوييد، شايد بر اثر يادآوري شما حقيقت را دريابد و ايمان بياورد، يا بترسد و به حق نزديك شود.

با توجه به آیه شریفه: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى» بیان چند نکته در خصوص امر به معروف و نهی از منکر لازم است:

1. آیه بر شرائط تأثیر امر به معروف و نهی از منكر دلالت می كند و برای اینكه امر و نهی مؤثر باشد، باید با زبان خوش و مهربانی باشد تا فرد مقابل آنرا بپذیرد و در وی تنفّر بوجود نیاورد.(2)

2. داشتن شناخت و علم و آگاهی نسبت به نیازهای امر به معروف و نهی از منكر در سریعتر مورد قبول واقع شدن آن كمك می كند و محققّ می یابد. 3. آمر به معروف و ناهی از منكر باید دلسوزانه برخورد كند. 4. هدف از امر به معروف و نهی از منكر كردن ارشاد است نه انتقام جویی و مسائل دیگر.(3)

5. در امر و نهی كردن اول سراغ رهبران و كسانی كه نبض جامعه را در دست دارند باید رفت لذا فرمود اول برو سراغ فرعون نه بنی اسرائیل چرا كه عامل پیشرفت یا عقب افتادگی، خوشبختی، یا بدبختی یك ملّت قبل از هر چیز رهبران و سردمداران آن ملّت اند. 6. فرق میان «یتذكر» و «یخشی» در اینجا این است كه اگر با سخن نرم و ملایم با او روبرو شوید و در عین حال مطالب را با صراحت و قاطعیت بیان كنید، یك احتمال این است كه او دلایل منطقی شما را از دل بپذیرد و ایمان آورد. احتمال دیگر این است كه لااقل از ترس مجازات الهی در دنیا و آخرت و بر باد رفتن قدرتش، سر تسلیم فرود آورد و با شما مخالفت نكند. 7. در امر و نهی كردن در بعضی مواقع گفتن یك نفر كفایت نمی كند، لذا در آیه فرمود(فَقُولَا).

ص: 194

حضرت موسي(علیه السلام) نيز با حفظ مراتب و شگردهاي لازم به سوي فرعون رفت و با زباني گشاده و بياني قابل فهم او را به سوي رستگاري دعوت نمود و سپس به اقامه برهان و دليل منطقي پرداخت. پس از آنكه فرعون و همراهانش قانع نشدند معجزات الهي خود را آشكار ساخت. بنابراين حضرت در مبارزه با استبداد در مرحله اول طبق فرمایش الهی به واسطه امر به معروف و نهي از منكر، سعي نمود كه فرعون و همراهانش را از استبداد و خودكامگي نجات دهد.

آنچه قبل از پایه گذاری تمدن ها ضروری است، پایداری و تمهیداتی برای پیش گیری از فروپاشی آن هاست. آیین رهایی بخش اسلام با توجه به این واقعیت، از آغاز، پیروانش را با عوامل نابودی تمدن های پیشین آشنا ساخته و طرحی نوین برای جلوگیری از این سرنوشت شوم ارائه داده است. مبارزه با فساد و انحراف و سپس دعوت و راهنمایی به کارهای نیک، ضرورتی انکارناپذیر است.

بى توجهى نسبت به اعمال و رفتار ديگران و سرنوشت ديگران در واقع بى اعتنايى به سرنوشت خويش است و اگر فساد و گناه و فحشا و منكر در جامعه شيوع يابد، آثار نامطلوب آن دامنگير همه افراد خواهد شد و حتى مؤمنان و پارسيان نيز از شعله آن در امان نخواهند ماند.

در خصوص لزوم امر به معروف و نهی از منکر امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: «أوحَى اللّهُ تَعالى إلى شُعَیبٍ النَّبِىِّ إِنّى مُعَذِّبٌ مِن قَومِکَ مِائَةَ أَلفٍ: أَربَعینَ أَلفا مِن شِرارِهِم وَسِتّینَ أَلفا مِن خیارِهِم فَقالَ: یارَبِّ هؤُلاءِ الشرارُ فَما بالُ الخیارِ؟ فَأَوحَى اللّه عَزَّوَجَلَّ إِلَیهِ: داهَنُوا أَهلَ المَعاصى فَلَم یَغضِبُوا لِغَضَبى»(1) خداى تعالى به شعیب پیامبر وحى فرمود که: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد: چهل هزار نفر بدکار را، شصت هزار نفر از نیکانشان را. شعیب عرض کرد: پروردگارا! بدکاران

ص: 195

سزاوارند اما نیکان چرا؟ خداى عزوجل به او وحى فرمود که: آنان با گنهکاران راه آمدند و به خاطر خشم من به خشم نیامدند.

احساس مسئوليت همگاني و پرهيز از قرار دادن اين وظيفه در انحصار افراد خاص، برخي از اقدامات ناصواب سبب شده است که به غلط اين ذهنيت براي گروهي از افراد جامعه حاصل شود که امر به معروف و نهي از منکر تنها در انحصار افرادي خاص مي باشد. اين مسأله باعث شده با غير مسئول جلوه دادن ضمني عموم مردم، اين ذهنيت ايجاد گردد که گروه خاصي متولي انجام اين وظيفه اند و ساير افراد جامعه در تشخيص منکر و معروف از صلاحيت لازم برخوردار نيستند.

پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین لزوم امر به معروف و نهی از منکر، ابتدا آغاز کردن بهتر است از مستکبران است.

بودند، (و تضادي در ميان آنها وجود

نداشت. بتدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايي در ميان آنها پيدا شد، در اين حال) خداوند، پيامبران را برانگيخت، تا مردم را بشارت و بيم دهند.

یکی از راههای سلطه مستکبران بر مردم و به استضعاف کشیدن آنان، ایجاد تفرقه میان ایشان است. پس برای مبارزه با مستکبران، باید در جهت مخالف این راه، گام برداشت و با وحدت و انسجام، ضربه های مهمی بر آنان وارد کرد.

قرآن کریم بر وحدت جوامع انسانی تأکید می کند که ثمره توجه انسان ها به این وحدت تقویت روابط انسانی و احترام متقابل میان آنها و پیشگیری از برتری طلبی و استکبار و استعمار دیگران است. از این رو قرآن جوهر خلقت آدمیان را یکسان معرفی می کند و می فرماید: «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ»(1) او خدایي است كه شما را از نفس واحدي آفريد. و اختلافات جنسیتی، قومی، نژادی و زبانی را نه به جهت فخر فروشی آدمیان بر یکدیگر بلکه به منظور شناسایی بهتر همدیگر معرفی می کند: «وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»(2) و شما را به صورت ملتها و قبایلی قرار داد تا یکدیگر را بشناسید.

قرآن علاوه بر اتحاد جامعه جهانی، بر اتحاد و ادیان آسمانی در گوهر و جوهر آن که همان اسلام و تسلیم در برابر خداوند است، اشاره می کند و می فرماید: «اِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الاِسلامُ»(3)

دين در نزد خدا، اسلام (و تسليم بودن در برابر حق) است. و از ادیان مختلف می خواهد تا با تکیه بر مشترکات اصیل که همانا سه اصل بنیادین توحید، نبوت و معاد است، اختلافات را کنار بگذارند و در برابر دنیای کفر و الحاد موضع مشترکی اتخاذ کنند، از این رو می فرماید: «قُل ياَهلَ الكِتبِ تَعالَوا اِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَينَنا وبَينَكُم

ص: 197

اَلَّا نَعبُدَ اِلَّا اللَّهَ ولانُشرِكَ بِهِ شيًئا»(1) بگو: اي اهل كتاب، بياييد به سوي سخني كه ميان ما و شما يكسان است، كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزي را همتاي او قرار ندهيم.

قرآن کریم در خصوص مؤمنانی که در راه خدا با اتحاد و انسجام مقابل مستکبرین پیکار می کنند، چنین می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ»(2)

خداوند كساني را دوست مي دارد كه در راه او پيكار مي كنند همچون بنایي استوار. چنین مؤمنانی در مقابل

طوفانها و مشکلات مختلف و دسیسه ها و تفرقه افکنی ها و نیات شوم مستکبران و تحریم ها و تهدیدهای استعمارگران و تطمیع های فرصت طلبان همچون کوه استوار و همچون پولاد سخت و آبدیده اند و نیت آنان نیز غیر از رضایت الهی و سر بلندی راه و مرام الهی (فی سبیل الله) چیز دیگری نیست.

«فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ»(1)

و هر گاه در چيزي نزاع كرديد آنرا به خدا و پيامبر ارجاع دهيد.

پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین اتحاد و انسجام در مقابل مستکبران و دروی از تفرقه و اختلاف می باشد. چون عدم اتحاد زمینه پیروزی و رسیدن مسنکبران به اهدافشان را فراهم می سازد.

بَل نَتَّبِعُ ما اَلفَينا عَلَيهِ ءاباءَنا اَولَو كانَ ءاباؤُهُم لايَعقِلونَ شَيًئا ولا يَهتَدون»(1) و چون به آنان گفته شود از آن چه خدا نازل کرده است پیروی کنید می گویند: بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرد و به راه صواب نمی رفتند.(2)

بدگمانی کینه توزی ها فردی دارد و علاوه

بر غارت ها، هتک ناموس ها و تجاوزها وحدت جامعه انسانی را خدشه دار ساخته است. تعالیم پیامبران و قرآن بر اساس ایجاد صلح و آشتی میان برادران دینی است، قرآن کریم می فرماید: «فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ»(1)

بنابراين ميان دو برادر خود صلح برقرار سازيد. برادری میان مسلمانان سبب می شود در هجمه ها، توطئه ها و مشکلات یار و یاور دیگر باشند.

مقابله مستضعفین با مستکبرین فراهم خواهد شد. با توجه به آیات شریفه قرآن کریم برخی از نشانه های مستکبران عبارتند از:

آیه شریفه می فرماید: «وَإِنِّي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا»(1)

و من هر زمان آنها را دعوت كردم كه ايمان بياورند و تو آنها را بيامرزي انگشتان خويش را در گوشها قرار داده، و لباسهايشان را بر خود (پيچيدند، و در مخالفت اصرار ورزيدند، و شديدا استكبار كردند.

در آيه شریفه مغفرت را هدف دعوت قرار داده، با اينكه هدف دعوت نخست ايمان آوردن ايشان، و سپس مغفرت خدا است، و اين براي آن بود كه خواسته به خيرخواهي خود براي آنان اشاره كند، و بفهماند كه اگر دعوتشان مي كند منظورش تنها و تنها تامين خير دنيا و آخرت ايشان است. (جعلوا أصابعهم في اذانهم) معنايش اين نيست كه حقيقتا انگشت در گوش خود كردند، بلكه اين تعبير كنايه است از اينكه از شنيدن دعوت او استنكاف ورزيدند، و معناي جمله (و استغشوا ثيابهم) هم هر چند اين است كه جامه خود بسر كشيدند تا مرا نبينند، و سخنم را نشنوند، ولي اين تعبير هم كنايه است از تنفر آنان و گوش ندادنشان به سخن وي. (و أصروا و استكبروا استكبارا)

يعني در امتناع از گوش دادن اصرار ورزيدند، و از شنيدن سخنم و پذيرفتن دعوتم استكبار نمودند، استكباري عجيب.(2)

پس یکی دیگر از چهره های مستکبران، نشنیدن حرف حق می باشد.

قرآن کریم می فرماید: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءَهُمْ نَذِيرٌ مَا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُورًا * اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا»(1)

آنها با نهايت تاكيد سوگند خوردند كه اگر پيامبري انذار كننده به سراغ آنها بيايد هدايت يافته ترين امتها خواهند بود، اما هنگامي كه پيامبري براي آنها آمد جز فرار و فاصله گرفتن (از حق) چيزي بر آنها نيفزود. اينها همه به خاطر آن بود كه استكبار در زمين جستند و حيله گريهاي سوء داشتند، اما اين حيله گريهاي سوء تنها دامان صاحبانشان را مي گيرد، آيا آنها چيزي جز سنت پيشينيان (و عذابهاي دردناك آنها) را انتظار دارند؟ هرگز براي سنت خدا تبديلي نخواهي يافت، و هرگز براي سنت الهي تغييري نمي يابي.

جمله(و اقسموا بالله جهد ايمانهم) به قريش بر مي گردد كه اين سوگند را قبل از بعثت رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلّم) خورده بودند به دليل اينكه دنبالش مي فرمايد: (فلما جاءهم نذير) و سوگندشان هم همين بود كه گفتند: (لئن جاءهم نذير ...) اگر نذيري به سوي ما بيايد ما چنين و چنان مي كنيم. و معناي جمله(لئن جاءهم نذير ليكونن اهدي من احدي الامم) اين است كه: اگر نذيري به سوي ما بيايد ما راه يافته تر از يكي از امت ها خواهيم بود، يعني يكي از امت هايي كه نذير برايشان آمد از قبيل يهود و نصاري.

در اينجا ممكن بود بگويند: راه يافته تر از ايشان خواهيم بود، و ليكن اين طور نفرمود، براي اينكه معناي آنچه را گفتند اين است كه ما امتي هستيم كه فعلا نذيري نداريم، و اگر براي ما هم نذيري بيايد و ما نيز امتي صاحب نذير شويم، مانند يكي از اين امتهاي صاحب نذير، آن وقت با

تصديق نذير خود راه يافته تر از امت مثل خود مي شويم.اين آن معنايي است كه از تعبير (اهدي من احدي الامم) استفاده مي شود.

ص: 205

(فلما جاءهم نذير ما زادهم الا نفورا) وقتي مراد از سوگند خورندگان، قريش شد، قهرا مراد از نذير هم رسول خدا6 خواهد بود و نفور به معناي تنفر و دور شدن و فرار كردن است. (استكبارا في الأرض) یعنی وقتي نذير به سويشان آمد، از او اعراض و دوري كردند، براي خاطر اينكه در زمين استكبار كنند، و جمله (مكر السي ء) عطف است بر استكبار، و مثل او مفعول له است.

(و لا يحيق المكر السي ء ... و لا يحيق المكر السي ء الا باهله) يعني مكر بد نازل نمي شود و نمي رسد مگر به صاحبش، و در غير از خود او مستقر نمي شود، براي اينكه هر چند مكر بد، بسا مي شود كه به شخص مكر شده صدمه اي وارد مي آورد، و ليكن چيزي نمي گذرد كه از او زايل مي شود و دوام نمي آورد، ولي اثر زشت آن بدان جهت كه مكر سيي ء است در نفس مكر كننده باقي مي ماند، و چيزي نمي گذرد كه آن اثر ظاهر گشته، گريبانش را مي گيرد و به خاطر آن مجازات مي شود، حال يا در دنيا و يا در آخرت.(1)

پس یکی دیگر از چهره های مستکبران، پیمان شکنی می باشد.

قرآن کریم می فرماید که این خصلت مستکبران موجب شد که نه تنها زمینه برای پذیرش حق در ایشان فراهم نشود، بلکه اهل حق را دروغ گو پنداشته و آنان را به همین عنوان از خود می رانند. قرآن می فرماید: «وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ

أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ»(1)

هنگامی که آیات ما بر ایشان خوانده شود، با خودبرتربینی و خودپسندی روی بر می گردانند. قرآن کریم این روش ایشان را برخاسته از هوا و هوس دانسته می فرماید: هرگاه رسولی می آید که با خواسته های نفسانی ایشان همراه نیست استکبار می ورزند و در پی همین بزرگ بینی گروهی از پیامبران را تکذیب و گروهی را می کشند. پس یکی دیگر از چهره های مستکبران، این است که دیگران را دروغ گو می پندارند.

بنی اسرائیل، پیامبرزادگانی بودند که آیات بسیاری در مورد آنها نازل شده است، اما در آیاتی خداوند آنها را مذمت کرده، در یکی از موارد که آنها مذمت شده اند، کشتن انبیاء می باشد؛ قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَأَرْسَلْنَا إِلَيْهِمْ رُسُلًا كُلَّمَا جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُهُمْ فَرِيقًا كَذَّبُوا وَفَرِيقًا يَقْتُلُونَ»(1) ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم؛ و رسولانی به سوی آنها فرستادیم؛ (ولی) هر زمان پیامبری حکمی بر خلاف هوس ها و دلخواه آنها می آورد، عده ای را تکذیب می کردند؛ و عده ای را می کشتند. پس یکی دیگر از چهره های مستکبران، کشتن مخالفان و پیامبران می باشد.

کشتن مخالفان و پیامبران می باشد. پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین معرفی چهره مستکبران می باشد.

ماهى ها به کنار دریا و دسترس آنان مى آمدند و روزهاى دیگر نمى آمدند چه کردند که هلاک شدند؟(1)

نمونه بارز تحقیر مستکبران، در داستان حضرت نوح(علی نبیناوعلیه السلام) با قوم خویش می باشد: خداوند خطاب به پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید: «وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَامِي وَتَذْكِيرِي بِآيَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَلَا تُنْظِرُونِ»(2) بخوان بر آنها سرگذشت نوح را، آن هنگام كه به قوم خود گفت اي قوم من اگر موقعيت و يادآوري من نسبت به آيات الهي بر شما سنگين (و غير قابل تحمل) است (هر كار از دستتان ساخته است بكنيد) من بر خدا توكل كرده ام فكر خود و قدرت معبودهايتان را جمع كنيد و هيچ چيز بر شما مستور نماند سپس به حيات من پايان دهيد (و لحظه اي) مهلتم ندهيد! (اما توانایي نداريد).

این آیه، سخن حضرت نوح(علی نبیناوعلیه السلام) در مقابل قوم سرکش و متکبر خویش است و لحن آن، شامل تحقیرآمیزترین گونه برخورد با آنان می باشد. آن حضرت می فرماید که همگی شما با خدایانتان متحد شوید و بر من هیچ ترحم نکنید و اگر می توانید جان مرا بگیرید وخود را راحت کنید؛ ولی بدانید که من به پشتیبان قادر و توانایم تکیه کرده ام و از شما هراسی ندارم.

نمونه دیگر از تحقیر مستکبران، برخورد ساحران فرعون نیز پس از ایمان آوردن به حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام)، برخوردی کوبنده و تحقیرآمیز بود. آنان، پس از تهدیدهای فرعون، مبنی بر قطع دست و پایشان، با استواری تمام پاسخ دادند: «قَالُواْ لَن

ص: 210

نُّؤْثِرَکَ عَلیَ مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَیِّنَتِ وَ الَّذِی فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضیِ هَذِهِ الْحَیَوة الدُّنْیَا»(1) گفتند: ما هرگز تو را بر معجزاتی که به ما رسیده و بر خدایی که ما را آفریده است، ترجیح نمی دهیم. هر کار که می خواهی و می توانی بکن که قدرت تو تنها در پایان دادن به حیات دنیایی ما کارآیی دارد.

این پاسخ، بسیار تحقیرکننده و شکننده بود و آنان به طاغوتی جبار، چون فرعون اعلام کردند که ما هرگز تو را بر خدا ترجیح نمی دهیم و پاداش تو برای ما ارزشی ندارد. این گونه پاسخها و برخوردها، شکوه و شوکت مستکبران را خرد و سبب تحقیر آنها می باشد.

نمونه ای دیگر از تحقیر و درهم کوبیدن شکوه کذایی مستکبران، داستان قارون و قومش می باشد. قارون در ميان قوم خود روزگار را به عيّاشى و خوشگذرانى سپرى مى كرد و لباس هاى فاخر مى پوشيد و با تجمّل و آرايش از خانه بيرون مى آمد و مظهر ثروت آمیخته با کبر و غرور و طغیان بود.

طبق آیات شریفه مؤمنین زمان قارون به او چهار نصیحت از باب تذکر و درهم کوبیدن شکوه کذایی او دادند؛ قرآن کریم می فرماید: «وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ»(2)

و در آنچه خدا به تو داده سراي آخرت را جستجو كن، بهره ات را از دنيا منما، و همانگونه كه خدا به تو نيكي كرده است نيكي كن و هرگز فساد در زمين منما كه خدا مفسدان را دوست ندارد.

ص: 211

نصیحت نخست مى گویند: «وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ» در آنچه خدا به تو داده است سراى آخرت را جستجو کن. یعنی در آنچه خدا به تو عطا کرده از مال دنیا، خانه آخرت را بطلب، و با آن آخرت خود را تعمیر کن، به اینکه آن مال را در راه خدا انفاق نموده، و در راه رضاى او صرف کنى. اشاره به اینکه مال و ثروت بر خلاف پندار بعضى از کج اندیشان، چیز بدى نیست، مهم آن است که ببینیم در چه مسیرى به کار مى افتد، و اگر به وسیله آن «ابتغاء دار آخرت» شود، چه چیزى از آن بهتر است؟ اگر وسیله اى براى غرور و غفلت و ظلم و تجاوز و هوسرانى و هوسبازى گردد، چه چیز از آن بدتر؟(1)

نصیحت دوم افزودند: «وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا» سهم و بهره ات را از دنیا فراموش مکن. این یک واقعیت است که هر انسان سهم و نصیب محدودى از دنیا دارد، یعنى اموالى که جذب بدن او، یا صرف لباس و مسکن او مى شود مقدار معینى است، و ما زاد بر آن به هیچ وجه قابل جذب نیست و انسان نباید این حقیقت را فراموش کند. مگر یک نفر چقدر مى تواند غذا بخورد؟ چه اندازه لباس

بپوشد؟ چند مسکن و چند مرکب مى تواند داشته باشد؟ و به هنگام مردن چند کفن با خود مى تواند ببرد؟ پس بقیه خواه و ناخواه سهم دیگران است و انسان امانت دار آنها.(2)

سومین نصیحت اینکه: «وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ» همانگونه که خدا به تو نیکى کرده است تو هم نیکى کن. این نیز یک واقعیت است که انسان همیشه، چشم بر احسان خدا دوخته و از پیشگاه او هر گونه خیر و نیکى را تقاضا مى کند، و همه گونه انتظار از او دارد، در چنین حالى چگونه مى تواند تقاضاى صریح یا تقاضاى حال دیگران را نادیده بگیرد و بى تفاوت از کنار همه اینها بگذرد؟ و به تعبیر دیگر همانگونه که خدا به تو بخشیده است به دیگران ببخش.(3)

ص: 212

نصیحت چهارمین اینکه: «وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ» نکند که این امکانات مادى تو را بفریبد و آن را در راه فساد و افساد به کارگیرى: هرگز فساد در زمین مکن که خدا مفسدان را دوست ندارد. این نیز یک واقعیت است که بسیارى از ثروتمندان بى ایمان گاه بر اثر جنون افزون طلبى و گاه براى برترى جویى دست به فساد مى زنند جامعه را به محرومیت و فقر مى کشانند همه چیز را در انحصار خود مى گیرند، مردم را برده و بنده خود مى خواهند، و هر کسى زبان به اعتراض بگشاید او را نابود مى کنند، و اگر نتوانند از طریق تهمت به وسیله عوامل مرموز خود او را منزوى مى سازند، و خلاصه جامعه را به فساد و تباهى مى کشند.(1)

پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، تحقیر و درهم کوبیدن شکوه کذایی مستکبران در مقابل مستکبران است.

صبر برای پیروزی در رسالت و در تمام مراحل زندگی از قبیل پیروزی بر دشمنان می باشد، در قرآن کریم می فرماید: «فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(1)

ای پیامبر صبر کن آن گونه که پیامبران اولواالعزم صبر کردند.

یکی از اصول اساسی برای مبارزه با مستکبران زورگو، صبر و پایداری در برابر تهاجمات گسترده آنها و تحمل مشکلات و گرفتاریهاست و هر چه دشمن زورگو، قوی تر باشد، استقامت بیش تری را طلب می کند. در قرآن کریم، پیروزی بنی اسرائیل بر فرعونیان را محصول شکیبایی آنان در مبارزه معرفی کرده است و می فرماید: «وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الاْءَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتی بارَکْنا فیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنی إِسْرائیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُون»(2)

و مشرقها و مغربهای پر برکت زمین را به آن قومِ به ضعف کشانده شده (زیر زنجیر ظلم و ستم)، واگذار کردیم و وعده نیک پروردگارت بر بنی اسرائیل، به سبب صبر و استقامتشان تحقّق یافت و آنچه فرعون و فرعونیان (از کاخهای مجلّل) می ساختند، و آنچه از باغهای داربست دار فراهم ساخته بودند، در هم کوبیدیم.

در آیه شریفه، شرط پیروزی بر استثمارگران، صبر و مقاومت معرفی شده است. مستضعفان و ملّتی که صابر و مقاوم باشند، وارث زمین می شوند. نکته قابل اشاره آنکه «یُسْتَضْعَفُونَ» از ماده استضعاف و معادل کلمه استعمار است که در دوران ما به کار می رود. مفهوم استضعفاف، این است که قومی ستم پیشه، جمعیتی را تضعیف کنند تا بتوانند از آنها در مسیر مقاصدشان بهره کشی کنند؛ منتها این تفاوت را با کلمه استعمار دارد که استعمار، در ظاهر به معنای آباد ساختن است و باطنش به معنای ویرانگری است؛ ولی استضعاف، دارای ظاهر و باطن یکسان است.

ص: 214

در آیه دیگر از قرآن کریم، بیان شده که مصلحان به هنگام ایستادگی در مقابل دشمنان از خداوند طلب صبر می نمایند، قرآن کریم می فرماید: «وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»(1) و هنگامي كه در برابر جالوت و سپاهيان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا، پيمانه شكيبايي و استقامت را بر ما بريز و قدمهاي ما را ثابت بدار و ما را بر جمعيت كافران، پيروز بگردان.

آیه شریفه بیانگر این است که، هنگامى كه طالوت و سپاه او، به جایى رسیدند كه لشكر نیرومند جالوت، نمایان و ظاهر شد، و در برابر آن قدرت عظیم صف كشیدند، دست به دعا برداشتند و از خداوند سه چیز طلب كردند، نخست صبر و شكیبایى و استقامت، در آخرین حد آن، لذا تعبیر به «أفرغ علینا صبرا» كردند كه از ماده افراغ به معنى ریختن آب یا ماده سیال دیگر از ظرف، به طورى كه ظرف كاملا خالى شود، نكره بودن صبر نیز تاكیدى به این مطلب است. تكیه بر ربوبیت پروردگار ربنا و تعبیر به افراغ كه به معنى خالى كردن پیمانه است، و تعبیر به «على» كه بیانگر نزول از طرف بالا است و تعبیر به «صبرا» كه در این گونه موارد دلالت بر عظمت دارد، هر كدام نكته اى در بر دارد كه مفهوم این دعا را كاملا عمیق و پر مایه مى كند. دومین تقاضاى آنها از خدا این بود كه گامهاى ما را استوار بدار تا از جا كنده نشود و فرار نكنیم، در حقیقت دعاى اول جنبه باطنى و درونى داشت و این دعا جنبه ظاهرى و برونى دارد و مسلما ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر است. سومین تقاضاى آنها این بود كه ما را بر این قوم كافر یارى فرما و پیروز كن كه در واقع هدف اصلى را تشكیل مى دهد و نتیجه نهايى صبر و استقامت و ثبات قدم است.(2)

ص: 215

از آیه شریفه چند نکته برداشت می شود: 1. صبر و پیروزى، ملازم یکدیگرند.(رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا). 2. در شداید، انسان به صبرِ بسیار محتاج است. «افرغ» به معناى نزول فراوان است . کلمه «صبرا» نیز در قالب نکره آمده است که نشانه صبر بزرگ است.(1)

در آیه دیگر حضرت موسی برای پیروزی بر مستکبران دستور به مجهز شدن به سلاح صبر و استقامت می نماید، قرآن کریم می فرماید: «قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»(2) موسي به قوم خود گفت از خدا ياري جوئيد و استقامت پيشه كنيد كه زمين از آن خدا است و آنرا به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) واگذار مي كند و سرانجام (نيك) براي پرهيزكاران است.

آیه شریفه در حقيقت، بیانگر نقشه و برنامه هایى است كه حضرت موسى(علیه نبیناوعلیه السلام) براى مقابله بنى اسرائيل با تهديدهاى فرعون، پيشنهاد مى كند، و می فرماید كه اگر سه برنامه را عملى كنند، قطعاً بر دشمن پيروز خواهند شد.

نقشه اول: از خدا يارى جوييد: «اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ» بیانگر این مطلب است که تمام امور به دست و در ید خداست پس از او طلب یاری نمایید. نقشه دوم: شرط رسيدن به حاكميّت، صبر و مقاومت است،

«وَ اصْبِرُوا» و از تهديدها و حملات دشمن نهراسيد و از ميدان بيرون نرويد. و براى تأكيد مطلب و ذكر دليل، به آنها گوشزد مى كند كه: سراسر زمين از آن خداست و به هر كس از بندگانش بخواهد آن را منتقل مى سازد.«إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ». نقشه سوم: اين كه تقوا را پيشه كنيد، زيرا عاقبت نيك و پيروزمندانِ براى پرهيزكاران است، «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ». اين سه شرط تنها شرط

ص: 216

پيروزى قوم بنى اسرائيل بر دشمن نبود، بلكه هر قوم و ملتى بخواهند بر دشمنانشان پيروز شوند، بدون داشتن اين برنامه سه ماده اى امكان ندارد.(1)

صبر در برابر دسیسه های دشمنان از دیگر مصادیق صبر است که قرآن کریم از آن یاد نموده و مؤمنان را به آن سفارش کرده است: «إِن تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَیَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا»(2)

اگر نیکی به شما رسد، ناراحت می شوند و اگر حادثه ناگواری برای شما رخ دهد، خوشحال می گردند؛ اما اگر (در برابر آنها) استقامت و پرهیزکاری پیشه کنید، نقشه های(خائنانه) آنها به شما زیانی نمی رساند.

خداوند در این آیه به مؤمنان آموزش می دهد که با مسلّح شدن به صبر و تقوا هیچگونه آسیبی از ناحیه دشمنان به آنها کارساز نخواهد شد؛ چراکه با این سلاح از تصمیم های عجولانه پرهیز نموده و به درستی تدبیر می نمایند و این چیزی جز محفوظ ماندن از کید دشمنان نیست.(3)

اى کسانى که ایمان آورده اید (در برابر مشکلات و هوسها،) استقامت کنید، و در برابر دشمنان، پایدار باشید و از مرزهاى خود، مراقبت کنید و از (مخالفت فرمان) خدابپرهیزید، شاید رستگار شوید. در این آیه

یکی از عوامل رستگاری را صبر فردی و اجتماعی دانسته یعنی افراد با ایمان هم باید در جهاد با نفس و مشکلات زندگی شکیبایی به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پایداری کنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعایت پروای الهی زمینه موفقیت را فراهم کنند.

امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: «کَم مِن صَبرِ ساعَة قَد اُورِثَت فَرِحَاً طَویِلاً وَ کَم مِن لَذَةٍ سَاعَة قَد اُورِثَت حُزناً طَویِلاً»(1) بسیار اتفاق افتاده است که یک ساعت صبر و شکیبایی سبب شادی طولانی شده است و چه بسیار لذت کوتاهی در یک ساعت غم و اندوه طولانی را در پی داشته است.

امکان آمادگی و بسیج عمومی در مقابل دشمن فراهم نمی شود. لذا در قرآن کریم، به دنبال امر به آمادگی جسمانی و مقابله با دشمنان می فرماید: «مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ»(1) و هر چه در راه خدا (و تقويت بنيه دفاعي اسلام) انفاق كنيد. به شما باز گردانده مي شود و به شما ستم نخواهد شد.

با بتوجه به آیه شریفه: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ»(2)

زكات مخصوص فقراء و مساكين و كاركناني است كه براي (جمع آوري) آن كار مي كنند، و كساني كه براي جلب محبتشان اقدام مي شود، و براي (آزادي) بردگان، و بدهكاران، و در راه (تقويت آئين خدا، و واماندگان در راه، اين يك فريضه (مهم) الهي است و خداوند دانا و حكيم است.

برای «سبیل الله» سهمی از زکات قرار داده که جهاد اسلامی از بهترین مصادیق راه خداست. قرآن کریم صریحاً می فرماید: «وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ»(3)

درراه خدا انفاق کنید و خود را با دست خود (در مورد افراط و تفریط در انفاق) به هلاکت نیفکنید. در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده است: و جهاد به همان اندازه که به مردان با اخلاص و زورمند و کارآزموده نیازمند است، به اموال و ثروت نیز احتیاج دارد. زیرا در جهاد هم آمادگی روحی و بدنی لازم است و هم اسلحه مناسب و تجهیزات جنگی افراد. درست است که عامل تعیین کننده سرنوشت جنگ، در درجه اوّل سر بازانند ولی سرباز، احتیاج به وسایل و ساز و برگ جنگی و دفاعی دارد این

جاست که آیه، تأکید می کند انفاق نکردن در این راه، به هلاکت افکندن خود و مسلمانان است.(4)

ص: 221

وزيري از خاندانم براي من قرار بده؛ برادرم هارون را به وسيله او پشتم را محكم كن و او را در كار من شريك گردان. تا تو را بسيار تسبيح گوئيم؛ و تو را بسيار ياد كنيم؛ چراكه تو هميشه از حال ما آگاه بوده ای. از اين درخواست روشن مي شود براي مقابله با استبداد به امكانات و وسايل ويژه اي نياز

است كه بدون آن ها نمي توان اقدام نمود. پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، کسب توانای های لازم جهت مقابله با مستکبران است.

عدم اعتماد به نفس و خود اکتفائی را پرورش دادند. اين نكته اساسى در سيره همه مستكبران مشاهده مى شود. فراعنه مصر خود را (ارباب) و مردم را (بندگان) مى دانستند و به قدرى آن را تبليغ كرده بودند كه مردم مصر آنان را (ربّ) خود تصور مى كردند؛ يعنى گمان مى كردند كه آنان، تاءمين كننده سعادت مرد هستند. از اين رو، ظهور حضرت موسى(علی نبیناوعلیه السلام) را فسادى در اركان جامعه مى دانستند.

از آن جا كه رمز تداوم حاكميت مستكبران بر مردم، بر پايه نادان نگاه داشتن مستضعفان با ايجاد وحشت و اضطراب است، پيامبران الهى نيز همواره در پى زدودن جهل و نادانى از مستضعفان و القاى اعتماد به نفس و توكّل بوده اند. قرآن، کلام الهی، براى آفريدن چنين روحيه اى به مسلمانان مى فرمايد: «وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»(1) اگر مؤمن هستيد، سستى مكنيد و غمگين مشويد كه شما برتريد.

خداوند برای افزایش اعتماد به نفس حضرت موسی(علی نبیناوعلیه السلام) برای مقابله و مبارزه با فرعونیان به ایشان خطاب می کند و می فرماید: «قُلْنَا لَا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلَى»(2)

گفتيم: نترس تو مسلما (پيروز و) برتري. این خطاب خداوند باعث افزایش اطمینان آن حضرت شد.

یعنی با دیدن سحر ساحران موسی در نفس خود احساس یک خوف خفیف رانمود، یعنی ترس خفی که چندان قابل اعتنا نبود، ترسی آنی و زودگذر که در اثر مشاهده سحر آنان گمان کرد، سحر ایشان نیز دست کمی از معجزه او ندارد اما این احساس خوف مستقر نگشت و خداوند به او اطمینان بخشید و به منظور تأیید و تقویت او، وی را از ترسیدن نهی کرد و فرمود: نترس چون تو از هر جهت مافوق آنهایی و حق با توست و آنچه ایشان می آورند سحر و باطل است، تو عقیده حقی داری اما آنها به خرافه

ص: 224

معتقدند و تو با خدائی، اما پشتگرمی ایشان به فرعون است و بدان که همواره حق غالب است و جائی برای ترس وجود ندارد.

فرد مورد نظر اطمینان دهند تا به مرور زمان، وی بتواند با كفایت های شخصی اش رابطه منطقی برقرار نماید. رسیدن به مقاصد و اهداف، دور از دسترس نیست، فقط باید حوزه شناخت و آگاهی را توسعه داد.

می فرمایند: روح شخص با ایمان از سنگ خارا شكست ناپذیرتر است.(1)

پس یکی از شیوه ها و راهکارهای قرآن جهت هدایت مسضعفین خودباورى و اتکای به نفس در مقابل مستکبران است. خودباورى نه تنها پايه و اساس مبارزه در صحنه هاى سياسى و نظامى است، بلكه رسيدن به استقلال فرهنگى و اقتصادى نيز در گرو همين باور است و تا اين باور نسبت به توانايى خود در رسيدن به استقلال در زمينه هاى مختلف به وجود نيايد، قطع وابستگى ها و رسيدن به استقلال ممكن نخواهد شد.

ديدگان، ويژه دوران مشخصي نيست. ازاين رو، فرمان الهي مبني بر زدودن چهره استضعاف نيز به جامعه يا برهه ويژه اي اختصاص ندارد. روح آيه ياد شده بيانگر لزوم پيش گيري از ستمگري هاي مستكبران در ابعاد گوناگون و گسترش عدالت اجتماعي و رهانيدن مستضعفان از هرگونه استثمار و بهره كشي است تا حقوق پاي مال شده آنان برگردانده شود. ايجاد تعادل اجتماعي و زدودن نابرابري ها در تمام سطح هاي آن و نيز زدودن فساد و تبعيض و حق كشي ها، از اساسي ترين برنامه هاي حكومتي اسلام است.

اما نکته این است که برانگیختن عواطف مقصد نیست؛ بلکه ابزاری است برای دستیابی به چیز دیگر و ان این است که برانگیختن عقل و هموار کردن حرکت عقلی و قدرت خرد و استدلال که

کار انبیاء است می باشد. یعنی مقدمه خرد ورزی برانگیختن عواطف است و این برانگیختن عواطف کار رهبران جامعه است.

پس یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، برانگیختن عواطف مردم جهت ایستادن در برابر مستکبران است.

و ستم را يكى از نشانه هاى صداقت پيامبران دانسته اند.(1)

مستكبران، زورمداران و دنيا داران نيز پيامبران را مخالف منافع خويش يافته و در طول تاريخ جبهه مخالف را تشكيل داده اند.

قرآن كريم اين حقيقت را چنين بيان مى كند: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ»(2)

ما در هيچ شهر و دياري پيامبري انذار كننده نفرستاديم مگر اينكه مترفين آنها (همانها كه مست ناز و نعمت بودند) گفتند: ما به آنچه شما فرستاده شده ايد کافر هستیم. پيامبران در اين حركت الهى، براى منزوى ساختن مستكبران و تحقق وعده الهى مبنى بر حاكميت بخشيدن به مستضعفان، در مواقع لزوم عملاً وارد صحنه كارزار شده و با آنان مى جنگيده اند.

مطالعه تاریخ پیامبران و پیروان واقعی مکتب توحید نشان می دهد که پایگاه طبقاتی بیشتر آنان، فقیران و محرومان بوده اند و هیچ یک از پیامبران با ثروتمندان و زورمداران همفکر و در برابر محرومان و مستضعفان نبوده اند. قوم حضرت نوح(علی نبیناوعلیه السلام) فضیلت و ارزشمندی را در

مال، ثروت و موقعیت و اشرافیت می دانستند و پیروان حضرت را مردمی محروم، بی نام و نشان و پابرهنه می پنداشتند و از این رو، خوی مستکبرانه شان اجازه همراهی با این مردم را نمی داد.

لذا قرآن کریم می فرماید: «فَقالَ الْمَلَاءُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراکَ الَّا بَشَراً مِثْلَنا وَ ما نَراکَ اتَّبَعَکَ الّا الَّذینَ هُمْ اراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ وَ ما نَری لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّکُمْ کاذِبینَ»(3)

اشراف كافر قوم (حضرت نوح در پاسخ) گفتند ما تو را جز بشري همچون خودمان نمي بينيم، و كساني را كه از تو پيروي كرده اند جز گروهي

ص: 229

اراذل ساده لوح نمي يابيم، و فضيلتي براي شما نسبت به خود مشاهده نمي كنيم بلكه شما را دروغگو تصور مي كنيم.

از آنجاکه بیشتر شورش ها و انقلاب ها در نظام های استکباری به دست ضعیفان و پا برهنگان صورت می گیرد، از نگاه اعیان و اشراف، پابرهنگان انسان های شرور، طاغی و بد سابقه اند. اشراف قوم نوح(علی نبیناوعلیه السلام) از او می خواستند تا این مردم پا برهنه و به گمان آنان بی سر و پا را از خود براند تا اعیان و اشراف به او ایمان آورند، ولی حضرت قاطعانه خواهش نابجای آنان را ردّ می کرد، قرآن کریم می فرماید: «قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ * قَالَ وَمَا عِلْمِي بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ * انْ حِسابُهُمْ الَّا عَلی رَبّی لَوْ تَشْعُرُونَ* وَ ما انَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنینَ»(1)

گفتند: آیا به تو ایمان آوریم و حال آن که پا برهنگان بی نام و نشان از تو پیروی کرده اند. نوح فرمود: من چه می دانم آنها چه کاری داشته اند! حسابشان جز با خدا نیست، اگر می فهمید؛ و من طرد کننده مؤمنان نیستم.(2)

حضرت علی(علیه السلام) درباره سیره حضرت سلیمان(علی نبیناوعلیه السلام) که دارای ملک و سلطنت بوده است، می فرماید: «کانَ سُلَیْمانُ اذا اصْبَحَ تَصَفَّحَ وُجُوهَ الْاغْنِیاءِ وَ الْاشْرافِ حَتّی یَجیی ءَ الَی الْمَساکینَ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یَقُولُ مِسْکینٌ مَعَ الْمَساکینَ»(3)

حضرت سلیمان، بامدادان، با ثروتمندان و اشراف احوالپرسی می کرد تا نزد تنگدستان می آمد و با آنان می نشست، اظهار می داشت که مسکینی هستم با مسکینان.

لقمان حکیم در سفارشی به فرزندش می فرماید: «یا بُنَیَّ جاوِرِ المَساکِینَ وَاخْصُصِ الْفُقَراءَ وَ الْمَساکینَ مِنَ الْمُسْلِمینَ»(4) فرزندم! با تنگدستان همراه باش و خود را وقف فقیران و محرومان مسلمان کن.

ص: 230

اين محبت، محبت الهى به مستضعفان و فقيران و مسكينان است كه در شب معراج به پیامبر ختمی مرتبت فرمود: «يا اَحْمَدُ؛ اِنَّ الْمحَبَّةَ لِلّهِ هِىَ الْمحَبَّةُ لِلْفُقَراءِ وَ التَّقَرُّبُ اِلَيْهِم. قالَ وَ مَنِ الْفُقَراءُ؟ قالَ اَلَذّينَ رَضُوا بِالْقَليلِ وَ صَبَرُوا عَلى الجُوعِ وَشَكَرُوا عَلَى الرَّخاءِ وَ لَمْ يَشْكوُا جُوعَهُمْ وَ لا ظَمَائَهُمْ وَ لَمْ يَكْذِبُوا بِاَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ يَغْضِبُوا عَلى رَبِّهِمْ وَ لَمْ يَغْتَمُّوا عَلى ما فاتَهُمْ وَ لَمْ يَفْرَحُوا بِما آتاهُمْ. يا اَحْمَدُ؛ مَحَبَّتى مَحَبَّةُ الفُقَراءِ فَأَدْنِ الْفُقَراءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْكَ وَاَبْعِدِ الاْغْنِياءَ وَ اَبْعِدْ مَجْلِسَهُمْ عَنكَ فَاِنَّ الْفُقَراءَ اَحِبّائى»(1)

اى احمد! دوست داشتن خدا، دوست داشتن فقيران و نزديك شدن به ايشان است. گفت: آنها چه كسانى هستند؟ فرمود:كسانى كه به اندك خشنودند و بر گرسنگى شكيبايند و بر زندگى گوارا سپاسگزارند و از گرسنگى و تشنگى شكايت نمى كنند و با زبانشان دروغ نمى گويند و بر پروردگارشان خشمناك نباشند و بر آنچه از دست داده اند افسرده خاطر نمى شوند و به آنچه به دست آرند شادمان نمى باشند اى احمد! دوست داشتن من، دوست داشتن فقيران است. به فقيران و مجلسشان نزديك شو (و آنان را نزديك خود آر) تا تو را به خود نزديك كنم و از ثروتمندان و مجلسشان دور شو كه فقيران دوستان من اند.

خداوند تبارک و تعالی بر لزوم حمايت مؤمنان از مردان، زنان و كودكان ناتوان و مستضعفِ خداپرست و مؤمن تاکید دارد و در قرآن کریم می فرماید: «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا»(2)

چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و كودكاني كه (به دست ستمگران) تضعيف شده اند پيكار نمي كنيد؟ همان افراد (ستمديده اي) كه مي گويند خدايا

ص: 231

ما را از اين شهر (مكه) كه اهلش ستمگرند بيرون ببر و براي ما از طرف خود سرپرست قرار بده. و از براي ما از طرف خود يار و ياوري تعيين فرما.

در آیه شریفه تحریک و تهییجى است براى تمامى مؤمنین، چه آنهایى که ایمانشان خالص است و چه آنهایى که ایمانشان ضعیف و ناخالص است، اما آنهایى که ایمانشان خالص و دلهایشان پاک است، براى به حرکت درآمدنشان به سوى قتال همان یاد خداى عزوجل کافى است، تا براى اقامه حق، و لبیک گفتن به نداى پروردگارشان، و اجابت دعوت داعى او، به پا خیزند، و اما آنهایى که ایمانشان ناخالص است، اگر یاد خدا تکانشان داد که هیچ، و اگر یاد خدا کافى نبود این معنا تکانشان مى دهد که اولاً این قتالشان قتال در راه خدا است، و ثانیاً قتال در راه نجات مشتى مردم ناتوان است، که به دست کفار استضعاف شده اند، و این که آیه شریفه به این دسته از مردم مى

فرماید اگر ایمان به خدایتان ضعیف است، حداقل غیرت و تعصب دارید، و همین غیرت و تعصب اقتضا مى کند از جاى برخیزید و شر دشمن را از سر یک مشت زن و بچه و مردان ضعیف کوتاه کنید.(1)

براى نجات مستضعفان بايد آماده پذيرش سختيها و گوناگون از جانب مستكبران دنياپرست بود زيرا آنان هر كس را كه در جهت منافع نامشروع خود نبينند براى از ميان بردن و خرد كردنش از هيچ گونه تهمت و ناسزا و حتى قتل و اعدام فروگذار نمى كنند. زمانی که حضرت موسى(علی نبیناوعلیه السلام) برای هدایت، به سوی قوم خود رفت و آنها را به خداوند دعوت نمود و او را به سنگسار متهم می کنند، حضرت در جواب می فرماید: «وَإِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ»(2)

و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه مى برم از اينكه مرا متهم يا سنگسار كنيد. اين تعبير ممكن است اشاره به اين باشد كه من از تهديدهاى شما باك ندارم و تا آخرين نفس ايستاده ام و خدا

ص: 232

حافظ و نگهبان من است. اين گونه تعبيرات قاطعيت بيشترى به دعوت نجات بخش رهبران الهى مى داده است و اراده دشمنان را تضعيف مى كرده و بر استقامت مستضعفان مى افزوده است زيرا آنها مى دانستند رهبرشان در كنار آنهاست و تا آخرين مرحله مقاومت مى كند.

رسالت اولياى خدا نجات محرومان، هدايت آنان و برپاداشتن قسط است و فرياد نجات بخش آنان مايه دلگرمى مستضعفان بوده است. پيام آنان اين است كه محرومان را رها كنيد تا با ما به وادى رستگارى آيند، همان طور كه حضرت موسى(علی نبیناوعلیه السلام) از قول خداوند به فرعونيان فرمود: «أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ»(1)

بنى اسرائيل را همراه ما روانه ساز.(2)

در درگيرى های سخت، انبياى الهى در كنار مستضعفان مى ايستادند و آنها را به پايدارى و مبارزه مى خواندند. در داستان حضرت موسی(علی نبیناوعلیه السلام) استقامت حضرت در کنار مستضعفان به وضوح مشخص است، قرآن کریم می فرماید: «وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ»(3)

اشراف قوم فرعون (به او) گفتند: آيا موسى و قومش را رها مى كنى كه در زمين فساد كنند و تو و خدايانت را رها سازند؟ گفت: به زودى پسرانشان را مى كشيم و دخترانشان را زنده نگه مى داريم (تا خدمت ما كنند) و ما بر آنها كاملاً مسلط هستيم.

در ادامه می فرماید: «قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»(4)

موسى به قوم خود گفت: از خداى يارى

ص: 233

جوييد واستقامت پيشه كنيد كه زمين از آن خداست و آن را به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) واگذار مى كند و سرانجام (نيك) براى متقيان است.

پس طبق آیات شریفه یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، همایت از مستضعفان در برابر مستکبران است.

تجاوز متجاوزان، داوری میان انسان ها، نشان دادن راه تعالی و کمال، ایجاد نظم، برقراری عدالت و فراهم نمودن زمینه های تکامل انسان است.(1)

براي تنظيم روابط اجتماعي انسان ها و پيش گيري از هرج و مرج و از هم پاشيدگي جامعه، به اهرمي به نام قانون نياز است. اگر قانون به درستي وضع واجرا گردد، جامعه به كمال و سعادت خواهد رسيد. قانون، ضامن بقا و سلامت جامعه است. برقراري نظم، ايجاد اصلاحات در ساختار اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و احقاق حق، ردّ مظالم و دفع مفاسد در صورت حاكم بودن قانون امكان پذير خواهد بود. قرآن کریم مي فرمايد:«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ»(2)

به راستي، ما پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند و آهن را كه در آن براي مردم خطري سخت و سودهايي است، پديد آورديم. در آغاز آيه شریفه، مفهوم آمدن دين؛ يعني قانون الهي را با فرستادن پيامبران و فرود آوردن كتاب و ميزان مي داند و هدف از همه اين امور را برپا داشتن عدالت معرّفي مي كند. واژه «ميزان» به معناي دين و قانون است.(3)

به هر حال، تمام كوشش هاي پيامبران الهي و مصلحان آسماني در راستاي تحقّق حاكميّت قوانين و اجراي آنها درسطح جامعه بوده است. در اين زمينه، امام علی7 مي فرمايند: «بارخدايا! تو خودت خوب مي داني كه جنگ و درگيري ما را كشمكش قدرت و فزون خواهي ثروت و مقوله هايي از اين دست انگيزه نبود، كه هر آنچه بوده است جز براي بازگرداندن نشانه هايي از دين تو و اصلاح سرزمين تو نبوده است تا

ص: 235

بندگان مظلومت، امنيّت يابند و حدود به تعطيل كشيده ات به اجرا درآيند.»(1)

پس يكي از راهکارهای قرآنی که از وظايف مهمّ مستضعفان هم شمرده شده، اجراي قانون است تا بدين وسيله هم حقّي از كسي ضايع نگردد و هم رعايت عدالت شده باشد.

جهاد در مدینه تشریع شده، واژه جهاد و مشتقات آن در آیات مکی در معنای عام و لغوی(یعنی جنگ مشروع در راه خدا) به کار رفته است. نخستین آیه در مورد تشریع جهاد، به جهاد دفاعی اختصاص دارد که در سال اول هجری نازل شد و به مسلمانان اجازه داد که در برابر هجوم مشرکان به دفاع از خود بپردازند. قرآن کریم می فرماید: «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ»(1)

به آنها كه جنگ بر آنان تحميل شده اجازه جهاد داده شده است، چرا كه مورد ستم قرار گرفته اند و خدا قادر بر نصرت آنها است.

خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم امر به جهاد کرده و می فرماید: «انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(2) (همگي به سوي ميدان جهاد) حركت كنيد، چه سبكبار باشيد چه سنگين بار، و با اموال و جانهاي خود در راه خدا جهاد نمائيد، اين بنفع شماست اگر بدانيد.

در آيه شريفه كنايه از وجود موانعي است كه نگذارد انسان براي جهاد در راه خدا بيرون رود، نظير كثرت مشاغل مربوط به امور مالي و بازاري، يا علاقه فراوان نسبت به زن و فرزند و خويشان و دوستان، به حدي كه دوري و جدائي از آنان در دل انسان مكروه و ناپسند آيد، و همچنين نداشتن زاد و راحله و اسلحه و هر مانع ديگري كه آدمي را از شركت در جهاد باز بدارد، و در مقابل منظور از خفت سبكباري اين است كه هيچ يك از اينها مانع او نشود. پس اينكه امر فرمود چه خفافا و چه ثقالا به جهاد رويد با اينكه اين دو حال معناي متقابل يكديگر را دارند معنايش اين است كه علي اَيُ حالٍ به جهاد برويد، و هيچ بهانه اي را عذر نياوريد، همچنانكه معناي اينكه فرمود: به اموال و انفستان

اين است كه بهر وسيله كه برايتان ممكن است جهاد كنيد. از اينجا معلوم مي شود كه امر به جهاد در آيه شريفه مطلق است، و منافات ندارد كه در دليل

ص: 237

ديگري با بودن پاره اي از اعذار و موانع از قبيل مرض، كوري، شلي و امثال آن، مقيد بشود و در نتيجه با بودن آن عذرها، وجوب جهاد ساقط گردد. پس كسي خيال نكند كه معناي خفافا و ثقالا اين است كه حتي با بودن آن اعذار هم بايد بيرون رويد.(1)

اصل مقابله با مستكبران به معناى درگيرى ذاتى با هرگونه تكبر و برترى جويى است كه در سيره انبیاء الهی درخشش خاصى دارد. استكبار چهره هاى گوناگون دارد و در هر لباسى كه ظهور كند بايد با آن مقابله كرد. اين اصل به معناى درگيرى پيوسته حق و باطل است مقابله آنان كه ولايت الهى را پذيرفته اند با آنان كه تحت ولايت شيطان هستند كه اگر انسان هاى الهى با چهره هاى گوناگون استكبار مقابله نكنند و تباهگرى و ستم پيشگى آنها را دفع ننمايند، زمين را تباهى و ستم پر خواهد ساخت. قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ»(2)

و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند زمين را فساد مى گيرد.

اگر اين رويارويى نباشد و مستضعفان بر علیه مستکبران جهاد نکنند و از سلطه مستكبران جلوگيرى نشود و انسان هاى الهى با آنان مقابله نكنند، آنها همه شرافتها و ارزشها را دفن كرده، تلاش مى كنند كه يادخدا را محو سازند. قرآن کریم در این مورد می فرماید: «لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ»(3)

و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند، ديرها و صومعه ها و معابد يهود و نصارا و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى شود ويران مى گردد و خداوند كسانى را كه او را يارى كنند (و از آيينش دفاع كنند) يارى مى كند، خداوند قوى و شكست ناپذير است.

ص: 238

اگر اهل ايمان و انسان هاى آزاده تماشاگر تباهگرى و طغیان مستكبران باشند و از منافع حياتى خود دفاع نكنند و آنها در مقابل خود مانعى نبينند، دیگر روح عبادت الهى را در زمین باقى نخواهند گذاشت زيرا لازمه خداپرستى مقابله و مبارزه با جبارانى است كه منافعشان در اسارت انسان هاست و خواهان آنند كه مردمان چون بت، ايشان را بپرستند. سنّت دفاع و مقابله سنتى است فطرى كه خداوند انسان را بر اساس آن آفريده است و او را بدين راه، رهنمون گشته. زيرا مى بينيم كه انسان

را مانند ساير موجودات مجهز به جهاز و ادوات دفاع كرده تا به آسانى بتواند دشمن مزاحم حقش را دفع كند و نيز او را مجهز به فكر ساخته است تا به وسيله آن بتواند وسايل دفع و مقابله را تدارك كند تا از خود و هر شأنى از شئون زندگيش كه حياتش با آن تكميل مى شود و سعادتش بسته به آن است، دفاع كند.(1) هميشه گروههاى حق طلبى هستند كه در مقابل گروههاى ديگرى كه در جهت استثمار و استعمار انسان ها عمل مى كنند، به پا خيزند و همه پيام آوران الهى رسالت آگاه كردن مردم و به پا شدن آنها عليه ستم و برپاداشتن عدالت را داشته اند.

رسالت پيامبران الهى به گونه اى است كه لازمه پياده كردن و تحقق آن درگيرى و جدال خستگى ناپذير با مستكبران است. رسالت آنان خارج ساختن مردمان از ظلمات اقسام شركها به سوى نور، از بندگى انسان ها به بندگى خدا، از اسارتها به آزادى، از اختلافها به وحدت، از تبعيضها به مساوات، از ستمها به عدالت، از محروميتها به آسايش است.

لازمه تحقق اين رسالت درگيرى با مستكبران است. در طول تاریخ همیشه از يك سو تلاش مردان حق براى نجات و رستگارى انسان ها و از ديگر سو مقابله مستكبران براى حفظ موقعيت و منافع خويش می باشد.

برابر و مناسب برای همگان، چه مستضعفان و غیره می باشد، تا بتوانند در مسیر کمالی قرار گیرند و دست کم از آزادی انتخاب برخوردار شوند؛ زیرا برخلاف جوامع کفر که گفتمان غالب فجوری و هنجارشکن آن اجازه هیچ گونه فرصت به اندیشه ها و رفتارهای هنجاری نمی دهد، جهاد و آزادسازی سرزمین ها و انسان ها از زنجیرهای استکبار که بر عقل و گردن و جان و تن مستضعفین گذاشته شده در حقیقت فراهم آوری فرصت های برابر انتخاب احسن و رفتن در مسیر کمالی است. جهاد برای مجاهدان، که غالباً مستضعفان می باشند؛ فواید و آثاری دارد، چنان که برای جوامع نیز آثار و کارکردهای خاص به دنبال دارد که با توجه به آیات شریفه قرآن به برخی از آن ها اشاره می شود:

برای رضای الهی جهاد کند، خداوند او را هدایت خواهد کرد، لذا قرآن کریم می فرماید: «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»(1)

و آنها كه در راه ما (با خلوص نيت) جهاد كنند قطعا هدايتشان خواهيم كرد و خدا با نيكوكاران است.

صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ * وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ»(1)

با آنها پيكار كنيد كه خداوند آنان را به دست شما مجازات مي كند و آنها را رسوا مي سازد و سينه گروهي از مؤمنان را شفا مي بخشد (و بر قلب آنها مرهم مي نهد). و خشم دلهاي آنها را از ميان مي برد و خدا توبه هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) مي پذيرد و خداوند عالم و حكيم است.

پس طبق آیات شریفه یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، جهاد و مبارزه با مستکبران است.

خدا گسترده نبود، چرا دست به هجرت نزدید؟ گاهی پاداش عظیم آن را گوشزد می نماید و می فرماید: «اَلَّذینَ امَنوُا

وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فی سَبیلِ اللّه ِ بِاَمْوالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّه ِ وَاوُلئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ»(1) آنان که ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کردند درجه بزرگتری نزد خدا دارند و آنها رستگارند.

اما آیه شریفه که شاهد بحث ما در مورد هجرت مستضعفین برای رهایی از دست مستکبران می باشد، این است که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید: «وَالَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّه ِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّءَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً»(2) آنها که مورد ستم واقع شدند، و به دنبال آن در راه خدا مهاجرت اختیار کردند، جایگاه پاکیزه ای در دنیا به آنها خواهیم داد. خداوند در قرآن نمونه هایی از هجرت انبیاء به عنوان راه حل رهایی از مستکبرین را مثال زده که عبارتند از:

که من از خیرخواهان توام.(1) موسی از شهر خارج شد، در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای. عرض کرد پروردگارا، مرا از این قوم ظالم رهائی بخش. هنگامی که متوجّه جانب مدین شد، گفت: امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند.(2)

آری حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) بعد از این که محیط را آلوده و نا امن تشخیص داد، تصمیم گرفت به سوی سرزمین «مدین» که شهری در جنوب شام و شمال حجاز و از قلمرو مصر و حکومت فرعونیان خارج بود هجرت کند. حضرت، جوانی که در ناز و نعمت بزرگ شده، باید دوران هجرت و سختی را پشت سر بگذارد و از تارهائی که قصر فرعون بر گرد شخصیّت او تنیده

بود، بیرون آید؛ در کنار مستضعفان قرار گیرد؛ درد آنها را با تمام وجودش احساس کند و آماده یک قیام الهی بر ضد مستکبران گردد.

راهائی از ظلم مستکبر زمان که فرعون بود امر نمود و از فرعون، خواست تا بنی اسرائیل را در مهاجرت با آن حضرت آزاد بگذارد. قرآن کریم می فرماید: «حَقِيقٌ عَلَى أَنْ لَا أَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَرْسِلْ مَعِيَ بَنِي إِسْرَائِيلَ»(1)

سزاوار است که بر خدا جز حق نگویم. من دلیل روشنی از پروردگارتان برای شما آورده ام پس بنی اسرائیل را با من بفرست.

فراز آیه شریفه «فَأَرْسِلْ مَعِيَ بَنِي إِسْرَائِيلَ»، این در حقیقت قسمتی از رسالت حضرت موسی(علی نبنیاوعلیه السلام) بود که بنی اسرائیل را از چنگال استعمار فرعونیان رهایی بخشد و زنجیر اسارت و بردگی را از دست و پای آنها بردارد، زیرا بنی اسرائیل در آن زمان به صورت بردگانی ذلیل در دست «قبطیان» (مردم مصر) گرفتار بودند، و از وجود آنها برای انجام کارهای پست و سخت و سنگین استفاده می شد.(2)

متوجه عدم حضور پیامبر نشوند. خداوند در عظمت این جانفشانی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) آیۀ شریفه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ»(1) و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به این بندگان مهربان است را نازل فرمود.

و درنهايت اگر براي افراد جامعه، نافرماني و قيام عليه طاغوت ميسر نشد، طبق آیه شریفه: «وَالَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّه مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّءَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً»(2) آنها که مورد ستم واقع شدند، و به دنبال آن در راه خدا مهاجرت اختیار کردند، جایگاه پاکیزه ای در دنیا به آنها خواهیم داد. مأمور به هجرت و ترك ديار كفر هستند و نبايد به دليل اينكه طاغوت حاكم است تن به ذلت دهند؛ بلكه بايد با هجرت خويش نوعي مبارزه سلبي داشته باشد كه مسير زندگي و سرنوشت آنها تحت حكومت باطل به سقوط كشيده نشود.

پس طبق آیات شریفه یکی دیگر از راهکارهای قرآن جهت هدایت مستضعفین، هجرت و مهاجرت از پیش مستکبران است.

استكبار چهره هاى گوناگون دارد و در هر لباسى كه ظهور كند بايد با آن مقابله كرد. اين اصل به معناى درگيرى پيوسته حق و باطل است مقابله آنان كه ولايت الهى را پذيرفته اند با آنان كه تحت ولايت شيطان هستند كه اگر انسان هاى الهى با چهره هاى گوناگون استكبار مقابله نكنند و تباهگرى و ستم پيشگى آنها را دفع ننمايند، زمين را تباهى و ستم پر خواهد ساخت.

قرآن کریم برای برون رفتن مستضعفین از استضعاف راهکارهائی از قبیل؛ 1. وجود رهبری صالح

2. استمداد از خدا 3. امر به معروف و نهي از منكر مستکبران 4. اتحاد و انسجام 5. معرفی چهره واقعی مستکبران و موارد دیگر را بیان نموده که هر کدام از راهکارها را به تفصیل بیان و توضیح نموده ایم.

ص: 248

12. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، انتشارات دار احياء التراث العربي، 1415ق.

13. انصاری محلاتی، محمدرضا، ترجمه ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، انتشارات نسیم کوثر، 1382.

14. باقرى، ولى اللّه، مستضعفان از ديدگاه اسلام، قم، انتشارات مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما، 1384.

15. بیضاوی، عبدالله بن عمرا، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، انتشارات دار احياء التراث العربي، 1401ق.

16. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات الاسلامیه، 1369.

17. سبحانى تبریزی، جعفر، فروغ ابديّت، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1374.

18. سروش، محمد، استکبار و استضعاف در قرآن، قم، انتشارات پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1375.

19. سیاح، احمد، فرهنگ جامع، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلام، 133.

20. جعفری، محمد تقی، شرح نهج البلاغه، تهران، انتشارات نشر فرهنگ اسلامی، 1387.

21. جادالمولی، محمد احمد، قصه های قرآنی، قم، انتشارات پژواک انديشه، 1380.

22. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، انتشارات دار العلم، 1376.

23. جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، انتشارات هجرت، 1387.

24. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران،گنج دانش، 1389.

25. جوادی، خرمشاهی، دائره المعارف تشیع، تهران، انتشارات حجتی، 1382.

ص: 250

26. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، 1409ق.

27. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسير نور الثقلين، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.

28. حسینی تهرانی، سید محمد، معادشناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، 1386.

29. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ترجمه صادق حسن زاده، قم، انتشارات آل علی، 1382.

30. حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، انتشارات دارالفکر، 1393.

31. حسینی نسب، رضا، مبانی اقتصاد اسلامی، قم، انتشارات اسلامی، 1393.

32. خوانساری، بارع جمال الدین محمد، شرح غرر الحکم و درر الکلم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366.

33. خرمشاهي، بهاءالدين، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، تهران، انتشارات دوستان ناهيد، 1377.

34. خوئی، سید حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، قم، انتشارات بنیاد فرهنگی امام مهدی، 1406ق.

35. خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات دارالعلم، 1384.

36. دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب، قم، الشريف الرضي، 1371.

37. رضاخواه مهدی، ترجمه کتاب الفروق اللغویه، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390.

38. رامپوری، غیاث الدین، غیاث اللغات، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363.

ص: 251

39. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، انتشارات دار الشامیة، 1412ق.

40. زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، انتشارات دار الفکر، 1397ق.

41. شرباصی، احمد، دایره المعارف اخلاق قرآنی، كردستان، انتشارات تافگه، 1384.

42. شعرانی، ابوالحسن، دائره المعارف لغات قرآن مجید، تهران،اسلامیه، 1394.

43. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، فرهنگ اسلامی، تهران، 1406ق.

44. صوفى، سيد محمد، قصه هاى قرآن، قم، نشر اهل بیت(علیهم السلام)، 1386.

45. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

46. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرين، تهران، انتشارات المرتضویه، 1375.

47. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان، تهران، انتشارات خانه کتاب، 1389.

48. طيب، سيد عبدالحسين، أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378.

49. طوسی، محمد بن حسن، التبيان في تفسيرالقرآن، بیروت، انتشارات دار احياء التراث العربي، 1382.

50. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، تهران، انتشارات سهامی انتشار، 1362.

51. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

ص: 252

52. عياشى، ابن النّضر، تفسير عيّاشى، تهران، انتشارات المكتبة العلمية الاسلاميه، 1382ق.

53. فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، انتشارات موسسه دارالهجره، 1414ق.

54. فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب العین، تهران، اسلامی انتشارات نشر اسلامی، 1414ق.

55. فضل الله، سیدمحمدحسين، تفسير من وحي القرآن، بيروت، انتشارات دارالملاك، 1419ق.

56. فخر رازی، محمد بن عمراعداد، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، انتشارات دار احياء التراث العربي، 1398ق.

57. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1388.

58. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، انتشارات جمهوری، 1382.

59. قرضاوی، یوسف، بیداری اسلامی و مواجهه صحیح با اختلافات، تهران، انتشاران نور، 1381.

60. قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران، نشر دار الكتب الاسلاميه، 1371.

61. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1407ق.

62. لویس معلوف، المنجد فی اللغه و الادب و العلوم، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1387

63. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1382.

ص: 253

64. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، چاپ دوم، قم، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام)، 1385.

65. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1430ق.

66. موسوى گرمارودى، سيدعلى، داستان پيامبران، تهران، انتشارات قديانى، 1374.

67. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ترجمه علی دوانی، قم، انتشارات حکمت، 1339.

68. مجلسی، محمدباقر بن محمد، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، انتشارت دارالكتب الااسلاميه، 1379.

69. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، انتشارات علمی فرهنگی دار الحديث، 1386.

70. میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، انتشارت اميرکبیر، 1371.

71. محسن الحسيني، طارق بن عوض الله، المعجم الأوسط للطبراني، قم، انتشارات دار الحرمين، بی تا.

72. متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، قم، انتشارات الرساله، 1387.

73. مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، تهران، انتشارات دار محبی الحسین، 1419ق.

74. معادی خواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، تهران، انتشارات نشر ذره، 1372.

75. موسوی سبزواری، عبد الاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال والحرام، قم، انتشارات دار التفسیر، 1388.

ص: 254

76. موسوی لاری، مجتبی، رسالت اخلاق در تکامل انسان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376.

77. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، هشتم، تهران، صدرا، 1377.

78. مطهری، مرتضی، ده گفتار، هشتم، تهران، صدرا، 1377.

79. مطهرى، مرتضی، وحى و نبوت، هشتم، تهران، صدرا، 1377.

80. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، انتشارات دار احياء التراث العربي، 1362.

81. نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامع السعادات، بیروت، انتشارات الاعلمی للمطبوعات، 1402ق.

82. نراقی، ملا احمد، جامع السعادات، ترجمه کریم فیض، قم، انتشارات قائم آل محمد، 1376.

83. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، قم، انتشارات هجرت، 1378.

84. نفری، محمد بن عبد الجبار، المواقف، لبنان، دار الکتب العلميه، 1417ق.

85. ورام فراس حلی، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، 1369.

مقالات

86. احمد جاويدصالحي(1391) گرسنگی و فقر فکری.

87. حق پناه، رضا(پاییز 1377) جایگاه قانون و قانون گرایی در قرآن، مجله فلسفه، کلام و عرفان، شماره 14.

88. اسكندري، محمّد حسين(1368) مجلّه نور علم؛ دوره سوم؛ شمارگان 2 و 3 و 4 و 6.

ص: 255

89. میثمی تهرانی، علی(اردیبهشت 92) ولایت فقیه مانع اصلی دیکتاتوری در حکومت ولایی.

90. عسگری، حسین(فروردین 1388) انواع عدالت.

91. اسعدی، علی(دی 1385) موانع اتحاد و انسجام اسلامی.

92. رمضانيان، محمدامین(مهر 1390) رهبري از ديدگاه قرآن.

93. حسینی، فرزانه(خرداد 1392) اتحاد ملی و انسجام اسلامی از دیدگاه قرآن.

94. گنجور، مهدی(تیر 1387) ابعاد آمادگی در برابر دشمن.

ص: 256